S. THOMAE AQUINATIS DOCTORIS ANGELICI PERI HERMENEIAS ET POSTERIORUM ANALYTICORUM EXPOSITIO cum textu ex recensione leonina cura et studio P. Fr. RAYMUNDI M. SPIAZZI, O. P. Editio Secunda i MARTETTI V. Nihil obstat. Augustae Taurinorum, die 24 m. Martii 1955. P. Maurus Làconi, O. P., lector S. Theol. P. Felix Lagutaine, O. P., lector S. Theol. Imprimi potest. Augustae Taurinorum, die 25 m. Martii 1955. P. Hyacinthus Bosco, O. P. Prior Provincialis. IMPRIMATUR Casali, 10 Maii 1955. IOSEPH ANGRISAM, Ep. Casalen. © 1964 - Marietti Editori Ltd. - Printed in Italy IUS PROPRIETATIS VINDICABITUR (10-VI-1964) INTRODUCTIO EDITORIS I. - OPERIS MOMENTUM Postquam invecta est logica quae dicitur « nova », vel logica concreti, vel etiam « cognoscitiva », quae habuit suam primam expositionem in logica transcendental! kantiana, suum maximum splendorem in dialectica hegeliana et, deinceps, interpretationes nonnullas in variis doctrinis gnoseologicis philosophiae recentioris aetatis, videri potest anachronisticum his temporibus iterum proponere studio hominum nostrae aetatis commentarium Sancti Thomae in veterem Aristotelis logicam formalem. Cum audiunt disceptari de logica classica, cultores philosophiae iterant, per ironiam subridentes, quae apud philosophum koenigsbergensem in Praefatione alterius editionis operis Kritik der reinen Vernuft scripta legimus, id est post Aristotelem logicam neque regressam neque progressam esse nisi elegantia et corollariis. Vitium quod plerumque obiicitur logicae antiquae, est formalismus seu abstractismus, id est circumscriptio studii intra fines extensionis et comprehensionis conce­ ptuum necnon legum quae regunt iudicium et syllogismum. Merus lusus conceptuum, igitur, ex quo derivat infecunditas veteris logicae prae nova. Accusatio quae opponitur a dynamisticis scholis (Bergson, Le Roy), secundum quas logicae formali adhaerere, idem est ac adhaerere veteri et iam obsoleto principio identitatis quod negat differentias reales et fluxum semper novum et non iterabilem deveniendi, gravior est. Ideo affirmant isti ad intellegendum το fieri necessariam esse logicam novam: non logicam non-contradictionis sed contradictionis. Postremo in praesenti statu languoris theoreticae meditationis et floris studiorum quae praecipue ad doctrinas experimentales et positivas spectant, et causa elationis ad theoreticam rationem vitae sentimentalis vel emotivae, conversio ad logicam formalem videtur praebere nihil amplius quam meram historicam delectationem. Nam si logica consideretur quasi aedificium per se stans, avulsum a metaphysica di­ sciplina ex qua attingit ontologica fundamenta demonstrationis (exempli gratia: per­ mansio essentiae, necessitas proprietatum specificarum, necessarium esse omnes effectus procedere a sua causa et per se), necessarie fit exercitatio intellectualis sine experientiae fundamento et in qua verae quaestiones comminuuntur in varias subtilitates. Quod ac­ cidit praecipue apud epigonos, et isti non in Medio Aevo tantum reperiuntur (nominalismus scholasticae decadentis see. xiv), sed in omni aetate. Vera logica aristotelica nihil omnino est subiecta huic criticae eversoriae, variis rationibus quas est hic operae pretium memorare. In primis, cum uno nomine veterem logicam formalem et hodiernam transcendentalem appellamus, eodem nomine, diverso iudicio utimur; Logica enim vetus est ars « directiva ipsius actus rationis, per quam scilicet homo in ipso actu rationis ordinate, faciliter et sine errore procedat » (S. Th., In Post. Anal., I, 1, 2); cum vero Logica nova sit disciplina ipsius cogitandi in quantum cogitare est unicum possibile reale, <— v — INTRODUCTIO EDITORIS inde fit ut haec Logica sibi arroget quod stricte pertinet ad Ontologiam, id est invadat fines qui in vetere philosophia Metaphysicae assignantur. Deinde, sane in hypothetica aequatione idealistica: cogitatio equivalet reali, Logica Mtaphysicae, permanet semper inviolata veteris Logicae aristotelicae functio moderatrix et regulatrix cuius legibus, omnes, libenter vel inviti, inscienter sane, utimur in nostris ratiociniis. Aliquis nobis obiicere poterit, procedere omnem philosophicam rationem a cogita­ tione abstracta parvi intéresse philosophi idealistae vel existential istae et quoquo modo non aristotelici, quia huiusmodi processus tantum pertinet ad idearum expres­ sionem grammaticalem et nihil omnino mundi repraesentationem attingit quam expri­ mere volumus. Respondetur quod haec sensus communis legum despicientia pertinet ad illam incomprehensionem quam idealismps et recentissima philosophia semper erga classicam doctrinam ostenderunt et erga eius critérium interpretationis rerum. Revera ipsum quod tantum Metaphysica classica- praebet fundamentum illi Logicae formali, qua recentiores philosophi utuntur quin sufficientem probationem afferre pos­ sint, comprobat auctoritatem illius Metaphysicae, et redundat ad utilitatem ipsius Logicae, quae tali fundamento innixa, non iam videtur merus conceptuum lusus sed abstracta enuntiatio legum entis in earum praedicabilitatis officio. Etiam ut praetermittamus has rationes ordinis criteriologici, quas modo ad nos non pertinet probare, tamen Logicae aristotelicae scientia est necessaria ad plane explicanda opera philosophica et theologica Sancti Thomae. * * * Logica est enim instrumentum, organum omnium rerum doctrinae, et proinde non solum est scientia speculativa quae necessario et universaliter determinat leges, figuras, modos syllogismi — quae deducit ut proprietates ex ipsa essentia syllogismi — sed etiam est scientia normativa, vel ars ordinatrix conceptuum. Hoc sensu ipse S. Thomas scribit : « Res... de quibus est Logica, non quaeruntur ad cognoscendum propter seipsas, sed ut adminiculum quoddam ad alias scientias. Et ideo Logica non continetur sub philosophia speculativa quasi principalis pars, sed sicut quoddam reductum ad eam, prout ministrat speculationi sua instrumenta, scilicet syllogismos et definitiones et alia huiusmodi, quibus in speculationis scientiis indigemus. Unde secundum Boethium in Commentariis super Porphyrium [L. I, cap. 3] non tam est scientia quam scientiae instrumentum» {In Boëth. De Trinitate, q. 5, a. 1 ad 3). At memorandum quoque est quod alibi scribit S. Doctor, nempe quod « etiam in ipsis speculabilibus est aliquid per modum cuiusdam operis: puta constructio syl­ logismi... Et ideo quicumque ad huiusmodi opera rationis habitus speculativi ordinan­ tur, dicuntur per quamdam similitudinem artes... » (I-II, q. 57, a. 3, ad 3). Secundum ergo D. Thomam Logica est vere scientia, attamen solum attributive est scientia phi­ losophica, ut instrumentum est rationis philosophicae, quod practice ordinatur in usum aliarum scientiarum. Logica nempe « tradit communem modum procedendi in omnibus aliis scientiis » {Metaph., II, lect. 5, n. 335): est earum forma ordinatrix. Et quoniam impossibile est circumspicere simul et eodem iudicio formam ordinatricem et materiam ordinatam, « absurdum est quod homo simul quaerat scientiam et modu mqui convenit scientiae » {ibid.), sed oportet haec duo separatim intelligi secudum naturalem ordinem rationis, et quamvis Logica sit difficillima, tamen ab ea incipiendum est. Ipse enim S. Thomas sic probat necessitatem incipiendi a Logica pro illis qui perfecte acquirendis scientiis operam navare intendunt: «In addiscendo incepimus ab eo quod est magis facile, nisi — VI — INTRODUCTIO EDITORIS necessitas aliud requirat Quandoque enim necesse est in addiscendo non incipere ab eo quod est facilius, sed ab eo a cuius cognitione cognitio sequentium dependet. Ex hac positione oportet in addiscendo incipere a Logica, non quia ipsa sit facilior scientiis ceteris, habet enim maximam difficultatem, quum sit de secundo intellectu; sed quia aliae scientiae ab ipsa dependent, inquantum ipsa docet modum procedendi in omnibus scientiis. Oportet enim primum scire modum scientiae, quam scientiam ipsam » (In Boëth. De Trinitate, q. 6, a. 1 ad 3). Ex huiusmodi considerationibus satis patet maximum momentum quod Logicae tribuere debemus, ut scientifica methodo veritatem inquirere et cognoscere valeamus. II. - OPERIS ORIGO Ad recte opus S. Thomae commentatoris intellegendum, oportet id referre chronologice ad controversias speculativas et ad circumstantias inter quas ortum habuit. Ubi primum Aristoteles in occidente notus fuit per arabicas explanationes quae informantur doctrina emanationistica neoplatonica, statim orta est speculativa contentio cum philosophia traditionali (augustinismo) et Ecclesiae doctrina. Inter extrema Alber­ tus Magnus et Thomas Aquinas incumbunt in aristotelicam doctrinam vindicandam ut eadem veritati Revelationis Christianae inservire possit. Loco synthetic! commentarii per quaestiones, quo utebatur eius Magister, S. Tho­ mas instituit commentarium ad verbum singulis verborum circumscriptionibus et pro­ positionibus, singulas partes subtiliter adstricteque perspiciendo et exponendo f1). Instrumenta quibus S. Thomas utitur ad haec opera componenda non multa vi­ dentur, quia graeca commentaria nonnisi lente adhibere potest, ope conversionis in latinam linguam a Gulielmo Moerbekensi peractae. Si sane plura commentaria comme­ morat in suo Peri Hermeneias, tamen ea comperit tantum per Boethium (2). Hae explanationes feer omnes pertinent ad alteram partem curriculi doctoralis S. Thomae, scii, ad extremam commorationem in Italia et ad commorationem parisiensem alteram. Sed viri periti, inter quos Grabmann, Mandonnet, Walz, nondum statuerunt con­ clusiones certas et definitivas circa tempus singulorum commentariorum. Ex novissimis investigationibus M. Grabmann et A. Walz, compositio commen­ tariorum in Peri Hermeneias et in Analytica posteriora statuenda videtur annis 12691272 (3). Commentarium in Peri Hermeneias S. Thomas perfecit usque in librum II, lect. 2 inclusive. Reliquum suppletum est commentariis aliorum auctorum, praesertim Card. Caietani, qui id perfecit anno 1946 (4). Horum commentariorum chronologiam si quis unico prospectu videre desiderat, in comparatione aliorum operum S. Thomae, tabulam sequentem inspiciat, quae, iuxta recentiora studia confecta, alicuius utilitatis fore videtur, quamque multi viri periti laudaverunt, contra opinionem alicuius aristarchi, qui nuper in aliqua ephemeride scripsit has tabulas chronologicas esse «ridiculas» (sic!): cuius ridiculi ratio forsan in visceribus clancularii censoris latet. (1) (2) (3) (4) Cfr. Chenu, Introduction à l’étude de Saint Thomas d'Aquin, Paris 1950, pag. 188. Chenu, op. cil., pag. 184. Walz, S. Tommaso d’Aquino, Roma 1945. pag. 206. Cfr. Editionem Leoninam Opp. D. Thomae, t. I, pag. 128. — VII —■ TABULA CHRONOLOGICA OPERUM D. THOMAE ANNUS COMMENTARIA 1250-56 1254-56 In IV libros Sentent. 1256- 59 In Matth. In Isai. QUAESTIONES SUMMAE Disputatae Quodlibet. 1265-66 In Dionysium De div. nomin. In lob 1261-72 1261-64 Catena super Mt. » super Mc. De potentia 1265 » super Lc. (1265-67) 1266 1260-72 1267 1267-68 1267- 68 1268 1268- 72 1269 1269- 72 1269-73 1269-72 1272-73 De ente et essentia De principiis nat. (1252-55) Contr. impugnantes Dei cultum et rei. (1256) etc. etc. De veritate (1256-59) 1257- 58 In Boëthium: De hebdomad. De Trinit. 1259 OPUSCULA etc. C. Gent. L. I (1259) C. Gent. (1261-64) L. II-IV De regim. iudaeor. C. error, graec. (1263) ' Qdl. VII-XI S. Th. P. I De regimine prine. (1266) (1266) (1265-67) etc. etc. Compendium Theologiae In III libros De De spirit, creat. (1270-73) anima (1266-68) In lib. De sensu et sensato In lib. De memoria De anima et remin. (1266) Catena sup. Ioan. In Threnos In leremiam In VIII lib. Phys. S. Th. I-II De subst. separat. 1269-72 In XII lib. Metaph. (1266-70) (1268-73) In X lib. Ethic. De perfect, vitae Qdl. In lib. Meteorol. De virt. in com. spiritualis De caritate In loannem I-VI, XII (1269) IN LIB. PERI- De unione Verbi etc. etc. (1269-72) De malo HERM. IN I ET II LIB. De aetern. mundi POST. ANAL. De unit, intellect. De virt. cardin. In lib. Politic. Contra doctrinam In lib. De causis De correctione retrah. a relig. In S. Pauli epist. De spe (1270) De occult, op. nat. S. Th. II-II De fallaciis (1269-72) (1271-72) S. Th. P. III De mixtione elem. In psalmos (1272-73) (1273) In lib. De caelo et De motu cordis mundo (1273) In lib. De generat, et corrupt. jin S. Pauli Ep. INTRODUCTIO EDITORIS III. - OPERIS MATERIA ATQUE DIVISIO Logica, sicut ait S. Doctor, est rationalis scientia « ex hoc quod est circa ipsum actum rationis sicut circa propriam materiam » (Z/z Post. Anal., I, lect. 1, n. 2). Cum eius obiectum materiale sit actus rationis, et formale ens rationis quod con­ sistit in complexu relationum intentionalium quae consequuntur ens rerum quod mente cogitatur, sequitur ex hoc quod omnibus rebus — cum omnes cogitari possint — ex­ tenditur consideratio logica. « Ens... rationis dicitur proprie de illis intentionibus, quas ratio adinvenit in rebus consideratis, sicut intentio generis, speciei et similium, quae quidem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis conse­ quuntur. Et huiusmodi, scilicet ens rationis, est proprie subiectum Logicae. Huiusmodi autem intentiones intelligibiles, entibus naturae aequiparantur, eo quod omnia entia naturae sub consideratione rationis cadunt. Et ideo subiectum Logicae ad omnia se extendit, de quibus ens naturae praedicatur » (Metaph., IV, lect. 4, n. 574). Divisio operum logicorum Aristotelis a S. Thoma exponitur in prima lectione Posteriorum Analyticorum, et comprobatur hoc argumento: Divisio scientiae sumitur et divisione obiecti formalis; sed obiectum formale Logicae est actus rationis, qui est triplex: simplex apprehensio, iudicium et ratio­ cinium, quorum primi duo sunt actus rationis, secundum quod est intellectus quidam, tertius vero est rationis secundum quod est ratio discurrens ab uno in aliud. Unde sic schematice dividitur materia totius Logicae, quam Aristoteles tradit in libris Praedi­ camentorum, Peri Hermeneias, Priorum et Posteriorum Analyticorum, in Topica, Rhe­ torica, Poetica et in libris Elenchorum: apprehensio, cui deservit doctrina tradita ab Aristotele (■> inSimplex libro Praedicamentorum: A) Actus rationis see. quod est ’ intellectus quidam est duplex: , 2\ Indicium, in quo est verum et falsum, cui deservit doctrina tradita ab Aristotele in libro Peri hermeneias. a) vel ex parte formae syllo­ gismi, cui ordinatur liber Priorum Analyticorum; i tudtcattva seu analyttca, ia < est resolutoria, quae potest b) vel ex parte materiae syllo­ dupliciter considerari: gismi, cui ordinatur liber Posteriorum Analyticorum; Logica i B) Actus rationis see. quod est ratio discurrens ab uno ad aliud, regulatur a Ra­ tionali Philosophia. Iste actus habet triplicem pro­ cessum ex quo deducitur conclusio aut necessaria, aut probabilis, aut falsa. 2) Processui rationis inducenti probabilitatem, deservit Lo­ gica inventiva, quae trifa­ riam subdividitur, secun­ dum quod ex ea generatur fides vel suspicio vel sola existimatio; a) In fide et opinione ratio totaliter declinat in unam partem contradictionis, licet cum formidine alterius: et ad hoc ordinatur Topica sive Dialectica; b) In suspicione ratio non to­ taliter declinatur ad unam partem contradictionis: et ad hoc ordinatur Rhetorica; c) In existimatione mens de­ clinat in aliquam partem contradictionis propter ali­ quam pulchram repraesen­ tationem: et ad hoc ordi­ natur Poetica; 3) Processui rationis inducenti errorem deservit pars Logicae quae vocatur Sophistica, de qua agit Aristoteles in libro Elenchorum. XI — INTRODUCTIO EDITORIS Ex his libris S. Thomas explicuit tantum Peri Hermeneias et Posteriora Analytica. Immo, ipsum P. Her., sicut dixi, non est totum explicatum; opus confectum non fuit propter mortem Sancti Doctoris, qui constitit in Leet. II, Libri I. Lector inveniet schemata generalia utriusque operis in initio uniuscuiusque et schemata particularia ante singulas lectiones. IV. - HUIUS EDITIONIS RATIO Haec editio textum Leoninae refert instructum aliquibus adnotationibus ad eum explicandum idoneis ubi obscuritas argumenti id postulat et indicatione accurata textuum et locorum parallelorum quibus S. Thomas saepe remittit in sua expositione. Omittitur apparatus criticus quoniam exulat a necessitatibus praesentis editionis manualis. Textus dispositionem, referentias, enumerationes etc., aliquantum immutavimus, sive ut conformes essemus prospectui nostrae editionis Commentariorum omnium S. Thomae ad Aristotelem, sive ut haec commentaria facilius pervolutari possent. Textum progressive numeravimus, ut in aliis operibus; sed numeris etiam editionis Leoninae usi sumus (inter parentheses uncinatas), quae partes uniuscuiusque lectionis numerabat, ita ut eadem distinctio quae est in Leonina servaretur, cuius numeri nunc in S. Thomae locis citandis adhibentur, neve res difficiliores efficerentur, novam omnino numerorum seriem adhibendo. Nonnulli loci, qui uno numero distinguuntur, longiores aliquantum videbuntur; sed nobis visum est eos non ulterius dividere, ad removendum gravius illud incommodum quod diximus. Ante omnes lectiones, ut diximus, induximus schema eorum quae in unaquaque lectione habentur, addentes et numeros referentes tum S. Thomae, cum Aristotelis textum (quem ad hoc numeravimus), quod quidem magno usui et commodo futurum credimus in libris pervolutandis. Nunc volumus ea quae in « praefatione » editores Leonini scripserunt referre, ad utilitatem lectoris. Et quidem: — X — INTRODUCTIO EDITORIS IN PERI HERMENEIAS Quae fuerit S. Thomae occasio interpretandi hoc Aristotelis opus de primis Logicae elementis declaratur in Epistola nuncupatoria, quam Commentario praemit­ timus. Hanc Epistolam, quae in nonnullis antiquioribus editionibus legitur (ut in Veneta Peri hermeneias et Posteriorum analyticor. 1526, iussu ac impepsis nobilis viri Lucae Antonii Junta florentini, et in altera etiam Veneta 1557, apud Hieronymum Scotum), Echardus tom. I Scriptorum Ordinis Praedicator, ad annum 1274, pag. 283, col. 1, testatur in omnibus codd. mss. a se visis extare. Revera extat in codicibus Parisiensibus, Vatie. 2115, et Urbinate. Eam uti genuinam habet laudatus Echardus: nec dissentit De Rubeis, Dissert. XXIII, capp. I et III, n. 1. Hunc autem Commentarium docti viri magno in pretio semper habuere non secus ac alios, quos in altioris philosophiae Aristotelis libros S. Thomas conscripsit. Aegidius Columna (f 1316) romanus ex Ordine Erem. S. Augustini, in commentariis quos et ipse scripsit in librum Peri hermeneias, saepe verba S. Thomae recitans, ait: Dicit Expositor. Hinc Ludovicus de Valle-Oleti Ord. Praedic, in brevi historia, quam scripsit conventus Parisiensis (eruit ex cod. ms. Victorino Martene vulgavitque tom. VI Veterum scriptorum et monumentorum § VIII, coi. 549), postquam catalogum ordi­ navit Opp. S. Thomae, de Commentariis eiusdem in Aristotelis libros haec profert notatu dignissima : « Sanctus Doctor scripsit multa de scientiis philosophicis et habemus videlicet, Super librum Perihermeneias. Item, Super librum Posteriorum... In expo­ nendo autem litteraliter Aristotelem non habuit aequalem; unde a philosophis Expositor per excellentiam nominatur » (Ib. coi 561). Quod Valleoletani iudicium prima medie­ tate saeculi XV prolatum posteriores sapientes unanimiter confirmarunt. Scrutatur An­ gelicus textum Aristotelis, et in antecessum succincta ac perlucida analysi argumentum eiusque partes principales ac subdivisiones ob oculos ponit; deinde ad partes singillatim interpretandas procedit: nec in cortice litterae sistit, sed ad medullam penetrat; ita ut miretur lector tantas divitias in Philosopho esse, quae prima fronte haud conspi­ ciuntur. Verum non Aristotelis mentem solum recitat Angelicus, sed de thesauro suo multa profert, Stagiritae doctrinam mirifice amplificando, corrigendo ubi opus est, illustrando semper, ita nempe ut Expositor Aristotele sapientior videatur. Opus istud Peri hermeneias, quod apud graecos unico libro continetur, in duos libros a latinis interpretibus divisum passim reperitur: quorum primus priora novem capita, reliqua quinque (X-XIV) alter complectitur. Hanc divisionem sequutus S. Tho­ mas integrum primum librum exposuit, sed in alterum nonnisi duas lectiones scripsit super primam partem capitis X. - Piani editores hanc in fine notam ponunt: Commen­ tariorum d. Thomae Aquinatis, quae ob eius mortem incompleta manserunt, finis. At mortem non fuisse in causa cur opus non compleverit S. Doctor contendit Echardus, inquiens, vel quod nimiae occupationes obstiterunt, vel potius iuvenis ille et sapiens Praepositus forsan praesens plura non postulavit, religionique habuit maioribus in­ tentum in his tyronum propriis diutius distinere. - Addit De Rubeis quod opus incom­ pletum mansit, nec ab alio suppletum: quae ultima verba quo sensu dicantur a viro eruditissimo haud facile intelligitur. Eum namque non latuit a Caietano nostro fuisse suppletum, quod in Commentariis S. Thomae desideratur: quod Caietani supplemen­ tum pluries typis editum huic Editioni adnectimus. Verum et longe ante Caietanum nonnulli incompletum Angelici opus supplere moliti sunt. In Veneta Peri hermeneias editione 1477, fol. 21 verso, legitur: Explicit sententia libri peryermenias secundum sanctissimum doctorem Thomam de Aquino. Deinde fol. 22 recto: Hoc quod sequitur — XI — INTRODUCTIO EDITORIS est secundum expositionem Gratiadei de Esculo, Ordinis Praedicatorum. Et per eum completur lectura haec: nam S. Thomas non plus fecit morte praeventus. Incipit: Deinde cum dicit: Similiter autem se habet, distinguit enunciationes, quae accipiunt pro sublecto nomen finitum universaliter sumptum etc. Denique fol. 32 verso: Explicit supplementum in librum secundum Periermenias secundum Gratiadeum de Esculo Ordinis Praedicatorum. Floruit Gratiadeus, iuxta Leandrum Albertum, ad annum 1341, et eximius fuit, inquit Echard, et celebris sua aetate philosophus et theologus (Scriptor. Ord. Praedic, ad ann. 1341, tom. I, pag. 603). Supplementum Gratiadei extat etiam in alia Veneta editione 1495, sed additur ex commentariis eiusdem Auctoris in eosdem libros Aristotelis excerptum fuisse (fol. 15 verso). Denique in tertia editione pariter Veneta 1496, fol. 15 recto dicitur: Plures eiusdem Ordinis (Praedic.) doctores clarissimi suppleverunt, quae nempe deerant Commentario S. Thomae. Revera in codice Urbinate post ultimam S. Thomae lectionem, haec leguntur fol. 233 verso: Hucusque scripsit S. Thomas de Aquino Ordinis Praedicatorum. Ea vero quae secuntur scripsit frater Robertas de Vulgarbia Ordinis eorumdem Praedicatorum. Incipit: Similiter autem se habet. In hac parte multiplicat oppositionem in universalibus etc. Desinit fol. 241 verso, coi. 2: Vel de eodem in diversis tempore. Tum: Laus tibi Christe. Explicit expo­ sitio secundi libri Periarmenias S. Thomae de Aquino. Sed finita fuit per magistrum Robertum de Vulgarbia Ordinis eorumdem Praedicatorum. Finis. Fragmentum huius supplementi, sed sine auctoris nomine, habetur etiam in cod. Vatie. 2115; ex quo eiusdem antiquitas constituitur: codex enim est labentis saeculi XIII. Codex Parisiensis 16154 habet et ipse fragmentum, sine nomine auctoris, alterius supplementi cuius specimen exhibeo in fine Commentarii S. Thomae. Tres supradictas Venetas editiones saeculi XV prae manibus habui in adornanda hac Leonina editione. Prima, anni 1477, impensis Iohannis de Colonia, scatet mendis; altera 1495 per Bonetum Bergomensem, expensis Octaviani Scoti, summa diligentia castigata per quemdam fratrem eiusdem Ordinis (Praedicatorum) vitae regularis pro­ fessorem; tertia denique 1496 cum supplemento Caietani per Otinum Papiensem, im­ pensa... Alexandri Calcedonii, pisaurensis mercatoris. His adde duas alias editiones Venetas, supra etiam recensitas, saeculi XVI, quae praelaudatum supplementum habent Cardinalis Caietani. - Rari nunc sunt codices Peri hermeneias. Duo extant Lutetiae Parisiorum, quos Romae penes me habui. Codices sunt saeculi XIII, in bibliotheca National! signati sub nn. 16101 et 16154, Collectionis operum latinorum, sed erant olim bibliothecae Sorbonicae, cuius sigillum impressum retinent. Primus membran. in 4, diligentiori scriptura exaratus; alter vero, item membran. in 4, lectu minus facilis est. Hos codices olim in Sorbon. recensitos sub nn. 804 et 867, se vidisse testatur Echardus Op. et loc. cit. - Cod. 16101 (in Sorbon. 804) continet Commentarium S. Thomae in Peri hermeneiam (fol. 3-22), commentarium b. Alberti Magni in 8 libros Topicorum (fol. 23-110); commentarium eiusdem b. Alberti in librum Elenchorum (fol. 112-169); in eoque legitur: «Iste liber est Scolarium ex legato ma­ gistri Henrici de Leiliis in Brabantia, canonici Leodiensis, quondam socii de Sorbona ». - Cod. 16154 (in Sorb. 867) habet Commentarios S. Thomae in libros Physicorum Aristotelis (fol. 2-66); in I et II Posteriorum (fol. 67-93); in I, II eî III (octo lectiones) De caelo et mundo (fol. 94-123), cum supplemento magistri Petri de Alvernia; in tres libros De anima (fol. 172-202); in Peri hermeneiam (fol. 259-271 verso et ultim.). Continet praeterea commentar. Aegidii Romani De generatione (fol. 136-170), et eiusdem commentar, (incomplet.) super librum Elenchorum ad Domin. Philippum Comit. Handrens. (fol. 204-257). Additur: «Iste liber est pauperum Magistrorum de Sorbona ex legato magistri lacobi de Padua, doctoris in theologia, medicina et artibus, socii huius Domus de Sorbona Parisii ». - Tres insuper codices eiusdem operis exstant in bibliotheca Vaticana. Primus est codex Vatie, n. 2115, membranae., in quarto, saeculi XIII: nonnulla Aristotelis continet opera, inter quae librum Peri — XII — INTRODUCTIO EDITORIS hermeneias (fol. 34-43). Huic immediate subnectitur S. Thomae Commentarius (com­ plectens folia 44-48 palimpsesta, in quibus Aristotelis erat liber primus Topicorum), scriptus manu diversa, minuta scriptura et ferme sine ullo margine. Est codex caeteris, meo iudicio, praestantior. Quod si in ipso lacunas interdum ac saepe sphalmata offen­ dimus, talia tamen haec sunt ut seipsa prodant. Alter est Vaticanus n. 784, in fol. magn. membranaceus, saeculi XIV ineuntis. Fol. 195, recto, legitur: Incipit sententia super libro Peryarmenias secundum fratrem Thornam de Aquino Ordinis fratrum Prae­ dicatorum: desinit expositio seu sententia fol. 229 recto. Praecedunt duo alia opuscula, nempe Contra impugnantes Dei cultum et religionem (fol. 1-84) et Expositio librorum Dyonisii (fol. 84-195): sequuntur autem: Contra pluralitatem formarum (fol. 229244); Tractatus in quo principaliter beatitudo consistat creata, in intellectus (sic) vel voluntatis (fol. 244-249); Quaestio breve (sic) edita a fratre Thoma de Aquino Ordinis Praedicatorum de fide, spe et caritate (fol. 249-328 et ultimo). Quae opuscula utrum omnia S. Thomae sint nec ne adiudicanda, suo loco dicemus. Codex est nitidis chara­ cteribus scriptus, sed ab amanuensi ignaro tum philosophiae, tum linguae latinae: unde mirum non est si erroribus scateat. - Tertius es.t codex Urbinas n. 214 membra­ naceus in fol. parvo, saeculi XV. Quamvis nitida scriptura exaratus, inscitiam oscitantiamque amanuensis passim prodit; et scriptus videtur non ad studium, sed ad solum ornamentum bibliothecae. Complectitur folia 306, et praeter Commentarium in librum Peri hermeneias alia continet opuscula, quae S. Thomae licet tribuantur, non omnia tamen S. Doctoris sunt. Nullam adnotationem codices Vaticani habent. - Exinde colliget lector codices Vatie. 2115 et Parisiens, longe maiorem, prae aliis, auctoritatem praeseferre quoad librum Peri- hermeneias. — XIII — INTRODUCTIO EDITORIS IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Librum Peri hermeneias sequitur immediate in Organo Aristotelis tractatus de Prioribus analyticis, nempe de syllogismo. Etenim operatio intellectus componentis et dividentis, seu enunciatio, de qua dictum est in libro Peri hermeneias, ordinatur in nobis ad tertiam operationem, scilicet ratiocinandi, per quam ratio procedit a notis ad inquisitionem ignotorum (Cf. Perih. lib. I, lect. I, n. 1). Syllogismi autem variae assignantur species a philosophis ratione materiae seu naturae propositionum, ex quibus coalescit et procedit: est enim syllogismus demonstrativus, qui necessarias proposi­ tiones assumit et ad certas conclusiones deducit; sequitur syllogismus dialecticus, qui, servata legitima ratiocinandi forma, ex probabilibus non certa sed probabilia infert; est denique syllogismus sophisticus, qui aut syllogismi legibus posthabitis, aut falsis vel aequivocis propositionibus assumptis, neque certum, neque probabile concludit, sed sub apparentia veritatis erroneas insinuat conclusiones (Cf. I Poster., lect. XXII, n. 2). Sed ratio scientifica postulat ut, antequam de speciebus syllogismi sermo fiat, de syllogismo in genere, seu de syllogismo secundum suam naturam disseratur: fieri enim nequit ut habeat quis specierum scientiam, nisi naturam generis sub quo species illae ordinantur intime praenoscat. Qua de causa Aristoteles Posterioribus analyticis, aliisque libris Topicorum et Elenchorum, praemittit tractatum, qui est de Prioribus analyticis, hoc est, de syllogismo simpliciter dicto. Posteriora autem analytica de demonstratione agunt, et sunt propterea finis ultimus totius scientiae Logicae. Eo enim ipso quod paucissima sunt principia, quae unico mentis intuitu vera videntur, et omnes ferme veritates, quae cum certitudine scientifica retinentur, nonnisi ope syllogismi demonstrativi ratiocinando (unde rationales dicimur) concluduntur a nobis; ad syllo­ gismi demonstrativi naturam aperiendam, rectumque eius usum indicandum, universa Logica destinatur. Libros Posteriorum analyticorum multis obscuritatibus, non secus ac librum Perih., esse involutos (Cf. Epist. nuncup. S. Th.) fatentur communiter expositores. « Quomodo enim, inquit Themistius, pleraque omnia Aristotelis scripta, quasi de composito, cali­ gine quadam offusa oppletaque habentur, illud potissimum opere hoc (Poster, analytic.) intelligitur, cum ob ipsum genus elocutionis, quod, si alicubi, maxime pressum hic, praecisumque est, tum ob capita, quae nullo ordine visuntur disposita » (Paraphras. in lib. Poster. - Praef.). Quae obscuritas, de qua conqueritur Themistius qui graecum textum graece exponebat, multo magis existebat pro illis scholasticis, qui aut nonnisi versiones ex arabica lingua habebant, aut versiones latinas cum textu graeco comparare non poterant. Hinc loannes Sarisburiensis apud A. Jourdain (Recherches critiques sur l’âge et sur l’origine des traductions latines d’Aristote, Notes [Zi]): «Posteriorum vero analyticorum, inquit, subtilis quidem scientia est, et paucis ingeniis pervia. Quod quidem ex causis pluribus evenire perspicuum est. Continet enim artem demonstrandi, quae prae caeteris rationibus disserendi ardua est... Ad haec, liber quo demonstrativa traditur disciplina, caeteris longe turbatior est, et transpositione sermonum, traiectione litterarum, desuetudine exemplorum, quae a diversis disciplinis mutuata sunt. Et po­ stremo, quod non attingit auctorem, adeo scriptorum depravatus est vitio, ut fere quot capita tot obstacula habeat. Et bene quidem ubi non sunt obstacula capitibus plura. Unde a plerisque in interpretem difficultatis culpa refunditur, asserentibus librum ad nos recte translatum non pervenisse ». Ex Organo Aristotelis nonnisi librum Peri hermeneias et Posteriora analytica S. Thomas exposuit (cf. De Rubeis, Diss. XXIII, capp. I et III), non versionibus — XIV INTRODUCTIO EDITORIS vulgaribus usus sed propriis (cf. ibid., capp. I et II) iisque cum textu graeco compa­ ratis, ut in Praefatione generali diximus, et data occasione, demonstrabimus. - Non uno titulo haec S. Thomae Commentaria (quae inconsiderate in Ed. Parmensi Petri Fiaccadori, Tom. XX, Praef., dicuntur imperfecta) scriptores designant et codices. Ptolomaeus Lucensis in Hist. Eccles, (lib. XXIII, cap. XV) vocat ea: Commentum super librum Posteriorum; Nicolaus Trivetus in Chronico, ad ann. 1274: exposuit duos libros Posteriorum (In Spicilegio Lucae Dacherii, Vol. Ill, pag. 250, col. 1. Parisiis 1723); Bartholomaeus de Capua: Super librum Posteriorum (Stephani Baluzii, Vit. Paparum Avenion. Tom. II, col 9. - Parisiis 1693); Bernardus Guidonis: Super libros primum et secundum Posteriorum analyticorum (Casimiri Oudini Commentarius de Scriptorib. eccles. Tom. Ill, Dissert, de scriptis S. Th. Aq. Ang. Doct. attributis, cap. V, col. 274. - Lipsiae 1722); in Catalogo mss. Angliae et Hiberniae (mss. Collegii Baliolensis, pag. 11, col. 1): Summa, vel etiam Sententia super librum Posteriorum. Generatim vero codices: Thomas super Posteriora, vel, Super Posteriora analytica Ari­ stotelis fratris Thomae. Extitisse suo tempore innumeros huius Commentarii codd. manuscriptos asserit Echard (Scriptores Ord. Praed., Vol. I, ad annum 1274, pag. 283, coi. 2), recensetque a se visos in bibliothecis Parisiensibus. Doluimus quidem penuriam codicum quoad librum Peri hermeneias, sed commentaria in Posteriora analytica exegimus ad duode­ viginti codices, quos inter nonnulli sunt optimae notae. Horum descriptionem damus iuxta ordinem quo a nobis fuerunt examinati. A) Parisiensis 16,154, de quo vide quae diximus in Praefatione super Comment, in librum Perih. A lectione XLII, lib. I, n. 3, ad illa verba, et quia posuit, scriptura est neglectior. Hic codex multo plus quam caeteri correctus est per ipsum amanuensem. B) Vaticanus 760, saeculi XIV. Foil. 1-32 complectitur Scriptum S. Thomae attentione et diligentia exaratum. C) Vaticanus 761, saeculi XIV. Habet Commentarium S. Thomae in libros Poste­ riorum foil. 1-56. Codex iste, quamvis amanuensis non infrequenter erret, inter bonos potest adnumerari. D) Cordubensis 378, saeculi XIII. Hunc codicem ad me transmisit doctissimus noster Zephyrinus Gonzalez, Episcopus Cordubensis. Uti accidit amanuensibus haud satis in scientiis peritis, scriptor huius codicis in nonnullos labitur errores; attamen hunc codicem plurimi facimus, tum quia vetustus est, tum quia errores, quos offen­ dimus in eo, materiales sunt, nulloque negotio dignosci atque ad rectum sensum reduci possunt, maxime quando codex cum aliis suae familiae confertur. Expositio S. Thomae (foil. 1-61 recto) distinguitur in hoc codice non per lectiones, sed per distinctiones. Numerantur solum quadraginta duae distinctiones in primo libro, quia amanuensis sub una distinctione XI ponit et XII, et sub XXVIII recenset et XXIX. E) Urbinas 215, saeculi XV. Folio 74 recto incipit expositio S. Thomae in duos libros Posteriorum analyticorum, desinit fol. 147 recto. Non diversum de hoc codice iudicium ferendum censemus ab eo quod de alio Urbinate protulimus in Praefatione ad librum Peri hermeneias. F) Monacensis 430, saec. XIV. Continet solummodo secundum librum Com­ mentar. S. Thomae in Posteriora analytica. G) Monacensis 14,246 (Biblioth. Status), saeculi XIV. Commentar. S. Thomae super primum lib. Posteriorum incipit fol. 48, desinit fol. 64; deinde foil. 117-124 sequitur expositio S. Thomae super secundum librum Posteriorum, eadem manu scripta qua liber primus. - Amanuensis per incredibilem prorsus oscitantiam plus quam quatuor lectiones in primo libro omittit. Lectione enim XXXVI, n. 12, post verba, — XV — INTRODUCTIO EDITORIS ergo nullum B est A. Si, transcurrit ad illa, non esset isosceles neque album, quae sunt n. 9 lectionis XL1. H) Parisiensis 14,722, saeculi XIII. Foil. 233-254 continet Scriptum S. Thomae super duos libros Posteriorum analytic. Aristotelis. I) Erlangensis 530 (Biblioth. Universit.), saeculi XIV. Fol. 3 incipit expositio Super duos libros Posteriorum fr. Thomae; desinit fol. 46. Desiderantur in nostra Ed. varietates Lectionum XL-XLIV primi libri. K) Lipsiensis 1349 (Biblioth. Universit.), saeculi XIV. Continet sequentia Aristo­ telis opera (text, latin.): Priorum analylicorum, Elenchorum, Topicorum, Posteriorum analytic. His subnectitur, foil. 136-166, Commentarium S. Thomae. L) Amplonianus (Biblioth. civ. Erfurt) 309, saeculi XIII. Commentar. S. Thomae in Posteriora analytica habetur foil. 73-112. Antiquitate et scriptoris diligentia caeteris aliis codex iste facile praestat. Purior ex puriori fonte videtur deductus. M) Amplonianus (id.) 104, saec. XIII. Commentar. S. Thomae in libros Poster, analytic, extat foil. 1-39. N) Amplonianus (id.) 308, saeculi XIV. Commentar. S. Thomae in Posteriora Aristotelis habetur foil. 1-74. Ob abscissum folium codex habet lacunam lib. I, lect. XXXVIII. Post enim verba (n. 4): sed quantocunque proceditur magis versus, pergit sequenti folio: maiori propositione, eo modo quo: quae pertinent ad n. 6 sequentis lectionis. O) Laurentianus (Flor.), Plut. 71, n. 27: Scriptum super librum Posteriorum Ari­ stotelis secundum fratrem Thomam de Aquino, saec. XIV. In dorso habet inscriptum: Perihermeneias; quae inscriptio induxit in errorem cl. Montfauconium, uti notat Bandini (Catalogus codd. latin. Biblioth. Mediceae Laurent - Tom. Ill, col. 9. - Flo­ rentiae 1776). Minuta scriptura est exaratus; continet folia 32 non numerata. Q) Assisiensis (Biblioth. Municip. in Sacro Conventu), saeculi XIV. Inter Com­ mentarios in librum Topicorum et in librum Priorum, quos amanuensis S. Thomae adscribit, est liber Posteriorum Analyticorum Aristotelis secundum S. Thomam de Aquino. Codex nullius auctoritatis et vix ac ne vix quidem comparandus cum Urbinate, propter incredibilem ignorantiam et oscitantiam scriptoris. R) Marcianus (Venet.) 45 (a. 302, 1. 222, LVI, CLXI), saeculi XIV. Codex mutilus est: decisa enim sunt folia 15-37, uti videre est ex antiquiori numeratione, quae post 14 habet 38; restant fragmenta foliorum 15-18; recens nota foliorum continua est. Trigesima tertia lectione primi libri, ad illa verba, de quibus in nobis scientia, sistit primus amanuensis; caetera eiusdem lectionis secunda manu adduntur in calce. Desunt reliqua. S) Bononiensis, Biblioth. Reg. 1655, Vol. VI, saec. XIII. Commentar. S. Thomae occupat 43 folia in fine codicis. Ultimum folium recentius est, veteri abscisso substi­ tutum, manuque recentiori descriptum ad supplenda quae deerant. Verba ultima primae manus sunt: Deinde cum dicit, necesse itaque est, solvit praemissas quaestiones (lib. II, lect. XX, n. 7). Tum antiquitate tum auctoritate codicem istum parem facimus codici Cordubensi. T) Bononiensis, ut supra, Vol. V, saeculi XV. Non habet nisi commentarium in lib. Poster. Quamvis valde recens, bonus est et a bono exemplari transcriptus. FT chartacei sunt; caeteri membranacei. Ad unam prorsus familiam pertinent antiquiores codd. DLS, quibuscum faciunt CK et recentes ET : his proximi sunt ABNOR, qui inter se aliquatenus etiam nectuntur, — XVI — INTRODUCTIO EDITORIS non semel eodem modo a DLS recedentes. Longius a caeteris vagantur FI, qui tamen ad invicem sunt coniunctissimi, non quasi unum alteri prototypo fuisse credamus, sed quia ex eodem exemplari transcripti videntur. Singulares, inter nostros codices, sunt GHM. Nam G, praeterquam quod negligenter scriptus est, ex eo praesertim capite sui generis esse dicimus, quod pro libito et ex proposito verborum ordinem invertit. Codd. vero H et M eo a prima familia deficiunt, quod ubi corruptae in ea lectiones occurrunt, aut falso illas interpretantur, aut infeliciter corrigunt. Adde quod ama­ nuensis cod. H elegantiae, magis quam genuinae lectioni studere quandoque affectat. Cui familiae accensendus sit cod. Q nobis certo non constat. - Editionem Pianam Poster, analytic, ad ed. Ven. 1526 exactam esse, tum quoad expositionem S. Thomae, tum quoad duplicem textus Aristotelis versionem, iam diximus in Praefatione generali. Thomas autem Vicentinus, Ord. Praed., qui hanc Venetam editionem curavit, in P.aefatione ad lectorem ait: « Quantum elaboraverim, lector suavissime, ut libros Perihermeneias et Posteriorum analyticorum Aristotelis cum Commentariis clarissimi ac fidissimi eius interpretis S. Thomae Aquinatis almi Ordinis Praedicatorum, erro­ ribus (quos tamen impressoris, non correctoris incuria parturivit) purgarem, te ipsum (si tamen priorem impressionem vidisti) censorem constituo » (Cf. Praef. gen.). Sed utrum in adornanda hac sua Editione usus fuerit textibus manuscriptis ipse non dicit: forte nonnisi primaevas Editiones Venetas saeculi XV prae oculis habuit. Quas quidem Edit ones quoad commentar, in Posteriora analytic, credimus fuisse exactas ad codices manuscriptos illius familiae, cui accensuimus Codd. DLS, nempe CK. etc. Haec cum sit necessitudo codicum inter se, lector iam videt meliori methodo codices litteris notari potuisse: ipsis enim siglis diversitas familiarum designari poterat; sed cum codices ante quodcumque examen, prout ad manus nostras veniebant, litteris distinguerentur, maluimus hunc nostrum ordinem retinere quam, ipsum reformando, errandi nos exponere periculo; quod quantum sit soli experti valent diiudicare. Correctiones in omnibus codicibus plus minusve occurrunt Codd. BEFGHLMO QRT parce secunda manu correcti sunt; pluries AIN, et etiam CKS: pro quibus ultimis codd. addendum lectionem primae manus saepe abrasam esse: quod satis doleri nequit ubi in casu difficilioris lectionis testimonium prioris amanuensis libenter fuisset exceptum. Insuper cod. K secunda manu non correctus sed vere corruptus est dicendus: optimae enim lectiones ausu plane temerario corruptae apparent. Unus D corrigitur servata semper aut paulisper immutata prima lectione. Castigatores tamen nostrorum codd. magis coniecturis propriis quam melioris notae codicibus in casti­ gando niti quandoque videntur. Quae secunda vel tertia manu habent codices notamus frequenter sed praecipue textum originalem, quantum fieri potuit, interpretari, ex eoque variantes lectiones excipere curavimus. Ceterum, quamvis plures lectiones primae manus manifeste erroneas recensuimus, ut lector ex seipso de codicum valore diiudicet, non omnes tamen in medium profe­ rendae erant, nisi necessitas aut saltem utilitas aliqua cogeret, ut puta quando ad aliquam sententiam dilucidandam, codicum omnium lectiones examinandae erant. Hinc e. g. lib. II, lect. I, n. 3, pro quiescimus a quaerendo (cum nempe invenerimus per demonstrationem) F legit: quid scimus acquirendo. Quam varietatem non notavimus. Item omisimus notare e. g. membrorum pro monstrabimur; in quid sine pro inquisivit; recedatur pro recordatur; cum deus arisucum fecit pro condensari succum se­ minis; et alia prorsus άλογα Lib. II, lect. XVI, n. 3, post verba propter hoc quod aliquis existimat se dignum magnis, amanuensis cod. I stultissime addit: ut ego FRA­ TER THOMAS de Aquilino. Haec aliaque similia forte fuissent curiositati lectoribus, sed ut inutilia prorsus sunt despicienda. Notum denique est vel a scriptoribus diligentissimis non infrequenter omitti eas exemplarium suorum partes, quae cum immediate praecedentibus iisdem verbis desi­ nunt. Multas huiusmodi lacunas in nostris annotationibus explicite indicatas lector XVII INTRODUCTIO EDITORIS inveniet; aliae (longum enim esset omnes exhibere) latent sub nota hab. lac., quae pro parte longe maiori respicit loca ubi talia όμοτέλευτα amanuensibus ansam errandi dederunt. De Venetis Editionibus dictum est in Praefatione in Perih.: sunt enim eaedem. Reliquum est ut et hoc opus Virgini Sapientissimae offeramus, quae velut Stella matutina hominum mentibus affulget, lumen praebens ut etiam in ratiocinando recte procedant per semitas infinitae Veritatis, scilicet Verbi, quod quidem totius Logicae Lux et Finis est. Liceat ergo Matrem Divinae Sapientiae invocare verbis quae ex corde alicuius S. P. Dominici filiae profluebant quaeque prodesse poterunt omnibus artis Logicae cultoribus, ut ad aeternum Logos recto usu rationis perveniant; O Porta Lucis fulgida, o Verbi Mater inclita, nos, tuos fideles sedulos, Verbi quaerentes semitas, defende a mentis hostibus, ab umbra erroris libera, tuaque luce dirige ad Veritatis gaudia. Arnen. XVIII IN LIBROS PERI HERMENEIAS EXPOSITIO S. THOMAE AQUINATIS DOCTORIS ANGELICI IN LIBROS PERI HERMENEIAS EXPOSITIO EPISTOLA NUNCUPATORIA DILECTO SIBI PRAEPOSITO LOVANIENSI FRATER THOMAS DE AQUÏNO SALUTEM ET VERAE SAPIENTIAE INCREMENTA Diligentiae tuae, qua in iuvenili aetate non vanitati sed sapientiae intendis, studio provocatus, et desiderio satisfacere cupiens, libro Aristotelis, qui Peri hermeneias dicitur, multis obscuritatibus involuto (*), inter multiplices occupa­ tionum mearum sollicitudines, expositionem adhibere curavi, hoc gerens in animo sic altiora pro posse perfectioribus exhibere, ut tamen iunioribus proficiendi auxilia tradere non recusem. Suscipiat ergo studiositas tua praesentis expositionis munus exiguum, ex quo si profeceris, provocare me poteris ad maiora. (*) Multis obscuritatibus involuto. Consentiunt commentatores in hac S. Thomae sententia quoad obscuritatem huius Tractatus Aristotelis. « Magna quidem, inquit Boethius in exordio I Editionis in lib. I Perihermeneias, libri huius apud Peripateticam sectam probatur auctoritas. Hic namque Aristoteles simplicium propositionum naturam diligenter examinat, sed eius series scrupulosa impeditur semita, et sublimibus pressa sententiis, aditum intelligentiae facilem non relinquit ». Et in prologo ad secundam Edit. : « Quanquam, inquit, multa sint Aristotelis, quae subti­ lissima philosophiae arte celata sunt; hic tamen ante omnia liber nimis et acumine sententiarum et verborum brevi­ tate constrictus est». Eadem ferme notaverat ante Boethium Ammonius in praefatione in hunc Peri hermeneias librum : « Celebris, inquit, apud philosophos nec quaquam ignobilis Aristotelis De interpretatione liber est, tum praeceptorum quae in eo traduntur frequentia, tum dictionis difficultate: τής περί τήν λέξιν δυόιο λίας » CVênetiis ed. grace. Aldi Pii Manutii, 1503) [ex edit. Leon.]. — 3 — LIBER PRIMUS SCHEMA (Leet. I-XV; nn. 4-204; [1-82]). Praemisso prooemio 4 [1], accedit ad propositum exequendum it [2] et Praemittit tractatum de significatione vocum 11 [2] Determinat ii [2]· qualis sit significatio vocum LIBER PRIMUS Ostendit differentiam vocum complexarum et incomplexarum 23 [6]. De principiis quasi materialibus 36 [10] De nomine 37 [10]. Î De principiis 1 De verbo 52 [17]. enunciationis ) 36 [10] ' De principio formali, scii, oratione 74 [24]. Definit enunciationem 83 [28] De vocibus significativis determinat 36 [10] Dividit eam 88 [31] Qualiter una 1 enunciatio opponatur alteri IIO [39] De ipsa enunciatione 82 [28] Agit de oppositione partium eius ad invicem 109 [39] Qualiter enunciationes ad invicem < opponantur no [39] 1 /De oppositione 1 affirmationis l et negationis 11 absolute 1 no [39] \ Quomodo 1 baec oppositio i diversificatur ' ex parte subiecti 118 [42] Quod tantum una opponitur uni 154 [55]. Movet dubitationem et solvit 164 [64]. — 4 — PROOEMIUM S. THOMAE SYNOPSIS (nn. 1-3). 1. Duplex est operatio intellectus, simplex apprehensio et iudicium : quibus additur tertia, sci­ licet ratiocinium. 2. Obiectum circa quod Logica versatur; et libri Aristotelis ad Logicam spectantes. 3. De titulo huius libri deque eius obiecto, quod est oratio enunciativa, in qua verum vel falsum invenitur. 1 [1]. Sicut dicit Philosophus in III De anima, duplex est operatio intellectus : una quidem, quae dicitur indivisibilium intelligentia, per quam scilicet intellectus apprehendit essentiam uniuscuiusque rei in seipsa; alia est operatio intellectus scilicet componentis et di­ videntis. Additur autem et tertia operatio, scilicet ratiocinandi, secundum quod ratio procedit a notis ad inquisitionem ignotorum. Harum autem operationum prima ordinatur ad secundam: quia non potest esse compo­ sitio et divisio, nisi simplicium apprehenso­ rum. Secunda vero ordinatur ad tertiam : quia videlicet oportet quod ex aliquo vero cognito, cui intellectus assentiat, procedatur ad certitudinem accipiendam de aliquibus ignotis. 2 [2]. Cum autem Logica dicatur rationalis scientia, necesse est quod eius consideratio versetur circa ea quae pertinent ad tres prae­ dictas operationes rationis. De his igitur quae pertinent ad primam operationem intellectus, idest de his quae simplici intellectu conci­ piuntur, determinat Aristoteles in libro Prae­ dicamentorum. De his vero, quae pertinent ad secundam operationem, scilicet de enun­ tiatione affirmativa et negativa, determinat Philosophus in libro Perihermeneias. De his vero quae pertinent ad tertiam operationem determinat in libro Priorum et in consequen­ tibus, in quibus agitur de syllogismo simpli­ citer et de diversis syllogismorum et argu­ mentationum speciebus, quibus ratio de uno procedit ad aliud. Et ideo secundum praedi­ ctum ordinem trium operationum, liber Prae­ dicamentorum ordinatur ad librum Periher­ meneias, qui ordinatur ad librum Priorum et sequentes. 3 [3]. Dicitur ergo liber iste, qui prae ma­ nibus habetur, Perihermeneias, quasi De inter­ pretatione. Dicitur autem interpretatio, secun­ dum Boethium C1), vox significativa, quae per se aliquid significat, sive sit complexa sive incomplexa. Unde coniunctiones et praeposi­ tiones et alia huiusmodi non dicuntur interpre­ tationes, quia non per se aliquid significant. Similiter etiam voces significantes naturali­ ter, non ex proposito aut cum imaginatione aliquid significandi, sicut sunt voces bruto­ rum animalium, interpretationes dici non possunt. Qui enim interpretatur aliquid ex­ ponere intendit. Et ideo sola nomina et verba et orationes dicuntur interpretationes, de qui­ bus in hoc libro determinatur. Sed tamen nomen et verbum magis inter­ pretationis principia esse videntur, quam in­ terpretationes. Ille enim interpretari videtur, qui exponit aliquid esse verum vel falsum. Et ideo sola oratio enunciativa, in qua ve­ rum vel falsum invenitur, interpretatio voca­ tur. Caeterae vero orationes, ut optativa et imperativa, magis ordinantur ad exprimendum affectum, quam ad interpretandum id quod in intellectu habetur. Intitulatur ergo liber iste De interpretatione, ac si diceretur De enunciativa oratione : in qua verum vel fal­ sum invenitur. Non autem hic agitur de no­ mine et verbo, nisi in quantum sunt partes enunciationis. Est enim proprium uniuscuius­ que scientiae partes subiecti tradere, sicut et passiones. Patet igitur ad quam partem phi­ losophiae pertineat liber iste, et quae sit ne­ cessitas istius, et quem ordinem teneat inter Logicae libros. (1) Haec Boethius habet Prooemio Edit. prim, in lib. De interpretatione (Opp.-Basileae 1570, pag. 215). 5 — L. I, 1. i IN PERI HERMENEIAS LECTIO I. (nn. 4-10; [1]). SCHEMA (Leet. I, II; nn. 4-22; [1-5]). Lectio II, nn. 11-22 [2-5]. Lectio I, Praemisso prooemio 4 [1]. Accedit ad propositum exequendum 11 [2]. I) Praemittit tractatum de significatione vocum 11 [2]. A) Determinat qualis sit significatio vocum 11 [2]. 1) Praemittit ordinem significationis vocum 11 [2J et tria proponit, scii, scripturas, voces, et animae passiones 12-17 [2]. 2) Ostendit qualis sit vocum significatio, utrum ex natura vel ex impositione 18 [3]. a) Ponit quoddam signum 18 [3]. b) Ostendit passiones animae naturaliter esse 19 [4]. c) Excusat se a diligentiori consideratione 22 [5]. B) Ostendit differentiam significationum vocum complexarum et incomplexarum (Lectio III, 23 [6]). II) De vocibus significativis determinat (Lectio IV, 36 [10]). — 6 — 4-6 IN PERI HERMENEIAS L. 1, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS Caput I 1. Primum oportet constituere quid sit nomen, et quid sit verbum: postea quid negatio et affirmatio, et enunciatio et oratio. SYNOPSIS 1. Prooemium libri. 2. Quaestioni cuidam respondetur. - In hoc libro Peri hermeneias agitur de nomine et de verbo non quatenus absolute significant simplices intellectus, neque quatenus ex eis constituitur ordo syllogisticus, sed quatenus sunt partes enunciationis. 3. Alterum dubium removetur. - Ex solo nomine et verbo simplex oratio fieri potest; et illa sunt principales orationis partes : sub quibus comprehenduntur pronomina et participia. Alia sunt magis colligationes partium orationis. 4. Negatio et affirmatio sunt partes subiectivae seu species, non vero partes intégrales enun­ ciationis. 5. Dubitatio removetur: - Enunciatio hypothetica ex pluribus catégoriels componitur. - Non continet absolutam veritatem. 6. Vox est quoddam naturale, et non est proprie orationis genus. 7. Dubii solutio: - Divisio magis accedit ad partes; compositio ad totum. - In iis, quae pos­ sunt esse et non esse, prius est non esse, quam esse. COMMENTARIUM S. THOMAE cum tempore vel sine tempore, et alia hujus­ modi, quae pertinent ad rationem dictionum, secundum quod constituunt enunciationem. Tertio modo, considerantur secundum quod ex eis constituitur ordo syllogisticus, et sic determinatur de eis sub ratione terminorum in libro Priorum. 6 [6]. Potest iterum dubitari quare, prae­ termissis aliis orationis partibus, de solo nomine et verbo determinet. Ad quod di­ cendum est quod, quia de simplici enuncia­ tione determinare intendit, sufficit ut solas illas partes enunciationis pertractet, ex quibus ex necessitate simplex oratio constat. Potest autem ex solo nomine et verbo simplex enun­ ciatio fieri, non autem ex aliis orationis par­ tibus sine his; et ideo sufficiens ei fuit de his duabus determinare. Vel potest dici quod sola nomina et verba sunt principales orationis partes. Sub nomini­ bus enim comprehenduntur pronomina, quae, etsi non nominant naturam, personam tamen determinant, et ideo loco nominum ponun­ tur: sub verbo vero participium, quod consignificat tempus : quamvis et cum nomine convenientiam habeat. Alia vero sunt magis colligationes partium orationis, significantes habitudinem unius ad aliam, quam orationis partes; sicut clavi et alia huiusmodi non sunt partes navis, sed partium navis conjunctiones, 4 [4]. Praemittit autem huic operi Philo­ sophus prooemium, in quo sigillatim exponit ea, quae in hoc libro sunt tractanda. Et quia omnis scientia praemittit ea, quae de princi­ piis sunt; partes autem compositorum sunt eorum principia; ideo oportet intendenti tra­ ctare de enunciatione praemittere de partibus eius. Unde dicit [1]: Primum oportet constituere, idest definire quid sit nomen et quid sit ver­ bum. In graeco habetur, Primum oportet poni et idem significat. Quia enim demonstrationes definitiones praesupponunt, ex quibus conclu­ dunt, merito dicuntur positiones. Et ideo praemittuntur hic solae definitiones eorum, de quibus agendum est: quia ex definitionibus alia cognoscuntur. 5 [5]. Si quis autem quaerat, cum in libro Praedicamentorum de simplicibus dictum sit, quae fuit necessitas ut hic rursum de nomine et verbo determinaretur; ad hoc dicendum quod simplicium dictionum triplex potest esse consideratio. Una quidem, secundum quod absolute significant simplices intellectus, et sic earum consideratio pertinet ad librum Prae­ dicamentorum. Alio modo, secundum ratio­ nem, prout sunt partes enunciationis; et sic determinatur de eis in hoc libro; et ideo traduntur sub ratione nominis et verbi: de quorum ratione est quod significent aliquid 7 L. I, 1. i IN PERI HERMENEIAS 7-10 7 [7]. His igitur praemissis quasi princi- l facit ulterius mentionem de voce, dicendum est quod vox est quoddam naturale; unde piis, subiungit de his, quae pertinent ad pertinet ad considerationem Naturalis philo­ principalem intentionem, dicens [ibid.] : Po­ sophiae, ut patet in secundo De anima (2), et stea quid negatio et quid affirmatio, quae in ultimo De generatione animalium (3). Unde sunt cnunciationis partes: non quidem inté­ grales, sicut nomen et verbum (alioquin opor­ etiam non est proprie orationis genus, sed assumitur ad constitutionem orationis, sicut teret omnem enunciationem ex affirmatione et res naturales ad constitutionem artificialium. negatione compositam esse), sed partes subie10 [10]. Videtur autem ordo enunciationis ctivae, idest species. Quod quidem nunc supesse praeposterus: nam affirmatio naturaliter ponatyr, posterius autem manifestabitur (’). est prior negatione, et iis prior est enuncia­ 8 [8]. Sed potest dubitari: cum enunciatio dividatur in categoricam et hypotheticam, tio, sicut genus; et per consequens oratio enuntiatione. - Sed dicendum quod, quia a quare de his non facit mentionem, sicut de partibus inceperat enumerare, procedit a par­ affirmatione et negatione. Et potest dici quod tibus ad totum. Negationem autem, quae di­ hypothetica enunciatio ex pluribus catégoriels visionem continet, eadem ratione praeponit bomponitur. Unde non differunt nisi secun­ affirmationi, quae consistit in compositione: dum differentiam unius et multi. quia divisio magis accedit ad partes, compo­ Vel potest dici, et melius, quod hypothetica sitio vero magis accedit ad totum. enunciatio non continet absolutam veritatem, Vel potest dici, secundum quosdam, quod cuius cognitio requiritur in demonstratione, praemittitur negatio, quia in iis quae possunt ad quam liber iste principaliter ordinatur; sed esse et non esse, prius est non esse, quod si­ significat aliquid verum esse ex suppositione: gnificat negatio, quam esse, quod significat quod non sufficit in scientiis demonstrativis, affirmatio. nisi confirmetur per absolutam veritatem sim­ Sed tamen, quia sunt species ex aequo di­ plicis enunciationis. Et ideo Aristoteles prae­ videntes genus, sunt simul natura; unde non termisit tractatum de hypotheticis enuntiatio­ refert quod eorum praeponatur. nibus et syllogismis. Subdit autem, et enun­ ciatio, quae est genus negationis et affirma­ tionis; et oratio, quae est genus enunciationis. (2) Cap. VIII, n. 10 et seqq.; Comment. S. Thomae lect. XVIII. 9 [9]. Si quis ulterius quaerat, quare non (3) Cap. VIL (1) Leet. VIII, n. 20 et seq, — 8 — 11 IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. h LECTIO IL (nn. 11-22; [2-5]). De vocum significatione. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput 1) 2. Sunt ergo ea quae sunt in voce, ea­ rum quae sunt in anima passionum no­ tae: et ea quae scribuntur, eorum quae sunt in voce. 3. Et quemadmodum nec litterae eaedem omnibus, sic nec eaedem voces: 4. quorum autem hae primorum primo notae sunt, eaedem omnibus passiones animae sunt; et quorum hae similitu­ dines, res etiam eaedem. 5. De his itaque dictum est in his, quae dicta sunt de anima: alterius est enim negocii. SYNOPSIS 1. Ordo dicendorum. 2. Homini, natura sua rationali et sociali, necessariae sunt voces et scriptura. 3. Vocum significatio, utpote quae est immediata conceptionibus intellectus, pertinet ad prin­ cipalem considerationem Logicae. 4. Nomen et verbum et alia huiusmodi tripliciter habent esse, in conceptione intellectus, in prolatione vocis et in conscriptione litterarum. 5. Nomina, verba et orationes significant immediate intellectus conceptiones, et eis medianti­ bus res. 6. Conceptio intellectus lato sensu potest dici passio: - vocesque dicuntur esse signa passio­ num animae, tum quia ex passione provenit ut homo interiorem conceptum per voces alteri significare velit; tum quia conceptio intellectus, quam significant, a rebus quodammodo oritur per modum cuiusdam passionis sensus, a quo eSt phantasma, sine quo in nobis non est intelligere. 7. Nomina et verba scripta immediate significant nomina et verba quae sunt in voce. 8. Quia nec voces articulatae, nec litterae sunt eaedem apud omnes, ideo non naturaliter si­ gnificant, sed ex institutione humana. - Attamen sunt quaedam voces quae naturaliter significant, ei quae propterea eaedem sunt apud omnes. 9. Passiones seu cognitiones naturaliter res designant, ex vi requisitae similitudinis rei cognitae in cognoscente; et ideo eaedem sunt apud omnes. 10. Simplices intellectus conceptiones, quibus essentia rei cognoscitur, semper sunt verae et eaedem apud omnes et eas primo voces significant. 11. Identitas conceptionis adserta in omnibus non est per comparationem ad voces, sed per comparationem ad res. 12. Tractatus de cognitione non pertinet ad Logicam. COMMENTARIUM S. THOMAE 11 [1]. Praemisso prooemio, Philosophus accedit ad propositum exequendum. Et quia ea, de quibus promiserat se dictu­ ‘ 9 rum, sunt voces significativae'complexae vel incomplexae, ideo praemittit tractatum de si­ gnificatione vocum [2]: et deinde de vocibus L. I, 1. il IN PERI HERMENEIAS significativis determinat de quibus in prooe­ mio se dicturum promiserat. Et hoc ibi [10]: Nomen ergo est vox significativa (’) etc. Circa primum duo facit : primo, determinat qualis sit significatio vocum; secundo, ostendit differentiam significationum vocum complexa­ rum et incomplexarum; ibi [6] : Est autem quemadmodum (12) etc. Circa primum duo facit : primo quidem, praemittit ordinem significationis vocum; se­ cundo, ostendit qualis sit vocum significatio, utrum sit ex natura vel ex impositione; ibi [3] : Et quemadmodum nec litterae (3) etc. 12 [2]. Est ergo considerandum quod circa primum [2] tria proponit, ex quorum uno intelligitur quartum. Proponit enim scriptu­ ram, voces et animae passiones (4), ex quibus intelliguntur res. Nam passio est ex impres­ sione alicuius agentis; et sic passiones animae originem habent ab ipsis rebus. Et si quidem homo esset naturaliter animal solitarium, sufficerent sibi animae passiones, quibus ipsis rebus conformaretur, ut earum notitiam in se haberet; sed quia homo est animal naturaliter politicum et sociale, necesse fuit quod conceptiones unius hominis inno­ tescerent aliis, quod fit per vocem; et ideo necesse fuit esse voces significativas, ad hoc quod homines ad invicem conviverent. Unde illi, qui sunt diversarum linguarum, non pos­ sunt bene convivere ad invicem. Rursum si homo uteretur sola cognitione sensitiva, quae respicit solum ad hic et nunc (56 ), sufficeret sibi ad convivendum aliis vox significativa, sicut et caeteris animalibus, quae per quasdam voces, suas conceptiones invicem sibi manifestant : sed quia homo utitur etiam intellectuali cognitione, quae abs­ trahit ab hic et nunc; consequitur ipsum sollicitudo non solum de praesentibus secun­ dum locum et tempus (®), sed etiam de his quae distant loco et futura sunt tempore. Unde ut homo conceptiones suas etiam his qui distant secundum locum et his qui ven­ turi sunt in futuro tempore manifestet, ne­ cessarius fuit usus scripturae. 13 [3]. Sed quia Logica ordinatur ad co­ gnitionem de rebus sumendam, significatio vocum, quae est immediata ipsis conceptio­ nibus intellectus, pertinet ad principalem con­ siderationem ipsius; significatio autem littera­ rum, tanquam magis remota, non pertinet ad eius considerationem, sed magis ad conside­ rationem grammatici. Et ideo exponens ordinem significationum (1) Lect. IV. (2) Lect. III. (3) Infra n. 8. (4) Infra n. 5. (5) Hic et nunc, idest loci (Cf. Posterior, analytic, lib. I, nina?.!. (6) Secundum locum, quod secundum hic: sicut secundum çunt secundum nunç [ex edit. et temporis determinatio lect. XLII) [ex edit. Leo­ Scholastici etiam dicunt tempus determinatum diLeon.J. 11-15 non incipit a litteris, sed a vocibus: quarum primo significationem exponens, dicit [2] : Sunt ergo ea, quae sunt in voce, notae, idest, signa earum passionum quae sunt in anima. Dicit autem ergo, quasi ex praemissis con­ cludens : quia supra dixerat determinandum esse de nomine et verbo et aliis praedictis; haec autem sunt voces significativae; ergo oportet vocum significationem exponere. 14 [4], Utitur autem hoc modo loquendi, ut dicat, ea quae sunt in voce, et non, voces, ut quasi continuatim loquatur cum praedictis. Dixerat enim dicendum esse de nomine et verbo et aliis huiusmodi. Haec autem tripliciter habent esse. Uno quidem modo, in conceptione intellectus; alio modo, in prolatione vocis; tertio modo, in conscriptione litterarum. Dicit ergo, ea quae sunt in voce etc.; ac si dicat, nomina et verba et alia consequentia, quae tantum sunt in voce, sunt notae. Vel, quia non omnes voces sunt significa­ tivae, et earum quaedam sunt significativae naturaliter, quae longe sunt a ratione nominis et verbi et aliorum consequentium; ut appropriet suum dictum ad ea de quibus intendit, ideo dicit, ea quae sunt in voce, idest quae continentur sub voce, sicut partes sub toto. Vel, quia vox est quoddam naturale, no­ men autem et verbum significant ex institu­ tione humana, quae advenit rei naturali sicut materiae, ut forma lecti ligno; ideo ad de­ signandum nomina et verba et alia conse­ quentia, dicit, ea quae sunt in voce, ac si de lecto diceretur, ea quae sunt in ligno. 15 [5]. Circa id autem quod dicit, earum quae sunt in anima passionum, consideran­ dum est quod passiones animae communiter dici solent appetitus sensibilis affectiones, sicut ira, gaudium et alia huiusmodi, ut di­ citur in II Ethicorum (7). Et verum est quod huiusmodi passiones significant naturaliter quaedam voces hominum, ut gemitus infirmo­ rum, et aliorum animalium, ut dicitur in I Politicae (8). Sed nunc sermo est de vocibus significati­ vis ex institutione humana; et ideo oportet passiones animae hic intelligere intellectus conceptiones, quas nomina et verba et ora­ tiones significant immediate, secundum senten­ tiam Aristotelis. Non enim potest esse quod significent immediate ipsas res, ut ex ipso modo significandi apparet : significat enim hoc nomen homo naturam humanam in ab­ straction a singularibus. Unde non potest esse quod significet immediate hominem sin­ gularem; unde Platonici posuerunt quod si­ gnificaret ipsam ideam hominis separatam. Sed quia hoc secundum suam abstractionem non subsistit realiter secundum sententiam Aristotelis, sed est in solo intellectu; ideo necesse fuit Aristoteli dicere quod voces si(7) Cap. V (al. IV), η. 2; Comment. S. Th. lect. V, (8) Cap. I, n. 10; Comment. S. Th. Içct. J, ÏQ -w 15-20 IN PERIHERMENEIAS gnificant intellectus conceptiones immediate et eis mediantibus res. 16 [6]. Sed quia non est consuetum quod conceptiones intellectus Aristoteles nominet passiones; ideo Andronicus posuit hunc li­ brum non esse Aristotelis. Sed manifeste in­ venitur in I De anima (9) quod passiones ani­ mae vocat omnes animae operationes. Unde et ipsa conceptio intellectus passio dici po­ test. Vel quia intelligere nostrum non est sine phantasmate : quod non est sine corporali passione; unde et imaginativam Philosophus in III De anima (1011 ) vocat passivum intel­ lectum. - Vel quia extenso nomine passionis ad omnem receptionem, etiam ipsum intelli­ gere intellectus possibilis quoddam pati est, ut dicitur in III De anima (n). Utitur autem potius nomine passionum, quam intellectuum: tum quia ex aliqua ani­ mae passione provenit, puta ex amore vel odio, ut homo interiorem conceptum per vo­ cem alteri significare velit: tum etiam quia significatio vocum refertur ad conceptionem intellectus, secundum quod oritur a rebus per modum cuiusdam impressionis vel pas­ sionis. 17 [7]. Secundo, cum dicit [2]: Et ea quae scribuntur etc., agit de significatione scriptu­ rae: et secundum Alexandrum hoc inducit ad manifestandum praecedentem sententiam per modum similitudinis, ut sit sensus: Ita ea quae sunt in voce sunt signa passionum animae, sicut et litterae sunt signa vocum. Quod etiam manifestat per sequentia, cum dicit [3]: Et quemadmodum nec litterae etc.; inducens hoc quasi signum praecedentis. Quod enim litterae significent voces, significatur per hoc, quod, sicut sunt diversae voces apud di­ versos, ita et diversae litterae. Et secundum hanc expositionem, ideo non dixit, et litterae eorum quae sunt in voce, sed ea quae scri­ buntur. quia dicuntur litterae etiam in pro­ latione et scriptura, quamvis magis proprie, secundum quod sunt in scriptura, dicantur litterae; secundum autem quod sunt in prola­ tione, dicantur elementa vocis. Sed quia Aristoteles non dicit, sicut et ea quae scribuntur, sed continuam narrationem facit, melius est ut dicatur, sicut Porphyrius exposuit, quod Aristoteles procedit ulterius ad complendum ordinem significationis. Postquam enim dixerat quod nomina et verba, quae sunt in voce, sunt signa eorum quae sunt in anima, continuatim subdit quod nomina et verba quae scribuntur, signa sunt eorum no­ minum et verborum quae sunt in voce. 18 [8]. Deinde cum dicit [3]: Et quemad­ modum nec litterae etc., ostendit differentiam praemissorum significantium et significatorum, quantum ad hoc, quod est esse secundum naturam, vel non esse. (9) Cap. I, n. 10: Comment. S. Th. 1ect. II. (10) Cap. V, n. 2; Comment. S. Th. lect. X. (11) Cap. IV, n. 10 et seq.; Comment. S. Th. lect. IX. L. I, 1. ii Et circa hoc tria facit. Primo enim, ponit quoddam signum, quo manifestatur quod nec voces nec litterae naturaliter significant. Ea enim, quae naturaliter significant sunt eadem apud omnes. Significatio autem litterarum et vocum, de quibus nunc agimus, non est ea­ dem apud omnes. Sed hoc quidem apud nullos unquam du­ bitatum fuit quantum ad litteras : quarum non solum ratio significandi est ex imposi­ tione, sed etiam ipsarum formatio fit per artem. Voces autem naturaliter formantur; unde et apud quosdam dubitatum fuit, utrum naturaliter significent. Sed Aristoteles hic de­ terminat ex similitudine litterarum, quae sicut non sunt eaedem apud omnes, ita nec voces. Unde manifeste relinquitur quod sicut nec litterae, ita nec voces naturaliter significant, sed ex institutione humana (12). Voces autem illae, quae naturaliter significant, sicut gemi­ tus infirmorum et alia huiusmodi, sunt eaedem apud omnes. 19 [9]. Secundo, ibi [4] : Quorum autem etc., ostendit passiones animae naturaliter esses sicut et res, per hoc quod eaedem sunt apud omnes. Unde dicit: Quorum autem; idest sicut passiones animae sunt eaedem om­ nibus (quorum primorum, idest quarum pas­ sionum primarum, hae, scilicet voces, sunt notae, idest signa; comparantur enim passio­ nes animae ad voces, sicut primum ad secun­ dum: voces enim non proferuntur, nisi ad exprimendum interiores animae passiones), et res etiam eaedem, scilicet sunt apud omnes, quorum, idest quarum rerum, hae, scilicet passiones animae sunt similitudines. Ubi at­ tendendum est quod litteras dixit esse notas, idest signa vocum, et voces passionum ani­ mae similiter; passiones autem animae dicit esse similitudines rerum: et hoc ideo, quia res non cognoscitur ab anima nisi per ali­ quam sui similitudinem existentem vel in sensu vel in intellectu. Litterae autem ita sunt signa vocum, et voces passionum, quod non attenditur ibi aliqua ratio similitudinis, sed sola ratio institutionis, sicut et in multis aliis signis: ut tuba est signum belli. In passio­ nibus autem animae oportet attendi rationem similitudinis ad exprimendas res, quia natu­ raliter eas designant, non ex institutione. 20 [10]. Obiiciunt autem quidam, osten­ dere volentes contra hoc quod dicit passiones animae, quas significant voces, esse omnibus easdem. Primo quidem, quia diversi diversas sententias, habent de rebus, et ita non viden­ tur esse eaedem apud omnes animae pas­ siones. - Ad quod respondet Boethius quod Aristoteles hic nominat passiones animae con­ ceptiones intellectus, qui numquam decipitur; et ita oportet eius conceptiones esse apud omnes easdem: quia, si quis a vero discor­ dat, hic non intelligit. - Sed quia etiam in (12) — II — Cf. lect. IV, nn. 11, 12, L. I, 1. ii IN PERI HERMENEIAS intellectu potest esse falsum, secundum quod componit et dividit (13), non autem secundum quod cognoscit quod quid est, idest essen­ tiam rei, ut dicitur in III De anima (14); re­ ferendum est hoc ad simplices intellectus con­ ceptiones (quas significant voces incomplexae), quae sunt eaedem apud omnes: quia, si quis vere intelligit quid est homo, quodcunque aliud aliquid, quam hominem apprehendat, non intelligit hominem. Huiusmodi autem simplices conceptiones intellectus sunt, quas primo voces significant. Unde dicitur in IV Metaphysicae (15) quod ratio, quam signifi­ cat nomen, est definitio. Et ideo signanter dicit: Quorum primorum hae notae sunt, ut scilicet referatur ad primas conceptiones a vo­ cibus primo significatas. 21 [11]. Sed adhuc obiiciunt aliqui de nominibus aequivocis, in quibus eiusdem vo­ tis) Cf. lect. seq., n. 3. (14) Cap. VI. n. 1 et seq.; Comment. S. Th. lect. XI; Cf. P. I, qu. LXXXV, art. VI. (15) Comment. S. Th. lect. VII; Ed. Did. lib. Ill, cap. IV, n. 5 et seq. 20-22 cis non est eadem passio, quae significatur apud omnes. Et respondet ad hoc Porphyrius quod unus homo, qui vocem profert, ad unam intellectus conceptionem significandam eam refert; et si aliquis alius, cui loquitur, aliquid aliud intelligat, ille qui loquitur, se exponendo, faciet quod referet intellectum ad idem. Sed melius dicendum est quod intentio Aristotelis non est asserere identitatem conce­ ptionis animae per comparationem ad vocem, ut scilicet unius vocis una sit conceptio: quia voces sunt diversae apud diversos; sed in­ tendit asserere identitatem conceptionum ani­ mae per comparationem ad res, quas simi­ liter dicit esse easdem. 22 [12]. Tertio, ibi [5]: De his itaque etc., excusat se a diligentiori harum considera­ tione: quia quales sint animae passiones, et quomodo sint rerum similitudines, dictum est in libro De anima (16). Non enim hoc per­ tinet ad logicum negocium, sed ad naturale. (16) Locis sup. cit„ n. 6. 12 ---- IN PERI HERMENEIAS LECTIO III. (nn. 23-35; [6-9]). De diversa vocum significatione. Lectio III SCHEMA Postquam tradidit ordinem significationis vocum, hic agit de diversa vocum significatione 23 [6]. A) Praemittit differentiam 23 [6]. B) Manifestat eam 25 [7]. 1) Circa intellectum 25 [7]. 2) Circa assimilationem vocum ad intellectum 33 8], a) Manifestat propositum 33 [8]. b) Inducit signum 35 [9]. — T3 — L. 1, 1. in JL. I, 1. HI IN PERI HERMENEIAS 23 TEXTUS ARISTOTELIS (Caput I) 6. Est autem, quemadmodum in anima aliquoties quidem intellectus sine vero vel falso, aliquoties autem cui iam necesse est horum alterum inesse; sic etiam in voce: 7. circa compositionem enim et divisio­ nem est veritas falsitasque. 8. Nomina igitur ipsa et verba consimilia sunt sine compositione vel divisione intellectui; ut est, homo vel album, quando non additur aliquid: neque enim adhuc verum aut falsum est. 9. Signum autem huius est, etenim hircocervus significat quidem aliquid, sed quod nondum verum vel falsum sit, si non (τό) esse vel (το) non esse adda­ tur, vel simpliciter vel secundum tem­ pus. SYNOPSIS 1. Quia voces ordinantur ad exprimendas praecedentes intellectus conceptiones, ex differentia quae est circa conceptiones intellectus assignatur differentia quae est circa significationes vocum. 2. Ergo sicut in conceptionibus intellectus, ita in vocibus eas significantibus aliquoties est veritas vel falsitas, aliquoties non. 3. In sola secunda mentis operatione, quae est indicium, invenitur veritas vel falsitas. 4. Resolvitur primum dubium. - Ea quae sunt circa intellectum dupliciter considerari et no­ minari possunt, secundum se et secundum rationes rerum, quarum sunt ideales similitudines. In se considerata, comparantur inter se a mente nostra, et semper quodammodo componuntur; in ordine ad res aut componuntur indicio affirmativo aut dividuntur iudicio negativo. 5. Alterum dubium proponitur. Et primo arguitur ex veritate rei; secundo ex veritate sensus; tertio ex veritate intellectus divini. 6. Praenotamen primum. Veritas in aliquo invenitur dupliciter: uno modo sicut in eo quod est verum, seu sicut in subiecto vero; alio modo sicut in dicente vel cognoscente verum. Hoc secundo sensu asseritur verum non haberi a cognoscente nisi per iudicium (Cf. lect. VII, 3). 7. Praenotamen alterum. Verum dicitur de re quacumque per respectum ad intellectum, vel ut de mensura, vel ut de mensurato. Primo modo res naturales dicuntur verae in ordine ad intellectum creatum, cuius veritas dependet a veritate rei. - Altero modo in ordine ad intelle­ ctum divinum a quo dependet sicut a causa veritas rerum. 8. Respondetur primae obiectioni. Quaelibet res vera est secundum quod per propriam for­ mam imitatur artem divini intellectus. Seu veritas est in re sicut in subiecto vero (Cf. n. 6). 9. Solvitur altera obiectio. In sensu et in simplici mentis apprehensione est veritas, sicut in eo quod est verum (ut in primo praenotamine), non autem sicut in cognoscente veritatem, quod est cognoscere habitudinem conformitatis cognoscentis ad rem cognitam, seu dicere rem ita esse in seipsa vel non esse; quod sine iudicio esse nequit, et sensui atque simplici apprehensioni non convenit. 10. Respondetur tertiae obiectioni, concedendo quod in intellectu divino sit veritas absque compositione vel divisione; sed hic est sermo de solo intellectu humano. 11. Corollarium. Ergo nomina et verba divisim accepta non significant veritatem aut falsitatem intellectus, quia non exprimunt iudicium (Cfr. lect. V, nn. 17-18). 12. Excluditur instantia de responsionibus ad interrogationes, deque verbo primae et secundae personae, et exceptae actionis. In his enim compositio est implicita. 13. Corollarium confirmatur adducto exemplo de nominibus compositis, seorsum a verbo acceptis. COMMENTARIUM S. THOMAE 23 [1]. Postquam Philosophus tradidit or­ dinem significationis vocum, hic agit de di­ versa vocum significatione: quarum quaedam significant verum vel falsum, quaedam non. Et circa hoc duo facit: primo, praemittit differentiam [6]; secundo, manifestat eam; ibi [7] : Circa compositionem enim etc. Quia vero conceptiones intellectus praeam- IN PERI HERMENEIAS 23-29 bulae (*) sunt ordine naturae vocibus, quae ad eas exprimendas proferuntur, ideo ex si­ militudine differentiae, quae est circa intelle­ ctum, assignat differentiam, quae est circa significationes vocum: ut scilicet haec mani­ festatio non solum sit ex simili, sed etiam ex causa quam imitantur effectus. 24 [2]. Est ergo considerandum quod, sicut in principio dictum est (1 23), duplex est ope­ ratio intellectus, ut traditur in III De ani­ ma (s); in quarum una non invenitur verum et falsum, in altera autem invenitur. Et hoc est quod dicit quod in anima aliquoties est intellectus sine vero et falso, aliquoties au­ tem ex necessitate habet alterum horum. Et quia voces significativae formantur ad expri­ mendas conceptiones intellectus, ideo ad hoc quod signum conformetur signato, necesse est quod etiam vocum significativarum similiter quaedam significent sine vero et falso, quae­ dam autem cum vero et falso. 25 [3]. Deinde cum dicit [7] : Circa com­ positionem etc., manifestat quod dixerat. Et primo, quantum ad id quod dixerat de intellectu; secundo, quantum ad id quod dixe­ rat de assimilatione vocum ad intellectum; ibi [8]: Nomina igitur ipsa et verba etc. Ad ostendendum igitur quod intellectus quandoque est sine vero et falso, quandoque autem cum altero horum, dicit primo quod veritas et falsitas est circa compositionem et divisionem. Ubi oportet intelligere quod una duarum operationum intellectus est indivisibilium intelligentia: in quantum scilicet intellectus intelligit absolute cuiusque rei quidditaiem sive essentiam per seipsam, puta quid est homo vel quid album vel quid aliud huiusmodi. Alia vero operatio intellectus est, secundum quod huiusmodi simplicia concepta simul componit et dividit. Dicit ergo quod in hac secunda operatione intellectus, idest componentis et dividentis, invenitur veritas et falsitas: relinquens quod in prima operatione non invenitur, ut etiam traditur in III De anima (4). 26 [4]. Sed circa hoc primo videtur esse dubium: quia cum divisio fiat per resolutio­ nem ad indivisibilia sive simplicia, videtur quod sicut in simplicibus non est veritas vel falsitas, ita nec in divisione. Sed dicendum est quod cum conceptiones intellectus sint similitudines rerum (5), ea quae circa intelle­ ctum sunt dupliciter considerari et nominari possunt. Uno modo, secundum se : alio mo­ do, secundum rationes rerum quarum sunt si­ militudines. Sicut imago Herculis secundum se quidem dicitur et est cuprum; in quantum autem est similitudo Herculis nominatur (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. praec., Lect. 1, n. 1. Cap. VI, n. 1; Cap. VI, n. 1: Cf. lect. praec.. n. 9. Commem. S. Th. lect. XI. Comment, S. Th. lect XI. n. 9. L. I, 1. ni homo. Sic etiam, si consideremus ea quae sunt circa intellectum secundum se, semper est compositio, ubi est veritas et falsitas; quae nunquam invenitur in intellectu, nisi per hoc quod intellectus comparat unum simplicem conceptum alteri. Sed si referatur ad rem, quandoque dicitur compositio, quandoque di­ citur divisio. Compositio quidem, quando intellectus com­ parat unum conceptum alteri, quasi appre­ hendens coniunctionem aut identitatem rerum, quarum sunt conceptiones; divisio autem, quando sic comparat unum conceptum alteri, ut apprehendat res esse diversas. Et per hunc etiam modum in vocibus affirmatio dicitur compositio, in quantum coniunctionem ex parte rei significat; negatio vero dicitur di­ visio, in quantum significat rérum separatio­ nem. 27 [5]. Ulterius autem videtur quod non solum in compositione et divisione veritas consistat. Primo quidem, quia etiam res dicitur vera vel falsa, sicut dicitur aurum verum vel fal­ sum. Dicitur etiam quod ens et verum con­ vertuntur. Unde videtur quod etiam simplex conceptio intellectus, quae est similitudo rei, non careat veritate et falsitate. Praeterea, Philosophus dicit in lib. De ani­ ma (*) quod sensus propriorum sensibilium semper est verus; sensus autem non compo­ nit vel dividit; non ergo in sola compositione vel divisione est veritas. Item, in intellectu divino nulla est compo­ sitio, ut probatur in XII Metaphysicae (7); et tamen ibi est prima et summa veritas; non ergo veritas est solum circa compositionem et divisionem. 28 [6]. Ad huiusmodi igitur evidentiam considerandum est quod veritas in aliquo in­ venitur dupliciter: uno modo, sicut in eo quod est verum: alio modo, sicut in dicente vel cognoscente verum. Invenitur autem veritas sicut in eo quod est verum tam in simplici­ bus, quam in compositis; sed sicut in dicente vel cognoscente verum, non invenitur nisi se­ cundum compositionem et divisionem. Quod quidem sic patet. 29 [7]. Verum enim, ut Philosophus dicit (6) Lib. II. c. VI. n. 2; Commem. S. Th. lect. XIII; et lib. II, cap. Ill, η. 12; Comment. S. Th. lect. IV. (7) In XII Metaphysicae. Ita Piana. At codd. ABC: in XI Metaphysicorum, seu Metaphysicae. In Commen­ tariis S. Thomae sententia ista Aristotelis habetur XII Metaphys. lect. VII; at in ed. Didot est lib. XI, cap. VII, n. 3: "E (Ed. citpag. 3Ί7) [ex edit. Leon.]. . (18) Nempe Ammonius. (19) Cf. supra n. 7. — 28 — L. I, 1. VI IN PERI HERMENEIAS LECTIO VI. (nn. 74-81; [24-27]). De principio jormali enunciationis, quod est oratio. 74-81 [24-27]. Postquam de principiis materialibus enunciationis, scii, de nomine et verbo, B) Exponitdeterminavit eam 78 [25]. nunc determinat de principio formali, scii, de oratione 74 [24]. A) Proponit definitionem orationis 75 [24]. 1) Ponit illud in quo convenit cum nomine et verbo 75 [24]. 3) Refert et solvit obiectionem 77 [24]. et verbo 76 [24]. 2) Ponit illud in quo differt a nomine ! ι. Lectio VI, C) Excludit quemdam errorem, scii, dicentium quod partes significant naturaliter, non ad pla­ 2) Excludit citum 80-81 falsum [27]. intellectum 79 [26]. SCHEMA 1) Manifestat verum esse quod dicitur 78 [25]. — 30 — 74-76 IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. vi TEXTUS ARISTOTELIS Caput IV 24. Oratio autem est vox significativa, cu­ ius partium aliquid significativum est separatim, ut dictio, non ut affirmatio vel negatio. 25. Dico autem ut homo: significat enim aliquid, sed non quoniam est, aut non est, sed erit affirmatio vel negatio, si aliquid addatur. 26. Sed non una hominis syllaba: neque enim in eo quod est sorex, rex signi­ ficat, sed vox nunc est sola; in dupli­ cibus vero significat quidem aliquid, sed non secundum se, quemadmodum dictum est. 27. Est autem oratio omnis quidem signi­ ficativa non sicut instrumentum, sed, quemadmodum dictum est, secundum placitum. SYNOPSIS 1. Textus argumentum. 2. Oratio significat intellectum compositum. 3. Pars aliqua orationis aliquid significat, non quidem intellectum compositum, sed simplicem intellectum, nempe simplicem rei apprehensionem. 4. Aspasii obiectio solvitur. - Improbatur sententia Philoponi. 5. Pars orationis significans, ideo non significat iudicium {affirmationem vel negationem) quia non significat esse vel non esse. 6. At pars quidem orationis significat, sed non partis pars, ut pars est, quia dictio etiamsi sit composita, significat unum simplicem intellectum (Cf. lect. IV, n. 9). Ί. Argumentatio ad probandum orationes eiusque partes esse aliquid naturale, videlicet non ex institutione humana significans, sed naturaliter. 8. Refellitur praefata argumentatio (Cf. lect. IV, n. 11, seq.). Instrumenta seu organa quibus tum voces, tum soni articulati formantur sunt quidem naturalia: sed tamen sola virtus ratio­ nalis utitur huiusmodi organis, et per ea efficit orationem et eius partes: quae ideo non sunt res naturales sed artificiales, ad manifestandos interiores mentis conceptus ab ipsa ratione compositae. COMMENTARIUM S. THOMAE 74 [1]. Postquam Philosophus determina­ vit de nomine et de verbo, quae sunt prin­ cipia materialia enunciationis, utpote partes eius existentes; nunc determinat de oratione, quae est principium formale enunciationis, utpote genus eius existens. Et circa hoc tria facit: primo enim, pro­ ponit definitionem orationis [24]; secundo, exponit eam; ibi [25] : Dico autem ut homo etc.; tertio, excludit errorem; ibi [27] : Est autem oratio omnis etc. 75 [2]. Circa primum considerandum esi quod Philosophus in definitione orationis pri­ mo ponit illud in quo oratio convenit cum nomine et verbo, cum dicit [24] : Oratio est vox significativa, quod etiam posuit in defini­ tione nominis, et probavit de verbo quod aliquid significet. Non autem posuit in eius definitione *(), quia supponebat ex eo quod positum erat in definitione nominis, studens (1) Cf. lect. praec., n. 2. — 31 brevitati, ne idem frequenter iteraret. Iterat tamen hoc in definitione orationis, quia signi­ ficatio orationis differt a significatione nomi­ nis et verbi, quia nomen vel verbum signi­ ficat simplicem intellectum, oratio vero signi­ ficat intellectum compositum. 76 [3]. Secundo autem ponit id, in quo oratio differt a nomine et verbo, cum dicit [ibid.] : Cuius partium aliquid significativum est separatim. Supra enim dictum est quod pars nominis non significat aliquid per se se­ paratum, sed solum quod est coniunctum ex duabus partibus. Signanter autem non dicit : Cuius pars est significativa aliquid separata, sed cuius aliquid partium est significativum, propter negationes et alia syncategoremata, quae secundum se non significant aliquid ab­ solutum, sed solum habitudinem unius ad al­ terum. Sed quia duplex est significatio vocis, una quae refertur ad intellectum compositum, alia quae refertur ad intellectum simplicem; prima significatio competit orationi, secunda L. I, 1. vi IN PERI HERMENEIAS 76-79 non competit orationi, sed parti orationis. > buit poni in definitione orationis. Et secun­ dum hoc non debet intelligi esse de ratione Unde subdit [ibid.]: Ut dictio, non ut affir­ orationis quod pars eius non sit affirmatio: matio. Quasi dicat: pars orationis est signi­ sed quia de ratione orationis est quod pars ficativa, sicut dictio significat, puta ut nomen et verbum, non sicut affirmatio, quae com­ eius sit aliquid quod significat per modum ponitur ex nomine et verbo. Facit autem men­ dictionis, et non per modum affirmationis. Et in idem redit solutio Porphyrii quantum tionem solum de affirmatione et non de ne­ gatione, quia negatio secundum vocem super­ ad sensum, licet quantum ad verba parumper differat. Quia enim Aristoteles frequenter po­ addit (2) affirmationi; unde si pars orationis propter sui simplicitatem non significat ali­ nit dicere pro affirmare, ne dictio pro affir­ matione sumatur, subdit quod pars orationis quid, ut affirmatio, multo minus ut negatio. 77 [4]. Sed contra hanc definitionem A- significat ut dictio, et addit non ut affirmatio: spasius obiicit quod videtur non omnibus par­ quasi diceret, secundum sensum Porphyrii, non accipiatur nunc dictio secundum quod idem tibus orationis convenire. Sunt enim quaedam est quod affirmatio. orationes, quarum partes significant aliquid ut Philosophus autem, qui dicitur loannes affirmatio; ut puta, si sol lucet super terram, grammaticus (5), voluit quod haec definitio dies est; et sic de multis. orationis daretur solum de oratione perfecta, Et ad hoc respondet Porphyrius (3) quod in quocumque genere invenitur prius et po­ eo quod partes non videntur esse nisi alicuius perfecti, sicut omnes partes domus referuntur sterius, debet definiri id quod prius est. Sicut ad domum: et ideo secundum ipsum sola ora­ cum datur definitio alicuius speciei, puta ho­ tio perfecta habet partes significativas. Sed minis, intelligitur definitio de eo quod est in tamen hic decipiebatur, quia quamvis omnes actu, non de eo quod est in potentia; et ideo partes referantur principaliter ad totum per­ quia in genere orationis prius est oratio sim­ fectum, quaedam tamen partes referuntur ad plex, inde est quod Aristoteles prius definivit ipsum immediate, sicut paries et tectum ad orationem simplicem. domum, et membra organica ad animal: quae­ Vel potest dici, secundum Alexandrum et dam vero mediantibus partibus principalibus Ammonium (4), quod hic definitur oratio in communi. Unde debet poni in hac defini­ quarum sunt partes; sicut lapides referuntur ad domum mediante pariete; nervi autem et tione id quod est commune orationi simplici et compositae. Habere autem partes signifi­ ossa ad animal mediantibus membris organi­ cantes aliquid ut affirmatio, competit soli ora­ cis, scilicet manu et pede et huiusmodi. Sic ergo omnes partes orationis principaliter re­ tioni compositae; sed habere partes signifi­ feruntur ad orationem perfectam, cuius pars cantes aliquid per modum dictionis, et non per modum affirmationis, est commune ora­ est oratio imperfecta, quae etiam ipsa habet partes significantes. Unde ista definitio con­ tioni simplici et compositae. Et ideo hoc de­ venit tam orationi perfectae, quam imperfe­ ctae. al Cf. lect. VIII, n. 3. 78 [5]. Deinde cum dicit [25]: Dico au­ (3) Codd. unanimiter: Alexander. Videtur legendum tem ut homo etc., exponit propositam defini­ esse Porphyrius, nam de Alexandri opinione infra agi­ tionem. tur. Revera Porphyrius, texte Boethio, lib. II. Edit, secund. De interpretatione, pag. 322, hanc tenuit sen­ Et primo, manifestat verum esse quod dici­ tentiam: «Porphyrius autem ita dicit. Volens, inquit, tur; secundo, excludit falsum intellectum; ibi Aristoteles ostendere non omnem orationem, aut sim­ [26] : Sed non una hominis syllaba etc. plices tantum habere partes aut compositas, a simpli­ Exponit ergo [25] quod dixerat aliquid par­ cibus sumpsit exemplum, ut diceret significare partes tium orationis esse significativum, sicut hoc orationis, ut dictionem non ut affirmationem, ut cum nomen homo, quod est pars orationis, signi­ est oratio ». Nihilominus haec eadem ipsa interpretatio ficat aliquid, sed non significat ut affirmatio Alexandro tribuitur a Boethio ib. pag. 319. Sed prae­ aut negatio, quia non significat esse vel non terea Boethius alteram interpretationem quam secundo loco (vel potest dicit etc.) refert S. Thomas, tribuit ipsi esse. Et hoc dico non in actu, sed solum in Alcxtndro. Denique quae infra ponuntur ut dicta a potentia. Potest enim aliquid addi, per cuius Porphyrio de dictione sumpta ab Aristotele ad signifi­ additionem fit affirmatio vel negatio, scilicet candum tum simpliciter dicere, tum etiam affirmare, si addatur ei verbum. Boethius (ib. pag. 320) Alexandro tribuit. Haec igitur 79 [6]. Deinde cum dicit [26]: Sed non quae ex fide Boethii retulimus videntur suadere lectio­ una hominis etc., excludit falsum intellectum. nem codd. praeferendam esse lectioni Pianae. At Por­ Et posset hoc referri ad immediate dictum, phyrius quoque, iterum Boëthius ib., in eadem sententia ut sit sensus quod nomen erit affirmatio vel (Alexandri) est, quamvis in uno ab Alexandro discre­ pans; quod unum late Boëthius exponit, quodve non negatio, si quid ei addatur, sed non si adda­ quantum ad sensum, licet quantum ad verba parumper tur ei una nominis syllaba. Sed quia huic differt a sententia Alexandri, ut S. Thomas infra habet. Ouae cum ita sint legi secundum rei veritatem potest tum Porphyrius tum Alexander; spectato tamen ordine litterae S. Thomae, ut dixi supra, malo lectionem reti­ nere Pianam quae est etiam omnium Venct. edd. [ex edit. Leon.l. (4) Op. cit. sect. I, § XI, pag. 9, coi. 3. (5) Commentaria non habemus quae loannes gram­ maticus (Flor. saec. VII Eccl.). qui et Philoponus co­ gnominatur. scripsit in librum Peri hermenias; sed eius citata sententia innuitur suo in Commentar, in lib. 1 Priorum analytic., cap. Il, col. 27 (Venetiis 1560). — ςζ — 79-81 IN PERI HERMENEIAS sensui non conveniunt verba sequentia, opor­ tet quod referatur ad id, quod supra dictum est in definitione orationis, scilicet quod ali­ quid partium eius sit significativum separatim. Sed quia pars alicuius totius dicitur pro­ prie illud, quod immediate venit ad consti­ tutionem totius, non autem pars partis; ideo hoc intelligendum est de partibus ex quibus immediate constituitur oratio, scilicet de no­ mine et verbo, non autem de partibus nomi­ nis vel verbi, quae sunt syllabae vel litterae. Et ideo dicitur quod pars orationis est signi­ ficativa separata, non tamen talis pars, quae est una nominis syllaba. Et hoc manifestat in syllabis, quae quan­ doque possunt esse dictiones per se signifi­ cantes: sicut hoc quod dico rex, quandoque est una dictio pef se significans; in quantum vero accipitur ut una quaedam syllaba huius nominis Sorex, soricis, non significat aliquid per se, sed est vox sola. Dictio enim quae­ dam est composita ex pluribus vocibus, ta­ men in significando habet simplicitatem, in quantum scilicet significat simplicem intelle­ ctum (e). Et ideo in quantum est vox com­ posita, potest habere partem quae sit vox, inquantum autem est simplex in significando, non potest habere partem significantem. Unde syllabae quidem sunt voces, sed non sunt voces per se significantes. Sciendum tamen quod in nominibus com­ positis, quae imponuntur ad significandum rem simplicem ex aliquo intellectu composito, partes secundum apparentiam aliquid signifi­ cant, licet non secundum veritatem (678). Et ideo subdit quod in duplicibius, idest in no­ minibus compositis, syllabae quae possunt esse dictiones, in compositione nominis ve­ nientes, significant aliquid, scilicet in ipso composito et secundum quod sunt dictiones; non autem significant aliquid secundum se, prout sunt huiusmodi nominis partes, sed eo modo, sicut supra dictum est. 80 [7]. Deinde cum dicit [27]: Est autem oratio etc., excludit quemdam errorem. Fue­ runt enim aliqui dicentes quod oratio et eius partes significant naturaliter, non ad placi­ tum (’). Ad probandum autem hoc uteban­ tur tali ratione. Virtutis naturalis oportet esse naturalia instrumenta: quia natura non deficit in necessariis; potentia autem interpretativa est naturalis homini; ergo instrumenta eius sunt naturalia. Instrumentum autem eius est oratio, quia per orationem virtus interpretativa interpretatur mentis conceptum : hoc enim dicimus instrumentum, quo agens ope­ ratur. Ergo oratio est aliquid naturale, non ex institutione humana significans, ' sed natu­ raliter. (6) Cf. lect. ΙΠ. n. 13. (7) Cf. lect. IV. n. 10. (8) Cf. lect. IV, n. 11. seq. I — 33 3 - In lib. Perl henn. L. I, 1. vi 81 [8]. Huic autem rationi, quae dicitur esse Platonis in lib. qui intitulatur Cratylus (9), Aristoteles obviando dicit quod omnis oratio est significativa, non sicut instrumen­ tum virtutis, scilicet naturalis : quia instru­ menta naturalia virtutis interpretativae sunt guttur et pulmo, quibus formatur vox, et lin­ gua et dentes et labia, quibus litterati ac ar­ ticulati soni distinguuntur; oratio autem et partes eius sunt sicut effectus virtutis interpre­ tativae per instrumenta praedicta. Sicut enim virtus motiva utitur naturalibus instrumentis, sicut brachiis et manibus ad faciendum opera artificialia, ita virtus interpretativa utitur gut­ ture et aliis instrumentis naturalibus ad fa­ ciendum orationem. Unde oratio et partes eius non sunt res naturales, sed quidam arti­ ficiales effectus. Et ideo subdit quod oratio significat ad placitum, idest secundum institu­ tionem humanae rationis et voluntatis, ut supra dictum est (10), sicut et omnia artifi­ cialia causantur ex humana voluntate et ra­ tione. Sciendum tamen quod, si virtutem interpretativam non attribuamus virtuti motivae, sed rationi; sic non est virtus naturalis, sed supra omnem naturam corpoream : quia in­ tellectus non est actus alicuius corporis, sicut probatur in III De anima (u)· Ipsa autem ratio est, quae movet virtutem corporalem motivam ad opera artificialia, quibus etiam ut instrumentis utitur ratio: non sunt autem (12) instrumenta alicuius virtutis corporalis. Et hoc modo ratio potest etiam uti oratione et eius partibus, quasi instrumentis: quamvis non naturaliter significent. (9) Cratylus Platonis liber est de recta nominum ra­ tione. In exordio legitur ab Hermogene dictum : « Cra­ tylus hic, o Socrates, rebus singulis ait natura inesse rectam nominis rationem, neque id esse nomen, quod quidam ex constitutione vocant, dum vocis suae parti­ culam quandam pronuntiant, sed rectam rationem ali­ quam nominum et Graecis et Barbaris eandem omni­ bus innata (pag. 265)... Socr. Cratylus vera loquitur, cum nomina dicit natura rebus competere, neque unum quemvis esse nominum auctorem, sed illum dumtaxat, qui ad nomen respicit, quod natura cuique convenit, posteaque speciem eam litteris syllabisque inserere » (pag. 269). Ratio vero huius sententiae sequens indi­ catur. Etenim t nomen... rerum substantias docendi, discernendique instrumentum est, sic ut pecten et radius ipse telae » (pag. 268); et « nominandum... ea ratione qua rerum ipsarum natura nominare ac nominari po­ stulat, et quo postulat, non autem pro nostrae voluntatis arbitrio (pag. 267)... Nam quod natura cuique congruit, instrumentum adinveniendum est, atque id illi attribuen­ dum, ex quo efficit non qualecumque vult qui fabricat, sed quale natura ipsa exigit » (Pag. 268. Platonis Opera Marsilio Ficino interprete. Francofurti 1602). (10) Lect. IV. n. 11. (11) Cap. IV, nn. 4 et 12; Comment. S. Th. lect. VII. (12) Supple: opera artificialia. L. 1, L vu IN PERI HERMENEIAS LECTIO VII. (nn. 82-87; [28-30]). De enunciationis definitione. SCHEMA (Lect. VII, VIII; nn. 82-108; [28-38]). Postquam determinavit de principiis enunciationis, hic incipit determinare de ipsa enunciatione 82 [28]. / I) Determinat de enunciatione absolute 82 [28]. g 00 A) Definit enuntiationem 83 [28]. A °) 1) Ponit definitionem 83 [28]. •2 °° οό ] 2) Ostendit quod per hanc definitionem differt enunciatio ab aliis speciebus ora8 S tionis 85 [29]. ( 3) Ostendit quod de sola enunciatione est agendum 87 [30]. > g B) Dividit eam 88 [31]. 1) Ponit divisionem enunciationis 89 [31]. a) Enunciatio una simplex, vel una coniunctione 89 [31]. b) Enunciatio affirmativa, vel negativa 90 [31]. 2) Manifestat propositas divisiones 94 [32]. a) Manifestat primam 95 [32]. a’) Praemittit quaedam necessaria ad manifestationem 95 [32]. b’) Manifestat propositum 99 [34]. aa) Ipsum' commune quod dicitur, scii, enuntiationem unam 100 [34]. j) Manifestat ipsam divisionem 100 [34]. jj) Concludit quod excluduntur nomen et verbum 104 [351.· bb) Praedictam divisionem secundum rationes partium 105 [36]. b) Manifestat secundam, scii, in affirmationem et negationem 108 [37]. C) Agit de oppositione partium eius ad invicem (Lect. IX, n. 109 [39]). II) De diversitate enuntiationum (Liber II, n. 205 [83]). — 34 — 82-84 IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. vu TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IV) 28. Enunciativa vero non omnis, sed illa in qua verum vel falsum est; 29. non autem omnibus inest, ut depre­ catio oratio quidem est, sed neque ve­ ra neque falsa. 30. Caeterae igitur relinquantur: rhetoricae enim vel poeticae convenientior est consideratio. Enunciativa vero prae­ sentis speculationis est. SYNOPSIS 1. Textus argumentum, eiusque divisiones et subdivisiones. 2. Omne instrumentum oportet definiri ex fine ad quem destinatur; ergo oratio enunciativa debet definiri ex eo quod sit significativa veritatis vel falsitatis iudicii mentalis. 3. Corollarium. Verum et falsum sunt in enunciatione sicut in signo : in mente sicut in subiecto cognoscente : in re sicut in causa (Cf. lect. III, n. 6 et seqq.). 4. Sola enunciativa oratio, quae etiam indicativo et suppositiva dicitur, significat verum vel falsum, quia ipsa sola absolute significat conceptum intellectus, in quo est verum vel falsum, nempe iudicium. 5. Praeter orationem enunciativam sunt necessariae etiam aliquae aliae orationis species, quae tamen quia non significant iudicium, non continent logice neque verum neque falsum. 6. De sola enunciativa oratione proprie agit demonstrator, quia ad suum finem non utitur nisi orationibus significantibus res secundum quod earum veritas est in anima. COMMENTARIUM S. THOMAE 82 [1]. Postquam Philosophus determina­ vit de principiis enunciationis, hic incipit determinare de ipsa enunciatione. Et dividitur pars haec in duas: in prima, determinat de enunciatione absolute [28]; in secunda, de diversitate enunciationum, quae provenit secundum ea quae simplici enuncia­ tion! adduntur; et hoc in secundo fibro; ibi [83]: Quoniam autem est de aliquo affirmatio etc. Prima autem pars dividitur in partes tres. In prima, definit enunciationem; in secunda, dividit eam; ibi [37] : Est autem una prima oratio (’) etc.; in tertia, agit de oppositione partium eius ad invicem; ibi [39] : Quoniam autem est enunciare (12) etc. Circa primum tria facit: primo, ponit de­ finitionem enunciationis; secundo, ostendit quod per hanc definitionem differt enunciatio ab aliis speciebus orationis; ibi [29] : Non au­ tem in omnibus etc.; tertio, ostendit quod de sola enunciatione est tractandum, ibi [30] : Et caeterae quidem relinquantur. 83 [2]. Circa primum [28] considerandum esi quod oratio, quamvis non sit instrumen­ tum alicuius virtutis naturaliter operantis, est tamen instrumentum rationis, ut supra dictum (1) Lect. seq. (2) Lect. IX. — 35 est (3). Omne autem instrumentum oportet definiri ex suo fine, qui est usus instrumenti: usus autem orationis, sicut et omnis vocis significativae est significare conceptionem in­ tellectus, ut supra (4) dictum est: duae autem sunt operationes intellectus, in quarum una non invenitur veritas et falsitas, in alia au­ tem invenitur verum vel falsum. Et ideo ora­ tionem enunciativam definit ex significatione veri et falsi, dicens quod non omnis oratio est enunciativa, sed in qua verum vel falsum est. Ubi considerandum est quod Aristoteles mirabili brevitate usus, et divisionem orationis innuit in hoc quod dicit: Non omnis oratio est enunciativa, et definitionem enunciationis in hoc quod dicit: Sed in qua verum vel fal­ sum est: ut intelligatur quod haec sit defini­ tio enunciationis, Enunciatio est oratio, in qua verum vel falsum est. 84 [3]. Dicitur autem in enunciatione esse verum vel falsum, sicut in signo intellectus veri vel falsi: sed sicut in subiecto est verum vel falsum in mente, ut dicitur in VI Metaphysicae (s), in re autem sicut in causa : quia <3·> (4) (5) cap. Lect. praec., n. 8. Lect. II, n. 5. Comment. S. Th. lect. IV; ed. Didot lib. V, IV, η. 1. L. I, 1. vu IN PERI HERMENEIAS ut dicitur in libro Praedicamentorum (*), ab eo quod res est vel non est, oratio vera vel falsa est. 85 [4]. Deinde cum dicit [29]: Non au­ tem in omnibus etc., ostendit quod per hanc definitionem enunciatio differt ab aliis oratio­ nibus. Et quidem de orationibus imperfectis manifestum est quod non significant verum vel falsum, quia cum non faciant perfectum sensum in animo audientis, manifestum est quod perfecte non exprimunt iudicium ratio­ nis, in quo consistit verum vel falsum. His igitur praetermissis, sciendum est quod perfectae orationis, quae complet sententiam, quinque sunt species, videlicet Enunciativa, Deprecativa, Imperativa, Interrogativa et Vo­ cativa (Non tamen intelligendum est quod solum nomen vocativi casus sit vocativa ora­ tio : quia oportet aliquid partium orationis significare aliquid separatim, sicut supra di­ ctum est (67); sed per vocativum provocatur, sive excitatur animus audientis ad attenden­ dum; non autem est vocativa oratio nisi plura coniungantur; ut cum dico, o bone Petre). Harum autem orationum sola enunciativa est, in qua invenitur verum vel falsum, quia ipsa sola absolute significat conceptum intellectus, in quo est verum vel falsum. 86 [5]. Sed quia intellectus vel ratio, non solum concipit in seipso veritatem rei tan­ tum, sed etiam ad eius officium pertinet se­ cundum suum conceptum alia dirigere et or­ dinare; ideo necesse fuit quod sicut per enun­ tiativam orationem significatur ipse mentis conceptus, ita etiam essent aliquae aliae ora­ tiones significantes ordinem rationis, secun­ dum quam alia diriguntur. Dirigitur autem ex ratione unius hominis alius homo ad tria : primo quidem, ad attendendum mente; et ad hoc pertinet vocativa oratio : secundo, ad re­ spondendum voce; et ad hoc pertinet oratio interrogativa: tertio, ad exequendum in ope­ re; et ad hoc pertinet quantum ad inferiores (6) Categor. cap. Ill (V) De substantia, n. 22. (7) Lect. praec., n. 3. 84-87 oratio imperativa; quantum autem ad supe­ riores oratio deprecativa, ad quam reducitur oratio optativa : quia respectu superioris, homo non habet vim motivam, nisi per ex­ pressionem sui desiderii. Quia igitur istae quatuor orationis species non significant ipsum conceptum intellectus, in quo est verum vel falsum, sed quemdam ordinem ad hoc consequentem; inde est quod in nulla earum invenitur verum vel falsum, sed solum in enunciativa, quae significat id quod mens de rebus concipit. Et inde est quod omnes modi orationum, in quibus in­ venitur verum vel falsum, sub enuntiatione continentur: quam quidam dicunt indicativam vel suppositivam. Dubitativa autem ad inter­ rogativam reducitur, sicut et optativa ad deprecativam. 87 [6]. Deinde cum dicit [30]: Caeterae igitur relinquantur etc., ostendit quod de sola enunciativa est agendum; et dicit quod aliae quatuor orationis species sunt relinquendae, quantum pertinet ad praesentem intentionem: quia earum consideratio convenientior est rhetoricae vel poeticae scientiae. Sed enuncia­ tiva oratio praesentis considerationis est. Cuius ratio est, quia consideratio huius libri directe ordinatur ad scientiam demon­ strativam, in qua animus hominis per ratio­ nem inducitur ad consentiendum vero ex his quae sunt propria rei; et ideo demonstrator non utitur ad suum finem nisi enuntiativis orationibus, significantibus res secundum quod earum veritas est in anima. Sed rhetor et poëta inducunt ad assentiendum ei quod in­ tendunt, non solum per ea quae sunt propria rei, sed etiam per dispositiones audientis. Unde rhetores et poetae plerumque movere auditores nituntur provocando eos ad aliquas passiones, ut Philosophus dicit in sua Rhe­ torica. Et ideo consideratio dictarum specie­ rum orationis, quae pertinet ad ordinationem audientis in aliquid, cadit proprie sub con­ sideratione rhetoricae vel poeticae, ratione sui significati; ad considerationem autem grammatici, prout consideratur in eis congrua vocum constructio. 36- IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. vin LECTIO VIII. (nn. 88-198; [31-38]). De divisione enunciationis in simplicem et compositam, affirmativam et negativam. TEXTUS ARISTOTELIS Caput V 31. Est autem una prima oratio enuntia­ tiva affirmatio, deinde negatio, aliae vero omnes coniunctione unae. 32. Necesse est autem omnem orationem enunciativam ex verbo esse, vel casu verbi; etenim hominis ratio, si non, est, aut erit, aut fuit, aut aliquid huiusmodi addatur, nondum est oratio enunciativa. 33. Quare autem unum quoddam est et non multa, animal gressibile bipes; ne­ que enim in eo quod propinquae dicun­ tur, unum erit: est autem alterius hoc tractare negocii. 34. Est autem una oratio enuntiativa, vel quae unum significat, vel coniunctione una: plures autem, quae plura, et non unum, vel inconiunctione. 35. Nomen ergo et verbum dictio sit sola: quoniam non est dicere sic aliquid si­ gnificantem voce enunciare, vel aliquo interrogante, vel non, sed ipso pro­ ferente. 36. Harum autem haec simplex quidem est enunciatio, ut aliquid de aliquo, vel aliquid ab aliquo; haec autem ex his coniuncta, velut oratio quaedam iam composita. 37. Est autem simplex enunciatio, vox si­ gnificativa de eo quod est aliquid, vel non est: quemadmodum tempora di­ visa sunt. Caput VI 38. Affirmatio vero est enunciatio alicuius de aliquo. Negatio vero enunciatio ali­ cuius ab aliquo. SYNOPSIS 1. Textus argumentum. 2. Propositio est quoddam ens. Sed ens et unum convertuntur. Ergo omnis propositio ali­ qualiter est una, vel unitate simplicitatis, vel unitate compositionis. 3. Alia subdivisio enunciationis est quod sit vel affirmativa vel negativa : et affirmativa prior est negativa, tum ex parte vocis quia simplicior; tum ex parte intellectus, quia compositio est prior divisione; tum ex parte rei, quia affirmativa significat esse, quod est prius non esse. 4. Textus declaratio. 5. Opinio Alexandri quod divisio enunciationis in affirmationem et negationem non sit divisio generis in species. 6. Reprobatur. Quamvis propositio affirmativa sit prior negativa secundum propriam ratio­ nem, tamen aequaliter participant rationem enunciationis (scilicet verum vel falsum continere); quae proinde ad utramque est genus. 7. Textus divisio. 8. Praenotamen. Omnem enunciationem constare necessario ex verbo (quod est formale ipsius enunciationis), ostenditur ex definitione, quae nihil enunciat sine verbo. 9. Dubium proponitur, cui respondetur tripliciter. 10. Aliud praenotamen. Sicut ex forma et materia fit vere unum et non multa, ita in defi­ nitionibus ex genere et differentia. — 37 — L I, 1. vin IN PERI HERMENEIAS 88-93 11. Absoluta unitas enunciationis exigit non interruptionem partium eius; sed non impeditur neque per compositionem quam importat verbum, neque per multitudinem nominum, ex quibus constat definitio. 12. Textus subdivisio. 13. Una absolute dicitur enunciatio, quae unum de uno significat; una secundum quid illa dicitur quae est coniunctione una, hoc est, una ex multis. - Et per oppositum intelligenda est enuntiationum pluritas. 14. Opinio Boethii de unitate et pluralitate enunciationis ex ordine ad significatum; de sim­ plicitate et compositione ex ordine ad voces. 15. Non approbatur Boethii expositio. - Tum unitas, tum simplicitas (Cf. infra n. 18) enun­ ciationis est iudicanda non ex unitate nominis, sed ex unitate significati (ad quod ordinatur), etiamsi sint plura nomina quae unum significent. 16. Tres sunt modi enunciationis; simpliciter una, quae unum simpliciter significat; simpliciter plures et una secundum quid, quae multa significat quae sunt coniunctione unum; simpliciter plures quae plura significat, quae non sunt coniunctione unum. 17. Enunciatio una non sic unum significat sicut nomen et verbum. 18. Ex ratione suae unitatis dividitur propositio in simplicem et compositam, non secus ac unum; simplex est quae unum significat vel per modum compositionis, vel per modum divi­ sionis; composita est quae plura significat, et ideo ex simplicibus propositionibus coalescit. 19. De altera divisione enunciationis (n. 3). Divisio enunciationis in affirmativam et negati­ vam primo convenit enunciation! simplici; et ex consequenti compositae. 20. Iterum de opinione Alexandri (n. 5). 21. Enuntiatis sententiis Boëthii, Porphyrii et Ammonii, concluditur: significare esse et non esse recte assignari ab Aristotele ut differentias specificas propositionis seu enunciationis. COMMENTARIUM S. THOMAE 88 [1]. Postquam Philosophus definivit enunciationem, hic dividit eam. Et dividitur in duas partes: in prima [31], ponit divisionem enunciationis; in secunda, manifestat eam; ibi [32] : Necesse est autem etc. 89 [2]. Circa primum [31] considerandum est quod Aristoteles sub breviloquio duas divisiones enunciationis ponit. Quarum una est quod enuntiationum quaedam est una simplex, quaedam est coniunctione una. Sicut etiam in rebus, quae sunt extra animam, ali­ quid est unum simplex sicut indivisibile vel continuum, aliquid est unum colligatione aut compositione aut ordine. Quia enim ens et unum convertuntur, necesse est sicut omnem rem, ita et omnem enunciationem aliqualiter esse unam. 90 [3]. Alia vero subdivisio enunciationis est (') quod si enunciatio sit una, aut est affirmativa aut negativa. Enunciatio autem affirmativa prior est negativa, triplici ratione, secundum tria quae supra posita sunt : ubi dictum est ((I) 2) quod vox est signum intelle­ ctus, et intellectus est signum rei. Ex parte igitur vocis, affirmativa enunciatio est prior negativa, quia est simplicior: negativa enim enunciatio addit supra affirmativam particu­ lam negativam. Ex parte etiam intellectus affirmativa enunciatio, quae significat compo­ sitionem intellectus, est prior negativa, quae significat divisionem eiusdem: divisio enim naturaliter posterior est compositione, nam (I) De tertia divisione, infra lect. X, n. 10. (2? Lect. II, nn. 5 ct 9. -38 non est divisio nisi compositorum, sicut non est corruptio nisi generatorum. Ex parte etiam rei, affirmativa enunciatio, quae significat esse, prior est negativa, quae significat non esse: sicut habitus naturaliter prior est privatione. 91 [4]. Dicit ergo quod oratio enunciativa una et prima est affirmatio, idest affirmativa enunciatio. Et contra hoc quod dixerat prima, subdit : Deinde negatio, idest negativa oratio, quia est posterior affirmativa, ut dictum est. Contra id autem quod dixerat una, scilicet simpliciter, subdit quod quaedam aliae sunt unae, non simpliciter, sed coniunctione unae. 92 [5]. Ex hoc autem quod hic dicitur argumentatur Alexander quod divisio enuncia­ tionis in affirmationem et negationem non est divisio generis in species, sed divisio nominis multiplicis in . sua significata. Genus enim univoce praedicatur de suis speciebus, non secundum prius et posterius: unde Aristoteles noluit quod ens esset genus commune om­ nium, quia per prius praedicatur de substan­ tia, quam de novem generibus accidentium. 93 [6]. Sed dicendum quod unum dividen­ tium aliquod commune potest esse prius al­ tero dupliciter : uno modo, secundum proprias rationes, aut naturas dividentium; alio modo, secundum participationem rationis illius com­ munis quod in ea dividitur. Primum autem non tollit univocationem generis, ut manife­ stum est in numeris, in quibus binarius se­ cundum propriam rationem naturaliter est prior ternario; sed tamen aequaliter partici­ pant rationem generis sui, scilicet numeri: ita enim est ternarius multitudo mensurata per unum, sicut et binarius. Sed secundum impedit 93-98 IN PERI HERMENEIAS univocationem generis. Et propter hoc ens non potest esse genus substantiae et acciden­ tis: quia in ipsa ratione entis, substantia, quae est ens per se, prioritatem habet respe­ ctu accidentis, quod est ens per aliud et in alio. Sic ergo affirmatio secundum propriam rationem prior est negatione; tamen aequali­ ter participant rationem enunciationis, quam supra posuit, videlicet quod enunciatio est oratio in qua verum vel falsum est. 94 [7]. Deinde cum dicit [32]: Necesse est autem etc., manifestat propositas divisiones. Et primo, manifestat primam, scilicet quod enunciatio vel est una simpliciter vel coniunctione una; secundo, manifestat secundam, scilicet quod enunciatio simpliciter una vel est affirmativa vel negativa; ibi [37] : Est au­ tem simplex enunciatio etc. Circa primum duo facit: primo, praemittit quaedam, quae sunt necessaria ad propositum manifestandum; secundo, manifestat proposi­ tum; ibi [34] : Est autem una oratio etc. 95 [8]. Circa primum duo facit: primo [32], dicit quod omnem orationem enunciativam oportet constare ex verbo quod est prae­ sentis temporis, vel ex casu verbi quod est praeteriti vel futuri. Tacet autem de verbo infinito, quia eumdem usum habet in enunciatione sicut et verbum negativum. Manife­ stat autem quod dixerat per hoc, quod non solum nomen unum sine verbo non facit orationem perfectam enunciativam, sed nec etiam oratio imperfecta. Definitio enim ora­ tio quaedam est, et tamen si ad rationem hominis, idest definitionem non addatur aut est, quod est verbum, aut erat, aut fuit, quae sunt casus verbi, aut aliquid huiusmodi, idest aliquod aliud verbum seu casus verbi, non­ dum est oratio enunciativa. 96 [9]. Potest autem esse dubitatio: cum enunciatio constet ex nomine et verbo, quare non facit mentionem de nomine, sicut de verbo? Ad quod tripliciter responderi potest. - Pri­ mo quidem, quia nulla oratio enunciativa in­ venitur sine verbo vel casu verbi; invenitur autem aliqua enunciatio sine nomine, puta cum nos utimur infinitivis verborum loco no­ minum; ut cum dicitur, currere est moveri. Secundo et melius, quia, sicut supra dictum est (3), verbum est nota eorum quae de altero praedicantur. Praedicatum autem est principa­ lior pars enunciationis, eo quod est pars for­ malis et completiva ipsius. Unde vocatur apud graecos propositio categorica, idest praedica­ tiva. Denominatio autem fit a forma, quae dat speciem rei. Et ideo potius fecit mentionem de verbo tanquam de parte principaliori et formaliori. Cuius signum est, quia enunciatio categorica dicitur affirmativa vel negativa so­ lum ratione verbi, quod affirmatur vel nega­ tur; sicut etiam conditionalis dicitur affirma­ L. I, 1. vni tiva vel negativa, eo quod affirmatur vel ne­ gatur coniunctio a qua denominatur. Tertio, potest dici, et adhuc melius, quod non erat intentio Aristotelis ostendere quod nomen vel verbum non sufficiant ad enunciationem complendam: hoc enim supra mani­ festavit tam de nomine quam de verbo. Sed quia dixerat quod quaedam enunciatio est una simpliciter, quaedam autem coniunctione una; posset aliquis intelligere quod illa quae est una simpliciter careret omni compositione: sed ipse hoc excludit per hoc quod in omni enunciatione oportet esse verbum, quod im­ portat compositionem, quam non est intelli­ gere sine compositis, sicut supra dictum est (4). Nomen autem non importat composi­ tionem, et ideo non exigit praesens intentio ut de nomine faceret mentionem, sed solum de verbo. 97 [10]. Secundo; ibi [33]: Quare autem etc., ostendit aliud quod est necessarium ad manifestationem propositi, scilicet quod hoc quod dico, animal gressibile bipes, ■ quae est definitio hominis, est unum et non multa. Et eadem ratio est de omnibus aliis definitioni­ bus. Sed huiusmodi rationem assignare dicit esse alterius negocii. Pertinet enim ad metaphysicum; unde in VII et in VIII Metaphysicae (5) ratio huius assignatur: quia sc:licet differentia advenit generi non per accidens sed per se, tanquam determinativa ipsius, per modum quo materia determinatur per for­ mam. Nam a materia sumitur genus, a forma autem differentia. Unde sicut ex forma et materia fit vere unum et non multa, ita ex genere et differentia. 98 [11]. Excludit autem quamdam ratio­ nem huius unitatis, quam quis posset suspi­ cari, ut scilicet propter hoc definitio dicatur unum, quia partes eius sunt propinquae, idest sine aliqua interpositione coniunctionis vel morae. Et quidem non interruptio locutionis necessaria est ad unitatem definitionis, quia si interponeretur coniunctio partibus definitionis, iam secunda non determinaret primam, sed significarentur ut actu multae in locutione : et idem operatur interpositio morae, qua utuntur rhetores loco coniunctionis. Unde ad unitatem definitionis requiritur quod partes eius proferantur sine coniunctione inter­ polatione : quia etiam in re natu cuius est definitio, nihil cadit medium inter mate­ riam et formam: sed praedicta non interru­ ptio non sufficit ad unitatem definitionis, quia contingit etiam hanc continuitatem prolationis servari in his, quae non sunt simpliciter unum, sed per accidens; ut si dicam, homo albus musicus. Sic igitur Aristoteles valde subtiliter mani­ festavit quod absoluta unitas enunciationis non impeditur, neque per compositionem (4) Lect. V, n. 21. (5) Comment. S. Th. lect. XII et lect. V; cd. Did. lib. VI, cap. XII, et lib. VII, cap. VL ti) Lect. V, n. 4. “ 39 L. I, 1. vin IN PERI HERMENEIAS quam importat verbum, neque per multitudi­ nem nominum ex quibus constat definitio. Et est eadem ratio utrobique, nam praedicatum comparatur ad subiectum ut forma ad mate­ riam (®), et similiter differentia ad genus: ex forma autem et materia fit unum simpliciter. 99 [12]. Deinde cum dicit [34]: Est autem una oratio etc., accedit ad manifestandam praedictam divisionem. Et primo, manifestat ipsum commune quod dividitur, quod est enunciatio una; secundo, manifestat partes divisionis secundum pro­ prias rationes; ibi [36] : Harum autem haec simplex etc. Circa primum duo facit : primo, manifestat ipsam divisionem; secundo, concludit quod ab utroque membro divisionis nomen et ver­ bum excluduntur; ibi [35] : Nomen ergo et verbum etc. Opponitur autem unitati plurali­ tas; et ideo enunciationis unitatem manifestat per modos pluralitatis. 100 [13]. Dicit ergo primo [34] quod enunciatio dicitur vel una absolute, scilicet quae unum de uno significat, vel una secun­ dum quid, scilicet quae est coniunctione una. Per oppositum autem est intelligendum quod enunciationes plures sunt, vel ex eo quod plura significant et non unum : quod oppo­ nitur primo modo unitatis (678); vel ex eo quod absque coniunctione proferuntur: et tales op­ ponuntur secundo modo unitatis (s). 101 [14]. Circa quod considerandum est, secundum Boethium, quod unitas et plurali­ tas orationis refertur ad significatum; simplex autem et compositum attenditur secundum ipsas voces. Et ideo enunciatio quandoque est una et simplex puta cum solum ex no­ mine et verbo componitur in unum signifi­ catum; ut cum dico, homo est albus. Est etiam quandoque una oratio, sed composita, quae quidem unam rem significat, sed tamen composita est vel ex pluribus terminis; sicut si dicam, animal rationale mortale currit, vel ex pluribus enuntiationibus, sicut in conditionalibus, quae quidem unum significant et non multa. Similiter autem quandoque in enun­ tiatione est pluralitas cum simplicitate, puta cum in oratione ponitur aliquod nomen multa significans; ut si dicam, canis latrat, haec ora­ tio plures est, quia plura significat, et tamen simplex est. Quandoque vero in enuntiatione est pluralitas et compositio, puta cum po­ nuntur plura in subiecto vel in praedicato, ex quibus non fit unum, sive interveniat coniunctio sive non; puta si dicam, homo albus mu­ sicus disputat : et similiter est si coniungantur plures enunciationes, sive cum coniunctione sive sine coniunctione; ut si dicam, Socrates currit, Plato disputat. Et secundum hoc sensus litterae est quod enunciatio una est illa, quae unum de uno (6) Cf. sup., n. 9. (7) Nempe unitati absolute dictae. (8) Nempe unitati secundum quid. 98-103 significat, non solum si sit simplex, sed etiam si sit coniunctione una. Et similiter enuntia­ tiones plures dicuntur quae plura et non unum significant: non solum quando interpo­ nitur aliqua coniunctio, vel inter nomina vel verba, vel etiam inter ipsas enunciationes; sed etiam si vel inconiunctione, idest absque ali­ qua interposita coniunctione plura significat, vel quia est unum nomen aequivocum, multa significans, vel quia ponuntur plura nomina absque coniunctione, ex quorum significatis non fit unum; ut si dicam, homo albus gram­ maticus logicus currit. 102 [15]. Sed haec expositio non videtur esse secundum intentionem Aristotelis. Primo quidem, quia per disiunctionem, quam inter­ ponit, videtur distinguere inter orationem unum significantem, et orationem quae est coniunctione una. Secundo, quia supra dixe­ rat quod est unum quoddam et non multa, animal gressibile bipes. Quod autem est co­ niunctione unum, non est unum et non mul­ ta, sed est unum ex multis. Et ideo melius videtur dicendum quod Ari­ stoteles, quia supra dixerat aliquam enuntia­ tionem esse unam et aliquam coniunctione unam, vult hic manifestare quae sit una. Et quia supra dixerat quod multa nomina simul coniuncta sunt unum, sicut animal gressibile bipes, dicit consequenter quod enunciatio est iudicanda una non ex unitate nominis, sed ex unitate significati, etiam si sint plura no­ mina quae unum significent. Vel si sit aliqua enunciatio una quae multa significet, non erit una simpliciter, sed coniunctione una. Et se­ cundum hoc, haec enunciatio, animal gressi­ bile bipes est risibile, non est una quasi co­ niunctione una, sicut in prima expositione dicebatur, sed quia unum significat. 103 [16]. Et quia oppositum per opposi­ tum manifestatur, consequenter ostendit quae sunt plures enunciationes, et ponit duos mo­ dos pluralitatis. Primus est, quod plures dicuntur enuncia­ tiones quae plura significant. Contingit autem aliqua plura significari in aliquo uno com­ muni; sicut cum dico, animal est sensibile. sub hoc uno communi, quod est animal, multa continentur, et tamen haec enunciatio est una et non plures (9). Et ideo addit et non unum. - Sed melius est ut dicatur hoc esse additum propter definitionem, quae multa si­ gnificat quae sunt unum: et hic modus plu­ ralitatis opponitur primo modo unitatis (10). Secundus modus pluralitatis est, quando non solum enunciationes plura significant, sed etiam illa plura nullatenus coniunguntur, et hic modus pluralitatis opponitur secundo modo unitatis (n). Et secundum hoc patet quod secundus modus unitatis non opponitur primo modo pluralitatis. Ea autem quae non (9) Cf. lect. Xll. n. 7. (10) Supra, n. 13. (11) Loc. ciu — 4° — 103-107 IN PERI HERMENEIAS sunt opposita, possunt simul esse. Unde ma­ nifestum est, enunciationem quae est una coniunctione, esse etiam plures : plures in quantum significat plura et non unum. Secundum hoc ergo possumus accipere 1res modos enunciationis. Nam quaedam est sim­ pliciter una, jn quantum unum significat; quaedam est simpliciter plures, in quantum plura significat, sed est una secundum quid, in quantum est coniunctione una; quaedam sunt simpliciter plures, quae neque significant unum, neque coniunctione aliqua uniuntur. Ideo autem Aristoteles quatuor ponit et non solum tria, quia quandoque est enunciatio plures, quia plura significat, non tamen est coniunctione una, puta si ponatur ibi nomen multa significans. 104 [17]. Deinde cum dicit [35]: Nomen ergo et verbum etc., excludit ab unitate ora­ tionis nomen et verbum. Dixerat enim quod enunciatio una est, quae unum significat : posset autem aliquis intelligere, quod sic unum significaret sicut nomen et verbum unum si­ gnificant. Et ideo ad hoc excludendum sub­ dit: Nomen ergo, et verbum dictio sit sola. idest ita sit dictio, quod non enunciatio. Et videtur, ex modo loquendi, quod ipse impo­ suerit hoc nomen ad significandum partes enunciationis. Quod autem nomen et verbum dictio sit sola manifestat per hoc, quod non potest dici quod ille enunciet, qui sic aliquid significat voce, sicut nomen, vel verbum si­ gnificat. Et ad hoc manifestandum innuit duos mo­ dos utendi enunciatione. Quandoque enim utimur ipsa quasi ad interrogata respondentes; puta si quaeratur, quis sit in scholis? respon­ demus, magister. Quandoque autem utimur ea propria sponte, nullo interrogante; sicut cum dicimus, Petrus currit. Dicit ergo, quod ille qui significat aliquid unum nomine vel verbo, non enunciat vel sicut ille qui respondet aliquo interrogante, vel sicut ille qui profert enunciationem non aliquo interrogante, sed ipso proferente spon­ te. Introduxit autem hoc, quia simplex no­ men vel verbum, quando respondetur ad in­ terrogationem, videtur verum vel falsum si­ gnificare: quod est proprium enunciationis. Sed hoc non competit nomini vel verbo, nisi secundum quod intelligitur coniunctum cum alia parte proposita in interrogatione (12). Ut si quaerenti, quis legit in scholis? respondea­ tur, magister, subintelligitur, ibi legit. Si ergo ille qui enunciat aliquid nomine vel verbo non enunciat, manifestum est quod enunciatio non sic unum significat, sicut nomen vel ver­ bum. Hoc autem inducit sicut conclusionem eius quod supra praemisit: Necesse est om­ nem orationem enuntiativam ex verbo esse vel ex casu verbi. 105 [18]. Deinde cum dicit [36]: Harum autem haec simplex etc., manifestat praemis­ (12) Cf. lect. 111, n. 12. — 4I L. I, 1. vin sam divisionem secundum rationes partium. Dixerat enim quod una enunciatio est quae unum de uno significat, et alia est quae est coniunctione una. Ratio autem huius divisio­ nis est ex eo quod unum natum est dividi per simplex et compositum. Et ideo dicit: Harum autem, scilicet enunciationum, in qui­ bus dividitur unum, haec dicitur una, vel quia significat unum simpliciter, vel quia una est coniunctione. Haec quidem simplex enunciatio est, quae scilicet unum significat. Sed ne intelligatur quod sic significet unum, sicut nomen vel verbum, ad excludendum hoc subdit: Ut aliquid de aliquo, idest per mo­ dum compositionis, vel aliquid ab aliquo, idest per modum divisionis. Haec autem ex his coniuncta, quae scilicet dicitur coniun­ ctione una, est velut oratio iam composita: quasi dicat hoc modo, enunciationis unitas dividitur in duo praemissa, sicut aliquod unum dividitur in simplex et compositum. 106 [19]. Deinde cum dicit [37]: Est autem simplex etc., manifestat secundam di­ visionem enunciationis, secundum videlicet quod enunciatio dividitur in affirmationem et negationem. Haec autem divisio primo qui­ dem convenit enunciation! simplici; ex con­ sequenti autem convenit compositae enuncia­ tion!; et ideo ad insinuandum rationem prae­ dictae divisionis dicit quod simplex enunciatio est vox significativa de eo quod est aliquid : quod pertinet ad affirmationem; vel non est aliquid: quod pertinet ad negationem. Et ne hoc intelligatur solum secundum praesens tempus, subdit [ibid.] : Quemadmodum tem­ pora sunt divisa, idest similiter hoc habet locum in aliis temporibus sicut et in prae­ senti. 107 [20]. Alexander autem existimavit (13) quod Aristoteles hic definiret enunciationem; et quia in definitione enunciationis videtur ponere affirmationem et negationem, volebat hic accipere quod enunciatio non esset genus affirmationis et negationis, quia species nun­ quam ponitur in definitione generis. Id au­ tem quod non univoce praedicatur de multis (quia scilicet non significat aliquid unum, quod sit unum commune multis), non potest notificari nisi per illa multa quae significan­ tur. Et inde est quod quia unum non dicitur aequivoce de simplici et composito, sed per prius et posterius, Aristoteles in praecedenti­ bus semper ad notificandum unitatem enun­ ciationis usus est utroque. Quia ergo videtur uti affirmatione et negatione ad notificandum enunciationem, volebat Alexander accipere quod enunciatio non dicitur de affirmatione (13) « Aspasius etiam, inquit Boethius, consentit Ale­ xandro » (In lib. De interpretat. Edit. Π. pag. 333). Dc sua vero interpretatione, quam S. Thomas n. seq. recitat atque improbat, ait ipse Boethius: α Hanc expo­ sitionem (quod adhuc sciam) neque Porphyrius, neque ullus alius commentatorum vidit > ,_?oo 0£ g Uh § — 43 — L. I, 1. ix IN PERI HERMENEIAS 109-110 TEXTUS ARISTOTELIS (Caput VI) 39. Quoniam autem est enunciate et quod est, non esse: et quod non est, esse: et quod est, esse: et quod non est, non esse; et circa ea quae sunt extra prae­ sens tempus, similiter omne contingit, quod quis affirmaverit, negare, et quod negaverit, affirmare; quare manifestum est, quoniam omni affirmationi negatio est opposita: et omni negationi affir­ matio. 40. Et sit hoc contradictio, affirmatio et negatio oppositae. 41. Dico autem opponi eiusdem de eodem, non autem aequivoce et quaecumque caetera talium determinavimus contra sophisticas importunitates. SYNOPSIS 1. Textus divisio. 2. Prima diversitas propositionis est ex sua forma, qua enunciatur aliquid esse vel non esse; altera diversitas est per comparationem ad rem enunciatam, ex qua propositio est vera vel falsa. 3. Ergo quatuor modis variari potest enunciatio ut sit vel affirmativa et vera {quod est, esse)', vel negativa et vera {quod non est, non esse); vel affirmativa et falsa {quod non est, esse); vel negativa et falsa {quod est, non esse). 4. Esse vel non esse quae affirmantur vel negantur in propositione non solam existentiam vel non existentiam subiecti significant, sed inesse vel non inesse praedicati subiecto. 5. Quatuor praecitatae differentiae in enunciationibus inveniuntur sive verbum sit praesentis temporis, sive praeteriti vel futuri. 6. Corollarium. Ergo omne id quod propositione affirmativa affirmatur potest propositione negativa negari; et ideo quaelibet propositio affirmativa habet negativam sibi oppositam. 7. Absoluta oppositio affirmationis et negationis dicitur contradictio. 8. Conditiones ad contradictionem sunt identitas praedicati et identitas subiecti; identitas, inquam, tum secundum nomen significans, tum secundum rem significatam. 9. Aliae conditiones; quae, non secus ac superiores hoc generali principio nituntur: ut ha­ beatur contradictio necesse est ut id quod negatio negat sit omnino idem ac illud quod affir­ matio affirmat. COMMENTARIUM S. THOMAE 109 [1]. Posita divisione enunciationis, hic agit de oppositione partium enunciationis, sci­ licet affirmationis et negationis. Et quia enunciationem esse dixerat (x) ora­ tionem, in qua est verum vel falsum, primo, ostendit qualiter enunciationes ad invicem opponantur [39]; secundo, movet quamdam dubitationem circa praedeterminata et solvit; ibi [64] : In his ergo quae sunt et quae facta sunt (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit qualiter una enunciatio opponatur alteri; se­ cundo, ostendit quod tantum una opponitur uni; ibi [55] : Manifestum est (3) etc. Prima autem pars dividitur in duas partes: in prima, determinat de oppositione affirma­ ti) Lect. VII, n. 2. (2) Lcct. ΧΙΠ. <39 Lect. XII. tionis et negationis absolute; in secunda, ostendit quomodo huiusmodi oppositio diversificatur ex parte subiecti; «ibi [42] : Quoniam autem sunt (4) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod omni affirmationi est negatio opposita et e converso; secundo, manifestat oppositio­ nem affirmationis et negationis absolute; ibi [40] : Et sit hoc contradictio etc. 110 [2]. Circa primum [39] consideran­ dum est quod ad ostendendum suum propo­ situm Philosophus assumit duplicem diversi­ tatem enunciationis : quarum prima est ex ipsa forma vel modo enunciandi (s), secun­ dum quod dictum est quod enunciatio vel est affirmativa, per quam scilicet enunciatur aliquid esse, vel est negativa per quam signi(4) Lect. X. (5) Lect. pracc., n. 19. — 44 110-117 IN PERI HERMENEIAS ficatur aliquid non esse; secunda diversitas est per comparationem ad rem, ex qua de­ pendet veritas et falsitas intellectus et enun­ ciationis. Cum enim enunciatur aliquid esse vel non esse secundum congruentiam rei, est oratio vera; alioquin est oratio falsa. 111 [3]. Sic igitur quatuor modis potest variari enunciatio, secundum permixtionem harum duarum divisionum. Uno modo, quia id quod est in re enunciatur ita esse sicut in re est: quod pertinet ad affirmationem ve­ ram; puta cum Socrates currit, dicimus So­ cratem currere. Alio modo, cum enunciatur aliquid non esse quod in re non est: quod pertinet ad negationem veram; ut cum dicitur, aethiops albus non est. Tertio modo, cum enunciatur aliquid esse quod in re non est: quod pertinet ad affirmationem falsam; ut cum dicitur, corvus est albus. Quarto modo, cum enunciatur aliquid non esse quod in re est: quod pertinet ad negationem falsam; ut cum dicitur, nix non est alba. Philosophus autem, ut a minoribus ad potiora procedat, falsas veris praeponit: inter quas negativam praemittit affirmativae, cum dicit quod contingit enunciare quod est, sci­ licet in rerum natura, non esse. Secundo au­ tem, ponit affirmativam falsam cum dicit: Et quod non est, scilicet in rerum natura, esse. Tertio autem, ponit affirmativam veram, quae opponitur negativae falsae, quam primo posuit, cum dicit: Et quod est, scilicet in rerum natura, esse. Quarto autem, ponit ne­ gativam veram, quae opponitur affirmationi falsae, cum dicit: Et quod non est, scilicet in rerum natura, non esse. 112 [4]. Non est autem intelligendum quod hoc quod dixit: Quod est et quod non est, sit referendum ad solam existentiam vel non existentiam subiecti, sed ad hoc quod res significata per praedicatum insit vel non in­ sit (6) rei significatae per subiectum. Nam cum dicitur, corvus est albus, significatur quod non est, esse, quamvis ipse corvus sit res existens. 113 [5]. Et sicut istae quatuor differentiae enunciationum inveniuntur in propositionibus, in quibus ponitur verbum praesentis temporis, ita etiam inveniuntur in enunciationibus in quibus ponuntur verba praeteriti vel futuri temporis. Supra enim dixit (7) quod necesse est enunciationem constare ex verbo vel ex casu verbi. Et hoc est quod subdit [ibid.]: Quod similiter contingit, scilicet variari diver­ simode enunciationem circa ea, quae sunt extra praesens tempus, idest circa praeterita vel futura, quae sunt quodammodo extrinseca respectu praesentis, quia praesens est medium praeteriti et futuri. 114 [6]. Et quia ita est, contingit omne quod quis affirmaverit negare, et omne quod quis negaverit affirmare: quod quidem mani­ festum est ex praemissis. Non enim potest affirmari nisi vel quod est in rerum natura secundum aliquod trium temporum, vel quod non est; et hoc totum contingit negare. Unde manifestum est quod omne quod affirmatur potest negari, et e converso. Et quia affirmatio et negatio opposita sunt secundum se, utpote ex opposito contradicto­ riae, consequens est quod quaelibet affirmatio habeat negationem sibi oppositam et e con­ verso. Cuius contrarium illo solo modo pos­ set contingere, si aliqua affirmatio affirmaret aliquid, quod negatio negare non posset. 115 [7]. Deinde cum dicit [40]: Et sit hoc contradictio etc., manifestat quae sit ab­ soluta oppositio affirmationis et negationis. Et primo, manifestat eam per nomen; se­ cundo, per definitionem; ibi [41]: Dico autem etc. Dicit ergo primo [40] quod cum cuilibet affirmationi opponatur negatio, et e converso, oppositioni huiusmodi imponatur nomen hoc, quod dicatur contradictio. Per hoc enim quod dicitur, et sit hoc contradictio, datur intelligi quod ipsum nomen contradictionis ipse im­ posuerit oppositioni affirmationis et negatio­ nis, ut Ammonius dicit. 116 [8]. Deinde cum dicit [41]: Dico au­ tem opponi etc., definit contradictionem. Quia vero, ut dictum est (8), contradictio est oppo­ sitio affirmationis et negationis, illa requirun­ tur ad contradictionem, quae requiruntur ad oppositionem affirmationis et negationis. Oportet autem opposita esse circa idem. Et quia enunciatio constituitur ex subiecto et praedicato, requiritur ad contradictionem primo quidem quod affirmatio et negatio sint eiusdem praedicati: si enim dicatur, Plato currit, Plato non disputat, non est contradi­ ctio; secundo, requiritur quod sint de eodem subiecto : si enim dicatur, Socrates currit, Plato non currit, non est contradictio. Tertio, requiritur quod identitas subiecti et praedi­ cati non solum sit secundum nomen, sed sit simul secundum rem et nomen. Nam si non sit idem nomen, manifestum est quod non sit una et eadem enunciatio. Similiter autem ad hoc quod sit enunciatio una, requiritur identitas rei: dictum est enim supra (9) quod enunciatio una est, quae unum de uno significat; et ideo subdit [ibid.] : Non autem aequivoce, idest non sufficit identitas nominis cum diversitate rei, quae facit aequivocationem. 117 [9]. Sunt autem et quaedam alia in contradictione observanda ad hoc quod tol­ latur omnis diversitas, praeter eam quae est affirmationis et negationis: non enim esset oppositio si non omnino idem negaret negatio quod affirmavit affirmatio. Haec autem diver­ sitas potest secundum quatuor considerari. Uno quidem modo, secundum diversas par­ te) n. praec. (9) Lect. VIII, n. 13 seqq. (6) νπάβχον... μή ύπαρχο*. (7) Lect. pracc., n. 8. — 45 L. I, 1. ix L. I. 1. ix IN PERI HERMENEIAS tes subiecti: non enim est contradictio si dicatur, aethiops est albus dente et non est albus pede. Secundo, si sit diversus modus ex parte praedicati: non enim est contradi­ ctio si dicatur, Socrates currit tarde et non movetur velociter; vel si dicatur, ovum est animal in potentia et non est animal in actu. Tertio, si sit diversitas ex parte mensurae, puta loci vel temporis; non enim est contra­ dictio si dicatur, pluit in Gallia et non pluit in Italia; aut, pluit heri, hodie non pluit. — 46 117 Quarto, si sit diversitas ex habitudine ad ali­ quid extrinsecum; puta si dicatur, decem ho­ mines esse plures quoad domum, non autem quoad forum. Et haec omnia designat cum subdit [ibid.]: Et quaecumque caetera talium determinavi­ mus, idest determinare consuevimus in dispu­ tationibus contra sophisticas importunitates, idest contra importunas et litigiosas opposi­ tiones sophistarum, de quibus plenius facit mentionem in I Elenchorum. IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. x LECTIO X. (nn. 118-142; [42-47]). De divisione propositionum ex parte subiecti, deque oppositione affirmationis et negationis in propositionibus universalibus et in indefinitis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput VII 42. Quoniam autem sunt haec quidem re­ rum universalia, illa vero singularia (dico autem universale, quod de plu­ ribus natum est praedicari, singulare vero quod non, ut homo quidem uni­ versale est, Plato (Callias) vero eorum, quae singularia sunt); 43. necesse est autem enunciare quoniam . inest aliquid aut non, aliquoties qui­ dem eorum alicui, quae universalia sunt, aliquoties autem alicui eorum, quae sunt singularia. 44. Si ergo universaliter enunciet de uni­ versali quoniam est, aut non, erunt hae contrariae enunciationes; dico autem de universali fieri enunciationem uni­ versalem; ut, omnis homo albus est, nullus homo albus est 45. Quando autem de universalibus non universaliter, non sunt contrariae; quae autem significantur, est esse aliquando contraria: 46. dico autem non universaliter enunciare de his quae sunt universalia; ut, est al­ bus homo; non est albus homo: cum enim universale sit homo, non univer­ saliter utitur enunciatione; omnis nam­ que non universale est, sed quoniam universaliter significat. 47. In eo vero quod universale praedicant, id quod est universale, universaliter praedicari, non est verum; nulla enim affirmatio vera erit, in qua de univer­ sali praedicato universaliter praedice­ tur; ut, omnis homo est omne animal. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. 2. Enunciationis subrectum distinguitur secundum divisionem rerum, quarum quaedam sunt universales, quaedam vero singulares. 3. Obiectio contra praefatam rerum divisionem. 4. Solvitur. Logicus dividit res secundum quod referuntur ad intellectum, qui distinguit in re singulari id quod illi est proprium ab eo quod est illi et aliis commune; et hoc dicit universale. illud singulare. 5. Ad rationem universalis requiritur ut essentia seu forma, quae dicitur universalis, possit esse in pluribus, non autem quod sit actualiter in pluribus. 6. Quod significatur per nomen si est forma seu natura individuata vel non individuabilis in materia, non est universale. 7. Ratio universalis non a communicabilitate nominis pensatur, sed a communicabilitate rei. 8. Concluditur divisio enunciationis in universalem et singularem. 9. In enunciationibus de universali attendendum est ad modos diversos quibus aliquid prae­ dicatur de universali, sive prout accipitur a mente quasi separatum a singularibus, sive prout est in singularibus. - Idem observandum quoad enunciationes de singulari. 10. Divisio enunciationis ex parte subiecti (quae tertia addenda est duabus assignatis lect. VIII, nn. 2, 3) pertinet ad quantitatem seu extensionem propositionum. — 47 — L. I, 1. x IN PERI HERMENEIAS 118-120 11. Textus subdivisio. 12. Dictiones, quae appellantur syncategorematicae, sunt ad designandum non quidem uni­ versale (infra n. 19), sed modum quo praedicatum tribuitur subiecto universali. 13. Dictiones, omnis, nullus, adinventae sunt pro totalitate designanda universalitatis subiecti; aliquis, quidam, pro particularitate subiecti significanda in propositionibus affirmativis; in pro­ positionibus negativis accommodatur dictio non omnis. 14. Corollarium. Ergo praedicatum tripliciter tribuitur vel negatur subiecto universali; nempe universaliter sumpto, particulariter accepto, indefinite (nempe sine dictione) enunciato. 15. De subiecto individuo seu singulari potest quidem aliquid diversa ratione praedicari, sed totum id quod de ipso praedicatur refertur ad singularitatem ipsius. 16. Corollarium. Ergo quatuor sunt modi enunciationis ad quantitatem ipsius pertinentes, universalis, singularis, indefinitus, particularis, qui et disiunctivus appellatur. 17. Altera textus subdivisio. 18. Contraria dicuntur quae maxime a se distant. Ergo contrariae sunt illae propositiones quae maxime a se distant in affirmatione et negatione modi quo praedicatum tribuitur et nega­ tur subiecto. Scilicet propositio negativa negat praedicatum de subiecto universaliter sumpto {nullum) quod de ipso pariter universaliter sumpto affirmat propositio affirmativa {omne). 19. Propositiones indefinitae non sunt contrariae, quia in ipsis non exprimitur modus uni­ versalitatis, quo designetur extrema propositionum distantia. 20. Et tamen in propositionibus indefinitis contingit ea quae per propositiones significantur esse contraria : quod quidem non debet impraesentiarum intelligi de contrarietate veritatis et falsitatis; 21. neque de contrarietate praedicati; 22. sed ratione significati seu materiae, secundum quam propositio indefinita eamdem habet vim ac si subiectum esset affectum dictione universali, omne, nullum. 23. Dictio determinativa {omnis, aliquis) convenientius apponitur subiecto, ex quo sumitur quantitas propositionis, quam praedicato; cui si apponatur, aut fit ad designandum quod prae­ dicatum est in plus, seu est magis universale quam subiectum; aut non est expedita locutio; aut est quandoque falsa propositio. 24. Attamen signum universale negativum vel particulare affirmativum non repugnat veritati propositionis, si ponatur ex parte praedicati. COMMENTARIUM S. THOMAE 118 [1]. Quia Philosophus dixerat oppo­ sitionem affirmationis et negationis esse con­ tradictionem, quae est eiusdem de eodem, consequenter intendit distinguere diversas op­ positiones affirmationis et negationis, ut co­ gnoscatur quae sit vera contradictio. Et circa hoc duo facit: primo, praemittit quamdam divisionem enunciationum necessa­ riam ad praedictam differentiam oppositionum assignandam [42]; secundo, manifestat propo­ situm; ibi [44] : Si ergo universaliter (’) etc. Praemittit autem divisionem enunciationum quae sumitur secundum differentiam subiecti. Unde circa primum duo facit: primo, dividit subiectum enunciationum; secundo, concludit divisionem enunciationum, ibi [43] : Necesse est enunciare (12) etc. 119 [2]. Subiectum autem enunciationis est nomen vel aliquid loco nominis sumptum. Nomen (3) autem est vox significativa ad pla­ citum simplicis intellectus, quod est similitudo rei; et ideo subiectum enunciationis distinguit per divisionem rerum, et dicit quod rerum quaedam sunt universalia, quaedam sunt sin­ gularia. Manifestat autem membra divisionis (1) Infra, n. 11. (2) Infra, n. 8. (3) Cf. lib. 11. lect. I. n. 2. dupliciter: primo quidem per definitionem, quia universale est quod est aptum natum de pluribus praedicari, singulare vero quod non est aptum natum praedicari de pluribus, sed de uno solo; secundo, manifestat per exem­ plum cum subdit quod homo est universale, Plato autem singulare. 120 [3]. Accidit autem dubitatio circa hanc divisionem, quia, sicut probat Philoso­ phus in VII Metaphysicae (4), universale non est aliquid extra res existens. Item, in Prae­ dicamentis (5) dicitur quod secundae substan(4) Comment. S. Th. lect. XIV; edit. Didot, lib. VI, cap. XIV. (5) Ut perspicuitati consuleretur, substantiae divideban­ tur ab Aristotele et postea a Scholasticis in substantias primas et substantias secundas. Primae sunt res indi­ viduae, seu singulares, ut S. Thomas dicit; quarum pro­ prium est ut de subiecto non dicantur, et ita sint uni propriae ut non possint esse in pluribus: non enim di­ citur quod Petrus sit Paulus, neque quod sint plures Petri vel Pauli natura, licet sint plures individui qui uno nomine appellentur: « Substantia (prima') inquit Aristoteles, quae proprie et principaliter et maxime di­ citur. est quae neque de subiecto dicitur, neque in sub­ iecto est; ut aliquis homo vel aliquis equus » (Categor., cap. De substantia n. 1. Ed. Didot, c. Ill, al. V). Substantiae vero secundae dicuntur naturae universales, quarum proprium est ut possint esse in pluribus et de pluribus dici; sicut homo est in omnibus et singulis in- 48 — 120-125 IN PERI HERMENEIAS tiae non sunt nisi in primis, quae sunt sin­ gulares. Non ergo videtur esse conveniens divisio rerum per universalia et singularia: quia nullae res videntur esse universales, sed omnes sunt singulares. 121 [4]. Dicendum est autem quod hic dividuntur res secundum quod significantur per nomina, quae subiiciuntur in enuntiatio­ nibus: dictum est autem supra (6) quod no­ mina non significant res nisi mediante intel­ lectu; et ideo oportet quod divisio ista rerum accipiatur secundum quod res cadunt in in­ tellectu. Ea vero quae sunt coniuncta in rebus intellectus potest distinguere, quando unum eorum non cadit in ratione alterius. In qua­ libet autem re singulari est considerare aliquid quod est proprium illi rei, in quantum est haec res, sicut Socrati vel Platoni in quantum est hic homo; et aliquid est considerare in ea, in quo convenit cum aliis quibusdam rebus, sicut quod Socrates est animal, aut homo, aut rationalis, aut risibilis, aut albus. Quando igitur res denominatur ab eo quod convenit illi soli rei in quantum est haec res, huiusmodi nomen dicitur significare aliquid singulare; quando autem denominatur res ab eo quod est commune sibi et multis aliis, nomen huiusmodi dicitur significare univer­ sale, quia scilicet nomen significat naturam sive dispositionem aliquam, quae est commu­ nis multis. Quia igitur hanc divisionem dedit de rebus non absolute secundum quod sunt extra ani­ mam, sed secundum quod referuntur ad in­ tellectum, non definivit universale et singulare secundum aliquid quod pertinet ad rem, puta si diceret quod universale extra animam, quod pertinet ad opinionem Platonis, sed per actum animae intellectivae, quod est prae­ dicari de multis vel de uno solo. 122 [5]. Est autem considerandum quod dividuis humanis, qui ideo sunt et vocantur homines, non quia habent idem nomen, sed quia revera habent eamdcm rem eodem nomine significatam, nempe hu­ manam naturam: «Secundae substantiae, iterum Ari­ stoteles, dicuntur species, in quibus illae quae princi­ paliter substantiae dicuntur (nempe, primae) insunt » (Ib. n. 2). Insunt non sicut superius in inferiori, nempe universale in singulari, sed viceversa sicut inferius est in suo superiori, sicut pars subiectiva seu specifica est in suo toto universali (Cf. Caietan. In praedicamenta, cap. I, § Substantiae secundae). Hinc S. Thomas ad auferendam aequivocationem. mentemque Aristotelis pa­ tefaciendam. dicit: Secundae substantiae non sunt nisi in primis. - Quod si quaeras, cur substantiae singu­ lares vocentur primae, ratio est in promptu. Nempe quia prius est res esse in se, quam esse in cognitione nostra, quae a rebus ipsis causatur (Cf. lect. III, n. 7); et quia res singulares sunt in seipsis, res vero univer­ sales in singularibus mens separatim intelligit, quam­ vis separatae revera non sint; hinc merito substantiae universales praesupponunt singulares, et istae primae, illae secundae recte appellantur. - De diversis modis quibus a philosophis sumitur substantia videsis lib. VII Metaphys., lect. II.4 (6) Lect. II, n. 5. intellectus apprehendit rem intellectam secun­ dam propriam essentiam, seu definitionem: unde et in III De anima (7) dicitur quod obiectum proprium intellectus est quod quid est. Contingit autem quandoque quod pro­ pria ratio alicuius formae intellectae non re­ pugnat ei quod est esse in pluribus, sed hoc impeditur ab aliquo alio, sive sit aliquid accidentaliter adveniens, puta si omnibus homi­ nibus morientibus unus solus remaneret, sive sit propter conditionem materiae, sicut est unus tantum sol, non quod repugnet rationi solari esse in pluribus secundum conditionem formae ipsius, sed quia non est alia materia susceptiva talis formae; et ideo non dixit quod universale est quod praedicatur de plu­ ribus, sed quod aptum natum est praedicari de pluribus (®). 123 [6]. Cum autem omnis forma, quae nata est recipi in materia quantum est de se, communicabilis sit multis materiis; dupliciter potest contingere quod id quod significatur per nomen, non sit aptum natum praedicari de pluribus. Uno modo, quia nomen signifi­ cat formam secundum quod terminata est ad hanc materiam, sicut hoc nomen Socrates vel Plato, quod significat naturam humanam prout est in hac materia. Alio modo, secundum quod nomen significat formam, quae non est nata in materia recipi, unde oportet quod per se remaneat una et singularis; sicut albedo, si esset forma non existens in materia, esset una sola, unde esset singularis : et propter hoc Philosophus dicit in VII Metaphys. (9) quod si essent species rerum separatae, sicut posuit Plato, essent individua. 124 [7]. Potest autem obiici quod hoc nomen Socrates vel Plato est natum de plu­ ribus praedicari, quia nihil prohibet multos esse, qui vocentur hoc nomine. - Sed ad hoc patet responsio, si attendantur verba Aristo­ telis. Ipse enim non divisit nomina in uni­ versale et particulare, sed res. Et ideo intel­ ligendum est quod universale dicitur quando, non solum nomen potest de pluribus praedi­ cari, sed id, quod significatur per nomen, est natum in pluribus inveniri; hoc autem non contingit in praedictis nominibus: nam hoc nomen Socrates vel Plato significat naturam humanam secundum quod est in hac materia. Si vero hoc nomen imponatur alteri homini significabit naturam humanam in alia mate­ ria; et sic eius erit alia significatio; unde non erit universale, sed aequivocum. 125 [8]. Deinde cum dicit [43]: Necesse est autem enunciare etc., concludit divisionem enunciationis. Quia enim semper enuntiatur aliquid de aliqua re; rerum autem quaedam sunt universalia, quaedam singularia; necesse (7) Comment. S. Th. lect. VIII; edit. Didot, cap. IV. (8) Cf. Comment. S.Th. in lib. VII Metaphys., lect. XIII. (9) Comment. S. Th. lect. V; ed. Did. lib. VI, cap. XV. η. 4. — 49 ~ 4 - In lib. Peri herm. L. I, 1. x L. I, 1. x IN PERI HERMENEIAS est quod quandoque enuncietur aliquid inesse vel non inesse alicui universalium, quandoque vero alicui singularium. Et est suspensiva con­ structio usque huc, et est sensus: Quoniam autem sunt haec quidem rerum etc., necesse est enunciare etc. 126 [9]. Est autem considerandum quod de universali aliquid enunciatur quatuor mo­ dis. A) Nam universale potest uno modo con­ siderari quasi separatum a singularibus, sive per se subsistens, ut Plato posuit, sive, secun­ dum sententiam Aristotelis, secundum esse quod habet in intellectu. Et sic potest ei ali­ quid attribui dupliciter. ' Quandoque enim attribuitur ei sic conside­ rato aliquid, quod pertinet ad solam opera­ tionem intellectus, ut si dicatur quod homo est praedicabile de multis, sive universale, sive species. Huiusmodi enim intentiones format intellectus attribuens eas naturae intellectae, secundum quod comparat ipsam ad res, quae sunt extra animam. Quandoque vero attribuitur aliquid univer­ sali sic considerato, quod scilicet apprehendi­ tur ab intellectu ut unum, tamen id quod attribuitur ei non pertinet ad actum intelle­ ctus, sed ad esse, quod habet natura appre­ hensa in rebus, quae sunt extra animam, puta si dicatur quod homo est dignissima creatu­ rarum. Hoc enim convenit naturae humanae etiam secundum quod est in singularibus. Nam quilibet homo singularis dignior est om­ nibus creaturis irrationalibus; sed tamen om­ nes homines singulares non sunt unus homo extra animam, sed solum in acceptione intel­ lectus; et per hunc modum attribuitur ei prae­ dicatum, scilicet ut uni rei. B) Alio autem modo attribuitur universali, prout est in singularibus, et hoc dupliciter. Quandoque quidem ratione ipsius naturae universalis, puta cum attribuitur ei aliquid quod ad essentiam eius pertinet, vel quod consequitur principia essentialia; ut cum di­ citur, homo est animal, vel homo est risibilis. Quandoque autem attribuitur ei aliquid ra­ tione singularis in quo invenitur, puta cum attribuitur ei aliquid quod pertinet ad actio­ nem individui; ut cum dicitur, homo ambulat. 126 bis. Singulari autem attribuitur aliquid tripliciter : uno modo, secundum quod cadit in apprehensione; ut cum dicitur, Socrates est singulare, vel praedicabile de uno solo. Quan­ doque autem, ratione naturae communis; ut cum dicitur, Socrates est animal. Quandoque autem, ratione sui ipsius; ut cum dicitur, So­ crates ambulat. Et totidem etiam modis negationes varian­ tur: quia omne quod contingit affirmare, con­ tingit negare, ut supra dictum est (10). 127 [10]. Est autem haec tertia divisio enunciationis quam ponit Philosophus. (10) Lect. IX, n. 6. 125-129 Prima namque fuit quod enunciationum quaedam est una simpliciter, quaedam vero coniunctione una (lI). Quae quidem est divi­ sio analogi in ea de quibus praedicatur secun­ dum prius et posterius: sic enim unum divi­ ditur secundum prius in simplex et per po­ sterius in compositum. Alia vero fuit divisio enunciationis in affir­ mationem et negationem (12). Quae quidem est divisio generis in species, quia sumitur secundum differentiam praedicati ad quod fertur negatio; praedicatum autem est pars formalis enunciationis; et ideo huiusmodi di­ visio dicitur pertinere ad qualitatem enuncia­ tionis, qualitatem, inquam, essentialem, secun­ dum quod differentia significat quale quid. Tertia autem est huiusmodi divisio, quae su­ mitur secundum differentiam subiecti, quod praedicatur de pluribus vel de uno solo, et ideo dicitur pertinere ad quantitatem enun­ ciationis, nam et quantitas consequitur mate­ riam. 128 [11]. Deinde cum dicit [44]: Si ergo universaliter etc., ostendit quomodo enuntia­ tiones diversimode opponantur secundum di­ versitatem subiecti. Et circa hoc duo facit: primo, distinguit diversos modos oppositionum in ipsis enun­ tiationibus; secundo, ostendit quomodo diver­ sae oppositiones diversimode se habent ad verum et falsum,'' ibi [50] : Quocirca, has qui­ dem impossibile est (13) etc. 129 [12], Circa primum considerandum est quod cum universale possit considerari in abstractione a singularibus vel secundum quod est in ipsis singularibus, secundum hoc diver­ simode aliquid ei attribuitur, ut supra dictum est (u). Ad designandum autem diversos modos at­ tributionis inventae sunt quaedam dictiones, quae possunt dici determinationes vel signa, quibus designatur quod aliquid de universali, hoc aut illo modo praedicetur. Sed quia non est ab omnibus communiter apprehensum quod universalia extra singularia subsistant, ideo communis usus loquendi non habet ali­ quam dictionem ad designandum illum mo­ dum praedicandi, prout aliquid dicitur in abstractione a singularibus. Sed Plato, qui posuit universalia extra sin­ gularia subsistere, adinvenit aliquas determi­ nationes, quibus designaretur quomodo aliquid attribuitur universali, prout est extra singu­ laria, et vocabat universale separatum subsi­ stens extra singularia quantum ad speciem hominis, per se hominem vel ipsum hominem et similiter in aliis universalibus. Sed univer­ sale secundum quod est in singularibus cadit in communi apprehensione hominum; et ideo adinventae sunt quaedam dictiones ad signi(11) Cf. lect. VIII, n. 2; de quarta et quinta di­ visione, infra lect. Χ1Π, n. 3. (12) Cf. lect. VIII, n. 3. (13) Lect. XI. (14) n. 9. — 50 — 129-136 IN PERI HERMENEIAS ficandum modum attribuendi aliquid univer­ sali sic accepto. 130 [13], Sicut autem supra dictum est (ls), quandoque aliquid attribuitur univer­ sali ratione ipsius naturae universalis; et ideo hoc dicitur praedicari de eo universaliter, quia scilicet ei convenit secundum totam multitu­ dinem in qua invenitqr; et ad hoc designan­ dum in affirmativis praedicationibus adinventa est haec dictio, omnis, quae designat quod praedicatum attribuitur subiecto universali quantum ad totum id quod sub subiecto con­ tinetur. In negativis autem praedicationibus adinventa est haec dictio, nullus, per quam significatur quod praedicatum removetur a subiecto universali secundum totum id quod continetur sub eo. Unde nullus dicitur quasi non ullus, et in graeco dicitur, udis (ie) quasi nec unus (”), quia nec unum solum est ac­ cipere sub subiecto universali a quo praedi­ catum non removeatur. Quandoque autem attribuitur universali ali­ quid vel removetur ab eo ratione particularis; et ad hoc designandum, in affirmativis qui­ dem adinventa est haec dictio, aliquis vel quidam, per quam designatur quod praedica­ tum attribuitur subiecto universali ratione ipsius particularis; sed quia non determinate significat formam alicuius singularis, sub qua­ dam indeterminatione singulare designat; unde et dicitur individuum vagum. In negativis autem non est aliqua dictio posita, sed pos­ sumus accipere, non omnis; ut sicut, nullus universaliter removet, eo quod significat quasi diceretur, non ullus, idest, non aliquis, ita etiam, non omnis, particulariter removeat, in quantum excludit universalem affirmationem. 131 [14]. Sic igitur tria sunt genera affir­ mationum in quibus aliquid de universal· praedicatur. - Una quidem est, in qua de uni­ versali praedicatur aliquid universaliter; ut cum dicitur, omnis homo est animal. - Alia, in qua aliquid praedicatur de universali par­ ticulariter; ut cum dicitur, quidam homo est albus. - Tertia vero est, in qua aliquid de universali praedicatur absque determinatione universalitatis vel particularitatis; unde huius­ modi enunciatio solet vocari indefinita. - To­ tidem autem sunt negationes oppositae (15 *l819 16 ). 132 [15]. De singulari autem quamvis aliquid diversa ratione praedicetur, ut supra dictum est (1S), tamen totum refertur ad sin­ gularitatem ipsius, quia etiam natura univer­ salis in ipso singulari individuatur; et ideo nihil refert quantum ad naturam singularitatis, utrum aliquid praedicetur de eo ratione uni­ versalis naturae; ut cum dicitur, Socrates est homo, vel conveniat ei ratione singularitatis. 133 [16]. Si igitur tribus praedictis enun(15) n. 9. (16) ο ιΐς. (IT) οϋί είς. (18) Cf. sup., η. 9, io fine. (19) n. cit. L. I, 1. x ciationibus addatur singularis, erunt quatuor modi enunciationis ad quantitatem ipsius per­ tinentes, scilicet universalis, singularis, indefi­ nitus et particularis. 134 [17]. Sic igitur secundum has diffe­ rentias Aristoteles assignat diversas oppositio­ nes enunciationum adinvicem. Et primo, secundum diffefentiam universa­ lium ad indefinitas [44]; secundo, secundum differentiam universalium ad particulares; ibi [48] : Opponi autem affirmationem (20) etc. Circa primum tria facit: primo, agit de oppositione propositionum universalium adin­ vicem; secundo, de oppositione indefinitarum; ibi [45] : Quando autem in universalibus etc.; tertio, excludit dubitationem; ibi [47]: In eo vero quod etc. 135 [18]. Dicit ergo primo [44] quod si aliquis enunciet de subiecto universali univer­ saliter, idest secundum continentiam suae uni­ versalitatis, quoniam est, idest affirmative, aut non est, idest negative, erunt contrariae enun­ tiationes; ut si dicatur, omnis homo est albus, nullus homo est albus. Huius autem ratio est, quia contraria di­ cuntur quae maxime a se distant (21): non tnim dicitur aliquid nigrum ex hoc solum quod non est album, sed super hoc quod est non esse album, quod significat communiter emotionem albi, addit nigrum extremam di­ stantiam ab albo. Sic igitur id quod affirma­ mur per hanc enuntiationem, omnis homo est albus, removetur per hanc negationem, non jmnis homo est albus. Oportet ergo quod negatio removeat modum quo praedicatum licitur de subiecto, quem designat haec dictio, >mnis. Sed super hanc remotionem addit haec nuntiatio, nullus homo est albus, totalem •emotionem, quae est extrema distantia a primo; quod pertinet ad rationem contrarietatis. Et ideo convenienter hanc oppositionem dicit contrarietatem. 136 [19]. Deinde cum dicit [45]: Quando autem etc., ostendit qualis sit oppositio affir­ mationis et negationis in indefinitis. Et primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat propositum per exempla; ibi [46] : Dico autem non universaliter etc.; tertio, as­ signat rationem manifestationis; ibi [46] : Cum unim universale sit homo etc. Dicit ergo primo [45] quod quando de uni­ versalibus subiectis affirmatur aliquid vel ne­ gatur non tamen universaliter, non sunt con­ trariae enunciationes, sed illa quae significan­ tur contingit esse contraria. Deinde cum dicit [46] : Dico autem non universaliter etc., manifestat per exempla. Ubi considerandum est quod non dixerat quando in universalibus particulariter, sed non universaliter. Non enim intendit de particu­ laribus enuntiationibus, sed de solis indefini(20) Lect. XI. (21) Cf. V Physic., lect. III. — 51 — L. I, 1. x IN PERI HERMENEIAS tis. Et hoc manifestat per exempla quae po­ nit, dicens fieri in universalibus subiectis non universalem enunciationem; cum dicitur, est albus homo, non est albus homo. Et rationem huius expositionis ostendit, quia homo, qui subiicitur, est universale, sed tamen praedicatum non universaliter de eo praedicatur, quia non apponitur haec dictio, omnis : quae non significat ipsum universale, sed modum universalitatis, prout scilicet prae­ dicatum dicitur universaliter de subiecto; et ideo addita subiecto universali, semper signi­ ficat quod aliquid de eo dicatur universaliter. Tota autem haec expositio refertur ad hoc quod dixerat [45] : Quando in universalibus non universaliter enunciatur, non sunt con­ trariae. 137 [20]. Sed hoc quod additur [ibid.]: Quae autem significantur contingit esse con­ traria, non est expositum, quamvis obscurita­ tem contineat; et ideo a diversis diversimode exponitur. Quidam enim hoc referre voluerunt ad contrarietatem veritatis et falsitatis, quae compe­ tit huiusmodi enuntiationibus. Contingit enim quandoque has simul esse veras, homo est albus, homo non est albus; et sic non sunt contrariae, quia contraria mutuo se tollunt. Contingit tamen quandoque unam earum esse veram et alteram esse falsam; ut cum dicitur, homo est animal, homo non est animal; et sic ratione significati videntur habere quam­ dam contrarietatem. Sed hoc non videtur ad propositum perti­ nere, tum quia Philyosophus nondum hic lo­ quitur de veritate et falsitate enunciationum; tum etiam quia hoc ipsum posset de particu­ laribus enunciationibus dici. 138 [21]. Alii vero, sequentes Porphyrium, referunt hoc ad contrarietatem praedi­ cati. Contingit enim quandoque quod praedi­ catum negatur de subiecto propter hoc quod inest ei contrarium; sicut si dicatur, homo non est albus, quia est niger; et sic id quod significatur per hoc quod dicitur, non est albus, potest esse contrarium. Non tamen semper : removetur enim aliquid a subiecto, etiam si contrarium non insit, sed aliquid medium inter contraria; ut cum dicitur, ali­ quis non est albus, quia est pallidus; vel quia inest ei privatio actus vel habitus seu poten­ tiae; ut cum dicitur, aliquis non est videns, quia est carens potentia visiva, aut habet im­ pedimentum ne videat, vel etiam quia non est aptus natus videre; puta si dicatur, lapis non videt. Sic igitur illa, quae significantur contingit esse contraria, sed ipsae enunciatio­ nes non sunt contrariae, quia ut in fine huius libri dicetur (22), non sunt contrariae opinio­ nes quae sunt de contrariis, sicut opinio quod aliquid sit bonum, et illa quae est, quod ali­ quid non est bonum. 139 [22]. Sed nec hoc videtur ad propo­ (22) Cap. XIV et ultimo. Supplcm. Caiet., lect. XIII. 136-140 situm Aristotelis pertinere, quia non agit hic de contrarietate rerum vel opinionum, sed de contrarietate enunciationum : et ideo magis videtur hic sequenda expositio Alexandri. Se­ cundum quam dicendum est quod in indefi­ nitis enunciationibus non determinatur utrum praedicatum attribuatur subiecto universaliter (quod faceret contrarietatem enunciationum), aut particulariter (quod non faceret contra­ rietatem enunciationum); et ideo huiusmodi enunciationes indefinitae non sunt contrariae secundum modum quo proferuntur. Contingit tamen quandoque ratione significati eas ha­ bere contrarietatem, puta, cum attribuitur ali­ quid universali ratione naturae universalis, quamvis non apponatur signum universale; ut cum dicitur, homo est animal, homo non est animal : quia hae enunciationes eamdem ha­ bent vim ratione significati; ac si diceretur, omnis homo est animal, nullus homo est animal. 140 [23]. Deinde cum dicit [47]: In eo vero quod etc., removet quoddam quod pos­ set esse dubium. Quia enim posuerat quam­ dam diversitatem in oppositione enunciatio­ num ex hoc quod universale sumitur a parte subiecti universaliter vel non universaliter, posset aliquis credere quod similis diversitas nasceretur ex parte praedicati, ex hoc scilicet quod universale praedicari posset et univer­ saliter et non universaliter; et ideo ad hoc excludendum dicit quod in eo quod praedica­ tur aliquod universale, non est verum quod praedicetur universale universaliter. Cuius qui­ dem duplex esse potest ratio. Una quidem, quia talis, modus praedicandi videtur repugnare praedicato secundum pro­ priam rationem quam habet in enunciatione. Dictum est enim supra (23) quod praedicatum est quasi pars formalis enunciationis, subiectum autem est pars materialis ipsius: cum autem aliquod universale profertur universa­ liter, ipsum universale sumitur secundum ha­ bitudinem quam habet ad singularia, quae sub se continet; sicut et quando universale pro­ fertur particulariter, sumitur secundum habi­ tudinem quam habet ad aliquod contentorum sub se; et sic utrumque pertinet ad materia­ lem determinationem universalis: et ideo ne­ que signum universale neque particulare con­ venienter additur praedicato, sed magis sub­ iecto: convenientius enim dicitur, nullus homo est asinus, quam, omnis homo est nullus asi­ nus; et similiter convenientius dicitur, aliquis homo est albus, quam, homo est aliquid al­ bum. Invenitur autem quandoque a philoso­ phis signum particulare appositum praedicato, ad insinuandum quod praedicatum est in plus quam subiectum, et hoc praecipue cum, ha­ bito genere, investigant differentias completi­ vas speciei, sicut in II De anima (24) dicitur quod Anima est actus quidam. (23) n. 10. (24) Cap. I, n. 5; Comment. S. Th. lect. I. 52 — 140-141 IN PERI HERMENEIAS Alia vero ratio potest accipi ex parte veri­ tatis enunciationis; et ista specialiter habet lo­ cum in affirmationibus quae falsae essent si praedicatum universaliter praedicaretur. Et ideo manifestans id quod posuerat, subiungit quod Nulla affirmatio est in qua, scilicet vere, de universali praedicato universaliter praedi­ cetur, idest in qua universali praedicato uti­ tur ad universaliter praedicandum; ut si dice­ retur, omnis homo est omne animal. Oportet enim, secundum praedicta, quod hoc praedi­ catum animal, secundum singula quae sub ipso continentur, praedicaretur de singulis quae continentur sub homine; et hoc non potest esse verum, neque si praedicatum sit in plus quarti subiectum, neque si praedica­ tum sit convertibile cum eo (2S). Oporteret enim quod quilibet unus homo esset animalia omnia, aut omnia risibilia: quae repugnant rationi singularis, quod accipitur sub univer­ sali. 141. Nec est instantia si dicatur quod haec (25) Nempe eiusdem quantitatis seu universalitatis cum subiecto. L. I, 1. x est vera, omnis homo est omnis disciplinae susceptivus: disciplina enim non praedicatur de homine, sed susceptivum disciplinae: repugna­ ret autem veritati si diceretur, omnis homo est omne susceptivum disciplinae. 142 [24]. Signum autem universale nega­ tivum, vel particulare affirmativum, etsi con­ venientius ponantur ex parte subiecti, non ta­ men repugnat veritati etiam si ponantur ex parte praedicati. Contingit enim huiusmodi enunciationes in aliqua materia esse veras: haec enim est vera, omnis homo nullus lapis est; et similiter haec est vera, omnis homo aliquod animal est. Sed haec, omnis homo omne animal est, in quacumque materia pro­ feratur, falsa est. Sunt autem quaedam aliae tales enunciationes semper falsae; sicut ista, aliquis homo omne animal est (quae habet eamdem causam falsitatis cum hac, omnis homo omne animal est); et si quae aliae si­ miles, sunt semper falsae: in omnibus enim eadem ratio est. Et ideo per hoc quod Philo­ sophus reprobavit istam, omnis homo omne animal est, dedit intelligere omnes consimiles esse improbandas. — 53 ~ L·. I, 1. XI IN PERI HERMENEIAS LECTIO XI. (nn. 143-153; [48-54]). De oppositione inter propositiones universales et particulares, deque modo quo se habent affirmatio et negatio oppositae ad verum et falsum, TEXTUS ARISTOTELIS (Caput VII) 48. Opponi itaque dico affirmationem ne­ gationi contradictorie, quae universali­ ter significat, ei quae non universaliter; ut, omnis homo albus est, non omnis homo albus est; nullus homo albus est, quidam homo albus est. 49. Contrariae vero universalem affirmatio­ nem et universalem negationem; ut, omnis homo iustus est, nullus homo iustus est. 50. Quocirca has quidem impossibile est simul esse veras; his vero oppositas, contingit aliquando in eodem; ut, non omnis homo albus est, et quidam ho­ mo albus est. 51. Quaecumque igitur contradictiones uni­ versalium sunt universaliter, necesse est alteram esse veram vel falsam. Et quae- cumque in singularibus sunt; ut, So­ crates albus est, non est Socrates albus. 52. Quaecumque autem universalium non universaliter, non haec quidem sem­ per vera est, illa vero falsa; simul enim verum est dicere, quoniam est homo albus, et, non est homo albus, et quo­ niam est homo pulcher, et, non est homo pulcher. 53. Si enim foedus est, non est pulcher, et si fit aliquid, nondum est. 54. Videbitur autem subito inconveniens esse, idcirco quoniam videtur signifi­ care, non est homo albus, simul etiam quoniam nullus homo est albus; hoc autem neque idem significat, neque si­ mul necessario sunt. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. 2. Propositiones particulares, proprie loquendo, non sunt oppositae, quia ex modo seu vi enunciationis non habent quod affirmatio et negatio sint de eodem subiecto. 3. Suppositis requisitis ad rationem oppositionis (lect. IX, nn. 8 et 9), oppositio inter propo­ sitionem universalem et particularem est oppositio contradictoria; et ideo tales propositiones dicuntur contradictoriae. 4. Ratio est quia contradictio est solummodo remotio affirmationis per negationem; univer­ salis autem affirmativa removetur per solam negationem particularis; et particularis affirmativa removetur solum per universalem negativam. 5. Hinc contradictio non admittit medium, quia inter affirmationem et negationem non datur medium; sed contrarietas admittit medium, quia inter extreme distantes propositiones univer­ sales dantur propositiones particulares. 6. Ergo propositiones contrariae non possunt esse simul verae, quia contraria mutuo se ex­ pellunt; sed tamen earum contradictoriae, nempe media, quae sunt propositiones particulares, possunt esse simul verae, quia, ut dictum est, proprie loquendo non opponuntur. 7. Propositiones contradictoriae nequeunt esse simul verae, nequeunt esse simul falsae; sed una earum est necessario vera, altera est necessario falsa. 8. Propositiones indefinitae licet apparenter contradictoriae, tamen revera tales non sunt vi propositionum, quamvis hoc contingat esse vi materiae seu subiecti, cui essentialiter praedicatum debet convenire aut non convenire. “54 — 143-149 IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. xi 9. Solvitur obiectio. 10. Ex vi propositionis veritas et falsitas in propositionibus indefinitis est sicut in propositio­ nibus particularibus. 11. Excluditur dubitatio. COMMENTARIUM S. THOMAE 143 [1]. Postquam Philosophus determina­ vit de oppositione enuntiationum, comparan­ do universales enunciationes ad indefinitas, hic determinat de oppositione enunciationum comparando universales ad particulares ('). Circa quod considerandum est quod potest duplex oppositio in his notari: una quidem universalis ad particularem, et hanc primo tangit; alia vero universalis ad universalem, et hanc tangit secundo; ibi [49]: Contrariae vero etc. (1 23). 144 [2]. Particularis vero affirmativa et particularis negativa, non habent proprie lo­ quendo oppositionem, quia oppositio attendi­ tur circa idem subiectum; subiectum autem particularis enunciationis est universale parti­ culariter sumptum, non pro aliquo determi­ nato singulari, sed indeterminate pro quocum­ que (’); et ideo, cum de universali particula­ riter sumpto aliquid affirmatur vel negatur, ipse modus enuntiandi non habet quod affir­ matio et negatio sint de eodem: quod requi­ ritur ad oppositionem affirmationis et nega­ tionis, secundum praemissa (4). 145 [3]. Dicit ergo primo [48] quod enunciatio, quae universale significat, scilicet uni­ versaliter, opponitur contradictorie ei, quae non significat universaliter sed particulariter, si una earum sit affirmativa, altera vero sit negativa (sive universalis sit affirmativa et particularis negativa, sive e converso); ut cum dicitur, omnis homo est albus, non omnis homo est albus: hoc enim quod dico, non omnis, ponitur loco signi particularis nega­ tivi; unde aequipollet ei quae est, quidam ho­ mo non est albus; sicut et nullus, quod idem significat ac si diceretur, non ullus (5) vel non quidam, est signum universale negati­ vum. Unde hae duae, quidam homo est albus (quae est particularis affirmativa), nullus ho­ mo est albus (quae est universalis negativa), sunt contradictoriae. 146 [4]. Cuius ratio est quia contradictio consistit in sola remotione affirmationis per negationem; universalis autem affirmativa re­ movetur per solam negationem particularis, nec aliquid aliud ex necessitate ad hoc exi­ gitur; particularis autem affirmativa removeri non potest nisi per universalem negativam, (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. X, n. 17. Infra, n. 5. Cf. lect. praec., n. 13. Lect. IX, n. 8. Cf. lect. praec., n. 13. quia iam dictum est (e) quod particularis af­ firmativa non proprie opponitur particulari negativae. Unde relinquitur quod universali affirmativae contradictorie opponitur particu­ laris negativa, et particulari affirmativae uni­ versalis negativa. 147 [5]. Deinde cum dicit [49]: Contra­ riae vero etc., tangit oppositionem universa­ lium enunciationum (7); et dicit quod univer­ salis affirmativa et universalis negativa sunt contrariae; sicut, omnis homo est iustus, nul­ lus homo est iustus, quia scilicet universalis negativa non solum removet universalem af­ firmativam, sed etiam designat extremam di­ stantiam, in quantum negat totum quod affir­ matio ponit; et hoc pertinet ad rationem contrarietatis; et ideo particularis affirmativa et ne­ gativa se habent sicut medium inter contraria. 148 [6]. Deinde cum dicit [50]: Quocirca has quidem etc., ostendit quomodo se habeant affirmatio et negatio oppositae ad verum et falsum. Et primo, quantum ad contrarias; secundo, quantum ad contradictorias; ibi [51]: Quae­ cumque igitur contradictiones etc. (*); tertio, quantum ad ea quae videntur contradictoria, et non sunt; ibi [52] : Quaecumque autem in universalibus etc. (’). Dicit ergo primo [50] quod quia univer­ salis affirmativa et universalis negativa sunt contrariae, impossibile est quod sint simul verae. Contraria enim mutuo se expellunt. Sed particulares, quae contradictorie opponuntur universalibus contrariis, possunt simul verificari in eodem; sicut, non omnis homo est albus, quae contradictorie opponitur huic, omnis homo est albus, et, quidam homo est albus, quae contradictorie opponitur huic, nullus homo est albus. Et huiusmodi etiam simile invenitur in contrarietate rerum: nam album et nigrum numquam simul esse possunt in eodem, sed remo­ tiones albi et nigri simul possunt esse: potest enim aliquid esse neque album neque nigrum, sicut patet in eo quod est pallidum. Et simi­ liter contrariae enunciationes non possunt si­ mul esse verae, sed earum contradictoriae, a quibus removentur, simul possunt esse verae. 149 [7]. Deinde cum dicit [51]: Quae­ cumque igitur contradictiones etc., ostendit (6) (7) (8) (9) — 55 Supra, n. 2. Cf. lect praec., n. 18. n. seq. n. 8. L. 1, 1. XI IN PERI HERMENEIAS qualiter veritas et falsitas se habeant in con­ tradictoriis. Circa quod considerandum est quod, sicut dictum est supra (lu), in contradictoriis ne­ gatio non plus facit, nisi quod removet affir­ mationem. Quod contingit dupliciter. Uno modo, quando est altera earum universalis, altera particularis, ut supra dictum est ("). Alio modo, quando utraque est singularis: quia tunc negatio ex necessitate refertur ad idem (quod non contingit in particularibus et inde­ finitis), nec potest se in plus extendere nisi ut removeat affirmationem. Et ideo singularis affirmativa semper contradicit singulari nega­ tivae, supposita identitate praedicati et subiecti. Et ideo dicit quod, sive accipiamus contradi­ ctionem universalium universaliter, scilicet quantum ad unam earum, sive singularium enunciationum, semper necesse est quod una sit vera et altera falsa. Neque enim contingit esse simul veras aut simul falsas, quia verum nihil aliud est, nisi quando dicitur esse quod est, aut non esse quod non est (10 12); falsum autem, 11 quando dicitur esse quod non est, aut non esse quod est, ut patet ex IV Metaphysicorum (13). 150 [8]. Deinde cum dicit [52]: Quae­ cumque autem universalium etc., ostendit qualiter se habeant veritas et falsitas in his, quae videntur esse contradictoria, sed non sunt. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; secundo, probat propositum; ibi [53] : Si enim turpis non probus etc.; ter­ tio, excludit id quod facere posset dubitatio­ nem; ibi [54] : Videbitur autem subito in­ conveniens etc. Circa primum [52] considerandum est quod affirmatio et negatio in indefinitis propositio­ nibus videntur contradictorie opponi propter hoc, quod est unum subiectum non determi­ natum per signum particulare, et ideo videtur affirmatio et negatio esse de eodem. Sed ad hoc removendum Philosophus dicit quod quae­ cumque affirmative et negative dicuntur de Universalibus non universaliter sumptis, non semper oportet quod unum sit verum, et aliud sit falsum, sed possunt simul esse vera. Si­ mul enim est verum dicere quod homo est albus, et, homo non est albus, et quod ho­ mo est probus, et, homo non est probus. 151 [9]. In quo quidem, ut Ammonius refert, aliqui Aristoteli contradixerunt ponen­ tes quod indefinita negativa semper sit acci­ pienda pro universali negativa. Et hoc astrue­ bant primo quidem tali ratione: quia inde­ finita, cum sit indeterminata, se habet in ra­ tione materiae; materia autem secundum se considerata, magis trahitur ad id quod indi­ (10) (11) (12) (13) n. 4. n 3. Cf. lect. IX. nn. 2 et 3. Cap. VII. n. 5; Comment. S. Th. lib. V, lect. IX. -56 149-152 gnius est; dignior autem est universalis affir­ mativa, quam particularis affirmativa; et ideo indefinitam affirmativam dicunt esse sumen­ dam pro particulari affirmativa: sed negati­ vam universalem, quae totum destruit, dicunt esse indigniorem particulari negativa, quae destruit partem, sicut universalis corruptio peior est quam particularis; et ideo dicunt quod indefinita negativa sumenda est pro uni­ versali negativa. Ad quod etiam inducunt quod philosophi, et etiam ipse Aristoteles utitur indefinitis negativis pro universalibus; sicut dicitur in libro Physic. (14) quod non est motus praeter res; et in libro De ani­ ma (15), quod non est sensus praeter quinque. Sed istae rationes non concludunt. Quod enim primo dicitur quod materia secundum se sumpta sumitur pro peiori, verum est se­ cundum sententiam Platonis, qui non distin­ guebat privationem a materia, non autem est verum secundum Aristotelem, qui dicit in lib. I Physic. (1β) quod malum et turpe et alia huiusmodi ad defectum pertinentia non di­ cuntur de materia nisi per accidens. Et ideo non oportet quod indefinita semper stet pro peiori. Dato etiam quod indefinita necesse sit su­ mi pro peiori, non oportet quod sumatur pro universali negativa; quia sicut in genere affir­ mationis, universalis affirmativa est potior particulari, utpote particularem affirmativam continens; ita etiam in genere negationum universalis negativa potior est. Oportet autem in unoquoque genere considerare id quod est potius in genere illo, non autem id quod est potius simpliciter. Ulterius etiam, dato quod particularis ne­ gativa esset potior omnibus modis, non ta­ men adhuc ratio sequeretur: non enim ideo indefinita affirmativa sumitur pro particulari affirmativa, quia sit indignior, sed quia de universali potest aliquid affirmari ratione suiipsius, vel ratione partis contentae sub eo (1T); unde sufficit ad veritatem eius quod praedi­ catum uni parti conveniat (quod designatur per signum particulare); et ideo veritas par­ ticularis affirmativae sufficit ad veritatem in­ definitae affirmativae. Et simili ratione veritas particularis negativae sufficit ad veritatem in­ definitae negativae, quia similiter potest ali­ quid negari de universali vel ratione suiipsius, vel ratione suae partis. Utuntur autem quandoque philosophi in­ definitis negativis pro universalibus in his, quae per se removentur ab universalibus; sicut et utuntur indefinitis affirmativis pro univer­ salibus in his, quae per se de universalibus praedicantur. 152 [10]. Deinde cum dicit [53]: Si enim turpis est etc., probat propositum per id, (14) (15) (16) (17) Lib. III. Lib. Ill, Cap. IX, Cf. lect. cap. I, n. 4: Comment. S. Th. lect. I. cap. I. n. 1; Comment. S. Th. lect. 1. nn. 1, 3. - Comment. S. Th. lect. XV. praeced. n. 13. 152-153 IN PERI HERMENEIAS quod est ab omnibus concessum. Omnes enim concedunt quod indefinita affirmativa verificatur, si particularis affirmativa sit vera. Con­ tingit autem accipi duas affirmativas indefini­ tas, quarum una includit negationem alterius, puta cum sunt opposita praedicata : quae qui­ dem oppositio potest contingere dupliciter. Uno modo, secundum perfectam contrarietatem, sicut turpis, idest inhonestus, opponi­ tur probo, idest honesto, et foedus, idest de­ formis secundum corpus, opponitur pulchro. Sed per quam rationem ista affirmativa est vera, homo est probus, quodam homine existente probo, per eamdem rationem ista est vera, homo est turpis, quodam homine existente turpi. Sunt ergo istae duae verae si­ mul, homo est probus, homo est turpis; sed ad hanc, homo est turpis, sequitur ista, homo non est probus; ergo istae duae sunt simul verae, homo est probus, homo non est pro­ bus: et eadem ratione istae duae, homo est pulcher, homo non est pulcher. Alia autem oppositio attenditur secundum — 57 L. I, 1. Xi perfectum et imperfectum, sicut moveri op­ ponitur ad motum esse, et fieri ad factum esse: unde ad fieri sequitur non esse eius quod fit in permanentibus, quorum esse est perfe­ ctum; secus autem est in successivis, quorum esse est imperfectum. Sic ergo haec est vera, homo est albus, quodam homine existente albo; et pari ratione, quia quidam homo fit albus, haec est vera, homo fit albus; ad quam sequitur, homo non est albus. Ergo istae duae sunt simul verae, homo est albus, homo non est albus. 153 [11]. Deinde cum dicit [54]: Vide­ bitur autem etc., excludit id quod faceret du­ bitationem circa praedicta; et dicit quod su­ bito, id est primo aspectu videtur hoc esse inconveniens, quod dictum est; quia hoc quod dico, homo non est albus, videtur idem signi­ ficare cum hoc quod est, nullus homo est albus. Sed ipse hoc removet dicens quod ne­ que idem significant neque ex necessitate sunt simul vera, sicut ex praedictis manifestum est. L. I, 1. xii IN PERI HERMENEIAS LECTIO XII. (nn. 154-163; [55-63]). Quod uni affirmationi una sola negatio opponitur. Postquam ostendit diversos modos oppositionum in enuntiationibus, nunc ostendit quod uni affirmationi una negatio opponitur 154 [55]. / A) Ostendit quod uni affirmationi una negatio opponitur 155 [55]. 1) Proponit quod intendit 155 [55]. 2) Manifestat propositum 156 [56]. a) Per rationem 156 [56]. b) Per exempla 157 [57]. 3) Epilogat et concludit 159 [58]. B) Ostendit quae sit una affirmatio vel negatio 160 [59]. 1) Quod unitas enunciationis non impeditur per multitudinem quod continetur sub uni­ versali 160 [59]. 2) Quod sola imitas nominis non sufficit ad unitatem enunciationis 161 [60]. a) Proponit quod intendit 161 [60]. b) Exemplificat 162 [61]. c) Probat 162 [62]. d) Infert corollarium 163 [63]. 154-163 [55-63]· ι. Lectio XII, SCHEMA -58- 154 IN PERI HERMENEIAS L. I, I. ΧΠ TEXTUS ARISTOTELIS (Caput* VII) 55. Manifestum est autem quoniam una negatio unius affirmationis est: 56. hoc enim idem oportet negare nega­ tionem quod affirmavit affirmatio, et de eodem, vel de aliquo singularium, vel de aliquo universalium, vel univer­ saliter, vel non universaliter. 57. Dico autem, ut est, Socrates est albus, non est Socrates albus. Si autem aliud aliquid de eodem, vel de alio idem, non opposita erit, sed ab ea diversa. Huic autem quae est, omnis homo al­ bus est, contradicit illa, quae est: non omnis homo albus est, illi autem quae est, aliquis homo albus est, illa quae est, nullus homo albus est; illi autem quae est, homo albus est, illa quae est, homo albus non est. 58. Quod igitur una affirmatio uni nega­ tioni opponitur contradictorie, et quae sunt hae, dictum est; et quod sunt aliae contrariae, et quae sunt hae, dictum est; et quod non omnis vera vel falsa contradictio, et quare et quando vera vel falsa. Caput VIII 59. Una autem affirmatio et negatio est, quae unum de uno significat, vel cum sit universale universaliter vel non uni­ versaliter ut, omnis homo albus est, non omnis homo albus est, nullus ho­ mo albus est, quidam homo albus est, si album unum significat. 60. Si vero duobus unum nomen positum est, ex quibus non est unum, non est una affirmatio vel negatio; 61. ut, si quis ponat hoc nomen tunica homini et equo et dicat, tunica est alba, haec non est una affirmatio nec una negatio. 62. Nihil enim differt haec, quam dicere, est homo albus et est equus albus. Si ergo hae multa significant et sunt plu­ res, manifestum est quoniam et prima multa vel nihil significat: neque enim aliquis est homo equus. 63. Quare nec in his necesse est hanc qui­ dem contradictionem veram esse, illam vero falsam. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Unius affirmationis est una negatio sola, quamvis sint plura oppositionum genera. 3. Ratio est, quia negatio ideo opponitur affirmationi, quia negat idem, et eodem modo, quod affirmatio ponit, et nihil aliud. Haec autem negatio non potest esse nisi una. 4. Manifestatur exemplis de subiecto tum singulari, tum universali universaliter sumpto, tum universali particulariter sumpto, tum indefinito. « 5. Solvitur difficultas quoad propositiones indefinitas, inter quas non est proprie oppositio, nisi quando affirmatio et negatio sunt circa idem, uti accidit quando propositio est in materia necessaria (Cf. lect. XIII, n. 3), et ideo praedicatum per se convenit subiecto, vel quando sub­ iectum est singulare. 6. Epilogus. 7. Unitas affirmationis vel negationis, sine qua non datur oppositio, requirit unitatem signi­ ficationis, seu rei significatae tum ex parte subiecti tum ex parte praedicati; sive haec unitas sit universalis, sive particularis, sive indefinita. 8. Non sufficit autem unitas nominis; excepto casu in quo praedicatum referatur, ad vocem. 9. Res declaratur exemplis et ratione probatur. 10. Corollarium. In affirmationibus et negationibus aequivoci subiecti non oportet unam esse veram et alteram falsam, quia negatio et affirmatio possunt non esse circa idem. COMMENTARIUM S. THOMAE 154 [1]. Postquam Philosophus distinxit diversos modos oppositionum in enunciationibus, nunc intendit ostendere quod uni affir­ — 59 mationi una negatio opponitur, et circa hoc duo facit: primo, ostendit quod uni affirma­ tioni una negatio opponitur [55]; secundo, L. I, 1. xii IN PERI HERMENEIAS ostendit quae sit una affirmatio vel negatio, ibi [59] : Una autem affirmatio C1) etc. Circa primum tria facit : primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat proposi­ tum; ibi [56] : Hoc enim idem etc.; tertio, epilogat quae dicta sunt; ibi [58] : Manifestum est ergo etc. 155 [2], Dicit ergo primo [53], manife­ stum esse quod unius affirmationis est una negatio sola. Et hoc quidem fuit necessarium hic dicere: quia cum posuerit plura opposi­ tionum genera, videbatur quod uni affirma­ tioni duae negationes opponerentur; sicut huic affirmativae, omnis homo est albus, vi­ detur, secundum praedicta, haec negativa op­ poni, nullus homo est albus, et haec, quidam homo non est albus. Sed si quis recte consi­ deret huius affirmativae, omnis homo est al­ bus, negativa est sola ista, quidam homo non est albus, quae solummodo removet ipsam, ut patet ex sua aequipollenti, quae est, non omnis homo est albus. Universalis vero ne­ gativa includit quidem in suo intellectu ne­ gationem universalis affirmativae, in quantum includit particularem negativam (2), sed su­ pra hoc aliquid addit, in quantum scilicet im­ portat non solum remotionem universalitatis, sed removet quamlibet partem eius. Et sic patet quod sola una est negatio universalis affirmationis: et idem apparet in aliis. 156 [3]. Deinde cum dicit [56]: Hoc enim etc., manifestat propositum : et primo, per rationem; secundo, per exempla; ibi [57] : Di­ co autem, ut est Socrates albus. Ratio autem sumitur ex hoc, quod supra dictum est (3) quod negatio opponitur affir­ mationi, quae est eiusdem de eodem : ex quo hic accipitur quod oportet negationem ne­ gare illud idem praedicatum, quod affirmatio affirmavit et de eodem subiecto, sive illud subiectum sit aliquid singulare, sive aliquid uni­ versale, vel universaliter, vel non universaliter sumptum; sed hoc non contingit fieri nisi uno modo, ita scilicet ut negatio neget id quod affirmatio posuit, et nihil aliud; ergo uni affir­ mationi opponitur una sola negatio. 157 [4]. Deinde cum dicit [57]: Dico au­ tem, ut est etc., manifestat propositum per exempla. Et primo, in singularibus: huic enim affir­ mationi, Socrates est albus, haec sola oppo­ nitur, Socrates non est albus, tanquam eius propria negatio. Si vero esset aliud praedica­ tum vel aliud subiectum, non esset negatio opposita, sed omnino diversa; sicut ista, So­ crates non est musicus, non opponitur ei quae est, Socrates est albus; neque etiam illa quae est, Plato est albus, huic quae est, So­ crates non est albus. Secundo, manifestat idem quando subie­ ctum affirmationis est universale universaliter 154-160 sumptum; sicut huic affirmationi, omnis ho­ mo est albus, opponitur sicut propria eius ne­ gatio, non omnis homo est albus, quae aequipollet particulari negativae. Tertio, ponit exemplum quando affirmatio­ nis subiectum est universale particulariter sumptum: et dicit quod huic affirmationi, aliquis homo est albus, opponitur tanquam eius propria negatio, nullus homo est albus. Nam nullus dicitur, quasi non ullus, idest, non aliquis (4). Quarto, ponit exemplum quando affirma­ tionis subiectum est universale indefinite sum­ ptum et dicit quod isti affirmationi, homo est albus, opponitur tanquam propria eius ne­ gatio illa quae est, non est homo albus. 158 [5]. Sed videtur hoc esse contra id, quod supra dictum est (5) quod negativa in­ definita verificatur simul cum indefinita affir­ mativa; negatio autem non potest verificari simul cum sua opposita affirmatione, quia non contingit de eodem affirmare et negare. Sed ad hoc dicendum quod oportet quod hic dicitur intelligi quando negatio ad idem refertur quod affirmatio continebat; et hoc potest esse dupliciter: uno modo, quando af­ firmatur aliquid inesse homini ratione sui ipsius (quod est per se de eodem praedicari), et hoc ipsum negatio negat; alio modo, quan­ do aliquid affirmatur de universali ratione sui singularis, et pro eodem de eo negatur. 159 [6]. Deinde cum dicit [58]: Quod igitur una affirmatio etc., epilogat quae dicta sunt, et concludit manifestum esse ex prae­ dictis quod uni affirmationi opponitur una negatio; et quod oppositarum affirmationum et negationum aliae sunt contrariae, aliae contradictoriae; et dictum est quae sint utrae­ que. Tacet autem de subcontrariis, quia non sunt recte oppositae, ut supra dictum est (®). Di­ ctum est etiam quod non omnis contradi­ ctio (7) est vera vel falsa; et sumitur hic large contradictio pro qualicumque oppositione af­ firmationis et negationis: nam in his quae sunt vere contradictoriae semper una est ve­ ra, et altera falsa. Quare autem in quibus­ dam oppositis hoc non verificetur, dictum est supra (8); quia scilicet quaedam non sunt contradictoriae, sed contrariae, quae possunt simul esse falsae. Contingit etiam affirmatio­ nem et negationem non proprie opponi; et ideo contingit eas esse veras simul. Dictum est autem (9) quando altera semper est vera, altera autem falsa, quia scilicet in his quae vere sunt contradictoria. 160 [7]. Deinde cum dicit [59]: Una au­ tem affirmatio etc., ostendit quae sit affirma­ (1) Infra n. 7. (2) Cf. lect. praec., n. 9. (3) Lect. IX, n. 8. — 6o is (5) (6) (7) (8) (9) Cf. lect. X, n. 13. Lect. XI, n. 8 seq, Lect. XI. n. 2. Ib.. n. 8 seq. Ib., n. 6. Ib., n. 7. 160-163 IN PERI HERMENEIAS lio vel negatio una. Quod quidem iam supra dixerat <‘°), ubi habitum est quod una est enunciatio, quae unum significat; sed quia enunciatio, in qua aliquid praedicatur de ali­ quo universali universaliter vel non universa­ liter, multa sub se continet, intendit ostendere quod per hoc non impeditur unitas enuncia­ tionis. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quod unitas enunciationis non impeditur per multitudinem, quae continetur sub universali, cuius ratio una est (n); secundo, ostendit quod impeditur unitas enunciationis per mul­ titudinem, quae continetur sub sola nominis unitate (“); ibi [60]: Si vero duobus etc. Dicit ergo primo quod una est affirmatio vel negatio cum unum significatur de uno, sive illud unum quod subiicitur sit universale universaliter sumptum sive non sit aliquid tale, sed sit universale particulariter sumptum vel indefinite, aut etiam si subiectum sit sin­ gulare. Et exemplificat de diversis sicut universalis ista affirmativa est una, omnis homo est al­ bus; et similiter particularis negativa quae est eius negatio, scilicet non est omnis homo al­ bus. Et subdit alia exempla, quae surit mani­ festa. In fine autem apponit quamdam con­ ditionem, quae requiritur ad hoc quod quae­ libet harum sit una, si scilicet album, quod est praedicatum, significat unum: nam sola multitudo praedicati impediret unitatem enun­ ciationis. Ideo autem universalis propositio una est, quamvis sub se multitudinem singu­ larium comprehendat, quia praedicatum non attribuitur multis singularibus, secundum quod sunt in se divisa, sed secundum quod uniun­ tur in uno communi. 161 [8]. Deinde cum dicit [60]: Si vero duobus etc., ostendit quod sola unitas nomi­ nis non sufficit ad unitatem enunciationis. Et circa hoc quatuor facit: primo, propo­ nit quod intendit; secundo, exemplificat; ibi [61]: Ut si quis ponat etc.; tertio, probat; ibi [62]: Nihil enim differt etc.; quarto, in­ fert corollarium ex dictis; ibi [63] : Quare nec in his etc. Dicit ergo primo [60] quod si unum no­ men imponatur duabus rebus, ex quibus non fit unum, non est affirmatio una. Quod autem dicit, ex quibus non fit unum, potest intelligi dupliciter. Uno modo, ad excludendum hoc quod mul­ ta continentur sub uno universali, sicut ho­ mo et equus sub animali: hoc enim nomen animal significat utrumque, j>on secundum (10) Lect. VIII, n. 13 seq. (11) Nempe univoca ratio (Cf. lect. V, n. 19; et lect. VIII. n. 6). (12) Nempe nomine aequivoco Cf. lect. IX. nn. 2 et λ — 65 — 5 · In lih p,rl Jtenn L. 1. 1. xiii L. I, 1. xiii IN PERI HERMENEIAS nabitur, licet forte ex aliquo accidente eius sanitas impediatur. Unde et Philosophus di­ cit in II De generatione (1011 ) quod futurus quis incedere, non incedet. De eo enim qui habet propositum determinatum ad inceden­ dum, vere potest dici quod ipse incedet, licet per aliquod accidens impediatur eius incessus. Sed eius quod est ad utrumlibet proprium est quod, quia non determinatur magis ad unum quam ad alterum, non possit de eo determinate dici, neque quod erit, neque quod non erit. Quomodo autem sequatur quod nihil sit ad utrumlibet ex praemissa hypothesi, manifestat subdens quod, si omnis affir­ matio vel negatio determinate sit vera, opor­ tet quod vel ille qui affirmat vel ille qui ne­ gat dicat verum; et sic tollitur id quod est ad utrumlibet: quia, si esse aliquid ad utrum­ libet, similiter se haberet ad hoc quod fieret vel non fieret, et non magis ad unum quam ad alterum. Est autem considerandum quod Philoso­ phus non excludit hic expresse contingens quod est ut in pluribus, duplici ratione. Primo qui­ dem, quia tale contingens non excludit quin altera oppositarum enunciationum determinate sit vera et altera falsa, ut dictum est (n). Se­ cundo, quia remoto contingenti quod est in paucioribus, quod a casu accidit, removetur per consequens contingens quod est ut in pluribus: nihil enim differt id quod est in pluribus ab eo quod est in paucioribus, nisi quod deficit in minori parte. 173 [10]. Deinde cum dicit [68]: Am­ plius si est album etc., ponit secundam ra­ tionem ad ostendendum praedictam dissimi­ litudinem (12), ducendo ad impossibile. Si enim similiter se habet veritas et falsitas in praesentibus et futuris, sequitur ut quidquid verum est de presenti, etiam fuerit verum de futuro, eo modo quo est verum de praesenti. Sed determinate nunc est verum dicere de aliquo singulari quod est album; ergo primo, idest antequam illud fieret album, erat ve­ rum dicere quoniam hoc erit album. Sed ea­ dem ratio videtur esse in propinquo et in re­ moto; ergo si ante unum diem verum fuit di­ cere quod hoc erit album, sequitur quod sem­ per fuit verum dicere de quolibet eorum, quae facta sunt, quod erit. Si autem semper est verum dicere de praesenti quoniam est. vel de futuro quoniam erit, non potest hoc non esse vel non futurum esse. Cuius consequentiae ratio patet, quia ista duo sunt incompossibilia, quod aliquid vere dicatur esse, et quod non sit. Nam hoc in­ cluditur in significatione veri, ut sit id quod dicitur. Si ergo ponitur verum esse id quod dicitur de praesenti vel de futuro, non potest esse quin illud sit praesens vel futurum. Sed (10) De generatione et corruptione, cap. XI, n. 1: Comment. S. Th. lect. XI. (11) Supra in hoc ipso num. (12) Cf. sup., n. 6. — 66 172-175 quod non potest non fieri idem significat cum eo quod est impossibile non fieri. Et quod impossibile est non fieri idem significat cum eo quod est necesse fieri, ut in secundo ple­ nius dicetur. Sequitur ergo ex praemissis quod omnia, quae futura sunt, necesse est fieri. Ex quo sequitur ulterius, quod nihil sit neque ad utrumlibet neque a casu, quia illud quod ac­ cidit a casu non est ex necessitate, sed ut in paucioribus; hoc autem relinquit pro incon­ venienti; ergo et primum est falsum, scilicet quod omne quod est verum esse, verum fuerit determinate dicere esse futurum. 174 [11]. Ad cuius evidentiam conside­ randum est quod cum verum hoc significet ut dicatur aliquid esse quod est, hoc modo est aliquid verum, quo habet esse. Cum au­ tem aliquid est in praesenti habet esse in seipso, et ideo vere potest dici de eo quod est: sed quamdiu aliquid est futurum, non­ dum est in seipso, est tamen aliqualiter in sua causa: quod quidem contingit tripliciter. Uno modo, ut sic sit in sua causa ut ex necessitate ex ea proveniat; et tunc deter­ minate habet esse in sua causa; unde deter­ minate potest dici de eo quod erit. Alio modo, aliquid est in sua causa, ut quae habet inclinationem ad suum effectum, quae tamen impediri potest; unde et hoc de­ terminatum est in sua causa, sed mutabiliter; et sic de hoc vere dici potest, hoc erit, sed non per omnimodam certitudinem. Tertio, aliquid est in sua causa pure in po­ tentia, quae etiam non magis est determinata ad unum quam ad aliud; unde relinquitur quod nullo modo potest de aliquo eorum determinate dici quod sit futurum, sed quod sit vel non sit. 175 [12]. Deinde cum dicit [69]: At vero neque quoniam etc., ostendit quod veritas non omnino deest in singularibus futuris utrique oppositorum; et primo, proponit quod intendit dicens quod sicut non est verum di­ cere quod in talibus alterum oppositorum sit verum determinate, sic non est verum dicere quod non utrumque sit verum; ut si quod di­ camus, neque erit, neque non erit. Secundo, ibi [70] : Primum enim cum sit etc., probat propositum duabus rationibus. Quarum prima talis est : affirmatio et ne­ gatio dividunt verum et falsum, quod patet ex definitione veri et falsi : nam nihil aliud est verum quam esse quod est, vel non esse quod non est; et nihil aliud est falsum quam esse quod non est, vel non esse quod est; et sic oportet quod si affirmatio sit falsa, quod negatio sit vera; et e converso. Sed secundum praedictam positionem affirmatio est falsa, qua dicitur, hoc erit; nec tamen negatio est vera: et similiter negatio erit falsa, affirma­ tione non existente vera; ergo praedicta po­ sitio est impossibilis, scilicet quod veritas de­ sit utrique oppositorum. Secundam rationem ponit; ibi [71]: Ad haec 175 IN PERI HERMENEIAS si verum est etc. Quae talis est : si veruni est dicere aliquid, sequitur quod illud sit; puta si verum est dicere quod aliquid sit magnum e! album, sequitur utraque esse. Et ita de futuro sicut de praesenti: sequitur enim esse cras, si verum est dicere quod erit cras. Si ergo vera est praedicta positio dicens quod L. I, 1. xiii neque cras erit, neque non erit, oportebit ne­ que fieri, neque non fieri: quod est contra rationem eius quod est ad utrumlibet, quia quod est ad utrumlibet se habet ad alteru­ trum; ut navale bellum cras erit, vel non erit. Et ita ex hoc sequitur idem inconveniens quod in praemissis. — 67 — L. I, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS LECTIO XIV. (nn. 176-199; [72-78]). Iterum de propositionibus singularibus de futuro in materia contingenti, de contingentia in rebus, deque contingentiae radicibus. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IX) Quae ergo contingunt inconvenientia haec suht et huiusmodi alia, si omnis affirmationis et negationis, vel in his quae de universalibus dicuntur univer­ saliter, vel in his quae sunt singularia, necesse est oppositarum hanc quidem veram esse, illam vero falsam: nihil autem utrumlibet esse in his, quae fiunt, sed omnia esse et fieri ex neces­ sitate: quare non oportebit, neque con­ sulere, neque negotiari, quoniam si hoc facimus, erit hoc, si vero non hoc, non erit. Nihil enim prohibet in millesimum an­ num hunc quidem dicere hoc futurum esse, illum vero non dicere: quare ex necessitate erit quodlibet eorum: quod tunc ab eo verum erat dicere. At vero neque hoc differt, si aliquis dixerit contradictionem vel non dixerit; manifestum est enim quoniam sic se habent res, etiam si non hic quidem affirmaverit, ille vero negaverit; non enim propter negare vel affirmare erit vel non erit, nec in millesimum annum magis quam in quantolibet tempore. Quare si in omni tempore sic se ha­ beat, ut unum diceretur vere, necesse erat hoc fieri, et unumquodque eorum quae fiunt, sic semper se habere, ut ex 75. 76. 77. 78. necessitate fieret. Quando enim, vere dicit quis quoniam erit, non potest non fieri: et quod factum est, verum erat dicere semper quoniam erit. Quod si haec non sunt possibilia (vide­ mus enim esse principium futurorum, et ab eo quod consultamus atque agi­ mus aliquid; et quoniam est omnino in his, quae non semper actu sunt, possibile esse et non esse similiter, in quibus utrumque contingit esse et non esse, quare fieri et non fieri: ac multa nobis manifesta sunt sic se habentia, ut quoniam hanc vestem pos­ sibile est incidi et non incidetur, sed prius exteretur: similiter autem et non incidi possibile est: non enim esset eam prius exteri, nisi possibile esset non incidi: quare et in aliis fiendis quaecumque secundum potentiam huiusmodi dicun­ tur), manifestum est quoniam non om­ nia ex necessitate, vel sunt vel fiunt; sed alia quidem utrumlibet, et non ma­ gis vel affirmatio vel erit negatio vera: alia vero magis quidem et in pluribus alterum: sed contingit fieri et alterum, alterum vero minime. SYNOPSIS 1. Textus argumentum, et partitio. 2. Si oppositarum enunciationum de futuro contingenti in singularibus una esset determinate vera, et altera determinate falsa, sequerentur tria inconvenientia : 1°, omnia essent ex necessi­ tate; consequenter; 2°, non oporteret de aliquo consiliari; 3°, omnes actiones humanae quae sunt propter aliquem finem essent superfluae. 3. Probatur huiusmodi inconvenientia sequi; et primo ex vi enunciationum; 4. Secundo ex parte rei enunciatae. 5. Quae quidem inconvenientia admitti nequeunt; et primo, quia auferunt libertatem huma­ nam. 6. Deinde, quia in aliis rebus tollunt naturam potentialitatis, seu contingentiae. — 68 — 176 IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. χιν 7. Totum declaratur exemplis sensibilibus. 8. Reiectis quibusdam falsis sententiis, statuitur necessarium esse illud quod in sua natura determinatum est solum ad esse; impossibile quod est determinatum solum ad non esse; possi­ bile quod neque ad esse neque ad non esse est determinatum, sive se habeat magis ad unum quam ad aliud, sive aequaliter ad utrumque: quo casu possibile magis proprie dicitur contin­ gens ad utrumlibet. 9. Possibilitas, seu potentia passiva materiae ad utrumque non est sufficiens ratio contingenttae, nisi addatur ex parte potentiae activae quod non sit omnino determinata ad unum. 10. Quidam considerantes solummodo causam determinatam ad unum, exinde fatalismum intulerunt. - Fatalismus Stoicorum. 11. Principia Stoicorum refelluntur: 1°, Principium quod, omne quod fit causam habet, est verum de eo quod est per se, non autem de eo quod est per accidens, quia proprie non est ens; 2°, Non est verum quod, posita causa sufficienti, necesse est effectum poni, nisi sit causa necessaria quae ab effectu producendo non possit impediri. 12. Si utrumque Stoicorum principium esset verum, infallibiliter sequeretur omnia ex neces­ sitate contingere. 13. Solvitur obiectio. - Id quod est per accidens reducitur ad id quod est per se, non quasi per se sit aut per se fiat, sed quia accidit ei quod per se est aut per se fit. 14. Refellitur fatalismus ex influentia corporum caelestium. - Quia nulla vis corporalis potest agere per se nisi in rem corpoream, impossibile est quod directe intellectus, seu ratio et vo­ luntas subdantur virtuti caelestium corporum. 15. Effectus per accidens et casualis secundum se et respectu causae immediatae, non est talis respectu causae intellectivae praeordinantis. 16. Ex hoc infertur omnia, etiam quae videntur fortuita et casualia, reduci in ordinem divinae Providentiae. 17. Error quod Providentia divina, seu infallibilitas divinae cognitionis et efficacia divinae voluntatis inducant in rebus necessitatem. 18. Enor iste procedit ex eo quod cognitio Divini intellectus et operatio divinae voluntatis pensantur ad modum eorum quae in nobis sunt, scilicet ad modum operationis et cognitionis humanae. 19. Quia cognitio nostra cadit sub ordine temporis vel per se vel per accidens, ideo sub nostra cognitione cadunt res sub ratione praesentis, praeteriti et futuri; et consequenter cogno­ scimus praesentia ut actu existentia, praeterita ut memorata, futura cognoscimus certitudinaliter in causis, si in ipsis sint totaliter determinata ita ut ex necessitate eveniant, per coniecturam in causis naturalibus quidem sed non ita totaliter determinatis ut non possint impediri; ea autem ignoramus penitus futura quae sunt omnino in potentia in causis non determinatis potius ad unum quam ad aliud. 20. Ex opposito quia Deus est omnino extra ordinem temporis, uno intuitu aeternitatis videt futura in seipsis, et non successive. 21. Et haec certitudo et infallibilitas divinae cognitionis non tollit a rebus contingentiam, quae respicit ordinem causae ad suum effectum. 22. Similiter voluntas divina, extra ordinem entium existens, est causa profundens totum ens et omnes eius differentias. Ergo est causa tum necessitatis, tum contingentiae, quae sunt diffe­ rentiae entis, et distinctionis utriusque, quae cernitur in rebus secundum rationem proximarum causarum. Quae omnia dici nequeunt neque de voluntate humana, neque de aliqua alia causa creata. Hinc voluntas divina est efficacissima, et quatenus est efficacissima et indeficiens, effectus quos vult contingenter evenire contingenter eveniunt. 23. Aliam radicem contingentiae (ex hoc quod sumus consiliativi) nonnulli subvertere nisi sunt, volentes ostendere quod voluntas in eligendo movetur ex necessitate a suo obiecto, quod est appetibile. 24. Quinimo, quia consilium, quod praecedit electionem, est de obiectis quae contingenter sunt cum ultimo fine connexa, ideo contingenter movent voluntatem, non autem ex necessitate; et consequenter libertas humana integra consistit. COMMENTARIUM S. THOMAE 176 [1]. Ostenderat superius (l) Philoso­ phus ducendo ad inconveniens quod non est similiter verum vel falsum determinate in al­ tero oppositorum in singularibus et futuris, sicut supra de aliis enunciationibus dixerat (2); nunc autem ostendit inconvenientia ad quae adduxerat esse impossibilia. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit (2) (1) Lect. pracc. — 69 Lect. XI, n. 7: et praec. nn. 4, 5. L. I, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS impossibilia ea quae sequebantur [72]; secun­ do, concludit quomodo circa haec se veritas habeat; ibi [79] : Igitur esse quod est (3) etc. 177 [2]. Circa primum tria facit: primo, ponit inconvenientia quae sequuntur; secun­ do, ostendit haec inconvenientia ex praedicta positione sequi; ibi [73]: Nihil enim prohi­ bet (4) etc.; tertio, ostendit esse impossibilia inconvenientia memorata; ibi [75]: Quod si haec possibilia non sunt (5) etc. Dicit ergo primo, ex praedictis rationibus concludens [72], quod haec inconvenientia se­ quuntur, si ponatur quod necesse sit opposi­ tarum enunciationum alteram determinate es­ se veram et alteram esse falsam similiter in singularibus sicut in universalibus, quod sci­ licet nihil in his quae fiunt sit ad utrumlibet, sed omnia sint et fiant ex necessitate. Et ex hoc ulterius inducit alia duo incon­ venientia. Quorum primum est quod non oportebit de aliquo consiliari: probatum est enim in III Ethicorum (6) quod consilium non est de his, quae sunt ex necessitate, sed so­ lum de contingentibus, quae possunt esse et non esse. Secundum inconveniens est quod omnes actiones humanae, quae sunt propter aliquem finem (puta negotiatio, quae est propter di­ vitias acquirendas), erunt superfluae: quia si omnia ex necessitate eveniunt, sive operemur sive non operemur erit quod intendimus. Sed hoc est contra intentionem hominum, quia ea intentione videntur consiliari et negotiari ut, si haec faciant, erit talis finis, si autem faciunt aliquid aliud, erit alius finis. 178 [3]. Deinde cum dicit [73]: Nihil enim prohibet etc., probat quod dicta incon­ venientia consequantur ex dicta positione. Et circa hoc duo facit : primo, ostendit praedicta inconvenientia sequi, quodam pos­ sibili posito; secundo, ostendit quod eadem inconvenientia sequantur etiam si illud non ponatur; ibi [74] : At nec hoc differt (7) etc. Dicit ergo primo [73], non esse impossi­ bile quod ante mille annos, quando nihil apud homines erat praecogitatum, vel prae­ ordinatum de his quae nunc aguntur, unus dixerit quod hoc erit, puta quod civitas talis subverteretur, alius autem dixerit quod hoc non erit. Sed si omnis affirmatio vel negatio determinate est vera, necesse est quod alter eorum determinate verum dixerit; ergo ne­ cesse fuit alterum eorum ex necessitate eve­ nire; et eadem ratio est in omnibus aliis; ergo omnia ex necessitate eveniunt. 179 [4]. Deinde cum dicit [74]: At vero neque hoc differt etc., ostendit quod idem sequitur si illud possibile non ponatur (8). (3) (4) (5) (6) (7) (8) Lect. XV. n. seq. n. 5. Cap. Ill (al. V). η. 3: Comment. S. Th. lect. VII. n. seq. Cf. num. praec. 176-180 Nihil enim differt, quantum ad rerum existentiam vel eventum, si uno affirmante hoc esse futurum, alius negaverit vel non negaverit; ita enim se habebit res si hoc factum fuerit, sicut si hoc non factum fuerit. Non enim propter nostrum affirmare vel negare mutatur cursus rerum, ut sit aliquid vel non sit: quia veritas nostrae enunciationis non est causa existentiae rerum, sed potius e converso. Si­ militer etiam non differt quantum ad even­ tum eius quod nunc agitur, utrum fuerit affir­ matum vel negatum ante millesimum annum vel ante quodcumque tempus. Sic ergo, si in quocumque tempore praeterito, ita se habe­ bat veritas enunciationum, ut necesse esset quod alterum oppositorum vere diceretur; et ad hoc quod necesse est aliquid vere dici se­ quitur quod necesse sit illud esse vel fieri; consequens est quod unumquodque eorum quae fiunt, sic se habeat ut ex necessitate fiat. Et huiusmodi consequentiae rationem assi­ gnat per hoc, quod si ponatur aliquem vere dicere quod hoc erit, non potest non futurum esse. Sicut supposito quod sit homo, non po­ test non esse animal rationale mortale. Hoc enim significatur, cum dicitur aliquid vere dici, scilicet quod ita sit ut dicitur (”). Eadem au­ tem habitudo est eorum, quae nunc dicuntur, ad ea quae futura sunt, quae erat eorum, quae prius dicebantur, ad ea quae sunt prae­ sentia vel praeterita; et ita omnia ex necessi­ tate acciderunt, et accidunt, et accident, quia quod nunc factum est, utpote in praesenti vel in praeterito existens, semper verum erat di­ cere, quoniam erit futurum. 180 [5]. Deinde cum dicit [75]: Quod si haec possibilia non sunt etc., ostendit praedi­ cta esse impossibilia: et primo, per rationem; secundo, per exempla sensibilia; ibi [77]: Et multa nobis manifesta (10) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit propositum in rebus humanis; secundo, etiam in aliis rebus; ibi [76] : Et quoniam est om­ nino (n) etc. Quantum autem ad res humanas ostendit [75] esse impossibilia quae dicta sunt, per hoc quod homo manifeste videtur esse principium eorum futurorum, quae agit quasi dominus existens suorum actuum, et in sua potestate habens agere vel non agere; quod quidem principium si removeatur, tollitur totus ordo conversatio­ nis humanae, et omnia principia philosophiae moralis. Hoc enim sublato non erit aliqua utilitas persuasionis, nec comminationis, nec punitionis aut renumerationis, quibus homines alliciuntur ad bona et retrahuntur a malis, et sic evacuatur tota civilis scientia. Hoc ergo Philosophus accipit pro principio manifesto quod homo sit principium futuro­ rum; non est autem futurorum principium ni­ si per hoc quod consiliatur et facit aliquid: (9) Cf. lect. praec., nn. 7, 11. (10) n. 7. (11) n. seq. — 70 — 180-186 IN PERI HERMENEIAS ea enim quae agunt absque consilio non ha­ bent dominium sui actus, quasi libere iudicantes de his quae sunt agenda, sed quodam na­ turali instinctu moventur ad agendum, ut pa­ tet in animalibus brutis. Unde impossibile est quod supra conclusum est quod non oporteat nos negotiari vel consiliari. Et sic etiam im­ possibile est illud ex quo sequebatur, scilicet quod omnia ex necessitate eveniant. 181 [6]. Deinde cum dicit [76]: Et quo­ niam est omnino etc., ostendit idem etiam in aliis rebus. Manifestum est enim etiam in re­ bus naturalibus esse quaedam, quae non sem­ per actu sunt; ergo in eis contingit esse et non esse: alioquin vel semper essent, vel semper non essent. Id autem quod non est, incipit es­ se aliquid per hoc quod fit illud; sicut id quod non est album, incipit esse album per hoc quod fit album. Si autem non fiat album per­ manet non ens album. Ergo in quibus con­ tingit esse et non esse, contingit etiam fieri et non fieri. Non ergo talia ex necessitate sunt vel fiunt, sed est in eis natura possibi­ litatis, per quam se habent ad fieri et non fieri, esse et non esse. 182 [7]. Deinde cum dicit [77]: Ac mul­ ta nobis manifesta etc., ostendit propositum per sensibilia exempla. Sit enim, puta, vestis nova; manifestum est quod eam possibile est incidi, quia nihil obviat incisioni, nec ex parte agen­ tis nec ex parte patientis. Probat autem quod simul cum hoc quod possibile est eam incidi, possibile est etiam eam non incidi, eodem mo­ do quo supra (12) probavit duas indefinitas op­ positas esse simul veras, scilicet per assum­ ptionem contrarii. Sicut enim possibile est istam vestem incidi, ita possibile est eam ex­ teri, idest vetustate corrumpi; sed si exteritur non inciditur; ergo utrumque possibile est, sci­ licet eam incidi et non incidi. Et ex hoc universaliter concludit [78] quod in aliis futuris, quae non sunt in actu semper, sed sunt in potentia, hoc manifestum est quod non omnia ex necessitate sunt vel fiunt, sed eorum quaedam sunt ad utrumlibet, quae non se habent magis ad affirmationem quam ad ne­ gationem; alia vero sunt in quibus alterum eo­ rum contingit ut in pluribus, sed tamen con­ tingit etiam ut in paucioribus quod altera pars sit vera, et non alia, quae scilicet contingit ut in pluribus. 183 [8]. Est autem considerandum quod, sicut Boethius dicit hic in Commento (13), cir­ ca possibile et necessarium diversimode aliqui sunt opinati. Quidam enim distinxerunt ea secundum e­ (12) Lect. XI, n. 10. (13) Quae ex hoc Auctore citantur a S. Thoma de opinionibus Diodori, Stoicorum ct Philonis quoad naturam necessarii, impossibilis et possibilis habentur in eius secunda Ed. De interpret, lib. ΙΠ, De futuris contingentibus, super illa verba Aristotelis: Et quoniam est omnino... Ac multa nobis manifesta etc. (pag. 373 seq.) |ex edit. Leon.]. — 71 L. I, 1. xiv ventum, sicut Diodorus, qui dixit illud esse impossibile quod nunquam erit; necessarium vero quod semper erit; possibile vero quod quandoque erit, quandoque non erit. Stoici vero distinxerunt haec secundum ex­ teriora prohibentia. Dixerunt enim necessarium esse illud quod non potest prohiberi quin sit verum; impossibile vero quod semper prohi­ betur a veritate; possibile vero quod potest prohiberi vel non prohiberi. Utraque autem distinctio videtur esse incompetens. Nam pri­ ma distinctio est a posteriori: non enim ideo aliquid est necessarium, quia semper erit; sed potius ideo semper erit, quia est necessarium : et idem patet in aliis. Secunda autem assigna­ tio est ab exteriori et quasi per accidens: non enim ideo aliquid est necessarium, quia non habet impedimentum, sed quia est necessa­ rium, ideo impedimentum habere non potest. Et ideo alii melius ista distinxerunt secun­ dum naturam rerum, ut scilicet dicatur illud necessarium, quod in sua natura determinatum est solum ad esse; impossibile autem quod est determinatum solum ad non esse; possibile autem quod ad neutrum est omnino determi­ natum, sive se habeat magis ad unum quam ad alterum, sive se habeat aequaliter ad utrum­ que, quod dicitur contingens ad utrumlibet. Et hoc est quod Boethius attribuit Philoni. Sed manifeste haec est sententia Aristotelis in hoc loco. Assignat enim rationem possibi­ litatis et contingentiae, in his quidem quae sunt a nobis ex eo quod sumus consiliativi, in aliis autem ex eo quod materia est in potentia ad utrumque oppositorum. 184 [9]. Sed videtur haec ratio non esse sufficiens. Sicut enim in corporibus corruptibi­ libus materia invenitur in potentia se habens ad esse et non esse, ita etiam in corporibus cae­ lestibus invenitur potentia ad diversa ubi, et tamen nihil in eis evenit contingenter, sed so­ lum ex necessitate. Unde dicendum est quod possibilitas materiae ad utrumque, si commu­ niter loquamur, non est sufficiens ratio con­ tingentiae, nisi etiam addatur ex parte po­ tentiae activae quod non sit omnino deter­ minata ad unum; alioquin si ita sit deter­ minata ad unum quod impediri non potest, consequens est quod ex necessitate reducat in actum potentiam passivam eodem modo. 185 [10]. Hoc igitur quidam attendentes posuerunt quod potentia, quae est in ipsis re­ bus naturalibus, sortitur necessitatem ex ali­ qua causa determinata ad unum quam dixe­ runt fatum. Quorum Stoici posuerunt fatum in quadam serie, seu connexione causarum, supponentes quod omne quod in hoc mundo accidit habet causam; causa autem posita, necesse est effectum poni. Et si una causa per se non sufficit, multae causae ad hoc concur­ rentes accipiunt rationem unius causae suffi­ cientis; et ita concludebant quod omnia ex necessitate eveniunt. 186 [11]. Sed hanc rationem solvit Aristo· L. I, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS teles in VI Metaphysicae (14) interimens utram­ que propositionum assumptarum. Dicit enim quod non omne quod fit habet causam, sed solum illud quod est per se. Sed illud quod est per accidens non habet causam; quia pro­ prie non est ens, sed magis ordinatur cum non ente, ut etiam Plato dixit (15). Unde esse musicum habet causam, et similiter esse al­ bum; sed hoc quod est, album esse musicum, non habet causam: et idem est in omnibus aliis huiusmodi. Similiter etiam haec est falsa, quod posita causa etiam sufficienti, necesse est effectum poni: non enim omnis causa est talis (etiamsi sufficiens sit) quod eius effectus impediri non possit; sicut ignis est sufficiens causa combustionis lignorum, sed tamen per effusionem aquae impeditur combustio. 187 [12]. Si autem utraque propositio­ num praedictarum esset vera, infallibiliter se­ queretur omnia ex necessitate contingere. Quia si quilibet effectus habet causam, esset effe­ ctum (qui est futurus post quinque dies, aut post quantumcumque tempus) reducere in ali­ quam causam priorem: et sic quousque esset devenire ad causam, quae nunc est in prae­ senti, vel iam fuit in praeterito; si autem cau­ sa posita, necesse est effectum poni, per or­ dinem causarum deveniret necessitas usque ad ultimum effectum. Puta, si comedit salsa, sitiet: si sitiet, exibit domum ad bibendum: si exibit domum, occidetur a latronibus. Quia ergo iam comedit salsa, necesse est eum oc­ cidi. Et ideo Aristoteles ad hoc excludendum ostendit utramque praedictarum propositio­ num esse falsam, ut dictum est. 188 [13]. Obiiciunt autem quidam contra hoc, dicentes quod omne per accidens redu­ citur ad aliquid per se, et ita oportet effectum qui est per accidens reduci in causam per se. — Sed non attendunt quod id quod est per accidens reducitur ad per se, in quantum ac­ cidit ei quod est per se, sicut musicum ac­ cidit Socrati, et omne accidens alicui subiecto per se existent!. Et similiter omne quod in ali­ quo effectu est per accidens consideratur circa aliquem effectum per se: qui quantum ad id quod per se est habet causam per se, quan­ tum autem ad id quod inest ei per accidens non habet causam per se, sed causam per accidens. Oportet enim effectum proportionaliter referre ad causam suam, ut in II Physi­ corum (16) et in V M ethaphysicae (17) dicitur. 189 [14]. Quidam vero non attendentes differentiam effectuum per accidens et per se, tentaverunt reducere omnes effectus hic infe­ rius provenientes in aliquam causam per se, quam ponebant esse virtutem caelestium cor­ porum in qua ponebant fatum, dicentes nihil aliud esse fatum quam vim positionis syde(14) Comment. S. Th. lect. HI; cd. Did., lib. V. cap. III. (15) In Sophista. (16) Cap. Ill, n. 12: Comment. S. Th. lect. VI. (17) Lect. ΙΠ; ed. Did., lib. IV, cap. II. n. 8. — 72 186-190 rum. Sed ex hac causa non potest provenire necessitas in omnibus quae hic aguntur. Multa enim hic fiunt ex intellectu et volun­ tate, quae per se et directe non subduntur vir­ tuti caelestium corporum : cum enim intelle­ ctus sive ratio et voluntas quae est in ratione, non sint actus organi corporalis, ut probatur in libro De anima (l8), impossibile est quod directe subdantur intellectus seu ratio et vo­ luntas virtuti caelestium corporum: nulla enim vis corporalis potest agere per se, nisi in rem corpoream. Vires autem sensitivae in quan­ tum sunt actus organorum corporalium per accidens subduntur actioni caelestium corpo­ rum. Unde Philosophus in libro De anima (l*) opinionem ponentium voluntatem hominis subiici motui caeli adseribit his, qui non pone­ bant intellectum differre a sensu. Indirecte ta­ men vis caelestium corporum redundat ad in­ tellectum et voluntatem, in quantum scilicet intellectus et voluntas utuntur viribus sensiti­ vis. Manifestum autem est quod passiones vi­ rium sensitivarum non inferunt necessitatem rationi et voluntati. Nam continens habet pra­ vas concupiscentias, sed non deducitur, ut pa­ tet per Philosophum in VII Ethicorum (20). Sic igitur ex virtute caelestium corporum non provenit necessitas in his quae per rationem et voluntatem fiunt. Similiter nec in aliis corporalibus effectibus rerum corruptibilium, in quibus multa per ac­ cidens eveniunt. Id autem quod est per acci­ dens non potest reduci ut in causam per se in aliquam virtutem naturalem, auia virtus na­ turae se habet ad unum; quod autem est per accidens non est unum; unde et supra dictum est (21) quod haec enunciatio non est una, Socrates est albus musicus, quia non significat unum. Et ideo Philosophus dicit in libro De somno et vigilia (22) quod multa, quorum si­ gna praeexistunt in corporibus caelestibus, pu­ ta in imbribus et tempestatibus, non eveniunt, quia scilicet impediuntur per accidens. Et quamvis illud etiam impedimentum secundum se consideratum reducatur in aliquam causam caelestem; tamen concursus horum, cum sit per accidens, non potest reduci in aliquam causam naturaliter agentem. 190 [15]. Sed considerandum est quod id quod est per accidens potest ab intellectu ac­ cipi ut unum, sicut album esse musicum, quod quamvis secundum se non sit unum, tamen intellectus ut unum accipit, in quantum scili­ cet componendo format enunciationem unam. Et secundum hoc contingit id, quod secun­ dum se per accidens evenit et casualiter, reduci in aliquem intellectum praeordinantem; sicut concursus duorum servorum ad certum locum est per accidens et casualis quantum ad eos. (18) (19) (20) (21) (22) III. cap. IV. η. I; Commcnt S. Th. lect. VII. IIT. cap. III. η. 5 seq.; Commcnt. S. Th. lect. IV. Cap. I (al. II) η. 6; Comment. S. Th. lect. I. Lect. V, n. 11. De divinatione per somnium, cap. II. 190-197 IN PERI HERMENEIAS cum unus eorum ignoret de alio; potest ta­ men esse per se intentus a domino, qui utrum­ que mittit ad hoc quod in certo loco sibi oc­ currant. 191 [16]. Et secundum hoc aliqui posue­ runt omnia quaecumque in hoc mundo agun­ tur, etiam quae videntur fortuita vel casualia, reduci in ordinem providentiae divinae, ex qua dicebant dependere fatum. Et hoc quidem ali­ qui stulti negaverunt, iudicantes de intellectu divino ad modum intellectus nostri, qui sin­ gularia non cognoscit. Hoc autem est falsum: nam intelligere divinum et velle eius est ipsum esse ipsius. Unde sicut esse eius sua virtute comprehendit omne illud quod quocumque modo est, in quantum scilicet est per partici­ pationem ipsius; ita etiam suum intelligere et suum intelligibile comprehendit omnem cogni­ tionem et omne cognoscibile; et suum velle et suum volitum comprehendit omnem appetitum et omne appetibile quod est bonum; ut, sci­ licet ex hoc ipso quod aliquid est cognosci­ bile cadat sub eius cognitione, et ex hoc ipso quod est bonum cadat sub eius voluntate: sicut ex hoc ipso quod est ens, aliquid cadit sub eius virtute activa, quam ipse perfecte com­ prehendit, cum sit per intellectum agens. 192 [17]. Sed si providentia divina sit per se causa omnium quae in hoc mundo accidunt, saltem bonorum, videtur quod omnia ex ne­ cessitate accidant. Primo quidem ex parte scientiae eius: non enim potest eius scientia falli; et ita ea quae ipse scit, videtur quod necesse sit evenire. Se­ cundo ex parte voluntatis : voluntas enim Dei inefficax esse non potest; videtur ergo quod omnia quae vult, ex necessitate eveniant. 193 [18]. Procedunt autem hae obiectiones ex eo quod cognitio divini intellectus et ope­ ratio divinae voluntatis pensantur ad modum eorum, quae in nobis sunt, cum tamen multo dissimiliter se habeant. 194 [19]. Nam primo quidem ex parte co­ gnitionis vel scientiae considerandum est quod ad cognoscendum ea quae secundum ordinem temporis eveniunt, aliter se habet vis cognoscrtiva, quae sub ordine temporis aliqualiter continetur, aliter illa quae totaliter est extra ordinem temporis. Cuius exemplum conveniens accipi potest ex ordine loci: nam secundum Philosophum in IV Physicorum i23), secundum prius et posterius in magnitudine est prius et posterius in motu et per consequens in tem­ pore. Si ergo sint multi homines per viam ali­ quam transeuntes, quilibet eorum qui sub or­ dine transeuntium continetur habet cognitio­ nem de praecedentibus et subsequentibus, in quantum sunt praecedentes et subséquentes; quod pertinet ad ordinem loci. Et ideo qui­ libet eorum videt eos, qui iuxta se sunt et aliquos eorum qui eos praecedunt; eos autem qui post se sunt videre non potest. Si autem (23) Cap. XI (al. XVI) η. 3 seq.; Comment. S. Th. Itet. XVII. L. I, 1. xiv esset aliquis extra totum ordinem transeun­ tium, utpote in aliqua excelsa turri constitu­ tus, unde posset totam viam videre, videret quidem simul omnes in via existentes, non sub ratione praecedentis et subsequentis (in comparatione scilicet ad eius intuitum), sed simul omnes videret, et quomodo unus eorum alium praecedit. Quia igitur cognitio nostra cadit sub or­ dine temporis, vel per se vel per accidens (unde et anima in componendo et dividendo necesse habet adiungere tempus, ut dicitur in III De anima) (24), consequens est quod sub eius cognitione cadant res sub ratione prae­ sentis, praeteriti et futuri. Et ideo praesentia cognoscit tanquam actu existentia et sensu aliqualiter perceptibilia; praeterita autem co­ gnoscit ut memorata; futura autem non co­ gnoscit in seipsis, quia nondum sunt, sed co­ gnoscere ea potest in causis suis: per certitu­ dinem quidem, si totaliter in causis suis sint determinata, ut ex quibus de necessitate eve­ nient; per coniecturam autem, si non sint sic determinata quin impediri possint, sicut quae sunt ut in pluribus; nullo autem modo, si in suis causis sunt omnino in potentia non magis determinata ad unum quam ad aliud, sicut quae sunt ad utrumlibet. Non enim est ali­ quid cognoscibile secundum quod est in po­ tentia, sed solum secundum quod est in actu, ut patet per Philosophum in IX Metaphysicae (25). 195 [20]. Sed Deus est omnino extra or­ dinem temporis, quasi in arce aeternitatis con­ stitutus, quae est tota simul, cui subiacet to­ tus temporis decursus secundum unum et sim­ plicem eius intuitum; et ideo uno intuitu videt omnia quae aguntur secundum temporis de­ cursum, et unumquodque secundum quod est in seipso existens, non quasi sibi futurum quantum ad eius intuitum prout est in solo ordine suarum causarum (quamvis et ipsum -ordinem causarum videat), sed omnino aeter­ naliter sic videt unumquodque eorum quae sunt in quocumque tempore, sicut oculus hu­ manus videt Socratem sedere in seipso, non in causa sua. 196 [21]. Ex hoc autem quod homo videt Socratem sedere, non tollitur eius contingentia quae respicit ordinem causae ad effectum; ta­ men certissime et infallibiliter videt oculus hominis Socratem sedere dum sedet, quia unumquodque prout est in seipso iam deter­ minatum est. Sic igitur relinquitur, quod Deus certissime et infallibiliter cognoscat omnia quae fiunt in tempore; et tamen ea quae in tempore eveniunt non sunt vel fiunt ex neces­ sitate, sed contingenter. 197 [22]. Similiter ex parte voluntatis di­ vinae differentia est attendenda. Nam volun­ tas divina est intelligenda ut extra ordinem (24) Cap. VI, n. 2 seq.: Comment. S. Th. lect. XI. (25) Comment. S. Th. lect. X: Ed. Did., lib. VIII. cap. IX. η. 6. 73 — L. 1, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS entium existons, velut causa quaedam profun­ dens totum ens et omnes eius differentias. Sunt autem differentiae entis possibile et ne­ cessarium; et ideo ex ipsa voluntate divina originantur necessitas et contingentia in rebus et distinctio utriusque secundum rationem pro­ ximarum causarum: ad effectus enim, quos voluit necessarios esse, disposuit causas ne­ cessarias; ad effectus autem, quos voluit esse contingentes, ordinavit causas contingenter agentes, idest potentes deficere. Et secundum harum conditionem causarum, effectus dicun­ tur vel necessarii vel contingentes, quamvis omnes dependeant a voluntate divina, sicut a prima causa, quae transcendit ordinem ne­ cessitatis et contingentiae. Hoc autem non potest dici de voluntate hu­ mana, nec de aliqua alia causa: quia omnis alia causa cadit iam sub ordine necessitatis vel contingentiae; et ideo oportet quod vel ipsa causa possit deficere, vel effectus eius non sit contingens, sed necessarius. Voluntas autem divina indeficiens est; tamen non omnes effe­ ctus eius sunt necessarii, sed quidam contin­ gentes. 198 [23], Similiter autem aliam radicem contingentiae, quam hic Philosophus ponit ex hoc quod sumus consiliativi, aliqui subvertere nituntur, volentes ostendere quod voluntas in eligendo ex necessitate movetur ab appetibili. Cum enim bonum sit obiectum voluntatis, non potest (ut videtur) ab hoc divertere quin appetat illud quod sibi videtur bonum; sicut nec ratio ab hoc potest divertere quin assentiat ei quod sibi videtur verum. Et ita videtur quod electio consilium consequens semper ex necessitate proveniat; et sic omnia, quorum nos principium sumus per consilium et ele­ ctionem, ex necessitate provenient. 199 [24]. Sed dicendum est quod similis differentia attendenda est circa bonum, sicut circa verum. Est autem quoddam verum, quod est per se notum, sicut prima principia inde­ monstrabilia, quibus ex necessitate intellectus assentit; sunt autem quaedam vera non per se nota, sed per alia. Horum autem duplex est conditio: quae­ dam enim ex necessitate consequuntur ex prin­ cipiis, ita scilicet quod non possunt esse falsa, 197-199 principiis existentibus veris, sicut sunt om­ nes conclusiones demonstrationum. Et huius­ modi veris ex necessitate assentit intellectus, postquam perceperit ordinem eorum ad prin­ cipia, non autem prius. Quaedam autem sunt, quae non ex neces­ sitate consequuntur ex principiis, ita scilicet quod possent esse falsa principiis existentibus veris; sicut sunt opinabilia, quibus non ex ne­ cessitate assentit intellectus, quamvis ex aliquo motivo magis inclinetur in unam partem quam in aliam. Ita etiam est quoddam bonum quod est propter se appetibile, sicut felicitas, quae ha­ bet rationem ultimi finis; et huiusmodi bono ex necessitate inhaeret voluntas: naturali enim quadam necessitate omnes appetunt esse fe­ lices. Quaedam vero sunt bona, quae sunt appetibilia propter finem, quae comparantur ad finem sicut conclusiones ad principium, ut patet per Philosophum in II Physicorum (26). Si igitur essent aliqua bona, quibus non exi­ stentibus, non posset aliquis esse felix, haec etiam essent ex necessitate appetibilia et ma­ xime apud eum, qui talem ordinem perciperet; et forte talia sunt esse, vivere et intelligere et si qua alia sunt similia. Sed particularia bo­ na, in quibus humani actus consistunt, non sunt talia, nec sub ea ratione apprehenduntur ut sine quibus felicitas esse non possit, puta, comedere hunc cibum vel illum, aut abstinere ab eo: habent tamen in se unde moveant ap­ petitum, secundum aliquod bonum conside­ ratum in eis. Et ideo voluntas non ex necessi­ tate inducitur ad haec eligenda. Et propter hoc Philosophus signanter radi­ cem contingentiae in his quae fiunt a nobis assignavit ex parte consilii, quod est eorum quae sunt ad finem et tamen non sunt deter­ minata. In his enim in quibus media sunt determinata, non est opus consilio, ut dicitur in III Ethicorum (27). Et haec quidem dicta sunt ad salvandum radices contingentiae, quas hic Aristoteles po­ nit, quamvis videantur logici negotii modum excedere. (26) Cap. IX. n. 3; Comment. S. Th. lect. XV. (27) Cap. Ill (al. V) η. 3·; Comment. S. Th lect. VIL — 74 — IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. xv LECTIO XV. (nn. 200-204; [79-82]). Ex modo quo veritas se habet circa res concluditur qualiter veritas se habeat circa propositiones. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IX) 79. Igitur esse quod est, quando est, et non esse quod non est, quando non est, necesse est: sed non omne quod est, necesse est esse, nec omne quod non est, necesse est non esse: non enim idem est, omne quod est necessario esse, quando est, et simpliciter esse ex ne­ cessitate. Similiter autem et in eo quod non est. 80. Et in contradictione eadem ratio est. Esse quidem vel non esse omne ne­ cesse est; et futurum esse vel non esse; non tamen contingit dividentem dicere alterum necessarium. Dico autem, ut necesse est quidem esse futurum bel­ lum navale cras vel non futurum esse: sed non futurum esse cras bellum na­ vale necesse est vel non futurum esse; futurum autem vel esse vel non esse necesse est. 81. Quare quoniam similiter orationes ve­ rae sunt quemadmodum et res, mani­ festum est quoniam quaecumque sic se habent ut utrumlibet sint, et contraria ipsorum contingant, necesse est simi­ liter se habere et contradictionem. Quod contingit in his quae non semper sunt, et non semper non sunt. Horum enim necesse est alteram partem contradi­ ctionis veram esse vel falsam, non ta­ men hoc vel illud sed utrumlibet, et magis quidem alteram veram, non ta­ men iam veram vel falsam: 82. quare manifestum est quoniam non est necesse omnis affirmationis et negatio­ nis oppositarum hanc quidem veram, illam vero falsam esse. Neque enim quemadmodum in his quae sunt, sic se res habet etiam et in his quae non sunt, possibilibus tamen esse vel non esse, sed quemadmodum dictum est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Necessitas in rebus, alia est absoluta, alia est ex suppositione; idem dicendum de impossibilitate. 3. Necessitas et veritas in rebus per comparationem ad illarum oppositas sequuntur leges contradictionis: quia scilicet sicut impossibile est contradictoria simul esse vera vel falsa, ita impossibile est rem neque esse neque non esse. Consequenter necesse est, disiunctive loquendo, rem vel esse vel non esse. Disiunctive, inquam, non tamen divisim : quia si divisim loquamur non necesse est rem esse absolute, sicut non necesse est rem absolute non esse. 4. Quia ergo propositiones se habent ad veritatem sicut res ad esse et ad non esse, idem indicium ferendum est de veritate et necessitate propositionum in comparatione ad earum oppositas, quod est de veritate et necessitate rerum per comparationem ad earum oppositas. 5. Conclusio. Non est necesse in omni genere affirmationum et negationum oppositarum al­ teram determinate esse veram et alteram falsam. — 75 — IN PERI HERMENEIAS L. I, 1. xv 200-203 COMMENTARIUM S. THOMAE 200 [1]. Postquam Philosophus ostendit esse impossibilia ea, quae ex praedictis ratio­ nibus sequebantur; hic, remotis impossibilibus, concludit veritatem. Et circa hoc duo facit: quia enim argumen­ tando ad impossibile, processerat ab enunciationibus ad res, et iam removerat inconvenien­ tia quae circa res sequebantur; nunc, ordine converso, primo ostendit qualiter se habeat veritas circa res [79]; secundo, qualiter se ha­ beat veritas circa enunciationes; ibi [81]: Qua­ re quoniam orationes verae sunt (*) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit qualiter se habeant veritas et necessitas circa res absolute consideratas; secundo, qualiter se habeant circa eas per comparationem ad sua opposita; ibi [80] : Et in contradictione ea­ dem ratio est (12) etc. 201 [2]. Dicit ergo primo [79], quasi ex praemissis concludens, quod si praedicta sunt inconvenientia, ut scilicet omnia ex necessi­ tate eveniant, oportet dicere ita se habere cir­ ca res, scilicet quod omne quod est necesse est esse quando est, et omne quod non est necesse est non esse quando non est. Et haec necessitas fundatur super hoc principium: Impossibile est simul esse et non esse: si enim aliquid est, impossibile est illud simul non esse; ergo necesse est tunc illud esse. Nam impossibile non esse idem significat ei quod est necesse esse, ut in Secundo (3) dicetur. Et similiter, si aliquid non est, im­ possibile est illud simul esse; ergo necesse est non esse, quia etiam idem significant. Et ideo manifeste verum est quod omne quod est ne­ cesse est esse quando est; et omne quod non est necesse est non esse pro illo tempore quando non est: et haec est necessitas non absoluta, sed ex suppositione. Unde non po­ test simpliciter et absolute dici quod omne quod est, necesse est esse, et omne quod non est, necesse est non esse: quia non idem si­ gnificant quod omne ens, quando est, sit ex necessitate, et quod omne ens simpliciter sit ex necessitate; nam primum significat necessi­ tatem ex suppositione, secundum autem neces­ sitatem absolutam. Et quod dictum est de esse, intelligendum est similiter de non esse; quia aliud est sim­ pliciter ex necessitate non esse et aliud est ex necessitate non esse quando non est. Et per hoc videtur Aristoteles excludere id quod supra dictum est (4), quod si in his, quae sunt, alterum determinate est verum, quod etiam antequam fieret alterum determinate es­ set futurum. (1) (2) (3) (4) n. 4. n. 3. Supplement. Calet., lect. X. Cf. lect. XIII text. Arist. et n. 4. 202 [3]. Deinde cum dicit [80]: Et in contradictione etc., ostendit quomodo se ha­ beant veritas et necessitas circa res per com­ parationem ad sua opposita: et dicit quod eadem ratio est in contradictione, quae est in suppositione. Sicut enim illud quod non est absolute ne­ cessarium, fit necessarium ex suppositione eius­ dem, quia necesse est esse quando est; ita et­ iam quod non est in se necessarium absolute fit necessarium per disiunctionem oppositi, quia necesse est de unoquoque quod sit vel non sit, et quod futurum sit aut non sit, et hoc sub disiunctione: et haec necessitas fun­ datur super hoc principium quod, Impossibile est contradictoria simul esse vera vel falsa (5). Unde impossibile est neque esse neque non esse; ergo necesse est vel esse vel non esse. Non tamen si divisim alterum accipiatur, ne­ cesse est illud esse absolute. Et hoc manifestat per exemplum: quia ne­ cessarium est navale bellum esse futurum cras vel non esse; sed non est necesse navale bellum futurum esse cras; similiter etiam non est necessarium non esse futurum, quia hoc pertinet ad necessitatem absolutam; sed ne­ cesse est quod vel sit futurum cras vel non sit futurum: hoc enim pertinet ad necessita­ tem quae est sub disiunctione. 203 [4]. Deinde cum dicit [81]: Quare quoniam etc. ex eo quod se habet circa res, ostendit qualiter se habeat circa orationes. Et primo, ostendit quomodo uniformiter se habet in veritate orationum, sicut circa esse rerum et non esse; secundo, finaliter conclu­ dit veritatem totius dubitationis; ibi [82]: Quare manifestum (e) etc. Dicit ergo primo [81] quod, quia hoc mo­ do se habent orationes enunciativae ad ve­ ritatem sicut et res ad esse vel non esse (quia ex eo quod res est vel non est, oratio est ve­ ra vel falsa), consequens est quod in omni­ bus rebus quae ita se habent ut sint ad utrum­ libet, et quaecumque ita se habent quod con­ tradictoria eorum qualitercumque contingere possunt, sive aequaliter sive alterum ut in plu­ ribus, ex necessitate sequitur quod etiam si­ militer se habeat contradictio enunciationum. Et exponit consequenter quae sint illae res, quarum contradictoria contingere queant; et dicit huiusmodi esse quae neque semper sunt, sicut necessaria, neque semper non sunt, si­ cut impossibilia, sed quandoque sunt et quan­ doque non sunt. Et ulterius manifestat quo­ modo similiter se habeat in contradictoriis enuntiationibus; et dicit quod harum enuncia­ tionum, quae sunt de contingentibus, necesse est quod sub disiunctione altera pars contra­ ts) Cf. lect. XI. n. 7. (6) n. seq. — 76 203-204 IN PERI HERMENEIAS dictionis sit vera vel falsa; non tamen haec vel illa determinate, sed se habet ad utrum­ libet. Et si contingat quod altera pars con­ tradictionis magis sit vera, sicut accidit in contingentibus quae sunt ut in pluribus, non tamen ex hoc necesse est quod ex necessitate altera earum determinate sit vera vel falsa. 204 [5]. Deinde cum dicit [82]: Quare manifestum est etc., concludit principale in­ tentum et dicit manifestum esse ex praedictis quod non est necesse in omni genere affirma­ — 77 L. I, 1. xv tionum et negationum oppositarum, alteram determinate esse veram et alteram esse fal­ sam: quia non eodem modo se habet veritas et falsitas in his quae sunt iam de praesenti et in his quae non sunt, sed possunt esse vel non esse. Sed hoc modo se habet in utrisque, sicut dictum est, quia scilicet in his quae sunt necesse est determinate alterum esse verum et alterum falsum: quod non contingit in fu­ turis quae possunt esse et non esse. Et sic terminatur primus liber. LIBER SECUNDUS SCHEMA (Lect. I-II, nn. 205-225 [83-92]; cum commentario Card. Caietani: lect. III-XIV, nn. 226-378 [93-160]). Determinans de enunciatione secundum quod diversificatur per aliquid sibi additum, Ostendit quid accidat enunciation! ex hoc quod additur aliquid ad dictiones in subiecto vel in praedicato positas 205 [83] ? I Μ ( w I X n H q Ostendit quid accidat enunciation! ex hoc quod aliquid additur ad determinandam veritatem vel falsitatem compositionis 290 [125] ( tantum ex parte subiecti 205 [83]. Ex additione negationis infinitantis dictionem ) ex parte subiecti et ex parte prae­ 205 [83] ii dicati 211 [88]. Î Determinat diversitatem 254 [ni]. Determinat 262[lI4]. earum Determinat de oppositione earum 290 [125]. Determinat de earum consequentiis 309 [133]. Solvit quamdam dubitationem circa oppositiones enunciationum provenientes ex eo quod additur aliquid simplici enun! ciationi 349 [152]. - 79 — consequentias L. Π. 1. i 1N PERI HERMENEIAS LECTIO I. (nn. 205-210; [83-87]). De distinctione et ordine simplicium enunciationum, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur tantum ex parte subiecti. Lectio II, nn. 211-225 [88-92]. rm. 205-210 [83-87]. Postquam determinavit de enunciatione simpliciter considerata, hic determinat de ea secundum quod diversificatur per aliquid sibi additum 205 [83]. / I) Ostendit quid accidat enunciationi ex hoc quod aliquid additur ad dictiones in subiecto I vel praedicato positas 205 [83]. A) Ex additione negationis infinitantis dictionem 205 [83]. A’) Determinat de enunciationibus simplicissimis, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur tantum ex parte subiecti 205 [83]. 1) Proponit rationes quasdam distinguendi tales enunciationes 206 [83). a) Ex parte nominum 206 [83]. j) Proponit rationes distinguendi enunciatio­ nes 206 [83]. jj) Exponit quod dixerat 207 [84]. jjj) Concludit intentum 208 [85]. b) Ostendit quod differentia enunciationum non potest sumi ex parte verbi 209 [86]. 2) Ponit earum distinctionem et ordinem 210 [87]. B’) Determinat de enunciationibus in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur ex parte subiecti et ex parte praedicati 211 [88]. 1) Distinguit huiusmodi enunciationes 211 [88]. a) De enunciationibus in quibus nomen praedicatur cum hoc verbo, esi 212 [88]. a’) De enunciationibus in quibus subiicitur nomen finitum non universaliter sumptum 212 [88]. aa) Proponit diversitatem oppositionis talium enun­ ciationum 212 [88]. j) Proponit quod intendit 212 [88]. jj) Exponit quoddam quod dixerat 214 [89]. bb) Concludit earum numerum et ponit earum habi­ tudinem 215 [90]. cc) Exemplificat 224 (92]. Sequitur commentarium Card. Caietani. Lectio I, SCHEMA (Lect. I, II; nn. 205-225; [83-92]). b’) De illis in quibus subiicitur nomen finitum universaliter sumptum (Lect. III, 226 [93]). c’) De illis in quibus subiicitur nomen infinitum (Lect. III, 234 [96]). b) De enunciationibus in quibus alia verba ponuntur (Lect. III, 237 [99]). 2) Manifestat quaedam quae circa ea dubia esse possent (Lect. IV, 242 [103]). B) Ex additione tollente unitatem (Lect. V, 254 [111]). II) Ex hoc quod aliquid additur ad determinandum veritatem vel falsitatem compositionis (Lect. VIII, 280 [83]). III) Solvit quamdam dubitationem (Lect. XIII, 349 [152]). — 80 ---- 205 IN PERI HERMENEIAS L. IL 1. i TEXTOS ARISTOTELIS Caput X 83. Quoniam autem est affirmatio de ali­ quo significans aliquid, hoc autem oportet esse vel nomen vel innomina­ tum; unum autem oportet esse et de uno id quod est in affirmatione; 84. (nomen autem dictum est et innomina­ tum prius; non homo enim nomen qui­ dem non dico, sed nomen infinitum: unum enim significat quodammodo et infinitum nomen; quemadmodum et non currit non verbum dico, sed infi­ nitum verbum); 85. erit omnis affirmatio et negatio vel ex nomine et verbo, vel ex infinito no­ mine et verbo. 86. Praeter verbum autem nulla affirmatio vel negatio est. Est enim vel erit, vel fuit, vel fit, vel quaecumque alia huiusmodi verba, ex his sunt, quae sunt posita: consignificant enim tempus. 87. Quare prima erit affirmatio et negatio, est homo, non est homo. Deinde, est non homo, non est non homo. Rursus, est omnis homo, non est omnis homo: est omnis non homo, non est omnis non homo. Et in extrinsecis temporibus eadem est ratio. SYNOPSIS 1. Argumentum huius secundi libri est enunciatio, secundum quod diversificatur per aliquid sibi additum. - Divisio. 2. Subiectum affirmationis est nomen vel innominatum, idest infinitum nomen. 3. Nomen infinitum significat unum non simpliciter, sed secundum quid, in quantum signi­ ficat formae alicuius negationem, quam ut ens aliquod ratio considerat, quamvis non sit. 4. Ex quo infertur duplicem esse modum affirmationis et negationis: quaedam enim constant ex nomine proprie dicto et verbo, quaedam vero constant ex nomine improprie dicto, seu ex nomine infinito et ex verbo 5. Differentia enunciationum non potest sumi ex parte verbi. Nam in enunciationibus ver­ bum infinitum fit verbum negativum, et ideo reddit negativas ipsas enunciationes. 6. Distinguuntur enunciationes in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur solum ex parte subiecti; et hoc tripliciter: secundum affirmationem et negationem; secundum subiectum finitum vel infinitum; secundum subiectum universaliter vel non universaliter positum. COMMENTARIUM S. THOMAE 205 [1]. Postquam Philosophus in primo libro determinavit de enunciatione simpliciter considerata; hic determinat de enunciatione, secundum quod diversificatur per aliquid sibi additum. Possunt autem tria in enunciatione conside­ rari: primo, ipsae dictiones, quae praedican­ tur vel subiiciuntur in enunciatione, quas su­ pra distinxit per nomina et verba (’); secundo, ipsa compositio, secundum quam est verum vel falsum in enunciatione affirmativa vel ne­ gativa; tertio, ipsa oppositio unius enuncia­ tionis ad aliam. Dividitur ergo haec pars in tres partes: in prima, ostendit quid accidat enunciation! ex hoc quod aliquid additur ad dictiones in subiecto vel praedicato posi­ ti) Lib. 1, lect. I, n. 6. tas [83]; secundo, quid accidat enunciation! ex hoc quod aliquid additur ad determinandum veritatem vel falsitatem compositionis; ibi [125]: His vero determinatis f2) etc.; tertio, solvit quamdam dubitationem circa oppositio­ nes enunciationum provenientem ex eo, quod additur aliquid simplici enuntiationi; ibi [152]: Utrum autem contraria est affirmatio (3) etc. Est autem considerandum quod additio fa­ cta ad praedicatum vel subiectum quandoque tollit unitatem enunciationis, quandoque vero non tollit, sicut additio negationis infinitantis (4) dictionem. Circa primum ergo duo facit: primo, osten(2) Lect. VIII. (3) Lect. XIII. (4) Cf. Jib. I, lect. IV. n. .13. — 8i — 6 - In lib. Peri herm. L. II, 1. ,ϊ IN PERI HERMENEIAS dit quid accidat enunciationibus ex additione negationis infinitantis dictionem; secundo, ostendit quid accidat circa enunciationem ex additione tollente unitatem; ibi [111]: At ve­ ro unum de pluribus (5) etc. Circa primum duo facit: primo, determinat de enunciationibus simplicissimis, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur tantum ex parte subiecti; secundo, determinat de enunciationibus, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur non solum ex parte subiecti, sed etiam ex parte praedicati; ibi [88]: Quan­ do autem est tertium adiacens (6) etc. Circa primum duo facit: primo, proponit rationes quasdam distinguendi tales enuncia­ tiones; secundo, ponit earum distinctionem et ordinem; ibi [87] : Quare prima est affirma­ tio (7) etc. Circa primum duo facit: primo, ponit ra­ tiones distinguendi enunciationes ex parte no­ minum; secundo, ostendit quod non potest esse eadem ratio distinguendi ex parte verbo­ rum; ibi [86]: Praeter verbum autem (8) etc. Circa primum tria facit : primo, proponit rationes distinguendi enunciationes; secundo, exponit quod dixerat; ibi [84] : Nomen autem dictum est (9) etc.; tertio, concludit intentum; ibi [85] : Erit omnis affirmatio (1011 ) etc. 206 [2]. Resumit ergo illud, quod supra dictum est (n) de definitione affirmationis, quod scilicet affirmatio est enunciatio signifi­ cans aliquid de aliquo; et, quia verbum est proprie nota eorum quae de altero praedican­ tur (12), consequens est ut illud, de quo ali­ quid dicitur, pertineat ad nomen; nomen au­ tem est vel finitum vel infinitum; et ideo, quasi concludens subdit quod quia affirmatio significat aliquid de aliquo, consequens est ut hoc, de quo significatur, scilicet subiectum af­ firmationis, sit vel nomen, scilicet finitum (quod proprie dicitur nomen, ut in Pri­ mo dictum est (13) ), vel innominatum, id­ est infinitum nomen : quod dicitur innomi­ natum, quia ipsum non nominat aliquid cum aliqua forma determinata, sed solum removet determinationem formae. Et ne aliquis diceret quod id quod in affirmatione subiicitur est si­ mul nomen et innominatum, ad hoc exclu­ dendum subdit quod id quod est, scilicet prae­ dicatum, in affirmatione, scilicet una, de qua nunc loquimur, oportet esse unum et de uno subiecto; et sic oportet quod subiectum talis affirmationis sit vel nomen, vel nomen infi­ nitum. 207 [3]. Deinde cum dicit [84]: Nomen autem etc., exponit quod dixerat, et dicit quod (5) Lect. v. (6) Lect. II. (7) Infra n. 6. (8) n. 5. (9) n. 3. (10) n. 4. (11) Lib. I. lect. VIII. n. 19 seq. (12) Cf. lib. I, lect. V. n. 4. (13) Lect. IV, n. 13. supra (14) dictum est quid sit nomen, et quid sit innominatum, idest infinitum nomen: quia, non homo, non est nomen, sed est infinitum nomen, sicut, non currit, non est verbum, sed infinitum verbum. Interponit autem quoddam, quod valet ad dubitationis remotionem, vide­ licet quod nomen infinitum quodam modo si­ gnificat unum. Non enim significat simpliciter unum, sicut nomen finitum, quod significat unam formam generis vel speciei aut etiam individui, sed in quantum significat negatio­ nem formae alicuius (1S), in qua negatione multa conveniunt, sicut in quodam uno secun­ dum rationem. Unum enim eodem modo dicitur aliquid, sicut et ens; unde sicut ipsum non ens dicitur ens, non quidem simpliciter, sed secundum quid, idest secundum rationem, ut patet in IV Metaphysicae (16), ita etiam negatio est unum secundum quid, scilicet secundum ra­ tionem. Introducit autem hoc, ne aliquis dicat quod affirmatio, in qua subiicitur nomen in­ finitum, non significet unum de uno, quasi nomen infinitum non significet unum. 208 [4]. Deinde cum dicit [85]: Erit om­ nis affirmatio etc., concludit propositum sci­ licet quod duplex est modus affirmationis. Quaedam enim est affirmatio, quae constat ex nomine et verbo; quaedam autem est quae constat ex infinito nomine et verbo. Et hoc sequitur ex hoc quod supra dictum est quod hoc, de quo affirmatio aliquid significat, vel est nomen vel innominatum. Et eadem diffe­ rentia potest accipi ex parte negationis, quia de quocunque contingit affirmare, contingit et negare, ut in Primo habitum est (17). 209 [5]. Deinde cum dicit [86]: Praeter verbum etc., ostendit quod ' differentia enunciationum non potest sumi ex parte verbi. Dictum est enim supra (18) quod, praeter verbum nulla est affirmatio vel negatio. Po­ test enim praeter nomen esse aliqua affirmatio vel negatio, videlicet si ponatur loco nominis infinitum nomen: loco autem verbi in enunciatione non potest poni infinitum verbum, duplici ratione. Primo quidem, quia infinitum verbum con­ stituitur per additionem infinitae particulae, quae quidem addita verbo per se dicto, idest extra enunciationem posito, removet ipsum absolute, sicut addita nomini, removet for­ mam nominis absolute: et ideo extra enun­ ciationem potest accipi verbum infinitum per modum unius dictionis, sicut et nomen infi­ nitum. Sed quando negatio additur verbo in enunciatione posito, negatio illa removet ver­ bum ab aliquo, et sic facit enunciationem ne­ gativam: quod non accidit ex parte nominis. (14) (15) (16) S. Th. (17) (18) — 82 205-209 Lib. I, lect. IV. Cf. lect. cit., n. 13. Ed. Did., lib. Ill, cap. II, η. 2; Comment. lect. I et II. Lect. IX, n. 6. Lib. I, lect. VIII. n. 8. 209-210 IN PERI HERMENEIAS Non enim enuntiatio efficitur negativa nisi per hoc quod negatur compositio, quae im­ ponatur in verbo: et ideo verbum infinitum in enunciatione positum fit verbum negativum. Secundo, quia in nullo variatur veritas enunciationis, sive utamur negativa particula ut infinitante verbum vel ut faciente negati­ vam enunciationem; et ideo accipitur semper in simpliciori intellectu, prout est magis in promptu. Et inde est quod non diversificavit affirmationem per hoc, quod sit ex verbo vel infinito verbo, sicut diversificavit per hoc, quod est ex nomine vel infinito nomine. Est autem considerandum quod in nomini­ bus et in verbis praeter differentiam finiti et infiniti est differentia recti et obliqui. Casus enim nominum, etiam verbo addito, non con­ stituunt enunciationem significantem verum vel falsum, ut in Primo habitum est (19): quia in obliquo nomine non concluditur ipse re­ ctus, sed in casibus verbi includitur ipsum verbum praesentis temporis. Praeteritum enim et futurum, quae significant casus verbi, di­ cuntur per respectum ad praesens. Unde si dicatur, hoc erit, idem est ac si diceretur, hoc est futurum; hoc fuit, hoc est praeteritum. Et propter hoc, ex casu verbi et nomine fit enunciatio. Et ideo subiungit quod sive dicatur est, sive erit, sive fuit, vel quaecumque alia huiusmodi verba, sunt de numero praedictorum verbo­ rum, sine quibus non potest fieri enunciatio: quia omnia consignificant tempus (20), et alia tempora dicuntur per respectum ad praesens. 210 [6]. Deinde cum dicit [87]: Quare (19) Lect. IX. n. 15. (20) Cf. lib. I, lect. V, n. 12. prima erit affirmatio etc., concludit ex prae­ missis distinctionem enunciationum in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur solum ex parte subiecti, in quibus triplex differentia inlelligi potest: una quidem, secundum affirma­ tionem et negationem; alia, secundum subie­ ctum finitum et infinitum; tertia, secundum subiectum universaliter, vel non universaliter positum. Nomen autem finitum est ratione prius in­ finito sicut affirmatio prior est negatione (21); unde primam affirmationem ponit, homo est, et primam negationem, homo non est. Deinde ponit secundam affirmationem, non homo est, secundam autem negationem, non homo non est. Ulterius autem ponit illas enuntiationes in quibus subiectum universaliter ponitur, quae sunt quatuor, sicut et illae in quibus est subiectum non universaliter positum. Praetermisit autem ponere exemplum de enuntiationibus, in quibus subiicitur singulare, ut, Socrates est, Socrates non est, quia singu­ laribus nominibus non additur aliquod signum. Unde in huiusmodi enunciationibus non potest omnis differentia inveniri. Similiter etiam praetermittit exemplificare de enunciationibus, quarum subiecta particulariter ponuntur, quia tale subiectum quodammodo eamdem vim ha­ bet cum subiecto universali, non universaliter sumpto. Non ponit autem aliquam differen­ tiam ex parte verbi, quae posset sumi secun­ dum casus verbi, quia sicut ipse dicit, in extrinsecis temporibus, idest in praeterito et in futuro, quae circumstant praesens, est eadem ratio sicut et in praesenti, ut iam dictum est. (21) Cf. lib. I, lect. VIII, n. 3. -83 L. II, 1. i L. II, 1. n IN PERI HERMENEIAS LECTIO IL (nn. 211-225; [88-92]). De numéro et habitudine inter se simplicium enunciationum de tertio adiacente, in quibus praedicatur verbum est et subiicitur nomen finitum non universaliter sumptum. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput X) 88. Quando autem est tertium adiacens praedicatur, dupliciter tunc dicuntur oppositiones. 89. Dico autem, ut est iustus homo, est tertium adiacere nomen vel verbum in affirmatione: 90. quare quatuor erunt illae, quarum duae quidem ad affirmationem et negatio­ nem sese habent secundum consequen­ tiam, ut privationes, duae vero mi­ nime. 91. Dico autem quoniam est aut iusto adia- cebit, aut non iusto, quare etiam ne­ gationes. Quatuor ergo sunt. 92. Intelligimus vero quod dicitur ex his quae subscripta sunt, est iustus homo, huius negatio est, non est iustus homo: est non iustus homo, huius negatio est, non est non iustus homo, est enim hoc loco, et non est iusto, et non iusto adiacet. Haec igitur quemadmodum in resolutoriis dictum est, sic sunt dis­ posita. SYNOPSIS 1. Argumentum textus et eius divisiones. 2. De duplici significatione verbi est in propositione; sumitur enim vel secundum se et ut principale praedicatum, et significat existere in rerum natura; vel ut copula et adiacens seu coniunctum principali praedicato et significat coniunctionem huius praedicati cum subiecto. In hoc secundo casu verbum est dicitur tertium in propositione, non quasi sit tertium praedicatum, sed quia est tertia dictio adiacens principali praedicato, et cum ipso constituens unum praedi­ catum propositionis; quae hac de causa dicitur propositio de tertio adiacente. 3. Propositionum quarum verbum est constituit principale praedicatum, ita ut nomen ponatur solum ex parte subiecti, una est tantum oppositio, eodem subiecto existente; sed in aliis pro­ positionibus, in quibus verbum est adiacet, oportet esse duas oppositiones. 4. Ipsum est quamvis possit dici etiam nomen, sicut quaelibet alia dictio, tamen magis di­ citur verbum, quia dictio, quae consignificat tempus communiter dicitur verbum. 5. Numerus et ordo simplicium enunciationum de tertio adiacente. 6. De differentia enunciationum, secundum quod praedicatum est nomen finitum, infinitum et privativum : unde habentur propositiones simplices, infinitae et privativae. 7. Refutatur interpretatio litterae Aristotelis data ab Hermino. 8. Alia quorumdam antiquorum interpretatio non admittitur. 9. Ammonii interpretatio. Quaedam praenotantur de virtualitate enunciationum, et de maiori vel minori extensione propositionum ad invicem comparatarum. 10. Propositiones affirmativae et negativae infinitae se habent secundum consequentiam ad propositiones affirmativas et negativas simplices, sicut duae propositiones privativae se habent ad ipsas simplices.· 11. At propositiones simplices non se habent ad infinitas in consequendo, sicut ad istas se habent privativae. -84- 211-215 IN PERI HERMENEIAS L. II, L ii 12. Simplicior et melior interpretatio Porphyrii. Propositiones simplices et propositiones infinitae ita se habent ad invicem, ut ad unam affirmativam consequatur alterius negativa; sed non viceversa ad negativam sequitur affirmativa. Et idem dicendum est de simplicibus et de privativis. 13. Explicatur numerus praedictarum enunciationum, 14. Schema. 15' Conclusio. - Dubium circa litteram Aristotelis. COMMENTARIUM S. THOMAE 211 [1]. Postquam Philosophus distinxit enunciationes, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur solum ex parte subiecti, hic accedit ad distinguendum illas enunciationes, in quibus nomen finitum vel infinitum ponitur ex parte subiecti et ex parte praedicati. Et circa hoc duo facit; primo, distinguit huiusmodi enunciationes [88]; secundo, mani­ festat quaedam quae circa eas dubia esse pos­ sent; ibi [103] : Quoniam vero contraria est i1) etc. Circa primum duo facit: primo, agit de enuntiationibus in quibus nomen praedicatur cum hoc verbo, est; secundo de enunciationibus in quibus alia verba ponuntur; ibi [99] : In his vero in quibus (2) etc. Distinguit autem huiusmodi enunciationes sicut et primas, secundum triplicem differen­ tiam ex parte subiecti consideratam: primo namque, agit de enunciationibus in quibus subiicitur nomen finitum non universaliter sumptum; secundo de illis in quibus subiici­ tur nomen finitum universaliter sumptum; ibi [93]: Similiter autem se habent (3) etc.; tertio, de illis in quibus subiicitur nomen infinitum; ibi [96]: Aliae autem habent ad id quod est non homo (4) etc. Circa primum tria facit: primo, proponit diversitatem oppositionis talium enunciatio­ num; secundo, concludit earum numerum et ponit earum habitudinem; ibi [90] : Quare quatuor (56) etc.; tertio, exemplificat; ibi [92] : Intelligimus vero (e) etc. Circa primum duo facit: primo, proponit quod intendit; secundo, exponit quoddam quod dixerat; ibi [89]: Dico autem (7) etc. 212 [2]. Circa primum [88] duo oportet intelligere: primo quidem, quid est hoc quod dicit, est tertium adiacens praedicatur. Ad cuius evidentiam considerandum est quod hoc verbum est quandoque in enunciatione prae­ dicatur secundum se; ut cum dicitur, Socrates est: per quod nihil aliud intendimus signifi­ care, quam quod Socrates sit in rerum natura. Quandoque vero non praedicatur per se, quasi (1) Lect. IV. (2) Lect. HI. (3) Lect HI. (4) Lect. III. (5) n. 5. (6) n. 14. (7) n. 4. principale praedicatum, sed quasi coniunctum principali praedicato ad connectendum ipsum subiecto; sicut cum dicitur, Socrates est albus, non est intentio loquentis ut asserat Socra­ tem esse in rerum natura, sed ut attribuat ei albedinem mediante hoc verbo, est; et ideo in talibus, est, praedicatur ut adiacens prin­ cipali praedicato. Et d'çitur esse tertium, non quia sit tertium prae t ;tum, sed quia est ter­ tia dictio posita in / mciatione, quae simul cum nomine praedicaro facit unum praedica­ tum, ut sic enunciatio dividatur in duas par­ tes et non in tres. 213 [3]. Secundo, considerandum est quid est hoc, quod dicit quod quando est, eo modo quo dictum est, tertium adiacens praedicatur, dupliciter dicuntur oppositiones. Circa quod considerandum est quod in praemissis enunciationibus, in quibus nomen ponebatur solum ex parte subiecti, secundum quodlibet subiectum erat una oppositio; puta si subiectum erat nomen finitum non univer­ saliter sumptum, erat sola una oppositio, sci­ licet est homo, non est homo. Sed quando est tertium adiacens praedicatur, oportet esse duas oppositiones eodem subiecto existente secun­ dum differentiam nominis praedicati, quod potest esse finitum vel infinitum; sicut haec est una oppositio, homo est iustus, homo non est iustus: alia vero oppositio est, homo est non iustus, homo non est non iustus. Non enim negatio fit nisi per appositionem nega­ tivae particulae ad hoc verbum est, quod est nota praedicationis. 214 [4]. Deinde cum dicit [89]: Dico autem, ut est iustus etc., exponit quod dixerat, est tertium adiacens, et dicit quod cum dici­ tur, homo est iustus, hoc verbum est, adiacet, scilicet praedicato, tamquam tertium nomen vel verbum in affirmatione. Potest enim ipsum est, dici nomen, prout quaelibet dictio no­ men dicitur (B), et sic est tertium nomen, id­ est tertia dictio. Sed quia secundum commu­ nem usum loquendi, dictio significans tempus magis dicitur verbum quam nomen, propter hoc addit, vel verbum, quasi dicat, ad hoc quod sit tertium, non refert utrum dicatur nomen vel verbum. 215 [5]. Deinde cum dicit [90]: Quare (8) Cf. lect. V. n. 15. -85 - L. II, 1. π IN PERI HERMENEIAS 215-218 quatuor erunt etc., concludit numerum enun- | det secundum consequentiam negativae de ciationum. finito praedicato, scilicet haec, homo est iniustus, ei quae est, homo non est iustus. Et primo, ponit conclusionem numeri; se­ cundo, ponit earum habitudinem; ibi [90] : Negativa vero affirmativae, scilicet haec, ho­ Quarum duae quidem etc.; tertio, rationem mo non est iniustus, ei quae est, homo numeri explicat; ibi [91]: Dico autem quo­ est iustus. — Disponatur ergo in figura. niam est etc. Et in prima quidem linea ponantur illae, quae Dicit ergo primo quod quia duae sunt op­ sunt de finito praedicato, scilicet homo est positiones, quando est tertium adiacens prae­ iustus, homo non est iustus. In secunda au­ dicatur, cum omnis oppositio sit inter duas tem linea, negativa de infinito praedicato sub enunciationes, consequens est quod sint qua­ affirmativa de finito et affirmativa sub nega­ tuor enunciationes illae in quibus est, tertium tiva. In tertia vero, negativa de privativo prae­ adiacens, praedicatur, subiecto finito non uni­ dicato similiter sub affirmativa de finito et versaliter sumpto. affirmativa sub negativa: ut patet in subscri­ Deinde cum dicit [ibid.] : Quarum duae qui­ pta figura. dem etc., ostendit habitudinem praedictarum Homo est iustus — Homo non est iustus. Homo non est non iustus — Homo est non enunciationum ad invicem; et dicit quod duae dictarum enunciationum se habent ad affirma­ iustus. tionem et negationem secundum consequen­ Homo non est iniustus — Homo est iniustus. tiam, sive secundum correlationem, aut ana­ Sic ergo duae, scilicet quae sunt de infinito logiam, ut in graeco habetur, sicut privatio­ praedicato, se habent ad affirmationem et ne­ nes; aliae vero duae minime. Quod quia bre­ gationem de finito praedicato, sicut privatio­ viter et obscure dictum est, diversimode a nes, idest sicut illae quae sunt de privativo diversis expositum est. praedicato. Sed duae aliae quae sunt de infi­ 216 [6]. Ad cuius evidentiam consideran­ nito subiecto, scilicet non homo est iustus, dum est quod tripliciter nomen potest prae­ non homo non est iustus, manifestum est quod dicari in huiusmodi enunciationibus. Quando­ non habent similem consequentiam. Et hoc que enim praedicatur nomen finitum, secun­ modo exposuit Herminus hoc quod dicitur, dum quod assumuntur duae enunciationes, Duae vero, minime, referens hoc ad illas quae una affirmativa et altera negativa, scilicet ho­ sunt de infinito subiecto. mo est iustus, et homo non est iustus; quae Sed hoc manifeste est contra litteram. Nam dicuntur simplices. Quandoque vero praedi­ cum praemisisset quatuor enunciationes, duas catur nomen infinitum, secundum quod etiam scilicet de finito praedicato et duas de infi­ assumuntur duae aliae, scilicet homo est non nito, subiungit quasi illas subdividens, qua­ iustus, homo non est non iustus; quae dicun­ rum duae quidem etc. Duae vero, minime; tur infinitae. Quandoque vero praedicatur no­ ubi datur intelligi quod utraeque duae intelmen privativum (9), secundum quod etiam su­ ligantur in praemissis. Illae autem quae sunt muntur duae aliae, scilicet homo est iniustus, de infinito subiecto non includuntur in prae­ homo non est iniustus; quae dicuntur priva­ missis, sed de his postea dicetur. Unde mani­ tivae. festum est quod de eis nunc non loquitur. 217 [7]. Quidam ergo sic exposuerunt, 218 [8]. Et ideo, ut Ammonius dicit quod duae enunciationes earum, quas praemi­ alii aliter exposuerunt, dicentes quod praedi­ serat scilicet illae, quae sunt de infinito prae­ ctarum quatuor propositionum duae, scilicet dicato, se habent ad affirmationem et nega­ quae sunt de infinito praedicato, sic se habent tionem, quae sunt de praedicato finito secun­ ad affirmationem et negationem, idest ad dum consequentiam vel analogiam, sicut pri­ ipsam speciem affirmationis et negationis, ut vationes, idest sicut illae, quae sunt de prae­ privationes, idest ut privativae affirmationes dicato privativo. Illae enim duae, quae sunt seu negationes. Haec enim affirmatio, homo de praedicato infinito, se habent secundum est non iustus, non est simpliciter affirmatio, consequentiam ad illas, quae sunt de finito sed secundum quid, quasi secundum privatio­ praedicato secundum transpositionem quannem affirmatio; sicut homo mortuus non est dam, scilicet affirmatio ad negationem et ne­ homo simpliciter, sed secundum privationem; gatio ad affirmationem. Nam homo est non et idem dicendum est de negativa, quae est iustus, quae est affirmatio de infinito praedi­ de infinito praedicato. Duae vero, quae sunt cato, respondet secundum consequentiam ne­ de finito praedicato, non se habent ad speciem gativae de praedicato finito, huic scilicet ho­ affirmationis et negationis secundum privatio­ mo non est. iustus. Negativa vero de infinito nem, sed simpliciter. Haec enim, homo est praedicato, scilicet homo non est non iustus, iustus, est simpliciter affirmativa, et haec, affirmativae de finito praedicato, huic sci­ homo non est iustus, est simpliciter negativa. licet homo est iustus. Propter quod Theo­ Sed nec hic sensus convenit verbis Aristo­ phrastus vocabat eas, quae sunt de infinito telis. Dicit enim infra: Haec igitur quemad­ praedicato, transpositas. Et similiter -etiam modum in Resolutoriis i11) dictum est, sic sunt affirmativa de privativo praedicato respon­ (9) Cf. lib. I, lect. IV, n. 13. (10) Loc. cit. in superiori nota (11) Nempe in Analyticis prioribus. — 86 — 218-223 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. ii disposita; ubi nihil invenitur ad hunc sensum ι simplicem affirmativam sequitur negativa in­ finita, et non convertitur (eo quod negativa pertinens. Et ideo Ammonius ex his, quae in infinita est in plus (13) ), ita etiam ad simpli­ fine I Priorum (12) dicuntur de propositioni­ bus, quae sunt de finito vel infinito vel pri­ cem affirmativam sequitur negativa privativa, vativo praedicato, alium sensum accipit. quae est in plus, et non convertitur. Sed sicut simplex negativa sequitur ad infinitam affir­ 219 [9]. Ad cuius evidentiam consideran­ mativam, quae est in minus, et non conver­ dum est quod, sicut ipse dicit, enunciatio ali­ qua virtute se habet ad illud, de quo totum titur; ita etiam negativa simplex sequitur ad id quod in enunciatione significatur vere prae­ privativam affirmativam, quae est in minus, dicari potest: sicut haec enunciatio, homo est et non convertitur. Ex quo patet quod eadem iustus, se habet ad omnia illa, de quorum est habitudo in consequendo infinitarum ad quolibet vere potest dici quod est homo iu­ simplices quae est etiam privativarum. stus; et similiter haec enunciatio, homo non 221 [11]. Sequitur, duae autem, scilicet est iustus, se habet ad omnia illa, de quo­ simplices, quae relinquuntur, remotis duabus, rum quolibet vere dici potest quod non est scilicet infinitis, a quatuor praemissis, minime, homo iustus. idest non ita se habent ad infinitas in conse­ Secundum ergo hunc modum loquendi, ma­ quendo, sicut privativae se habent ad eas; quia nifestum est quod simplex negativa in plus videlicet, ex una parte simplex affirmativa est est quam affirmativa infinita, quae ei correin minus quam negativa infinita, sed negativa spondet. Nam, quod sit homo non iustus, ve­ privativa est in plus quam negativa infinita: re potest dici de quolibet homine, qui non ex alia vero parte, negativa simplex est in habet habitum iustitiae; sed quod non sit plus quam affirmativa infinita, sed affirmativa homo iustus, potest dici non solum de ho­ privativa est in minus quam infinita affirma­ mine non habente habitum iustitiae, sed tiva. Sic ergo patet quod simplices non ita etiam de eo qui penitus non est homo: se habent ad infinitas jn consequendo, sicut haec enim est vera, lignum non est homo iu­ privativae se habent ad infinitas. stus; tamen haec est falsa, lignum est homo 222 [12]. Quamvis autem secundum hoc non iustus. Et ita negativa simplex est in plus | littera Philosophi subtiliter exponatur, tamen quam affirmativa infinita; sicut etiam animal videtur esse aliquantulum expositio extorta. est in plus quam homo, quia de pluribus veNam littera Philosophi videtur sonare diversas rificatur. habitudines non esse attendendas respectu di­ Simili etiam ratione, negativa simplex est versorum; sicut in praedicta expositione primo in plus quam affirmativa privativa: quia de accipitur similitudo habitudinis ad simplices, eo quod non est homo non potest dici quod et postea dissimilitudo habitudinis respectu sit homo iniustus. infinitarum. Et ideo simplicior et magis con­ Sed affirmativa infinita est in plus quam veniens litterae Aristotelis est expositio Poraffirmativa privativa : potest enim dici de phyrii quam Boethius ponit; secundum quam puero et de quocumque homine nondum ha­ expositionem attenditur similitudo et dissi­ bente habitum virtutis aut vitii quod sit homo militudo secundum consequentiam affirmativa­ non iustus, non tamen de aliquo eorum vere rum ad negativas. dici potest quod sit homo iniustus. — Affir­ Unde dicit [ibid.] : Quarum, scilicet qua­ mativa vero simplex in minus est quam ne­ tuor praemissarum, duae quidem, scilicet af­ gativa infinita: quia quod non sit homo non firmativae, quarum una est simplex et alia in­ iustus potest dici non solum de homine iusto, finita, se habebunt secundum consequentiam sed etiam de eo quod penitus non est homo. ad affirmationem et negationem; ut scilicet ad Similiter etiam negativa privativa in plus unam affirmativam sequatur alterius negativa. est quam negativa infinita. Nam, quod non Nam ad affirmativam simplicem sequitur ne­ sit homo iniustus, potest dici non solum de gativa infinita; et ad affirmativam infinitam homine habente habitum iustitiae, sed de eo sequitur negativa simplex. Duae vero, scilicet quod penitus non est homo, de quorum quo­ negativae, minime, idest non ita se habent ad libet potest dici quod non sit homo non iu­ affirmativas, ut scilicet ex negativis sequantur stus: sed ulterius potest dici de omnibus ho­ affirmativae, sicut ex affirmativis sequebantur minibus, qui nec habent habitum iustitiae ne­ negativae. — Et quantum ad utrumque simi­ que habent habitum iniustitiae. liter se habent privativae sicut infinitae. 220 [10]. His igitur visis, facile est expo­ 223 [13]. Deinde cum dicit [91]: Dico nere praesentem litteram hoc modo. Quarum, autem quoniam etc., manifestat quoddam scilicet quatuor enunciationum praedictarum, quod supra dixerat, scilicet quod sint quatuor duae quidem, scilicet infinitae, se habebunt ad praedictae enunciationes : loquimur enim nunc affirmationem et negationem, idest ad duas de enunciationibus, in quibus hoc verbum est simplices, quarum una est affirmativa et altera solum praedicatur secundum quod est adianegativa, secundum consequentiam, idest in mo­ cens alicui nomini finito vel infinito: puta do consequendi ad eas, ut privationes, idest secundum quod adiacet iusto; ut cum dicitur, sicut duae privativae: quia scilicet, sicut ad homo est iustus, vel secundum quod adiacet (12) Cap. ult. (13) — 87 — Cf. n. praec. non iusto; ut cum dicitur, homo est non iustus. Et quia in neutra harum negatio appo­ nitur ad verbum, consequens est quod utra­ que sit affirmativa. Omni autem affirmationi opponitur negatio, ut supra in Primo osten­ sum est (14). Relinquitur ergo quod praedictis duabus enunciationibus affirmativis respondent duae aliae negativae. Et sic consequens est quod sint quatuor simples enunciationes. 224 [14]. Deinde cum dicit [92]: Intelligimus vero etc., manifestat quod supra di­ ctum est per quandam figuralem descriptio­ nem. Dicit enim quod id, quod in supradictis dictum est, intelligi potest ex sequenti sub­ scriptione. Sit enim quaedam quadrata figura, in cuius uno angulo describatur haec enuncia­ tio, homo est iustus, et ex opposito describa­ tur eius negatio quae est, homo non est iu­ stus; sub quibus scribantur duae aliae infini­ tae, scilicet homo est non iusius, homo non est non iustus. Homo est iustus angulares contrapositae Homo non est iustus angulares subinvicem positae Homo non est non iustus (14) 223-225 IN PERI HERMENEIAS L. II, I. U Lect. IX. n. 6. angulares contrapositae angulares subinvicem positae Homo est non iustus In qua descriptione apparet quod hoc verbum est, affirmativum vel negativum, adiacet iusto et non iusto. Et secundum hoc di versificantur quatuor enunciationes. 225 [15], Ultimo autem concludit [93] quod praedictae enunciationes disponuntur se­ cundum ordinem consequentiae, prout dictum est in Resolutoriis, idest in I Priorum (15). Alia littera habet: Dico autem, quoniam EST aut homini aut non homini adiacebit, et in figura, EST, hoc loco homini et non ho­ mini adiacebit. Quod quidem non est intelli­ gendum, ut homo, et non homo accipiatur ex parte subiecti, non enim nunc agitur de enun­ ciationibus quae sunt de infinito subiecto. Un­ de oportet quod homo et non homo accipian­ tur ex parte praedicati. Sed quia Philosophus exemplificat de enunciationibus in quibus ex parte praedicati ponitur iustum et non iustum, visum est Alexandro, quod praedicta littera sit corrupta. Quibusdam aliis videtur quod possit sustineri et quod signanter Aristoteles nomina in exemplis variaverit, ut ostenderet quod non differt in quibuscunque nominibus ponantur exempla. (15) 88 — Cap. ulc 226-227 IN PERI HERMENEIAS L. Π, 1. ni LECTIO III. (nn. 226-241; [93-102]). De numero et habitudine enuntiationum in quibus praedicatur verbum est et subiicitur nomen finitum universaliter sumptum, vel nomen infinitum, et in quibus praedicatur verbum adiectivum. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput X) 93. Similiter autem se habent, et si uni­ versalis nominis sit affirmatio; ut est, omnis homo iustus est; negatio huius, non omnis est homo iustus, omnis est homo non iustus, non omnis est homo non iustus. 94. Sed non similiter angulares contingit veras esse; contingit autem aliquando. 95. Hae igitur duae oppositae sunt. 96. Aliae autem duae ad id quod est, non homo, quasi ad subiectum aliquod ad­ ditum; ut, est iustus non homo, non est iustus non homo; est non iustus non homo, non est non iustus non homo. 97. Plures autem his non erunt oppositae. 98. Hae autem extra illas, ipsae secundum se erunt, ut nomine utentes eo, quod est non homo. 99. In his vero, in quibus, est, non con­ venit ut in eo quod est valere vel am­ bulare, idem faciunt sic positum, ac si, est, adderetur, ut, sanus est omnis ho­ mo, non sanus est omnis homo; sanus est omnis non homo, non sanus est omnis non homo. 100. Non enim dicendum est, non omnis ho­ mo; sed, non, negationem ad id quod est homo addendum est; omnis enim non universalem significat, sed quo­ niam universaliter. 101. Manifestum est autem ex eo quod est, valet homo, non valet homo; valet non homo, non valet non homo. Haec enim ab illis differunt, eo quod univer­ saliter non sunt. Quare omnis vel nul­ lus nihil significant aliud, nisi quoniam universaliter de nomine, vel affirmant vel negant. 102. Ergo et caetera eadem oportet apponi. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 226 [1]. Postquam Philosophus distinxit enunciationes in quibus subiicitur nomen infi­ nitum non universaliter sumptum, hic intendit distinguere enunciationes, in quibus subiicitur nomen finitum universaliter sumptum. Et circa hoc tria facit : primo, ponit simi­ litudinem istarum enunciationum ad infinitas supra positas [93]; secundo, ostendit dissimi­ litudinem earumdem; ibi [94] : Sed non si­ militer (*) etc.; tertio, concludit numerum op­ positionum inter dictas enunciationes; ibi [95] : Hae duae igitur (12) etc. (1) n. 5. (2) Ibid. Dicit ergo primo [93] quod similes sunt enunciationes, in quibus est nominis univer­ saliter sumpti affirmatio. 227 [2]. Quoad primum notandum est quod in enunciationibus indefinitis supra po­ sitis (3) erant duae oppositiones et quatuor enunciationes, et affirmativae inferebant nega­ tivas, et non inferebantur ab eis, ut patet tain in expositione Ammonii, quam Porphyrii. Ita in enunciationibus in quibus subiicitur nomen finitum universaliter sumptum inveniuntur duae oppositiones et quatuor enunciationes: et af­ firmativae inferunt negativas et non e contra. (3) - 89 - Lib. Il, lect. II, n. 5. L. II, 1. in IN PERI HERMENEIAS Unde similiter se habent enunciationes supradictae, si nominis in subiecto sumpti fiat affir­ matio universaliter. Fient enim tunc quatuor enunciationes: duae de praedicato finito, sci­ licet omnis homo est iustus, et eius negatio quae est non omnis homo est iustus; et duae de praedicato infinito, scilicet omnis homo est non iustus, et eius negatio quae est, non omnis homo est non iustus. Et quia quaelibet affirmatio cum sua negatione unam integrat oppositionem, duae efficiuntur oppositiones, si­ cut et de indefinitis dictum est. Nec obstat quod de enunciationibus universalibus loquens particulares inseruit; quoniam sicut supra de indefinitis et suis negationibus sermonem fe­ cit, ita nunc de affirmationibus universalibus sermonem faciens de earum negationibus est coactus loqui. Negatio siquidem universalis af­ firmativae non est universalis negativa, sed particularis negativa, ut in I libro habitum est (4). 228 [3]. Quod autem similis sit consequen­ tia in istis et supradictis indefinitis patet exemplariter. Et ne multa loquendo res clara prolixitate obtenebretur, formetur primo figu­ ra de indefinitis, quae supra posita est in ex­ positione Porphyrii, scilicet ex una parte po­ natur affirmativa finita, et sub ea negativa in­ finita, et sub ista negativa privativa. Ex al­ tera parte primo negativa finita, et sub ea affirmativa infinita, et sub ea affirmativa pri­ vativa. Deinde sub illa figura formetur alia figura similis illi universaliter: ponatur scilicet ex una parte universalis affirmativa de prae­ dicato finito, et sub ea particularis negativa de praedicato infinito, et ad complementum similitudinis sub ista particularis negativa de praedicato privativo; ex altera vero parte po­ natur primo particularis negativa de praedi­ cato infinito, et sub ea universalis affirmativa de praedicato finito, et sub ista universalis affirmativa de praedicato privativo, hoc modo: FIGURA INDEFINITARUM Hoho est iustus — Homo non est iustus Homo non est non iustus — Homo est non iustus Homo non est iniustus — Homo est iniustus FIGURA UNIVERSALIUM Omnis homo est iustus Non omnis homo est non iustus Non omnis homo est iniustus — Non omnis homo est non iustus — Omnis homo est iustus — Omnis homo est iniu­ stus Quibus ita dispositis, exerceatur consequentia semper in ista proxima figura, sicut supra in indefinitis exercita est: sive sequendo exposi­ tionem Ammonii, ut infinitae se habeant ad finitas, sicut privativae se habent ad ipsas fi­ nitas; finitae autem non se habeant ad infi­ nitas medias, sicut privativae se habent ad 227-231 ipsas infinitas: sive sectando expositionem Porphyrii, ut affirmativae inferant negativas, et non e contra. Utrique enim expositioni suprascriptae deserviunt figurae, ut patet diligen­ ter indaganti. Similiter ergo se habent enun­ ciationes istae universales ad indefinitas in tri­ bus, scilicet in numero propositionum, et nu­ mero oppositionum, et modo consequentiae. 229 [4]. Deinde cum dicit [94]: Sed non similiter angulares etc., ponit dissimilitudinem inter istas universales et supradictas indefini­ tas, in hoc quod angulares non similiter con­ tingit veras esse. Quae verba primo exponen­ da sunt secundum eam, quam credimus esse ad mentem Aristotelis, expositionem; deinde secundum alios. Angulares enunciationes in utraque figura suprascripta vocat eas quae sunt diametraliter oppositae, scilicet affirmativam finitam ex uno angulo, et affirmativam infini­ tam sive privativam ex alio angulo: et simi­ liter negativam finitam ex uno angulo, et ne­ gativam infinitam vel privativam ex alio an­ gulo. 230 [5]. Enunciationes ergo in qualitate similes angulares vocatae, eo quod angulares, idest diametraliter distant, dissimilis veritatis sunt apud indefinitas et universales. Angulares enim indefinitae tam in diametro affirmatio­ num, quam in diametro negationum possunt esse simul verae, ut patet in suprascripta fi­ gura indefinitarum. Et hoc intellige in ma­ teria contingenti. Angulares vero in figura universalium non sic se habent, quoniam an­ gulares secundum diametrum affirmationum impossibile est esse simul veras in quacumque materia. Angulares autem secundum diame­ trum negationum quandoque possunt esse si­ mul verae, quando scilicet fiunt in materia contingenti: in materia enim necessaria et re­ mota (5) impossibile est esse ambas veras. Haec est Boethii, quam veram credimus, ex­ positio. 231 [6]. Herminus autem, Boethio refe­ rente, aliter exponit. Licet enim ponat simili­ tudinem inter universales et indefinitas quoad numerum enunciationum et oppositionum, op­ positiones tamen aliter accipit in universalibus et aliter in indefinitis. Oppositiones siquidem indefinitarum numerat sicut et nos numeravi­ mus, alteram scilicet inter finitas affirmativam et negativam, et alteram inter infinitas affir­ mativam et negativam, quemadmodum nos fe­ cimus. Universalium vero non sic numerat op­ positiones, sed alteram sumit inter universa­ lem affirmativam finitam et particularem ne­ gativam finitam, scilicet omnis homo est iu­ stus, non omnis homo est iustus, et alteram inter eamdem universalem affirmativam fini­ tam et universalem affirmativam infinitam, sci­ licet omnis homo est iustus, omnis homo est non iustus. Inter has enim est contrarietas, in­ ter illas vero contradictio. — Dissimilitudinem j etiam universalium ad indefinitas aliter ponit. (4) Lect. XI, n. 3 seq. (5) — 90 Cf. lib. I, lect. XIII, n. 3. IN PERI HERMENEIAS 231-234 Non enim nobiscum fundat dissimilitudinem inter angulares universalium et indefinitarum supra differentia quae est inter angulares uni­ versalium affirmativas et negativas, sed supra differentia quae est inter ipsas universalium angulares inter se ex utraque parte. Format namque talem figuram, in qua ex una parte sub universali affirmativa finita, universalis affirmativa infinita est; et ex alia parte sub particulari negativa finita, particularis nega­ tiva infinita ponitur; sicque angulares sunt disparis qualitatis, et similiter indefinitarum figuram format hoc modo: Omnis homo est iustus Contradictoriae Non omnis homo est iustus Contrariae Subcontrariae Omnis homo est non iustus Contradictoriae Non omnis homo est non iustus angu + lares angu lares Homo est iustus Homo non est iustus Homo est non iustus Homo non est non iustus angu + lares angu lares Quibus ita dispositis, ait in hoc stare dissimi­ litudinem, quod angulares indefinitarum mu­ tuo se invicem compellunt ad veritatis seque­ lam, ita quod unius angularis veritas suae an­ gularis veritatem infert undecumque incipias. Universalium vero angulares non se mutuo compellunt ad veritatem, sed ex altera parte necessitas deficit illationis. Si enim incipias ab aliquo universalium et ad suam angularem procedas, veritas universalis non ita potest es­ se simul cum veritate angularis, quod com­ pellit eam ad veritatem: quia si universalis est vera, sua universalis contraria erit falsa: non enim possunt esse simul verae. Et si ista universalis contraria est falsa, sua contradicto­ ria particularis, quae est angularis primae uni­ versalis assumptae, erit necessario vera: im­ possibile est enim contradictorias esse simul falsas. Si autem incipias e converso ab aliqua particularium et ad suam angularem procedas, veritas particularis ita potest stare cum veri­ tate suae angularis, quod tamen non neces­ sario infert eius veritatem: quia licet sequa­ tur: Particularis est vera; ergo sua universalis contradictoria est falsa; non tamen sequitur — 91 L. II, 1. ni ultra: Ista universalis contradictoria est falsa; ergo sua universalis contraria, quae est angu­ laris particularis assumpti, est vera. Possunt enim contrariae esse simul falsae. 232 [7]. Sed videtur expositio ista deficere ab Aristotelis mente quoad modum sumendi oppositiones. Non enim intendit hic loqui de oppositione quae est inter finitas et infinitas, sed de ea quae est inter finitas inter se, et in­ finitas inter se. Si enim de utroque modo op­ positionis exponere volumus, iam non duas, sed tres oppositiones inveniemus: primam in­ ter finitas, secundam inter infinitas, tertiam quam ipse Herminus dixit inter finitam et infinitam. Figura etiam quam formavit, con­ formis non est ei, quam Aristoteles in fine I Priorum formavit, ad quam nos remisit, cum dixit: Haec igitur quemadmodum in Resolutoriis dictum est, sic sunt disposita. In Aristotelis namque figura, angulares sunt af­ firmativae affirmativis, et negativae negativis. 233 [8]. Deinde cum dicit [95]: Hae igi­ tur duae etc., concludit numerum propositio­ num. Et potest dupliciter exponi; primo, ut iy hae demonstret universales, et sic est sen­ sus, quod hae universales finitae et infinitae habent duas oppositiones, quas supra decla­ ravimus; secundo, potest exponi ut ly hae de­ monstret enunciationes finitas et infinitas quoad praedicatum sive universales sive in­ definitas, et tunc est sensus, quod hae enun­ ciationes supradictae habent duas oppositio­ nes, alteram inter affirmationem finitam et eius negationem, alteram inter affirmationem infinitam et eius negationem. Placet autem mihi magis secunda expositio, quoniam bre­ vitas cui Aristoteles studebat, replicationem non exigebat, sed potius quia enunciationes finitas et infinitas quoad praedicatum secun­ dum diversas quantitates enumeraverat, ad duas oppositiones omnes reducere, terminando earum tractatum, voluit. 234 [9]. Deinde cum dicit [96]: Aliae au­ tem ad id quod est etc., intendit declarare di­ versitatem enunciationum de tertio adiacente, in quibus subiicitur nomen infinitum. Et circa hoc tria facit: primo, proponit et distinguit eas; secundo, ostendit quod non dantur plures supradictis; ibi [97] : Magis au­ tem (·) etc.; tertio, ostendit habitudinem ista­ rum ad alias; ibi [98] : Hae autem extra (7) etc. Ad evidentiam primi advertendum est tres esse species enunciationum de inesse, in qui­ bus explicite ponitur hoc verbum est. — Quaedam sunt, quae subiecto sive finito sive infinito nihil habent additum ultra verbum, ut, homo est, non homo est. — Quaedam vero sunt quae subiecto finito habent, praeter ver­ bum, aliquid additum sive finitum sive infi­ nitum, ut, homo est iustus, homo est non iustus. — Quaedam autem sunt quae subiecto infinito, praeter verbum, habent aliquid ad(6) n. seq. (7) Infra n. It. IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. Jii ditum sive finitum sive infinitum, ut, non ho­ mo est iustus, non homo est non iustus. Et quia de primis iam determinatum est, ideo de ultimis tractare volens, ait [96] : Aliae autem sunt, quae habent aliquid, scilicet prae­ dicatum, additum supra verbum est, ad id quod est, non homo, quasi ad subiectum, idest ad subiectum infinitum. Dixit autem quasi, quia sicut nomen infinitum deficit a ratione nominis (8), ita deficit a ratione subiecti. Si­ gnificatum siquidem nominis infiniti non pro­ prie substernitur compositioni cum praedicato quam importat, est, tertium adiacens. Enume­ rat quoque quatuor enunciationes et duas op­ positiones in hoc ordine, sicut in superiori­ bus fecit. Distinguit etiam istas ex finitate vel infini­ tate praedicata. Unde primo, ponit oppositio­ nes inter affirmativam et negativam habentes subiectum infinitum et praedicatum finitum, dicens: Ut, non homo est iustus, non homo non est iustus. Secundo, ponit oppositionem alteram inter affirmativam et negativam, ha­ bentes subiectum infinitum et praedicatum in­ finitum, dicens: Ut, non homo est non iustus, non homo non est non iustus. 235 [10]. Deinde cum dicit [97]: Magis autem plures etc., ostendit quod non dantur plures oppositiones enunciationum supradictis. Ubi notandum est quod enunciationes de in­ esse, in quibus explicite ponitur hoc verbum est, sive secundum, sive tertium adiacens, de quibus loquimur, non possunt esse plures quam duodecim supra positae; et consequen­ 234-235 ter oppositiones earum secundum affirmatio­ nem et negationem non sunt nisi sex. Cum enim in tres ordines divisae sint enunciationes, scilicet in illas de secundo adiacente, in illas de tertio subiecti finiti, et in illas de tertio subiecti infiniti, et in quolibet ordine sint qua­ tuor enunciationes; fiunt omnes enunciationes duodecim, et oppositiones sex. Et quoniam subiectum earum in quolibet ordine potest quadrupliciter quantificari, scilicet universali­ tate, particularitate, et singularitate et indefinitione; ideo istae duodecim multiplican­ tur in quadraginta octo. Quater enim duo­ decim quadraginta octo faciunt. Nec pos­ sibile est plures his imaginari. Et licet Aristo­ teles nonnisi viginti harum expresserit, octo in primo ordine, octo in secundo, et quatuor in tertio, attamen per eas reliquas voluit intelligi. Sunt autem sic enumerandae et ordi­ nandae secundum singulos ordines, ut affir­ mationi negatio prima ex opposito situetur, ut oppositionis intentum clarius videatur. Et sic contra universalem affirmativam non est ordinanda universalis negativa, sed particularis negativa, quae est illius negatio; et e converso, contra particularem affirmativam non est or­ dinanda particularis negativa, sed universalis negativa quae est eius negatio. Ad clarius au­ tem intuendum numerum, coordinandae sunt omnes, quae sunt similis quantitatis, simul in recta linea, distinctis tamen ordinibus tribus supradictis. Quod ut clarius elucescat, in hac subscripta videatur figura : PRIMUS ORDO Socrates est Quidam homo est — Socrates non est — Quidam homo non est — Non Socrates est — Quidam non homo est Homo est Omnis homo est — Homo non est — Omnis homo non est — Non homo est — Omnis non homo est Socrates est iustus — Socrates non est iustus — Socrates est non iustus — Quidam homo non est iustus — Homo non est iustus — Quidam homo est non iustus — Homo est non iustus — Omnis iustus — Omnis iustus — Non Socrates non est — Quidam non homo non est — Non homo non est — Omnis non homo non est SECUNDUS ORDO Quidam homo est iustus Homo est iustus Omnis homo est iustus homo non est homo est non — Socrates non iustus — Quidam homo non iustus — Homo non est stus — Omnis homo non iustus est non non est non iu­ non est TERTIUS ORDO Non Socrates est iustus Quidam non homo est iu­ stus Non homo est iustus Omnis non homo est iu­ stus —· Non Socrates non est iustus — Quidam non homo non est iustus — Non homo non est iu­ stus — Omnis non homo non est iustus — Non Socrates est non iustus — Quidam non homo est non iustus — Non homo est non iu­ stus — Omnis non homo est non iustus (8) Cf. lib. I, lect. IV, n. 13. — 92 — — Non Socrates non non iustus — Quidam non homo est non iustus — Non homo non est iustus — Omnis non homo est non iustus est non non non 235-238 IN PERI HERMENEIAS Quod autem plures his non sint, ex eo patet quod non contingit pluribus modis variari sub­ iectum et praedicatum penes finitum et infi­ nitum, nec pluribus modis variantur finitum et infinitum subiectum. Nulla enim enunciatio de secundo adiacente potest variari penes prae­ dicatum finitum vel infinitum, sed tantum pe­ nes subiectum quod sufficienter factum appa­ ret. Enunciationes autem de tertio adiacente quadrupliciter variari possunt, quia aut sunt subiecti et praedicati finiti, aut utriusque infi­ niti, aut subiecti finiti et praedicati infiniti, aut subiecti infiniti et praedicati finiti. Qua­ rum nullam praetermissam esse superior do­ cet figura. 236 [11]. Deinde cum dicit [98]: Hae au­ tem extra illas etc., ostendit habitudinem ha­ rum quas in tertio ordine numeravimus ad il­ las, quae in secundo sitae sunt ordine, et di­ cit quod istae sunt extra illas, quia non se­ quuntur ad illas, nec e converso. Et rationem assignans subdit: Ut nomine utentes eo quod est non homo, idest ideo istae sunt extra illas, quia istae utuntur nomine infinito loco no­ minis, dum omnes habent subiectum infinitum. Notanter autem dixit enunciationes subiecti infiniti uti ut nomine, infinito nomine, quia cum subiici in enunciatione proprium sit no­ minis, praedicari autem commune nomini et verbo, omne subiectum enunciationis ut no­ men subiicitur. 237 [12]. Deinde cum dicit [99]: In his vero in quibus est etc., determinat de enun­ ciationibus in quibus ponuntur verba adiectiva. Et circa hoc tria facit: primo, distinguit eas; secundo, respondet cuidam tacitae quae­ stioni; ibi [100]: Non enim dicendum est (9) etc.; tertio, concludit earum conditiones; ibi [102]: Ergo et caetera eadem etc. Ad evidentiam primi resumendum est, quod inter enunciationes in quibus ponitur est se­ cundum adiacens, et eas in quibus ponitur est tertium adiacens talis est differentia quod in illis, quae sunt de secundo adiacente, simpli­ citer fiunt oppositiones, scilicet ex parte sub­ iecti tantum variati per finitum et infinitum; in his vero, quae habent est tertium adiacens dupliciter fiunt oppositiones, scilicet et ex par­ te praedicati et ex parte subiecti, quia utrum­ que variari potest per finitum et infinitum. Unde unum ordinem tantum enunciationum de secundo adiacente fecimus, habentem qua­ tuor enunciationes diversimode quantificatas et duas oppositiones. Enunciationes autem de tertio adiacente oportuit partiri in duos or­ dines, quia sunt in eis quatuor oppositiones et octo enunciationes, ut supra dictum est. — Considerandum quoque est quod enunciatio­ nes, in quibus ponuntur verba adiectiva, quoad significatum aequivalent enunciationibus de tertio adiacente, resoluto verbo adiectivo in proprium participium et est, quod semper fieri (II) n. 14. L. II, 1. ni licet, quia in omni verbo adiectivo clauditur verbum substantivum. Unde idem significant ista, omnis homo currit, quod ista, omnis homo est currens. Propter quod Boethius vo­ cat enunciationes cum verbo adiectivo de se­ cundo adiacente secundum vocem, de tenio autem secundum potestatem, quia potest re­ solvi in tertium adiacens, cui aequivalet. Quoad numerum autem enunciationum et oppositio­ num, enunciationes verbi adiectivi formaliter sumptae non aequivalent illis de tertio adia­ cente, sed aequivalent enunciationibus, in qui­ bus ponitur est secundum adiacens. Non pos­ sunt enim fieri oppositiones dupliciter in enun­ ciationibus adiectivis, scilicet ex parte subie­ cti et praedicati, sicut fiebant in substantivis de tertio adiacente, quia verbum, quod prae­ dicatur in adiectivis, infinitari non potest. Sed oppositiones adiectivarum fiunt simpliciter, scilicet ex parte subiecti tantum variati per infinitum et finitum diversimode quantificati, sicut fieri didicimus supra in enunciationibus substantivis de secundo adiacente, eadem du­ cti ratione, quia praeter verbum nulla est af­ firmatio vel negatio (10), sicut praeter nomen esse potest. Quia autem in praesenti tractatu non de significationibus, sed de numero enun­ ciationum et oppositionum sermo intenditur, ideo Aristoteles determinat diversificandas esse enunciationes adiectivas secundum modum, quo distinctae sunt enunciationes in quibus ponitur est secundum adiacens. Et ait quod in his enunciationibus, in quibus non contin­ git poni hoc verbum est formaliter, sed ali­ quod aliud, ut, currit, vel, ambulat, idest in enunciationibus adiectivis, idem faciunt quoad numerum oppositionum et enunciationum sic posita, scilicet nomen et verbum, ac si est se­ cundum adiacens subiecto nomini adderetur. Habent enim et istae adiectivae, sicut illae, in quibus ponitur est, duas oppositiones tantum, alteram inter finitas, ut, omnis homo currit, omnis homo non currit, alteram inter infinitas quoad subiectum, ut, omnis non homo currit, omnis non homo non currit. 238 [13]. Deipde cum dicit [100]: Non enim dicendum est etc., respondet tacitae quaestioni. Et circa hoc facit duo : primo, ponit solu­ tionem quaestionis; deinde, probat eam; ibi : Manifestum est autem (ll) etc. Est ergo quaestio talis: Cur negatio infinitans numquam addita est supra signo univer­ sali aut particulari, ut puta, cum vellemus in­ finitate istam, omnis homo currit, cur non sic infinitata est, non omnis homo currit, sed sic, omnis non homo currit? Huic namque quae­ stioni respondet, dicens quod quia nomen infinitabile debet significare aliquid universale, vel singulare; omnis autem et similia signa non significant aliquid universale aut singulare, sed quoniam universaliter aut particulariter; ideo GO) Cf. lib. I, lect. VIII, n. 9. (11) n. 14. 93 — L. Il, 1. in IN PERI HERMENEIAS non est dicendum, non omnis homo, si infinitare volumus (licet debeat dici, si negare quantitatem enunciationis quaerimus), sed ne­ gatio infinitans ad ly homo, quod significat aliquid universale, addenda est, et dicendum, omnis non homo. 239 [14]. Deinde cum dicit [101]: Mani­ festum est autem ex eo quod est etc., probat hoc quod dictum est, scilicet quod omnis et similia non significant aliquod universale, sed quoniam universaliter tali ratione. Illud, in quo differunt enunciationes praecise differen­ tes per habere et non habere ly omnis, est non universale aliquod, sed quoniam univer­ saliter; sed illud in quo differunt enunciatio­ nes praecise differentes per habere et non ha­ bere ly omnis, est significatum per ly omnis; ergo significatum per ly omnis est non ali­ quid universale, sed quoniam universaliter. Minor huius rationis, ' tacita in textu, ex se clara est. Id enim in quo, caeleris paribus, habentia a non habentibus aliquem terminum differunt, significatum est illius termini. Maior vero in littera exemplariter declaratur sic. Illae enunciationes homo currit, et omnis homo currit, praecise differunt ex hoc, quod in una est ly omnis, et in altera non. Tamen non ita differunt ex hoc, quod una sit universalis, alia non universalis. Utraque enim habet subie­ ctum universale, scilicet ly homo, sed diffe­ runt, quia in ea, ubi ponitur ly omnis, enunciatur de subiecto universaliter, in altero au­ tem non universaliter. Cum enim dico, homo currit, cursum attribuo homini universali, sive communi, sed non pro tota humana univer­ sitate; cum autem dico, omnis homo currit, cursum inesse homini pro omnibus inferio­ ribus significo. — Simili modo declarari po­ test de tribus aliis, quae in textu adducuntur, scilicet, homo non currit, respectu suae uni­ versalis universaliter, omnis homo non currit: et sic de aliis. Relinquitur ergo, quod, omnis et nullus et similia signa nullum universale significant, sed tantummodo significant, quo­ niam universaliter de homine affirmant vel negant. 240 [15]. Notato hic duo: primum est quod non dixit omnis et nullus significat uni­ versaliter, sed quoniam universaliter; secun­ dum est, quod addit, de homine affirmant vel negant. — Primi ratio est, quia signum distributivum non significat modum ipsum univer­ salitatis aut particularitatis absolute, sed ap­ plicatum termino distributo. Cum enim dico, omnis homo, ly omnis denotat universitatem 238-241 applicari illi termino homo, ita quod Aristo­ teles dicens quod omnis significat quoniam universaliter, per ly quoniam insinuavit appli­ cationem universalitatis importatam in ly om­ nis in actu exercito, sicut et in I Posteriorum, in definitione scire applicationem causae no­ tavit per illud verbum quoniam, dicens: Scire est rem per causam cognoscere, et quoniam illius est causa. — Ratio autem secundi insi­ nuat differentiam inter terminos categorematicos et syncategorematios. Illi siquidem po­ nunt significata supra terminos absolute; isti autem ponunt significata sua supra terminos in ordine ad praedicata. Cum enim dicitur, homo albus, ly albus denominat hominem in seipso absque respectu ad aliquod sibi adden­ dum. Cum vero dicitur, omnis homo, ly om­ nis etsi hominem distribuat, non tamen distri­ butio intellectum firmat, nisi in ordine ad ali­ quod praedicatum intelligatur. Cuius signum est, quia, cum dicimus, omnis homo currit, non intendimus distribuere hominem pro tota sua universitate absolute, sed in ordine ad cursum. Cum autem dicimus, albus homo cur­ rit, determinamus hominem in seipso esse al­ bum et non in ordine ad cursum. Quia ergo omnis et nullus, sicut et alia syncategoremata, nil aliud in enunciatione faciunt, nisi quia determinant subiectum in ordine ad praedica­ tum, et hoc sine affirmatione et negatione fieri nequit; ideo dixit quod nil aliud significant, nisi quoniam universaliter de nomine, idest de subiecto, affirmant vel negant, idest affirmatio­ nem vel negationem fieri determinant, ac per hoc a categorematicis ea separavit. Potest et­ iam referri hoc quod dixit, affirmant vel ne­ gant, ad ipsa signa, scilicet omniï et nullus, quorum alterum positive distribuit, alterum removendo. 241 [16]. Deinde cum dicit [102]: Ergo et caetera eadem etc., concludit adiectivarum enunciationum conditiones. Dixerat enim quod adiectivae enunciationes idem faciunt quoad oppositionum numerum, quod substan­ tivae de secundo adiacente; et hoc declarave­ rat, oppositionum numero exemplariter subiuncto. Et quia ad hanc convenientiam sequi­ tur convenientia quoad finitationem praedica­ torum, et quoad diversam subiectorum quan­ titatem, et earum multiplicationem ex ductu quaternarii in seipsum, et si qua sunt huius­ modi enumerata; ideo concludit: Ergo et cae­ tera, quae in illis servanda erant, eadem, id­ est similia istis apponenda sunt. — 94 — 242 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. jv LECTIO IV. (nn. 242-253; [103-110]). Nonnullae circa ea quae dicta sunt dubitationes moventur ac solvuntur. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput X) 103. Quoniam vero contraria est negatio, ei quae est, omne animal est iustum, illa quae significat quoniam, nullum animal est iustum; hae quidem manifestum est quoniam nunquam erunt, neque verae simul, neque in eodem ipso; his vero oppositae erunt aliquando: ut, non omne animal iustum est, et, aliquod animal iustum est. 104. Sequuntur vero eam quae est, omnis homo est non iustus, illa quae est, nul­ lus homo est iustus; illam vero quae est, aliquis homo iustus est, opposita, quoniam, non omnis est homo non iustus. Necesse est enim aliquem esse. 105. Manifestum est autem etiam, quod in singularibus si est verum interrogatum negare, quoniam et affirmare verum est. Ut, putasne Socrates sapiens est? non. Socrates igitur non sapiens est. In universalibus vero non est vera, quae similiter dicitur: vera autem negativa est. Ut, putasne omnis homo sapiens est? non; omnis igitur homo non sa­ piens est: hoc enim falsum est: sed, non igitur omnis homo sapiens est, vera est. Haec enim opposita est; illa vero contraria. 106. Illae vero secundum infinita contraiacentes sunt nomina vel verba, ut in eo quod est, non homo, vel, non iustus, quasi negationes sine nomine et verbo 107. 108. 109. 110. esse videbuntur. Sed non sunt. Semper enim vel veram esse vel falsam necesse est negationem; qui vero dixit, non ho­ mo, nihil magis quam qui dicit, homo, sed etiam minus verus vel falsus fuit, si non aliquid addatur. Significat autem, est omnis non homo iustus, nulli illarum idem; nec huic op­ posita ea quae est, non est omnis non homo iustus: illa vero, quae est, omnis non iustus non homo est, illi quae est, nullus est iustus non homo, idem significat. Transposita vero nomina et verba idem significant, ut, est albus homo, et, est homo albus. Nam si hoc non est, eiusdem multae erunt negationes; sed ostensum est, quod una unius est: eius enim quae est, est albus homo, negatio est, non est albus homo: eius vero quae est, est homo albus, si non eadem est ei quae est, est albus homo, erit negatio, vel ea quae est, non est non homo albus, vel ea quae est, non est homo albus. Sed altera quidem est negatio eius, quae est, est non homo albus; altera vero eius quae est, est homo albus. Quare erunt duae unius. Quod igitur transposito nomine vel verbo, eadem sit affirmatio vel negatio, manifestum est COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 242 [1]. Postquam determinatum est de diversitate enunciationum, hic intendit remo­ vere quaedam dubia circa praedicta. — 95 Et circa hoc facit sex secundum numerum dubiorum, quae suis patebunt locis. Quia ergo supra dixerat quod in universalibus non simi­ L. II, 1. iv liter contingit angulares esse simul veras, quia affirmativae angulares non possunt esse simul verae, negativae autem sic; poterat quispiam dubitare, quae est causa huius diversitatis. Ideo nunc illius dicti causam intendit assi­ gnare talem, quia, scilicet, angulares affirma­ tivae sunt contrariae inter se; contrarias autem in nulla materia contingit esse simul veras (*)· Angulares autem negativae sunt subcontrariae illis oppositae; subcontrarias autem contingit esse simul veras (2). Et circa haec duo facit: primo, declarat conditiones contrariarum et subcontrariarum; secundo, quod angulares af­ firmativae sint contrariae et quod angulares negativae sint subcontrariae; ibi [104]: Se­ quuntur vero (3) etc. — Dicit ergo resumen­ do: quoniam in Primo dictum est quod enun­ ciatio negativa contraria illi affirmativae uni­ versali, scilicet, omne animal est iustum, est ista, nullum animal est iustum; manifestum est quod istae non possunt simul, idest in eo­ dem tempore, neque in eodem ipso, idest de eodem subiecto esse verae. His vero opposi­ tae, idest subcontrariae inter se, possunt esse simul verae aliquando, scilicet in materia con­ tingenti, ut, quoddam animal est iustum, non omne animal est iustum (4). 243 [2]. Deinde cum dicit [104]: Se­ quuntur vero etc., declarat quod angulares affir­ mativae supra positae sint contrariae, negativae vero subcontrariae. — Et primum quidem ex eo quod universalis affirmativa infinita et uni­ versalis negativa simplex aequipollent; et consequenter utraque earum est contraria uni­ versali affirmativae simplici, quae est altera angularis. Unde dicit quod hanc universalem negativam finitam, nullus homo est iustus, se­ quitur aequipollenter illa universalis affirma­ tiva infinita, omnis homo est non iustus. — Secundum vero declarat ex eo quod particu­ laris affirmativa finita et particularis negativa infinita aequipollent. Et consequenter utraque earum est subcontraria particulari negativae simplici, quae est altera angularis, ut in figura supra posita inspicere potes. Unde subdit quod illam particularem affirmativam finitam, ali­ quis homo est iustus, opposita sequitur aequi­ pollenter (opposita intellige non istius parti­ cularis, sed illius universalis affirmativae infi­ nitae), non omnis homo est non iustus. Haec enim est contradictoria eius. Ut autem clare videatur quomodo supra dictae enunciationes sint aequipollentes, formetur figura quadrata, in cuius uno angulo ponatur universalis nega­ tiva finita, et sub ea contradictoria particu­ laris affirmativa finita; ex alia vero parte lo­ cetur universalis affirmativa infinita, et sub ea contradictoria particularis negativa infinita, noteturque contradictio inter angulares et col­ laterales inter se, hoc modo: «) (2) (3) (4) 242-244 IN PERI HERMENEIAS Cf. lib. I. lect. IX, n. 18. et lect. XI. n. 6. Cf. lib. I, lect. X. n. JJ. et lect. XI. n. 2. n. seq. Cf. lib. 1. lect. cit. Nullus homo est iustus Aequivalentes Omnis homo est non iustus Contradictoriae Quidam homo Contra + dictoriae Contra dictoriae est iustus Aequivalentes Contradictoriae Non omnis homo est non iustus His siquidem sic dispositis, patet primo ipsa­ rum universalium mutua consequentia in ve­ ritate et falsitate, quia si altera earum est ve­ ra, sua angularis contradictoria est falsa; et si ista est falsa, sua collateralis contradictoria, quae est altera universalis, erit vera, et simi­ liter procedit quoad falsitatem particularium. Deinde eodem modo manifestatur mutua se­ quela. Si enim altera earum est vera, sua an­ gularis contradictoria est falsa, ista autem existente falsa, sua contradictoria collateralis, quae est altera particularis erit vera; simili quoque modo procedendum est quoad falsi­ tatem. 244 [3]. Sed est hic unum dubium. In I enim Priorum, in fine, Aristotelés ex propo­ sito determinat non esse idem iudicium de universali negativa et universali affirmativa in­ finita; Et superius in hoc Secundo (5), super illo verbo : Quarum duae se habent secundum consequentiam, duae vero minime, Ammonius, Porphyrius, Boethius et sanctus Thomas di­ xerunt quod negativa simplex sequitur affir­ mativam infinitam, sed non e converso. Ad hoc dicendum est, secundum Albertum, quod negativam finitam sequitur affirmativa infinita subiecto constante; negativa vero sim­ plex sequitur affirmativam absolute. Unde utrumque dictum verificatur, et quod inter eas est mutua consequentia cum subiecti con­ stantia, et quod inter eas non est mutua con­ sequentia absolute. Potest dici secundo, quod supra locuti sumus de infinita enunciatione quoad suum totalem significatum ad formam praedicati reductum; et secundum hoc, quia negativa finita est superior affirmativa infinita, ideo non erat mutua consequentia: hic au­ tem loquimur de ipsa infinita formaliter sum­ pta. Unde S. Thomas tunc adducendo Ammonii expositionem dixit, secundum hunc mo­ dum loquendi : negativa simplex, in plus est quam affirmativa infinita. Textus vero I Priorum ultra praedicta lo­ quitur de finita et infinita in ordine ad syllo­ gismum. Manifestum est autem quod univer­ salis affirmativa sive finita sive infinita non concluditur nisi in primo primae (®). Univer­ salis autem negativa quaecumque concluditur (5) Lect. IT. n. 5 seq. (6) Nempe in primo modo primae figurae syllogismi. — q6 244-246 IN PERI HERMENEIAS et in secundo primae, et primo et secundo se­ cundae. 245 [4]. Deinde cum dicit [105]: Manifestum est autem etc., movet secundum du­ bium de vario situ negationis, an scilicet quoad veritatem et falsitatem differat prae­ ponere et postponere negationem. Oritur au­ tem haec dubitatio, quia dictum est nunc quod non refert quoad veritatem si dicatur, omnis homo est non iustus, aut si dicatur, omnis ho­ mo non est iustus; et tamen in altera postpo­ nitur negatio, in altera praeponitur, licet mul­ tum referat quoad affirmationem et negatio­ nem. Hanc, inquam, dubitationem solvere intendens cum distinctione, respondet quod in singularibus enunciationibus eiusdem veri­ tatis sunt singularis negatio et infinita affir­ matio eiusdem, in universalibus autem non est sic. Si enim est vera negatio ipsius universalis non oportet quod sit vera infinita affirmatio universalis. Negatio enim universalis est par­ ticularis contradictoria, qua existente vera, non est necesse suam subalternam, quae est contraria suae contradictoriae esse veram. Possunt enim duae contrariae esse simul fal­ sae. Unde dicit quod in singularibus enuncia­ tionibus manifestum est quod, si est verum negare interrogatum, idest, si est vera negatio enunciationis singularis, de qua facta est in­ terrogatio, verum etiam est affirmare, idest, vera erit affirmatio infinita eiusdem singu­ laris. Verbi gratia: putasne Socrates est sa­ piens? Si vera est ista responsio, non; — So­ crates igitur non sapiens est, idest, vera erit ista affirmatio infinita, Socrates est non sa­ piens. In universalibus vero non est vera, quae similiter dicitur, idest, ex veritate negationis universalis affirmativae interrogatae non se­ quitur vera universalis affirmativa infinita, quae similis est quoad quantitatem et qua­ litatem enunciation! quaesitae; vera autem est eius negatio, idest, sed ex veritate re­ sponsionis negativae sequitur veram esse eius, scilicet universalis quaesitae negationem, id­ est, particularem negativam. Verbi gratia: putasne omnis homo est sapiens? Si vera est ista responsio, non; — affirmativa similis in­ terrogatae quam quis ex hac responsione in­ ferre intentaret est illa : igitur omnis homo est non sapiens. Haec autem non sequitur ex illa negatione. Falsum est enim hoc, scilicet quod sequitur ex illa responsione; sed inferendum est, igitur non omnis homo sapiens est. — Et ratio utriusque est, quia haec particularis ultimo illata est opposita, idest contradi­ ctoria illi universali interrogatae quam re­ spondens falsificavit; ed ideo oportet quod sit vera. Contradictoriarum enim si una est falsa, reliqua est vera. Illa vero, scilicet uni­ versalis affirmativa infinita primo illata, est contraria illi eidem universali interrogatae. Non est autem opus quod si universalium al­ tera sit falsa, quod reliqua sit vera. In prom­ ptu est autem causa huius diversitatis inter singulares et universales. In singularibus enim varius negationis situs non variat quan­ titatem enunciationis; in universalibus au­ tem variat, ut patet. Ideo fit ut non sit ea­ dem veritas negantium universalem in qua­ rum altera praeponitur, in altera autem post­ ponitur negatio, ut de se patet. 246 [5J. Deinde cum dicit [106]: Illae vero secundum infinita etc., solvit tertiam dubitationem, an infinita nomina vel verba sint negationes. Insurgit autem hoc dubium, quia dictum est quod aequipollent negativa et infinita. Et rursus dictum est nunc quod non refert in singularibus praeponere et post­ ponere negationem: si enim infinitum nomen est negatio, tunc enunciatio, habens subie­ ctum infinitum vel praedicatum, erit nega­ tiva et non affirmativa. Hanc dubitationem solvit per interpreta­ tionem, probando quod nec nomina nec ver­ ba infinita sint negationes, licet videantur. Unde duo circa hoc facit: primo, proponit solutionem dicens [106]: Illae vero, scilicet dictiones, contraiacentes: verbi gratia : non homo, et, homo non iustus et iustus. Vel sic: Illae vero, scilicet dictiones, secundum in­ finita, idest secundum infinitorum naturam, iacentes contra nomina et verba (utpote quae removentes quidem nomina et verba signifi­ cant, ut non homo et non iustus et non cur­ rit, quae opponuntur contra ly homo ly iu­ stus et ly currit), illae, inquam, dictiones in­ finitae videbuntur prima facie esse quasi ne­ gationes sine nomine et verbo ex eo quod comparatae nominibus et verbis contra quae iacent, ea removent, sed non sunt secundum veritatem. Dixit sine nomine et verbo quia no­ men infinitum, nominis natura caret, et ver­ bum infinitum verbi natura non possidet. Di­ xit quasi, quia nec nomen infinitum a nomi­ nis ratione, nec verbum infinitum a verbi proprietate omnino semota sunt. Unde, si negationes apparent, videbuntur sine nomine et verbo non omnino sed quasi. Deinde probat distinctiones infinitas non esse negationes tali ratione. Semper est ne­ cesse negationem esse veram vel falsam, quia negatio est enunciatio alicuius ab aliquo; no­ men autem infinitum non dicit verum vel fal­ sum; igitur dictio infinita non est negatio. — Minorem declarat, quia qui dixit, non homo, nihil magis de homine dixit quam qui dixit, homo. Et quoad significatum quidem claris­ simum est: non homo, namque, nihil addit supra hominem, imo removet hominem. Quoad veritatis vero vel falsitatis conceptum, nihil magis profuit qui dixit, non homo, quam qui dixit, homo, si aliquid aliud non addatur, imo minus verus vel falsus fuit, id­ est magis remotus a veritate et falsitate, qui dixit, non homo, quam qui dixit, homo: quia tam veritas quam falsitas in compositione con­ sistit; compositioni autem vicinior est dictio finita, quae aliquid ponit, quam dictio infi- — 97 — 7 ■ In lib. Peri henn. L. II, 1. iv L. Π, L iv 246-250 IN PERI HERMENEIAS nita, quae nec ponit, nec componit, idest nec positionem nec compositionem importat. 247 [6]. Deinde cum dicit [107]: Signi­ ficat autem etc., respondet quartae dubitatio­ ni, quomodo scilicet intelligatur illud verbum supradictum de enunciationibus habentibus subiectum infinitum: Hae autem extra illas, ipsae secundum se erunt. Et ait quod intelligitur quantum ad significati consequentiam, et non solum quantum ad ipsas enunciatio­ nes formaliter. Unde duas habentes subie­ ctum infinitum, universalem scilicet affirmati­ vam et universalem negativam adducens, ait quod neutra earum significat idem alicui il­ larum, scilicet habentium subiectum finitum. Haec enim universalis affirmativa, omnis non homo est iustus, nulli habenti subiectum fini­ tum significat idem: non enim significat idem quod ista, omnis homo est iustus; neque quod ista, omnis homo est non iustus. Similiter op­ posita negatio et universalis negativa habens subiectum infinitum, quae est contrarie oppo­ sita supradictae, scilicet omnis non homo non est iustus, nulli illarum de subiecto finito si­ gnificat idem. Et hoc clarum est ex diversi­ tate subiecti in istis et in illis. 248 [7]. Deinde cum dicit [108]: Illa vero quae est etc., respondet quintae quae­ stioni, an scilicet inter enunciationes de sub­ iecto infinito sit- aliqua consequentia. Oritur autem dubitatio haec ex eo, quod superius est inter eas ad invicem assignata consequentia. Ait ergo quod etiam inter istas est conse­ quentia. Nam universalis affirmativa de sub­ iecto et praedicato infinitis et universalis ne­ gativa de subiecto infinito, praedicato vero finito, aequipollent. Ista namque, omnis non homo est non iustus, idem significat illi, nul­ lus non homo est iustus. Idem autem est in­ dicium de particularibus indefinitis et singu­ laribus similibus supradictis. Cuiuscunque enim quantitatis sint, semper affirmativa de utroque extremo infinita et negativa subiecti quidem infiniti, praedicati autem finiti, aequi­ pollent, ut facile potes exemplis videre. Unde Aristoteles universales exprimens, caeteras ex illis intelligi voluit. 249 [8]. Deinde cum dicit [109]: Trans­ posita vero nomina etc., solvit sextam dubi­ tationem, an propter nominum vel verborum transpositionem varietur enunciationis signifi­ catio. Oritur autem haec quaestio ex eo, quod docuit transpositionem negationis variare enun­ ciationis significationem. Aliud enim dixit si­ gnificare, omnis homo non est iustus, et aliud, non omnis homo est iustus. Ex hoc, inquam, dubitatur, an similiter contingat circa nomi­ num transpositionem, quod ipsa transposita enunciationem varient, sicut negatio transpo­ sita. Et circa hoc duo facit: primo, ponit so­ lutionem dicens, quod transposita nomina et verba idem significant: verbi gratia, idem si­ gnificat, est albus homo, et, est homo albus, ubi est transpositio nominum. Similiter trans­ posita verba idem significant, ut, est albus ho­ mo, et, homo albus est. 250 [9]. Deinde cum dicit [110]: Nam si hoc non est etc., probat praedictam solu­ tionem ex numero negationum contradictoria­ rum ducendo ad impossibile, tali ratione. Si hoc non est, idest si nomina transposita diversificant enunciationem, eiusdem affirmatio­ nis erunt duae negationes; sed ostensum est in I libro (7), quod una tantum est negatio unius affirmationis; ergo a destructione conse­ quentis ad destructionem antecedentis trans­ posita nomina non variant enunciationem, Ad probationis autem consequentiae claritatem formetur figura, ubi ex uno latere locentur ambae suprapositae affirmationes, transpositis nominibus; et ex altero contraponantur duae negativae, similes illis quoad terminos et eo­ rum positiones. Deinde, aliquantulo interiecto spatio, sub affirmativis ponatur affirmatio infiniti subiecti, et sub negativis illius negatio. Et notetur contradictio inter primam affirma­ tionem et duas negationes primas, et inter se­ cundam affirmationem et omnes tres negatio­ nes, ita tamen quod inter ipsam et infimam negationem notetur contradictio non vera, sed imaginaria. Notetur quoque contradictio inter tertiam affirmationem et tertiam negatio­ nem inter se. Hoc modo: Est albus horno Contradictoriae Non est albus homo Contra + dictoriae Contra dictoriae Est homo albus Contradictoriae Non est homo albus Contradictoriae imaginariae Est non homo albus Contradictoriae Non est non homo albus His ita dispositis, probat consequentiam Ari­ stoteles sic. Illius affirmationis, est albus ho­ mo, negatio est, non est albus homo; illius autem secundae affirmationis, quae est, est homo albus, si ista affirmatio non est eadem illi supradictae affirmationi, scilicet, est albus homo, propter nominum transpositionem, negatio erit altera istarum, scilicet aut, non est non homo albus, aut, non est homo albus. Sed utraque habet affirmationem oppositam alia ab illa assignatam, scilicet, est homo al­ bus. Nam altera quidfem dictarum negatio­ num, scilicet, non est non homo albus, ne(7) -98- Lect. XII. 250-253 IN PERI HERMENEIAS gatio est illius quae dicit, est non homo al­ bus; alia vero, scilicet, non est homo albus, negatio est eius affirmationis, quae dicit, est albus homo, quae fuit prima affirmatio. Ergo quaecunque dictarum negationum afferatur contradictoria illi mediae, sequitur quod sint duae unius, idest quod unius negationis sint duae affirmationes, et quod unius affirmatio­ nis sint duae negationes : quod est impossibile. Et hoc, ut dictum est, sequitur stante hypothesi erronea, quod illae affirmationes sint pro­ pter nominum transpositionem diversae. 251 [10]. Adverte hic primo quod Ari­ stoteles per illas duas negationes, non est non homo albus, et, non est homo albus, sub disiunctione sumptas ad inveniendam negatio­ nem illius affirmationis, est homo albus, caeteras intellexit, quasi diceret: Aut negatio ta­ lis affirmationis acceptabitur illa quae est vere eius negatio, aut quaecunque extranea nega­ tio ponetur; et quodlibet dicatur, semper, stante hypothesi, sequitur unius affirmationis esse plures negationes, unam verae quae est contradictoria suae comparis habentis nomi­ na transposita, et alteram quam tu ut distin­ ctam acceptas, vel falso imaginaris; et e con­ tra multarum affirmationum esse unicam ne­ gationem, ut patet in opposita figura. Ex qua­ cunque enim illarum quatuor incipias, duas sibi oppositas aspicis. Unde notanter conclu­ dit indeterminate: Quare erunt duae unius. 252 [11]. Nota secundo quod Aristoteles contempsit probare quod contradictoria pri­ mae affirmationis sit contradictoria secundae, et similiter quod contradictoria secundae affir­ mationis sit contradictoria primae. Hoc enim accepit tamquam per se notum, ex eo quod non possunt simul esse verae neque simul fal­ sae, ut manifeste patet praeposito sibi ter­ mino singulari. Non stant enim simul aliquo modo istae duae, Socrates est albus homo, Socrates non est homo albus. Nec turberis quod eas non singulares proposuit. Noverat enim supra dictum esse in Primo (8) quae affirmatio et negatio sint contradictoriae et quae non, et-ideo non fuit sollicitus de exem­ plorum claritate. (8) Lect. XI, n. 3 seq. — 99 L. II, I. ιν Liquet ergo ex eo quod negationes affirma­ tionum de nominibus transpositis non sunt diversae quod nec ipsae affirmationes sunt diversae et sic nomina et verba transposita idem significant. 253 [12]. Occurrit autem dubium circa hoc, quia non videtur verum quod nominibus transpositis eadem sit affirmatio. Non enim valet : omnis homo est animal; ergo omne animal est homo. Similiter, transposito ver­ bo, non valet : homo est animal rationale; ergo homo animal rationale est, de secundo adiacente. Licet enim nugatio committatur, ta­ men non sequitur primam. Ad hoc est dicendum quod sicut in rebus naturalibus est duplex transmutatio, scilicet localis, scilicet de loco ad locum, et formalis de forma ad formam; ita in enunciationibus est duplex transmutatio, situalis scilicet, quan­ do terminus praepositus postponitur, et e converso, et formalis, quando terminus, qui erat praedicatum efficitur subiectum, et e con­ verso vel quomodolibet, simpliciter etc. — Et sicut quandoque fit in naturalibus transmuta­ tio pure localis, puta quando res transfertur de loco ad locum, nulla alia variatione facta; quandoque autem fit transmutatio secundum locum, non pura sed cum variatione formali, sicut quando transit de loco frigido ad locum calidum: ita in enunciationibus quandoque fit transmutatio pure situalis, quando scilicet no­ men vel verbum solo situ vocali variatur; quandoque autem fit transmutatio situalis et formalis simul, sicut contingit cum praedica­ tum fit subiectum, vel cum verbum tertium adiacens fit secundum. — Et quoniam hic in­ tendit Aristoteles de transmutatione nominum et verborum pure situali, ut transpositionis vocabulum praesefert, ideo dixit quod trans­ posita nomina et verba idem significant, insi­ nuare volens quod, si nihil aliud praeter trans­ positionem nominis vel verbi accidat in enun­ ciatione, eadem manet oratio. — Unde patet responsio ad instantias. Manifestum est nam­ que quod in utraque non sola transpositio fit, sed transmutatio de subiecto in praedicatum, vel de tertio adiacente in secundum. Et per hoc patet responsio ad similia. L. II, 1. v IN PERI HERMENEIAS 254-255 LECTIO V. (nn. 254-261; [111-113]). De multiplicitate enunciationum iuxta quosdam modos, quibus non unam, sed plures esse contingit unam enunciationem. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XI At vero unum de pluribus, vel plura de uno affirmare, vel negare, si non sit unum aliquid quod ex pluribus si­ gnificatur, non est affirmatio neque ne­ gatio una. Dico autem unum, non si unum nomen positum sit, non sit au­ tem unum aliquid ex illis, ut homo est fortasse et animal et bipes et man­ suetum, sed ex his unum fit, ex albo autem et homine et ambulare, non est unum; quare nec si unum aliquid de his affirmet aliquis, erit affirmatio una: sed vox quidem una, affirmationes ve­ ro multae, nec si de uno ista, sed si­ militer plures. 112. Si ergo dialectica interrogatio respon­ sionis est petitio vel propositionis vel alterius partis contradictionis, propo­ sitio vero unius contradictionis est pars, non erit una responsio ad haec. Neque enim interrogatio una, nec si sit vera. 113. Dictum est autem de his in Topicis. Simul autem manifestum est, quod nec hoc ipsum, quid est, dialectica inter­ rogatio est. Oportet enim datum esse ex interrogatione eligere, utram velit contradictionis partem enunciare: sed oportet interrogantem determinare utrum hoc sit homo, an non hoc. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 254 [1]. Postquam Aristoteles determinavit diversitatem enunciationis unius provenientem ex additione negationis infinitatis, hic intendit determinare quid accidat enunciationi ex hoc quod additur aliquid subiecto vel praedicato tollens eius unitatem. Et circa hoc duo facit: quia primo, deter­ minat diversitatem earum [111]; secundo, consequentias earum; ibi [114]: Quoniam vero haec quidem (x) etc. Circa primum duo facit: primo, ponit ea­ rum diversitatem; secundo, probat omnes enunciationes esse plures; ibi [112]: Si ergo dialectica (12) etc. Dicit ergo quoad primum, resumendo quod in Primo dictum fuerat (3), quod affirmare vel negare unum de pluribus, vel plura de (1) Lect. seq. (2) n. 4. G) Lect. VIII, n. 12 seq. uno, si ex illis pluribus non fit unum, non est enunciatio una affirmativa vel negativa. Et declarando quomodo intelligatur unum debere esse subiectum aut praedicatum, subdit quod unum dico non si nomen unum impositum sit, idest ex unitate nominis, sed ex unitate significati. Cum enim plura conveniunt in uno nomine, ita quod ex eis non fiat unum illius nominis significatum, tunc solum vocis unitas est. Cum autem unum nomen pluribus impositum est, sive partibus subiectivis, sive integralibus, ut eadem significatione conclu­ dat, tunc et vocis et significati unitas est, et enunciationis unitas non impeditur. 255 [2]. Secundum quod subiungit [111]: Ut homo est fortasse animal et mansuetum et bipes obscuritate non caret. Potest enim intelligi ut sit exemplum ab opposito, quasi diceret: unum dico non ex unitate nominis impositi pluribus ex quibus non fit tale unum, quemadmodum homo est unum quoddam ex — 100 —' 255-257 IN PERI HERMENEIAS animali et mansueto et bipede, partibus suae definitionis. Et ne quis crederet quod hae essent verae definitionis nominis partes, inter­ posuit, fortasse. Porphyrius autem, Boethio referente et approbante, separat has textus particulas, dicens quod Aristoteles hucusque declaravit enunciationem illam esse plures, in qua plura subiicerentur uni, vel de uno prae­ dicarentur plura, ex quibus non fit unum. In istis autem verbis: Ut homo est fortasse etc., intendit declarare enunciationem aliquam es­ se plures, in qua plura ex quibus fit unum subiiciuntur vel praedicantur; sicut cum di­ citur, homo est animal et mansuetum et bi­ pes, copula interiecta, vel morula, ut oratores faciunt. Ideo autem addidisse aiunt, fortasse, ut insinuaret hoc contingere posse, necessa­ rium autem non esse. 256 [3]. Possumus in eamdem Porphyrii, Boethii et Alberti sententiam incidentes sub­ tilius textum introducere, ut quatuor hic fa­ ciat. Et primo quidem, resumit quae sit enunciatio in communi dicens : Enuntiatio plures est, in qua unum de pluribus, vel plura de uno enuntiantur. Si tamen ex illis pluribus non fit unum, ut in Primo (4) dictum et ex­ positum fuit. Deinde dilucidat illum terminum de uno, sive unum, dicens: Dico autem unum, idest, unum nomen voco, non propter unitatem vo­ cis, sed significationis, ut supradictum est. Deinde tertio, dividendo declarat, et decla­ rando dividit, quot modis contingit unum no­ men imponi pluribus ex quibus non fit unum, ut ex hoc diversitatem enunciationis multipli­ cis insinuet. Et ponit duos modos, quorum prior est, quando unum nomen imponitur pluribus ex quibus fit unum, non tamen in quantum ex eis fit unum. Tunc enim, licet materialiter et per accidens loquendo nomen imponatur pluribus ex quibus fit unum, for­ maliter tamen et per se lo‘quendo nomen unum imponitur pluribus, ex quibus non fit unum: quia imponitur eis non in quantum ex eis est unum, ut fortasse est hoc nomen, homo, impositum ad significandum animal et mansuetum et bipes, idest, partes suae defi­ nitionis, non in quantum adunantur in unam hominis naturam per modum actus et po­ tentiae, sed ut distinctae sint inter se actualitates. Et insinuavit quod accipit partes defi­ nitionis ut distinctas per illam coniunctio­ nem, et per illud quoque adversative addi­ tum: Sed si ex his unum fit, quasi diceret, cum hoc tamen stat quod ex eis unum fit. Addidit autem, fortasse, quia hoc nomen, homo, non est impositum ad significandum partes sui definitivas, ut distinctae sunt. Sed si impositum esset aut imponeretur, esset unum nomen pluribus impositum ex quibus non fit unum. Et quia idem iudicium est de tali nomine, et illis pluribus; ideo similiter L. II, 1. v illae plures partes definitivae possunt dupli­ citer accipi. Uno modo, per modum actualis et possibilis, et sic unum faciunt; et sic formaliter loquendo vocantur plura, ex quibus fit unum, et pronunciandae sunt continuata oratione, et faciunt enunciationem unam di­ cendo, animal rationale mortale currit. Est enim ista una sicut et ista, homo currit. Alio modo, accipiuntur praedictae definitionis par­ tes ut distinctae sunt inter se actualitates, et sic non faciunt unum: ex duobus enim acti­ bus ut sic, non fit unum, ut dicitur VII Metaphysicae; et sic faciunt enunciationes plu­ res et pronunciandae sunt vel cum pausa, vel conjunctione interposita, dicendo, homo est animal et mansuetum et bipes; sive, homo est animal, mansuetum, bipes, rhetorico mo­ re. Quaelibet enim istarum est enunciatio multiplex.' Et similiter ista, Socrates est ho­ mo, si homo est impositum ad illa, ut di­ stinctae actualitates sunt, significandum. Se­ cundus autem modus, quo unum nomen im­ positum est pluribus ex quibus non fit unum, subiungitur, cum dicit : Ex albo autem et homine et ambulante etc., idest, alio modo hoc fit, quando unum nomen imponitur plu­ ribus, ex quibus non potest fieri unum, qualia sunt: homo, album, et ambulans. Cum enim ex his nullo modo possit fieri aliqua una na­ tura, sicut poterat fieri ex partibus definitivis, clare liquet quod nomen aliquod si eis im­ poneretur, esset nomen non unum significans, ut in Primo dictum fuit (5) de hoc nomine, tunica, imposita homini et equo. 257 [4]. Habemus ergo enunciationis plu­ ris seu multiplicis duos modos, quorum, quia uterque fit dupliciter, efficiuntur quatuor mo­ di. Primus est, quando subiicitur vel praedi­ catur unum nomen impositum pluribus, ex quibus fit unum, non in quantum sunt unum; secundus est, quando ipsa plura ex quibus fit unum, in quantum sunt distinctae actuali­ tates, subiiciuntur vel praedicantur; tertius est, quando ibi est unum nomen impositum pluribus ex quibus non fit unum; quartus est, quando ista plura ex quibus non fit unum, subiiciuntur vel praedicantur. Et notato quod cum enunciatio secundum membra divisionis illius, qua divisa est, in unam et plures, quadrupliciter variari possit, scilicet cum unum de uno praedicatur, vel unum de pluribus, vel plura de uno, vel plura de pluribus; po­ stremum sub silentio praeterivit, quia vel eius pluralitas de se clara est, vel quia, ut inquit Albertus, non intendebat nisi de enun­ tiatione, quae aliquo modo una est, tractare. Demum concludit totam sententiam, dicens: Quare nec si aliquis affirmet unum de his pluribus, erit affirmatio una secundum rem: sed vocaliter quidem erit una, significative autem non una, sed multae fient affirmatio­ nes. Nec si e converso de uno ista plura af­ firmabuntur, fiet affirmatio una. Ista namque, (5) (4) Lect. cit. f— IOI Lect. ΧΠ, n. 9. L. II, 1. v IN PERI HERMENEIAS ctica; sed si responsio dialectica non potest esse nisi una enunciatio, tunc recte sequitur quod responsio enunciationis pluris, non est responsio dialectica, quae una est. Notan­ dum etiam quod si enunciatio aliqua plurium contradictionum pars est, una non esse com­ probatur: una enim uni tantum contradicit. Si autem unius solum contradictionis pars est, una est eadem ratione, quia scilicet unius af­ firmationis unica est negatio, et e converso. Probat ergo Aristoteles consequentiam ex eo quod propositio, idest responsio dialectica unius contradictionis est, idest una enuncia­ tio est affirmativa vel negativa. Ex hoc enim, ut iam dictum est, sequitur quod nullius enun­ ciationis multiplicis sit responsio dialectica, et consequenter nec una responsio sit. Nec praetereas quod cum propositionem, vel al­ teram partem contradictionis, responsionem­ que praeposuerit dialecticae interrogationis, de sola propositione subiunxit, quod est una; quod ideo fecit, quia illius alterius vocabu­ lum ipsum unitatem praeferebat. Cum enim alteram contradictionis partem audis, unam affirmationem vel negationem statim intelligis. Adiunxit autem antecedenti ly ergo, vel in­ sinuans hoc esse aliunde sumptum, ut postmodum in speciali explicabit, vel, permutato situ, notam consequentiae huius inter ante­ cedens et consequens locandam, antecedenti praeposuit; sicut si diceretur, si ergo Socrates currit, movetur; pro eo quod dici deberet, si Socrates currit, ergo movetur. Sequitur deinde consequens: Non erit una responsio ad hoc; et infert principalem con­ clusionem subdens, Quod neque una erit in­ terrogatio etc. Si enim responsio non potest esse una, nec interrogatio ipsa una erit. 260 [7]. Quod autem addidit: Nec si sit vera, [ibid.] eiusmodi est. Posset aliquis cre­ dere, quod licet interrogationi pluri non pos­ sit dari responsio una, quando id de quo quaestio fit non potest de omnibus illis plu­ ribus affirmari vel negari (ut cum quaeritur. canis est animal? quia non potest vere de omnibus responderi, est, propter caeleste si­ dus, nec vere de omnibus responderi, non est, propter canem latrabilem, nulla possit dari responsio una); attamen quando id quod sub interrogatione cadit potest vere de om­ nibus affirmari aut negari, tunc potest dari responsio una; ut si quaeratur, canis est sub­ stantia? quia potest vere de omnibus respon­ deri, est, quia esse substantiam omnibus ca­ nibus convenit, unica responsio dari possit. Hanc erroneam existimationem removet di­ cens: Nec si sit vera, idest, et dato quod re­ sponsio data enunciation! multiplici de om­ nibus verificetur, nihilominus non est una, quia unum non significat, nec unius contra­ dictionis est pars, sed plures responsio illa habet contradictorias, ut de se patet. 261 [8]. Deinde cum dicit [113]: Dictum est autem de his in Topicis etc., probat ante­ cedens dupliciter: primo, auctoritate eorum homo est albus, ambulans et musicus, im­ portat tres affirmationes, scilicet, homo est albus et est ambulans et est musicus, ut patet ex illius contradictione. Triplex enim negatio illi opponitur correspondens triplici affirma­ tioni positae; 258 [5]. Deinde cum dicit [112]: Si ergo dialectica etc., probat a posteriori supradictas enunciationes esse plures. Circa quod duo facit: primo, ponit ratio­ nem ipsam ad hoc probandum per modum consequentiae; deinde probat antecedens di­ ctae consequentiae; ibi : Dictum est autem de his (G) etc. Quoad primum talem rationem inducit. Si interrogatio dialectica est petitio responsionis, quae sit propositio vel altera pars contradi­ ctionis, nulli enunciationum supradictarum interrogative formatae erit responsio una; ergo nec ipsa interrogatio est una, sed plures. Cuius rationis primo ponit antecedens : Si ergo etc. Ad huius intelligendos terminos no­ ta quod idem sonant enunciatio, interrogatio et responsio. Cum enim dicitur, caelum est animatum, in quantum enunciat praedicatum de subiecto, enunciatio vocatur; in quantum autem quaerendo proponitur, interrogatio ; ut vero quaesito redditur, responsio appella­ tur. Idem ergo erit probare non esse respon­ sionem unam, et interrogationem non esse unam, et enunciationem non esse unam. Ad­ verte secundo interrogationem esse duplicem. Quaedam enim est utram partem contradi­ ctionis eligendam proponens; et haec vocatur dialectica, quia dialecticus habet viam ex probabilibus ad utramque contradictionis partem probandam. Altera vero determina­ tam ad unum responsionem exoptat; et haec est interrogatio demonstrativa, eo quod de­ monstrator in unum determinate tendit. Con­ sidera ulterius quod interrogationi dialecticae dupliciter responderi potest. Uno modo, con­ sentiendo interrogationi, sive affirmative sive negative; ut si quis petat, caelum est anima­ tum? et respondeatur, est; vel, Deus non mo­ vetur? et respondeatur, non: talis responsio vocatur propositio. Alio modo, potest respon­ deri interimendo; ut si quis petat, caelum est animatum, et respondeatur, non; vel Deus non movetur? et respondeatur, movetur: talis responsio vocatur contradictionis altera pars, eo quod affirmationi negatio redditur et ne­ gationi affirmatio. Interrogatio ergo dialecti­ ca est petitio annuentis responsionis, quae est propositio, vel contradicentis, quae est altera pars contradictionis secundum supradictam Boethii expositionem. 259 [6]. Deinde subdit probationem con­ sequentiae, cum ait [ibid.] : Propositio vero unius contradictionis est etc. Ubi notandum est quod si responsio dialectica posset esse plures, non sequeretur quod responsio enunciationis multiplicis non posset esse diale(6) 257-261 n. 8. 102 261 IN PERI HERMENEIAS quae dicta sunt in Topicis; secundo, a signo. Et circa hoc duo facit. Primo, ponit ipsum signum, dicens: Quod similiter etc., cum au­ ctoritate Topicorum, manifestum est, scilicet, antecedens assumptum, scilicet quod diale­ ctica interrogatio est petitio responsionis af­ firmativae vel negativae. Quoniam nec ipsum quid est, idest ex eo quod nec ipsa quaestio quid est, est interrogatio dialectica: verbi gratia; si quis quaerat, quid est animal? talis non quaerit dialectice. Deinde subiungit pro­ bationem assumpti, scilicet quod ipsum quid est, non est quaestio dialectica; et intendit quod quia interrogatio dialectica optionem respondenti offerre debet, utram velit contra­ dictionis partem, et ipsa quaestio quid est ta­ lem libertatem non proponit (quia cum di­ cimus, quid est animal? respondentem ad de­ L. II, 1. v finitionis assignationem coarctamus, quae non solum ad unum determinata est, sed etiam omni parte contradictionis caret, cum nec esse, nec non esse dicat); ideo ipsa quaestio quid est, non est dialectica interrogatio. Unde dicit: Oportet enim ex data, idest ex propo­ sita interrogatione dialectica, hunc respon­ dentem eligere posse utram velit contradictio­ nis partem, quam contradictionis utramque partem interrogantem oportet determinare, idest determinate proponere, hoc modo: Utrum hoc animal sit homo an non: ubi evi­ denter apparet optionem respondenti offerri. Habes ergo pro signo cum quaestio dialectica petat responsionem propositionis, vel alterius contradictionis partem, elongationem quae­ stionis quid est a quaestionibus dialecticis. — 103 — L. 11, 1. vi IN PERI HERMENEIAS 262 LECTIO VI. (nn. 262-272; [114-118]). Ex aliquibus divisim praedicatis de subiecto sequitur enunciatio de eisdem coniunctim in eodem subiecto, ex aliquibus autem non sequitur. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XI) Quoniam vero haec quidem praedican­ tur composita, ut unum omne praedi­ catum fiat eorum quae extra praedi­ cantur, alia vero non; quae differentia est? De homine enim verum est di­ cere, et extra animal, et extra bipes; et haec ut unum: et, hominem, et, al­ bum; et haec ut unum. Sed non si ci­ tharoedus (coriarius) est et bonus, etiam citharoedus (coriarius) bonus. Si enim quoniam utrunque, verum, esse oportet et simul utrunque multa incon­ venientia erunt. De homine enim ve­ rum est et hominem, et album dicere; quare et omne. Rursus si album, et omne. Quare erit homo albus albus; et hoc in infinitum. Et rursus musicus albus ambulans; et haec eadem frequen­ ter implicita in infinitum. Amplius si Socrates, Socrates est, et homo; et So­ crates Socrates homo; et si homo et bipes, erit homo homo bipes. Quod igi­ tur si quis simpliciter dicat complexio­ nes fieri, plurima inconvenientia con­ tingere manifestum est. Quemadmo­ dum ponendum est nunc dicimus. 116. Eorum igitur quae praedicantur, et de quibus praedicari accidit quaecumque secundum accidens dicuntur, vel de eo­ dem, vel alterum de altero, haec non erunt unum; ut, homo albus est et mu­ sicus; sed non est unum album et mu­ sicum; accidentia enim sunt utraque eidem. Nec, si album, musicum verum est dicere, tamen non erit musicum al­ bum unum aliquid: secundum accidens enim album musicum dicetur; quare non erit album musicum unum aliquid. 117. Quocirca nec citharoedus (coriarius) bonus simpliciter; sed animal bipes: non enim sunt secundum accidens. 118. Amplius nec quaecumque insunt in alio. Quare neque album frequenter dictum, neque homo homo animal est, vel bipes; insunt enim in homine ani­ mal et bipes. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 262 [1]. Postquam declaravit diversitatem multiplicis enunciationis, intendit determinare de earum consequentiis. Et circa hoc duo facit, secundum duas du­ bitationes quas solvit. Secunda incipit; ibi : [119] Verum autem est dicere f1) etc; Circa primum tria facit: primo, proponit quaestionem [114]; secundo, ostendit rationa­ bilitatem quaestionis; ibi [115]: Si enim quo­ niam (2) etc.; tertio, solvit eam; ibi [116]: Eorum igitur (3) etc. (1) Lect. seq. (2) n. seq. (3) n. 3. Est ergo dubitatio prima: Quare ex ali­ quibus divisim praedicatis de uno sequitur enunciatio, in qua illamet unita praedican­ tur de eodem, et ex aliquibus non. Unde haec diversitas oritur? Verbi gratia; ex istis, Socrates est animal et est bipes; sequitur, ergo Socrates est animal bipes; et similiter ex istis, Socrates est homo et est albus; sequitur, ergo Socrates est homo albus. Ex illis vero, So­ crates est bonus, et est citharoedus; non se­ quitur, ergo est bonus citharoedus. Unde proponens quaestionem inquit: Quoniam ve­ ro haec, scilicet praedicta, ita praedicantur composita, idest coniuncta, ut unum sit prae­ dicamentum quae extra praedicantur, idest, ut — J04 262-266 IN PERI HERMENEIAS ex eis extra praedicatis unite fiat praedicatio, alia vero praedicata non sunt talia, quae est inter differentia; unde talis innascitur diver­ sitas? Et subdit exempla iam adducta, et ad propositum applicata: quorum primum con­ tinet praedicata ex quibus fit unum per se, scilicet, animal et bipes, genus et differentia; secundum autem praedicata ex quibus fit ti­ num per accidens, scilicet, homo albus; ter­ tium vero praedicata ex quibus neque unum per se neque unum per accidens inter se fieri sequitur; ut, citharoedus et bonus, ut decla­ rabitur. 263 [2]. Deinde cum dicit [115]: Si enim quoniam etc., declarat veritatem diversitatis positae, ex qua rationabilis redditur quaestio: si namque inter praedicata non esset talis di­ versitas, irrationabilis esset dubitatio. Osten­ dit autem hoc ratione ducente ad inconve­ niens, nugationem scilicet. Et quia nugatio duobus modis committitur, scilicet explicite et implicite; ideo primo deducit ad nugatio­ nem explicitam, secundo ad implicitam; ibi: Amplius, si Socrates etc. Ait ergo quod si nulla est inter quaecumque praedicata diffe­ rentia, sed de quolibet indifferenter censetur quod quia alterutrum separatum dicitur, quod utrumque coniunctim dicatur, multa incon­ venientia sequentur. De aliquo enim homine, puta Socrate, verum est separatim dicere quod, homo est, et albus est; quare et omne, idest et coniunctim dicetur, Socrates est ho­ mo albus. Rursus et de eodem Socrate po­ test dici separatim quod, est homo albus, et quod, est albus; quare et omne, idest, igitur coniunctim dicetur, Socrates est homo albus albus: ubi manifesta est nugatio. Rursus si de eodem Socrate iterum dicas separatim quod, est homo albus albus, verum dices et congrue quod est albus, et secundum hoc, si iterum hoc repetes separatim, a veritate si­ mili non discedes, et sic in infinitum seque­ tur, Socrates est homo albus, albus, albus in infinitum. Simile quod ostenditur in alio exemplo. Si quis de Socrate dicat quod, est musicus, albus, ambulans, cum possit et se­ paratim dicere quod, est musicus, et quod, est albus, et quod, est ambulans; sequetur, Socrates est musicus, albus, ambulans, mu­ sicus, albus, ambulans. Et quia pluries sepa­ ratim, in eodem tamen tempore, enunciari potest, procedit nugatio sine fine. Deinde deducit ad implicitam nugationem, dicens, cum de Socrate vere dici possit sepa­ ratim quod, est homo, et quod, est bipes, si coniunctim inferre licet, sequetur quod, So­ crates sit homo bipes. Ubi est implicita nu­ gatio. Bipes enim circumloquens differentiam hominis actu et intellectu clauditur in homi­ nis ratione. Unde ponendo loco hominis suam rationem (quod fieri licet, ut docet Aristoteles II Topicorum), apparebit mani­ feste nugatio. Dicetur enim: Socrates est ho­ mo, idest, animal bipes, bipes. Quoniam ergo plurima inconvenientia sequuntur si quis po­ L. II, 1. vi nat complexiones, idest, adunationes praedi­ catorum fieri simpliciter, idest, absque diver­ sitate aliqua, manifestum est ex dictis; Quo­ modo autem faciendum est, nunc, idest, in sequentibus dicemus. Et nota quod iste textus non habetur uniformiter apud omnes quoad verba, sed quia sententia non discrepat, legat quicunque ut vult. 264 [3], Deinde cum dicit [116]: Eorum igitur etc., solvit propositam quaestionem. Et circa hoc duo facit: primo, respondet instantiis in ipsa propositione quaestionis ad­ ductis; secundo, satisfacit instantiis in proba­ tione positis; ibi: Amplius nec quaecum­ que (4) etc. Circa primum duo facit: primo namque, declarat veritatem; secundo, applicat ad pro­ positas instantias; ibi : Quocirca (5) etc. Determinat ergo dubitationem tali distin­ ctione. Praedicatorum sive subiectorum plu­ rium duo sunt genera: quaedam sunt per ac­ cidens, quaedam per se. Si per accidens, hoc dupliciter contingit, vel quia ambo dicuntur per accidens de uno tertio, vel quia alterum de altero mutuo per accidens praedicatur. Quando illa plura divisim praedicata sunt per accidens quovis modo, ex eis non se­ quitur coniunctim praedicatum; quando au­ tem sunt per se, tum ex eis sequitur coniuncte praedicatum. Unde continuando se ad prae­ cedentia ait : Eorum igitur quae praedican­ tur, et de quibus praedicantur, idest subie­ ctorum, quaecumque dicuntur secundum ac­ cidens (et per hoc innuit oppositum mem­ brum, scilicet per se), vel de eodem, idest accidentaliter concurrunt ad unius tertii deno­ minationem, vel alterutrum de altero, idest accidentaliter mutuo se denominant (et per hoc ponit membra duplicis divisionis), haec, scilicet plura per accidens, non erunt unum, idest non inferent praedicationem coniunctam. 265 [4]. Et explanat utrumque horum exemplariter. Et primo, primum, quando sci­ licet illa plura per accidens dicuntur de ter­ tio, dicens: Ut si homo albus est et musicus divisim. Sed non est idem, idest non sequi­ tur adunatim, ergo homo est musicus albus. Utraque enim sunt accidentia eidem tertio. Deinde explanat secundum, quando solum illa plura per accidens de se mutuo praedi­ cantur, subdens: Nec si album musicum ve­ rum est dicere, idest, et etiamsi de se invicem ista praedicantur per accidens ratione subie­ cti in quo uniuntur, ut dicatur, homo est al­ bus, et est musicus, et album est musicum, non tamen sequitur quod album musicum unite praedicetur, dicendo, ergo homo est al­ bus musicus. Et causam assignat, quia album dicitur de musico per accidens, et e con­ verso. 266 [5]. Notandum est hic quod cum duo membra per accidens enumerasset, unico ta(4) n. 11. (5) n. 7. — 105 — L. Π, 1. vi IN PERI HERMENEIAS men exemplo utrumque membrum explana­ vit, ut insinuaret quod distinctio illa non erat in diversa praedicata per accidens, sed in eadem diversimode comparata; Album enim et musicum, comparata ad hominem, sub primo cadunt membro; comparata autem inter se, sub secundo. Diversitatem ergo com­ parationis pluralitate membrorum, identita­ tem autem praedicatorum unitate exempli astruxit. 267 [6]. Advertendum est ulterius, ad evi­ dentiam divisionis factae in littera, quod, se­ cundum accidens, potest dupliciter accipi. Uno modo, ut distinguitur contra perseitatem posterioristicam, et sic non sumitur hic; quo­ niam cum dicitur plura praedicata secundum accidens, - aut ly secundum accidens deter­ minaret coniunctionem inter se, et sic mani­ feste esset falsa regula; quoniam inter prima praedicata, animal bipes, seu, animal ratio­ nale, est praedicatio secundum accidens hoc modo (differentia enim in nullo modo perseitatis praedicatur de genere, et tamen Aristo­ teles in textu dicit ea non esse praedicata per accidens, et asserit quod est optima illatio, est animal et bipes, ergo est animal bipes); aut determinaret coniunctionem illarum ad subiectum, et sic etiam inveniretur falsitas in regula: bene namque dicitur, paries est colo­ ratus, et est visibilis, et tamen coloratum vi­ sibile non per se inest parieti. - Alio modo, accipitur ly secundum accidens, ut distingui­ tur contra hoc quod dico, ratione sui, seu, non propter aliud, et sic idem sonat, quod, per aliud : et hoc modo accipitur hic. Quae­ cunque enim sunt talis naturae quod non ra­ tione sui iunguntur, sed propter aliud, ab il­ latione coniuncta deficere necesse est, ex eo quod coniuncta illatio unum alteri substernit, et ratione sui ea adunata denotat ut poten­ tiam et actum. - Est ergo sensus divisionis, quod praedicatorum plurium, quaedam sunt per accidens, quaedam per se, idest, quaedam adunantur inter se ratione sur, quaedam pro­ pter aliud. Ea quae per se uniuntur inferunt coniunctum, ea autem quae propter aliud, nequaquam. 268 [7]. Deinde cum dicit [117]: Quo­ circa nec citharoedus etc., applicat declara­ tam veritatem ad partes quaestionis. Et pri­ mo, ad secundam partem, quia scilicet non sequitur: est bonus et est citharoedus; ergo est bonus citharoedus, dicens: Quocirca nec citharoedus bonus etc.; secundo, ad aliam partem quaestionis, quare sequebatur: est animal et est bipes; ergo est animal bipes: et ait : Sed animal bipes etc. Et subiungit hu­ ius ultimi dicti causam, quia, animal bipes, non sunt praedicata secundum accidens con­ iuncta inter se aut in tertio, sed per se. Et per hoc explanavit alterum membrum primae divisionis, quod adhuc positum non fuerat explicite. Adverte quod Aristoteles, eamdem tenens sententiam de citharoedo et bono et musico et albo, conclusit quod album et mu­ 266-269 sicum non inferunt coniunctum praedicatum; ideo nec citharoedus et bonus inferunt citha­ roedus bonus simpliciter, idest coniuncte. Est autem ratio dicti, quia licet musica et al­ bedo dissimiles sint bonitati et arti citharisticae in hoc, quod bonitas nata est deno­ minare et subiectum tertium, puta hominem et ipsam artem citharisticam (propter quod falsitas manifeste cernitur, quando dicitur: est bonus et citharoedus; ergo bonus citha­ roedus), musica vero et albedo subiectum tertium natae sunt denominare tantum, et non se invicem (propter quod latentior est casus cum proceditur: est albus et est musi­ cus; ergo est musicus albus), licet, inquam, in hoc sint dissimiles, et propter istam dissi­ militudinem processus Aristotelis minus suf­ ficiens videatur; attamen similes sunt in hoc quod, si servetur identitas omnimoda praedi­ catorum quam servari'‘oportet, si illamet di­ visa debent inferri coniunctim, sicut musica non denominat albedinem, neque contra, ita nec bonitas, de qua fit sermo, cum dicitur. homo est bonus, denominat artem citharisti­ cam, neque e converso. Cum enim bonum sit aequivocum, licet a consilio, alia ratione di­ citur de perfectione citharoedi, et alia de per­ fectione hominis. Quando namque dicimus, Socrates est bonus, intelligimus bonitatem moralem, quae est hominis bonitas simpli­ citer (analogum siquidem simpliciter positum sumitur pro potiori); cum autem infertur, ci­ tharoedus bonus, non bonitatem moris sed artis praedicas: unde terminorum identitas non salvatur; Sufficienter igitur et subtiliter Aristoteles eamdem de utrisque protulit sen­ tentiam, quia eadem est haec, et ibi ratio etc. 269 [8]. Nec praetereundum est quod, cum tres consequentias adduxit quaestionem proponendo, scilicet; est animal et bipes; er­ go est animal bipes : et, est homo et albus; ergo est homo albus: et, est citharoedus et bonus; ergo est homo albus: et, est citha­ roedus et bonus; ergo est bonus citharoedus; et duas primas posuerat esse bonas, tertiam vero non; huius diversitatis causam inquirere volens, cur solvendo quaestionem nullo mo­ do meminerit secundae consequentiae, sed tantum primae et tertiae. Indiscussum nam­ que reliquit an illa consequentia sit bona an mala. - Et ad *hoc videtur mihi dicendum quod ex his paucis verbis etiam illius con­ sequentiae naturam insinuavit. Profundioris enim sensus textus capax apparet cum dixit quod, non sunt unum album et musicum etc., ut scilicet non tantum indicet quod expositum est, sed etiam eius causam, ex qua natura se­ cundae consequentiae elucescit. Causa nam­ que quare album et musicum non inferunt coniunctam praedicationem est, quia in prae­ dicatione coniuncta oportet alteram partem alteri supponi, ut potentiam actui, ad hoc ut ex eis fiat aliquando modo unum, et altera a reliqua denominetur (hoc enim vis coniunctae praedicationis requirit, ut supra diximus — Ιθ6 — 269-272 IN PERI HERMENEIAS de partibus definitionis); album autem et mu­ sicum secundum se non faciunt unum per se, ut patet, neque unum per accidens. Licet enim ipsa ut adunantur in subiecto uno sint unum subiecto per accidens, tamen ipsamet quae adunantur in uno, tertio subiecto, non faciunt inter se unum per accidens: tum quia neutrum informat alterum (quod requiritur ad unitatem per accidens aliquorum inter se, licet non in tertio); tum quia non conside­ rata subiecti unitate, quae est extra eorum rationes, nulla remanet inter ea unitatis cau­ sa. Dicens ergo quod album et musicum non sunt unum, scilicet inter se, aliquo modo, causam expressit quare coniunctim non in­ fertur ex eis praedicatum. Et quia opposito­ rum eadem est disciplina, insinuavit per illamet verba bonitatem illius consequentiae. Ex eo enim quod homo et albus se habent sicut potentia et actus (et ita albedo informet, de­ nominet atque unum faciat cum homine ra­ tione sui), sequitur quod ex divisis potest in­ ferri coniuncta praedicatio; ut dicatur: est homo et albus; ergo est homo albus. Sicut per oppositum dicebatur quod ideo musicum et album non inferunt coniunctum praedica­ tum quia neutrum alterum informabat. 270 [9]. Nec obstat quod album faciat unum per accidens cum homine: non enim dictum est quod unitas per accidens aliquo­ rum impedit ex diversis inferre coniunctum, sed quod unitas per accidens aliquorum ra­ tione tertii tantum est illa quae impedit. Ta­ lia enim quae non sunt unum per accidens nisi ratione tertii, inter se nullam habent uni­ tatem; et propterea non potest inferri coniun­ ctum, ut dictum est, quod unitatem importat. Illa vero quae sunt unum per accidens ra­ tione sui, seu inter se, ut, homo albus, cum coniuncta accipiuntur, unitate necessaria non carent, quia inter se unitatem habent. Notanter autem apposui ly tantum: quoniam si ali­ qua duo sunt unum per accidens, ratione tertii subiecti scilicet, sed non tantum ex hoc habent unitatem, sed etiam ratione sui, ex hoc quod alterum reliquum informat, ex istis divisis non prohibetur inferri coniunctum. Verbi gratia, optime dicitur: est quantum et L. II. Ii vi est coloratum; ergo est quantum coloratum: quia color informat quantitatem. 271 [10]. Potes autem credere quod se­ cunda illa consequentia, quam non explicite confirmavit Aristoteles respondendo, sit bona et ex eo quod ipse proponendo quaestionem asseruit bonam, et ex eo quod nulla istantia reperitur. Insinuavit autem et Aristoteles quod sola talis unitas impedit illationem coniunctam, quando dixit quaecunque secundum ac­ cidens dicuntur vel de eodem vel alterutrum de altero. Cum enim dixit, secundum acci­ dens de eodem, unitatem eorum ex sola adunatione in tertio posuit (sola enim haec per accidens praedicantur de eodem, ut dictum est); cum autem addidit, vel alterutrum de altero, mutuam accidentalitatem ponens, ex nulla parte inter se unitatem reliquit. Utra­ que ergo per accidens adducta praedicata, in tertio scilicet vel alterutrum, quae impediant illationem coniunctam, nonnisi in tertio uni­ tatem habent. 272 [11]. Deinde cum dicit [118]: Am­ plius nec etc., satisfacit instantiis in proba­ tione adductis, et in illis in quibus explicita committebatur nugatio, et in illis in quibus implicita; et ait quod non solum inferre ex divisis coniunctum non licet quando praedi­ cata illa sunt per accidens, sed nec etiam quaecunque insunt in alio: idest, sed nec hoc licet quando praedicata includunt se, ita quod unum includatur in significato formali alte­ rius intrinsece, sive explicite, ut album in al­ bo, sive implicite, ut animal et bipes in ho­ mine. Quare neque album frequenter dictum divisim infert coniunctum, neque homo divisim ab animali vel bipede enunciatum, ani­ mal bipes, coniunctum cum homine infert; ut dicatur, ergo Socrates est homo bipes, vel animal homo. Insunt enim in hominis ra­ tione, animal et bipes actu et intellectu, licet implicite. Stat ergo solutio quaestionis in hoc, quod unitas plurium per accidens in tertio tantum et nugatio, impediunt ex divisis inferri coniunctum; et consequenter, ubi neu­ trum horum invenitur, ex divisis licebit in­ ferre coniunctum. Et hoc intellige quando di­ visae sunt simul verae de eodem etc. — 107 — L. Π, 1. vu IN PERI HERMENEIAS 273-274 LECTIO VII. (nn. 273-289; [119-124]). An ex enuntiatione habente plura praedicata coniunctim inferre liceat enunciationem quae eadem praedicata divisim continet. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XI) Verum autem est dicere de aliquo et simpliciter; ut aliquem hominem homi­ nem, aut aliquem album hominem, hominem album: non autem semper. Sed quando in adiecto aliquid quidem oppositorum insit, quod consequitur contradictio, non verum sed falsum est; ut, hominem mortuum, hominem dicere: quando autem non insit, ve­ rum est. Aut quando insit quidem, semper non verum est: quando vero non insit, non semper verum est; ut, Homerus est ali­ quid, ut poeta: utrum igitur est, an ergo etiam est; non? 122. Secundum accidens enim praedicatur, est, de Homero; (quoniam est enim poëta), sed non secundum se praedi­ catur de Homero ipsum est. 123. Quare in quantiscunque praedicationi­ bus neque contrarietas, [aliqua aut nulla oppositio] inest, si definitiones pro nominibus dicantur, et secundum se praedicantur et non secundum acci­ dens, in his aliquid et simpliciter verum erit dicere. 124. Quod autem non est, quoniam opina­ bile est, non est verum dicere esse ali­ quid: opinio enim eius non est, quo­ niam est, sed quoniam non est. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 273 [1]. Postquam expedita est prima du­ bitatio, tractat secundam dubitationem. Et circa hoc tria facit: primo, movet ipsam quaestionem [119]; secundo, solvit eam; ibi : [120] Sed quando in adiecto (’) etc., tertio, ex hoc excludit quemdam errorem; ibi [124]: Quod autem non est (1 2) etc. Est ergo quaestio : an ex enunciatione ha­ bente praedicatum coniunctum, liceat inferre enunciationes dividentes illud coniunctum; et est quaestio: contraria superiori. Ibi enim quaesitum est an ex divisis inferatur coniun­ ctum; hic autem quaeritur an ex coniuncto sequantur divisa. Unde movendo quaestionem dicit [119]: Verum autem aliquando est di­ cere de aliquo et simpliciter, idest divisim, quod scilicet prius dicebatur coniunctim, ut quemdam hominem album esse hominem, aut quoddam album hominem album esse, idest (1) n. seq. (2) n. 17. ut ex ista, Socrates est homo albus, sequitui divisim, ergo Socrates est homo, ergo So­ crates est albus. Non autem semper, idest aliquando autem ex coniuncto non inferri po­ test divisim; non enim sequitur, Socrates est bonus citharoedus, ergo est bonus. Unde haec est differentia, quod quandoque licet et quan­ doque non. Et adverte quod notanter adduxit exemplum de homine albo, inferendo utram­ que partem divisim, ut insinuaret quod in­ tentio quaestionis est investigare quando ex coniuncto potest utraque pars divisim inferri, et non quando altera tantum. 274 [2]. Deinde cum dicit [120]: Sed quando in adiecto etc., solvit quaestionem. Et duo facit : primo, respondet parti ne­ gativae quaestionis, quando scilicet non licet; secundo, ibi [123]: Quare in quantiscumque (3) etc., respondet parti affirmativae, quando scilicet licet. (3) -— io8 — n. 8. 274-278 IN PERI HERMENEIAS Circa primum considerandum quod quia dupliciter contingit fieri praedicatum coniunctum, uno modo ex oppositis, alio modo ex non oppositis, ideo duo facit : primo, osten­ dit quod numquam ex praedicato coniuncto ex oppositis possunt inferri eius partes divisim; secundo, quod nec hoc licet universaliter in praedicato coniuncto ex non oppositis, ibi : [121] Vel etiam quando etc. Ait ergo quod quando in termino adiecto inest aliquid de numero oppositorum, ad quae sequitur con­ tradictio inter ipsos terminos, non verum est, scilicet inferre divisim, sed falsum. Verbi gra­ tia cum dicitur, Caesar est homo mortuus, non sequitur, ergo est homo: quia ly mortuus, adiacens homini, oppositionem habet ad ho­ minem, quam sequitur contradictio inter ho­ minem et mortuum: si enim est homo, non est mortuus, quia non est corpus inanima­ tum; et si est mortuus, non est homo, quia mortuum est corpus inanimatum. Quando au­ tem non inest, scilicet talis oppositio, verum est, scilicet inferre divisim. Ratio autem qua­ re, quando est oppositio in adiecto, non se­ quitur illatio divisa est, quia alter terminus ex adiecti oppositione corrumpitur in ipsa enunciatione coniuncta. Corruptum autem seipsum absque corruptione non infert, quod illatio divisa sonaret. 275 [3]. Dubitatur hic primo circa id quod supponitur, quomodo possit vere dici, Caesar est homo mortuus, cum enunciatio non possit esse vera, in qua duo contradi­ ctoria simul de aliquo praedicantur. Hoc enim est primum principium. Homo autem et mor­ tuus, ut in littera dicitur, contradictoriam op­ positionem includunt, quia in homine inclu­ ditur vita, in mortuo non vita. - Dubitatur secundo circa ipsam consequentiam, quam reprobat Aristoteles : videtur enim optima. Cum enim ex enunciatione praedicante duo contradictoria possit utrumque inferri (quia aequivalet copulativae), aut neutrum (quia destruit seipsam), et enunciatio supradicta terminos oppositos contradictorie praedicet, videtur sequi utraque pars, quia falsum est neutram sequi. 276 [4]. Ad hoc simul dicitur quod aliud est loqui de duobus terminis secundum se, et aliud de eis ut unurn stat sub determina­ tione alterius. Primo namque modo, homo et mortuus, contradictionem inter se habent, et impossibile est quod simul in eodem inve­ niantur. Secundo autem modo, homo et mortuus, non opponuntur, quia homo transmutatus iam per determinationem corrupti­ vam importatam in ly mortuus, non stat pro suo significato secundum se, sed secundum exigentiam termini additi, a quo suum signi­ ficatum distractum est. Ad utrunque autem insinuandum Aristoteles duo dixit, et quod habent oppositionem quam sequitur contra­ dictio, attendens significata eorum secundum se, et quod etiam ex eis formatur una vera enunciatio cum dicitur, Socrates est homo L'. II, I. vu mortuus, attendens conjunctionem eorum al­ terius corruptivam. Unde patet quid dicen­ dum sit ad dubitationes. Ad utramque siqui­ dem dicitur, quod non enunciantur duo con­ tradictoria simul de eodem, sed terminus ut stat sub distractione, seu transmutatione al­ terius, cui secundum se esset contradictorius. 277 [5]. Dubitatur quoque circa id quod ait [120]: Inest aliquid oppositorum quae consequitur contradictio; superflue enim vi­ detur addi illa particula, quae consequitur contradictio. Omnia enim opposita consequi­ tur contradictio, ut patet discurrendo in sin­ gulis; pater enim est non filius, et album non nigrum, et videns non caecum etc. Et ad hoc dicendum est quod opposita possunt dupliciter accipi : uno modo forma­ liter, idest secundum sua significata; alio modo denominative, seu subiective. Verbi gratia, pater et filius possunt accipi pro pa­ ternitate et filiatione, et possunt accipi pro eo qui denominatur pater vel filius. Rursus cum omnis distinctio fiat oppositione aliqua, ut dicitur in X Metaphysicae, supponatur om­ nino distincta esse opposita. Dicendum ergo est quod, licet ad omnia opposita seu distin­ cta contradictio sequatur inter se formaliter sumpta, non tamen ad omnia opposita sequi­ tur contradictio inter ipsa denominative sum­ pta. Quamvis enim pater et filius mutuam sui negationem inferant inter se formaliter, quia paternitas est non filiatio, et filiatio est non paternitas; in relatione tamen ad deno­ minatum, contradictionem non necessario in­ ferunt. Non enim sequitur, Socrates est pa­ ter; ergo non est filius; nec e converso. Ut persuaderet igitur Aristoteles quod non quae­ cunque opposita colligata impediunt divisam illationem (quia non illa quae habent con­ tradictionem annexam formaliter tantum, sed illa quae habent contradictionem et forma­ liter et secundum rem denominatam), addi­ dit: quae consequitur contradictio, in tertio scilicet denominato. Et usus est satis con­ grue vocabulo, scilicet, consequitur: contra­ dictio enim ista in tertio est quodammodo ex­ tra ipsa opposita. 278 [6]. Deinde cum dicit [121]: Vel et­ iam quando est etc., declarat quod ex non oppositis in tertio coniunctis secundum unum praedicatum, non universaliter possunt inferri partes divisim. Et primo, hoc proponit quasi emendans quod immediate dixerat, subiungens : Vel etiam quando est, scilicet oppo­ sitio inter terminos coniunctos, falsum est semper, scilicet inferre divisim; quasi diceret: dixi quod quando inest oppositio, non ve­ rum sed falsum est inferre divisim; quando autem non inest talis oppositio, verum est inferre divisim. Vel etiam ut melius dicatur, quod quando est oppositio, falsum est sem­ per, quando autem non inest talis oppositio, non semper verum est. Et sic modificavit su­ pradicta addendo ly semper, et, non semper. Et subdens exemplum quod non semper ex t— I09 —- L. II, 1. vu IN PERI HERMENEIAS non oppositis sequatur divisio, ait: Ut, Ho­ merus est aliquid ut poëta; ergo etiam est? Non. Ex hoc coniuncto, est poëta, de Home­ ro enunciato, altera pars, ergo Homerus est, non sequitur; et tamen clarum est quod istae duae partes colligatae, est et poëta, non ha­ bent oppositionem, ad quam sequitur con­ tradictio. Igitur non semper ex non oppositis coniunctis illatio divisa tenet etc. 279 [7]. Deinde cum dicit [122]: Secun­ dum accidens etc., probat hoc, quod modo dictum est, ex eo quod altera pars istius com­ positi, scilicet, est, in antecedente coniuncto praedicatur de Homero secundum accidens, idest ratione alterius, quoniam, scilicet poëta, praedicatur de Homero, et non praedicatur secundum se ly est de Homero; quod tamen infertur, cum concluditur: ergo Homerus est. - Considerandum est hic quod ad solven­ dam illam conclusionem negativam, scilicet, - non semper ex non oppositis coniunctis infertur divisim, - sufficit unam instantiam suae oppositae universali affirmativae afferre. Et hoc fecit Aristoteles adducendo illud ge­ nus enunciationum, in quo altera pars con­ iuncti est aliquid pertinens ad actum animae. Loquimur enim modo de Homero vivente in poematibus suis in mentibus hominum. In his siquidem enunciationibus partes coniunctae non sunt oppositae in tertio, et tamen non licet inferre utramque partem divisim. Committitur enim fallacia secundum quid ad simpliciter. Non enim valet, Caesar est lau­ datus, ergo est: et simile est de esse in ef­ fectu dependente in conservari. Quomodo autem intelligenda sit ratio ad hoc adducta ab Aristotele in sequenti particula dicetur. 280 [8]. Deinde cum dicit [123]: Quare in quantiscunque etc., respondet parti affir­ mativae quaestionis, quando scilicet ex con­ iunctis licet inferre divisim. Et ponit duas conditiones oppositas supradictis debere con­ venire in unum, ad hoc ut possit fieri talis consequentia; scilicet, quod nulla inter par­ tes coniuncti oppositio sit, et quod secun­ dum se praedicentur. Unde dicit inferendo ex dictis: Quare in quantiscunque praedica­ mentis, idest praedicatis ordine quodam adu­ natis, neque contrarietas aliqua, in cuius ra­ tione ponitur contradictio in tertio (contra­ ria enim sunt quae mutuo se ab eodem ex­ pellunt), aut universaliter nulla oppositio inest, ex qua scilicet sequatur contradictio in tertio, .w definitiones pro nominibus suman­ tur. Dixit hoc, quia licet in quibusdam non appareat oppositio, solis nominibus positis, sicut, homo mortuus, et in quibusdam appa­ reat, ut, vivum mortuum; hoc tamen non obstante, si, positis nominum definitionibus loco nominum, oppositio appareat, inter op­ posita collocamus. Sicut, verbi gratia, homo mortuus, licet oppositionem non praeseferat, tamen si loco hominis et mortui eorum defi­ nitionibus utamur, videbitur contradictio. Di­ cemus enim corpus animatum rationale, cor­ 278-282 pus inanimatum irrationale. In quantiscunque, inquam, coniunctis nulla est oppositio, et se­ cundum se, et non secundum accidens prae­ dicantur, in his verum erit dicere et simpli­ citer, idest divisim quod fuerat coniunctim enunciatum. 281 [9]. Ad evidentiam secundae condi­ tionis hic positae, nota quod ly secundum se potest dupliciter accipi: uno modo positive, et sic dicit perseitatem primi, secundi, uni­ versaliter, quarti modi; alio modo negative, et sic idem sonat quod non per aliud. - Rur­ sus considerandum est quod cum Aristoteles dixit de praedicato coniuncto quod, secun­ dum se praedicetur, ly secundum se potest ad tria referri, scilicet, ad partes coniuncti inter se, ad totum coniunctum respectu sub­ iecti, et ad partes coniuncti respectu subiecti. Si ergo accipiatur ly secundum se positive, licet non falsus, extraneus tamen a mente Aristotelis reperitur sensus ad quodcunque illorum trium referatur. Licet enim valeat, est homo risibilis, ergo est homo et est risi­ bilis, et, est animal rationale, ergo est ani­ mal et est rationale; tamen his oppositae in­ ferunt similes consequentias. Dicimus enim, est albus musicus, ergo est musicus et est albus: ubi nulla est perseitas, sed est coniun­ ctio per accidens, tam inter partes inter se, quam inter totum et subiectum, quam etiam inter partes et subiectum. Liquet igitur quod non accipit Aristoteles ly secundum se positive, ex eo quod vana fuisset talis additio, quae ab oppositis non facit in hoc differen­ tiam. Ad quid enim addidit, secundum se, et non, secundum accidens, si tam illae quae sunt secundum se, modo exposito, quam illae quae sunt secundum accidens ex coniuncto, inferunt divisum? - Si vero accipiatur secun­ dum se, negative, idest, non per aliud, et referatur ad partes coniuncti inter se, falsa invenitur regula. Nam non licet dicere, est bonus citharoedus; ergo est bonus et citha­ roedus; et tamen ars citharizandi et bonitas eius sine medio coniunguntur. Et similiter contingit, si referatur ad totum coniunctum respectu subiecti, ut in eodem exemplo ap­ paret. Totum enim hoc, citharoedus bonus, non propter aliud convenit homini; et ta­ men non infert, ut dictum est, divisionem. Superest ergo ut ad partem coniuncti respe­ ctu subiecti referatur, et sit sensus: quando aliqua coniunctim praedicata, secundum se, idest, non per aliud, praedicantur, idest, quod utraque pars praedicatur de subiecto non propter alteram, sed propter seipsam et sub­ iectum, tunc ex coniuncto infertur divisa praedicatio. 282 [10]. Et hoc modo exponunt Aver­ roës et Boëthius; et vera invenitur regula, ut inductive facile manifestari potest, et ra­ tio ipsa suadet. Si enim partes alicuius con­ iuncti praedicati ita inhaerent subiecto quod neutra propter alteram insit, earum separatio — no — 282-288 IN PERI HERMENEIAS nihil habet quod veritatem impediat divisa­ rum. Est et verbis Aristotelis consonus sen­ sus iste. Quoniam et per hoc distinguit inter enunciationes ex quibus coniunctum infen divisam praedicationem, et eas quibus haec non inest consequentia. Istae siquidem ultra habentes oppositiones in adiecto, sunt haben­ tes praedicatum coniunctum, cuius una par­ tium alterius est ita determinatio, quod non­ nisi per illam sublectum respicit, sicut ap­ paret in exemplo ab Aristotele adducto, Ho­ merus est poëta. Est siquidem ibi non respi­ cit Homerum ratione ipsius Homeri, sed praecise ratione poesis relictae; et ideo non licet inferre, ergo Homerus est. Et simile est in negativis. Si quis enim dicat, Socrates non est paries, non licet inferre, ergo Socrates non est, eadem ratione, quia esse non est negatum de Socrate, sed de pariete in So­ crate. 283 [11]. Et per hoc patet qualiter sit intelligenda ratio in textu superiore adducta. Accipitur enim ibi, secundum se negative, modo hic exposito, et secundum accidens, idest propter aliud. In eadem ergo significa­ tione est usus ly secundum accidens, solvendo hanc et praecedentem quaestionem: utrobique enim intellexit secundum accidens, idest, propter aliud, coniuncta, sed ad diversa re­ tulit. Ibi namque ly secundum accidens de­ terminabat coniunctionem duorum praedica­ torum inter se; hic vero determinat partem coniuncti praedicati in ordine ad subiectum. Unde ibi, album et musicum, inter ea quae secundum accidens sunt, numerabantur; hic autem non. 284 [12]. Sed occurrit circa hanc exposi­ tionem dubitatio non parva. Si enim ideo non licet ex coniuncto inferre divisim, quia altera pars coniuncti non respicit subiectum propter se, sed propter alteram partem (ut dixit Aristoteles de ista enunciatione, Home­ rus est poëta), sequetur quod numquam a tertio adjacente ad secundum erit bona con­ sequentia: quia in omni enunciatione de tertio adiacente, est respicit subiectum pro­ pter praedicatum et non propter se etc. 285 [13]. Ad huius difficultatis eviden­ tiam, nota primo hanc distinctionem. Aliud est tractare regulam, quando ex tertio adia­ cente infertur secundum et quando non, et aliud quando ex coniuncto fit illatio divisa et quando non. Illa siquidem est extra pro­ positum, istam autem venamur. Illa compa­ titur varietatem terminorum, ista non. Si namque unus terminorum, qui est altera pars coniuncti, secundum significationem seu sup­ positionem varietur in separatione, non in­ fertur ex coniuncto praedicato illudmet divi­ sim, sed aliud. - Nota secundo hanc pro­ positionem: Cum ex tertio adiacente infer­ tur secundum, non servatur identitas termi­ norum. Liquet ista quoad illum terminum, est. Dictum siquidem fuit supra a sancto Tho­ L. II, 1. vu ma (4), quod aliud importat est secundum adiacens, et aliud est tertium adiacens. Illud nam­ que importat actum essendi simpliciter, hoc autem habitudinem inhaerentiae vel identitatis praedicati ad subiectum. Fit ergo varietas unius termini cum ex tertio adiacente infertur secundum, et consequenter non fit illatio di­ visi ex coniuncto. - Unde praelucet responsio ad obiectionem, quod, licet ex tertio adiacente quandoque possit inferri secundum, numquam tamen ex tertio adiacente licet inferri secun­ dum, numquam tamen ex tertio adiacente licet inferri secundum tamquam ex coniuncto divi­ sum, quia inferri non potest divisim, cuius al­ tera pars ipsa divisione perit. Negetur ergo consequentia obiectionis et ad probationem di­ catur quod, optime concludit quod talis illatio est illicita infra limites illationum, quae ex coniuncto divisionem inducunt, de quibus hic Aristoteles loquitur. 286 [14]. Sed contra hoc instatur. Quia etiam tanquam ex coniuncto divisa fit illatio, Socrates est albus, ergo est, per locum a parte in modo ad suum totum, ubi non fit varietas terminorum. - Et ad hoc dicitur quod licet homo albus sit pars in modo hominis (quia nihil minuit de hominis ratione albedo, sed ponit hominem simpliciter), tamen est album non est pars in modo ipsius est, eo quod pars in modo est universale cum conditione non minuente, ponente illud simpliciter. Clarum est autem quod album minuit rationem ipsius est, et non ponit ipsum simpliciter: contrahit enim ad esse secundum quid. Unde apud philoso­ phos, cum fit aliquid album, non dicitur ge­ nerari, sed generari secundum quid. 287 [15]. Sed instatur adhuc quia secun­ dum hoc, dicendo, est animal, ergo est, fit il­ latio divisa per eumdem locum. Animal enim non minuit rationem ipsius est. - Ad hoc est dicendum quod ly est, si dicat veritatem pro­ positionis, manifeste peccatur a secundum quid ad simpliciter. Si autem dicat actum essendi, illatio est bona, sed non est de tertio, sed de secundo adiacente. 288 [16]. Potest ulterius dubitari circa principale: quia sequitur, est quantum colo­ ratum, ergo est quantum, et, est coloratum; et tamen coloratum respicit subiectum mediante quantitate: ergo non videtur recta expositio supra adducta. - Ad hoc et similia dicendum est quod coloratum non ita inest subiecto per quantitatem quod sit eius determinatio et ra­ tione talis determinationis subiectum denomi­ net, sicut bonitas artem citharisticam determi­ nat; cum dicitur, est citharoedus bonus; sed potius subiectum ipsum primo coloratum de­ nominatur, quantum vero secundario colora­ tum dicitur, licet color media quantitate susci­ piatur. Unde notanter supra diximus, quod tunc altera pars coniuncti praedicatur per ac­ cidens, quando praecise denominat subiectum, (4> Lib. II. lect. 1 et II. III ---- L. II, 1. vu IN PERI HERMENEIAS quia denominat alteram partem. Quod nec in similibus instantiis invenitur. 289 [17], Deinde cum dicit 1124]: Quod autem non est etc., excludit quorumdam erro­ rem qui, quod non est, esse tali syllogismo concludere satagebant : Quod est, opinabile est. Quod non est, est opinabile. Ergo quod non est, est. - Hunc siquidem processum eli­ dit Aristoteles destruendo primam propositio­ 288-289 nem, quae partem coniuncti in subiecto divisim praedicat, ac si diceret : est opinabile, ergo est. Unde assumendo subiectum conclusionis illorum ait : Quod autem non est; et addit me­ dium eorum, quoniam opinabile est; et subdit maiorem extremitatem, non est verum dicere, esse aliquid. Et causam assignat, quia talis opi­ natio non propterea est, quia illud sit, sed potius quia non est. 112 -- 290 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. νπι LECTIO VIII. (nn. 290-303; [125-128]). De propositionibus modalibus earumque inter se oppositione. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XII 125. His vero determinatis, considerandum est quemadmodum se se habent nega­ tiones et affirmationes ad se invicem, quae sunt de possibili esse et non pos­ sibili, et de contingenti, et de impossi­ bili, et necessario; habent enim aliquas dubitationes. 126. Nam si eorum, quae complectuntur, il­ lae sunt sibi invicem oppositae contra­ dictiones, quaecunque secundum esse et non esse disponuntur, ut eius quae est, esse hominem, negatio est, non esse hominem, non autem ea quae est, esse non hominem: et eius, quae est, esse album hominem, ea quae est, non esse album hominem, sed non ea quae est, esse non album hominem (si enim de omni aut affirmatio aut negatio est, li­ gnum erit verum dicere esse non al­ bum hominem): quod si hoc modo et in quibuscunque esse non additur, idem faciet quod pro esse dicitur; ut eius, quae est, homo ambulat, non haec, ambulat non homo, negatio erit, sed haec, non ambulat homo. Nihil enim differt dicere hominem ambulare, vel hominem ambulantem esse. Quare si hoc modo ubique, et eius, quae est, possibile esse, negatio erit possibile non esse, sed non ea quae est, non pos­ sibile esse. 127. Videtur autem idem posse et esse et non esse. Omne enim quod est pos­ sibile dividi, vel ambulare, et non am­ bulare, et non dividi possibile est. Ra­ tio autem est, quoniam omne quod sic possibile est, non semper in actu est; quare inerit ipsi etiam negatio: potest enim et non ambulare quod est ambulativum, et non videri quod est vi­ sibile. At vero impossibile est de eo­ dem oppositas veras esse affirmationes et negationes. Non igitur eius quae est, possibile esse, negatio est haec, pos­ sibile non esse. 128. Contingit autem ex his, aut idem af­ firmare et negare simul de eodem, aut non secundum esse vel non esse, quae opponuntur, fieri affirmationes et negationes. Si ergo illud impossibile est, hoc erit magis eligendum. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 290 [1]. Postquam determinatum est de enunciationibus, quarum partibus aliud addi­ tur tam remanente quam variata unitate, hic intendit declarare quid accidat enunciation!, ex eo quod aliquid additur, non suis partibus, sed compositioni eius. Et circa hoc duo facit: primo, determinat de oppositione earum [125]; secundo, de con­ sequentiis; ibi [133]: Consequentiae vero f1) (1) Lect. X. etc. Circa primum duo facit: primo, proponit quod intendit; secundo, exequitur; ibi [126] : Nam si eorum (2) etc. Proponit ergo quod iam perspiciendum est, quomodo se habeant affirmationes et nega­ tiones enunciationum de possibili et non pos­ sibili etc. Et causam subdit [125]: Habent enim multas dubitationes speciales. - Sed an­ tequam ulterius procedatur, quoniam de enun(2) — HJ — 8 - In lib. Peri hertn. n. 7. L II, 1. vin IN PERI HERMENEIAS ciationibus, quae modales vocantur, sermo inchoatur, praelibandum est esse quasdam modales enunciationes, et qui et quot sunt modi reddentes propositiones modales; et quid earum sit subiectum et quid praedicatum; et quid sit ipsa enunciatio modalis; quisque sit ordo earum ad praecedentes; et quae necessi­ tas sit specialem faciendi tractatum de his. 291 [2]. Quia ergo possumus dupliciter de rebus loqui; uno modo, componendo rem unam cum alia, alio modo, compositionem factam declarando qualis sit, insurgunt duo enunciationum genera; quaedam scilicet enun­ tiantes aliquid inesse vel non inesse alteri, et hae vocantur de inesse, de quibus superius habitus est sermo; quaedam vero enunciantes modum compositionis praedicati cum sub­ iecto, et hae vocantur modales, a principaliori parte sua, modo scilicet. Cum enim dicitur, Socratem currere est possibile, non enuntia­ tur cursus de Socrate, sed qualis sit compo­ sitio cursus cum Socrate, scilicet possibilis. Signanter autem dixi modum compositionis, quoniam modus in enunciàtione positus du­ plex est. Quidam enim determinat verbum, vel ratione significati ipsius verbi ut Socrates cur­ rit velociter, vel ratione temporis consignificati, ut Socrates currit hodie; quidam autem determinat compositionem ipsam praedicati cum subiecto; sicut cum dicitur, Socratem cur­ rere est possibile. In illis namque determinatur qualis cursus insit Socrati, vel quando; in hac autem, qualis sit coniunctio cursus cum So­ crate. Modi ergo non illi qui rem verbi, sed qui compositionem determinant, modales enun­ ciationes reddunt, eo quod compositio veluti forma totius totam enunciationem continet. 292 [3]. Sunt autem huiusmodi modi qua­ tuor proprie loquendo, scilicet possibile et im­ possibile, necessarium et contingens. - Verum namque et falsum, licet supra compositionem cadant cum dicitur, Socratem currere est ve­ rum, vel hominem esse quadrupedem est fal­ sum, attamen modificare proprie non videntur compositionem ipsam. Quia modificari pro­ prie dicitur, aliquid, quando redditur aliquale, non quando fit secundum suam substantiam. Compositio autem quando dicitur vera, non aliqualis proponitur, sed quod est: nihil enim aliud est dicere, Socratem currere est verum, quam quod compositio cursus cum Socrate est. Et similiter quando est falsa, nihil aliud di­ citur, quam quod non est : nam nihil aliud est dicere, Socratem currere est falsum, quam quod compositio cursus'cum Socrate non est. Quando vero compositio dicitur possibilis aut contingens, iam non ipsam esse, sed ipsam aliqualem esse dicimus: cum siquidem dicitur, Socratem currere est possibile, non substantificamus compositionem cursus cum Socrate, sed qualificamus, asserentes illam esse possi­ bilem. Unde Aristoteles hic modos proponens, veri et falsi nullo modo meminit, licet infra verum et non verum inferat, propter causam ibi assignandam. 290-296 293 [4]. Et quia enunciatio modalis duas in se continet compositiones, alteram inter par­ tes dicti, alteram inter dictum et modum, intelligendum est eam compositionem modificari, idest, quae est inter partes dicti, non eam quae est inter modum et dictum. Quod sic perpendi potest. Huius enunciationis modalis, Socratem esse album est possibile, duae sunt partes; al­ tera est, Socratem esse album, altera est, pos­ sibile. Prima dictum vocatur, eo quod est id quod dicitur per eius indicativam, scilicet, So­ crates est albus: qui enim profert hanc, So­ crates est albus, nihil aliud dicit nisi Socratem esse album: secunda vocatur modus, eo quod modi adiectio est. Prima compositionem quandam in se continet ex Socrate et albo; secunda pars primae opposita compositionem aliquam sonat ex dicti compositione et modo. Prima rursus pars, licet omnia habeat propria, sub­ iectum scilicet, et praedicatum, copulam et compositionem, tota tamen subiectum est mo­ dalis enunciationis; secunda autem est praedi­ catum. Dicti ergo compositio subiicitur et mo­ dificatur in enunciatione modali. Qui enim dicit, Socratem esse album est possibile, non significat qualis est coniunctio possibilitatis cum hoc dicto, Socratem esse album, sed insinuat qualis sit compositio partium dicti inter se, scilicet albi cum Socrate, scilicet quod est com­ positio possibilis. Non dicit igitur enunciatio modalis aliquid inesse, vel non inesse, sed dicti potius modum enunciat. Nec proprie com­ ponit secundum significatum, quia compositio­ nis non est compositio, sed rerum compositio­ ni modum apponit. Unde nihil aliud est enun­ ciatio modalis, quam enunciatio dicti modi­ fica tiva. 294 [5]. Nec propterea censenda est enun­ ciatio plures modalis, quia omnia duplicata habeat : quoniam unum modum de unica compositione enunciat, licet illius compositio­ nis plures sint partes. Plura enim illa ad dicti compositionem concurrentia, veluti plura ex quibus fit unum subiectum concurrunt, de qui­ bus dictum est supra quod enunciationis uni­ tatem non impediunt. Sicut nec cum dicitur, domus est alba, est enunciatio multiplex, licet domus ex multis consurgat partibus. 295 [6]. Merito autem est, post enuncia­ tiones de inesse, de modalibus tractandum, quia partes naturaliter sunt toto priores, et co­ gnitio totius ex partium cognitione dependet; et specialis sermo de his est· habendus, quia pro­ prias habet difficultates. Notavit quoque Ari­ stoteles in textu multa. Horum ordinem sci­ licet, cum dixit [125] : His vero determinatis etc.; modos qui et quot sunt, cum eos expres­ sit et inseruit; variationem eiusdem modi, per affirmationem et negationem, cum dixit: Pos­ sibile et non possibile, contingens et non con­ tingens; necessitatem cum addidit: Habent enim multas dubitationes proprias etc. 296 [7]. Deinde cum dicit [126]: Nam si eorum etc., exequitur tractatum de oppositione modalium. — 114 — 296-302 IN PERI HERMENEIAS Et circa hoc duo facit: primo, movendo quaestionem arguit ad partes; secundo, deter­ minat veritatem; ibi [128] : Contingit autem (3) etc. Est autem dubitatio: an in enunciationibus modalibus fiat contradictio negatione apposita ad verbum dicti, quod dicit rem; an non, sed potius negatione apposita ad modum qui qualificat. Et primo, arguit ad 'partem affirmativam, quod scilicet addenda sit negatio ad verbum; secundo, ad partem negativam, quod non ap­ ponenda sit negatio ipsi verbo; ibi [127]: Vi­ detur autem (4) etc. 297 [8]. Intendit ergo primo tale argu­ mentum; si complexorum contradictiones at­ tenduntur penes esse et non esse (ut patet in­ ductive in enunciationibus substantivis de se­ cundo adjacente et de tertio, et in adiectivis), contradictionesque omnium hoc modo sumen­ dae sunt, contradictoria huius, possibile esse, erit, possibile non esse, et non illa, non possi­ bile esse. Et consequenter apponenda est ne­ gatio verbo, ad sumendam oppositionem in modalibus. Patet consequentia, quia cum di­ citur, possibile esse, et, possibile non esse, ne­ gatio cadit supra esse. Unde dicit [126]: Nam si eorum, quae complectuntur, idest complexo­ rum, illae sibi invicem sunt oppositae contra­ dictiones, quae secundum esse vel non esse di­ sponuntur, idest in quarum una affirmatur es­ se, et in altera negatur. 298 [9]. Et subdit inductionem, inchoans a secundo adiacente: ut, eius enunciationis quae est, esse hominem, idest, homo est, ne­ gatio est, non esse hominem, ubi verbum ne­ gatur, idest, homo non est; et non est eius ne­ gatio ea quae est, esse non hominem, idest, non homo est: haec enim non est negativa, sed affirmativa de subiecto infinito, quae simul est vera cum illa prima, scilicet, homo est. 299 [10]. Deinde prosequitur inductionem in substantivis de tertio adiacente: ut, eius quae est, esse album hominem idest, ut illius enunciationis, homo est albus, negatio est, non esse album hominem, ubi verbum negatur, id­ est, homo non est albus; et non est negatio illius ea, quae est, esse non album hominem, idest, homo est non albus. Haec enim non est negativa, sed affirmativa de praedicato infinito. - Et quia istae duae affirmativae de praedi­ cato finito et infinito non possunt de eodem verificari, propterea quia sunt de praedicatis oppositis, posset aliquis credere quod sint con­ tradictoriae; et ideo âd hunc errorem tollen­ dum interponit rationem probantem quod hae duae non sunt contradictoriae. Est autem ratio talis. Contradictoriorum talis est natura quod de omnibus aut dictio, idest affirmatio aut ne­ gatio verificatur. Inter contradictoria siquidem nullum potest inveniri medium; sed hae duae (3) n. 14. (4) n. 13. L. II, 1. vin enunciationes, scilicet, est homo albus, et, est homo non albus, sunt contradictoriae per se; ergo sunt talis naturae quod de omnibus al­ tera verificatur. Et sic, cum de ligno sit fal­ sum dicere, est homo albus, erit verum di­ cere de eo, scilicet ligno, esse non album ho­ minem, idest, lignum est homo non albus. Quod est manifeste falsum: lignum enim ne­ que est homo albus, neque est homo non al­ bus. Restat ergo ex quo utraque est simul falsa de eodem, quod non sit inter eas contradictio. Sed contradictio fit quando negatio apponitur verbo. 300 [11]. Deinde prosequitur inductionem in enunciationibus adiectivi verbi, dicens [ibi­ dem] : Quod si hoc modo, scilicet supradicto, accipitur contradictio, et in quantiscunque enunciationibus esse non ponitur explicite, idem faciet quoad oppositionem sumendam, id quod pro esse dicitur (idest verbum adiectivum, quod locum ipsius esse tenet', pro quanto, pro­ pter eius veritatem in se inclusam, copulae offi­ cium facit), ut eius enunciationis quae est, homo ambulat, negatio est, non ea quae dicit, non homo ambulat (haec enim est affirmativa de subiecto infinito), sed negatio illius est, homo non ambulat; sicut et in illis dé verbo substantivo, negatio verbo addenda erat. Nihil enim differt dicere verbo adiectivo, homo am­ bulat, vel substantivo, homo est ambulans. 301 [12], Deinde ponit secundam partem inductionis dicens [ibid.] : Et si hoc modo in omnibus sumenda est contradictio, scilicet, ap­ ponendo negationem ad esse, concluditur quod et eius enunciationis, quae dicit, possibile esse, negatio est, possibile non esse, et non illa quae dicit, non possibile esse. Patet conclusionis sequela: quia in illa, possibile non esse, ne­ gatio apponitur verbo; in ista autem non. Dixit autem in principio huius rationis: Eo­ rum quae complectuntur, idest complexorum, contradictiones fiunt secundum esse et non esse, ad differentiam incomplexorum quorum oppositio non fit negatione dicente non esse, sed ipsi incomplexo apposita, ut, homo, et, non homo, legit, et non legit. 302 [13]. Deinde cum dicit [127]: Videtur autem idem etc., arguit ad quaestionis partem negativam (scilicet quod ad sumendam contra­ dictionem in modalibus non addenda est ne­ gatio verbo), tali ratione. Impossibile est duas contradictorias esse simul veras de eodem; sed supradictae, scilicet, possibile esse, et, possi­ bile non esse, simul verificantur de eodem; ergo istae non sunt contradictoriae: igitur contra­ dictio modalium non attenditur penes verbi ne­ gationem. Huius rationis primo ponitur in lit­ tera minor cum sua probatione; secundo maior; tertio conclusio; Minor quidem cum dicit : Videtur autem idem possibile esse, et, non possibile esse. Sicut verbi gratia, omne quod est possibile dividi est etiam possibile non dividi, et quod est possi­ bile ambulare est etiam possibile non ambu­ lare. Ratio autem huius minoris est, quoniam — 115 — E II, 1. vin IN PERI HERMENEIAS omne quod sic possibile est (sicut, scilicet, est possibile ambulare et dividi), non semper actu est: non enim semper actualiter ambulat, qui ambulare potest; nec semper actu dividitur, quod dividi potest. Quare inerit etiam negatio possibilis, idest, ergo non solum possibilis est affirmatio, sed etiam negatio eiusdem. - Ad­ verte quod quia possibile est multiplex, ut in­ fra dicetur, ideo notanter Aristoteles addidit ly sic, assumens, quod sic possibile est, non semper actu est. Non enim de omni possibili verum est dicere quod non semper actu est, sed de aliquo, eo scilicet quod est sic possi­ bile, quemadmodum ambulare et dividi. Nota ulterius quod quia tale possibile habet duas conditiones, scilicet quod potest actu esse et quod non semper actu est, sequitur necessario quod de eo simul est verum dicere, possibile esse, et, non esse. Ex eo enim quod potest actu esse, sequitur quod sit possibile esse; ex eo vero quod non semper actu est, sequitur quod sit possibile non esse. Quod enim non semper est, potest non esse. Bene ergo intulit Aristoteles ex his duobus: Quare inerit etiam negatio possibilis et non solum affirmatio; potest igitur et non ambulare, quod est ambulabile, et non videri, quod est visibile. Maior vero subiungitur, cum ait: At vero impossibile est de eodem veras esse contradi­ ctiones. Infertur quoque ultimo conclusio : Non est igitur ista (scilicet, possibile non esse) negatio illius, quae dicit, possibile esse: quia sunt simul verae de eodem. - Caveto autem ne ex isto textu putes possibile, ut est modus, de­ bere semper accipi pro possibili ad utrumlibet : quoniam hoc infra declarabitur esse falsum; sed considera quod satis fuit intendenti decla­ rare quod in modalibus non sumitur contra­ dictio ex verbi negatione, afferre instantiam in una modali, quae continetur sub modalibus de possibili. 302-303 303 [14]. Deinde cum dicit [128]: Con­ tingit autem unum ex his etc., determinat ve­ ritatem huius dubitationis. Et quia duo petebat, scilicet, an contradictio modalium ex negatione verbi fiat an non, et, an potius ex negatione modi; ideo primo, de­ terminat veritatem primae petitionis, quod sci­ licet contradictio harum non fit negatione ver­ bi; secundo determinat veritatem secundae pe­ titionis, quod scilicet fiat modalium contradi­ ctio ex negatione modi; ibi: Est ergo nega­ tio (5) etc. - Dicit ergo quod propter supradictas rationes evenit unum ex his duobus, quae conclusimus determinare, aut idem ipsum, idest, unum et idem dicere, idest affirmare et negare simul de eodem: idest, aut quod duo contradictoria simul verificantur de eodem, ut prima ratio conclusit; aut affirmationes vel ne­ gationes modalium, quae opponuntur contra­ dictorie, fieri non secundum esse vel non esse, idest, aut contradictio modalium non fiat ex negatione verbi', ut secunda ratio conclusit. Si ergo illud est impossibile, scilicet quod duo contradictoria possunt simul esse vera de eo­ dem, hoc, scilicet quod contradictio modalium non fiat secundum verbi negationem, erit ma­ gis eligendum. Impossibilia enim semper vi­ tanda sunt. Ex ipso autem modo loquendi in­ nuit quod utrique earum aliquid obstat. Sed quia primo obstat impossibilitas quae acceptari non potest, secundo autem nihil aliud obstat nisi quod negatio supra enunciationis copulam cadere debet, si negativa fieri debet enunciatio, et hoc aliter fieri potest quam negando dicti verbum, ut infra declarabitur; ideo hoc secun­ dum, scilicet quod contradictio modalium non fiat secundum negationem verbi, eligendum est : primum vero est omnino abiiciendum. (5) — n6 — Lect. seq. 304 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. ix LECTIO IX. (nn. 304-308; [129-132]). De negatione apponenda non verbo sed modis in contradictionibus propositionum modalium. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) 129. Est ergo negatio eius quae est, pos­ sibile esse, ea quae est non possibile esse. Eadem quoque ratio est et in eo quod est contingens esse: etenim negatio eius est, non contingens esse; et in aliis quoque simili modo, ut in necessario et impossibili. 130. Fiunt enim quemadmodum in illis, esse et non esse, appositiones, subiectae vero res, hoc quidem album, il­ lud vero homo: eodem quoque modo hoc in loco, esse quidem et non esse, ut subiectum fit, posse vero et con­ tingere appositiones sunt, determinan­ tes (quemadmodum in illis esse et non esse) veritatem et falsitatem, similiter hae in eo quod est, esse possibile et esse non possibile. 131. Eius vero, quae est, possibile non es­ se, negatio est non ea quae est, non esse, sed ea quae est, non possibile; et eius quae est, possibile esse, non ea quae est, possibile non esse, sed ea quae est, non possibile esse. Quare et sequi sese invicem videbuntur, pos­ sibile esse et possibile non esse. Idem enim possibile esse et non esse. Non enim contradictiones sunt sibi invicem huiusmodi, possibile esse et possibile non esse; sed possibile esse et non possibile esse, nunquam simul sunt in eodem verae sunt: opponuntur enim: neque ea quae est, possibile non esse et non possibile non esse, nunquam simul in eodem verae sunt. Similiter autem et eius quae est, necessarium est, negatio non est quae est, neces­ sarium non esse, sed ea quae est, non necessarium esse; eius vero quae est, necessarium non esse, ea quae est, non necessarium non esse. Et eius quae est, impossibile esse, non ea quae est, impossibile non esse, sed haec, non impossibile esse; eius vero quae est, impossibile non esse, ea quae est, non impossibile non esse. 132. Universaliter vero, quemadmodum di­ ctum est, esse quidam et non esse oportet ponere quemadmodum subiecta, negationem vero et affirmationem haec facientem, ad esse et non esse apponere. Et has oportet putare esse oppositas dictiones: possibile non pos­ sibile; contingens non contingens; im­ possibile non impossibile; necessarium non necessarium; verum non verum. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 304 [1]. Determinat ubi ponenda sit ne­ gatio ad assumendam modalium contradictio­ nem. Et circa hoc quatuor facit: primo, deter­ minat veritatem summarie [129]; secundo, assi­ gnat determinatae veritatis rationem, quae di­ citur rationi ad oppositum inductae; ibi [130] : Fiunt enim (*) etc.;, tertio, explanat eamdem ve­ — 117 ritatem in omnibus modalibus; ibi [131]: Eius vero (2) etc.; quarto, universalem regulam con­ cludit; ibi [132]: Universaliter vero (3) etc. Quia igitur negatio aut verbo aut modo ap­ ti) n. seq. (2) n. 4. (3) n. 5. IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. IX ponenda est, et quod verbo non addenda est, declaratum est per locum a divisione; conclu­ dendo determinat [129]: Est ergo negatio eius quae est possibile esse, ea quae est non pos­ sibile esse, in qua negatur modus. Et eadem est ratio in enunciationibus de contingenti. Huius enim, quae est, contingens esse, negatio est, non contingens esse. Et in aliis, scilicet de necesse et impossibile idem est iudicium. 305 [2]. Deinde cum dicit [130]: Fiunt enim in illis appositiones etc., subdit huius ve­ ritatis rationem talem. Ad sumendam contra­ dictionem inter aliquas enunciationes oportet ponere negationem super appositione, idest coniunctione praedicati cum subiecto; sed in modalibus appositiones sunt modi; ergo in modalibus negatio apponenda est modo, ut fiat contradictio. Huius rationis, maiore subintellecta, minor ponitur in littera per secundam similitudinem ad illas de inesse. Et dicitur quod quemadmodum in illis enunciationibus de inesse appositiones, idest praedicationes, sunt esse et non esse, idest verba significativa esse vel non esse (verbum enim semper est nota eorum quae de altero praedicantur), sub­ jective vero appositionibus res sunt, quibus es­ se vel non esse apponitur, ut album, cum di­ citur, album est, vel homo, cum dicitur, ho­ mo est; eodem modo hoc in loco in modalibus accidit: esse quidem subiectum fit, idest di­ ctum significans esse vel non esse subiecti lo­ cum tenet; contingere vero et posse opposi­ tiones, idest modi, praedicationes sunt. Et quemadmodum in illis de inesse penes esse et non esse veritatem vel falsitatem determina­ vimus, ita in istis modalibus penes modos. Hoc est enim quod subdit, determinantes, scilicet, fiunt ipsi modi veritatem, quemadmodum in illis esse et non esse, eam determinat. 306 [3]. Et sic patet responsio ad argu­ mentum in oppositum primo adductum (4), concludens quod negatio verbo apponenda sit, sicut illis de inesse. Dicitur enim quod cum modalis enunciet modum de dicto sicut enun­ ciatio de inesse. esse vel esse tale, puta esse album de subiecto, eumdem locum tenet mo­ dus hic, quem ibi verbum; et consequenter su­ per idem proportionaliter cadit negatio hic et ibi. Eadem enim, ut dictum est, proportio est modi ad dictum, quae est verbi ad subiectum. - Rursus cum veritas et falsitas affirmationem et negationem sequantur, penes idem atten­ denda est affirmatio vel negatio enunciationis, et veritas vel falsitas eiusdem; Sicut autem in enunciationibus de inesse veritas vel falsitas esse vel non esse consequitur, ita in modali­ bus modum. Illa namque modalis est vera quae sic modificat dictum sicut dicti compo­ sitio patitur, sicut illa de inesse est vera, quae sic significat esse sicut est. Est ergo negatio modo hic apponenda, sicut ibi verbo, cum sit eadem utriusque vis quoad veritatem et falsi­ tatem enunciationis. (4) Lect. praec. n. 8 seqq. 304-307 Adverte quod modos, appositiones, idest, praedicationes vocavit, sicut esse in illis de inesse, intelligens per modum totum praedica­ tum enunciationis modalis, puta, est possibile. In cuius signum modos ipsos verbaliter pro­ tulit dicens [ibid.] : Contingere vero et posse appositiones sunt. Contingit enim et potest, totum praedicatum modalis continent. 307 [4]. Deinde cum dicit [131]: Eius ve­ ro quod est possibile est non esse etc., expla­ nat determinatam veritatem in omnibus mo­ dalibus, scilicet de possibili, et necessario, et impossibili. Contingens convertitur cum pos­ sibili. Et quia quilibet modus facit duas mo­ dales affirmativas, alteram habentem dictum affirmatum, et alteram habentem dictum ne­ gatum; ideo explanat in singulis modis quae cuiusque affirmationis negatio sit. Et primo in illis de possibili. Et quia primae affirmativae de possibili (quae scilicet habet dictum affir­ matum) scilicet possibile esse, negatio assigna­ ta fuit, non possibile esse; ideo ad reliquam affirmativam de possibili transiens ait [ibid.] : Eius vero, quae est possibile non esse (ubi di­ ctum negatur) negatio est non possibile non esse. Et hoc consequenter probat per hoc quod contradictoria huius, possibile non esse, aut est, possibile esse, aut illa, quam diximus, sci­ licet, non possibile non esse. Sed illa, scilicet, possibile esse, non est eius contradictoria. Non enim sunt sibi invicem contradicentes, possi­ bile esse, et, possibile non esse, quia possunt simul esse verae. Unde et sequi sese invicem putabuntur: quoniam, ut supra dictum fuit, idem est - possibile esse, et - non esse, et consequenter sicut ad, posse esse, sequitur, posse non esse, ita e contra ad, posse non esse, sequitur, posse esse; Sed contradictoria illius, possibile esse, quae non potest simul esse vera est, non possibile esse: hae enim, ut dictum est, opponuntur. Remanet ergo quod huius negatio, possibile non esse, sit illa, non possibile non esse : hae namque simul nunquam sunt verae vel falsae. Dixit quod possibile esse et non esse sequi se invicem putabuntur, et non dixit quod se invicem con­ sequuntur: quia secundum veritatem univer­ saliter non sequuntur se, sed particulariter tan­ tum, ut infra dicetur; propter quod putabitur quod simpliciter se invicem sequantur. Deinde declarat hoc idem in illis de necessario. Et primo, in affirmativa habente dictum affirma­ tum, dicens [ibid.] : Similiter eius quae est, necessarium esse, negatio non est ea, quae di­ cit necessarium non esse, ubi modus non ne­ gatur, sed ea quae est, non necessarium esse. Deinde subdit de affirmativa de necessario ha­ bente dictum negatum, et ait: Eius vero, quae est, necessarium non esse, negatio est ea, quae dicit, non necessarium non esse. Deinde transit ad illas de impossibili, eumdem ordinem ser­ vans, et inquit [ibid.] : Et eius, quae dicit, impossibile esse, negatio non est ea quae dicit, impossibile non esse, sed, non impossibile esse: ubi iam modus negatur. Alterius vero affirma- — Ii8 — 307-308 IN PERI HERMENEIAS tivae, quae est, impossibile non esse, negatio est ea quae dicit non impossibile non esse. Et sic semper modo negatio addenda est. 308 [5]. Deinde cum dicit [132]: Univer­ saliter vero etc., concludit regulam universa­ lem dicens quod, quemadmodum dictum est, dicta importantia esse et non esse oportet po­ nere in modalibus ut subiecta, negationem vero et affirmationem hoc, idest contradictionis oppositionem, facientem, oportet apponere tantummodo ad suum eumdem modum, non ad diversos modos. Debet namque illemet mo­ dos negari, qui prius affirmabatur, si contra­ dictio esse debet. Et exemplariter explanans quomodo hoc fiat, subdit: Et oportet putare has esse oppositas dictiones, idest affirmatio­ nes et negationes in modalibus, possibile et non possibile, contingens et non contingens. Item cum dixit negationem alio tantum modo ad modum apponi debere, non exclusit modi copulam, sed dictum. Hoc enim est singulare in modalibus quod eamdem oppositionem fa­ L. II, 1. ix cit, negatio modo addita, et eius verbo. Con­ tradictorie enim opponitur huic, possibile est esse, non solum illa, non possibile est esse, sed ista, possibile non est esse; Meminit autem modi potius, et propter hoc quod nunc dixi­ mus, ut scilicet insinuaret quod negatio verbo modi postposita, modo autem praeposita, idem facit ac si modali verbo praeponeretur, et quia, cum modo numquam caret modalis enunciatio, semper negatio supra modum poni po­ test. Non autem sic de eius verbo : verbo enim modi carere contingit modalem, ut cum di­ citur, Socrates currit necessario; et ideo sem­ per verbo negatio aptari potest. - Quod autem in fine addidit, verum et non verum, insinuat, praeter quatuor praedictos modos, alios inve­ niri, qui etiam compositionem enunciationis determinant, puta, verum et non verum, fal­ sum et non falsum: quos tamen inter modos supra non posuit, quia, ut declaratum fuit, non proprie modificant. — 119 — L. 11, 1. X IN PERI HERMENEIAS LECTIO X. (nn. 309-326; [133-142]). De propositionum modalium consequentiis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XIII 133. Consequentiae vero secundum ratio­ nem fiunt cum ita ponuntur illam enim quae est, possibile esse, sequitur illa quae est, contingit esse, et haec illi convertitur, et, non impossibile esse et non necessarium esse; illam vero quae est, possibile non esse, et, con­ tingens non esse, ea quae est, non ne­ cesse non esse, et, non impossibile non esse: illam autem quae est, non possibile esse, et, non contingens esse, ea quae est, necessarium non esse, et impossibile esse: illam vero quae est, non possibile non esse, et, non con­ tingens non esse, ea quae est, necesse est esse, et, impossibile non esse. Con­ sideretur autem ex subscriptione que­ madmodum dicimus: 136. 137. 138. 134. Possibile est esse. Non possibile est esse. Contingens est esse, Non contingens est esse. Non impossibile est esse, Impossibile est esse. Non necessarium est esse, Necessarium est non esse. Possibile est non esse, Non possibile est non esse. Contingens est non esse, Non contingens est non esse. Non impossibile est non esse, Impossibile est non esse. Non necessarium est non esse, Necessarium est esse. 135. Hae igitur, impossibile, et. non im­ possibile, eam quae est, contingens, et possibile, et non contingens, et non possibile sequuntur quidem contradi­ ctorie, sed conversim. Eam enim quae est, possibile esse, negatio impossibilis sequitur, quae est, non impossibile 139. 140. — 120 — esse: negationem vero affirmatio. Il­ lam enim, non possibile esse, ea quae est, impossibile esse: affirmatio enim est, impossibile esse; non impossibile vero, negatio. Necessarium autem quemadmodum se habeat, considerandum est. Manife­ stum est autem quod non eodem mo­ do se habet, sed contrariae sequun­ tur, contradictoriae autem sunt extra. Non enim est negatio eius, quae est, necesse non esse, ea quae est, non ne­ cesse esse: contingit enim veras esse utrasque in eodem: quod enim est ne­ cessarium non esse, non est necessa­ rium esse. Causa autem huius est, cur non sequi­ tur necessarium caeteris similiter: quo­ niam contrarie, impossibile esse, ne­ cessario redditur idem valens. Nam quod impossibile esse, necesse hoc non quidem esse, sed potius non esse: quod vero impossibile non esse, hoc neces­ sarium esse. Quare si illa similiter se­ quuntur possibile, et, non possibile: haec ex opposito: quoniam non signi­ ficant idem necessarium et impossibile; sed (ut dictum est) conversim. Aut certe impossibile est sic poni ne­ cessarii contradictiones. Nam quod ne­ cessarium est esse, possibile est esse: nam si non. negatio consequetur: ne­ cesse est enim aut affirmare, aut ne­ gare. Quare si non possibile est esse, impossibile est esse. Igitur impossibile est esse quod necesse est esse: quod est inconveniens. At vero illam quae est, possibile esse, non impossibile esse, sequitur: hanc vero, ea quae est non necessarium est esse; quare contingit quod necessarium esse, non necessa­ rium esse: quod est inconveniens. At vero neque necessarium esse, sequi- 309-312 IN PERI HERMENEIAS tur eam quae est, possibile esse, neque ea quae est, necessarium non esse. Illi enim utraque contingit accidere: harum autem utralibet vera fuerit, non erunt illa vera: simul enim possibile esse, et, non esse. Si vero necesse esse, vel non non erit possibile utrunque. Relinqui­ tur ergo non necessarium non esse, se­ qui eam quae est, possibile est esse. L. II, 1. x 141. Haec enim vera est, et de necesse esse. Haec enim fit contradictio eius, quae sequitur illam quae est, non possibile esse: illam enim sequitur ea quae est, impossibile esse, et, necesse non esse, cuius negatio est, non necesse non esse. 142. Sequuntur igitur et hae contradictiones secundum praedictum modum: et nihil impossibile contingit sic positis. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 309 [1]. Postquam determinavit de oppo­ sitione modalium, hic determinare intendit de consequentiis earum. Et circa hoc duo facit: primo, tradit veri­ tatem [133]; secundo, movet quandam dubi­ tationem circa determinata; ibi [143]: Dubi­ tabit autem C1) etc. Circa primum duo facit: primo, ponit con­ sequentias earum secundum opinionem alio­ rum; secundo, examinando et corrigendo di­ ctam opinionem, determinat veritatem; ibi [135]: Ergo impossibile (2) etc. 310 [2]. Quoad primum considerandum est quod cum quilibet modus faciat duas af­ firmationes, ut dictum fuit (3), et duabus affir­ mationibus opponantur duae negationes, ut etiam dictum fuit in Primo (4); secundum quemlibet modum fient quatuor enunciationes, duae scilicet affirmativae et duae negativae. Cum autem modi sint quatuor, efficientur sexdecim modales: quaternarius enim in seipsum ductus sexdecim constituit. Et quoniam apud omnes, quaelibet cuiusque modi, undecumque incipias, habet unam tantum cuiusque modi se consequentem, ideo ad assignandas conse­ quentias modalium, singulas ex singulis modis accipere oportet et ad consequentiae ordinem inter se adunare. 311 [3]. Et hoc modo fecerunt antiqui, de quibus inquit Aristoteles: Consequentiae vero fiunt secundum infrascriptum ordinem, antiquis ita ponentibus. Formaverunt enim quatuor ordines modalium, in quorum quo­ libet omnes quae se consequuntur collocave­ runt. - Ut autem confusio vitetur, vocetur, cum Averroë, de caetero, in quolibet modo, affirmativa de dicto, et modo, affirmativa sim­ plex; affirmativa autem de modo et negativa de dicto, affirmativa declinata; negativa vero de modo et non dicto, negativa simplex; nega­ tiva autem de utroque, negativa declinata: ita quod modi affirmationem vel negationem sim­ plicitas, dicti vero declinatio denominet. Dixerunt ergo antiqui quod affirmationem simplicem de possibili, scilicet, possibile est (1) (2) <}) (4) esse, sequitur affirmativa simplex de contin­ genti, scilicet, contingens est esse (contingens enim convertitur cum possibili); et negativa simplex de impossibili, scilicet, non impossi­ bile esse; et similiter negativa simplex de ne­ cessario, scilicet, non necesse est esse. Et hic est primus ordo modalium consequentium se. - In secundo autem dixerunt quod affirmativas declinatas de possibili et contingenti, scilicet, possibile non esse, et, contingens non esse, sequuntur negativae declinatae de necessario et impossibili, scilicet, non necessarium non esse, et, non impossibile non esse. - In tertio vero ordine dixerunt quod negativas simplices de possibili et contingenti, scilicet, non pos­ sibile esse, non contingens esse, sequuntur af­ firmativa declinata de necessario, scilicet, ne­ cesse non esse, et affirmativa simplex de im­ possibili, scilicet, impossibile esse. - In quarto demum ordine dixerunt quod negativas decli­ natas de possibili et contingenti, scilicet, non possibile non esse, et, non contingens non esse, sequuntur affirmativa simplex de necessario, scilicet, necesse esse, et affirmativa declinata de impossibili, scilicet, impossibile est non esse. 312 [4]. Consideretur autem ex subscri­ ptione appositae figurae, quemadmodum dici­ mus, ut clarius elucescat depictum. CONSEQUENTIAE ENUNCIATIONUM MODALIUM SECUNDUM QUATUOR ORDINES AB ANTIQUIS POSITAE ET ORDINATAE PRIMUS ORDO Possibile est esse Contingens est esse Non impossibile est esse Non necessarium est esse TERTIUS ORDO Non possibile est esse Non contingens est esse Impossibile est esse Necessarium est non esse Lect. seq. n. 5. Lect. praec. Lect. XII. SECUNDUS ORDO Possibile est non esse Contingens est non esse Non impossibile est non esse Non necessarium est non esse QUARTUS ORDO Non possibile est non esse Non contingens est non esse Impossibile est non esse Necesse est esse 313 [5]. Deinde cum dicit [135]: Ergo impossibile et non impossibile etc., examinan­ do dictam opinionem, determinat veritatem. 121 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. x Et circa hoc duo facit: quia primo examinat consequentias earum de impossibili; secundo, illarum de necessario; ibi: Necessarium au­ tem (56) etc. Unde ex praemissa opinione con­ cludens et approbans, dicit: Ergo istae, sci­ licet, impossibile, et, non impossibile, sequun­ tur illas, scilicet, contingens et possibile, non contingens, et, non possibile, sequuntur, in­ quam, contradictorie, idest ita ut contradicto­ riae de impossibili contradictorias de possibili et contingenti consequantur, sed conversitn, idest, sed non ita quod affirmatio affirmatio­ nem et negatio negationem sequatur, sed conversim, scilicet, quod affirmationem negatio et negationem affirmatio. Et explanans hoc ait: Illud enim quod est possibile esse, idest affir­ mationem possibilis negatio sequitur impossi­ bilis, idest, non impossibile esse; negationem vero possibilis affirmatio sequitur impossibilis. Illud enim quod est, non possibile esse, se­ quitur ista, impossibile est esse; haec autem, scilicet, impossibile esse, affirmatio est; illa vero, scilicet, non possibile esse, negatio est: hic siquidem modus negatur; ibi, non. Bene igitur dixerunt antiqui in quolibet ordine quo­ ad consequentias illarum de impossibili, quia, ut in suprascripta figura apparet, semper ex affirmatione possibilis negationem impossibilis, et ex negatione possibilis affirmationem im­ possibilis inferunt. 314 [6]. Deinde cum dicit [136]: Neces­ sarium autem etc., intendit examinando deter­ minare consequentias de necessario. Et circa hoc duo facit: primo examinat di­ cta antiquorum; secundo, determinat veritatem intentam; ibi [140]: At vero neque neces­ sarium (®) etc. Circa primum quatuor facit. Primo, declarat quid bene et quid male di­ ctum sit ab antiquis in hac re. - Ubi atten­ dendum est quod cum quatuor sint enuncia­ tiones de necessario, ut dictum est, differentes inter se secundum quantitatem et qualitatem, adeo ut unam integrent figuram oppositionis iuxta morem illarum de inesse; duae earum sunt contrariae inter se, duae autem illis con­ trariis contradictoriae, ut patet in hac figura. Necesse esse Contrariae Necesse non esse Contra + dictoriae Contra dictoriae Non necesse non esse Subcontrariae Non necesse esse Quia ergo antiqui universales contrarias be­ ne intulerunt ex aliis, contradictorias autem (5) n. seq. (6) n. 1. 313-316 earum, scilicet particulares, male intulerunt; ideo dicit quod considerandum restat de his, quae sunt de necessario, qualiter se habeant in consequendo illas de possibili et non pos­ sibili. Manifestum est autem ex dicendis quod non eodem modo istae de necessario illas de possibili consequuntur, quo easdem sequuntur illae de impossibili. Nam omnes enunciationes de impossibili recte illatae sunt ab antiquis. Enunciationes autem de necessario non omnes recte inferuntur: sed duae earum, quae sunt contrariae, scilicet, necesse est esse, et, ne­ cesse est non esse, sequuntur, idest recta con­ sequentia deducuntur ab antiquis, in tertio scilicet et quarto ordine (7); reliquae autem duae de necessario, scilicet, non necesse non esse, et, non necesse esse, quae sunt contra­ dictoriae supradictis, sunt extra consequentias illarum, in secundo scilicet et primo ordine. Unde antiqui in tertio et quarto ordine omnia recte fecerunt; in primo autem et in secundo peccaverunt, non quoad omnia, sed quoad enunciationes de necessario tantum. 315 [7]. Secundo cum dicit [137]: Non enim est negatio eius etc., respondet cuidam tacitae obiectioni, qua defendi posset conse­ quentia enunciationis de necessario in primo ordine ab antiquis facta. Est autem obiectio tacita talis. Non possibile esse, et, necesse non esse, convertibiliter se sequuntur in tertio or­ dine iam approbato; ergo, possibile esse, et, non necesse esse, invicem se sequi debent in primo ordine. Tenet consequentia: quia duo­ rum convertibiliter se sequentium contradi­ ctoria mutuo se sequuntur; sed illae duae tertii ordinis convertibiliter se sequuntur, et istae duae primi ordinis sunt earum contradictoriae; ergo istae primi ordinis, scilicet, possibile esse, et, non necesse esse, mutuo se sequuntur. Huic, inquam, obiectioni respondet Aristoteles hic interimendo minorem quoad hoc quod as­ sumit, quod scilicet necessaria primi ordinis et necessaria tertii ordinis sunt contradictoriae. Unde dicit: Non enim est negatio eius quod est, necesse non esse (quae erat in tertio or­ dine), illa quae dicit, non necesse est esse, quae sita erat in primo ordine. Et causam subdit, quia contingit utrasque simul esse veras in eodem; quod contradictoriis repugnat. Il­ lud enim idem, quod est necessarium non es­ se, non est necessarium esse. Necessarium si­ quidem est hominem non esse lignum et non necessarium est hominem esse lignum. Adver­ te quod, ut infra patebit, istae duae de neces­ sario, quas posuerunt antiqui in primo et ter­ tio ordine, sunt subalternae (et ideo sunt si­ mul verae), et deberent esse contradictoriae; et ideo erraverunt antiqui. 316 [8]. Boethius autem et Averroës non reprehensive legunt tam hanc, quam praece­ dentem textus particulam, sed narrative utranque simul iungentes. Narrare enim aiunt Ari­ stotelem qualitatem suprascriptae figurae quo(7) ---- 122 ---- Cf. supra, n. 4. 316-319 IN PERI HERMENEIAS ad consequentiam illarum de necessario, post­ quam narravit quo modo se habuerint illae de impossibili, et dicere quod secundum praescri­ ptam figuram non eodem modo sequuntur illas de possibili illae de necessario, quo sequuntur illae de impossibili. Nam contradictorias de possibili contradictoriae de impossibili se­ quuntur, licet conversim; contradictoriae au­ tem de necessario non dicuntur sequi illas contradictorias de possibili, sed potius eas se­ qui dicuntur contrariae de necessario : non inter se contrariae, sed hoc modo, quod affir­ mationem possibilis negatio de necessario se­ qui dicitur, negationem vero possibilis non af­ firmatio de necessario sequi ponitur, quae sit contradictoria illi negativae quae ponebatur se­ qui ad possibilem, sed talis affirmationis de necessario contrario. - Et quod hoc ita fiat in illa figura ut dicimus, patet ex primo et tertio ordine, quorum capita sunt negatio et affirmatio possibilis, et extrema sunt, non ne­ cesse esse, et, necesse non esse. Hae siquidem non sunt contradictoriae. Non enim est ne­ gatio eius, quae est, necesse non esse, non necesse esse (quoniam contingit eas simul verificari de eodem), sed illa scilicet, necesse non esse, est contraria contradictoriae huius, scilicet, non necesse esse, quae est, necesse est esse. Sed quia sequenti litterae magis consona est introductio nostra, quae etiam Alberto con­ sentit, et extorte videtur ab aliis exponi ly contrariae, ideo prima, indicio meo, acceptan­ da est expositio et ad antiquorum reprehen­ sionem referendus est textus. 317 [9]. Tertio cum dicit [138]: Causa au­ tem cur etc., manifestat id quod praemiserat, scilicet, quod non simili modo ad illas de pos­ sibili sequuntur illae de impossibili et illae de necessario. Antiquorum enim hoc peccatum fuit tam in primo quam in secundo ordine, et quod simili modo intulerunt illas de impos­ sibili et necessario. In primo siquidem ordine, sicut posuerunt negativam simplicem de im­ possibili, ita posuerunt negativam simplicem de necessario, et similiter in secundo ordine utranque negativam declinatam (8) locaverunt. Hoc ergo quare peccatum sit, et causa autem quare necessarium non sequitur possibile, si­ militer, idest, eodem modo cum caeteris, sci­ licet, de impossibili, est, quoniam impossibile redditur idem valens necessario, idest, aequivalet necessario, contrarie, idest, contrario modo sumptum, et non eodem modo. Nam si, hoc esse est impossibile, non inferemus, ergo hoc esse est necesse, sed, hoc non esse est ne­ cesse. Quia ergo impossibile et necesse mu­ tuo se sequuntur, quando dicta eorum con­ trario modo sumuntur, et non quando dicta eorum simili modo sumuntur, sequitur quod non eodem modo ad possibile se habeant im­ possibile et necessarium, sed contrario modo. Nam ad id possibile quod sequitur dictum (8) Cf. supra, n. 3. L. II, 1. X affirmatum de impossibili, sequitur dictum ne­ gatum de necessario; et e contrario. Quare au­ tem hoc accidit infra dicetur. Erraverunt igitur antiqui quod similes enunciationes de impos­ sibili et necessario in primo et in secundo or­ dine locaverunt. 318 [10]. Hinc apparet quod supra posita nostra expositio conformior est Aristoteli. Cum enim hunc textum induxerit ad manifestandum illa verba [136]: Manifestum est autem quo­ niam non eodem modo, etc., eo accipiendo sunt sensu illa verba, quo hic per causam ma­ nifestantur. Liquet autem quod hic redditur causa dissimilitudinis verae inter necessarias et impossibiles in consequendo possibiles, et non dissimilitudinis falso opinatae ab antiquis : quoniam ex vera causa nonnisi verum con­ cluditur. Ergo reprehendendo antiquos, veram dissimilitudinem inter necessarias, et impos­ sibiles in consequendo possibiles, quam non servaverunt illi, proposuisse tunc intelligendum est, et nunc eam manifestasse. Quod autem dissimilitudo illa, quam antiqui posuerunt in­ ter necessarias et impossibiles, sit falso po­ sita, ex infra dicendis patebit. Ostendetur enim quod contradictorias de possibili contradicto­ riae de necessario sequuntur conversim; et quod in hoc non differunt ab his quae sunt de impossibili, sed differunt in hoc quod modo diximus, quod possibilium et impossibilium se consequentium dictum est similiter, possibilium autem et necessariorum, se invicem conse­ quentium dictum est contrarium, ut infra cla­ ra luce videbitur. 319 [11]. Quarto cum dicit [139]: Aut certe impossibile est etc., manifestat aliud quod proposuerat, scilicet, quod contradictoriae de necessario male situatae sint secundum conse­ quentiam ab antiquis, qui contradictiones ne­ cessarii ita ordinaverunt. In primo ordine posuerunt contradictoriam negationem, neces­ se esse, idest, non necesse esse; et in secundo contradictoriam negationem, necesse non esse, idest, non necesse non esse. Et probat hunc consequentiae modum esse malum in primo ordine. Cognita enim malitia primi, facile est secundi ordinis agnoscere defectum. Probat au­ tem hoc tali ratione ducente ad impossibile. Ad necessarium esse sequitur possibile esse: aliter sequeretur non possibile esse, quod ma­ nifeste implicat; ad possibile esse sequitur non impossibile esse, ut patet; ad non impossibile esse, secundum antiquos, sequitur in primo ordine non necessarium esse; ergo de primo ad ultimum, ad necessarium esse sequitur non necessarium esse: quod est inconveniens, quia est manifesta implicatio contradictionis. Relin­ quitur ergo quod male dictum sit, quod non necessarium esse consequatur in primo ordine. Ait ergo et certe impossibile est poni sic se­ cundum consequentiam, ut antiqui posuerunt, necessarii contradictiones, idest illas duas enun­ ciationes de necessario, quae sunt negationes contradictoriae aliarum duarum de necessario. Nam ad id quod est, necessarium esse, sequi- — 123 — L. Π, 1. X IN PERI HERMENEIAS tur, possibile est esse: nam si non, idest quo­ niam si hanc negaveris consequentiam, negatio possibilis sequitur illam, scilicet, necesse esse. Necesse est enim de necessario aut dicere, id­ est affirmare possibile, aut negare possibile: de quolibet enim est affirmatio vel negatio vera. Quare si dicas quod, ad necesse esse, non sequitur, possibile esse, sed, non possi­ bile est esse; cum haec aequivaleat illi quae dicit, impossibile est esse, relinquitur quod ad, necesse esse, sequitur, impossibile esse, et idem erit, necesse esse et impossibile esse : quod est inconveniens. Bona ergo erat prima illatio, scilicet, necesse est esse, ergo possibile est esse. Tunc ultra. Illud quod est, possibile esse, sequitur, non impossibile esse, ut patet in primo ordine. Ad hoc vero, scilicet, non impossibile esse, secundiim antiquos eodem primo ordine, sequitur, non necesse est esse (quare contingit de primo ad ultimum); ad id quod est, necessarium esse, sequitur, non ne­ cessarium esse: quod est inconveniens, immo impossibile. 320 [12]. Dubitatur hic: quia in I Priorum dicitur quod ad possibile sequitur non neces­ sarium, hic autem dicitur oppositum. Ad hoc est dicendum quod possibile sumitur dupli­ citer. Uno modo in communi, et sic est quod­ dam superius ad necessarium et contingens ad utrunque, sicut animal ad hominem et bovem; et sic ad possibile non sequitur non necessa­ rium, sicut ad animal non sequitur non homo. Alio modo sumitur possibile pro una parte possibilis in communi, idest pro possibili seu contingenti, scilicet ad utrunque, scilicet quod potest esse et non esse; et sic ad possibile se­ quitur non necessarium. Quod enim potest esse et non esse, non necessarium est esse, et similiter non necessarium est non esse. Lo­ quimur ergo hic de possibili in communi, ibi vero in speciali. 321[13]. Deinde cum dicit [140]: At vero neque necessarium etc., determinat veri­ tatem intentam. Et circa hoc tria facit: primo, determinat quae enunciatio de necessario sequatur ad pos­ sibile; secundo, ordinat consequentias omnium modalium; ibi [142]: Sequuntur enim etc. Quoad primum, sicut duabus viis reprehen­ dit antiquos, ita ex illis duobus motivis inten­ tum probat. Et intendit quod, ad possibile esse, sequitur, non necesse non esse. - Pri­ mum motivum est per locum a divisione. Ad, possibile esse, non sequitur (ut probatum est), non necesse esse, at vero neque, necesse esse, neque, necesse non esse. Reliquum est ergo ut sequatur ad eam, non necesse non esse: non enim dantur plures enunciationes de neces­ sario. Huius communis divisionis primo pro­ ponit reliqua duo membra excludenda, dicens [140]: At vero neque necessarium esse, ne­ que necessarium non esse, sequitur ad possi­ bile non esse; secundo probat hoc sic. Nul­ lum formale consequens minuit suum antece­ dens: tunc enim oppositum consequentis sta­ 319-323 ret cum antecedente; sed utrumque horum, sci­ licet, necesse esse, et, necesse non esse, minuit possibile esse; ergo, etc. Unde, tacita maiore, ponit minoris probationem dicens: Illi enim, scilicet, possibile esse, utraque, scilicet, esse et non esse, contingit accidere; horum autem, scilicet, necesse esse et necesse non esse, utrumlibet verum fuerit, non erunt illa duo, scilicet, esse et non esse, vera simul in po­ tentia. Et primum horum explanans ait: cum dico, possibile esse, simul est possibile esse et non esse. Quoad secundum vero subdit. Si vero dicas, necesse esse vel necesse non esse, non remanet utrumque, scilicet, esse et non esse, possibile: si enim necesse est esse, pos­ sibilitas ad non esse excluditur; et si necesse est non esse, possibilitas ad esse removetur. Utrumque ergo istorum minuit illud antece­ dens, possibile esse, quoniam ad esse et non esse se extendit, etc. Tertio subdit conclusio­ nem: relinquitur ergo quod, non necessarium non esse, comes est ei quae dicit, possibile esse; et consequenter haec ponenda erit in primo ordine. 322 [14]. Occurrit in hac parte dubium circa hoc quod dicit quod, ad possibile non sequitur necessarium, cum superius dixerit quod ad ipsum non sequitur non necessarium. Cum enim necessarium et non necessarium sint contradictoria opposita, et de quolibet sit affirmatio vel negatio vera, non videtur posse evadi quin ad possibile sequatur necessarium, vel, non necessarium. Et cum non sequatur necessarium, sequetur non necessarium, ut di­ cebant antiqui. - Augetur et dubitatio ex eo quod Aristoteles nunc usus est tali argumen­ tationis modo, volens probare quod ad neces­ sarium sequatur possibile. Dixit enim [139]: Nam si non negatio possibilis consequatur. Necesse est enim aut dicere aut negare. 323 [15], Pro solutione huius, oportet re­ minisci habitudinis quae est inter possibile et necessarium, quod scilicet possibile est supe­ rius ad necessarium, et attendere quod supe­ rius potestate continet suum inferius et eius oppositum, ita quod neutrum eorum actualiter sibi vindicat, sed utrunque potest sibi contin­ gere; sicut animali potest accidere homo et non homo : et consequenter inspicere debes quod, eadem est proportio superioris ad ha­ bendum affirmationem et negationem unius in­ ferioris, quae est alicuius subiecti ad affirma­ tivam et negativam futuri contingentis. Utrobique enim neutrum habetur, et salvatur po­ tentia ad utrumlibet. Unde, sicut in futuris contingentibus nec affirmatio nec negatio est determinate vera, sed sub disiunctione altera est necessario vera, ut in fine Primi (9) con­ clusum est; ita nec affirmatio nec negatio in­ ferioris sequitur determinate affirmationem vel negationem superioris, sed sub disiunctione altera sequitur necessario. Unde non valet, est animal, ergo est homo, neque, ergo non (9) — 124 — Lect. X1IL 323-326 IN PERI HERMENEIAS est homo, sed, ergo est homo vel non est homo. - Quia ergo possibile superius est ad necessarium, ideo optime determinavit Aristo­ teles neutram contradictionis partem de ne­ cessario determinate sequi ad possibile. Non tamen dixit quod sub disiunctione neutra se­ quatur; hoc enim est contra illud primum principium: de quolibet est affirmatio vera vel falsa. Ad id autem quod additur, ex eadem trahi­ tur radice responsio. Quia enim necessarium inferius est ad possibile, et inferius non in potentia sed in actu includit suum superius, necesse est ad inferius determinate sequi suum superius: aliter determinate sequetur eius con­ tradictorium. Unde per dissimilem habitudi­ nem, quae est inter necessarium et possibile et non possibile, ex una parte, et inter possi­ bile et necessarium et non necessarium, ex altera parte, ibi optimus fuit processus ad al­ teram contradictionis partem determinate, et hic optimus ad neutram determinate. 324 [16]. Oritur quoque alia dubitatiuncula. Videtur enim quod Aristoteles difformiter accipiat ly possibile in praecedenti textu et in isto. Ibi enim accipit ipsum in communi, ut sequitur ad necessarium; hic videtur acci­ pere ipsum specialiter pro possibili ad utrum­ libet, quia dicit quod possibile est simul po­ tens esse et non esse. Et ad hoc dicendum est quod uniformiter usus est possibili. Nec eius verba obstant: quoniam et de possibili in communi verum est dicere quod potest sibi utrunque accidere, scilicet, esse et non esse: tum quia quidquid verificatur de suo inferiori, verificatur etiam de suo superiori, licet non eodem modo; tum quia possibile in communi neutram contradi­ ctionis partem sibi determinat, et consequen­ ter utranque sibi advenire compatitur, licet non asserat potentiam ad utranque partem, quem­ admodum possibile ad utrunque. 325 [17]. Secundum motivum ad idem, correspondens tacitae obiectioni antiquorum quam supra exclusit, addit cum subdit [141]: Hoc enim verum est etc. Ubi notandum quod Aristoteles sub illa maiore adducta pro anti­ quis (scilicet, convertibiliter se consequentium contradictoria se mutuo consequuntur), subsumit minorem : sed horum convertibiliter se sequentium in tertio ordine (scilicet, non pos­ sibile esse et necesse non esse), contradictoria sunt, possibile esse et non necesse non esse (quoniam modi negatione eis opponuntur); ergo istae duae (scilicet, possibile esse et non necesse non esse) se consequuntur et in primo locandae sunt ordine. Unde motivum tangens ait: Hoc enim, quod dictum est, verum est, idest verum esse ostenditur, et de necesse non esse, idest, et ex illius, scilicet, non necesse non esse, opposita, quae est, necesse non esse. Vel, hoc enim, scilicet, non necesse non esse, verum est, scilicet, contradictorium illius de L. II, 1. x necesse non esse. Et miinorem subdens ait: Haec enim, scilicet, non necesse non esse, fit contradictio eius, quae convertibiliter sequi­ tur, non possibile esse. Et explanans hoc in terminis subdit. Illud enim, non possibile esse, quod est caput tertii ordinis, sequitur hoc de impossibili, scilicet, impossibile esse, et haec de necessario, scilicet, necesse non esse, cuius negatio seu contradictoria est, non necesse non esse. Et quia, caeteris paribus, modus negatur, et illa, possibile esse, est (subauditur) contra­ dictoria illius, scilicet, non possibile; igitur ista duo mutuo se consequuntur, scilicet, possibile esse, et, non necesse non esse, tamquam con­ tradictoria duorum se mutuo consequentium. 326 [18]. Deinde cum dicit [142]: Se­ quuntur enim etc., ordinat omnes consequen­ tias modalium secundum opinionem propriam; et ait quod, hae contradictiones, scilicet, de necessario, sequuntur illas de possibili, secun­ dum modum praedictum et approbatum illa­ rum de impossibili. Sicut enim contradictorias de possibili contradictoriae de impossibili se­ quuntur, licet conversim; ita contradictorias de possibili contradictoriae de necessario se­ quuntur conversim: licet in hoc, ut dictum est, dissimilitudo sit quod, contradictoriarum de possibili et impossibili similiter est dictum, contradictoriarum autem de possibili et neces­ sario contrarium est dictum, ut in sequenti videtur figura: CONSEQUENTIAE ENUNCIATIONUM MODALIUM SECUNDUM QUATUOR ORDINES AB ARISTOTELE POSITAE ET ORDINATAE PRIMUS ORDO Possibile est esse Contingens est esse Non impossibile est esse Non necesse est non esse TERTIUS ORDO Non possibile est esse Non contingens est esse Impossibile est esse Necesse est non esse SECUNDUS ORDO Possibile est non esse Contingens est non esse Non impossibile est non esse. Non necesse est esse QUARTUS ORDO Non possibile est non esse Non contingens est non esse Impossibile est non esse Necesse est esse Ubi vides quod nulla est inter Aritotelem et antiquos differentia, nisi in duobus primis ordinibus quoad illas de necessario. Praepo­ stero namque situ usi sunt antiqui, eam de necessario, quae locanda erat in primo ordi­ ne, in secundo ponentes, et eam quae in se­ cundo ponenda erat, in primo locantes. Et aspice quoque quod convertibiliter se conse­ quentium semper contradictoria se consequi ordinavit. Singulis enim tertii ordinis singulae primi ordinis contradictoriae sunt; et similiter singulae quarti ordinis singulis, quae in se­ cundo sunt, contradictoriae sunt. Quod antiqui non observarunt. 125 — L. Π, 1. xi IN PERI HERMENEIAS 327 LECTIO XL (nn. 327-334; [143-145]). An ad illud quod est, necessarium esse, sequatur id quod est, possibile esse? TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XIII) non sit verum. Primum quidem in his quae non secundum rationem possunt; ut ignis calefactibilis est, et habet vim irrationalem. Quae igitur secundum ra­ tionem potestates sunt, eaedem plurium etiam contrariorum sunt. Irrationales vero non omnes: sed (quemadmodum dictum est) ignem non esse possibile calefacere et non; neque quaecunque alia semper agunt. Alia vero possunt, et secundum irrationales potestates si­ mul opposita suscipere. Sed hoc huius gratia: dictum est, quoniam non omnis potestas oppositorum susceptiva est, ne­ que quaecumque secundum eamdem speciem dicuntur. 143. Dubitabit autem aliquis, si ad illud quod est, necessarium esse, illud quod est, possibile esse, sequatur. Nam si non sequatur, contradictio sequetur, quae est, non possibile esse: et si quis hanc non dicat esse contradictionem, necesse est dicere, possibile non esse: quae utraeque falsae sunt de necesse esse. 144. At vero rursus idem videtur esse pos­ sibile aliquid incidi et non incidi, et esse et non esse: quare erit necesse es­ se, contingens non esse. Hoc autem falsum est. 145. Manifestum est autem quod non om­ ne possibile, vel esse, vel ambulare, etiam opposita potest; sed est in quibus COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 327 [1]. Postquam Aristoteles declaravit modalium consequentias, hic movet quandam dubitationem circa unum eorum quae determi­ nata sunt, scilicet quod possibile sequitur ad necesse. Et duo facit: quia primo dubitationem ab­ solvit [143]; secundo, ex determinata quae­ stione alium ordinem earumdem consequen­ tiarum modalibus statuit; ibi [149]: Et est fortasse f1) etc. Circa primum duo facit: primo, movet quaestionem; secundo, determinat eam; ibi [145]: Manifestum est (2) etc. Movet ergo quaestionem : primo dicens [143]: Dubitabit autem aliquis si ad id quod est necesse esse sequatur possibile esse; et se­ ri) Lect. seq. (2) n. 3. eundo, arguit ad partem affirmativam sub­ dens [ibid.] : Nam si non sequatur, contra­ dictoria eius sequetur, scilicet non possibile esse, ut supra deductum est: quia decquolibet est affirmatio vel negatio vera. Et si quis dicat hanc, scilicet, non possibile esse, non esse contradictoriam illius, scilicet, possibile esse, et propterea subterfugiendum velit argumen­ tum, et dicere quod neutra harum sequitur ad necesse esse; talis licet falsum dicat, tamen concedatur sibi, quoniam necesse erit ipsum dicere illius contradictoriam fore, possibile non esse. Oportet namque aut non possibile esse aut possibile non esse, esse contradictoriam, possibile esse; et tunc in eumdem redibit er­ rorem, quoniam utraeque, scilicet, non pos­ sibile esse et possibile non esse, falsae sunt de éo quod est, necesse esse. Et consequenter ad ipsum neutra sequi potest. Nulla enim — 126 — 327-333 IN PERI HERMENEIAS enunciatio sequitur ad illam, cuius veritatem destruit. Relinquitur ergo quod, ad necesse esse sequitur possibile esse. 328 [2]. Tertio, arguit ad partem negati­ vam cum subdit [144]: At vero rursus etc., et intendit talem rationem. Si ad necesse esse sequitur possibile esse, cum ad possibile se­ quatur possibile non esse (per conversionem in oppositam qualitatem, ut dicitur in I Prio­ rum, quia idem est possibile esse et non esse), sequetur de primo ad ultimum quod necesse est possibile non esse: quod est falsum ma­ nifeste. Unde oppositionis hypothesim subdit: At vero rursus videtur idem possibile esse et non esse, ut domus, et possibile incidi et non incidi, ut vestis. Quare de primo ad ultimum necesse esse, erit contingens non esse. Hoc autem est falsum. Ergo hypothesis illa, scilicet, quod possibile sequatur ad necesse, est falsa. 329 [3]. Deinde cum dicit [145]: Mani­ festum est autem etc., respondet dubitationi. Et primo, declarat veritatem simpliciter; se­ cundo, applicat ad propositum; ibi [148]: Hoc igitur possibile (3) etc. Proponit ergo primo ipsam veritatem decla­ randam, dicens [145] : Manifestum est autem. ex dicendis, quod non omne possibile esse vel ambulare, idest operari: idest, non omne pos­ sibile secundum actum primum vel secundum ad opposita valet, idest ad opposita viam ha­ bet, sed est invenire aliqua possibilia, in qui­ bus non sit verum dicere quod possunt in opposita. Deinde, quia possibile a potentia nascitur, manifestat qualiter se habeat potentia ipsa ad opposita: ex hoc enim clarum erit quomodo possibile se habeat ad opposita. Et circa hoc duo facit: primo manifestat hoc in potentiis eiusdem rationis; secundo, in his quae aequivoce dicuntur potentiae; ibi [146]: Quaedam vero potentiae (4) etc. Circa pri­ mum tria facit: quia primo manifestat qua­ liter potentia irrationalis se habeat ad oppo­ sita; et ait quod potentia irrationalis non po­ test in opposita. 330 [4]. Ubi notandum est quod, sicut dicitur IX Metaphys., potentia activa, cum nihil aliud sit quam principium quo in aliud agimus, dividitur in potentiam rationalem et irrationalem. Potentia rationalis est, quae cum ratione et electione operatur; sicut ars medi­ cinae, qua medicus cognoscens quid sanando expediat infirmo, et volens applicat remedia. Potentia autem irrationalis vocatur illa, quae non ex ratione et libertate operatur, sed ex naturali sua dispositione; sicut calor ignis po­ tentia irrationalis est, quia calefacit, non ut cognoscit et vult, sed ut natura sua exigit. Assignatur autem ibidem duplex differentia proposito deserviens inter istas potentias. Prima est quod activa potentia irrationalis non potest duo opposita, sed est determinata ad unum oppositorum, sive sumatur opposi­ (3) Lect. seq. (4) Lcci. seq. L. II. 1. xi tum contradictorie sive contrarie. Verbi gra­ tia: calor non potest calefacere et non cale­ facere, quae sunt contradictorie opposita, ne­ que potest calefacere et frigefacere, quae sunt contraria, sed ad calefactionem determinatus est. Et hoc intellige per se, quia per accidens calor frigefacere potest, vel resolvendo ma­ teriam caloris, humidum scilicet, vel per antiperistasin contrarii. Et similiter potest non calefacere per accidens, scilicet si calefactibile deest. Potenta autem rationalis potest in op­ posita et contradictorie et contrarie. Arte si­ quidem medicinae potest medicus adhibere remedia et non adhibere, quae sunt contra­ dictoria; et adhibere remedia sana et nociva, quae sunt contraria. - Secunda differentia est quod potentia activa irrationalis, praesente passo, necessario operatur, deductis impedi­ mentis: calor enim calefactibile sibi praesens calefacit necessario, si nihil impediat; potentia autem rationalis, passo praesente, non neces­ sario operatur: praesente siquidem infirmo, non cogitur medicus remedia adhibere. 331 [5]. Dimittantur autem metaphysico harum differentiarum rationes et ad textum redeamus. Ubi narrans quomodo se habeat po­ tentia irrationalis ad oppositum, ait [145]: Et primum quidem, scilicet, non est verum dicere quod sit potentia ad opposita in his quae possunt non secundum rationem, idest, in his quorum posse est per potentias irratio­ nales; ut ignis calefactivus est, idest, potens calefacere, et habet vim, idest, potentiam istam irrationalem. Ignis siquidem non potest frige­ facere; neque in eius potestate est calefacere et non calefacere. Quod autem dixit primum ordinem, nota, ad secundum genus possibilis infra dicendum, in quo etiam non invenitur potentia ad opposita. 332 [6]. Secundo, manifestat quomodo po­ tentia rationalis se habeat ad opposita, inten­ dens quod potentia rationalis potest in oppo­ sita. Unde subdit [ibid.] : Ergo potestates se­ cundum rationem, idest rationales, ipsae eae­ dem sunt contrariorum, non solum duorum, sed etiam plurimorum, ut arte medicinae me­ dicus plurima iuga contrariorum adhibere po­ test, et a multarum operationum contradictio­ nibus abstinere potest. Praeposuit autem ly ergo, ut hoc consequi ex dictis insinuaret: cum enim oppositorum oppositae sint proprie­ tates, et potentia irrationalis ex eo quod irra­ tionalis ad opposita non se extendat; oportet potentiam rationalem ad opposita viam ha­ bere, eo quod rationalis sit. 333 [7]. Tertio, explanat id quod dixit de potentiis irrationalibus, propter causam infra assignandam ab ipso; et intendit quod illud quod dixit de potentia irrationali, scilicet quod non potest in opposita, non est verum uni­ versaliter, sed particulariter. - Ubi nota quod potentia irrationalis dividitur in potentiam activam, quae est principium faciendi, et po­ tentiam passivam, quae est principium pa­ tiendi: verbi gratia, potentia ad calorem di- — 127 — L. Il, 1. xi IN PERI HERMENEIAS viditur in posse calefacere, et in posse cale­ fieri. In potentiis activis irrationalibus verum est quod non possunt in opposita, ut declara­ tum est; in potentiis autem passivis non est verum. Illud enim quod potest calefieri, potest etiam frigefieri, quia eadem est materia, seu potentia passiva contrariorum, ut dicitur in Il De caelo et mundo, et potest non calefieri, quia idem est subiectum privationis et formae, ut dicitur in I Physic. Et propter hoc ergo explanando, ait [ibid.] : Irrationales vero po­ tentiae non omnes a posse in opposita excludi intelligendae sunt, sed illae quae sunt quem­ admodum potentia ignis calefactiva (ignem enim non posse non calefacere manifestum est), et universaliter, quaecunque alia sunt talis potentiae, quod semper agunt, idest quod quantum est ex se non possunt non agere, sed ad semper agendum ex sua forma necessitantur. Huiusmodi autem sunt, ut declaravimus, omnes potentiae activae irrationales. Alia vero sunt talis conditionis quod etiam secundum irrationales potentias, scilicet passivas, simul possunt in quaedam opposita, ut aër potest calefieri et frigefieri. Quod vero ait, simul, cadit supra ly pos­ sunt, et non supra ly opposita; et est sensus, quod simul aliquid habet potentiam passivam ad utrunque oppositorum, et non quod ha­ beat potentiam passivam ad utrunque opposi­ torum simul habendum. Opposita namque im­ possibile est haberi simul. Unde et dici solet et bene, quod in huiusmodi est simultas po­ 333-334 tentiae, non potentia simultatis. Irrationalis igitur potentia non secundum totum suum am­ bitum a posse in opposita excluditur, sed se­ cundum partem eius, secundum potentias sci­ licet activas. 334 [8]. Quia autem videbatur superflue addidisse differentias inter activas et passivas irrationales, quia sat erat proposito ostendisse quod non omnis potentia oppositorum est; ideo subdit quod hoc idcirco dictum est, ut notum fiat quoniam nedum non omnis pote­ stas oppositorum est, loquendo de potentia communissime, sed neque quaecunque poten­ tiae dicuntur secundum eamdem speciem ad opposita possunt. Potentiae siquidem irratio­ nales omnes sub una specie irrationalis po­ tentiae concluduntur, et tamen non omnes in opposita possunt, sed passive tantum. Non supervacanea ergo fuit differentia inter passi­ vas et activas irrationales, sed necessaria ad declarandum quod non omnes potentiae eius­ dem speciei possunt in opposita. Potest et ly hoc demonstrare utranque differentiam, sci­ licet, inter rationales et irrationales, et inter irrationales activas et passivas inter se; et tunc est sensus, quod hoc ideo fecimus, ut osten­ deremus quod non omnis potestas, quae sci­ licet secundum eamdem rationem potentiae physicae dicitur, quia scilicet potest in aliquid ut rationalis et irrationalis, neque etiam omnis potestas, quae sub eadem specie continetur, ut irrationalis activa et passiva sub specie ir­ rationalis, ad opposita potest. — 128 — IN PERI HERMENEIAS 335 L. 11, 1. xii LECTIO XII. (nn. 335-348; [146-151]). Declaratis potentiis quae aequivocae dicuntur, sumitur ratio impossibilis ad determinandum quodnam ex possibilibus ad necessarium sequatur. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XIII) 146. Quaedam vero potestates aequivocae sunt. Possibile enim non simpliciter di­ citur: sed hoc quidem, quoniam verum est, quod in actu est; ut possibile am­ bulare, quoniam ambulat iam, et om­ nino possibile esse, quoniam iam est in actu, quod dicitur esse possibile: illud vero, quoniam actu esse posset; ut pos­ sibile ambulare, quoniam ambulabit. 147. Et haec quidem in mobilibus solis est potestas, illa vero et in immobilibus. Utrunque vero verum est dicere, non impossibile esse ambulare vel esse, et quod iam ambulat et agit, et ambulativum. 148. Hoc igitur possibile non est verum de necessario dicere simpliciter, alterum autem verum est. Quare quoniam par­ tem universale sequitur, illud quod ex necessitate est, consequitur posse esse, sed non oiiine. 149. Et est fortasse quidem principium, quod necessarium est, et quod non necessarium est, omnium vel esse, vel non esse: et alia, veluti horum conse­ quentia, considerare oportet. 150. Manifestum est autem ex his quae di­ cta sunt, quod id quod ex necessitate est, secundum actum est: quare si prio­ ra sunt sempiterna, et quae actu sunt potestate priora sunt. 151. Et haec quidem sine potestate actus sunt, ut primae substantiae: alia vero cum potestate, quae natura quidem priora sunt, tempore vero posteriora. Alia vero numquam actus sunt, sed potestates tantum. COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 335 [1]. Intendit declarare quomodo illae quae aequivocae dicuntur potentiae, se ha­ beant ad opposita. Et circa hoc duo facit: primo, declarat na­ turam talis potentiae [146]; secundo, ponit differentiam et convenientiam inter ipsas et supradictas, ibi [147]: Et haec quidem (’) etc. Ad evidentiam primi advertendum est quod V et IX Metaphys., Aristoteles dividit poten­ tiam in potentias, quae eadem ratione poten­ tiae dicuntur, et in potentias, quae non ea ratione qua praedictae potentiae nomen ha­ bent, sed alia. Et has appellat aequivoce po­ tentias. Sub primo membro comprehenduntur omnes potentiae activae, et passivae, et ratio(1) Q. 3. nales, et irrationales. Quaecunque enim posse dicuntur per potentiam activam vel passivam quam habeant, eadem ratione potentiae sunt, quia scilicet est in eis vis principiata alicuius activae vel passivae. Sub secundo autem mem­ bro comprehenduntur potentiae mathematicales et logicales. Mathematica potentia est, qua lineam posse dicimus in quadratum, et eo quod in semetipsam ducta quadratum constituit. Lo­ gica potentia est, qua duo termini coniungi absque contradictione in enunciatione possunt. Sub logica quoque potentia continetur quae ea ratione potentia dicitur, quia est. Hae vero merito aequivoce a primis potentiae dicuntur, eo quod istae nullam virtutem activam vel passivam praedicant; et quod possibile istis modis dicitur, non ea ratione possibile appel- -- I29 — 9 - In lib. Per! herm. L. II, 1. xiî IN PERI HERMENEIAS latur quia aliquis habeat virtutem ad hoc agendum vel patiendum, sicut in primis. Unde cum potentiae habentes se ad opposita sint activae vel passivae, istae quae aequivocae po­ testates dicuntur ad opposita non se habent. De his ergo loquens ait [146]: Quaedam ve­ ro potestates aequivocae sunt, et ideo ad op­ posita non se habent. 336 [2]. Deinde declarans qualis sit ista potestas aequivoce dicta, subdit divisionem usitatam possibilis per quam hoc scitur, di­ cens: possibile enim non uno modo dicitur, sed duobus. Et uno quidem modo dicitur pos­ sibile eo quod verum est ut in actu, idest ut actualiter est; ut, possibile est ambulare, quan­ do ambulat iam : et omnino, idest universa­ liter possibile est esse, quoniam est actu iam quod possibile dicitur. Secundo modo autem possibile dicitur aliquid non ea ratione quia est actualiter, sed quia forsitan aget, idest quia potest agere; ut possibile est ambulare, quo­ niam ambulabit. Ubi advertendum est quod ex divisione bimembri possibilis divisionem supra positam potentiae declaravit a poste­ riori. Possibile enim a potentia dicitur: sub primo siquidem membro possibilis innuit po­ tentias aequivoce; sub secundo autem poten­ tias univoce, activas scilicet et passivas. Inten­ debat ergo quod quia possibile dupliciter di­ citur, quod etiam potestas duplex est. Decla­ ravit autem potestates aequivocas ex uno ea­ rum membro tantum, scilicet ex his quae di­ cuntur possibilia quia sunt, quia hoc sat erat suo proposito. 337 [3]. Deinde cum dicit [147] : Et haec quidem etc., assignat differentiam inter utranque potentiam, et ait quod potentia haec ul­ timo dicta physica, est in solis illis rebus, quae sunt mobiles; illa autem est et in rebus mobilibus et immobilibus. Possibile siquidem a potentia dictum eo quod possit agere, non tamen agit, inveniri non potest absque muta­ bilitate eius, quod sic posse dicitur. Si enim nunc potest agere et non agit, si agere debet, oportet quod mutetur de otio ad operationem. Id autem quod possibile dicitur eo quod est, nullam mutabilitatem exigit in eo quod sic possibile dicitur. Esse namque in actu, quod talem possibilitatem fundat, invenitur et in rebus necessariis, et in immutabilibus, et in rebus mobilibus. Possibile ergo hoc, quod lo­ gicum vocatur, communius est illo quod phy­ sicum appellari solet. 338 [4]. Deinde subdit convenientiam in­ ter utrunque possibile, dicens quod in utrisque potestatibus et possibilibus verum est non impossibile esse, scilicet, ipsum ambulare, quod iam actu ambulat seu agit, et quod iam ambulabile est; idest, in hoc conveniunt quod, sive dicatur possibile ex eo quod actu est, sive ex eo quod potest esse, de utroque verificatur non impossibile; et consequenter ne­ cessario verificatur possibile, quoniam ad non impossibile sequitur possibile. Hoc est secun­ dum genus possibilis, respectu cuius Aristo­ 335440 teles supra dixit [145]: Et primum quidem (2) etc., in quo non invenitur via ad utrunque op­ positorum, hoc, inquam, est possibile quod iam actu est. Quod enim tali ratione possibile dicitur, iam determinatum est ex eo quod actu esse suppositum est. Non ergo possibile omne ad utrunque possibile est, sive loquamur de possibili physice, sive logice. 339 [5]. Deinde cum dicit [148]: Sic igi­ tur possibile etc., applicat determinatam veri­ tatem ad propositum. Et primo, concludendo ex dictis, declarat habitudinem utriusque pos­ sibilis ad necessarium, dicens quod hoc ergo possibile, scilicet physicum quod est in solis mobilibus, non est verum dicere et praedicare de necessario simpliciter: quia quod simplici­ ter necessarium est, non potest aliter esse. Possibile autem physicum potest sic et aliter esse, ut dictum est. Addit autem ly simpliciter, quoniam necessarium est multiplex. Quoddam enim est ad bene esse, quoddam ex supposi­ tione: de quibus non est nostrum tractare, sed solummodo id insinuare. Quod ut praeser­ varet se ab illis modis necessarii qui non per­ fecte et omnino habent necessarii rationem, apposuit ly simpliciter. De tali enim necessa­ rio possibile physicum non verificatur. Alte­ rum autem possibile logicum, quod in rebus immobilibus invenitur, verum est de illo enun­ ciare, quoniam nihil necessitatis adimit. Et per hoc solvitur ratio inducta (3) ad partem negativam quaestionis. Peccabat siquidem in hoc, quod ex necessario inferebat possibile ad utrunque quod convertitur in oppositam qua­ litatem. 340 [6]. Deinde respondet quaestioni for­ maliter intendens quod affirmativa pars (4) quaestionis tenenda sit, quod scilicet ad neces­ sarium sequitur possibile; et assignat causam. Quia ad partem subiectivam sequitur constru­ ctive suum totum universale; sed necessarium est pars subiectiva possibilis : quia possibile dividitur in logicum et physicum, et sub lo­ gico comprehenditur necessarium; ergo ad ne­ cessarium sequitur possibile. Unde dicit [148]: Quare, quoniam partem, scilicet subiectivam, suum totum universale sequitur, illud quod ex necessitate est, idest necessarium, tamquam partem subiectivam, consequitur posse esse, idest possibile, tamquam totum universale. Sed non omnino, idest sed non ita quod om­ nis species possibilis sequatur; sicut ad homi­ nem sequitur animal, sed non omnino, idest non secundum omnes suas partes subiectivas sequitur ad hominem: non enim valet: est homo, ergo est animal irrationale. Et per hoc confirmata ratione adducta ad partem affirma­ tivam, expressius solvit rationem adductam ad partem negativam, quae peccabat secundum fallaciam consequentis, inferens ex necessario (2) Cf. lect. praec.. n. 5. (3) Lect. praec.. n. 2. (4) Cf. lect. praec., n. 1. ---- 1^0 ---- 340-344 IN PERI HERMENEIAS possibile, descendendo ad linam possibilis spe­ ciem, ut de se patet. 341 [7]. Deinde cum dicit [149]: Et est fortasse quidem etc., ordinat easdem modalium consequentias alio situ, praeponendo ne­ cessarium omnibus aliis modis. Et circa hoc duo facit: primo, proponit quod intendit; secundo, assignat causam dicti ordinis; ibi [150]: Manifestum est autem (5) etc. Dicit ergo: Et est fortasse principium om­ nium enunciationum modalium vel esse vel non esse, idest, affirmativarum vel negativa­ rum, necessarium et non necessarium. Et opor­ tet considerare alia, scilicet, possibile contin­ gere et impossibile esse, sicut horum, scilicet, necessarii et non necessarii, consequentia, hoc modo : CONSEQUENTIAE ENUNCIATIONUM MODALIUM SECUNDUM QUATUOR ORDINES ALIO CONVENIENTI SITU AB ARISTOTELE POSITAE ET ORDINATAE: PRIMUS ORDO Neccssc est esse Non possibile est non esse Non contingens est non esse Impossibile est non esse SECUNDUS ORDO Necesse est non esse Non possibile est esse Non contingens est esse Impossibile est esse TERTIUS ORDO QUARTUS ORDO Non neccsse est esse Possibile est non esse Contingens est non esse Non impossibile est non esse Non necesse est non esse Possibile est esse Contingens est esse Non impossibile est esse Vides autem hic nihil immutatum, nisi quod necessariae quae ultimum locum tenebant, pri­ mum sortitae sunt. Quod vero dixit fortasse, non dubitantis, sed absque determinata ratione rem proponentis est. 342 [8]. Deinde cum dicit [150]: Mani­ festum est autem etc., intendit assignare cau­ sam dicti ordinis. Et primo, assignat causam, quare praepo­ suerit necessarium possibili' tali ratione. Sem­ piternum est prius temporali; sed necessarium dicit sempiternitatem (quia dicit esse in actu, excludendo omnem mutabilitatem, et conse­ quenter temporalitatem, quae sine motu non est imaginabilis), possibile autem dicit tempo­ ralitatem (quia non excludit quin possit esse et non esse); ergo necesse merito prius poni­ tur quam possibile. Unde dicit, proponendo minorem: Manifestum est autem ex his quae dicta sunt etc., tractando de necessario : quo­ niam id quod ex necessitate est, secundum actum est totaliter, scilicet quia omnem exclu­ dit mutabilitatem et potentiam ad oppositum: si enim mutari posset in oppositum aliquo modo, iam non esset necessarium. - Deinde subdit maiorem per modum antecedentis con(5) n. b«j. — I31 L. II, 1. xii ditionalis [ibid.]: Quare si priora sunt sem­ piterna temporalibus etc. - Ultimo ponit con­ clusionem: et quae actu sunt omnino, scilicet necessaria, priora sunt potestate, idest possi­ bilibus, quae omnino actu esse non ponunt, licet compatiantur. 343 [9]. Deinde cum dicit [151]: Et hae quidem etc., assignat causam totius ordinis a se inter modales statuti, tali ratione. Universi triplex est gradus. Quaedam sunt actu sine potestate, idest sine admixta potentia, ut pri­ mae substantiae, - non illae quas in prae­ senti diximus primas, eo quod principaliter et maxime substent, sed illae quae sunt pri­ mae, quia omnium rerum sunt causae, Intelligentiae scilicet. - Alia sunt actu cum pos­ sibilitate, ut omnia mobilia, quae secundum id quod habent de actu sunt priora natura seipsis secundum id quod habent de potentia, licet e contra sit, aspiciendo ordinem tem­ poris. Sunt enim secundum id quod habent de potentia priora tempore seipsis secundum id quod habent de actu. Verbi gratia, Socra­ tes prius secundum tempus poterat esse phi­ losophus, deinde fuit actualiter philosophus. Potentia ergo praecedit actum secundum or­ dinem temporis in Socrate, ordine autem na­ turae, perfectionis et dignitatis e converso contingit. Prior enim secundum dignitatem, idest dignior et perfectior habebatur Socrates cum philosophus actualiter erat, quam cum philosophus esse poterat. Praeposterus est igi­ tur ordo potentiae et actus in unomet, utro­ que ordine, scilicet, naturae et temporis at­ tento. - Alia vero nunquam sunt actu sed potestate tantum, ut motus, tempus, infinita divisio magnitudinis, et infinita augmentatio numeri. Haec enim, ut IX Metaphys. dicitur, nunquam exeunt in actum, quoniam eorum rationi repugnat. Nunquam enim "aliquid ho­ rum ita est quin aliquid eius expectetur, et consequenter nunquam esse potest nisi in po­ tentia. Sed de his alio tractandum est loco. 344 [10]· Nunc haec ideo dicta sint ut, inspecto ordine universi, appareat quod illum imitati sumus in nostro ordine. Posuimus si­ quidem primo necessarium, quod sonat actu esse sine potestate seu mutabilitate, imitando primum gradum universi. - Locavimus secun­ do loco possibile et contingens, quorum utrunque sonat actum cum possibilitate, et sic ser­ vatur conformitas ad secundum gradum uni­ versi. - Praeposuimus autem possibile et non contingens, quia possibile respicit actum, con­ tingens autem secundum vim nominis respicit defectum causae, qui ad potentiam pertinet : defectus enim potentiam sequitur; et ex hoc conforme est secundae parti universi, in qua actus est prior potentia secundum naturam, licet non secundum tempus. - Ultimum au­ tem locum impossibili reservavimus, eo quod sonat nunquam fore, sicut et ultima universi pars dicta est illa, quae nunquam actu est. Pulcherrimus igitur ordo statutus est, quando divinus est observatus. L. II, 1. ΧΠ IN PERI HERMENEIAS 345 [11]. Quia autem suppositae moda­ lium consequentiae nil aliud sunt quam aequipollentiae earum, quae ob varium negationis situm, qualitatem, vel quantitatem, vel utranque mutantis, fiunt; ideo ad completam no­ titiam consequentium se modalium, de earum qualitate et quantitate pauca admodum neces­ saria dicenda sunt. Quoniam igitur natura to­ tius ex partium naturis consurgit, sciendum est quod subiectum enunciationis modalis et dicit esse vel non esse, et est dictum unicum, et continet in se subiectum dicti; praedicatum autem modalis enunciationis, modus scilicet, et totale praedicatum est (quia explicite vel implicite verbum continet, quod est semper nota eorum quae de altero praedicantur: pro­ pter quod Aristoteles dixit quod modus est ipsa appositio), et continet in se vim distributivam secundum partes temporis. Necessa­ rium enim et impossibile distribuunt in omne tempus vel simpliciter vel tale; possibile au­ tem et contingens pro aliquo tempore in com­ muni. 346 [12]. Nascitur autem ex his quinque conditionibus duplex in qualibet modali qua­ litas, et triplex quantitas. - Ex eo enim quod tam subiectum quam praedicatum modalis verbum in se habet, duplex qualitas fit, qua­ rum altera vocatur qualitas dicti, altera qua­ litas modi. Unde et supra dictum est (6) ali­ quam esse affirmativam de modo et non de dicto, et e converso. - Ex eo vero quod sub­ iectum modalis continet in se subiectum di­ cti, una quantitas consurgit, quae vocatur quantitas subiecti dicti: et haec distinguitur in universalem, particularem et singularem, sicut et quantitas illarum de inesse. Possumus enim dicere, Socratem, quemdam hominem, vel omnem hominem, vel nullum hominem, possibile est currere. - Ex eo autem quod subiectum unius modalis dictum unum est, consurgit alia quantitas, vocata quantitas di­ cti; et haec unica est singularitas: secundum omne enim dictum cuiusque modalis singulare est istius universalis, scilicet dictum. Quod ex eo liquet quod cum dicimus, hominem esse album est possibile, exponitur sic, hoc dictum, hominem esse album, est possibile. Hoc di­ ctum autem singulare est, sicut et, hic homo. Propterea et dicitur quod omnis modalis est singularis quoad dictum, licet quoad subie­ ctum dicti sit universalis vel particularis. Ex eo autem quod praedicatum modalis, mo­ dus scilicet, vim distributivam habet, alia quantitas consurgit vocata quantitas modi seu modalis; et haec distinguitur in universalem et particularem. 347 [13]. Ubi diligenter duo attendenda sunt. Primum est quod hoc est singulare in modalibus, quod praedicatum simpliciter quantificat propositionem modalem, sicut et simpliciter qualificat. Sicut enim illa est sim­ pliciter affirmativa, in qua modus affirmatur, (6) Lect. VIII. 345-348 et illa negativa, in qua modus negatur; ita illa est simpliciter universalis cuius modus est universalis, et illa particularis cuius modus est particularis. Et hoc quia modalis modi na­ turam sequitur. Secundum attendendum (quod est causa istius primi) est, quod praedicatum modalis, scilicet modus, non habet solam ha­ bitudinem praedicati respectu sui subiecti, sci­ licet esse et non esse, sed habitudinem syncategorematis distributivi, sed non secundum quantitatem partium subiectivarum ipsius sub­ iecti, sed secundum quantitatem partium tem­ poris eiusdem. Et merito. Sicut enim quia subiecti enunciationis de inesse propria quan­ titas est penes divisionem vel indivisionem ipsius subiecti (quia est nomen quod significat per modum substantiae, cuius quantitas est per divisionem continui: ideo signum quantificans in illis distribuit secundum partes subiectivas), ita quia subiecti enunciationis mo­ dalis propria quantitas est tempus (quia est verbum quod significat per modum motus, cuius propria quantitas est tempus), ideo mo­ dus quantificans distribuit ipsum suum subie­ ctum, scilicet, esse vel non esse, secundum partes temporis. Unde subtiliter inspicienti ap­ parebit quod quantitas ista modalis proprii subiecti modalis enunciationis quantitas est, scilicet, ipsius esse vel non esse. Ita quod illa modalis est simpliciter universalis, cuius pro­ prium subiectum distribuitur pro omni tem­ pore: vel simpliciter, ut, hominem esse ani­ mal est necessarium vel impossibile; vel ac­ cepto, ut, hominem currere hodie, vel, dum currit, est necessarium vel impossibile. Illa vero est particularis, in qua non pro omni, sed aliquo tempore distributio fit in communi tantum; ut, hominem esse animal, est possi­ bile vel contingens. Est ergo et ista modalis quantitas subiecti sui passio (sicut et univer­ saliter quantitas se tenet ex parte materiae), sed derivatur a modo, non in quantum prae­ dicatum est (quod, ut sic, tenetur formaliter), sed in quantum syncategorematis officio fun­ gitur, quod habet ex eo quod proprie mo­ dus est. 348 [14], Sunt igitur modalium (de pro­ pria earum quantitate loquendo) aliae univer­ sales affirmativae, ut illae de necessario, quia distribuunt ad semper esse; aliae universales negativae, ut illae de impossibili, quia distri­ buunt ad nunquam esse; aliae particulares af­ firmativae, ut illae de possibili et contingenti, quia distribuunt utrunque ad aliquando esse; aliae particulares negativae, ut illae de non necesse et non impossibili, quia distribuunt ad aliquando non esse: sicut in illis de inesse, omnis, nullus, quidam, non omnis, non nullus, similem faciunt diversitatem. Et quia, ut di­ ctum est, haec quantitas modalium est inquantum modales sunt, et de his, inquantum huiusmodi, praesens tractatus fit ab Aristo­ tele; idcirco aequipollentiae, seu consequentiae earum, ordinatae sunt negationis vario situ, quemadmodum aequipollentiae illarum de in- — B2 — 348 IN PERI HERMENEIAS esse: ut scilicet, negatio praeposita modo fa­ ciat aequipollere suae contradictoriae; negatio autem modo postposita, posita autem dicti verbo, suae aequipollere contrariae facit; prae­ posita vero et postposita suae subalternae, ut videre potes in consequentiarum figura ultimo ab Aristotele formata. In qua, tali praefor­ mata oppositionum figura, clare videbis omnes se mutuo consequentes, secundum alteram trium regularum aequipollere, et consequen­ ter, totum primum ordinem secundo contra­ rium, tertio contradictorium, quarto vero sub­ alternum. — B3 — L. II, 1. xii Necesse esse Contrariae Impossibile esse Subalternae Contra ψ dictoriae Contra _|_ dictoriae Subalternae Possibile esse Subcontrariae Contingens non esse L. Π, 1. χιπ IN PERI HERMENEIAS 349 LECTIO XIII. (nn. 349-357; [152-155]). Contrarietas in animi opinionibus constituitur ex aliqua veri falsique oppositione. TEXTOS ARISTOTELIS Caput XIV 152. Utrum autem contraria est affirmatio negationi, aut affirmatio affirmationi et oratio orationi, quae dicit, quod omnis homo iustus est, ei quae est, nullus homo iustus est; aut, omnis homo iu­ stus est, ei quae est, omnis homo iniustus est; ut Callias iustus est, Callias iustus non est, Callias iniustus est; utra harum contraria est? 153. Nam si ea, quae sunt in voce, sequun­ tur ea, quae sunt in intellectu, illic au­ tem contraria est opinio contrarii, ut quod, omnis homo iustus est, ei quae est, omnis homo iniustus est, et etiam in his, quae sunt in voce, affirmationi­ bus, necesse est similiter se se habere. Quod si neque illic contrarii opinatio contraria est, nec affirmatio affirmationi contraria erit; sed ea quae dicta est negatio. Quare considerandum est quae opinio vera opinioni falsae contraria est, utrum negationis, an ea, quae con­ trarium esse opinatur. Dico autem hoc modo. Est quaedam opinatio vera boni, quod bonum est; alia vero, quod non bonum, est falsa; alia vero, quod ma­ lum: utra harum contraria verae? et si est una, secundum quamnam con­ traria est? 154. Nam arbitrari contrarias opiniones de­ finiri, eo quod contrariorum sunt, fal­ sum est: boni enim, quod bonum est, et mali, quod malum est, eadem for­ tasse opinio est et vera, sive plures, si­ ve una sit. Sunt autem ista contraria. Sed non eo quod contrariorum sint contraria sunt, sed magis eo quod con­ trarie. 155. Si ergo est boni quidem, quod est bo­ num, opinio, alia autem quod non est bonum: est vero aliquid aliud quod non est, neque potest esse: aliarum quidem nulla ponenda est, neque quae­ cunque esse, quod non est, opinantur, neque quaecunque non esse quod est (infinitae enim utraeque sunt, et quae esse opinantur quod non est, et quae non esse quod est). COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 349 [1]. Postquam determinatum est de enunciatione secundum quod diversificatur tam ex additione facta ad terminos, quam ad com­ positionem eius, hic secundum divisionem a S. Thoma in principio huius Secundi factam, intendit Aristoteles tractare quandam quaestio­ nem circa oppositiones enunciationum prove­ nientes ex eo quod additur aliquid simplici enunciation!. Et circa hoc quatuor facit : primo, movet quaestionem [152]; secundo, declarat quod haec quaestio dependet ab una alia quaestione praetractanda; ibi [153] : Nam si ea, quae sunt in voce (*) etc.; tertio, determinat illam aliam quaestionem; ibi [154]: Nam arbitrari (2) etc.; quarto, redit ad respondendum quaestioni pri­ mo motae; ibi [161]: Quare si in opinione (3) etc. (1) n. 5. (2) n. 8. (3) Lcct. seq. — 134 — 349-352 IN PERI HERMENEIAS Quaestio quam movere intendit est: utrum affirmativae enunciation! contraria sit negatio eiusdem praedicati, an affirmatio de praedi­ cato contrario seu privativo? Unde dicit [152]: Utrum contraria est affirmatio negationi con­ tradictoriae, scilicet, et universaliter oratio af­ firmativa orationi negativae; ut, affirmativa oratio quae dicit, omnis homo est iustus, illi contraria sit orationi negativae, nullus homo est iustus, aut illi, omnis homo est iniustus, quae est affirmativa de praedicato privativo? Et similiter ista affirmatio, Callias est iustus, est ne contraria illi contradictoriae negationi, Callias non est iustus, aut illi, Callias est iniu­ stus, quae est affirmativa de praedicato pri­ vativo? 350 [2]. Ad evidentiam tituli huius quae­ stionis, quia hactenus indiscusse ab aliis est relictus, considerare oportet quod cum in enunciatione sint duo, scilicet ipsa enunciatio seu significatio et modus enunciandi seu signi­ ficandi, duplex inter enunciationes fieri potest oppositio, una ratione ipsius enunciationis, al­ tera ratione modi enunciandi. Si modos enun­ ciandi attendimus, duas species oppositionis in latitudine enunciationum inveniemus, contrarietatem scilicet et contradictionem. Divisae enim superius sunt enunciationes oppositae in contrarias et contradictorias. Contradictio in­ ter enunciationes ratione modi enunciandi est quando idem praedicatur de eodem subiecto contradictorio modo enunciandi; ut sicut unum contradictorium nil ponit, sed alterum tan­ tum destruit, ita una enunciatio nil asserit, sed id tantum quod altera enunciabat destruit. Huiusmodi autem sunt omnes quae contra­ dictoriae vocantur, scilicet, omnis homo est iustus, non omnis homo est iustus, Socrates est iustus, Socrates non est iustus, ut de se patet. Et ex hoc provenit quod non possunt simul verae aut falsae esse, sicut nec duo contradictoria. Contrarietas vero inter enun­ ciationes ratione modi enunciandi est quando idem praedicatur de eodem subiecto contrario modo enunciandi; ut sicut unum contrariorum ponit materiam sibi et reliquo communem in extrema distantia sub illo genere, ut patet de albo et nigro, ita una enunciatio ponit subiectum commune sibi et suae oppositae in extre­ ma distantia sub illo praedicato. Huiusmodi quoque sunt omnes illae quae contrariae in figura appellantur, scilicet, omnis homo est iustus, omnis homo non est iustus. Hae enim faciunt subiectum, scilicet hominem, maxime distare sub iustitia, dum illa enunciat justitiam inesse homini, non quocunque modo, sed uni­ versaliter; ista autem enunciat iustitiam ab­ esse homini, non qualitercunque, sed univer­ saliter. Maior enim distantia esse non potest quam ea, quae est inter totam universitatem habere aliquid et nullum de universitate ha­ bere illud. Et ex hoc provenit quod non pos­ sunt esse simul verae, sicut nec contraria possunt eidem simul inesse; et quod possunt esse simul falsae, sicut et contraria simul non L. II, 1. χπι inesse eidem possunt. Si vero ipsam enun­ ciationem sive eius significationem attendamus secundum unam tantum oppositionis speciem, in tota latitudine enunciationum reperiemus contrarietatem, scilicet secundum veritatem et falsitatem: quia duarum enunciationum signi­ ficationes entia positiva sunt, ac per hoc ne­ que contradictorie neque privative opponi possunt, quia utriusque oppositionis alterum extremum est formaliter non ens. Et cum nec relative opponantur, ut clarum est, restat ut nonnisi contrarie opponi possunt. 351 [3]. Consistit autem ista contrarietas in hoc quod duarum enunciationum altera al­ teram non compatitur vel in veritate vel in falsitate, praesuppositis semper conditionibus contrariorum, scilicet quod fiant circa idem et in eodem tempore. Patere quoque potest talem oppositionem esse contrarietatem ex na­ tura conceptionum animae componentis et di­ videntis, quarum singulae sunt enunciationes. Conceptiones siquidem animae adaequatae nul­ lo alio modo opponuntur conceptionibus inadaequatis nisi contrarie, et ipsae conceptiones inadaequatae, si se mutuo expellunt, contrariae quoque dicuntur. Unde verum et falsum, con­ trarie opponi probatur a S. Thoma in I parte, qu. 17 C1). Sicut ergo hic, ita et in enunciationibus ipsae significationes adaequatae con­ trarie opponuntur inadaequatis, idest verae fal­ sis; et ipsae inadaequatae, idest falsae, con­ trarie quoque opponuntur inter se, si contin­ gat quod se non compatiantur, salvis semper contrariorum conditionibus. Est igitur in enunciationibus duplex contrarietas, una ratione modi, altera ratione significationis, et unica contradictio, scilicet ratione modi. Et, ut con­ fusio vitetur, prima contrarietas vocetur con­ trarietas modalis, secunda contrarietas forma­ lis. Contradictio autem non ad confusionis vi­ tationem quia unica est, sed ad proprietatis expressionem contradictio modalis vocari po­ test. Invenitur autem contrarietas formalis enunciationum inter omnes contradictorias, quia contradictoriarum altera alteram semper excludit; et inter omnes contrarias modaliter quoad veritatem, quia non possunt esse simul verae, licet non inveniatur inter omnes quoad falsitatem, quia possunt esse simul falsae. 352 [4]. Quia igitur Aritoteles in hac quae­ stione loquitur de contrarietate enunciationum quae se extendit ad contrarias modaliter, et contradictorias, ut patet in principio et in fine quaestionis (in principio quidem, quia pro­ ponit utrasque contradictorias dicens [152] : Affirmatio negationi etc.; et contrarias moda­ liter dicens [ibid.]: Et oratio orationi etc., unde et exempla utrarunque statim subdit, ut patet in littera. In fine vero, quia ibi expresse quam conclusit esse contrariam affirmativae universali verae dividit, in contrariam mo­ daliter universalem negativam, scilicet, et con­ tradictoriam: quae divisio falsitate non care (4) Art. IV. — T35 — L. II, 1. xni IN PERI HERMENEIAS ret, nisi conclusisset contrariam formaliter, ut de se patet), quia, inquam, sic accipit contrarietatem, ideo de contrarietate formali enun­ tiationum quaestio intelligenda est. Et est quaestio valde subtilis, necessaria et adhuc nullo modo superius, tacta. Est igitur titulus quaestionis; utrum affir­ mativae verae contraria formaliter sit negativa falsa eiusdem praedicati, aut affirmativa falsa de praedicato privativo, vel contrario? Et sic patet quis sit sensus tituli, et quare non movet quaestionem de quacunque alia oppositione enunciationum (quia scilicet nulla alia in eis formaliter invenitur), et quod accipit contrarietatem proprie et strictissime, licet talis contrarietas inveniatur inter contradictorias modaliter et contrarias modaliter. Dictum vero fuit a S. Thoma (s) provenire hanc dubitationem ex eo quod additur aliquid simplici enuntiationi, quia si tantum simpli­ ces, idest, de secundo adiacente enunciationes attendantur, non habet haec quaestio radicem. Quia autem simplici enunciation!, idest subie­ cto et verbo substantivo, additur aliquid, sci­ licet praedicatum, nascitur dubitatio circa op­ positionem, an illud additum in contrariis de­ beat esse illudmet praedicatum, negatione ap­ posita verbo, an debeat esse praedicatum con­ trarium seu privativum, absque negatione prae­ posita verbo. 353 [5]. Deinde cum dicit [153]: Nam si ea etc., declarat unde sumenda sit decisio huius quaestionis. Et duo facit: quia primo declarat quod haec quaestio dependet ex una alia quaestione, ex illa scilicet: utrum opinio, idest conceptio animae, in secunda operatione intellectus, vera, contraria sit opinioni falsae negativae eiusdem praedicati, an falsae affir­ mativae contrarii sive privativi. Et assignat causam, quare illa quaestio dependet ex ista, quia scilicet enunciationes vocales sequuntur mentales, ut effectus adaequati causas pro­ prias, et ut significata signa adaequata, et consequenter similis est in hoc utraque na­ tura. Unde inchpans ab hac causa ait: Nam si ea quae sunt in voce sequuntur ea, quae sunt in anima, ut dictum est in principio I li­ bri, et illic, idest in anima, opinio contrarii praedicati circa idem subiectum est contraria illi alteri, quae affirmat reliquum contrarium de eodem (cuiusmodi sunt istae mentales enun­ ciationes, omnis homo est iustus, omnis ho­ mo est iniustusy, si ita inquam est, etiam et in his affirmationibus quae sunt in voce, idest vocaliter sumptis, necesse est similiter se ha­ bere, ut scilicet sint contrariae duae affirma­ tivae de eodem subiecto et praedicatis con­ trariis. Quod si neque illic, idest in anima, opinatio contrarii praedicati, contrarietatem inter mentales enunciationes constituit, nec af­ firmatio vocalis affirmationi vocali contraria erit de contrario praedicato, sed magis affirma­ tioni contraria erit negatio eiusdem praedicati. (5) Supra lect. I. n. 1. 352-356 354 [6]. Dependet ergo mota quaestio ex ista alia sicut effectus ex causa. Propterea et concludendo addit secundum, quod scilicet de hac quaestione prius tractandum est, ut ex causa cognita effectus innotescat dicens [ibid.]: Quare considerandum est, opinio vera cui opi­ nioni falsae contraria est: utrum negationi falsae an certe ei affirmationi falsae, quae con­ trarium esse opinatur. Et ut exemplariter pro­ ponatur, dico hoc modo: Sunt tres opiniones de bono, puta vita: quaedam enim est ipsius boni opinio vera, quoniam bonum est, puta, quod vita sit bona; alia vero falsa negativa, scilicet, quoniam bonum non est, puta, quod vita non sit bona; alia item falsa affirmativa contrarii, scilicet, quoniam malum est, puta, quod vita sit mala. Quaeritur ergo quae ha­ rum falsarum contraria est verae? 355 [7]. Quod autem subdidit [ibid.]: Et si est una, secundum quam contraria est, tri­ pliciter legi potest. Primo, dubitative, ut sit pars quaestionis; et tunc est sensus: quaeritur quae harum falsarum contraria est verae: et simul quaeritur, si est tantum una harum fal­ sarum secundum quam fiat contraria ipsi ve­ rae: quia cum unum uni sit contrarium, ut dicitur in X Metaphysicae, quaerendo quae harum sit contraria, quaeremus etiam an una earum sit contraria. - Alio modo, potest le­ gi adversative, ut sit sensus: quaeritur quae harum sit contraria; quamquam sciamus quod non utraque sed una earum est secundum quam fit contrarietas. - Tertio modo, potest legi dividendo hanc particulam, Et si est una, ab illa sequenti, secundum quam contraria est; et tunc prima pars expressive, secunda vero dubitative legitur; et est sensus : quaeritur quae harum falsarum contraria est verae, non so­ lum si istae duae falsae inter se differunt in consequendo, sed etiam si utraque est una, idest alteri indivisibiliter unita, quaeritur se­ cundum quam fit contrarietas. Et hoc modo exponit Boethius, dicens quod Aristoteles ap­ posuit haec verba propter contraria immediata, in quibus non differt contrarium a privativo. Inter contraria enim mediata et immediata haec est differentia, quod immediatis a pri­ vativo contrarium non infertur. Non enim va­ let, corpus colorabile est -non album, ergo est nigrum: potest enim esse rubrum. In imme­ diatis autem valet; verbi gratia : animal est non sanum, ergo infirmum; numerus est non par, ergo impar. Voluit ergo Aristoteles expri­ mere quod nunc, cum quaerimus quae harum falsarum, scilicet negativae et affirmativae con­ trarii, sit contraria affirmativae verae, quaeri­ mus universaliter sive illae duae falsae indivi­ sibiliter se sequantur, sive non. 356 [8]. Deinde cum dicit [154]: Nam ar­ bitrari, prosequitur hanc secundam quaestio­ nem. Et circa hoc quatuor facit. Primo, de­ clarat quod contrarietas opinionum non atten­ ditur penes contrarietatem materiae, circa quam versantur, sed potius penes oppositio­ nem veri vel falsi; secundo, declarat quod non — 136 — 356-357 IN PERI HERMENEIAS penes quaecunque opposita secundum verita­ tem et falsitatem est contrarietas opinionum; ibi: Si ergo boni etc.; tertio, determinat quod contrarietas opinionum attenditur penes per se primo opposita secundum veritatem et fal­ sitatem tribus rationibus; ibi: Sed in quibus primo fallacia etc.; quarto, declarat hanc de­ terminationem inveniri in omnibus veram; ibi: Manifestum est igitur etc. Dicit ergo proponens intentam conclusio­ nem, quod falsum est arbitrari opiniones de­ finiri seu determinari debere contrarias ex eo quod contrariorum obiectorum sunt. Et addu­ cit ad hoc duplicem rationem. Prima est: opi­ niones contrariae non sunt eadem opinio; sed contrariorum eadem est fortasse opinio; ergo opiniones non sunt contrariae ex hoc quod contrariorum sunt. - Secunda est: opiniones contrariae non sunt simul verae; sed opinio­ nes contrariorum, sive plures, sive una, sunt simul verae quandoque; ergo opiniones non sunt contrariae ex hoc quod contrariorum sunt. - Harum rationum, suppositis maiori­ bus, ponit utriusque minoris declarationem simul, dicens: Boni enim, quoniam bonum est, et mali, quoniam malum est, eadem for­ tasse opinio est, quoad primam. Et subdit esse vera, sive plures sive una sit, quoad se­ cundam. Utitur autem dubitativo adverbio et disiunctione, quia non est determinandi locus an contrariorum eadem sit opinio, et quia ali­ quo modo est eadem et aliquo modo non. Si enim loquamur de habituali opinione, sic ea­ dem est; si autem de actuali, sic non eadem est. Alia siquidem mentalis compositio actualiter fit, concipiendo bonum esse bonum, et alia concipiendo malum esse malum, licet eo­ dem habitu utrunque cognoscamus, illud per se primo, et hoc secundario, ut dicitur IX Metaphysicae. - Deinde subdit quod ista quae ad declarationem minorum sumpta sunt, sci­ licet bonum et malum, contraria sunt etiam contrarietate sumpta stricte in moralibus, ac per hoc congrua usi sumus declaratione. Ul­ timo inducit conclusionem. Sed non in eo quod contrariorum opiniones sunt, contrariae sunt, sed magis in eo quod contrariae, idest. sed potius censendae sunt opiniones contra­ riae ex eo quod contrariae adverbialiter, sci­ licet contrario modo, idest vere et false enunciant. Et sic patet primum. 357 [9]. Si ergo boni etc. [155], Quia di­ xerat quod contrarietas opinionum accipitur secundum oppositionem veritatis et falsitatis L. Il, I. ΧΙΠ earum, declarat modo quod non quaecunque secundum veritatem et falsitatem oppositae opiniones sunt contrariae, tali ratione. De bo­ no, puta, de iustitia, quatuor possunt opinio­ nes haberi, scilicet quod iustitia est bona, et quod non est bona, et quod est fugibilis, et quod est non appetibilis. Quarum prima est vera, reliquae sunt falsae. Inter quas haec est diversitas quod, prima negat idem praedica­ tum quod vera affirmabat; secunda affirmat aliquid aliud quod bono non inest; tertia negat id quod bono inest, non tamen illud quod vera affirmabat. Tunc sic. Si omnes opiniones secundum veritatem et falsitatem sunt contrariae, tunc uni, scilicet verae opi­ nioni non solum multa sunt contraria, sed etiam infinita: quod est impossibile, quia unum uni est contrarium. Tenet consequentia, quia possunt infinitae imaginari opiniones fal­ sae de una re, similes ultimis falsis opinioni­ bus adductis, affirmantes, scilicet ea quae non insunt illi, et negantes ea quae illi quocunque modo coniuncta sunt: utraque namque inde­ terminata esse et absque numero constat. Pos­ sumus enim opinari quod iustitia est quan­ titas, quod est relatio, quod est hoc et illud; et similiter opinari quod iustitia non sit qua­ litas, non sit appetibilis, non sit habitus. Unde ex supradictis in propositione quaestionis, in­ ferens pluralitatem falsarum contra unam ve­ ram, ait: Si ergo est opinatio vera boni, puta iustitiae, quoniam est bonum; et si est etiam falsa opinatio negans idem, scilicet, quoniam non est quid bonum; est vero et tertia opina­ tio falsa quoque, affirmans aliquid aliud inesse illi, quod non inest nec inesse potest, puta, quod iustitia sit fugibilis, quod sit illicita; et hinc intelligitur quarta falsa quoque, quae sci­ licet negat aliquid aliud ab eo quod vera opi­ nio affirmat inesse iustitiae, quod tamen inesf, ut puta quod non sit qualitas, quod non sit virtus; si ita inquam est, nulla aliarum falsa­ rum ponenda est contraria opinioni' verae. Et exponens quid demonstret per ly aliarum. subdit: Neque quaecunque opinio opinatur esse quod non est, ut tertii ordinis opiniones faciunt: neque quaecunque opinio opinatur non esse quod est, ut quarti ordinis opiniones significant. Et causam subdit: Infinitae enim utraeque sunt, et quae esse opinantur quod non est, et quae non esse quod est, ut supra declaratum fuit. Non ergo quaecunque opi­ niones oppositae secundum veritatem et falsi­ tatem contrariae sunt. Et sic patet secundum. — Ï37 — L. II, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS LECTIO XIV. (nn. 358-378; [156-162]). Illa veri falsique oppositio, quae opinionum contrarietatem constituit, est oppositio secundum affirmationem et negationem eiusdem de eodem. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XIV) 156. Sed in quibuscunque fallacia est. Hae autem sunt ex his ex quibus sunt ge­ nerationes: ex oppositis vero genera­ tiones sunt: quare etiam fallacia. 157. Si ergo quod bonum est, et bonum, et non malum est; et hoc quidem secun­ dum se, illud vero secundum accidens (accidit enim ei non malum esse); ma­ gis autem in unoquoque vera est, quae secundum se est etiam falsa, siquidem et vera. Ergo ea quae est, quoniam non est bonum quod bonum est, eius, quae secundum se falsa est; illa vero quae est, quoniam malum est; eius, quae est secundum accidens. Quare ma­ gis erit falsa de bono ea, quae est ne­ gationis opinio, quam ea, quae est con­ trarii. Falsus autem est maxime circa singula, qui habet contrariam opinio­ nem: contraria enim sunt eorum, quae plurimum circa idem differunt. Si igitur harum contraria est altera, magis vero negationis est contraria; manifestum est quoniam haec erit contraria. Illa vero quae est, quoniam malum est, quod bo­ num est, implicita est. Etenim quoniam non bonum est, necesse est forte idem ipsum opinari. 158. Amplius si etiam in aliis similiter opor­ tet se habere, et hoc modo videbitur bene esse dictum. Aut enim ubique ea, quae est contradictionis, aut nusquam. Quibus vero non est contrarium, de his quidem est falsa ea, quae est verae opposita; ut qui hominem non putat esse hominem, falsus est. Si ergo hae contrariae sunt, etiam aliae quae sunt contradictiones. '59. Amplius similiter se habet opinio boni, quoniam bonum est, et non boni, quo­ niam non bonum est. Et praeter has boni, quoniam non bonum est, et non boni quoniam bonum est. Illi ergo quae est, non boni quoniam non bo­ num est; verae opinationi quaenam est contraria? non enim ea, quae dicit quo­ niam malum est: simul enim aliquan­ do verae erunt. Nunquam autem vera verae est contraria: est enim quidquam non bonum malum. Quare contingit simul esse veras. At vero nec illa, quae est, quod non malum: vera enim et haec: simul enim et haec erunt. Re­ linquitur ergo, ei, quae est non bo­ num, quoniam non bonum est, con­ traria ea, quae est, non boni, quoniam bonum est. Falsa enim haec. Quare et ea, quae est boni, quoniam non bonum est, ei, quae est boni, quoniam est bonum. 160. Manifestum est autem quoniam nihil interest nec si universaliter ponamus affirmationem. Universalis enim nega­ tio contraria erit; ut opinioni, quae opinatur, quoniam omne quod est bo­ num, bonum est, ea quae est, quoniam nihil horum quae bona sunt, bonum est. Nam ea quae est boni quoniam bonum est, si universaliter sit bonum, eadem est ei quae opinatur, quod quid­ quid bonum est, quoniam bonum est. Hoc autem nihil differt ab eo quod est, quod omne quod est bonum, bonum est. Similiter autem et in non bono. 161. Quare si in opinione sic se habet; sunt autem hae quae sunt in voce affirma­ tiones et negationes notae eorum quae sunt in anima; manifestum est quoniam affirmationi contraria quidem negatio est, quae de eodem universaliter; ut ei, quae est, quoniam omne bonum bonum est. vel quoniam omnis homo bonus, -i38- 358-361 IN PERI HERMENEIAS L. II, 1. xiv nem. Contrariae enim, quae circa op­ posita sunt; circa eadem autem con­ tingit verum dicere eumdem; simul au­ tem non contingit eidem inesse con­ traria. ea quae est, quoniam nullum vel nul­ lus: contradictorie autem quae est, quod non omne aut non omnis. 162. Manifestum est autem, quoniam et ve­ ram verae non contingit esse contra­ riam, nec opinionem nec contradictio­ COMMENTARIUM CARD. CAIETANI 358 [1]. -Quia subtili indagatione ostendit quod nec materiae contrarieras, nec veri fal­ sique qualiscunque oppositio contrarieraient opinionum constituit, sed quod aliqua veri fal­ sique oppositio id facit, ideo nunc determi­ nare intendit qualis sit illa veri falsique oppo­ sitio, quae opinionum contrarietatem consti­ tuit. Ex hoc enim directe quaestioni satisfit. Et intendit quod sola oppositio opinionum se­ cundum affirmationem et negationem eiusdem de eodem etc. constituit contrarietatem earum. Unde intendit probare istam conclusionem per quam ad quaesitum respondet: Opiniones op­ positae secundum affirmationem et negationem eiusdem de eodem sunt contrariae; et conse­ quenter illae, quae sunt oppositae secundum affirmationem contrariorum praedicatorum de eodem, non sunt contrariae, quia sic affirma­ tiva vera haberet duas contrarias, quod est impossibile. Unum enim uni est contrarium. 359 [2]. Probat autem istam conclusionem tribus rationibus. - Prima est: opiniones in quibus primo est fallacia sunt contrariae; opi­ niones oppositae secundum affirmationem et negationem eiusdem de eodem sunt in quibus primo est fallacia; ergo opiniones oppositae secundum affirmationem et negationem eius­ dem de eodem sunt contrariae. Sensus maio­ ris est: opiniones quae primo ordine naturae sunt termini fallaciae, idest deceptionis seu erroris, sunt contrariae: sunt enim, cum quis fallitur seu errat, duo termini, scilicet a quo declinat, et ad quem labitur. - Huius ratio­ nis in littera primo ponitur maior, cum di­ citur [156]: Sed in quibus primo fallacia est: adversative enim continuans sermonem supra dictis, insinuavit non tot enumeratas opinio­ nes esse contrarias, sed eas in quibus primo fallacia est modo exposito. Deinde subdit pro­ bationem minoris talem: eadem proportionaliter sunt, ex quibus sunt generationes et ex quibus sunt fallaciae; sed generationes sunt ex oppositis secundum affirmationem et negatio­ nem; ergo et fallaciae sunt ex oppositis secun­ dum affirmationem et negationem. Quod erat assumptum in minore. Unde ponens maiorem huius prosyllogismi, ait [ibid.] : Haec autem, scilicet fallacia, est ex his, scilicet terminis, proportionaliter tamen, ex quibus sunt et ge­ nerationes. Et subsumit minorem [ibid.] : Ex oppositis vero, scilicet secundum affirmatio­ nem et negationem, et generationes fiunt. Et demum concludit [ibid.] : Quare etiam fal­ lacia, scilicet, est ex oppositis secundum affir­ mationem et negationem eiusdem de eodem. 360 [3]. Ad evidentiam huius probationis scito quod idem faciunt in processu intellectus cognitio et fallacia seu error, quod in processu naturae generatio et corruptio. Sicut namque perfectiones naturales generationibus acqui­ runtur, corruptionibus desinunt; ita cognitione perfectiones intellectuales acquiruntur, errori­ bus autem seu deceptionibus amittuntur. Et ideo, sicut tam generatio quam corruptio est inter affirmationem et negationem, ut proprios terminos, ut dicit V Physic.; ita tam cogno­ scere aliquid, quam falli circa illud, est inter affirmationem et negationem, ut proprios ter­ minos: ita quod id ad quod primo attingit cognoscens aliquid in secunda operatione in­ tellectus est veritatis affirmatio, et quod per se primo abiicitur est illius negatio. Et simi­ liter quod per se primo perdit qui fallitur est veritatis affirmatio, et quod primo incurrit est veritatis negatio. Recte ergo dixit quod iidem sunt termini inter quos primo est generatio, et illi inter quos est primo fallacia, quia utrobique termini sunt affirmatio et negatio. 361 [4]. Deinde cum dicit [157]: Si ergo quod bonum est etc., intendit probare maio­ rem principalis rationis. Et quia iam declara­ vit quod ea, in quibus primo est fallacia, sunt affirmatio et negatio, ideo utitur, loco maioris probandae, scilicet, opiniones in quibus primo est fallacia, sunt contrariae, sua conclusione, scilicet, opiniones oppositae secundum affir­ mationem et negationem eiusdem sunt contra­ riae. Aequivalere enim iam declaratum est. Fecit autem hoc consuetae brevitati studens, quoniam sic procedendo, et probat maiorem, et respondet directe quaestioni, et applicat ad propositum simul. Probat ergo loco maioris conclusionem principaliter intentam quaestio­ nis, hanc, scilicet: Opiniones oppositae secun­ dum affirmationem et negationem eiusdem sunt contrariae; et non illae, quae sunt oppositae se­ cundum contrariorum affirmationem de eodem. Et intendit talem rationem. Opinio vera et eius magis falsa sunt contrariae opiniones; oppo­ sitae secundum affirmationem et negationem sunt vera et eius magis falsa; ergo opiniones oppositae secundum affirmationem et negatio­ nem sunt contrariae. Maior probatur ex eo quod, quae plurimum distant circa idem sunt contraria; vera autem et eius magis falsa plu­ rimum distant circa idem, ut patet. Minor — *39 — L. Π, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS vero probatur ex eo quod opposita secundum negationem eiusdem de eodem est per se falsa respectu suae affirmationis verae. Opinio au­ tem per se falsa magis falsa est quacunque alia. Unumquodque enim quod est per se tale, magis tale est quolibet quod est per aliud tale. 362 [5]. Unde ad suprapositas opiniones in propositione quaestionis rediens, ut ex illis exemplariter clarius intentum ostendat, a pro­ batione minoris inchoat tali modo. Sint qua­ tuor opiniones, duae verae, scilicet, bonum est bonum, bonum non est malum, et duae falsae, scilicet, bonum non est bonum, et, bonum est malum. Clarum est autem quod prima vera est ratione sui, secunda autem est vera secundum accidens, idest, ratione alte­ rius, quia scilicet non esse malum est coniun­ ctum ipsi bono: ideo enim ista est vera, bo­ num non est malum, quia bonum est bonum, et non e contra; ergo prima quae est secun­ dum se vera, est magis vera quam secunda: quia in unoquoque genere quae secundum se est vera est magis vera. Illae autem duae fal­ sae eodem modo censendae sunt, quod scilicet magis falsa est, quae secundum se est falsa. Unde quia prima earum, scilicet, bonum non est bonum, quae est negativa, est per se et non ratione alterius falsa, relata ad illam affir­ mativam, bonum est bonum; et secunda, sci­ licet, bonum est malum, quae est affirmativa contrarii, ad eamdem relata est falsa per acci­ dens, idest ratione alterius (ista enim, scilicet, bonum est malum, non immediate falsificatur ab illa vera, scilicet bonum est bonum, sed mediante illa alia falsa, scilicet, bonum non est bonum); idcirco magis falsa respectu affir­ mationis verae est negatio eiusdem quam af­ firmatio contrarii. Quod erat assumptum in minore. 363 [6]. Unde rediens ad supra positas (ut dictum est) opiniones, infert primas duas ve­ ras opiniones dicens [ibid.] : Si ergo quod bo­ num est et bonum est et non est malum, et hoc quidem, scilicet quod dicit prima opi­ nio, est verum secundum se, idest ratione sui; illud vero, scilicet quod dicit secunda opinio, est verum secundum accidens, quia accidit, idest, coniunctum est ei, scilicet bono, ma­ lum non esse. In unoquoque autem ordine magis vera est illa quae secundum se est vera. Etiam igitur falsa magis est quae secundum se falsa est: siquidem et vera huius est natu­ rae, ut declaratum est, quod scilicet magis vera est, quae secundum se est vera. Ergo il­ larum duarum opinionum falsarum in quae­ stione propositarum, scilicet, bonum non est bonum, et, bonum est malum, ea quae est di­ cens, quoniam non est bonum quod bonum est, idest negativa; scilicet, bonum non est bonum, est consistens falsa secundum se, idest, ratione sui continet in seipsa falsitatem; illa vero reliqua falsa opinio, quae est dicens, quo­ niam malum est, idest, affirmativa contraria, scilicet, bonum est malum, eius, quae est, id- 361-365 est, illius affirmationis dicentis, bonum est bo­ num, secundum accidens, idest, ratione alte­ rius falsa est. Deinde subdit ipsam minorem [ibid.] : Qua­ re erit magis falsa de bono, opinio negationis, quam contrarii. Deinde ponit maiorem dicens quod, semper magis falsus circa singula est ille qui habet contrariam opinionem, ac si di­ xisset, verae opinioni magis falsa est contraria. Quod assumptum erat in maiore. Et eius pro­ bationem subdit, quia contrarium est de nu­ mero eorum quae circa idem plurimum dif­ ferunt. Nihil enim plus differt a vera opinio­ ne quam magis falsa circa illam. 364 [7]. Ultimo directe applicat ad quae­ stionem dicens [ibid.] : Quod si (pro, quia) harum falsarum, scilicet, negationi eiusdem et affirmationis contrarii, altera est contraria ve­ rae affirmationi, opinio vero contradictionis, idest, negationis eiusdem de eodem, magis est contraria secundum falsitatem, idest, magis est falsa, manifestum est quoniam haec, scilicet opinio falsa negationis, erit contraria affirma­ tioni verae, et e contra. Illa vero opinio quae est dicens, quoniam malum est quod bonum est, idest, affirmatio contrarii, non contraria sed implicita est, idest, sed .implicans in se verae contrariam, scilicet, bonum non est bo­ num. Etenim necesse est ipsum opinantem af­ firmationem contrarii opinari, quoniam idem de quo affirmat contrarium non est bonum. Oportet siquidem si quis opinatur quod vita est mala, quod opinetur quod vita non sit bona. Hoc enim necessario sequitur ad illud, et non e converso; et ideo affirmatio contrarii implicita dicitur. Negatio autem eiusdem de eodem implicita non est. - Et sic finitur pri­ ma ratio. 365 [8]. Notandum est hic primo quod ista regula generalis tradita hic ab Aristotele de contrarietate opinionum, quod scilicet con­ trariae opiniones sunt quae opponuntur secun­ dum affirmationem et negationem eiusdem de eodem, et in se et in assumptis ad eius pro­ bationem propositionibus scrupulosa est. Un­ de multa hic insurgunt dubia. - Primum est quia cum oppositio secundum affirmationem et negationem non constituat contrarietatem sed contradictionem apud omnes philosophos, quomodo Aristoteles opiniones oppositas se­ cundum affirmationem et negationem ex hoc contrarias ponat. Augetur et dubitatio quia dixit quod ea in quibus primo est fallacia sunt contraria, et tamen subdit quod sunt oppositae sicut termini generationis, quos constat con­ tradictorie opponi. Nec dubitatione caret quo­ modo sit verum id quod supra diximus ex in­ tentione S. Thomae, quod nullae duae opi­ niones opponantur contradictorie, cum hic expresse dicitur aliquas opponi secundum af­ firmationem et negationem. Dubium secundo insurgit circa id quod âssumpsit, quod contraria cuiusque verae est per se falsa. Hoc enim non videtur verum. Nam contraria istius verae, Socrates est albus, — T40 — 365-369 IN PERI HERMENEIAS est ista, Socrates non est albus, secundum de­ terminata; et tamen non est per se falsa. Sicut namque sua opposita affirmatio est per acci­ dens vera, ita ista est per accidens falsa. Ac­ cidit enim isti enunciation! falsitas. Potest enim mutari in veram, quia est in materia contingenti. Dubium est tertio circa id quod dixit: Ma­ gis vero contradictionis est contraria. Ex hoc enim videtur velle quod utraque, scilicet, opi­ nio negationis et contrarii, sit contraria verae affirmationi; et consequenter vel uni duo ponit contraria, vel non loquitur de contrarietate proprie sumpta: cuius oppositum supra osten­ dimus. 366 [9]. Ad evidentiam omnium, quae pri­ mo loco adducuntur, sciendum quod opinio­ nes seu conceptiones intellectuales, in secunda operatione de quibus loquimur, possunt tripli­ citer accipi: uno modo, secundum id quod sunt absolute; alio modo, secundum ea quae repraesentant absolute; tertio, secundum ea quae repraesentant, ut sunt in ipsis opinioni­ bus. Primo membro omisso, quia non est prae­ sentis speculationis, scito quod si accipiantur secundo modo secundum repraesentata, sic invenitur inter eas et contradictionis, et priva­ tionis, et contrarietatis oppositio. Ista siqui­ dem mentalis enunciatio, Socrates est videns, secundum id quod repraesentat opponitur illi, Socrates non est videns, contradictorie; priva­ tive autem illi, Socrates est caecus; contrarie autem illi, Socrates est luscus; si accipiantur secundum repraesentata. Ut enim dicitur in Postpraedicamentis, non solum caecitas est privatio visus, sed etiam caecum esse est pri­ vatio huius quod est esse videntem, et sic de aliis. - Si vero accipiantur opiniones tertio modo, scilicet, prout repraesentata per eas sunt in ipsis, sic nulla oppositio inter eas invenitur nisi contrarietas : quoniam sive opposita con­ tradictorie sive privative sive contrarie reprae­ sententur, ut sunt in opinionibus, illius tan­ tum oppositionis capaces sunt, quae inter duo entia realia inveniri potest. Opiniones namque realia entia sunt. Regulare enim est quod quidquid convenit alicui secundum esse quod habet in alio, secundum modum et naturam illius in quo est sibi convenit, et non secun­ dum quod exigeret natura propria. Inter entia autem realia contrarietas sola formaliter reperitur. Taceo nunc de oppositione relativa. Opiniones ergo hoc modo sumptae, si oppo­ sitae sunt, contrarietatem sapiunt, sed non omnes proprie contrariae sunt, sed illae quae plurimum differunt circa idem veritate et falsitate. Has autem probavit Aristoteles esse opiniones affirmationis et negationis eiusdem de eodem. Istae igitur verae contrariae sunt. Reliquae vero per reductionem ad has con­ trariae dicuntur. 367 [10]. Ex his patet quid ad obiecta di­ cendum sit. Fatemur enim quod affirmatio et negatio in seipsis contradictionem constituunt; in opinionibus vero existentes contrarietatem L. II, 1. xiv inter illas causant propter extremam distan­ tiam, quam ponunt inter entia realia, opinio­ nem scilicet veram et opinionem falsam circa idem. Stanlque ista duo simul quod ea, in quibus primo est fallacia, sint opposita ut ter­ mini generationis, et tamen sint contraria utendo supradicta distinctione: sunt enim op­ posita contradictorie ut termini generationis secundum repraesentata; sunt autem contraria, secundum quod habent in seipsis illa contra­ dictoria. Unde plurimum differunt. - Liquet quoque ex hoc quod nulla est dissentio inter dicta Aristotelis et S. Thomae, quia opiniones aliquas opponi secundum affirmationem et ne­ gationem verum esse confitemur, si ad reprae­ sentata nos convertimus, ut hic dicitur. 368 [11]. Tu autem qui perspicacioris ac provectioris ingenii es compos, hinc habeto quod inter ipsas opiniones oppositas quidam tantum motus est, eo quod de affirmato in affirmatum mutatio fit: inter ipsas vero se­ cundum repraesentata, similitudo quaedam ge­ nerationis et corruptionis invenitur, dum in­ ter affirmationem et negationem mutatio clau­ ditur. Unde et fallacia sive error quandoque et motus et mutationis rationem habet diversa respiciendo, quando scilicet ex vera in per se falsam, vel e converso, quis mutat opinionem; quandoque autem solam mutationem imitatur, quando scilicet absque praeopinata veritate ipsam falsam offendit quis opinionem; quan­ doque vero motus undique rationem possidet, quando scilicet ex vera affirmatione in falsam circa idem contrarii affirmationem transit. Quia tamen prima ut quis fallatur radix est oppositio affirmationis et negationis, merito ea in quibus primo est fallacia, sicut generatio­ nis terminos opponi dixit. 369 [12]. Ad dubium secundo loco addu­ ctum dico quod peccatur ibi secundum aequivocationem illius termini per se falsa, seu per se vera. Opinio enim et similiter enunciatio potest dici dupliciter per se vera seu falsa. Uno modo, in seipsa, sicut sunt omnes verae secundum illos modos perseitatis qui enume­ rantur I Posteriorum, et similiter falsae se­ cundum illosmet modos, ut, homo non est animal. Et hoc modo non accipitur in hac regula de contrarietate opinionum et enuntia­ tionum opinio per se vera aut falsa, ut effi­ caciter objectio adducta concludit. Si enim ad contrarietatem opinionum hoc exigeretur non possent esse opiniones contrariae in materia contingenti : quod est falsissimum. Alio modo potest dici opinio sive enunciatio per se vera aut falsa respectu suae oppositae. Per se vera quidem respectu suae falsae, et per se falsa respectu suae verae. Et tunc nihil aliud est dicere, est per se vera respectu illius, nisi quod ratione sui et non alterius verificatur ex falsitate illius. Et similiter cum dicitur, est per se falsa respectu illius, intenditur quod ratione sui et non alterius falsificatur ex illius veritate. Verbi gratia; istius verae, Socrates currit, non est per se falsa, Socrates sedet, — 141 — L. II, 1. xiv IN PERI HERMENEIAS quia falsitas eius non immediate sequitur ex illa, sed mediante ista alia falsa, Socrates non currit, quae est per se illius falsa, quia ratione sui et non per aliquod medium ex illius veri­ tate falsificatur, ut patet. Et similiter istius falsae, Socrates est quadrupes, non est per se vera ista, Socrates est bipes, quia non per seipsam veritas istius illam falsificat, sed me­ diante ista, Socrates non est quadrupes, quae est per se vera respectu illius: propter seipsam enim falsitate istius verificatur, ut de se pa­ tet. Et hoc secundo modo utimur istis termi­ nis tradentes regulam de contrarietate opinio­ num et enunciationum. Invenitur siquidem sic universaliter vera in omni materia regula di­ cens quod, vera et eius per se falsa, et falsa et eius per se vera, sunt contrariae. Unde pa­ tet responsio ad obiectionem, quia procedit accipiendo ly per se vera, et per se falsa pri­ mo modo. 370 [13]. Ad ultimum dubium dicitur quod, quia inter opiniones ad se invicem per­ tinentes nulla alia est oppositio nisi contrarietas, coactus fuit Aristoteles (volens terminis specialibus uti) dicere quod una est magis con­ traria quam altera, insinuans quidem quod utraque contrarietatis oppositionem habet re­ spectu illius verae. Determinat tamen imme­ diate quod tantum una earum, scilicet nega­ tionis opinio, contraria est affirmationi verae. Subdit enim [ibid.] : Manifestum est quoniam haec contraria erit. Duo ergo dixit, et quod utraque, tam scilicet negatio eiusdem quam affirmatio contrarii, contrariatur affirmationi verae, et quod una tantum earum, negatio sci­ licet, est contraria. Et utrunque est verum. Illud quidem, quia, ut dictum est, ambae contrarietates oppositione contra affirmationem moliuntur; sed difformiter, quia opinio nega­ tionis primo et per se contrariatur, affirma­ tionis vero contrarii opinio secundario et per accidens, idest per aliud, ratione scilicet nega­ tivae opinionis, ut declaratum est: sicut etiam in naturalibus albo contrariantur et nigrum et rubrum, sed illud primo, hoc reductive, ut re­ ducitur scilicet ad nigrum illud inducendo, ut dicitur V Physic. Secundum autem dictum sim­ pliciter verum est, quoniam simpliciter contra­ ria non sunt nisi extrema unius latitudinis, quae maxime distant; extrema autem unius distantiae non sunt nisi duo. Et ideo cum inter pertinentes ad se invicem opiniones unum extremum 'teneat affirmatio vera, reliquum uni tantum falsae dandum est, illi scilicet quae maxime a vera distat. Hanc autem negativam opinionem esse probatum est. Haec igitur una tantum contraria est illi, simpliciter loquendo. Caeterae enim oppositae ratione istius contra­ riantur, ut de mediis dictum est. Non ergo uni plura contraria posuit, nec de contrarie­ tate large loquutus est, ut obiiciendo dicebatur. 371 [14]. Deinde cum dicit [158]: Amplius si etiam etc., probat idem, scilicet quod affir­ mationi contraria est negatio eiusdem, et non affirmatio contrarii secunda ratione, dicens: 369-372 Si in aliis materiis oportet opiniones se ha­ bere similiter, idest, eodem modo, ita quod contrariae in aliis materiis sunt affirmatio et negatio eiusdem; et hoc, scilicet quod diximus de boni et mali opinionibus, videtur esse bene dictum, quod scilicet contraria affirmationi boni non est affirmatio mali, sed negatio boni. Et probat hanc consequentiam subdens: Aut enim ubique, idest, in omni materia, ea quae est contradictionis altera pars censenda est contraria suae affirmationi, aut nusquam, idest, aut in nulla materia. Si enim est una ars ge­ neralis accipiendi contrariam opinionem, opor­ tet quod ubique et in omni materia uno et eo­ dem modo accipiatur contraria opinio. Et con­ sequenter, si in aliqua materia negatio eiusdem de eodem affirmationi est contraria, in omni materia negatio eiusdem de eodem contraria erit affirmationi. Deinde intendens concludere a positione antecedentis, affirmat antecedens ex sua causa, dicens quod illae materiae quibus non inest contrarium, ut substantia et quan­ titas, quibus, ut in Praedicamentis dicitur, ni­ hil est contrarium. De his quidem est per se falsa ea, quae est opinioni verae opposita con­ tradictorie, ut qui putat hominem, puta Socra­ tem non esse hominem, per se falsus est re­ spectu putantis, Socratem esse hominem. Deinde affirmando ipsum antecedens for­ maliter, directe concludit intentum a posi­ tione antecedentis ad positionem consequentis dicens: Si ergo hae, scilicet, affirmatio et ne­ gatio in materia carente contrario, sunt con­ trariae, et omnes aliae contradictiones contra­ riae censendae sunt. 372 [15]. Deinde cum dicit [159]: Am­ plius similiter etc., probat idem tertia ratione, quae talis est: Sic se habent istae duae opi­ niones de bono, scilicet, bonum est bonum, et, bonum non est bonum, sicut se habent istae duae de non bono, scilicet, non bonum non est bonum, et, non bonum est bonum. Utro bi­ que enim salvatur oppositio contradictionis. Et primae utriusque combinationis sunt verae, secundae autem falsae. Unde proponens hanc maiorem quoad primas veras utriusque com­ binationis ait: Similiter se habet opinio boni, quoniam bonum est, et non boni quoniam non est bonum. Et subdit quoad secundas utrius­ que falsas: Et super has opinio boni quoniam non est bonum, et non boni quoniam est bo­ num. Haec est maior. Sed illi verae opinioni de non bono, scilicet, non bonum non est bo­ num, contraria non est, non bonum est ma­ lum, nec bonum non est malum, quae sunt de praedicato contrario, sed illa, non bonum est bonum, quae est eius contradictoria; ergo et illi verae opinioni de bono, scilicet, bonum est bonum, contraria erit sua contradictoria, scilicet, bonum non est bonum, et non affir­ matio contrarii, scilicet, bonum est malum. Unde subdit minorem supradictam dicens: Illi ergo verae opinioni non boni, quae est dicens quoniam scilicet non bonum non est bonum, quae est contraria. Non enim est sibi contraria — 142 — 372-376 IN PERI HERMENEIAS ea opinio, quae dicit affirmativae praedicatum contrarium, scilicet, quod non bonum est ma­ lum: quia istae duae aliquando erunt simul verae. Nunquam autem' vera opinio verae con­ traria est. Quod autem istae duae aliquando simul sint verae, patet ex hoc quod quoddam non bonum malum est: iniustitia enim quod­ dam non bonum est, et malum. Quare contin­ geret contrarias esse simul veras: quod est impossibile. At vero nec supradictae verae opi­ nioni contraria est illa opinio, quae est dicens praedicatum contrarium negativae, scilicet, non bonum non est malum, eadem ratione, quia simul et hae erunt verae. Chimaera enim est quoddam non bonum, de qua verum est simul dicere quod non est bona, et quod non est mala. Relinquitur ergo tertia pars minoris quod ei opinioni verae quae, est dicens quoniam non bonum non est bonum, contraria est ea opinio non boni, quae est dicens quod est bonum, quae est contradictoria illius. Deinde subdit conclusionem intentam : Quare et ei opinioni boni, quae dicit bonum est bonum, contraria est ea boni opimo, quae dicit quod bonum non est bonum, idest, sua contradicto­ ria. Contradictiones ergo contrariae in omni materia censendae sunt. 373 [16]. Deinde cum dicit [160]: Mani­ festum est igitur etc., declarat determinatam veritatem extendi ad cuiusque quantitatis opi­ niones. Et quia de indefinitis, et particularibus, et singularibus iam dictum est, eo quod idem evidenter apparet de eis in hac re iudicium (in­ definitae enim et particulares nisi pro eisdem supponant sicut singulares, per modum affir­ mationis et negationis non opponuntur, quia simul verae sunt); ideo ad eas, quae univer­ salis quantitatis sunt se transfert, dicens, ma­ nifestum esse quod nihil interest quoad pro­ positam quaestionem, si universaliter ponamus affirmationes. Huic enim, scilicet, universali affirmationi, contraria est universalis negatio, et non universalis affirmatio de contrario; ut opinioni quae opinatur, quoniam omne bonum est bonum, contraria est, nihil horum, quae bona sunt, idest, nullum bonum est bonum. Et declarat hoc ex quid nominis universalis affirmativae, dicens: Nam eius quae est boni, quoniam bonum est, si universaliter sit bo­ num: idest, istius opinionis universalis, omne bonum est bonum, eadem est, idest, aequivalens, illa quae opinatur, quidquid est bonum est bonum; et consequenter sua negatio con­ traria est illa quam dixi, nihil horum quae bona sunt bonum est, idest, nullum bonum est bonum. Similiter autem se habet in non bono: quia affirmationi universali de non bo­ no reddenda est negatio universalis eiusdem, sicut de bono dictum est. 374 [17], Deinde cum dicit [161]: Quare si in opinione sic se habet etc., revertitur ad respondendum quaestioni primo motae (’), ter­ minata iam secunda, ex qua illa dependet. (1) Cf. lect. praec. nn. 1, 5 seqq. L. II, 1. XIV Et circa hoc duo facit: quia primo respon­ det quaestioni; secundo, declarat quoddam di­ ctum in praecedenti solutione; ibi : Manife­ stum est autem quoniam (2) etc. Circa primum duo facit. Primo, directe re­ spondet quaestioni, dicens: Quare si in opi­ nione sic se habet contrarietas, ut dictum est; et affirmationes et negationes quae sunt in voce, notae sunt eorum, idest, affirmationum et negationum quae sunt in anima; manifestum est quoniam affirmationi, idest, enunciation! affirmativae, contraria erit negatio circa idem, idest, enunciatio negativa eiusdem de eodem, et non enunciatio affirmativa contrarii. Et sic patet responsio ad primam quaestionem, qua quaerebatur, an enunciation! affirmativae con­ traria sit sua negativa, an affirmativa contra­ ria (3). Responsum est enim quod negativa est contraria. Secundo, dividit negationem contrariam af­ firmationi, idest, negationem universalem et contradictoriam, dicens: Universalis, scilicet, negatio, affirmationi contraria est etc. Ut exem­ plariter dicatur, ei enunciation! universali affir­ mativae quae est, omne bonum est bonum, vel, omnis homo est bonus, contraria est uni­ versalis negativa, ea scilicet, nullum bonum est bonum, vel, nullus homo est bonus: singula singulis referendo. Contradictoria autem ne­ gatio, contraria illi universali affirmationi est, aut, non omnis homo est bonus, aut, non om­ ne bonum est bonum, singulis singula similiter referendo. - Et sic posuit utrunque divisionis membrum, et declaravit. 375 [18]. Sed est hic dubitatio non dissi­ mulanda. Si enim affirmationi universali con­ traria est duplex negatio, universalis scilicet et contradictoria, vel uni duo sunt contraria, vel contrarietate large utitur Aristoteles: cuius op­ positum supra declaravimus. - Augetur et du­ bitatio: quia in praecedenti textu dixit Aristo­ teles quod, nihil interest si universalem nega­ tionem faciamus ita contrariam universali af­ firmationi, sicut singularem singulari. Et ita declinari non potest quin affirmationi univer­ sali duae sint negationes contrariae, eo modo quo hic loquitur de contrarietate Aristoteles. 376 [19]. Ad huius evidentiam notandum est quod, aliud est loqui de contrarietate quae est inter negationem alicuius universalis affir­ mativae in ordine ad affirmationem contrarii de eodem, et aliud est loqui de illamet univer­ sali negativa in ordine ad negationem eiusdem affirmativae contradictoriam. Verbi gratia: sint quatuor enunciationes, quarum nunc memini­ mus, scilicet, universalis affirmativa, contradi­ ctoria, universalis negativa, et universalis af­ firmatio contrarii, sic dispositae in eadem li­ nea recta : Omnis homo est iustus, non omnis homo est iustus, omnis homo non est iustus, omnis homo est iniustus: et intuere quod licet primae omnes reliquae aliquo modo contra­ ts) n. 21. (3) Cf. lect. praec., n. 5 seqq. — T43 — L. II. 1. xiv IN PERI HERMENEIAS rientur, magna tamen differentia est inter pri­ mae et cuiusque earum contrarietatem. Ultima enim, scilicet affirmatio contrarii, primae contrariatur ratione universalis negationis, quae ante ipsam sita est: quia non per se sed ra­ tione illius falsa est, ut probavit Aristoteles, quia implicita est (4). Tertia autem, idest uni­ versalis negatio, non per se sed ratione secun­ dae, scilicet negationis contradictoriae, contrariatur primae eadem ratione, quia, scilicet, non est per se falsa illius affirmationis veritate, sed implicita: continet enim negationem contradi­ ctoriam, scilicet, non omnis homo est iustus, mediante qua falsificatur ab affirmationis veri­ tate, quia simpliciter et prior est falsitas nega­ tionis contradictoriae falsitate negationis uni­ versalis: totum namque compositius et poste­ rius est partibus. Est ergo inter has tres falsas ordo, ita quod affirmationi verae contradictoria negatio simpliciter sola est contraria, quia est simpliciter respectu illius per se falsa; affir­ mativa autem contrarii est per accidens con­ traria, quia est per accidens falsa; universalis vero negatio, tamquam medium sapiens utriusque extremi naturam, relata ad contrarii af­ firmationem est per se contraria et per se falsa, relata autem ad negationem contradictoriam est per accidens falsa et contraria. Sicut ru­ brum ad nigrum est album, et ad album est nigrum, ut dicitur in V Physicorum. Aliud igitur est loqui de negatione universali in or­ dine ad affirmationem contrarii, et aliud in ordine ad negationem contradictoriam. Si enim primo modo loquamur, sic negatio universalis per se contraria et per se falsa est; si autem secundo modo, non est per se falsa, nec con­ traria affirmationi. 377 [20]. Quia ergo agitur ab Aristotele nunc quaestio, inter affirmationem contrarii et negationem quae earum contraria sit affirma­ tioni verae, et non agitur quaestio ipsarum ne­ 376-378 gationum inter se, quae, scilicet, earum con­ traria sit illi affirmationi, ut patet in toto pro­ cessu quaestionis; ideo Aristoteles indistincte dixit quod utraque negatio est contraria affir­ mationi verae, et non affirmatio contrarii. In­ tendens per hoc declarare diversitatem quae est inter affirmationem contrarii et negationem in hoc quod verae affirmationi contrariantur, et non intendens dicere quod utraque negatio est simpliciter contraria. Hoc enim in dubita­ tione non est quaesitum, sed illud tantum. Et similiter dixit quod nihil interest si quis ponat negationem universalem: nihil enim in­ terest quoad hoc, quod affirmatio contrarii ostendatur non contraria affirmationi verae, quod inquirimus. Plurimum autem interesset, si negationes ipsas inter se discutere vellemus quae earum esset affirmationi contraria. - Sic ergo patet quod subtilissime Aristoteles locu­ tus de vera contrarietate enunciationum, unam uni contrariam posuit in omni materia et quan­ titate, dum simpliciter contrarias contradictio­ nes asseruit. 378 [21]. Deinde cum dicit [160]: Mani­ festum est autem etc., resumit quoddam di­ ctum ut probet illud, dicens Manifestum est autem ex dicendis quod non contingit veram verae contrariam esse, nec in opinione mentali, nec in contradictione, idest, vocali enuncia­ tione. Et causam subdit: quia contraria sunt quae circa idem opposita sunt; et consequen­ ter enunciationes et opiniones verae circa di­ versa contrariae esse non possunt. Circa idem autem contingit simul omnes veras enuncia­ tiones et opiniones verificari, sicut et signifi­ cata vel repraesentata earum simul illi insunt: aliter verae tunc non sunt. Et consequenter omnes verae enunciationes et opiniones circa idem contrariae non sunt, quia contraria non contingit eidem simul inesse. Nullum ergo ve­ rum sive sit circa idem, sive sit circa aliud, est alteri vero contrarium. (4) Cf. supra n. 4 seqq. Ei sic finitur expositio huius libri Perihermenias. Anno Nativitatis Dominicae 1496, in Festo Divi Thomae Aquinatis. Cui sit honor et gloria, eo quod dederit opus a se inceptum, tanto tempore incompletum, perfici. — 144 — IN LIBROS POSTERIORUM ANALYTICORUM EXPOSITIO I Praemisso prooemio, 1-6, accedit ad propositum exequendum, circa partem Logicae indicativam 7 [1]. Ostendit hanc necessitatem 7 [i]. Ostendit necessitatem demonstrativi syllogismi 7 [1] Docet modum praecognitionis 13 [5] ) quid sit 28 [12] Quantum ad illa quae oportet praecogno­ scere ut habeatur cognitio conclusionis 13 [5]. Quantum ad ipsam conclusionem 22 [7]. P R IM U S quaedam dici.de omni 79 [48] praemittit / dici per se 82 [50] 78 [47] circa f universale 90 [56] L IB E R per quem I de eius / acquirimus / materia determinat I scientiam \ 76 [46] de syllogismo 28 [12] demonstrativo! 28 [12] I absolute 28 [12] De ipso syllogismo 28 [12] Determinat de ipso syllogismo demonstrativo 28 [12] Qualia sint ex quibus demonstratio procedit 109 [70] ' Demonstratio propter quid 109 [70] Ex quibus demonstratio procedit 109 [70] de eius forma vel figura 215 [148] Ex necessariis 109 [70] Ex his quae sunt per se 120 [79] Ex principiis propriis 127 [83] De principiis propriis et communibus 149 [100] / Qualiter ad 1 principia ista Λ se habeant I/ scientiae I demonstrativae 167 [114] ( principia 149 [100] \ Demonstratio quia 192 [132] ostendit quomodo in nobis per syllogismum acquiritur aliqua ignorantia 221 [156] ostendit quod non sit in demontrationibus 1 Praemittit quaedam 255 [179] in infinitum procedere 255 [179] ( Ostendit propositum 287 [203]. i De comparatione demonstrationum ad invicem 323 [232] comparando demonstrationes ‘ ad invicem 323 [232] / Comparat scientiam ad scientiam 356 [257] De comparatione scientiarum ad invicem 356 [257] j Comparat scientiam ad alios modos cogno\ scendi 395 [280]. De medio ex quo syllogismus demonstrativus procedit (Lib. II 407 [290]). * B B tn ω PROOEMIUM S. THOMAE (nn. 1-6). 1 [1]. Sicut dicit Aristoteles in principio Metaphysicae (/), hominum genus arte et ra­ tionibus vivit : in quo videtur Philosophus tangere quoddam hominis proprium quo a caeteris animalibus differt. Alia enim anima­ lia quodam naturali instinctu ad suos actus aguntur; homo autem rationis iudicio in suis actionibus dirigitur. Et inde est quod ad actus humanos faciliter et ordinate perficiendos di­ versae artes deserviunt. Nihil enim aliud ars esse videtur, quam certa ordinatio rationis quomodo per determinata media ad debitum finem actus humani perveniant. Ratio autem non solum dirigere potest in­ feriorum partium actus, sed etiam actus sui directiva est. Hoc enim est proprium intel­ lectivae partis, ut in seipsam reflectatur: nam intellectus intelligit seipsum et similiter ratio de suo actu ratiocinari potest. Si igitur ex hoc, quod ratio de actu manus ratiocinatur, adinventa est ars aedificatoria vel fabrilis, per quas homo faciliter et ordinate huius­ modi actus exercere potest; eadem ratione ars quaedam necessaria est, quae sit dire­ ctiva ipsius actus rationis, per quam scilicet homo in ipso actu rationis ordinate, faciliter et sine errore procedat. 2 [2]. Et haec ars est Logica, idest ra­ tionalis scientia. Quae non solum rationalis est ex hoc, quod est secundum rationem (quod est omnibus artibus commune); sed etiam ex hoc, quod est circa ipsum actum rationis sicut circa propriam materiam. 3 [3]. Et ideo videtur esse ars artium, quia in actu rationis nos dirigit, a quo om­ nes artes procedunt. Oportet igitur Logicae partes accipere secundum diversitatem actuum rationis. 4 [4]. Sunt autem rationis tres actus: quorum primi duo sunt rationis, secundum quod est intellectus quidam. Una enim actio intellectus est intelligentia indivisibilium sive incomplexorum, secundum quam concipit quid est res. Et haec operatio a quibusdam dicitur informatio intellectus sive imaginatio per intellectum. Et ad hanc operationem rationis ordinatur doctrina, quam tradit Aristoteles in libro Praedica­ ti) Lib. 1, cap. I, n. 3; Commem. S. Th. lect. I. mentorum. - Secunda vero operatio intelle­ ctus est compositio vel divisio intellectus, in qua est iam verum vel falsum. Et huic ra­ tionis actui deservit doctrina, quam tradit Aristoteles in libro Peri hermeneias. - Tertius vero actus rationis est secundum id quod est proprium rationis, scilicet discurrere ab uno in aliud, ut per id quod est notum de­ veniat in cognitionem ignoti. Et huic actui deserviunt reliqui libri Logicae. 5 [5]. Attendendum est autem quod actus rationis similes sunt, quantum ad aliquid, actibus naturae. Unde et ars imitatur natu­ ram in quantum potest. In actibus autem na­ turae invenitur triplex diversitas. In quibus­ dam enim natura ex necessitate agit, ita quod non potest deficere. In quibusdam ve­ ro natura ut frequentius operatur, licet quan­ doque possit deficere a proprio actu. Unde in his necesse est esse duplicem actum; unum, qui sit ut in pluribus, sicut cum ex semine generatur animal perfectum; alium vero quan­ do natura deficit ab eo quod est sibi conve­ niens, sicut cum ex semine generatur aliquod monstrum propter corruptionem alicuius prin­ cipii. Et haec etiam tria inveniuntur in actibus rationis. Est enim aliquis rationis processus necessitatem inducens, in quo non est pos­ sibile esse veritatis defectum; et per huius­ modi rationis processum scientiae certitudo acquiritur. Est autem alius rationis proces­ sus, in quo ut in pluribus verum concluditur, non tamen necessitatem habens. Tertius vero rationis processus est, in quo ratio a vero deficit propter alicuius principii defectum; quod in ratiocinando erat observandum. 6 [6]. Pars autem Logicae, quae primo deservit processui, pars ludicativa dicitur, eo quod iudicium est cum certitudine scientiae. Et quia iudicium certum de effectibus haberi non potest nisi resolvendo in prima princi­ pia, ideo pars haec Analytica vocatur, idest resolutoria. Certitudo autem iudicii, quae per resolutionem habetur, est, vel ex ipsa forma syllogismi tantum, et ad hoc ordinatur liber Priorum analyticorum, qui est de syllogismo simpliciter; vel etiam cum hoc ex materia, quia sumuntur propositiones per se et ne­ cessariae, et ad hoc ordinatur liber Posteriez — 147 — PROOEMIUM S. THOMAE rum analyticorum, qui est de syllogismo de­ monstrativo. Secundo autem rationis processui deservit alia pars Logicae, quae dicitur Inventiva. Nam inventio non semper est cum certitu­ dine. Unde de his, quae inventa sunt, indi­ cium requiritur, ad hoc quod certitudo ha­ beatur. Sicut autem in rebus naturalibus, in his quae ut in pluribus agunt, gradus qui­ dam attenditur (quia quanto virtus naturae est fortior, tanto rarius deficit a suo effectu), ita et in processu rationis, qui non est cum omnimoda certitudine, gradus aliquis inveni­ tur, secundum quod magis et minus ad per­ fectam certitudinem acceditur. Per huiusmodi enim processum, quando­ que quidem, etsi non fiat scientia, fit tamen fides vel opinio (2) propter probabilitatem propositionum, ex quibus proceditur: quia ratio totaliter declinat in unam partem con­ tradictionis, licet cum formidine alterius, et (2) 6 ad hoc ordinatur Topica sive Dialectica. Nam syllogismus dialecticus ex probabilibus esi, de quo agit Aristoteles in libro Topicorum. Quandoque vero, non fit complete fides vel opinio, sed suspicio quaedam, quia non to­ taliter declinatur ad unam partem contradi­ ctionis, licet magis inclinetur in hanc quam in illam. Et ad hoc ordinatur Rhetorica. Quandoque vero sola existimatio declinat in aliquam partem contradictionis propter aliquam repraesentationem, ad modum quo fit homini abominatio alicuius cibi, si reprae­ sentetur ei sub similitudine alicuius abomi­ nabilis. Et ad hoc ordinatur Poëtica-, nam poëtae est inducere ad aliquod virtuosum per aliquam decentem repraesentationem. Omnia autem haec ad Rationalem Philo­ sophiam pertinent: inducere enim ex uno in aliud rationis est. Tertio autem processui rationis deservit pars Logicae, quae dicitur Sophistica, de qua agit Aristoteles in libro Elenchorum. Cf. Qq. dispt)., qu. De magistro, art. I. 148 — L. I, 1. I IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO I. (nn. 7-12; [1-4]). De necessitate praecognitionis in omni doctrina et disciplina intellectiva. SCHEMA (Lect. I-III; nn. 7-27; [1-11]). [5-6]. Lectio II, nn. 13-21 Lectio I, nn. 7-12 (1-4]. Intendit circa Logicae partem iudicativam, prout traditur in libro Posteriorum Analyticorum 7 [1]. ' I) Ostendit necessitatem demonstrativi syllogismi 7 [1]. A) Ostendit propositum 9 [1]. i) Inducit quod acceptio cognitionis in nobis fit ex aliqua praeexistenti cognitione ’ 9 [i]· I 2) Manifestat hanc praemissam propositionem per inductionem 10 [2]. 1 a) In demonstrativis in quibus acquiritur scientia 10 [2]. b) In orationibus disputativis sive dialecticis 11 [3]. c) In rhetoricis 12 [4]. 1 1 ' B) Docet modum praecognitionis 13 [5]. 1) Quantum ad illa quae oportet praecognoscere ut habeatur cognitio conclusionis, cuius scientia quaeritur 13 [5]. a) Quantum ad cognitionem ipsam 14 [5]. b) Quantum ad cognitionis ordinem 20 [6]. 2) Determinat modum praecognitionis ipsius conclusionis, cuius scientia per demonstrationem quaeritur 22 [7]. a) Determinat veritatem 22 [7]. b) Excludit quamdam dubitationem Platonis 23 [8]. j) Proponit quod praedicta dubitatio vitari non potest nisi sup­ posita praedeterminata veritate 24 [8]. jj) Ponit falsam quorumdam obviationem ad dubitationem Pla­ tonis 25 [9]. jjj) Improbat hanc solutionem 26 [10]. jjjj) Ponit veram solutionem 27 [n]. II) Determinat de ipso syllogismo demonstrativo (Lect. IV, 28 [12]). — I49 — L. i, 1. i IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM 7-10 TEXTUS ARISTOTELIS Caput I 1. (1) Omnis doctrina et omnis disciplina intellectiva ex praeexistenti fit cogni­ tione. Manifestum est autem hoc spcculantibus in omnes: 2. mathematicae enim scientiae per hunc modum fiunt, et aliarum unaquaeque artium. 3. Similiter autem et circa orationes, quae per syllogismos et quae per inductio­ nem: utraeque enim per prius nota fa­ ciunt doctrinam; hae quidem accipien­ tes tanquam a notis; illae vero demon­ strantes universale per id quod manife­ stum est singulare. 4. Similiter autem et rhetoricae persua­ dent; aut enim per exempla, quod est inductio, aut per enthymema, quod est syllogismus. COMMENTARIUM S. THOMAE 7 [7]. Aliis igitur partibus Logicae prae­ termissis, ad praesens intendendum est circa partem iudicativam, prout traditur in libro Posteriorum analyticorum. Qui dividitur in partes duas: in prima, ostendit necessitatem demonstrativi syllogi­ smi, de quo est iste liber [1]; in secunda, de ipso syllogismo demonstrativo determinat; ibi [12]: Scire autem opinamur (]) etc. 8 [8]. Necessitas autem cuiuslibet rei or­ dinatae ad finem ex suo fine sumitur; finis autem demonstrativi syllogismi est acquisitio scientiae; unde, si scientia acquiri non pos­ set per syllogismum vel argumentum, nulla esset necessitas demonstrativi syllogismi. Posuit autem Plato (12) quod scientia in nobis non causatur ex syllogismo, sed ex im­ pressione formarum idealium in animas no­ stras, ex quibus etiam effluere dicebat formas naturales in rebus naturalibus, quas ponebat esse participationes quasdam formarum a ma­ teria separatarum. Ex quo sequebatur quod agentia naturalia non causabant formas in rebus inferioribus, sed solum materiam prae­ parabant ad participandum formas separatas. Et similiter ponebat quod per studium et exercitium non causatur in nobis scientia; sed tantum removentur impedimenta, et re­ ducitur homo quasi in memoriam eorum, quae naturaliter scit ex impressione forma­ rum separatarum. Sententia autem Aristotelis est contraria quantum ad utrunque. Ponit enim quod for­ mae naturales reducuntur in actum a formis quae sunt in materia, scilicet a formis natu­ ralium agentium. Et similiter ponit quod scientia fit in nobis actu per aliquam scien­ tiam in nobis praeexistentem. Et hoc est fieri (1) I.cct. IV. (2) Cf. infra lect. III, n. 2. in nobis scientiam per syllogismum aut argu­ mentum quodcumque. Nam ex uno in aliud argumentando procedimus. 9 [9]. Ad ostendendum igitur necessita­ tem demonstrativi syllogismi, praemittit Ari­ stoteles quod cognitio in nobis acquiritur ex aliqua cognitione praeexistenti. Duo igitur facit: primo [1], ostendit pro­ positum; secundo, docet modum praecogni­ tionis; ibi [5] : Dupliciter autem (3) etc. Circa primum duo facit. Primo, inducit universalem propositionem propositum conti­ nentem, scilicet quod acceptio cognitionis in nobis fit ex aliqua praeexistenti cognitione. Et ideo dicit [1] : Omnis doctrina et omnis disciplina, non autem omnis cognitio, quia non omnis cognitio ex priori cognitione de­ pendet: esset enim in infinitum abire. Om­ nis autem disciplinae acceptio ex praeexistenti cognitione fit. Nomen autem doctrinae et disciplinae ad cognitionis acquisitionem pertinet. Nam do­ ctrina est actio eius, qui aliquid cognoscere facit; disciplina autem est receptio cognitio­ nis ab alio. Non autem accipitur hic doctrina et disciplina secundum quod se habent ad acquisitionem scientiae tantum, sed ad acqui­ sitionem cognitionis cuiuscumque. Quod pa­ tet, quia manifestat hanc propositionem etiam in disputativis et rhetoricis disputationibus, per quas non acquiritur scientia. Propter quod etiam non dicit ex praeexistenti scientia vel intellectu, sed universaliter cognitione. Addit autem intellectiva ad excludendum acceptio­ nem cognitionis sensitivae vel imaginativae. Nam procedere ex uno in aliud rationis est solum. 10 [10]. Secundo, cum dicit [2]: Mathe(3) — ϊ5θ — Lect. IL, 10-12 IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM maticae enim etc., manifestat propositionem praemissam per inductionem. Et primo, in demonstrativis in quibus acqui­ ritur scientia. In his autem principaliores sunt Mathematicae scientiae, propter certissimum modum demonstrationis. Consequenter autem sunt et omnes aliae artes, quia in omnibus est aliquis modus demonstrationis, alias non essent scientiae. 11 [11]· Secundo, cum dicit [3]: Similiter autem etc., manifestat idem in orationibus disputativis sive dialecticis, quae utuntur syl­ logismo et inductione: in quorum utroque proceditur ex aliquo praecognito. Nam in syllogismo accipitur cognitio alicuius univer­ salis conclusi ab aliis universalibus notis. In inductione autem concluditur universale ex singularibus, quae sunt manifesta quantum ad sensum. 12 [12]. Tertio, cum dicit [4]: Similiter L. I, 1. i autem rhetoricae etc., manifestat idem in rhetoricis, in quibus persuasio fit per entymema aut per exemplum; non autem per syllogismum vel inductionem completam, pro­ pter incertitudinem materiae circa quam ver­ satur, scilicet circa actus singulares homi­ num, in quibus universales propositiones non possunt assumi vere. Et ideo utitur loco syl­ logismi, in quo necesse est esse aliquam uni­ versalem, aliquo entymemate; et similiter lo­ co inductionis, in qua concluditur universale, aliquo exemplo, in quo proceditur a singu­ lari, non ad universale, sed ad singulare. Unde patet quod, sicut enthymema est qui­ dam syllogismus detruncatus, ita exemplum est quaedam inductio imperfecta. Si ergo in syl­ logismo et inductione proceditur ex aliquo praecognito, oportet idem intelligi in enthy­ memate et exemplo. — I5I — L. I, 1. π IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO II. (nn. 13-21; [5-6]). De modo et ordine praecognitionis necessariae ad scientiam acquirendam. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput I) 5. Dupliciter autem necessarium est prae­ simul accipere notitiam, ut quaecumque, contingunt esse sub universalibus, quo­ rum habent cognitionem: quod enim omnis triangulus habet tres angulos duobus rectis aequales praescivit; quod vero hoc, quod est in semicirculo, tri­ angulus sit, simul inducens cognovit. Quorundam enim hoc modo disciplina est, et non per medium ultimum co­ gnoscitur, ut quaecumque iam singula­ rium contingunt esse et non de sub­ iecto aliquo dicuntur. cognoscere; alia namque quia sunt, prius necesse est opinari, alia vero, quid est quod dicitur intelligere opor­ tet, quaedam autem utraque; ut quo­ niam omne quidem aut affirmare aut negare verum est, quia est: triangulum autem, quoniam hoc quidem significat; sed unitatem utraque et quid significat et quia est: non enim similiter horum unumquodque manifestum nobis est. 6· (2) Est autem cognoscere alia quidem prius cognoscentem, quorundam autem SYNOPSIS 1. Argumentum textus et eius divisiones. 2. In demonstrationibus est necessaria aliqua praecognitio subiecti et praedicati, quae in conclusione affirmatione componuntur aut negatione dividuntur; insuper necessaria est praeco­ gnitio principiorum, quia ex cognitione principiorum conclusiones innotescunt. 3. At non est idem modus huius praecognitionis: principiorum, utpote quae sunt complexa et ideo non habentia definitionem, est praecognitio quia, nempe an sint, seu quoad existentiam, quae in eo consistit quod vera sunt. Praedicati est praecognitio quid, nempe quid sit (af­ firmatur enim de subiecto, et affirmari nequit ignotum), non autem quia, seu quoad suum inesse vel non inesse subiecto : hoc enim quaeritur et concluditur demonstratione. Subiecti vero est praecognitio quid et quia. Est praecognitio quid : nisi enim praesciatur quid sit subiectum, non potest praedicatum affirmari vel negari de ipso; et est praecognitio quia, nam necesse est esse id de quo affirmatur vel negatur. 4. Quaedam ergo sunt de quibus oportet praescire quia sunt, nempe principia. 5. Quaedam de quibus oportet praescire quid sint, saltem quoad nominis significationem. Declaratur exemplo trianguli, ut est quoddam praedicatum, et de quo cognosci debet quid sit, seu saltem quid significatur nomine trianguli. 6. Quaedam etiam sunt de quibus oportet praecognoscere et quid sint et quia sint: decla­ ratur exemplo desumpto ab unitate. 7. Causa huius diversae praecognitionis est, quia non eadem est ratio cognoscendi tria illa, nempe principia, praedicatum et subiectum; principia enim cognoscuntur iudicio; praedicatum cognoscitur simplici apprehensione, sed in relatione ad subiectum, cui inest, et quod ingreditur eius definitionem; subiectum cognoscitur apprehensione non relativa, sed absoluta definitione. 8. Haec autem praecognitio aliquando quidem prioritate temporis praecedit cognoscenda, ali­ quando prioritate naturae. 9. Declaratur exemplis quandonam habeatur vel ordo prioritatis temporis, vel solus ordo prioritatis naturae. ιςι — 13-17 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. π COMMENTARIUM S. THOMAE 13 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod omnis disciplina ex praeexistenti fit co­ gnitione nunc ostendit quis sit modus prae­ cognitionis. Et circa hoc duo facit: primo [5], deter­ minat modum praecognitionis quantum ad illa quae oportet praecognoscere ut habeatur cognitio conclusionis, cuius scientia quaeri­ tur [5]; secundo, determinat modum praeco­ gnitionis ipsius conclusionis, cuius scientia per demonstrationem quaeritur; ibi [7] : An­ tequam sit inducere f1) etc. In praecognitione autem duo includuntur, scilicet cognitio et cognitionis ordo. Primo ergo, determinat modum praecognitionis quan­ tum ad cognitionem ipsam; secundo, quan­ tum ad cognitionis ordinem; ibi [6] : Est au­ tem cognoscere (2) etc. 14 [2]. Circa primum [5] sciendum est quod id cuius scientia per demonstrationem quaeritur est conclusio aliqua in qua propria passio de subiecto aliquo praedicatur: quae quidem conclusio ex aliquibus principiis in­ fertur. Et quia cognitio simplicium praecedit cognitionem compositorum, necesse est quod, antequam habeatur cognitio conclusionis, co­ gnoscatur aliquo modo subiectum et passio. Et similiter oportet quod praecognoscatur principium, ex quo conclusio infertur, cum ex cognitione principii conclusio innotescat. 15 [3]. Horum autem trium, scilicet, prin­ cipii, subiecti et passionis est duplex modus praecognitionis, scilicet, quia est et quid est. Ostensum est autem in V1J Metaphysicae (3) quod complexa non definiuntur. Hominis enim albi non est aliqua definitio et multo minus enunciationis alicuius. Unde cum prin­ cipium sit enunciatio quaedam, non potest de ipso praecognosci quid est, sed solum quia verum est. De passione autem potest quidem sciri quid est, quia, ut in eodem li­ bro (45) ostenditur, accidentia quodammo­ do (s) definitionem habent. Passionis autem esse et cuiuslibet accidentis est inesse subie­ cto: quod quidem demonstratione concludi­ tur. Non ergo de passione praecognoscitur quia est, sed quid est solum. Subiectum autem et definitionem habet et eius esse a passione non dependet; sed suum esse proprium praeintelligitur ipsi esse pas­ sionis in eo. Et ideo de subiecto oportet prae­ cognoscere et quid est et quia est: praeser(1) Lect. III. (2) n. 8. O) Comment. S. Th. lect. III et IV; Ed. Did., lib. VI. cap. IV et V per tot. (4) Loc. cit. (5) Quodammodo, nempe secundum quid et non sim­ pliciter; S. Th. ib.. lect. IV; I: quamdam. tim cum ex definitione subiecti et passionis sumatur medium demonstrationis. 16 [4]. Propter hoc ergo dicit Philoso­ phus [5] quod dupliciter necessarium est prae­ cognoscere: quia duo sunt quae praecogno­ scuntur de his, quorum praecognitionem ha­ bemus, scilicet quia est et quid est. Et quod alia sunt de quibus necesse est primo cognoscere quia sunt, sicut principia de quibus postea exemplificat, ponens in exemplo primum omnium principiorum, sci­ licet quod de unoquoque est affirmatio vel negatio vera. 17 [5]. Alia vero sunt, de quibus oportet praeintelligere quid est quod dicitur, idest juid significatur per nomen, scilicet de pas­ sionibus. Et non dicit quid est simpliciter, sed quid est quod dicitur, quia antequam sciatur de aliquo an sit, non potest sciri pro­ prie de eo quid est: non entium enim non sunt definitiones. Unde quaestio, an est, praecedit quaestionem, quid est. Sed non po­ test ostendi de aliquo an sit, nisi prius intelligatur quid significatur per nomen. Propter quod etiam - Philosophus in IV Metaphysi­ cae (6), in disputatione contra negantes prin­ cipia docet incipere a significatione nominum. Exemplificat autem de triangulo, de quo oportet praescire quoniam nomen eius hoc significat, quod scilicet in sua definitione continetur. Cum enim accidentia quodam or­ dine ad substantiam referantur, non est in­ conveniens id quod est accidens in respectu ad aliquid, esse etiam subiectum in respectu alterius. Sicut superficies est accidens sub­ stantiae corporalis: quae tamen superficies est primum subiectum coloris. Id autem quod est ita subiectum, quod nullius est accidens, substantia est. Unde in illis scientiis, qua­ rum subiectum est aliqua substantia, id quod est subiectum nullo modo potest esse passio, sicut est in philosophia prima, et in scientia naturali, quae est de subiecto mobili. In illis autem scientiis, quae sunt de aliquibus acci­ dentibus, nihil prohibet id, quod accipitur ut subiectum respectu alicuius passionis, accipi etiam ut passionem respectu anterioris sub­ iecti. Hoc tamen non in infinitum procedit. Est enim devenire ad aliquod primum in scientia illa, quod i'ta accipitur ut subiectum, quod nullo modo ut passio; sicut patet in mathematicis scientiis, quae sunt de quanti­ tate continua vel discreta. Supponuntur enim in his scientiis ea quae sunt prima in genere quantitatis; sicut unitas, et linea, et super­ ficies et alia huiusmodi. Quibus suppositis, per demonstrationem quaeruntur quaedam (6) Comment. S. Th. lect. VII; Ed. Did., lib. HI, cap. IV, η. 4. — 153 — L. I, 1. π IN POSTERIORUM ANALYTICORUM alia, sicut triangulus aequilaterus, quadratum in geometricis et alia huiusmodi. Quare qui­ dem demonstrationes quasi operativae dicun­ tur, ut est illud, Super rectam lineam datam triangulum aequilaterum constituere. Quo adinvento, rursus de eo aliquae passiones pro­ bantur, sicut quod eius anguli sunt aequales aut aliquid huiusmodi. Patet igitur quod triangulus in primo modo demonstrationis se habet ut passio, in secundo se habet ut sub­ iectum. Unde Philosophus hic exemplificat de triangulo ut est passio, non ut est subie­ ctum, cum dicit [ibid.] quod de triangulo oportet praescire quoniam hoc significat. 18 [6]. Dicit etiam [ibid.] quod quaedam sunt de quibus oportet praescire utrunque, scilicet quid est et quia est. Et exemplificat de unitate quae est principium in omni ge­ nere quantitatis. Etsi enim aliquo modo sit accidens respectu substantiae, tamen in scien­ tiis mathematicis, quae sunt de quantitate, non potest accipi ut passio, sed ut subiectum tantum, cum in hoc genere nihil habeat prius. 19 [7]. Rationem autem huiusmodi diver­ sitatis ostendit, quia non est similis modus manifestationis praedictorum, scilicet princi­ pii, passionis et subiecti. Non enim est ea­ dem ratio cognitionis in ipsis: nam principia cognoscuntur per actum componentis et di­ videntis; subiectum autem et passio per actum apprehendentis quod quid est. Quod quidem non similiter competit subiecto et passioni: cum subiectum definiatur absolute, quia in definitione eius non ponitur aliquid, quod sit extra essentiam ipsius; passio autem definitur cum dependentia ad subiectum, quod in eius definitione ponitur. Unde, ex quo non eodem modo cognoscuntur, non est mirum si eorum diversa praecognitio sit. 20 [8]. Deinde cum dicit [6]: Est autem cognoscere etc., determinat modum praeco­ gnitionis ex parte ipsius ordinis, quem prae­ cognitio importat. Est enim aliquid prius al­ tero et secundum tempus et secundum na­ turam. Et hic duplex ordo in praecognitione con­ siderandus est. Aliquid enim praecognoscitur sicut prius notum tempore. Et de his dicit quod alia contingit cognoscere aliquem co­ gnoscentem ea prius tempore, quam illa qui­ bus praecognosci dicuntur. Quaedam vero co­ gnoscuntur simul tempore, sed prius natura. Et de his dicit quod quorundam praecognito­ rum simul tempore est accipere notitiam, et illorum quibus praecognoscuntur. 21 [9]. Quae autem sint ista manifestat subdens quod huiusmodi 'sunt quaecumque continentur sub aliquibus universalibus, quo­ rum habent cognitionem, idest de quibus no­ tum est ea sub talibus universalibus contineri. 17-21 Et hoc ulterius manifestat per exemplum. Cum enim ad conclusionem inferendam duae propositiones requirantur, scilicet maior et minor, scita propositione maiori, nondum ha­ betur conclusionis cognitio. Maior ergo pro­ positio praecognoscitur conclusioni non solum natura, sed tempore. Rursus autem si in mi­ nori propositione inducatur sive assumatur aliquid contentum sub universali propositio­ ne, quae est maior, de quo manifestum non sit quod sub hoc universali contineatur, non­ dum habetur conclusionis cognitio, quia non­ dum erit certa veritas minoris propositionis. Si autem in minori propositione assumatur terminus, de quo manifestum sit quod con­ tinetur sub universali in maiori propositione, patet veritas minoris propositionis : quia id quod accipitur sub universali habet eius co­ gnitionem, et sic statim habetur conclusionis cognitio. Ut si sic demonstraret aliquis, om­ nis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, ista cognita, nondum habetur conclusionis cognitio: sed cum postea assu­ mitur, haec figura descripta in semicirculo, est triangulus, statim scitur quod habet tres angulos aequales duobus rectis. Si autem non esset manifestum quod haec figura in semi­ circulo descripta est triangulus, nondum sta­ tim inducta assumptione sciretur conclusio; sed oporteret ulterius aliud medium quaerere per quod demonstraretur hanc figuram esse triangulum. Exemplificans ergo Philosophus de his quae cognoscuntur ante conclusionem prius tem­ pore, dicit quod aliquis, per demonstrationem conclusionis cognitionem accipiens, hanc pro­ positionem praescivit etiam secundum tempus, scilicet, quod omnis triangulus habet tres an­ gulos duobus rectis aequales. Sed inducens hanc assumptionem, scilicet, quod hoc quod est in semicirculo sit triangulus, simul, sci­ licet tempore, cognovit conclusionem, quia hoc inductum habet notitiam universalis, sub quo continetur, ut non oporteat ulterius me­ dium quaerere. Et ideo subdit quod, quo­ rundam est hoc modo disciplina, idest eorum accipitur cognitio per se, et non oportet ea cognoscere per aliquod aliud medium, quod sit ultimum in resolutione, qua mediata ad immediata reducuntur. Vel potest legi sic: quod ultimum, idest extremum, quod accipi­ tur sub universali medio, non oportet ut co­ gnoscatur esse sub illo universali per aliquod aliud medium. Et quae sint ista, quae sem­ per habent cognitionem sui universalis, mani­ festat subdens quod huiusmodi sunt singu­ laria, quae non dicuntur de aliquo subiecto: cum inter singularia et speciem nullum me­ dium possit inveniri. — 154 — 22 iN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. in LECTIO III. (nn. 22-27; [7-11]). De praecognitione conclusionis. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput I) 7. Antequam sit inducere aut accipere syl­ logismum, quodammodo fortasse di­ cendum est scire, modo autem alio non. Qui enim nescivit si est simpli­ citer, hic quodammodo scivit, et quod duos rectos habet hoc nescivit simpli­ citer; sed manifestum est quod sic qui­ dem scit, simpliciter autem non scit. 8. (3) Si vero non, Menonis ambiguitas contingit; aut enim nihil discent aut quae noverunt. 9. Non enim, sicut quidem argumentan­ tur solvere, dicendum est: numquid scivisti omnem dualitatem, quoniam par est aut non? Dicente autem sic, attulerant quandam dualitatem quam non opinatus est esse; solvunt enim di­ centes non cognoscere omnem duali- tatem parem esse, sed quam sciunt quod dualitas sit. 10. (4) Et etiam sciunt cuius vere demon­ strationem habent et cuius acceperunt; acceperunt autem non de omni, cuius utique sciunt quod triangulus aut nu­ merus sit, sed simpliciter de omni nu­ mero et triangulo. Neque enim una propositio accipitur huiusmodi, quod quem tu nosti numerum aut quam no­ sti rectam lineam, sed de omni. Sed nihil (ut opinor) prohibet, quoniam est quod addiscit sic scire, est autem sic ignorare. Inconveniens enim non est ' si scit quodammodo quod addiscit, sed si hoc modo ut in quantum addiscit et scit. SYNOPSIS 1. Actualis cognitio principii est virtualis cognitio conclusionis, quae in principio continetur, eo fere modo quo effectus, antequam producatur, continetur in sua causa activa. Ergo ante­ quam per demonstrationem conclusio inferatur, conclusio cognoscitur non simpliciter, seu actu et in seipsa, sed secundum quid, hoc est virtualiter et in alio, nempe cognoscitur principium in quo conclusio non actu, sed virtualiter solummodo continetur. 2. Platonis argumentatio ad probandum quod conclusio praecognoscitur etiam simpliciter, antequam ex principiis demonstrativis deducatur. 3. Concedendum est Platoni quod ante demonstrationem conclusio sit aliquo modo scita addiscenti. 4. Quidam falso obviabant Platoni dicentes ante demonstrationem nullo modo in cognitione principiorum conclusionem addiscenti cognitam esse. 5. Improbatur haec sententia, et argumentationi inductae respondetur. 6. Solvitur Platonis dubitatio ratione facta n. 1; et ostenditur nullum esse inconveniens ali­ quid esse quodammodo scitum, et quodammodo non scitum. COMMENTARIUM S. THOMAE 22 [1]. Postquam ostendit Philosophus quomodo oportet praecognoscere quaedam alia, antequam de conclusione cognitio su­ matur, nunc vult ostendere quomodo ipsam conclusionem contingit praecognoscere, ante­ quam cognitio sumatur de ea per syllogismum vel inductionem. Et circa hoc duo facit. Primo namque determinat veritatem [7], di­ cens quod antequam inducatur inductio vel — 155 — L. I, 1. ni IN POSTERIORUM ANALYTICORUM syllogismus ad faciendam cognitionem de ali­ qua conclusi >ne, illa conclusio quodammodo scitur, et quodammodo non: simpliciter enim nescitur, sed scitur solum secundum quid. Sicut si debeat probari ista conclusio, trian­ gulus habet tres angulos aequales duobus re­ ctis; antequam demonstraretur, ille qui per demonstrationem accipit scientiam eius, ne­ scivit simpliciter, sed scivit secundum quid. Unde quodammodo praescivit, simpliciter au­ tem non. Cuius quidem ratio est, quia, sicut iam ostensum est I1), oportet principia conclu­ sioni praecognoscere. Principia autem se ha­ bent ad conclusiones in demonstrativis, sicut causae activae in naturalibus ad suos effectus (unde in II Physicorum (2) propositiones syl­ logismi ponuntur in genere causae efficientis). Effectus autem, antequam producatur in actu, praeexistit quidem in causis activis virtute, non autem actu, quod est simpliciter esse. Et similiter antequam ex principiis demonstra­ tivis deducatur conclusio, in ipsis quidem principiis praecognitis praecognoscitur con­ clusio virtute, non autem actu: sic enim in eis praeexistit. Et sic patet quod non prae­ cognoscitur simpliciter, sed secundum quid. 23 [2]. Secundo; ibi [8] : Si vero non etc., excludit ex veritate determinata quandam du­ bitationem, quam Plato ponit in libro Me­ nonis, sic intitulato ex nomine sui discipuli. Est autem dubitatio talis. Inducit enim quendam, omnino imperitum artis geometri­ cae, interrogatum ordinate de principiis, ex quibus quaedam geometrica conclusio con­ cluditur, incipiendo ex principiis per se no­ tis: ad quae omnia ille, ignarus geometriae, id quod verum est respondit: et sic dedu­ cendo quaestiones usque ad conclusiones per singula verum respondit. Ex hoc igitur vult habere, quod etiam illi, qui videntur imperiti aliquarum artium, antequam de eis instruan­ tur earum notitiam habent. Et sic sequitur quod vel homo nihil addiscat vel addiscat ea, quae prius novit. 24 [3]. Circa hoc ergo quatuor facit. Primo enim [8] proponit quod praedicta dubitatio vitari non potest, nisi supposita praedeterminata veritate, scilicet quod con­ clusio, quam quis addiscit per demonstratio­ nem vel inductionem, erat nota non simpli­ citer, sed secundum quod est virtute in suis principiis : de quibus aliquis, ignarus scien­ tiae, interrogatus veritatem respondere po­ test. Secundum vero Platonis sententiam, con­ clusio erat praecognita simpliciter; unde non addiscebatur de novo, sed potius per dedu­ ctionem aliquam rationis in memoriam redu­ cebatur. Sicut etiam de formis naturalibus Anaxagoras ponit quod ante generationem praeexistebant in materia simpliciter. Aristo(1) Lect. Π. n. 2. (2) Cap. ΙΠ, n. 5; Comment. S. Th. lect. V. 22-27 teles vero ponit quod praeexistunt in potentia et non simpliciter. 25 [4]. Secundo, cum dicit [9] : Non enim sicut etc., ponit falsam quorundam obviationem ad dubitationem Platonis : qui scilicet dicebant quod conclusio, antequam demon­ straretur vel quocunque modo addisceretur, nullo modo erat cognita. Poterat enim eis obiici secundum dubitationem Platonis hoc mo­ do: Si quis interrogaret ab aliquo imperito: nunquid tu scis quod omnis dualitas par est? Et dicente eo, idest concedente se scire, af­ ferret quandam dualitatem, quam ille inter­ rogatus non opinaretur esse, puta illam dua­ litatem quae est tertia pars senarii; conclu­ deretur quod sciret tertiam partem senarii esse numerum parem: quod erat ei incogni­ tum, sed per demonstrationem inductam ad­ discit. Et sic videtur sequi quod vel non hoc addisceret vel addisceret quod prius scivit. Ut igitur hanc dubitationem evitarent, solve­ bant dicentes quod ille, qui interrogatus re­ spondit se scire quod omnis dualitas sit nume­ rus par, non dixit se cognoscere omnem duali­ tatem simpliciter, sed illam quam scivit esse dualitatem. Unde cum ista dualitas, quae est allata, fuerit ab eo penitus ignorata, nullo modo scivit quod haec dualitas esset numerus par. Et sic sequitur quod apud cognoscentem principia nullo modo conclusio sit praeco­ gnita nec simpliciter, nec secundum quid. 26 [5]. Tertio, ibi [10]: Et etiam sciunt etc., improbat hanc solutionem hoc modo. Illud scitur de quo demonstratio habetur vel de quo de novo accipitur demonstratio. Et hoc dicitur propter addiscentem-, qui incipit scire. Addiscentes autem non accipiunt de­ monstrationem de omni dualitate de qua sciunt, sed de omni simpliciter, et similiter de omni numero aut de omni triangulo. Non ergo verum est quod sciat -de omni numero, quem scit esse numerum, aut de omni duali­ tate, quam scit esse dualitatem, sed de omni simpliciter. Quod autem non sciat de omni numero, quem scit esse numerum, sed de omni sim­ pliciter, probat; ibi [ibid.]: Neque enim una propositio etc. Conclusio cum praemissis con­ venit in terminis: nam subiectum et praedi­ catum conclusionis sunt maior et minor extre­ mitas in praemissis; sed in praemissis non ac­ cipitur aliqua propositio de numero aut de recta linea cum hac additione, quam tu nosti, sed simpliciter de omni; neque ergo conclu­ sio demonstrationis est cum additione prae­ dicta, sed simpliciter de omni. 27 [6]. Quarto, ibi [11]: Sed nihil etc., ponit veram solutionem dubitationis praedi­ ctae secundum praedeterminatam (3) verita­ tem, dicens quod illud, quod quis addiscit, nihil prohibet primo quodammodo scire et (3) — 156 — n. 1. 27 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM quodammodo ignorare. Non enim est incon­ veniens si aliquis quodammodo praesciat id quod addiscit; sed esset inconveniens si hoc modo praecognosceret secundum quod addi­ scit. Addiscere enim proprie est scientiam in aliquo generari. Quod autem generatur, ante generationem neque fuit omnino non ens ne­ que omnino ens; sed quodammodo ens et quodammodo non ens : ens quidem in poten­ tia, non ens vero actu : et hoc est generari, L. I, 1. in reduci de potentia in actum. Unde nec id quod quis addiscit erat omnino prius notum, ut Plato posuit, nec omnino ignotum, ut se­ cundum solutionem supra improbatam pone­ batur; sed erat notum potentia sive virtute in principiis praecognitis universalibus, igno­ tum autem actu, secundum propriam cogni­ tionem. Et hoc est addiscere, reduci de co­ gnitione potential!, seu virtuali, aut univer­ sali, in cognitionem propriam et actualem. — 157 — L. I, 1. iv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO IV. (nn. 28-43 bis; [12-25]). De natura syllogismi demonstrativi. Lectio IV, nn. 28-43 bis [12-25]. SCHEMA Postquam ostendit necessitatem syllogismi demonstrativi, incipit de ipso syllogismo demonstrativo determinare, ostendendo quid sit 28 [12]. 1 I) Definit, psum scire 30 12]. 1) Determinat cuiusmodi scire sit, quod definire intendit 31 [12]. 2) Ponit definitionem ipsius sare simpliciter 32 [13]. 3) Manifestat positam definitionem 33 [14]. 4) Concludit quoddam corollarium ex definitione posita 34 [15]. 5) Respondet tacitae quaestioni, utrum scii, sit alius mobus sciendi a praedicto 35 [16]. II) Definit syllogismum demonstrativum per comparationem ad finem suum, qui est scire 36 [17]. 1) Ponit quod scire est finis syllogismi demonstrativi 36 [17]. 2) Definit syllogismum demonstrativum per huiusmodi finem 36 [x8]. ' 3) Exponit hoc quod dixerat scientialem 36 [19]. III) Concludit ex praedictis definitionem syllogismi demonstrativi ex materia sumptam 37 [ 20]. 1 1) Concludit 37 [20]. a) Ponit consequentiam 37 [20]. b) Excusat se ab additione alterius particulae 38 [21]. c) Manifestat praemissae consequentiae necessitatem 39 [22]. 2) Manifestat positam definitionem 40 [23]. a) Ostendit quod semper procedit ex veris ad hoc quod scientiam faciat 40 [23]. b) Ostendit quod demonstratio sit ex primis et immediatis, sive ex indemonstrabilibus 41 [24]. c) Probat quod demonstrationis propositiones sint causae conclusionis, quia tunc sci 1 mus, cum causas cognoscimus 42-43 bis [25]. - 158 - IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. iv TEXTUS ARISTOTELIS Caput II 12. (5) Scire autem opinamur unumquod­ que simpliciter, sed non sophistico mo­ do, quod est secundum accidens, 13. cum causam arbitramur cognoscere propter quam res est: et quoniam illius causa est, et non est contingere hoc aliter se habere. 14. Manifestum igitur est quod huiusmodi aliquid scire sit; et namque non scien­ tes et scientes, hi quidem opinantur ipsi sic se habere, scientes autem et eam habent. 15. Quare cuius simpliciter est scientia, hoc impossibile est aliter se habere. 16. Si quidem igitur et alius est sciendi modus, posterius dicetur. 17. Dicimus autem, quia scire per de­ monstrationem est intelligere. 18. Demonstrationem autem dico syllogis­ mum apodicticon, idest facientem scire; 19. sed scientialem syllogismum dico, se­ cundum quem in habendo ipsum sci­ mus. 20. Si igitur est scire ut posuimus, necesse est et demonstrativam scientiam ex ve­ ris esse, et primis, et immediatis, et no­ tioribus, et prioribus, et causis con­ clusionis: 21. sic enim erunt et principia propria eius, quod demonstratur. 22. Syllogismus quidem erit et sine his, demonstratio autem non erit; non enim faciet scientiam. 23. Verum quidem igitur oportet esse, quo­ niam non est scire quod non est, ut quod diametros sit symmetros. 24. Ex primis autem indemonstrabilibus est, quia non sciet non habens demonstra­ tionem ipsorum; scire enim est habere demonstrationem, quorum demonstra­ tio est, non secundum accidens. 25. Causas quoque notiores oportet esse et primas causas: quoniam tunc sci­ mus, cum causas cognoscimus; et prio­ res si verae sunt causae, et notiores, non solum altero modo intelligendo, sed in sciendo quoniam sunt. Priora autem et notiora dupliciter sunt: non enim idem est natura et ad nos prius; neque notius natura et nobis notius. Dico autem priora ad nos et notiora, proxima sensui: simpliciter autem prio­ ra et notiora quae longius sunt. Sunt autem quidem longiora universalia, ma­ xime autem propinquiora sensui singu­ laria; et opponuntur haec ad invicem. Ex primis autem est quod ex propriis principiis est. lam enim dico idem pri­ mum et principium. SYNOPSIS 1. Argumentum primi et secundi libri Posteriorum. - Subdivisio primi libri. 2. Quia scire est finis demonstrationis, ex hoc fine assignanda primo est demonstrationis de­ finitio, et ex ista concludenda est altera demonstrationis definitio, quae est ex ipsius demonstra­ tionis materia. 3. Textus subdivisiones. 4. Scitur aliquid simpliciter, quando scitur in seipso; scitur aliquid secundum quid seu per accidens, quando scitur in alio in quo est, vel sicut pars in toto, vel sicut accidens in subiecto, vel sicut effectus in causa, vel quocumque simili modo. - Hic non scire per accidens (quod est modus sciendi sophisticus) sed scire simpliciter est definiendum. 5. Ad scire autem simpliciter tres conditiones requiruntur: la quod sit perfecta cognitio rei, et consequenter perfecta apprehensio non solum veritatis eiusdem rei, sed etiam principiorum quibus res ipsa constituitur in esse suae veritatis et entitatis; - 2a quod sit actualis cognitio rei in se ipsa et non solum virtualis, quae est proprie cognitio non rei sed principii, in quo ipsius rei veritas virtualiter continetur; - 3a quod sit certa cognitio, hoc est firma; et ideo generetur ab obiecto, quod ita est ut non possit aliter se habere. 6. Haec definitio τού scire probatur ex significatione, qua tum a scientibus tum a non scien­ tibus accipitur vocabulum scire. 7. Corollarium. Ergo obiectum scientiae est aliquid necessarium. 8. Scire per causam seu principia rei est proprius et perfectus sciendi modus; quamvis sit alius legitimus modus sciendi per effectum. 9. Quia ergo scire est finis sive effectus syllogismi demonstrativi, ideo ex fine demonstratio definitur syllogismus scientiolis seu faciens scire. 10. Exinde infertur definitio demonstrationis ex materia; scilicet materialis definitio demon— 159 — L. I, 1. iv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 28-30 strationis est: Syllogismus procedens ex propositionibus veris, primis, immediatis, et iterum notioribus, prioribus et causis conclusionis. 11. Ex hoc autem quod propositiones demonstrationis sunt causae conclusionis, sequitur demonstrationem, de qua data est definitio et de qua in praesens est sermo, debere procedere ex propriis seu ex principiis rei demonstratae. 12. Corollarium. Sine his conditionibus dari potest syllogismus, sed non demonstratio. Ratio est quia sine praefatis conditionibus demonstratio non faceret scire: quod est finis demonstra­ tionis. 13. Probatur asserta ratio declarando singulas praefatas conditiones. - Prima conditio, ex veris. 14. Declaratur alia conditio, ex primis et immediatis, sive indemonstrabilibus: nam demon­ strative syllogizans non potest ignorare principia ex quibus solummodo innotescit conclusio scientifica; et quia in demonstrationibus non est procedere in infinitum, deveniendum est ad aliqua indemonstrabilia, quae sint principia prima et immediata in demonstrationibus. 15. Principia demonstrationis sunt causa conclusionis; et ideo (quia causa est naturaliter prior et notior suo effectu) debent esse priora et notiora conclusione: notiora, inquam, quan­ tum ad cognitionem quid est, et quantum ad cognitionem quia est; notiora insuper secundum naturam, et non solum quoad nos. Dictum est enim in praesenti definiri demonstrationem ex principiis quae sunt causa rei scitae, non autem demonstrationem quae petitur ex effectibus, et ideo ex prioribus et notioribus quoad nos. 16. Obiectionibus satisfit, et magis declaratur haec doctrina. - Quia vero demonstratio est ex primis, concluditur quod sit ex propriis principiis (n. 11): nam idem videtur esse primum et principium. COMMENTARIUM S. THOMAE 28 [1]. Postquam ostendit Philosophus ne­ cessitatem syllogismi demonstrativi, hic iam incipit de ipso syllogismo demonstrativo de­ terminare. Et dividitur in duas partes : in prima, de­ terminat de syllogismo demonstrativo [12]; in secunda, de medio ex quo syllogismus de­ monstrativus procedit: et hoc in secundo li­ bro; ibi [290] : Quaestiones sunt aequales nu­ mero i1) etc. Prima dividitur in duas: in prima, deter­ minat de syllogismo demonstrativo absolute; in secunda, comparando demonstrationem de­ monstrationi; ibi [232] : Cum autem demon­ stratio sit alia quidem universalis (2) etc. Prima in duas dividitur: in prima, deter­ minat de syllogismo demonstrativo; in secun­ da, ostendit quod non sit in demonstrationi­ bus in infinitum procedere; ibi [179]: Est au­ tem omnis syllogismus per tres terminos (3) etc. Prima dividitur in duas: in prima, deter­ minat de syllogismo demonstrativo per quem acquirimus scientiam; in secunda, ostendit quomodo etiam in nobis per syllogismum acquiritur aliqua ignorantia; ibi [156]: Igno­ rantia autem non secundum negationem (4) etc. Circa primum tria facit : primo, determinat de syllogismo demonstrativo, ostendendo quid sit; secundo, determinat de materia syllogismi demonstrativi, ostendendo quae et qualia sint, (1) (2) (3> (4) Lib. Lect. Lect. Lcct. II. lect. I. XXXVII. XXXI. XXVII. ex quibus est; ibi [46] : Quoniam autem im­ possibile est (s) etc.; tertio, determinat de forma ipsius, ostendendo in qua figura prae­ cipue fiat; ibi [148]: Figurarum autem magis faciens scire (6) etc. Circa primum tria facit: primo, ostendit de demonstrativo syllogismo quid est; secun­ do, notificat quaedam, quae in definitione syllogismi demonstrativi ponuntur; ibi [26] : Est autem principium demonstrationis (7) etc.; tertio, excludit quosdam errores, qui ex prae­ missis circa demonstrationem oriri possunt; ibi [37] : Quibusdam quidem igitur (8) etc. 29 [2]. Circa primum sciendum est quod in omnibus quae sunt propter finem, definitio, quae est per causam finalem, est ratio defi­ nitionis, quae est per causam materialem, et medium probans ipsam : propter hoc enim oportet ut domus fiat ex lapidibus et lignis, quia est operimentum protegens nos a frigore et aestu. Sic igitur Aristoteles de demonstra­ tione dat hic duas definitiones: quarum una sumitur a fine demonstrationis, qui est scire; et ex hac concluditur altera, quae sumitur a materia demonstrationis. 30 [3]. Unde circa hoc tria facit: primo, definit ipsum scire [12]; secundo, definit de­ monstrationem per finem eius, qui est ipsum scire; ibi [17]: Dicimus autem scire (9) etc.: tertio, ex utraque definitione concludit defi­ es) (6) (7) (8) (9) ---- i6o —- Lect. Lect. Lect. Lect. n. 9. IX. XXVI. V. VII. 30-37 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM nitionem demonstrationis, quae sumitur per comparationem materiae demonstrationis; ibi [20]: Si igitur est scire ut posuimus (10) etc. Circa primum quinque facit. Primo enim, determinat cuiusmodi scire sit, quod definire intendit [12], 31 [4]. Circa quod sciendum est quod ali­ quid dicimur scire simpliciter, quando scimus illud in seipso. Dicimur scire aliquid secun­ dum quid, quando scimus illud in alio, in quo est vel sicut pars in toto, sicut si scien­ tes domum, diceremur scire parietem; vel sicut accidens in subiecto, sicut si scientes Coriscum, diceremur scire venientem; vel sicut effectus in causa, sicut dictum est supra i11) quod conclusionem praescimus in principiis: vel quocunque simili modo. Et hoc est scire per accidens, quia scilicet scito aliquo per se, di­ cimur scire illud quod accidit ei quocunque modo. Intendit igitur Philosophus definire scire simpliciter, non autem scire secundum accidens. Hic enim modus sciendi est sophi­ sticus. Utuntur enim sophistae tali modo ar­ guendi: cognosco Coriscum; Coriscus est ve­ niens; ergo cognosco venientem. 32 [5]. Secundo (12), cum dicit [13]: Cum causam arbitramur etc., ponit definitionem ipsius scire simpliciter. Circa quod conside­ randum est quod scire aliquid est perfecte cognoscere ipsunj, hoc autem est perfecte ap­ prehendere veritatem ipsius: eadem enim sunt principia esse rei et veritatis ipsius, ut patet ex II Metaphysicae (13). Oportet igitur scien­ tem, si est perfecte cognoscens, quod cogno­ scat causam rei scitae. Si autem cognosceret causam tantum, nondum cognosceret effectum in actu, quod est scire simpliciter, sed virtute tantum, quod est scire secundum quid et quasi per accidens. Et ideo oportet scientem sim­ pliciter cognoscere etiam applicationem cau­ sae ad effectum. Quia vero scientia est etiam certa cognitio rei; quod autem contingit aliter se habere, non potest aliquis per certitudinem cognoscere; ideo ulterius oportet quod id quod scitur non possit aliter se habere. Quia ergo scientia est perfecta cognitio, ideo di­ cit: Cum causam arbitramur cognoscere; quia vero est actualis cognitio per quam scimus simpliciter, addit: Et quoniam illius est cau­ sa; quia vero est certa cognitio, subdit: Et non est contingens aliter se habere. 33 [6]. Tertio (14), ibi [14]: Manifestum igitur etc., manifestat positam definitionem per hoc, quod tam scientes, quam non scien­ tes, existimantes tamen se scire, hoc modo accipiunt scire sicut dictum est: non scientes enim qui existimant se scire, opinantur sic (10) n. 10. (11) Lect. praec. (12) Cf. supra n. 3. (13) Comment. S. Th. lect. cap. I. n. 5. (14) Cf. supra n. 3. II; Ed. Did., lib. I, se habere in cognoscendo, sicut dictum est; scientes autem vere sic se habent. Est autem haec recta manifestatio definitionis. Definitio enim est ratio, quam significat nomen, ut di­ citur in IV Metaphysicae (15); significatio au­ tem nominis accipienda est ab eo, quod in­ tendunt communiter loquentes per illud no­ men significare: unde et in II Topicorum (16) dicitur quod nominibus utendum est, ut plu­ res utuntur. Si quis etiam recte consideret, hac notificatione magis ostenditur quid signi­ ficet nomen, quam directe aliquid significetur: non enim notificat scientiam, de qua pro­ prie posset definitio assignari, cum sit species alicuius generis, sed notificat ipsum scire. Un­ de et a principio dixit: Scire autem opina­ mur etc., et non dixit: Scire est aliquid tale vel tale. 34 [7]. Quarto (17), ibi [15]: Quare cuius etc., concludit quoddam corollarium ex defi­ nitione posita, scilicet quod illud, de quo sim­ pliciter habetur scientia, oportet esse neces­ sarium, scilicet quod non contingat aliter se habere. 35 [8]. Quinto (18), ibi [16]: Si quidem etc., respondet tacitae quaestioni, utrum sci­ licet sit aliquis alius mpdus sciendi a prae­ dicto. Quod promittit se in sequentibus di­ cturum : est enim scire etiam per effectum, ut infra patebit (19). Dicitur etiam aliquo modo scire ipsa principia indemonstrabilia, quorum non est accipere causam. Sed pro­ prius et perfectus sciendi modus est qui prae­ dictus est. 36 [9]. Deinde cum dicit [17]: Dicimus autem etc., definit syllogismum demonstrati­ vum per comparationem ad finem suum, qui est scire. Circa quod tria facit. - Primo, ponit quod scire est finis syllogismi demonstrativi sive effectus eius, cum scire nihil aliud esse vi­ deatur, quam intelligere veritatem alicuius conclusionis per demonstrationem. Secundo, ibi [18]: Demonstrationem autem etc., definit syllogismum demonstrativum per huiusmodi finem : dicens quod demonstratio est syllogismus scientialis, idest faciens scire. Tertio, exponit hoc quod dixerat scientia­ lem; ibi [19]: Sed scientialem est., dicens quod scientialis syllogismus dicitur, secun­ dum quem scimus, in quantum ipsum habe­ mus, ne forte aliquis syllogismum scientialem intelligeret, quo aliqua scientia uteretur. 37 [10]. Deinde cum dicit [20]: Si igitur est scire etc., concludit ex praedictis defini­ tionem syllogismi demonstrativi ex materia sumptam. Et circa hoc duo facit: primo, concludit; (15) Comment. S. Th. lect. XVI; Ed. Did., lib. III, cap. VII, n. 9. (16) Cap. I, n. 15: et cap. II, n. 5. (17) Cf. supra n. 3·. (18) Cf. supra n. 3. . (19) Lect. XXIII. ■-- l6l --11 - In lib. Peri herni. L. I, 1. iv L. I, 1. iv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM secundo, manifestat eam; ibi [23]: Verum quidem igitur oportet esse (20) etc. Circa primum tria facit. Primo [20], ponit consequentiam, qua demonstrationis materia­ lis definitio concluditur ex praemissis, dicens quod si scire hoc significat quod diximus, sci­ licet, causam rei cognoscere etc., necesse est quod demonstrativa scientia, idest quae per demonstrationem acquiritur, procedat ex pro­ positionibus veris, primis et immediatis, idest quae non per aliquod medium demonstrantur, sed per seipsas sunt manifestae (quae quidem immediatae dicuntur, in quantum carent me­ dio demonstrante; primae autem in ordine ad alias propositiones, quae per eas probantur); et iterum ex notioribus, et prioribus, et causis conclusionis. 38[11]. Secundo, ibi [21]: Sic enim erunt etc., excusat se ab additione alterius particulae, quae videbatur opponenda: quod scilicet demonstratio ex propriis principiis procederet. Sed ipse dicit quod hoc intelligitur per ea, quae dicta sunt. Nam si pro­ positiones demonstrationis sunt causae con­ clusionis, necesse est quod sint propria prin­ cipia eius: oportet enim causas esse proportionatas effectibus. 39 [12]. Tertio, ibi [22]: Syllogismus quidem etc., manifestat praemissae conse­ quentiae necessitatem, dicens quod licet syl­ logismus non requirat praemissas conditiones in propositionibus, ex quibus procedit, requi­ rit tamen eas demonstratio: aliter enim non faceret scientiam. 40 [13]. Deinde cum dicit [23]: Verum quidem etc., manifestat positam definitionem, manifestans etiam quod immediate dixerat, scilicet quod nisi praemissae conditiones de­ monstrationi adessent, scientiam facere non posset. Primo ergo, ostendit quod semper procedit ex veris ad hoc quod scientiam faciat: quia quod non est, non est scire; sicut diametrum esse symmetrum, idest commensurabilem la­ teri quadrati (dicuntur enim quantitates in­ commensurabiles, quarum non potest accipi aliqua mensura communis; et huiusmodi quan­ titates sunt, quarum non est proportio ad in­ vicem sicut numeri ad numerum; quod de ne­ cessitate contingit de diametro quadrati et eius latere, ut patet ex X Euclidis). Quod autem non est verum, non est: nam esse et esse verum convertuntur. Oportet ergo id quod scitur esse verum. Et sic conclusionem demonstrationis, quae facit scire, oportet es­ se veram, et per consequens eius propositio­ nes: non enim contingit verum sciri ex falsis, etsi concludi possit ex eis, ut infra (21) ostendet. 41 [14]. Secundo, ibi [24]: Ex primis autem etc., ostendit quod demonstratio sit ex primis et immediatis, sive indemonstrabilibus. (20) Infra n. 13. (21) Lect. ΧΙΠ, n. 10. 37-43 Non enim contingit aliquem habere scien­ tiam, nisi habeat demonstrationem eorum, quorum potest esse demonstratio, et hoc dico per se, et non per accidens. Et hoc ideo di­ cit, quia possibile esset scire aliquam con­ clusionem, non habentem demonstrationem praemissorum, etiam si essent demonstrabilia: quia sciret eam per alia principia; et hoc esset secundum accidens. Detur ergo quod aliquis demonstrator syllogizet ex demonstrabilibus, sive mediatis: aut ergo habet illorum demonstrationem, aut non habet: si non habet, ergo non scit prae­ missa, et ita nec conclusionem propter prae­ missa; si autem habet, cum in demonstratio­ nibus non sit abire in infinitum, ut infra ostendet, tandem erit devenire ad aliqua im­ mediata et indemonstrabilia. Et sic oportet quod demonstratio ex immediatis procedat, vel statim, vel per aliqua media. Unde et in primo libro Topicorum (22) dicitur quod de­ monstratio est ex primis et veris, aut ex his quae per ea fidem sumpserunt. 42 [15]. Tertio, ibi [25]: Causas quoque etc., probat quod demonstrationis propositio­ nes sint causae conclusionis, quia tunc sci­ mus, cum causas cognoscimus. Et ex hoc concludit ulterius quod sint priores et notio­ res, quia omnis causa est naturaliter prior et notior suo effectu. Oportet autem quod causa conclusionis demonstrativae sit notior, non solum quan­ tum ad cognitionem quid est, sed etiam quan­ tum ad. cognitionem quia est (23). Non enim ad demonstrandum quod eclipsis solis est, suf­ ficit scire quod est lunae interpositio, sed oportet etiam scire quod luna interponitur inter solem et terram. Et quia prius et notius dicitur dupliciter, scilicet quoad nos, et se­ cundum naturam; dicit consequenter quod ea, ex quibus procedit demonstratio, sunt priora et notiora simpliciter et secundum naturam, et non quoad nos. Et ad huius expositionem dicit quod priora et notiora simpliciter sunt illa, quae sunt re­ mota a sensu ut universalia. Priora autem et notiora quoad nos sunt proxima sensui, sci­ licet singularia, quae opponuntur universali­ bus, sive oppositione prioris et posterioris, sive oppositione propinqui et remoti. 43 [16]. Videtur autem contrarium huius haberi in I Physic. (24), ubi dicitur quod uni­ versalia sunt priora quoad nos, et posteriora secundum naturam. Sed dicendum est quod hic loquitur de or­ dine singularis ad universale simpliciter, quo­ rum ordinem oportet accipere secundum or­ dinem cognitionis sensitivae et intellectivae in nobis. Cognitio autem sensitiva est in nobis prior intellectiva (25), quia intellectualis co­ rn) (23) (24) (25) -- 162 -- Cap. I, η. 4. Cf. lect. Π. η. 3. Cap. 1, η. 2 seq.: Comment. S. Th. lect. L Cf. p. I. qu. LXXXV, art. III. 43-43bis IN POSTERIORUM ANALYTICORUM gnitio ex sensu procedit in nobis. Unde· et singulare est prius et notius quoad nos quam universale. In I autem Physic, non ponitur ordo uni­ versalis ad singulare simpliciter, sed magis universalis ad minus universale, ut puta, ani­ malis ad hominem, et sic oportet quod quoad nos, universalius sit prius et magis notum, In omni enim generatione, quod est in po­ tentia est prius tempore et posterius natura, quod autem est completum in actu est prius natura et posterius tempore. Cognitio autem generis est quasi potentialis, in comparatione ad cognitionem speciei, in qua actu sciuntur omnia essentialia rei. Unde in generatione scientiae nostrae prius est cognoscere magis commune quam minus commune. 43bis. Item in libro Physic, dicitur quod innata est nobis via ex nobis notioribus; non ergo demonstratio fit ex his quae sunt priora simpliciter, sed quoad nos. Sed dicendum quod hic loquitur secundum quod id quod est in sensu est notius quoad nos, eo quod est in intellectu. Ibi autem se­ cundum quod id quod est notius quoad nos, est etiam in intellectu. Ex singularibus autem quae sunt in sensu, non sunt demonstrationes, sed ex universalibus tantum, quae sunt in intellectu. Vel dicendum quod in omni demonstra­ tione, oportet quod procedatur ex his, quae sunt notiora quoad nos, non tamen singula­ ribus, sed universalibus. Non enim aliquid L. I, I. iv potest fieri nobis notum, nisi per id quod est magis notum nobis. Quandoque autem id quod est magis notum quoad nos, est etiam magis notum simpliciter et secundum naturam; sicut accidit in mathematicis, in quibus, propter abstractionem a materia, non fiunt demonstrationes nisi ex principiis for­ malibus. Et in talibus fiunt demonstrationes ex his quae sunt notiora simpliciter. Item, quandoque id quod est notius quoad nos non est notius simpliciter, sicut accidit in natu­ ralibus, in quibus essentiae et virtutes rerum, propter hoc quod in materia sunt, sunt oc­ cultae, sed innotescunt nobis per ea, quae exterius de ipsis apparent. Unde in talibus fiunt demonstrationes ut plurimum per effe­ ctus, qui sunt notiores quoad nos, et non simpliciter. Nunc autem non loquitur de hoc modo demonstrationum, sed de primo. Quia vero in hac manifestatione hoc etiam omiserat manifestare, quod demonstratio es­ set ex propriis principiis, consequenter sub­ dit quod hoc habetur etiam ex praemissis Per hoc enim quod dicitur quod demonstratio est ex primis, habetur quod sit ex propriis principiis, sicut et superius (26) dictum est. Idem enim videtur esse primum et principium: nam primum in unoquoque genere et maxi­ mum est causa omnium eorum, quae sunt post, ut dicitur in II Metaphysicae (27)· (26) n. 11. (27) Lib. I, cap. I, n. 5; Comment. S. Th. lect. II. — 163 — L. 1, 1. v IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO V. (nn. 44-52; [26-31]). De propositionibus primis et immediatis. SCHEMA (Lect. V-VIII; nn. 44-75; [26-45]). Quod supra dixerat, scii, demonstrationem esse ex primis et immediatis, hic intendit notificare 44 [26]. Ostendit quid sit propositio immediata 44 [26]. A) Ostendit quid sit propositio immediata 44 [26]. 1) Resumit quod supra dictum est 44 [26]. 2) Definit propositionem immediatam 45 [26]. 3) Ostendit quid sit propositio quae ponitur in definitione immediatae propo­ sitionis 46 [27]. a) Definit propositionem simpliciter 46 [27]. b) Ponit differentiam inter propositionem dialecticam et demonstrativam 47 [28]. c) Definit enunciationem quae ponitur in definitione propositionis 48 [29]. B) Dividit immediatum principium 49 [30]. § 1) Dividit in positionem et dignitatem vel maximam propositionem 49 [30]. 2) Subdividit primum membrum, scii, positionem, in suppositionem et positionem 51 [31]· Determinat de cognitione primorum principiorum 53 [32]. A) Ostendit quod immediata principia sunt magis nota conclusione 54 [32]. 1) Proponit intentum 54 [32]. 2) Probat propositum 55 [33]. a) Ratione ostensiva 55 [33]. b) Ratione ducente ad impossibile 57 [34]. 3) Exponit aliquod quod dixerat 58 [35]. B) Ostendit quod etiam falsitas contrariorum debet esse notissima 59 [36]. fcj > 'V 77 0» T 8 « Jn η ( III) Excludit errores ex praedeterminata veritate exortos 60 [37]. 'i A) Ponit duos errores contrarios 61 [37]. \ B) Ponit rationes errantium 62 [38]. j 1) Rationem dicentium quod non est scientia 62 [38]. i 2) Rationem dicentium omnium esse scientiam per demonstrationem 63 [39]. C) Excludit eorum falsas radices 64 [40]. 1) Suppositionem non esse scire nisi per demonstrationem 64 [4°]· 2) Hoc quod dicebant quod contingere., circulariter demonstrare 68 [41]. a) Prima ratio 70 [41]. b) Secunda ratio 72 [42]. c) Tertia ratio 73-75 [451· --- 164 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. y TEXTUS ARISTOTELIS (Caput II) 26. Est autem principium demonstrationis propositio immediata; immediata autem est, qua non est altera prior. 27. Propositio autem est enunciationis al­ tera pars, unum de uno; 28. dialectica similiter est accipiens quam­ libet; demonstrativa alterum determi­ nate, quoniam verum est. 29. Enunciatio autem contradictionis quam­ libet partem. Contradictio autem est oppositio, cuius non est medium secun­ dum se invenire. Pars autem contradi­ ctionis, quae quidem aliquid de aliquo, affirmatio est, quae vero aliquid ab ali­ quo, negatio est. 30. Immediati autem principii syllogistici, positionem quidem dico, quam non est demonstrare, neque est necesse habere docendum aliquem; quam vero necesse est habere docendum quemlibet, digni­ tatem vel maximam propositionem; sunt enim quaedam huiusmodi; hoc enim maxime in huiuscemodi nomen consuevimus dicere. 31. Positionis autem, quae est quamlibet partium enunciationis accipiens, ut di­ co aliquid esse aut non esse, suppo­ sitio quidem est; quae vero sine hoc, definitio est. Definitio enim quaedam est positio, ponit enim arithmeticus unitatem indivisibile esse secundum quantitatem; suppositio autem non est, id enim, quod quid est unitas et esse unitatem, non idem est SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Propositio immediata illa dicitur qua non est altera prior. 3. Propositio quae assumitur in syllogismo est una ex partibus enunciationis (quo ex ca­ pite propositio separatur a problemate), et est simpliciter una, scilicet in qua unum de uno praedicatur (ac per hoc propositio praedicta separatur ab enunciatione, quae dicitur plures). 4. Differt autem propositio dialectica a demonstrativa: quia, cum demonstrator nunquam habeat viam nisi ad unum, hoc est ad verum demonstrandum, propositio demonstrativa accipit alteram partem enunciationis determinate; dialecticus autem habet viam ad utranque partem contradictionis, quia procedit ex probabilibus, et ideo propositio dialectica accipit indifferenter quancunque partium enunciationis. 5. Enunciatio utranque partem contradictionis complectitur, seu est oratio affirmativa aut negativa unius de altero. - Contradictio autem est oppositio affirmationis et negationis, seu oppositio, cuius non est medium simpliciter et secundum se. 6. Principiorum, quae assumuntur in demonstratione, quaedam dicuntur positiones, quae ponuntur a demonstrante ut per se notae, esto ut tales illis qui docentur non appareant. Alia vero dicuntur dignitates et propositiones maximae, propter eorum certitudinem ad manifestan­ dum alia. Harum dignitatum veritas ita est omnibus per se nota, ,ut nullus contrarium cre­ dere mente possit, etsi ore proferat; easque necesse est habere in mente et veras retinere, qui docere debet. 7. Declaratur magis haec doctrina ex definitione propositionis per se notae, quae est illa cuius praedicatum est de ipsa ratione seu essentia subiecti. Hinc divisio propositionis per se notae, in per se notam quoad se, et in per se notam etiam quoad nos. Prima ex eo simpliciter dicitur quod praedicatum est de ratione subiecti; altera dicitur respectu illius qui cognoscit praedicatum esse de ratione subiecti. - Ergo dignitates sunt propositiones per se notae non solum quoad se, sed etiam quoad omnes; et distinguuntur a positionibus quae sunt principia per se nota quibusdam tantum, et a suppositionibus quae sunt propositiones immediatae re­ lative, nempe respectu alicuius scientiae inferioris, sed quae sunt mediatae et probatae in alia scientia. 8. Positionum vero, prout sunt principia syllogismi (num. seq.), illae dicuntur suppositiones, quae significant esse vel non esse, seu verum vel falsum; illae vero dicuntur simpliciter posi­ tiones, quae non significant esse vel non esse, seu non sunt propositiones proprie dictae, qua­ rum proprium est significare esse vel non esse. - Huiusmodi sunt definitiones. 9. Solvitur obiectio. - Licet definitio in se non sit propositio in actu, est tamen virtute propositio. — 165 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. v 44-49 COMMENTARIUM S. THOMAE 44 [1]. Quia superius Philosophus dixe­ rat C1) quod demonstratio est ex primis et immediatis, et haec ab ipso nondum mani­ festata erant, ideo intendit ista notificare. Et dividitur in partes tres: in prima, osten­ dit quid sit propositio immediata [26]; in se­ cunda vero ostendit quod oporteat huiusmodi propositiones esse notiores conclusione; ibi [32] : Quoniam autem oportet credere et scire (2) etc.; in tertia, excludit quosdam er­ rores, qui ex praedictis occasionem habebant; ibi [37] : Quibusdam quidem igitur (3) etc. Circa primum duo facit : primo, ostendit quid sit propositio immediata; secundo, di­ vidit ipsam; ibi [30] : Immediati autem prin­ cipii (4) etc. Circa primum hoc quod procedit. Primo namque, resumit [26], quod supra dictum erat, scilicet quod principium demonstrationis sit propositio immediata: nam et supra di­ xerat quod demonstratio est ex primis et im­ mediatis. 45 [2]. Secundo, ibi [ibid.] : Immediata autem etc., definit immediatam propositio­ nem, et dicit quod immediata propositio est qua non est altera prior. Cuius quidem notificationis ratio ex praedictis apparet. Di­ ctum est enim supra (5) quod demonstratio est ex prioribus. Quandocunque igitur aliqua propositio est mediata, idest habens medium per quod demonstretur praedicatum de sub­ iecto, oportet quod priores ea sint proposi­ tiones ex quibus demonstratur: nam praedi­ catum conclusionis per prius inest medio quam subiecto; cui etiam per prius inest me­ dium quam praedicatum. Relinquitur ergo quod illa propositio, qua non est altera prior, sit immediata. 46 [3]. Tertio, ibi [27]: Propositio autem est etc., ostendit quid sit propositio, quae po­ nitur in definitione immediate propositionis. Et circa hoc tria facit. Primo namque de­ finit propositionem simpliciter, dicens quod propositio est altera pars enunciationis, in qua praedicatur unum de uno. Habet enim enunciatio duas partes, scilicet affirmationem et negationem. Oportet autem quod omnis syllogizans alteram earum proponat, non au­ tem utramque: hoc enim est proprium eius, qui a principio quaestionem movet. Unde per hoc separatur propositio a problemate. Sicut etiam in uno syllogismo non concluditur nisi unum, ita oportet quod propositio, quae est syllogismi principium, sit una. Una autem (1) (2) (3) (4) (5) Lect. Lect. Lect. n. 6. Lect. IV. VI. VII. IV, n. 15. est in qua est unum de uno. Unde per hoc quod Philosophus dicit unum de uno, sepa­ ratur propositio ab enunciatione, quae dicitur plures, in qua plura de uno vel unum de pluribus praedicatur. 47 [4]. Secundo, ibi [28] : Dialectica etc., ponit differentiam inter dialecticam propo­ sitionem et demonstrativam, dicens quod cum propositio accipiat alteram partem enuncia­ tionis, dialectica indifferenter accipit quancunque earum. Habet enim viam ad utranque partem contradictionis, eo quod ex probabi­ libus procedit. Unde etiam et in proponendo accipit utramlibet partem contradictionis et quaerendo proponit. Demonstrativa autem propositio accipit alteram partem determina­ te, quia nunquam habet demonstrator viam, nisi ad verum demonstrandum. Unde etiam semper proponendo accipit veram partem con­ tradictionis. Propter hoc etiam non interro­ gat, sed sumit, qui demonstrat, quasi notum. 48 [5]. Tertio, ibi [29]: Enunciatio autem etc., definit enunciationem quae ponitur in definitione propositionis, dicens quod enun­ ciatio complectitur utranque partem contradi­ ctionis, ut ex dictis patet. Quid autem sit con­ tradictio consequenter ostendit, dicens quod contradictio est oppositio, cuius non est me­ dium secundum se. Quamvis enim in privatione et habitu, et in contrariis immediatis non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter, nam lapis neque caecus, neque vi­ dens est, et albedo neque par, neque impar est. Et hoc etiam quod habent de immediatione circa determinatum subiectum, habent in quantum aliquid participant contradictio­ nis: nam privatio est negatio in subiecto de­ terminato. Et alterum etiam contrariorum ha­ bet aliquid privationis. Sed contradictio sim­ pliciter in omnibus caret medio; et hoc non habet ab alio, sed ex seipsa; et propter hoc dicit quod eius non est medium secundum se. Exponit etiam consequenter quid sit pars contradictionis: est enim contradictio oppo­ sitio affirmationis et negationis (e). Unde al­ tera pars eius est affirmatio, quae praedicat aliquid de aliquo; altera vero negatio, quae removet aliquid ab aliquo. 49 [6]. Deinde cum dicit [30] : Immediati autem etc. dividit immediatum principium. Et circa hoc duo facit: primo dividit; se­ cundo subdividit; ibi [31]: Positiones autem quaedam (7) etc. Dicit ergo primo quod immediatum prin­ cipium syllogismi duplex est. Unum est quod dicitur positio, quam non (6) Cf. I Perth., lect. IX. n. S. (7) n. 8. l66 ---- 49-52 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM contingit demonstrare et ex hoc immediatum dicitur; neque tamen aliquem docendum, id­ est qui doceri debet in demonstrativa scientia, necesse est habere, idest mente concipere sive ei assentire. Aliud vero est, quod dicitur dignitas vel maxima propositio, quam necesse est habere in mente et ei assentire quemlibet, qui doceri debet. Et manifestum est quod quaedam principia talia sunt ut probatur in IV Metaphysicae (8) de hoc principio, quod affirmatio et negatio non sunt simul vera, cuius contrarium nullus mente credere potest etsi ore proferat. Et in ta­ libus utimur nomine praedicto, scilicet digni­ tatis vel maximae propositionis, propter hu­ iusmodi principiorum certitudinem ad mani­ festandum alia. 50 [7]. Ad huius autem divisionis intel­ lectum sciendum est quod quaelibet propo­ sitio, cuius praedicatum est in ratione subie­ cti, est immediata et per se nota, quantum est in se. Sed quarundam propositionum termini sunt tales, quod sunt in notitia omnium, sicut ens, et unum, et alia quae sunt entis, in quan­ tum ens: nam ens est prima conceptio intel­ lectus. Unde oportet quod tales propositiones non solum in se, sed etiam quoad omnes, quasi per se notae habeantur. Sicut quod, non contingit idem esse et non esse; et quod, totum sit maius sua parte: et similia. Unde et huiusmodi principia omnes scientiae accipiunt a metaphysica (9), cuius est considerare ens simpliciter et ea, quae sunt entis. Quaedam vero propositiones sunt imme­ diatae, quarum termini non sunt apud omnes noti. Unde, licet praedicatum sit de ratione subiecti, tamen quia definitio subiecti non est omnibus nota, non est necessarium quod tales propositiones ab omnibus concedantur. Sicut haec propositio: Omnes recti anguli sunt ae­ quales, quantum est in se, est per se nota sive immediata, quia aequalitas cadit in de­ finitione anguli recti. Angulus enim rectus est, quem facit linea recta super aliam rectam ca­ L. I, 1. v dens, ita quod ex utraque parte anguli red­ dantur aequales. Et ideo, cum quadam posi­ tione recipiuntur huiusmodi principia. Est et alius modus, quo aliquae propositio­ nes suppositiones dicuntur. Sunt enim quae­ dam propositiones, quae non possunt probari nisi per principia alterius scientiae; et ideo oportet quod in illa scientia supponantur, li­ cet probentur per principia alterius scientiae. Sicut a puncto ad punctum rectam lineam du­ cere, supponit geometra et probat naturalis; ostendens quod inter quaelibet duo puncta sit linea media. 51 [8]. Deinde cum dicit [31]: Positionis autem quae est etc. subdivit alterum mem­ brum primae divisionis, scilicet positionem: dicens quod quaedam positio est, quae acci­ pit aliquam partem enunciationis, scilicet af­ firmationem vel negationem; quod significat cum dicit: Ut dico aliquid esse aut non esse. Et haec positio suppositio dicitur, quia tanquam veritatem habens supponitur. Alia autem positio est, quae non significat esse vel non esse, sicut definitio, quae positio dicitur (1U). Ponitur enim ab arithmetico de­ finitio unitatis, tanquam quoddam principium, scilicet quod unitas est indivisibile secundum quantitatem. Sed tamen definitio non dicitur suppositio: illud enim proprie supponitur, quod verum vel falsum significat. Et ideo sub­ dit quod non idem est, quod quid est unitas, quod neque verum, neque falsum significat, et esse unitatem, quod significat verum vel falsum. 52 [9]. Sed potest quaeri: cum definitio non sit propositio significans esse vel non esse, quomodo ponatur in subdivisione im­ mediatae propositionis. Sed dicendum quod in subdivisione non resumit immediatam pro­ positionem ad subdividendum, sed immedia­ tum principium. Principium autem syllogismi dici potest non solum propositio, sed etiam definitio. Vel potest dici quod licet definitio in se non sit propositio in actu, est tamen in virtute propositio quia cognita definitione, apparet definitionem de subiecto vere prae­ dicari. te) Lect. VI; Ed. Did., lib. Ill, cap. Ill, n. 7 seqq. (9) Cf. infra lect. XVIII. — 167 (10) Cf. Perth., lect. I, n. 4; infra lect. XIX. L. 1, 1. vi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO VI. (nn. 53-59; [32-36]). De immediatorum principiorum cognitione. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput II) Quoniam autem oportet credere et scire rem in huiusmodi habendo syllogis­ mum, quem vocamus demonstrationem, est autem hoc eo quod est scire ea, ex quibus est syllogismus, necesse est non solum praecognoscere prima, aut om­ nia aut quaedam, sed etiam magis: semper enim, propter quod unum­ quodque est illud magis est, ut pro­ pter quod amamus, illud amicum ma­ gis est: quare siquidem scimus per pri­ ma et credimus, illa scimus et credi­ mus magis, quoniam propter illa et posteriora. Non potest autem credere magis quae scit, quae non contingunt, neque sciens, neque melius dispositus, quam sciens, si contingit. Accidit autem hoc, nisi aliquis praecognoverit per demonstra­ tionem credentium; 35. magis enim necesse est credere om­ nibus principiis aut quibusdam, quam conclusioni, debentem habere scientiam per demonstrationem. 36. Non solum oportet principia magis cognoscere et magis ipsis credere quam ei, quod demonstratur: sed neque aliud ipsi credibilius est, neque notius oppo­ sitis principiis, ex quibus erit syllogis­ mus contrariae deceptionis, siquidem oportet scientem simpliciter non incre­ dibilem esse. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Thesis: Principia prima demonstrationis nedum praecognoscuntur, sed magis nobis co­ gnita sunt quam conclusio. 3. Probatur thesis ratione directa seu ostensiva ex eo quod conclusionem scimus et ei cre­ dimus propter principia. 4. Incidens explicatio adagii : Propter quod unumquodque, et illud est magis. 5. Probatur eadem thesis ratione indirecta, ex eo quod si secus esset, cum principia prae­ cognoscantur conclusioni, sequeretur quod homo vel plus vel aequaliter cognosceret ea quae non novit, quam ea quae novit. Quod est impossibile. 6. Thesis tamen intelligi debet respectu eius qui accipit disciplinam per demonstrationem, non autem quando conclusio per aliam viam nota est. 7. Imo etiam in disciplina demonstrativa nihil debet esse certius quam quod opposita prin­ cipiis sint falsa: secus non firmissime assentiremur eisdem principiis, et ideo scientia, hoc est firma certitudo conclusionis non obtineretur. — i68 53-59 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. vi COMMENTARIUM S. THOMAE 53 [1]. Postquam ostendit Philosophus quae sunt immediata principia, hic de eorum cognitione determinat. Et circa hoc duo facit; primo, ostendit quod immediata principia sunt magis nota conclusione [32]; secundo, ostendit quod etiam falsitas contrariorum debet esse notissima; ibi [36] : Non solum autem (*) etc. Circa pri­ mum tria facit. 54 [2]. Primo, proponit intentum dicens [32] quod quia nos credimus alicui rei con­ clusae et scimus eam per hoc quod habemus syllogismum demonstrativum, et hoc quidem est in quantum scimus syllogismum demon­ strativum; necesse est non solum praecogno­ scere prima principia conclusioni, sed etiam ea magis cognoscere, quam conclusionem. Addit autem aut omnia, aut quaedam; quia quaedam principia probatione indigent, ad hoc quod sint nota, et antequam probentur, non sunt magis nota conclusione. Sicut quod, angulus exterior trianguli valeat duos angulos intrinsecos sibi oppositos, antequam probe­ tur, ita ignotum est, sicut quod, triangulus habeat tres angulos aequales duobus rectis. Quaedam vero principia sunt quae, statim proposita, sunt magis nota conclusione. Vel aliter: quaedam conclusiones sunt quae sunt notissimae, utpote per sensum acceptae, sicut quod, sol eclipsetur. Unde principium per quod probatur non est simpliciter magis notum, scilicet quod, luna interponatur inter solem et terram, licet sit magis notum in via rationis procedentis ex causa in effectum. Vel aliter: hoc ideo dicit, quia etiam supra dixerat (1 2) quod quaedam principia tempore prius cognoscuntur quam conclusio, quaedam vero simul tempore nota fiunt cum conclu­ sione. 55 [3]. Secundo; ibi [33]: Semper enim propter quod etc., probat propositum du­ pliciter. Primo ratione ostensiva; sic: Propter quod unumquodque et illud est magis; sicut si amamus aliquem, propter alterum; ut si ma­ gistrum propter discipulum, discipulum magis amamus. Sed conclusiones scimus et eis cre­ dimus propter principia. Ergo magis scimus principia et magis eis credimus, quam con­ clusioni. 56 [4]. Attendendum est autem circa hanc rationem quod causa semper est potior effe­ ctu suo. Quando ergo causa et effectus con­ veniunt in nomine, tunc illud nomen magis praedicatur de causa quam de effectu; sicut (1) n. 7. (2) Lect. II, nn. 8 et 9. ignis est magis calidus quam ea, quae per ignem calefiunt. Quandoque vero causa et ef­ fectus non conveniunt in nomine et tunc licet nomen effectus non conveniat causae, tamen convenit ei aliquid dignius; sicut etsi in sole non sit calor, est tamen in eo virtus quae­ dam, quae est principium caloris. 57 [5]. Deinde, cum dicit [34] : Non po­ test autem credere etc., probat idem ratione ducente ad impossibile, quae talis est. Princi­ pia praecognoscuntur conclusioni, ut supra habitum est (3); et sic quando principia co­ gnoscuntur nondum conclusio est cognita. Si igitur principia non essent magis nota quam conclusio, sequeretur quod homo vel plus, vel aequaliter cognosceret ea, quae non novit quam ea quae novit. Hoc autem est impos­ sibile. Ergo impossibile est quod principia non sint magis nota quam conclusio. Littera sic exponitur: Neque sciens, neque alius melius dispositus in cognoscendo quam sciens, si contingeret aliquem esse talem (quod dicit propter intelligentem principia, de quo adhuc non est manifestum), non potest magis credere quae non contingunt, scilicet sciri ab eo, his, quae iam scit. Accidet autem hoc, nisi aliquis de numero credentium conclusio­ nem per demonstrationem, praecognoverit, idest magis cognoverit principia. In graeco planius habetur sic: Non est autem possibile credere magis his, quae novit, quae non exi­ sta nec sciens, neque melius dispositus quam si contigerit sciens. 58 [6]. Tertio, ibi [35]: Magis enim ne­ cesse est etc., exponit quod dixerat, dicens quod hoc, quod dictum est, quod magis ne­ cesse est credere principiis aut omnibus aut quibusdam quam conclusioni, intelligendum est de illo, qui debet accipere scientiam per demonstrationem. Si enim aliunde conclusio esset nota, sicut per sensum (4), nihil prohi­ beret principia non esse magis nota conclu­ sione in via illa. 59 [7]. Deinde, cum dicit [36] : Non so­ lum oportet etc., ostendit quod non solum oportet magis cognoscere principia quam con­ clusionem demonstrandam, sed etiam nihil debet esse certius quam quod opposita prin­ cipiis sint falsa. Et hoc ideo, quia oportet scientem non esse incredibilem principiis, sed firmissime eis assentire. Quicunque autem du­ bitat de falsitate unius oppositorum, non po­ test firmiter inhaerere opposito : quia sem­ per formidat de veritate alterius oppositi. G) Lect. Π. (4) Cf. n. 2. ---- 169 ---- L. II. vn IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO VII. (nn. 60-67; [37-40]). Duo errores, quorum primus est, quod nullius rei sit scientia; alter quod omnium possit haberi scientia per demostrationem. - Excluditur primus error. TEXTUS ARISTOTELIS Caput III (6) Quibusdam quidem igitur, propter id quod oportet prima scire, non vide­ tur scientia esse; quibusdam autem omnium videntur esse demonstrationes; quorum neutrum neque verum neque necessarium est. Supponentes quidem enim non esse om­ nino scire, hi ad infinitum volunt re­ duci, tanquam non sint utique scientes posteriora propter priora, quorum non sint prima, recte dicentes: impossibile enim est infinita pertransire. Et si stent et si sint principia, haec ignota esse, cum demonstratio ipsorum non sit, quod vere dicunt esse scire solum; si vero non est prima scire, neque quae sunt ex ipsis est scire simpliciter neque proprie, sed ex conditione, si illa sint. Quidam autem, quod ipsum quidem scire sit confitentur, per demonstra­ tionem solum esse, sed omnium esse demonstrationem nihil prohibet; con­ tingit enim circulariter fieri demonstra­ tionem et hoc ex his, quae sunt ad invicem. 40. Nos autem dicimus, neque omnem sci­ entiam demonstrativam esse, sed scien­ tiam immediatorum indemonstrabilem. Et hoc quod necessarium sit manife­ stum est. Si enim necesse est quidem scire priora, ex quibus est demonstra­ tio, stant autem quandoque immediata: haec quidem priora indemonstrabilia necesse est esse; et hoc igitur sic dici­ mus et non solum scientiam, sed et principium scientiae esse quoddam di­ cimus, in quantum terminos cogno­ scimus. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Duo errores contrarii exorti ex veritate determinata in praecedentibus lectionibus: quo­ rum primus est, nullius rei dari scientiam; alter est, omnium posse haberi scientiam per de­ monstrationem. 3. Argumentatio ad suadendum primum errorem est quod scire seu scientia non habetur nisi per demonstrationem ex principiis; sed prima principia aut non dantur, aut si dentur, a nobis sunt ignorata, quia scire ea non possumus : scire enim est solum per demonstratio­ nem, quae de primis principiis esse non potest. 4. Argumentatio ad inducendum alterum errorem est quod etiam prima principia sciuntur per demonstrationem, quia demonstrari possunt demonstratione circulari. 5. Radix utriusque erroris est falsa notio scientiae. Respondetur ergo (et simul excluditur primus error) quod scire large sumptum complectitur et conclusiones demonstratas et prin­ cipia, quae sunt accepta sine demonstratione non quasi certa non sint, sed quia demonstra­ tione non egent. 6. Attamen si non latiori sed strictiori significatione loquamur, scire seu scientia non est nisi conclusionum; principiorum vero est intellectus. Nempe scimus conclusiones et intelligimus principia. 7. Porro necesse est ponere certam cognitionem primorum principiorum sine demonstra­ tione: quia necesse est scire priora ex quibus est demonstratio; et haec necesse est reducere ad aliqua immediata^ quae sint indemonstrabilia: secus inter duo extrema essent infinita me­ dia. Quod repugnat. 8. Principia immediata, quorum cognitio est principium quoddam totius scientiae (quia scientia est cognitio conclusionis demonstratae ex principiis) cognoscuntur per se, non per aliud, seu cognoscuntur per cognitionem propriorum terminorum. — 170 — 60-67 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. vu COMMENTARIUM S. THOMAE 60 [1]. Postquam determinavit Philoso­ phus de cognitione principiorum demonstra­ tionis, hic excludit errores ex praedeterminata veritate exortos. Et circa hoc tria facit: primo, ponit erro­ res [37]; secundo, rationes errantium; ibi [38]: Supponentes quidem igitur (’) etc. ter­ tio, excludit rationum radices; ibi [40] : Nos autem dicimus (1 2) etc. 61 [2]. Dicit ergo primo [37] quod ex una veritate superius determinata duo errores con­ trarii sunt exorti. Determinatum est enim su­ pra (3) quod oportet principia demonstratio­ nis scire, inuno quod etiam ea magis scire oportet. Sed primum solum sufficit ad pro­ positum. Propter hoc autem videtur quibus­ dam quod nullius rei sit scientia; quibusdam autem videtur quod sit quidem scientia, sed quod omnium possit haberi scientia per de­ monstrationem. Neutrum autem horum est verum, nec necessario consequitur ex rationi­ bus eorum. 62 [3]. Deinde, cum dicit [38]: Suppo­ nentes etc., ponit rationes quibus in praedi­ ctos errores incidunt. Et primo ponit rationem dicentium quod non est scientia. Quae talis est. Principia de­ monstrationis aut procedunt in infinitum aut est status in eis. Si proceditur in infinitum, non est in eis accipere prima: quia infinita non est transire, ut ad primum veniatur: et ita non est primum cognoscere. Et in hoc recte argumentantur. Nam poste­ riora non possunt cognosci, ignoratis primis. Si autem stetur in principiis, oportet quod prima nesciantur; si scire solum est per de­ monstrationem: non enim prima habent ali­ qua priora, per quae demonstrentur. Si au­ tem prima ignorentur, oportet et posteriora iterum non scire simpliciter nec proprie: sed solum sub hac conditione, si principia sunt. Non enim potest per aliquid ignotum aliquid cognosci, nisi sub hac conditione, si illud pri­ mum quod ignotum est, sit. Ergo sequitur utroque modo, sive principia stent, sive in eis procedatur in infinitum, quod nullius rei est scientia. 63 [4]. Secundo, cum dicit [39]: Quidam autem etc., ponit rationem dicentium omnium esse scientiam per demonstrationem: quia praemissae radici, scilicet quod non esset sci­ re nisi per demonstrationem, addebant aliam, scilicet quod posset circulariter demonstrari. Sic enim sequebatur quod etiamsi in princi­ piis demonstrationis esset status, prima tamen principia erat scire per demonstrationem: (1) n. >. (2) n. 5. (î) Lect. Π et praec. quia illa prima dicebant demonstrari ex po­ sterioribus. Nam circulariter demonstrare est demonstrare ex invicem, idest ut quod primo fuit, principium, postmodum fiat conclusio et e converso. 64 [5]. Deinde, cum dicit [40]: Nos au­ tem dicimus etc., excludit falsas radices prae­ dictarum rationum. Et primo, hoc quod supponebant quod non esset scire nisi per demonstrationem. Secun­ do, hoc quod dicebant quod contingeret cir­ culariter demonstrari; ibi [41]: Circulo quo­ que (4) etc. Dicit ergo primo [40] quod non omnis scientia est demonstrativa, idest per demon­ strationem accepta; sed immediatorum prin­ cipiorum est scientia indemonstrabilis, idest non per demonstrationem accepta. 65 [6]. Sciendum est tamen quod hic Ari­ stoteles large accipit scientiam pro qualibet certitudinali cognitione, et non secundum quod scientia dividitur contra intellectum, prout dicitur quod, scientia est conclusionum et intellectus principiorum. 66 [7]. Quod autem hoc necessarium sit, scilicet quod certa cognitio aliquorum habea­ tur sine demonstratione, sic probat. Necesse est scire priora, ex quibus est demonstratio; sed haec aliquando contingit reducere in ali­ qua immediata: alias oporteret dicere quod inter duo extrema, scilicet subiectum et prae­ dicatum essent infinita media in actu; immo plus, quod non esset aliqua duo accipere, in­ ter quae non essent infinita media. Qualitercunque autem media assumantur, est' accipere aliquid alteri immediatum. Immediata autem, cum sint priora, oportet esse indemonstrabi­ lia. Et ita patet quod necesse est aliquorum scientiam habere sine demonstratione. 67 [8]. Si ergo quaeratur quomodo im­ mediatorum habeatur scientia, respondet quod non solum eorum est scientia, immo eorum cognitio est principium quoddam totius scien­ tiae. Nam ex cognitione principiorum deri­ vatur cognitio conclusionum, quarum pro­ prie est scientia. Ipsa autem principia imme­ diata non per aliquod medium extrinsecum cognoscuntur, sed per cognitionem proprio­ rum terminorum. Scito enim quid est totum et quid est pars, cognoscitur quod omne to­ tum est maius sua parte: quia in talibus pro­ positionibus, ut supra dictum est (5) praedi­ catum est de ratione subiecti. Et ideo ratio­ nabiliter cognitio horum principiorum est causa cognitionis conclusionum: quia sem­ per, quod est per se, est causa eius, quod est per aliud. (4) Lect. seq. (5) Lect. V. n. 7. — 171 — L. 1, 1. vin IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO VIII. (nn. 68-75; [41-45]). Alter error excluditur ostendendo quod non contingit circulariter demonstrare. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput III) 41. Circulo quoque quod impossibile sit demonstrare simpliciter, manifestum est, si quidem ex prioribus oportet de­ monstrationem esse et notioribus; im­ possibile est enim eadem sibi ipsis si­ mul priora et posteriora esse, nisi al­ tero modo, ut haec quidem ad nos, illa autem simpliciter, quo certe modo facit inductio notum. Si autem sic est, non erit utique scire simpliciter bene deter­ minatum, sed dupliciter, aut non sim­ pliciter alterà demonstratio fit ex nobis notioribus. 42. Accidit autem dicentibus circulo de­ monstrationem esse, non solum quod nunc dictum est, sed nihil aliud dicere, quam quoniam hoc est, si hoc est; sic autem facile est demonstrare omnia. Manifestum autem est, quod hoc acci­ dit tribus terminis positis: per multos enim aut per paucos reflectere nihil dif­ fert, per paucos autem aut per duos. 43. Cum enim sit A, ex necessitate est B, hoc autem cum sit, erit C; cum igitur A sit, ex necessitate erit C. 44. Si igitur cum sit A, necesse est B esse; hoc autem cum sit, erit A (hoc enim erat circulo); ponatur A, in quo est C. B igitur cum sit, A esse dicere, est ipsum C dicere; hoc autem est quo­ niam cum sit A, est C; sed C cum A idem est. Quare accidit dicere circulo dicentes esse demonstrationem, nihil al­ terum nisi cum sit A, est A. Sic au­ tem omnia demonstrare leve. 45. At vero nec hoc possibile est, nisi in his quaecunque alternatim se conse­ quuntur, sicut sunt propria. Uno qui­ dem posito, ostensum est quod nequa­ quam est aliquid esse alterum (dico au­ tem uno, quoniam neque termino uno neque propositione una proposita), ex duabus autem propositionibus primis ct minimis contingit siquidem syllogizare. Si igitur et A ipsi B et C inhaereat, et haec ad invicem et ipsi A. sic quidem contingit ex alterutris monstrare omnia quaesita in prima figura, sicut osten­ sum est in his, quae de syllogismo sunt. Ostensum autem est quod in aliis figu­ ris aut non fit syllogismus aut non de acceptis. Non autem aequaliter prae­ dicantia nequaquam est monstrare cir­ culo. Quare, quoniam pauca huiusmodi in demonstrationibus sunt, manifestum est, quod vanum quidem est et impos­ sibile dicere ex his quae sunt ad in­ vicem esse demonstrationem et propter hoc omnium contingere demonstratio­ nem esse. — 172 — 68-71bis IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. vin SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis. 2. Circularis syllogismus est quando ex conclusione et altera praemissa conversa (hoc est, con­ verso eius praedicato in subiectum, et subiecto in praedicatum) concluditur reliqua praemis­ sarum. 3. Probatur primo non posse circulariter demonstrari : quia secus idem esset simul prius et posterius, notius et minus notum respectu unius et eiusdem: quod est impossibile. 4. Solvitur quaedam dubitatio. - Demonstratio ex qua est scire procedit a prioribus quoad se, seu simpliciter; inductio a prioribus quoad nos. 5. Ergo syllogismus dialecticus potest aliquo sensu esse circularis (quia non a certis et no­ tioribus absolute et quoad se, sed a probabilibus et a magis notis relative et quoad nos pro­ cedit), non autem demonstratio, seu syllogismus demonstrativus. 6. Probatur secundo impossibilitas circularis demonstrationis ex eo quod probaretur idem per idem: quod non est demonstratio; quia tali modo non acquiritur scientia. 7. Denique, si omnia possent demonstrari demonstratione circulari, sequeretur quod omnia ad se invicem essent convertibilia. Quod tamen non est. 8. Quod autem oporteret in demonstratione circulari omnia esse convertibilia secundum po­ sitionem adversariorum, probatur ex eo quod omnis syllogismus est ex tribus terminis et duabus propositionibus ad minus. 9. Percurrendo syllogismos in prima, secunda et tertia figura ostenditur etiam in converti­ bilibus non omnia posse circulariter demonstrari nisi, aliquo sensu, in primo modo primae figurae. COMMENTARIUM S. THOMAE 68 [1]. Postquam Philosophus excludit unam falsam radicem, ostendens quod non omnis scientia est per demonstrationem, hic excludit aliam, ostendens quod non contin­ git circulariter demonstrare. 69 [2]. Ad cuius evidentiam sciendum est quod circularis syllogismus dicitur, quando ex conclusione et altera praemissarum conversa concluditur reliqua. Sicut si fiat talis syllo­ gismus : Omne animal rationale mortale est risibile; omnis homo est animal rationale mortale; ergo omnis homo est risibilis: - as­ sumatur autem conclusio tanquam princi­ pium C), et adiungatur ei minor conversa, hoc modo: Omnis homo est risibilis; omne animal rationale mortale est homo; sequitur quod, omne animal rationale mortale sit ri­ sibile: quae erat maior primi syllogismi. 70 [3]. Ostendit autem Aristoteles [41] per tres rationes quod non contingit circulariter demonstrare. Quarum prima est. In circulari syllogismo idem fit et principium et conclusio. Princi­ pium autem demonstrationis est prius et no­ tius conclusione: ut supra ostensum est. Se­ quitur ergo quod idem sit prius et posterius respectu unius et eiusdem, et notius et minus notum. Hoc autem est impossibile. Ergo im­ possibile est circulariter demonstrare. 71[4]. Sed posset aliquis dicere quod idem potest esse prius et posterius alio et alio modo, scilicet ut hoc sit prius quoad nos, (1) Nempe, Unquam maior syllogismi. et illud sit prius simpliciter. Sicut singularia sunt priora quoad nos, et posteriora simpli­ citer; universalia vero e converso. Hoc autem modo inductio facit notum, scilicet altero modo a demonstratione. Nam demonstratio procedit ex prioribus simpliciter: inductio au­ tem ex prioribus quoad nos (2). Sed si sic fieret demonstratio circularis, ut scilicet primo concluderetur ex prioribus sim­ pliciter, postea vero ex prioribus quoad nos; sequeretur quod non esset bene determina­ tum superius (3) quid est scire. Dictum est enim quod scire est causam rei cognoscere. Et ideo ostensum est quod oportet demon­ strationem, quae facit scire, ex prioribus sim­ pliciter procedere. Si autem demonstratio, nunc ex prioribus simpliciter, nunc ex priori­ bus quoad nos procederet; oporteret etiam quod scire non solum esset causam rei co­ gnoscere, sed dupliciter diceretur quia esset etiam quoddam scire per posteriora. Aut er­ go oportebit sic dicere, aut oportebit dicere quod altera demonstratio, quae fit ex nobis notioribus, non sit simpliciter demonstratio. 71bis [5], Ex his autem apparet quare dia­ lecticus syllogismus (4) potest esse circularis. Procedit enim ex probabilibus. Probabilia au­ tem dicuntur, quae sunt magis nota vel sa­ pientibus vel pluribus. Et sic dialecticus syl­ logismus procedit ex his quae sunt magis no<2) Cf. lect. I, n. 11. (3) Lect. IV, n. 5. (4) Cf. lect. V, n. 4. — T73 — L. I, 1. vin IN POSTERIORUM ANALYTICORUM bis nota. Contingit autem idem esse magis et minus notum quoad diversos; et ideo nihil prohibet syllogismum dialecticum fieri circu­ larem. Sed demonstratio fit ex notioribus simpliciter; et ideo, ut dictum est, non potest fieri demonstratio circularis. 72 [6]. Secundam rationem ponit ibi [42]: Accidit autem etc.: quae talis est. Si demon­ stratio sit circularis, sequitur quod in demon­ stratione probetur idem per idem; ut si dica­ mus: Si est hoc, est hoc. Sic autem facile est cuilibet demonstrare omnia. Hoc enim po­ terit facere quilibet, tam sciens quam igno­ rans. Et sic per demonstrationem non acqui­ ritur scientia : quod est contra definitionem demonstrationis. Non ergo potest esse demon­ stratio circularis. Veritatem autem primae consequentiae hoc modo ostendit. Primo enim, dicit quod manifestum est quod accidit, circulari demonstratione facta, hoc quod prius dictum est, scilicet quod idem probetur per idem, si quis sumat tres termi­ nos. Reflexionem autem fieri per multos, aut per paucos terminos nihil differt (nominat au­ tem hic reflexionem processum, qui fit in de­ monstratione circulari a principio ad conclu­ sionem, et iterum a conclusione ad princi­ pium). Huiusmodi ergo reflexio quantum ad vim argumentandi, sive fiat per multa, sive per pauca, non differt. Nec differt de paucis, aut de duobus. Eadem enim virtus arguendi est, si quis sic procedat: Si est A, est B, et si est B, est C, et si est C, est D; et iterum reflectat dicens: Si est D, est C, et si est C, est B, et si est B, est A; sicut si statim a principio reflecteret dicens: Si est A, est B, et si est B, est A. Dicit autem per duos ter­ minos, cum supra dixerit, tribus terminis po­ sitis, quia in deductione, quam faciet, utetur tertio termino, qui sit idem cum primo. 72t>is. Deinde, cum dicit [43] : Cum enim etc., proponit formam argumentandi in tribus terminis, hoc modo: Si sit A, est B; et si est B, est C; ergo si est A, ex necessitate est C. Deinde, cum dicit [44] : Si igitur cum sit A etc., per formam argumentandi prae­ missam ostendit quod in circulari demonstra­ tione concluditur idem per idem, sumptis duobus terminis tantum. Erit enim dicere : Si est A, est B; et reflectendo (quod est circulariter demonstrare): Si est B, est A. Ex quibus duobus sequitur, secundum formam arguendi praemissam, Si est A, est A. Quod sic patet. Sicut enim in prima de­ ductione, quae fiebat per tres terminos, ad B sequebatur C; ita in deductione reflexa duo­ rum terminorum, ad B sequitur A. Ponatur ergo quod idem significet A in secunda dedu­ ctione reflexa, quod C significabat in prima directa, quae est per tres terminos. Igitur di­ cere in secunda deductione, Si est B, est A, est hoc ipsum quod erat dicere in prima de­ 71bis-75 ductione, Si est B, est C. Sed cum dicebatur in prima deductione, Si est B, est C, seque­ batur, Si est A, est C. Ergo in deductione circulari sequitur, Si est A, est A: quia C cum A idem ponitur. Et ita leve erit demon­ strare omnia, ut dictum est. 73 [7]. Tertiam rationem ponit; ibi [45]: At vero nec hoc possibile est etc. Quae talis est. Ponentes omnia posse sciri per demonstra­ tionem, quia demonstratio est circularis, ne­ cesse habent dicere quod omnia possunt de­ monstrari demonstratione circulari; et ita ne­ cesse habent dicere quod in demonstratione circulari ex conclusione possit concludi utra­ que praemissarum. Hoc autem non potest fieri nisi in his, quae ad se invicem conver­ tuntur, idest convertibilia sunt, sicut propria. Sed non omnia sunt huiusmodi. Ergo vanum est dicere quod omnia possunt demonstrari, propter hoc quod demonstratio est circularis. 74 [8]. Quod autem oporteat in demon­ stratione circulari omnia esse convertibilia se­ cundum positionem istorum, sic ostendit. Ostensum est in libro Priorum (5) quod, uno posito, non sequitur ex necessitate aliud; nec posito uno termino, nec posita una pro­ positione tantum. Nam omnis syllogismus est ex tribus terminis et duabus propositionibus ad minus. Oportet ergo accipere tres terminos convertibiles in demonstratione circulari, sci­ licet A, B, C; ita quod A insit omni B et omni C, et haec scilicet B et C inhaereant sibi invicem, ita quod omne B sit C, et om­ ne C sit B, et iterum haec insint ipsi A, ita quod omne A sit B, et omne A sit C. Et ita se habentibus terminis, contingit monstra­ re in prima figura ex alterutris, idest circulariter, omnia quaesita, idest conclusionem ex duabus praemissis et utramlibet praemissarum ex conclusione et altera conversa, sicut osten­ sum est in his, quae sunt de syllogismo, idest in libro Priorum (6), in quo agitur de syllo­ gismo simpliciter. Quod sic patet. Sumantur tres termini con­ vertibiles, scilicet risibile, animal rationale mortale, et homo, et syllogizetur sic: Omne animal rationale mortale est risibile; omnis homo est animal rationale mortale; ergo om­ nis homo est risibilis. Et ex hac conclusione potest iterum con­ cludi tam maior quam minor. - Maior sic: Omnis homo est risibilis; omne animal ratio­ nale mortale est homo; ergo omne animal ra­ tionale mortale est risibile. - Minor sic: Om­ ne risibile est animal rationale mortale; om­ nis homo est risibilis; ergo omnis homo est animal rationale mortale. 75 [9]. Ostensum est autem in libro Prio­ rum (7) quod in aliis figuris, scilicet in se­ cunda et tertia, aut non fit circularis syllo(5) Cap. XXII (ai. 23) seqq. (6) Lib. II. cap. V. (7) Lib. Π. cap. VI et VU. — 174 — 75 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM gismus, scilicet per quem ex conclusione pos­ sit syllogizari utraque praemissarum: aut si fiat, non erit ex acceptis, sed ex aliis proposi­ tionibus, quae non sumuntur in primo syllo­ gismo. Quod sic patet. In secunda figura non est conclusio nisi ne­ gativa: oportet autem alteram praemissarum esse negativam, et alteram affirmativam. Non enim ex duabus negativis potest aliquid con­ cludi, nec ex duabus affirmativis potest con­ cludi negativa. Non est ergo possibile quod ex conclusione et praemissa negativa conclu­ datur affirmativa. Si ergo debet affirmativa probari, oportet quod per alias propositiones probetur, quae non sunt sumptae. Similiter in tertia figura non est conclusio nisi particularis. Oportet autem alteram prae­ missarum ad minus esse universalem. Si au­ tem in praemissis sit aliqua particularis, non L. I, 1. vin potest concludi universalis. Unde non potest esse quod in tertia figura ex conclusione syllogizetur utralibet praemissarum. Et eadem ratione apparet quod nec in pri­ ma figura talis circularis syllogismus potest fieri, per quem utraque praemissarum con­ cludatur, nisi in primo modo, in quo solo concluditur universalis affirmativa. Nec etiam in hoc modo potest fieri talis syllogismus cir­ cularis, per quem utraque praemissarum con­ cludatur, nisi sumantur tres termini aequales, idest convertibiles. Quod ex hoc patet. Opor­ tet enim ex conclusione, et altera praemissa­ rum conversa, concludere reliquam: sicut di­ ctum est. Non autem potest utraque prae­ missarum converti, cum utraque sit univer­ salis affirmativa, nisi in terminis converti­ bilibus. — J75 — a’) Enumerat ipsos modos 100 [63]. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. IX b) Assignat quot modis hoc contingit 100 [63]. Manifestat per exemplum 96 97 [60].[61]. b) Ostendit qualiterjj)demonstrator universali utatur j) Hoc dicit 95 [59]. 2) Ostendit quomodo acceptione universalis errare95contingat 98 [62]. b’) Quid inaddat universale supra ipsa [59]. a) Dicit LECTIO quod aliquando IX.circa hoc peccare contingit 99 [62]. 1 (nn. 76-81; [46-49]). De principio quod est, dici dequod omni. jjj) Ostendit per se et secundum quod ipsum est, idem est 94 [58]. SCHEMA jj) Infert corollarium (Lect. IX-X1I; nn. 76-108; [46-69]). 93 [57]. [46-49]. [50-55]. I C’) Determinat de universali 90universale [56]. a’) Quod in se et dici de omni et per se 1) Ostendit quid sit universale 90 continet [56] 91 [56]. a) Hoc ostendit 91 [56]. I Lectio XII, nn. 98- 108 [62-69]. nn. 90-97 [56-61]. Lectio IX : tui. 76-81 Lectio XI, Lectio X, nn. 82-89 Postquam ostendit quid sit syllogismus demonstrativus, incipit ostendere ex quibus et qualibus sit, 76 [46]. j) Hoc ostendit 92 [56]. I) Continuat se ad praecedentia 76 [46]. II) Interponit quaedam quae sunt necessaria ad praecognoscendum, 2) Manifestat positam definitionem per signum 78 ab [47]. instantiis sumptum A) Dicit de quo est intentio 1) Ostendit hoc 78 79 [47]. [48]. 81 [49]· B) Determinat propositum 79 [48]. i B quid 82 [48]. [50]. A’’)) Determinat Ostendit quid sit sit dicidici de per omnise 79 1) Ostendit quot modis dicitur aliquid per se 82 [50]. 1 a) Primus modus 84 [50]. / b) Secundus modus 85 (50-51]. ] c) Tertius modus 87 [52]. 1 d) Quartus modus 88 [53]. 2) Ostendit qualiter utatur praedictis modis demonstrator 89 [54]. I 3) Epilogat 89 [55]. — 176 --- 76-77 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. ix TEXTUS ARISTOTELIS Caput IV 46. (7) Quoniam autem impossibile est ali­ ter se habere illud, cuius est scientia simpliciter, necessarium utique erit id esse scibile, quod est secundum de­ monstrativam scientiam. Demonstrativa autem est, quâm habemus in habendo demonstrationem; ex necessariis itaque syllogismus est demonstratio. Accipien­ dum igitur ex quibus et qualibus de­ monstrationes fiunt. 47. (8) Primum autem determinabimus quid dicimus de omni et quid per se et quid universale. 48. De omni quidem hoc dico, quod uti­ que est non in quodam quidem sic, in quodam autem non, neque aliquando quidem sic, aliquando vero non: ut de omni homine animal; si enim verum est dicere hominem, verum est dicere animal: et si alterum et a’‘erum; et si in omni linea punctum, similiter inest. 49. Signum autem est; namque instantias sic proferimus, sicut de omni interro­ gati, aut si in quodam non, aut si ali­ quando non. SYNOPSIS 1. Textus divisio. 2. Conclusio demonstrationis est necessaria; ergo syllogismus demonstrativus procedit ex necessariis. 3. Ad sciendum ex quibus et ex qualibus est demonstratio praeintelligendum quid significent formae istae loquendi; dici de omni, dici per se, dici primo. Quae formae ex additione se habent ad invicem, et ideo una non convertitur cum alia. 4. Dici de omni dupliciter usurpatur: vel enim significat praedicatum inesse quocunque modo cuilibet quod continetur sub subiecto universali; vel significat praedicatum inesse cuilibet sim­ pliciter, hoc est, non quocunque modo sed essentialiter et necessario. - Primo modo sumitur in syllogismo dialectico, seu probabili; sed altero modo semper accipi debet in syllogismo demonstrativo. 5. Definitur dici de omni in hoc secundo sensu, nempe : quidquid dicitur de subiecto univer­ sali dici debet de omnibus contentis sub illo universali, ita ut nihil sub subiecto possit accipi quovis tempore vel quavis circumstantia, cui praedicatum subiecti universalis non conveniat. 6. Manifestatur definitio ex iis quae opponuntur quoties infertur instantia contra veritatem alicuius propositionis universalis. COMMENTARIUM S. THOMAE 76 [1]. Postquam Philosophus ostendit quid sit syllogismus demonstrativus, in parte ista incipit ostendere ex quibus et qualibus sit. Et circa hoc tria facit; primo, continuat se ad praecedentia [45]; secundo, interponit quae­ dam quae sunt necessaria ad praecognoscen­ dum; ibi [47] : Primum autem determinabi­ mus i1) etc.; tertio, determinat propositum, scilicet ex quibus sit syllogismus demonstra­ tivus; ibi [70] : Si igitur est demonstrati­ va (2) etc. 77 [2]. Dicit ergo primo [46], quod quia dictum est supra (3), quod impossibile est aliter se habere in definitione eius quod est (1) n. 3. (2) Lect. XIII. (3> Lect. IV. scire, necessarium erit id quod scitur secun­ dum demonstrationem. Quid autem sit quod est secundum demonstrationem scire exponit, dicens quod demonstrativa scientia est quam habemus in habendo demonstrationem, idest quam ex demonstratione acquirimus. Et sic habetur quod demonstrationis conclusio sit necessaria. Quamvis autem necessarium possit syllogizari ex contingentibus, non tamen de necessario potest haberi scientia per medium contingens, ut infra probabitur (4). Et quia conclusio demonstrationis non solum est ne­ cessaria, sed etiam per demonstrationem scita, ut dictum est (5), sequitur quod <_-«nonstrativus syllogismus sit ex necessariis. Et ideo (4) Lect. ΧΠΙ. (5) Lect. IV. — I77 — 12 - In lib. Perl herm. L. I, 1. IX IN POSTERIORUM ANALYTICORUM accipiendum est ex quibus necessariis et qua­ libus sint demonstrationes.. 78 [3]. Deinde cum dicit [47] : Primum autem etc., interponit ea, quae sunt praeintelligenda ad cognoscendum de his de quibus tractaturus est. Et circa hoc duo facit. Primo, dicit de quo est intentio, dicens quod antequam determinetur in speciali ex quibus et qualibus sit demonstratio, primo determinandum est quid intelligatur cum di­ cimus de omni, et per se, et universale. Co­ gnoscere enim ista est necessarium ad scien­ dum ex quibus sit demonstratio. Hoc nam­ que oportet observari in demonstrationibus. Oportet enim in propositionibus demonstra­ tionis aliquid universaliter praedicari, quod significat dici de omni, et per se, et etiam primo, quod significat universale. Haec au­ tem tria se habent ex additione ad invicem. Nam omne quod per se praedicatur, etiam universaliter praedicatur; sed non e converso. Similiter omne quod primo praedicatur, prae­ dicatur per se, sed non convertitur. Unde etiam apparet ratio ordinis istorum. Differentia etiam et numerus istorum trium apparet ex hoc, quod aliquid praedicari di­ citur de omni sive universaliter per compa­ rationem ad ea, quae continentur sub subie­ cto. Tunc enim dicitur aliquid de omni, ut habetur in libro Priorum (6), quando nihil est sumere sub subiecto, de quo praedicatum non dicatur. Per se autem dicitur aliquid prae­ dicari, per comparationem ad ipsum subie­ ctum: quia ponitur in eius definitione, vel e converso, ut infra (7) patebit. Primo vero di­ citur aliquid praedicari de altero per compa­ rationem ad ea, quae sunt priora subiecto et continentia ipsum. Nam habere tres angulos etc., non praedicatur primo de isoscele: quia prius praedicatur de priori, scilicet de trian­ gulo. 79 [4]. Secundo, ibi [48]: De omni qui­ dem etc., determinat propositum. Et dividitur in tres partes. Primo, ostendit (6) Lib. I. cap. I, n. 7. (7) Lect. seq. 77-81 quid sit dici de omni; secundo, quid sit dici per se; ibi [50]: Per se autem (8) etc.; tertio, quid sit universale; ibi [56]: Universale au­ tem dico (9) etc. Circa primum duo facit. Primo, ostendit quid sit dici de omni [48]. Ad quod sciendum est quod dici de omni, prout hic sumitur, addit supra dici de omni, prout sumitur in libro Priorum. Nam in libro Priorum accipitur dici de omni communiter, prout utitur eo et dialecticus et demonstrator. Et ideo non plus ponitur in definitione eius, quam quod praedicatum insit cuilibet eorum quae continentur sub subiecto. Hoc autem contingit vel ut nunc, et sic utitur quando­ que dici de omni dialecticus; vel simpliciter et secundum omne tempus, et sic solum utitur eo demonstrator. 80 [5]. Et ideo in definitione dici de omni, duo ponit: quorum unum est, ut nihil sit sumere sub subiecto cui praedicatum non in­ sit. Et hoc significat cum dicit: Non in quo­ dam quidem sic, in quodam autem non. Aliud est, quod non sit accipere aliquod tempus, in quo praedicatum subiecto non conveniat. Et hoc designat cum dicit: Neque aliquando sic, aliquando non; et ponit exemplum. Sicut de omni homine praedicatur animal; et de quocunque verum est dicere quod sit homo, verum est dicere quod sit animal, et quandocunque est homo, est animal. Et similiter se habet de linea et de puncto: nam pun­ ctum est in linea qualibet et semper. 81 [6]. Secundo; ibi [49] : Signum autem etc., manifestat positam definitionem per si­ gnum ab instantiis sumptum. Non enim fer­ tur instantia contra universalem propositio­ nem, nisi quia deficit aliquid eorum, quae per eam significantur. Cum autem interrogamur, an aliquid praedicetur de omni in demonstra­ tivis, dupliciter ferimus instantias; vel quia in quodam eorum quae continentur sub subie­ cto non est verum; vel quia aliquando non est verum. Unde manifestum est quod dici de omni utrunque praedictorum significat. (8) Lect. seq. (9) Lect. XL ---- 178 —- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. x LECTIO X. (nn. 82-89; [50-55]). De altero principio quod est, dici per se. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IV) 50. (9) Per se autem sunt quaecumque sunt in eo quod quid est, ut triangulo inest linea et lineae punctum (substantia enim ipsorum ex his est, et quae in­ sunt in ratione dicente quid est), 51. et quibuscumque eorum quae insunt ipsis, ipsa in ratione insunt quid est demonstrante, ut rectum inest lineae et circulare, et impar et par numero, et primum et compositum, et isopleu­ ros, quod est aequilaterum, et scalenon, idest altera parte longius; quae in om­ nibus his insunt in ratione quid est di­ cente, huic quidem linea, huic vero nu­ merus. Similiter et in aliis huiusmodi, unicuique per se esse dico; quaecunque vero neutraliter insunt, accidentia sunt, ut musicum aut album animal. 52. Amplius quod non de subiecto dicitur alio quodam, ut ambulans: cum alte­ rum quoddam sit ambulans, et album. Substantia autem et quaecumque hoc aliquid significant, non alterum aliquid sunt quod vere sunt. Quae quidem igi­ tur non de subiecto sunt, per se dico; quae vero de subiecto, accidentia. 53. Item, alio modo quod quidem propter ipsum inest unicuique, per se; quod vero non propter ipsum, accidens est. Ut si ambulante coruscavit, accidens est: non enim propter id quod ambulat coruscavit; sed quod accidens est, di­ cimus hoc. Si vero propter ipsum, per se est, ut si aliquod interfectum inte­ rierit secundum interfectionem, quo­ niam propter id quod interfectum est, sed non quod accidat interfectum in­ terire. 54. (10) Quae ergo dicuntur in simpliciter scibilibus, per se sic sunt, sicut inesse praedicantibus, aut inesse propter ipsa, quae sunt ex necessitate. Non enim contingunt non inesse, aut simpliciter aut opposita, ut lineae aut rectum aut obliquum, et numero par aut im­ par. Est enim contrarium, aut privatio aut contradictio in eodem genere; ut par vel impar in numeris, secundum quod sequitur. Quare si necesse est af­ firmare aut negare, necesse est et quae sunt per se inesse. 55. De omni quidem igitur et per se de­ terminatum in hoc modo. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Praepositio per designat quandoque situm, quandoque causam; et hoc tripliciter, nempe vel causam formalem, vel materialem, vel causam extrinsecam et praecipue efficientem. - Hinc si ipsum subiectum vel aliquid eius sit causa vel ratio illius quod ipsi tribuitur, dicitur praedica­ tum per se convenire subiecto. 3. Diversi autem sunt modi, quibus aliquid per se dicitur de aliquo. Primus modus est quando praedicatum est de definitione subiecti, videlicet quando de subiecto praedicatur eius essentiale constitutivum, nempe definitio vel aliquid in definitione inclusum. 4. Per se dicitur altero modo quando subiectum ponitur in definitione praedicati, non quasi huius constitutivum essentiale, sed ut causa materialis et proprium subiectum eiusdem; videlicet secundus modus dicendi per se est quando proprium accidens de proprio subiecto praedicatur. 5. Quae vero neque sunt de definitione subiecti (n. 3), neque subiectum in definitione eorum ponitur (n. praeced.), per accidens praedicantur. 179 — L. I, 1. x IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 82-85 6. Tertius modus dicendi per se,. non est modus praedicandi, sed modus existendi, et est quando unum ita est in se, ut non possit praedicari de aliquo ut de subiecto in quo sit. 7. Quartus modus dicendi per se est quando subiectum vel aliquid eius se habet ut causa efficiens praedicati, quod subiecto ipsi tribuitur. 8. Quia proprie scibilia dicuntur conclusiones demonstrationis, in quibus passiones praedi­ cantur de propriis subiectis, conclusiones demonstrationum includunt duplicem modum dicendi per se, scilicet secundum et quartum. COMMENTARIUM S. THOMAE 82 [1]. Postquam determinavit Philoso­ phus de 'dici de omni, hic determinat de per se. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quot modis dicitur aliquid per se [50]; se­ cundo, ostendit qualiter his modis demon­ strator utatur; ibi [54] : Quae ergo dicun­ tur O etc. 83 [2]. Circa primum [50] sciendum est quod haec praepositio per designat habitudi­ nem causae; designat etiam interdum et si­ tum, sicut cum dicitur aliquis esse per se, quando est solitarius. Causae autem habitu­ dinem designat, aliquando quidem formalis; sicut cum dicitur quod corpus vivit per ani­ mam. - Quandoque autem habitudinem cau­ sae materialis; sicut cum dicitur quod corpus est coloratum per superficiem : quia scilicet proprium subiectum coloris est superficies. Designat etiam habitudinem causae extrinsecae et praecipue efficientis; sicut cum dicitur quod aqua calescit per ignem. Sicut autem haec praepositio per designat habitudinem causae, quando aliquid extrinsecum est causa eius, quod attribuitur subie­ cto; ita quando subiectum vel aliquid eius est causa eius, quod attribuitur ei, et hoc signi­ ficat per se. 84 [3]. Primus ergo modus dicendi per se est, quando id, quod attribuitur alicui, per­ tinet ad formam eius. Et quia definitio signi­ ficat formam et essentiam rei, primus modus eius quod est per se est, quando praedicatur de aliquo definitio vel aliquid in definitione positum (et hoc est quod dicit quod per se sunt quaecunque insunt in eo, quod quid est, idest in definitione indicante quid est), sive ponatur in recto sive in obliquo. Sicut in definitione trianguli ponitur linea; unde linea per se inest triangulo: et similiter in defini­ tione lineae ponitur punctum; unde punctum per se inest lineae. Rationem autem quare ista ponantur in definitione subiungit dicens: Substantia, idest essentia, quam significat de­ finitio ipsorum, idest trianguli et lineae, est ex his, idest ex linea et punctis. Quod non est intelligendum quod linea ex punctis com­ ponatur, sed quod punctum sit de ratione lineae, sicut linea de ratione trianguli. Et hoc dicit ad excludendum ea, quae sunt (1) n. 8. partes materiae et non speciei, quae non po­ nuntur in definitione, sicut semicirculus non ponitur in definitione circuli, nec digitus in definitione hominis, ut dicitur in VII Metaphysicae (2). Et subiungit quod quaecumque universaliter insunt in ratione dicente quid est, per se attribuuntur alicui. 85 [4], Secundus modus dicendi per se est, quando haec praepositio per designat ha­ bitudinem causae materialis, prout scilicet id, cui aliquid attribuitur, est propria materia et proprium subiectum ipsius. Oportet autem quod proprium subiectum ponatur in defini­ tione accidentis: quandoque quidem in obli­ quo, sicut cum accidens in abstracto defini­ tur, ut cum dicimus, quod simitas est cur­ vitas nasi; quandoque vero in recto, ut cum accidens definitur in concreto (3), ut cum di­ cimus quod simus est nasus curvus. Cuius quidem ratio est, quia cum esse ac­ cidentis dependeat a subiecto, oportet etiam quod definitio eius significans esse ipsius con­ tineat in se subiectum. Unde secundus mo­ dus dicendi per se est, quando subiectum po­ nitur in definitione praedicati, quod est pro­ prium accidens eius. Et hoc est quod dicit [51], et per se dicun­ tur quibuscunque eorum, idest de numero eo­ rum, quae insunt ipsis, idest subiectis acci­ dentium, ipsa subiecta insunt in ratione de­ monstrante quid est ipsum accidens, idest in definitione accidentis. Sicut rectum et circu­ lare insunt lineae per se: nam linea ponitur in definitione eorum. Et eadem ratione par et impar per se insunt numero, quia numerus in eorum definitione ponitur: nam par est numerus medium habens. Et similiter pri­ mum et compositum per se praedicantur de numero, et numerus in definitione eorum po­ nitur. Est enim primum in numeris, numerus qui nullo alio numero mensuratur, sed sola unitate, ut septenarius. Compositus autem nu­ merus est, quem etiam alius numerus men­ surat, sicut novenarius. Et similiter isopleu­ ros, idest aequaliterum, et scalenon, idest tri­ um inaequalium laterum et altera parte lon­ gius, per se insunt triangulo, et triangulus po­ nitur in definitione eorum. (2) Comment. S. Th. lect. IX; Ed. Did., lib. VI, cap. X, η. 2 seqq. (3) Cf. Perth., lect. IV, n. 5. •— i8o ---- 85-89 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Et ideo subiungit quod, subiecta quae in­ sunt omnibus praemissis accidentibus in ra­ tione dicente quid est, idest in definitione, sicut alicui praedictorum accidentium inest linea, alicui vero numerus, et similiter in aliis, unicuique, inquam, ipsorum subiectorum, per se inesse dico suum accidens. 86 [5]. Quae vero praedicata neutraliter insunt, idest neque ita quod ponantur in de­ finitione subiectorum, neque subiecta in definittione eorum, sunt accidentia, idest per ac­ cidens praedicantur, sicut musicum et album praedicantur de animali per accidens. 87 [6]. Deinde cum dicit [52]: Amplius quod non etc., ponit alium modum eius, quod est per se, prout per se significat aliquid soli­ tarium, sicut dicitur quod per se est aliquod particulare, quod est in genere substantiae, quod non praedicatur de aliquo subiecto. Et huius ratio est, quia cum dico, ambulans vel album, non significo ambulans vel album, quasi aliquid per se solitarium existons, cum intelligatur aliquid aliud esse quod sit ambu­ lans vel album. Sed in his, quae significant hoc aliquid, scilicet in primis substantiis, hoc non contingit. Cum enim dicitur Socrates vel Plato, non intelligitur quod sit aliquid alte­ rum, quam id quod vere ipsa sunt, quod sci­ licet sit subiectum eorum. Sic igitur hoc mo­ do quae non praedicantur de subiecto sunt per se, quae vero dicuntur de subiecto, sci­ licet sicut in subiecto existentia, accidentia sunt. Nam quae dicuntur de subiecto, sicut universalia de inferioribus, non semper ac­ cidentia sunt. Sciendum est autem quod iste modus non est modus praedicandi, sed modus existendi. Unde etiam in principio non dixit, per se di­ cuntur, sed, per se sunt. 88 [7]. Deinde cum dicit [53]: Item alio modo etc., ponit quartum modum, secundum quod haec praepositio per designat habitudi­ nem causae efficientis vel cuiuscunque alterius. Et ideo dicit quod quidquid inest unicuique propter seipsum, per se dicitur de eo; quod vero non propter seipsum inest alicui, per accidens dicitur, sicut cum dico : hoc ambu­ lante coruscat. Non enim propter id quod ambulat, coruscavit; sed hoc dicitur secundum accidens. Si vero quod praedicatur insit subie­ cto propter seipsum, per se inest, ut si dica­ mus quod interfectum interiit : manifestum L. 1, 1. x est enim quod propter id quod illud interfe­ ctum est, interiit, et non est accidens quod interfectum interierit. 89 [8]. Deinde cum dicit [54]: Quae ergo dicuntur etc., ostendit qualiter utatur prae­ dictis modis demonstrator. Ubi notandum est quod cum scientia proprie sit conclusionum, intellectus autem principiorum (4), proprie scibilia dicuntur conclusiones demonstratio­ nis, in quibus passiones praedicantur de pro­ priis subiectis (5). Propria autem subiecta non solum ponuntur in definitione accidentium, sed etiam sunt causae eorum. Unde conclu­ siones demonstrationum includunt duplicem modum dicendi per se, scilicet secundum et quartum. Et hoc est quod dicit quod illa quae prae­ dicantur in simpliciter scibilibus, hoc est, in conclusionibus demonstrationum, sic sunt per se, sicut inesse praedicantibus, idest sicut quando subiecta insunt in definitione acci­ dentium, quae de eis praedicantur, aut inesse propter ipsa, idest quando praedicata insunt suiecto propter ipsum subiectum, quod est causa praedicati. Et consequenter ostendit quod huiusmodi scibilia sunt necessaria : quia non contingit quin proprium accidens praedicetur de subie­ cto. Sed hoc est duobus modis. Quandoque quidem simpliciter, sicut cum unum accidens convertitur cum subiecto, ut habere tres cum triangulo, et risibile cum ho­ mine. Quandoque autem duo opposita sub disiunctione accepta ex necessitate subiecto insunt, ut lineae aut rectum aut obliquum, et numero par aut impar. Cuius rationem osten­ dit, quia contrarium, privatio et contradictio sunt in eodem genere. Nam privatio nihil aliud est, quam negatio in subiecto deter­ minato. Quandoque etiam contrarium aequiparatur negationi in aliquo genere, sicut in numeris idem est impar quod non par secundum con­ sequentiam. Sicut ergo necesse est affirmare vel negare, ita necesse est alterum eorum, quae per se insunt, proprio inesse subiecto. Deinde epilogat dicens [55] : De omni qui­ dem etc. Quod est planum. (4) Cf. lect. VTI. n. 6. (5) Cf. lect. II, n. 2. — l8l — L. L, 1. xi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XL (nn. 90-97; [56-61]). De tertio principio quod est, dici ut universale, et de modo quo universali utitur demonstratio. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IV) 56. (11) Universale autem dico quod, cum de omni sit, et per se, et secundum quod ipsum est. 57. Manifestum igitur est quod quaecun­ que sunt universalia, ex necessitate in­ sunt rebus. 58. Per se autem et secundum quod ipsum est, idem est, ut per se lineae inest pun­ ctum et rectitudo: et namque secundum quod linea est, et triangulo secundum quod est triangulus duo recti, etenim per se triangulus duobus rectis aequalis est. 59. Universale autem est tunc cum in quo­ libet et primo demonstratur. 60. Ut. duos rectos habere neque cuilibet figurae inest universaliter, et tamen est demonstrare de figura quod duos rectos habet, sed non cuiuslibet figurae est, neque utitur qualibet figura demon­ strans; quadrangulus enim figura quidem est, non autem habet duobus rectis ae­ quales. Sed isosceles habet quidem quolibet duobus rectis aequales, sed non primum, sed triangulus prius. Quod igitur quodlibet primum monstratur duos rectos habere, aut quodcunque aliud, huic primo inest universale; 61. et demonstratio per se huius universa­ lis est, aliorum autem quodammodo et non per se; neque isoscelis non est uni­ versaliter, sed frequentius. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Universale, de quo hic est quaestio, non accipitur prout dicit aliquid commune pluribus, sed prout importat quandam adaequationem praedicati ad subiectum. 3. Porro hoc universale est id quod de subiecto praedicatur universaliter, quod per se inest subiecto, quod subiecto convenit secundum quod ipsum, non secundum aliud. 4. Corollarium. Ergo hoc universale necessario inest subiecto, de quo praedicatur. 5. Per se et secundum quod ipsum est inesse subiecto idem realiter sunt in definitione uni­ versalis. 6. Universale addit supra dici de omni et per se, quod primo demonstratur inesse ei de quo praedicatur. 7. Explicatur exemplo trianguli cuius per se primo est habere tres angulos aequales duobus rectis. 8. Demonstratio per se est huius universalis, prout nempe universale per se et primo prae­ dicatur. — 182 — 90-97 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xi COMMENTARIUM S. THOMAE 90 [1J. Postquam Philosophus determina­ vit de dici de omni et per se, hic determinat de universali. Et dividitur in duas partes: in prima, osten­ dit quid sit universale [56]; in secunda, osten­ dit quomodo in acceptione universalis con­ tingit errare; ibi [62] : Oportet autem non latere C1) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quid sit universale; secundo, ostendit quo­ modo demonstrator universali utatur; ibi [61] : Demonstratio autem per se (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod universale continet in se et dici de om­ ni et per se; secundo, ostendit quid supra ea addat; ibi [59] : Universale autem (3) etc. 91 [2]. Ad evidentiam autem eorum, quae hic dicuntur, sciendum est quod universale non hoc modo hic accipitur, prout omne quod praedicatur de pluribus universale di­ citur, secundum quod Porphyrius determinat de quinque universalibus; sed dicitur hic uni­ versale secundum quandam adaptationem vel adaequationem praedicati ad subiectum, cum scilicet neque praedicatum invenitur extra subiectum, neque subiectum sine praedicato. 92 [3]. His autem visis, sciendum est quod circa primum tria facit. Primo dicit [56] quod universale, scilicet praedicatum, est quod et de omni est, idest universaliter praedicatur de subiecto, et etiam per se, scilicet inest ei, idest convenit subie­ cto secundum quod ipsum subiectum est. Multa enim universaliter de aliquibus praedi­ cantur, quae non conveniunt eis per se, et secundum quod ipsa. Sicut omnis lapis co­ loratus est; non tamen secundum quod lapis, sed secundum quod est superficiem habens. 93 [4]. Secundo; ibi [57] : Manifestum igitur etc., infert quoddam corollarium ex dictis, dicens quod, ex quo universale est, quod per se inest; quae autem per se insunt ex necessitate insunt, ut supra ostensum est (4); manifestum est quod universalia praedicata, prout hic sumuntur, ex necessitate insunt re­ bus, de quibus praedicantur. 94 [5]. Tertio; ibi [58]: Per se autem etc., ne aliquis crederet aliud esse quod in defi­ (1) (2) (3) (4) Lect. XII. n. 8. n. 6. Lect. praec., n. 8. nitione universalis dixerat per se, ei secun­ dum quod ipsum est, ostendit quod per se et secundum quod ipsum est, idem est. Sicut lineae per se inest punctum primo modo, et rectitudo secundo modo:, nam utrunque inest ei secundum quod linea est. Et e converso triangulo secundum quod triangulus est in­ sunt duo recti, idest quod valet duos rectos, quia per se triangulo inest. 95 [6]. Deinde cum dicit [59]: Univer­ sale autem etc., ostendit quid addat univer­ sale supra dici de omni et per se. Et circa hoc duo facit. Primo, dicit quod tunc est universale prae­ dicatum, cum non solum in quolibet est de quo praedicatur, sed et primo demonstratur inesse ei, de quo praedicatur. 96 [7]. Secundo; ibi [60]: Ut duos rectos habere etc., manifestat per exemplum, dicens quod habere tres angulos aequales duobus rectis, non inest cuilibet figurae universaliter: licet hoc de figura demonstretur, quia de triangulo demonstratur qui est figura; sed ta­ men non cuilibet figurae inest, nec demon­ strator in sua demonstratione utitur qualibet figura. Quadrangulus enim figura quaedam est, sed non habet tres duobus rectis aequa­ les. Isosceles autem, idest triangulus duorum aequalium laterum, habet quidem universa­ liter tres angulos aequales duobus rectis, sed non convenit primo isosceli, sed prius trian­ gulo, quia isosceli convenit, in quantum est triangulus. Quod igitur primo demonstratur habere duos rectos, aut quodcunque aliud huiusmodi, huic primo inest praedicatum uni­ versale, sicut triangulo. 97 [8]. Deinde cum dicit [61]: Et demon­ stratio etc., ostendit qualiter demonstrator universali utatur, et dicit quod demonstratio est per se huius universalis: sed aliorum est quodammodo et non per se. Demonstrator enim demonstrat passionem de proprio su­ biecto: et si demonstret de aliquo alio, hoc non est nisi in quantum pertinet ad illud subiectum. Sicut passionem trianguli probat de figura et isoscele, in quantum quaedam fi­ gura triangulus est, et triangulus quidam iso­ sceles est. Quod autem non primo inest iso­ sceli habere tres, hoc non est quia non uni­ versaliter praedicetur de eo, sed quia est fre­ quentius, idest in pluribus quam isosceles, cum hoc commune sit omni triangulo. — 183 — L. I, 1. Xu IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XII. (nn. 98-108; [62-69]). Quo modo in acceptione universalis errare contingat. TEXTUS ARISTOTELIS Caput V 62. (12) Oportet autem non latere quoniam multoties contingit peccare, et non es­ se, quod demonstratur, primum uni­ versale secundum quod videtur demon­ strari universale primum. 63. Oberramus autem hac deceptione, cum aut nil sit accipere a superiori extra singulare, quam singularia, aut si sit quidem, sed innominatum sit in diffe­ rentibus specie rebus, aut contingat esse sicut in parte totum in quo monstra­ tur: eis enim quae sunt in parte, inest quidem demonstratio, et erit de omni, sed tamen non huiusmodi primi uni­ versaliter demonstratio. Dico enim hu­ ius primi, secundum quod est, demon­ stratio, cum sit primi universalis. 64. Si igitur aliquis demonstrabit quod re­ ctae lineae non intercidant, videbitur utique huiusmodi esse demonstratio, propter id quod inest rectis. Non au­ tem est, nisi quidem, quoniam sic ae­ quales sint, fiat hoc, sed aut in quo­ libet aequales. 65. (13) Et si triangulus non esset aliud, quam isosceles, secundum quod est iso­ sceles, videretur utique esse. 66. Et proportionale quod commutabiliter est, secundum quod numeri sunt, et se­ cundum quod lineae, et secundum quod firma, et secundum quod tempo­ ra sunt, quemadmodum et demonstra­ tum est aliquando seorsum, contingens esse de omnibus una demonstratione monstrare; sed propter id, quod non est denominatum aliquid, in quo om­ nia haec unum sunt, numeri, longitu­ dines, tempora, et firma, et specie dif­ ferentia ab invicem seorsum accepta — 184 sunt; non autem universale monstra­ tur; non enim secundum quod lineae sunt, aut secundum quod numeri, ine­ rat, sed secundum quod hoc est, quod universale ponunt esse. 67. Propter hoc, neque si aliquis monstret unumquemque triangulum demonstra­ tione, aut una aut altera, quod duos rectos habet unusquisque, idest isopleu­ ros seorsum, et isosceles et scalenon (idest gradatum), nondum cognovit tri­ angulum quod duos rectos habet, nisi sophistico modo, neque universale tri­ anguli, neque si nullus est praeter haec triangulus alter: non enim secundum quod triangulus est cognovit; neque omnem triangulum, sed secundum nu­ merum; secundum speciem autem non omnem, et si nullus est quem non novit. 68. Quando igitur non novit universaliter, et quando novit simpliciter? manife­ stum est quod si idem inerat triangulo esse, et isosceli, aut unicuique, aut omnibus. Si vero non idem, sed alterum est, secundum quod est triangulus, non novit. 69. (14) Utrum autem secundum quod est triangulus, aut secundum quod est iso­ sceles sit, et quando secundum hoc est primum et universale, cuius demon­ stratio est, manifestum est, quoniam quando remoto insit primum, ut iso­ scele et aeneo remoto triangulo, insunt duo recti. Sed aeneo remoto et isoscele, sed non figura, aut termino, sed non primis. Cuius igitur primi? Si itaque trianguli est, secundum hoc inest et aliis, et huiusmodi universaliter est de­ monstratio. 98-102 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. χπ SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Errare contingit tribus modis (n. 3) circa universale (definitum in praecedenti lectione) ut in demonstratione assumitur. 3. Primus modus errandi est cum primo assignatur unico inferiori sub universali contento, quod primo de ipso universali praedicatur. 4. Secundus modus est quando id quod convenit per se primo alicui communi innominato, assignatur ut universale primum iis quae continentur sub hoc communi. 5. Tertius modus est quando praedicatum, quod primo convenit inferiori universali, attri­ buitur per se primum universali superiori. 6. Exemplum de lineis rectis parallelis ad declarandum tertium modum. 7. Exemplum de triangulo, in suppositione quod non esset alius triangulus quam isosceles, ad declarandum modum primum. 8. Secundus modus declaratur ex his quae dicuntur proportionalia commutabiliter. 9. Corollarium. Cognitis inferioribus alicuius universalis, non propterea cognoscitur univer­ sale secundum seipsum, seu universaliter, seu secundum rationem speciei. 10. Non enim est eadem ratio universalis in communi et uniuscuiusque specierum eius. 11. Universale primo convenit illi subiecto, quo posito, ponitur universale, quo remoto, re­ movetur; et ratione cuius inest aliis tam superioribus quam inferioribus. COMMENTARIUM S. THOMAE 98 [1]. Postquam notificavit Aristoteles quid sit universale, hic ostendit quomodo in acceptione universalis errare contingat. Et circa hoc tria facit: primo, dicit quod aliquando circa hoc peccare contingit [62]; secundo, assignat quot modis; ibi [63] : Ober­ ramus etc.; tertio, dat documentum quomodo possit cognosci utrum vere acceptum sit uni­ versale; ibi [69] : Utrum autem secundum quod (’) etc. 99 [2]. Dicit ergo primo [62] quod ad hoc, quod non accidat in demonstratione pec­ catum, oportet non latere quod multoties vi­ detur demonstrari universale, non autem de­ monstratur. 100 [3]. Deinde cum dicit [63]: Oberra­ mus autem etc., assignat modos quibus circa hoc errare contingit. Et circa hoc duo facit. Primo, enumerat ipsos modos, dicens quod tripliciter contingit decipi circa acceptionem universalis. Primo quidem, cum nihil aliud sit accipere sub aliquo communi cui primo competit uni­ versale, quam hoc singulare, cui inconvenien­ ter assignatur. Sicut si sensibile, quod primo et per se inest animali, assignaretur ut uni­ versale primum homini, nullo alio animali existente. Unde notandum quod singulare hic large accipitur pro quolibet inferiori, sicut si species dicatur singulare sub genere con­ tentum. Vel potest dici quod non est possibile in­ venire aliquod genus, cuius una tantum sit species. Genus enim dividitur in species per oppositas differentias; oportet autem, si unum (1) Infra n. 11. contrariorum invenitur in natura, et reliquum inveniri, ut patet per Philosophum in II De caelo et mundo (2); et ideo si una species invenitur, invenitur et alia. Una autem spe­ cies dividitur in diversa individua per divi­ sionem materiae. Contingit autem totam ma­ teriam alicui speciei proportionatam, sub uno individuo comprehendi, et tunc non est nisi unum individuum sub una specie (3). Unde et signanter de singulari mentionem facit. 101 [4]. Secundus modus est, quando est quidem accipere sub aliquo communi multa inferiora, sed tamen illud est commune in­ nominatum, quod invenitur in rebus differen­ tibus specie. Sicut si animali non esset nomen impositum, et sensibile, quod est proprium animalis, assignaretur ut universale primum his quae sub animali continentur, vel divisim vel coniunctim. 102 [5]. Tertius modus est, quando illud de quo demonstratur aliquid, ut universale primum, se habet ad id quod demonstratur de eo, sicut totum ad partem. Sicut si posse videre assignaretur animali ut universale pri­ mum. Non enim omne animal potest videre. Inest enim his, quae sunt in parte, idest quae particulariter et non universaliter alicui su­ biecto conveniunt, demonstratio, idest quod demonstrari possint, et erit quidem demon­ stratio de omni, non tamen respectu huius de quo demonstratur. Posse enim videre demon­ stratur quidem de aliquo universaliter, non tamen universaliter de animali, sicut de eo cui primo insit. Et exponit quid sit primum, (2) Cap. III. η. 2; Comment. S. Th. lect. IV. (3) Cf. Perih., lib. I. lect. X. n. 5. - 185 - L. I, 1. XII IN POSTERIORUM ANALYTICORUM secundum quod demonstratio fertur, quod est universale primum. 103 [6]. Secundo; ibi [64]: Si igitur etc., subiungit exempla ad praedictos modos, et primo ad tertium, dicens quod, si quis de­ monstret de lineis rectis quod non interci­ dant, idest non concurrant, videbitur huiusmodi esse demonstratio, scilicet universalis primi, propter hoc quod non concurrere inest aliquibus lineis rectis. Non autem ita quod hoc fiat, nisi lineae rectae sint aequales, id­ est aeque distantes. Sed si lineae fuerint ae­ quales, idest aeque distantes, tunc non con­ currere convenit eis in quolibet, quia univer­ saliter verum est quod lineae rectae aeque distantes, etiam si in infinitum protrahantur, in neutram partem concurrent. 104 [7]. Secundo; ibi [65]: Et si trian­ gulus etc., ponit exemplum ad primum mo­ dum, dicens quod si non esset alius trian­ gulus, quam isosceles, qui est triangulus duo­ rum aequalium laterum, quod est trianguli in quantum huiusmodi, videretur esse isosce­ lis secundum quod est isosceles: nec tamen hoc esset verum. 105 [8]. Tertio; ibi [66]: Et proportio­ nale etc., exemplificat de secundo modo. Et videtur hoc ultimo ponere, quia circa hoc diutius immoratur. Et circa hoc tria facit : primo, ponit exem­ plum; secundo, inducit quoddam corollarium ex dictis; ibi [67] : Propter hoc nec si ali­ quis (4) etc.; tertio, assignat rationem dicto­ rum; ibi [68] : Quando igitur non novit (5) etc. Circa primum [66] sciendum est quod pro­ portio est habitudo unius quantitatis ad al­ teram, sicut sex ad tria se habent in pro­ portione dupla. Proportionalitas vero est col­ latio duarum proportionum. Quae, si sit disiuncta, habet quatuor terminos; ut hic: Sicut se habent quatuor ad duo, ita sex ad tria: si vero sit coniuncta, habet tres terminos: nam uno utitur ut duobus; ut hic: Sicut se habent octo ad quatuor, ita quatuor ad duo. Patet autem quod in proportione duo ter­ mini se habent ut antecedentia; duo vero ut consequentia; ut hic: Sicut se habent qua­ tuor ad duo, ita se habent sex ad tria; sex et quatuor sunt antecedentia: tria vero et duo sunt consequentia. Permutata ergo proportio est quando antecedentia invicem conferuntur, et consequentia similiter. Ut si dicam: Sicut se habent quatuor ad duo, ita se habent sex ad tria: ergo sicut se habent quatuor ad sex, ita se habent duo ad tria. Dicit ergo quod esse proportionale commutabiliter convenit numeris, et lineis, et fir­ mis, idest corporibus, et temporibus. Sicut autem de singulis determinatum est aliquan­ do seorsum, de numeris quidem in arithme­ tica, de lineis et firmis in geometria, de tem­ poribus in naturali philosophia vel astrologia, (4) n. 9. (5) n. 10. 102-106 ita contingens est, quod de omnibus praedictis commutatim proportionari una demonstratio­ ne demonstretur. Sed ideo commutatim pro­ portionari, de singulis horum seorsum de­ monstratur, quia non est nominatum illud commune, in quo omnia ista sunt unum. Etsi enim quantitas omnibus his communis sit, tamen sub se et alia, praeter haec, compre­ hendit, sicut orationem et quaedam, quae sunt quantitates per accidens. Vel melius dicendum quod commutatim proportionari non convenit quantitati in quan­ tum est quantitas, sed in quantum est compa­ rata alteri quantitati secundum proportionalitatem quandam. Et ideo dixerat etiam in principio proportionale esse quod commutabiliter est. Omnibus autem istis, in quantum sunt proportionalia, non est nomen commu­ ne positum. Cum autem demonstratur com­ mutatim proportionari de singulis praedicto­ rum divisim, non demonstratur universale. Non enim commutatim proportionari inest numeris et lineis, secundum quod huiusmodi, sed secundum quoddam commune. Demon­ strantes autem de lineis seorsum vel de nu­ meris ponunt hoc, quod est commutabiliter proportionari, esse quasi quoddam universale praedicatum lineae secundum quod linea est, aut numeri secundum quod numerus. 106 [9]. Deinde cum dicit [67]: Propter hoc nec si aliquis etc., inducit quoddam co­ rollarium ex dictis, dicens quod eadem ra­ tione, qua non demonstratur universale cum de singulis speciebus aliquid demonstratur, quod est universale praedicatum communis innominati; nec etiam demonstratur universale modo praedicto, si sit commune nomen po­ situm. Sicut si aliquis aut eadem demonstra­ tione aut diversa demonstret de unaquaque specie trianguli, quod habet duos rectos, seor­ sum scilicet de isoscele et seorsum de gra­ dato, idest de triangulo trium laterum inae­ qualium, non tamen propter hoc cognovit quod triangulus tres angulos habeat aequales duobus rectis, nisi sophistico modo, idest per accidens: quia non- cognovit de triangulo se­ cundum quod est triangulus, sed secundum quod est aequilaterus, aut duorum aequalium laterum, aut trium inaequalium. Neque etiam demonstrans cognovit univer­ sale trianguli, idest habet cognitionem de triangulo in universali, etiamsi nullus alius triangulus esset praeter illos, de quibus co­ gnovit. Et hoc ideo, quia non cognovit de triangulo secundum quod est triangulus, sed sub ratione specierum eius. Unde neque co­ gnovit, per se loquendo, omnem triangulum: quia et si secundum numerum cognovit om­ nem triangulum (si nullus est, quem non no­ vit), tamen secundum speciem non cognovit omnem. Tunc enim cognoscitur aliquid uni­ versaliter secundum speciem, quando cogno­ scitur secundum rationem speciei. Secundum numerum autem et non universaliter, quando cognoscitur secundum multitudinem conten­ — i86 — 106-108 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM torum sub specie. Nec est differentia quantum ad hoc si comparemus species ad individua vel genera ad species. Nam triangulus est ge­ nus aequilateri et isoscelis. 107 [10]. Deinde cum dicit [68]: Quando igitur non novit etc., assignat rationem prae­ dictorum, quaerens quando aliquis cognoscat universaliter et simpliciter, ex quo praedicto modo (6) cognoscens non cognoscit universa­ liter. Et respondet manifestum esse quod, si eadem esset ratio trianguli in communi et uniuscuiusque specierum eius seorsum acce­ ptae aut omnium simul acceptarum, tunc uni­ versaliter et simpliciter nosceret de triangulo, quando sciret de aliqua specie eius vel de omnibus simul. Si vero non est eadem ratio, tunc non erit idem cognoscere triangulum in communi et singulas species eius; sed est al­ terum. Et cognoscendo de speciebus, non co­ gnoscitur de triangulo secundum quod est triangulus. 108 [11]. Deinde cum dicit [69]: Utrum autem etc., dat documentum quo proprie pos­ sit accipi universale, dicens quod, utrum ali­ quid sit trianguli secundum quod est trian­ gulus, aut isoscelis, secundum quod est iso(6) L. I, 1. χπ sceles, et quando id cuius est demonstratio sit primum et universale, secundum hoc, idest secundum aliquod subiectum positum; mani­ festum est ex hoc quod dicam. Quandocumque enim, remoto aliquo, ad­ huc remanet illud quod assignatur universale, sciendum est quod non est primum universale illius. Sicut, remoto isoscele vel aeneo trian­ gulo, remanet quod habeat tres angulos, sci­ licet duobus rectis aequales. Unde patet quod habere tres angulos aequales duobus rectis non est universale primum, neque isoscelis, neque aenei trianguli. Remota autem figura non remanet habere tres, nec etiam, remoto termino, qui est superius ad figuram, cum figura sit, quae termino vel terminis clauditur; sed tamen non primo convenit neque figurae, neque termino, quia non convenit eis uni­ versaliter. Cuius ergo erit primo? Manifestum est quod trianguli, quia secundum triangulum inest aliis, tam superioribus, quam inferiori­ bus: ideo enim competit figurae habere tres, quia triangulus est quaedam figura; et simi­ liter isosceli, quia triangulus est, et de trian­ gulo habere tres universaliter demonstratur. Unde eius est universale primum. Nempe numero pracc. explicato. — 187 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. XIII LECTIO XIII. (nn. 109-119; [70-78]). Demonstratio procedit ex necessariis. SCHEMA (Lect. XIII-XVII; nn. 109-148; [70-99]). Pdstquam determinavit de dici de omni, et per se, et universali, incipit ostendere ex quibus demonstratio procedit 109 [70]. < Ostendit ex quibus procedat demonstratio propter quid 109 [70]. Qualia sint ex quibus demonstratio procedit 109 [70]. I) Quod demonstratio est ex necessariis 109 [70]. A) Hoc ostendit 109 [70]. 1) Continuat se ad praecedentia 109 [70]. 2) Probat propositum no [71]. a) Per rationem no [71]. j) Prima ratio no [71]. jj) Secunda ratio 112 [72]. / b) Per signum 113 [73]. ( 3) Infert conclusionem ex dictis 114 [74]. B) Ostendit quaedam quae supposuerat 116 [75]. 1) Quod conclusio necessaria non potest sciri ex principiis non ne­ cessariis 116 [75]. j) Prima ratio 116 [75]. § jj) Secunda ratio 117 [76]. 2) Quod licet non possit sciri necessarium ex non necessariis, tamen syllogizari potest 118 [77]. C) Infert conclusionem principaliter intentam ex omnibus praedictis 119 [78]. II) Quod est ex his quae sunt per se 120 [79]. A) Ostendit quod demonstratio est ex his, quae sunt per se, idest quod conclusiones demonstrationis sunt per se 121 [79]. B) Movet dubitationem quamdam 123 [80]. 1) Ponit eam 123 [80]. 2) Solvit 124 [81]. C) Ostendit quod demonstratio est ex his quae sunt per se, id est quod principia demonstrationis oportet per se esse 125 [82]. III) Quod procedit ex principiis propriis, non extraneis, neque communibus 127 [83]. A) Ostendit quod demonstratio non procedit ex principiis extraneis 127 [83]. 1) Ostendit ex praemissis quod non est ex principiis extraneis 127 [83]. a) Proponit intentum 128 [83]. b) Probat propositum 129 [84-87]. c) Infert duas conclusiones ex praemissis 133 [88-89]. 2) Etiam ostendit quod non est de rebus corruptibilibus, sed de sempiternis 135 [90]. a) Hoc ostendit 135 [90]. a’) Ostendit quod demonstratio non sit corruptibilium sed sempiternarum 135 [90]. j) Proponit conclusionem intentam 136 [90]. jj) Ponit rationem probantem ipsam 137 [91]. b’) Ostendit idem de definitione 138 [92]. b) Ostendit qualiter sit eorum quae sunt ut frequenter 142 [93]. — 188 — L ectio X V II, n n . 143-148 [94-991· IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xiii B) Ostendit quod non procedit ex principiis communibus 143 [94]. 1) Ostendit propositum 143 [94]. a) Proponit intentum 143 [94]. b) Probat propositum 144 [95]. c) Excludit quamdam dubitationem 145 [96]. 2) Inducit quamdam conclusionem sequentem ex dictis 146 [97]. a) Inducit conclusionem 146 [97]. b) Ostendit praeminentiam huius scientiae, scii, primae phi­ losophiae, quae considerat principia communia, ad alias 147 [98]. c) Redit ad principalem conclusionem 148 [99]. Quae sint demonstrationis principia (Lect. XVIII, 149 [100]). Ostendit ex quibus procedat demonstratio quia (Lect. XXIII, 192 [132]). — 189 — L. 1, 1. X IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput VI 70. (15) Si igitur est demonstrativa scientia, ex necessariis est principiis (quod enim scitur non potest aliter se habere); 71. quae autem per se sunt, necessario in­ sunt rebus (haec quidem sunt in eo quod quid est; quibusdam autem haec insunt in eo quod quid est praedican­ tibus de ipsis, quorum alterum oppo­ sitorum necesse est inesse), manifestum est, quod ex huiusmodi quibusdam uti­ que sit demonstrativus syllogismus: omne enim aut sic inest, aut secundum accidens; accidentia autem non neces­ saria sunt. 72. (16) Aut igitur sic dicendum, aut prin­ cipium ponentibus quod demonstratio circa necessarium sit, et si demonstra­ tum, non potest aliter se habere; ex necessariis ergo oportet esse syllogimum. Ex veris quidem est non demon­ strantem syllogizare, ex necessariis au­ tem non est; sed quidem demonstran­ tem: hoc enim proprium demonstra­ tionis est. 73. Signum autem est quod demonstratio ex necessariis sit, quoniam instantiam ita ferimus ad opinantes demonstrare, quoniam non sit necesse, si opinamur aut omnino contingere aliter, aut ra­ tionis causa. 74. Manifestum autem ex his est et quo­ niam stulti, qui opinati sunt accipere bene principia, si probabilis sit propo­ sitio et vera, ut sophistae, quoniam sci­ re scientiam est habere. Non enim quod probabile est, aut non, princi­ pium est, sed primum in genere circa quod demonstratur, et verum non om­ ne, sed proprium. 75. (17) Quod autem ex necessariis esse oportet syllogismum, manifestum et ex his est. Si enim non est habens ratio­ nem propter quid, existente demonstra­ tione, non est sciens; si autem utique, ut quod A de C ex necessitate esse, B autem medium, per quod demonstra­ tum est, non ex necessitate, non scivit propter quid. Non est enim hoc pro­ pter medium: hoc enim quidem con­ tingit non esse, conclusio autem ne­ cessaria. 76. Amplius si aliquis nescit nunc habens rationem, et salvatus est, salva re, nec oblitus, neque prius scivit. Corrumpe­ tur autem utique medium, nisi sit ne­ cessarium. Quare habebit quidem ra­ tionem, salvus, salva re, nescit autem. Neque ergo prius scivit. Si vero non corruptum est, contingit autem corrum­ pi, quod accidit utique erit possibile et contingens. Sed est impossibile sic se habentem scire. 77. Cum quidem igitur conclusio ex neces­ sitate est, nihil prohibet medium non necessarium esse, per quod monstratum est: est enim necessarium et non ex necessariis syllogizare, sicut et verum non ex veris. Cum autem medium ex necessitate est, et conclusio ex neces­ sitate, sicut ex veris verum semper. Sit enim A de B ex necessitate, et hoc de C; necesse ergo est et A de necessitate inesse C. Sed cum non necessaria sit conclusio, neque medium necessarium esse possibile est. Sit enim A in C non ex necessitate inesse; in B autem A ex necessitate, et hoc in C ex necessi­ tate; et A ergo in C ex necessitate erit. Sed non concessum est. 78. (18) Quoniam igitur, si scit demonstra­ tive, oportet ex necessitate inesse, ma­ nifestum quoniam et per medium ne­ cessarium oportet habere demonstra­ tionem, aut non sciet neque propter quid, neque propter quia necesse est il­ lud esse; sed aut opinabitur nesciens, si accipiat tamquam necessarium non ne­ cessarium, aut neque opinabitur simi­ liter, sive sciet quia per media, sive propter quid et per immediata. SYNOPSIS 1. De his ex quibus demonstratio procedit; et primo quod demonstratio sit ex necessariis. 2. Demonstratio procedit ex necessariis, quia procedit ex iis, quae per se dicuntur et non per accidens. 3. Notatio quaedam de demonstratione, cuius medium est definitio. 4. Insuper demonstratio procedit ex necessariis, quia demonstrationis conclusio, quae non potest aliter se habere, nequit sciri nisi ex principiis necessariis. — 190 — 109-111 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xiiî 5. Confirmatur ex eo, quod contra eum qui opinatur se demonstrare fit instantia, quod non sit necesse ea ex quibus procedit esse vera. 6. Unde demonstrator differt a sophista, qui cum ex probabilibus vel veris sed non necessa­ riis concludat, sciens apparet et non est. 7. Duo genera sophistarum. 8. Conclusio necessaria non potest sciri ex principiis non necessariis (cf. n. 4), quia per talia principia eius causa intrinseca propter quam est, seu propter quid, non assignatur. 9. Idem probatur: quia ille qui habet conclusionem necessariam per medium non necessa­ rium seu contingens, destructo medio, nescit eandem conclusionem; ergo neque prius, ipso medio existente, scivit. 10. Licet per medium contingens non possit sciri conclusio necessaria, deducitur tamen con­ clusio necessaria ex medio non necessario: non autem viceversa. 11. Infertur ex praemissis conclusio principaliter intenta, nempe quod demonstratio debet esse per medium necessarium; secus nesciretur conclusionem esse necessariam. COMMENTARIUM S. THOMAE 109 [1]. Postquam determinavit Philoso­ phus de dici de omni, et per se, et universali quibus utimur in demonstratione, hic iam incipit ostendere ex quibus demonstratio pro­ cedit. Et dividitur in duas partes: in prima, osten­ dit ex quibus procedat demonstratio propter quid [70]; in secunda, ex quibus procedat de­ monstratio quia; ibi [132]: Sed quia differt et propter quid G) etc. Prima in duas: in prima, ostendit qualia sint ex quibus demonstratio procedit; in se­ cunda, docet quae sint demonstrationis prin­ cipia; ibi [102] : Quid quidem igitur prima significent (12) etc. Prima in tres: in prima, ostendit quod de­ monstratio est ex necessariis; in secunda, quod est ex his, quae sunt per se; ibi [79] : Accidentium autem (3) etc.; in tertia, quod procedat ex principiis propriis; ibi [83]: Non ergo est ex alio genere (4) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod demonstratio procedat ex necessariis: secundo, probat quaedam quae supposuerat; ibi [75] : Quod autem oporteat ex neces­ sariis (5) etc. Circa primum tria facit: primo, continuat se ad praecedentia; secundo, probat propo­ situm; ibi [71]: Quae autem sunt per se (6) etc.; tertio infert ex dictis quandam conclu­ sionem; ibi [74]: Manifestum autem ex his (7) etc. Dicit ergo primo [70], ex praedictis infe­ rens, quod si est demonstrativa scientia, idest si scientia per demonstrationem acquiritur, oportet quod sit ex necessariis principiis. Cu­ ius illationis necessitas ex hoc apparet, quia quod scitur impossibile est aliter se habere. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Lect. Lect. Lect. Lcct. n. 8. n. 2. n. 6. XXIII. XVIII. seq. XV. ut habitum est in definitione eius quod est scire (8). 110 [2]. Deinde cum dicit [71]: Quae autem per se sunt etc., ostendit quod demon­ stratio sit ex necessariis; et primo, per ratio­ nem; secundo, per signum; ibi : Signum au­ tem est (9) etc. Circa primum ponit duas rationes : qua­ rum prima talis est. Ea, quae per se praedi­ catur, necessario insunt. Et hoc manifestat in duobus modis per se. In primo quidem (10), quia ea, quae per se praedicantur, insunt in eo quod quid est, id­ est in definitione subiecti. Quod autem po­ nitur in definitione alicuius, necessario prae­ dicatur de eo. In secundo vero, quia quaedam sunt subiecta, quae ponuntur in quod quid est praedi­ cantibus de ipsis, idest in definitione suorum praedicatorum (n)· Quae quidem si sint op­ posita, necesse est quod alterum eorum su­ biecto insit; sicut par vel impar numero, ut superius ostensum est (12). Sed manifestum est quod ex quibusdam principiis huiusmodi, scilicet per se, fit syllogismus demonstrativus: quod probat per hoc, quod omne quod prae­ dicatur, aut praedicatur per se aut per acci­ dens; et ea, quae praedicantur per accidens, non sunt necessaria: ex his autem, quae sunt per accidens, non fit demonstratio, sed magis sophisticus syllogismus. Unde relinquitur quod demonstratio sit ex necessariis. 111 [3]. Sciendum autem est quod cum in demonstratione probetur passio de subie­ cto per medium, quod est definitio, oportet quod prima propositio, cuius praedicatum est passio et subiectum est definitio, quae conti­ net principia passionis, sit per se in quarto modo (13); secunda autem, cuius subiectum (8) Lect. IV. (9) n. 5. (10) Cf. lect. (11) Cf. lect. (12) Lcct. X. (13) Cf. lect. — I9I — X. X. n. X. n. 3>. n. 4. 8. n. 7. L. I, 1. χπΐ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM est ipsum subiectum et praedicatum ipsa de­ finitio, in primo modo. Conclusio vero, in qua praedicatur passio de subiecto, est per se in secundo modo. 112 [4]. Secundam rationem ponit; ibi [72] : Aut igitur sic etc. : quae talis est. De­ monstratio circa necessarium est et demon­ stratum, idest demonstrationis conclusio, non potest aliter se habere. Et hoc accipiendum est tanquam principium ad ostendendum pro­ positum, scilicet quod demonstratio ex neces­ sariis procedat; cuius quidem principii veritas ex praemissis apparet, ut iam dictum est. Ex hoc autem principio sic argumentatur. Con­ clusio necessaria non potest sciri nisi ex prin­ cipiis necessariis; sed demonstratio facit scire conclusionem necessariam; ergo oportet quod sit ex principiis necessariis. In quo differt demonstratio ab aliis syllo­ gismis: sufficit enim in aliis syllogismis quod syllogizetur ex veris. Nec est aliquod aliud genus syllogismi, in quo oporteat ex neces­ sariis procedere, sed in demonstratione tan­ tum oportet hoc observare. Et hoc est pro­ prium demonstrationis, scilicet ex necessariis semper procedere. 113 [5]. Deinde cum dicit [73]: Signum autem etc., probat idem per signum hoc mo­ do. Contra rationem aliquam non infertur in­ stantia, nisi per hoc quod deficit aliquid eo­ rum, quae in ratione illa observanda sunt; sed contra eum, qui opinatur se demonstrare, ferimus instantiam quod non sit necesse ea, ex quibus procedit, esse vera: sive opinemur ea contingere aliter se habere, sive talem in­ stantiam feramus rationis, idest disputationis causa; ergo demonstratio debet procedere ex necessariis. 114 [6]. Deinde cum dicit [74]: Manife­ stum autem etc., infert conclusionem ex di­ ctis: dicens quod manifestum est, ex hoc quod oportet demonstrationem ex necessariis concludere, quod stulti sunt illi, qui opinati sunt bene se principia demonstrationis acci­ pere, si solum propositio accepta sit proba­ bilis vel vera, ut sophistae faciunt, idest illi, qui apparent scientes et non sunt. Nam scire non est nisi per hoc quod scientia habetur, scilicet ex demonstratione; ex hoc autem quod aliquid est probabile vel improbabile non ha­ betur quod sit primum vel non primum: sed tamen oportet illud circa quod fit demon­ stratio esse primum in genere aliquo et esse verum. Non tamen omne primum accipit demon­ strator, sed primum proprium illi generi, circa quod demonstrat; sicut arithmeticus non accipit primum, quod est circa magnitudinem, sed circa numerum. 115 [7]. Attendendum est autem quod sophistae non sumuntur hic sicut in libro Elenchorum, qui procedunt ex his quae vi­ dentur probabilia et non sunt, aut videntur syllogizare, non tamen syllogizant. Sicut enim tales sophistae dicuntur, idest apparentes et 111-117 non existentes, in quantum deficiunt a dia­ lectica argumentatione; ita dialecticae argu­ mentationes si appareant demonstrative pro­ bare et non probent, sophisticae sunt, in quan­ tum videntur sua argumentatione scientes, et non sunt. 116 [8]. Deinde cum dicit [75]: Quod au­ tem ex necessariis etc., ostendit quod suppo­ suerat. Et circa hoc duo facit : primo, ostendit quod conclusio necessaria non potest sciri ex principiis non necessariis; secundo, quod li­ cet non possit sciri necessarium ex non ne­ cessariis, tamen syllogizari potest; ibi [77]: Cum quidem igitur conclusio (14) etc. Primum [75] ostendit duabus rationibus, quarum prima talis est. Si quis non habeat rationem propter quid ostendentem, non effi­ citur sciens, etiam demonstratione habita : quia scire est causam rei cognoscere, ut su­ pra dictum est (15). Sed ratio, quae infert conclusionem necessariam ex non necessariis principiis, non ostendit propter quid. Quod exemplificat in terminis communibus. Ponatur enim quod haec conclusio sit necessaria: Omne C est A; et demonstretur per hoc me­ dium B, quod non sit necessarium medium, sed contingens, puta quod haec propositio sit contingens, Omne B est A, vel Omne C est B, aut utraque; constat quod per hoc medium contingens, quod est B, non potest sciri de conclusione necessaria, quae est, Omne C est A, propter quid. Quod sic probatur. Remota causa propter quam est aliquid, oportet quod removeatur effectus; sed hoc medium cum sit contingens, contingit removeri, conclusionem autem removeri non contingit cum sit neces­ saria; relinquitur ergo quod non potest sciri conclusio necessaria per medium contingens. 117 [9]. Secundam rationem ponit; ibi [76] : Amplius si etc., quae talis est. Si ali­ quis nunc nescit, cum tamen habeat eandem rationem, quam prius habuit, et salvatus est, idest non desiit esse, salva re, idest etiam re scita non corrupta, et iterum ipse non est oblitus; manifestum est quod etiam neque prius scivit. In hoc autem Philosophus innuit quatuor modos, quibus aliquis amittit scien­ tiam, quam prius habuit. Unus modus est quando excidit a mente eius ratio, per quam prius sciebat. Alius mo­ dus est per corruptionem ipsius scientis. - Tertius per corruptionem ipsius rei scitae, sicut si sciam te sedere, dum sedes, te non sedente, haec scientia perit. - Quartus est per oblivionem. Unde nullo istorum modorum existente, si aliquis modo nesciat aliquid, nec prius scivit. Sed ille, qui habet conclusionem necessariam per medium contingens, corrupto medio contingenti, nescit, medio non existen­ te, et tamen eandem rationem habet, et sal­ vus est, et salva est res, et non est oblitus. (14) n. io. (15) Lect. IV. -- I92 -- 117-119 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Ergo neque prius scivit, quando medium non erat corruptum. Quod autem medium, quod est contingens, corrumpatur, probat, quia id quod non est necessarium, oportet quod aliquando corrum­ patur. Si autem dicatur quod medium non­ dum est corruptum: quia tamen non est ne­ * cessarium manifestum est quod contingit ipsum corrumpi. Posito autem contingenti, illud quod accidit non est impossibile, sed possibile et contingens. Quod autem sequeba­ tur erat impossibile, scilicet, quod aliquis scientiam haberet alicuius, quod postea ne­ sciret, manentibus conditionibus supra posi­ tis: quod tamen sequitur ex hoc quod est medium esse corruptum; quod et si non sit verum, est tamen contingens, ut dictum est. 118 [10]. Deinde cum dicit [77]: Cum quidem igitur etc., ostendit quod licet per medium contingens non possit sciri conclusio necessaria, tamen potest syllogizari conclusio necessaria ex medio non necessario. Dicit er­ go quod nihil prohibet, cum conclusio neces­ saria est, medium non necessarium esse per quod ostenditur, syllogismo tamen dialectico, non demonstrativo, qui facit scire. Contingit enim necessarium syllogizari ex non necessa­ riis, sicut contingit syllogizari verum ex non veris: non tamen contingit e converso; quia cum medium est necessarium et conclusio ne­ cessaria erit, sicuti ex veris praemissis semper concluditur verum. Quod autem ex necessa­ riis semper concludatur necessarium, sic pro­ bat: Sit enim A de B ex necessitate, idest sit haec propositio necessaria: Omne B est A; et hoc de C, idest sit haec etiam necessaria: Omne C est B; ex his autem duabus neces­ sariis sequitur tertia necessaria, scilicet con­ clusio, quod,. omne C est A. Ostensum est enim in libro Priorum (,e) quod ex duabus propositionibus de necessitate sequitur con­ clusio de necessitate. Ostendit etiam consequenter quod si con­ clusio non esset necessaria, nec medium pos­ set esse necessarium. Ponatur enim quod haec conclusio, Omne C est A, sit non necessaria, praemissae autem duae sint necessariae; se­ cundum id quod praeostensum est, sequitur quod conclusio sit necessaria, cum tamen con­ trarium sit positum, scilicet quod conclusio sit non necessaria. 119 [11]. Deinde cum dicit [78]: Quo­ niam igitur etc., infert conclusionem princi­ paliter intentam ex omnibus praedictis, dicens quod quia oportet necessarium esse aliquid, si demonstratione sciatur, manifestum est ex praemissis quod oportet demonstrationem ha­ beri per medium necessarium: alioquin nesci­ retur quod conclusio sit necessaria, neque propter quid, neque quia, cum necessarium non possit sciri per non necessarium, ut ostensum est. Sed si aliquis habeat rationem per medium non necessarium, dupliciter po­ test esse dispositus. Aut enim cum ipse sit non sciens, opinabitur tamen se scire, si ac­ cipiat in sua opinione medium non necessa­ rium, tanquam necessarium; aut etiam non opinabitur se scire, si scilicet credat non se habere medium necessarium. Et hoc univer­ saliter intelligendum est, tam de scientia quia, qua scitur aliquid per mediata, quam de scientia propter quid, qua scitur aliquid per immediata. Horum autem differentia poste­ rius (17) ostendetur. (16) Lib. I. cap. VIII seq. (17) Lect. XXIII seq. — 193 — 13 - In lib. Peri herm. L. I, 1. xm L. 1, 1. xiv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 120 LECTIO XIV. (nn. 120-126; [79-82]). Demonstratio est de his et ex his quae sunt per se. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput VI) 79. Accidentium autem non per se, quo­ modo determinatum est per se quidem esse, non est scientia demonstrativa. Non enim est ex necessitate demonstra­ re conclusionem; accidens enim con­ tingit non esse: de tali enim dico ac­ cidente. 80. Et tamen opponet fortassis aliquis, cu­ ius causa haec oportet interrogare de iis, si non necesse est conclusionem esse; nihil enim differt si aliquis inter­ rogatus contingentia, postea dicat con­ clusionem. 81. Oportet autem interrogare, non tanquam necessarium esse propter inter­ rogata; sed quia dicere necesse est illa dicenti, et vera dicere, si vera sunt, quae sunt. 82. (19) Quoniam autem ex necessitate sunt circa unumquodque genus quaecumque per se sunt, et secundum quod unum­ quodque est, manifestum est quoniam de his, quae per se sunt, demonstra­ tivae scientiae et ex talibus sunt; ac­ cidentia enim non necessaria sunt. Qua­ re non est necessarium conclusionem scire propter quid sit neque si semper sint, non per se autem, ut sunt per si­ gna syllogismi. Hoc enim per se, non per se scit, neque propter quid; pro­ pter quid autem scire, est per causam scire. Propter ipsum ergo oportet et medium tertio, et primum medio inesse. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. - Demonstratio est de his et ex his quae sunt per se. 2. Eorum quae sunt per accidens non potest esse demonstratio, quia, cum de necessitate non insint subiecto, non potest de ipsis haberi conclusio necessaria. 3. Solvitur obiectio. 4. Dubitatio ex eo quod interrogationes fiunt de contingentibus. 5. Solvitur. Ex contingentibus praemissis non est necessitas absoluta consequentis, sed ne­ cessitas consequentiae. 6. Probatur directe demonstrationem fieri ex his quae sunt per se; quia est ex necessariis et de necessariis. 7. Confirmatur; quia etiamsi procedatur ex iis quae sunt semper et necessaria et vera, si ta­ men non proceditur ex iis quae sunt per se, nescitur propter quid, seu nescitur causa con­ clusionis. COMMENTARIUM S; THOMAE 120 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod demonstratio est de necessariis et ex ne­ cessariis, consequenter ostendit quod est de his, quae sunt per se et ex his, quae sunt per se. Et circa hoc tria facit: primo, ostendit quod demonstratio est de his, quae sunt per se, idest quod conclusiones demonstrationis sunt per se [79]; secundo, movet dubitationem et solvit; ibi [80] : Et tamen opponet (*) etc.; tertio, ostendit quod demonstratio est ex his, (1) — T94 — n. 4. 121-126 In posteriorum analyticorum quae sunt per se, idest quod principia demon­ strationis oportet per se esse; ibi [82] Quo­ niam autem ex necessitate (2) etc. 121 [2]. Dicit igitur primo [79] quod de­ monstrativa scientia non potest esse acciden­ tium, quae non sunt per se, sicut determina­ tum est per se superius, scilicet quod acci­ dens per se est (3) in cuius definitione po­ nitur subiectum; sicut par aut impar est per se accidens numeri. Album autem animalis non est per se accidens: quia animal non ponitur in eius definitione. Quod autem de huiusmodi accidentibus, quae non sunt per se, non possit esse demonstratio, sic probat. Accidens, quod non est per se, contingit non inesse (de hoc enim accidente loquimur); si ergo demonstratio fieret de accidente, quod non est per se, sequeretur quod conclusio de­ monstrationis non esset necessaria: cuius con­ trarium supra ostensum est (4). Quod autem accidens, quod non est per se, non necessario insit, ex hoc potest haberi. Si enim aliquod accidens ex necessitate et semper insit subiecto, oportet quod causam habeat in subiecto, qua posita, non possit ac­ cidens non inesse. Quod quidem contingit dupliciter. Uno modo, quando ex principiis speciei accidens causatur; et tale accidens dicitur per se passio vel proprium. Alio modo, quando accidens causatur ex principiis individui; et hoc est accidens inseparabile. Omne autem accidens, quod causatur ex principiis subiecti, si debeat definiri, oportet quod subiectum ponatur in sua definitione: nam unumquodque definitur ex propriis principiis; et sic oportet omne accidens, quod ex necessitate inest sub­ iecto, esse accidens per se. Illa ergo quae non sunt per se, non ex necessitate insunt. 122 [3]. Videtur autem quod Aristoteles utatur demonstratione circulari, quam su­ pra (5) improbavit. Ostenderat enim supra (6) quod demonstratio necessariorum est ex hoc quod est eorum quae sunt per se; nunc au­ tem e converso ostendit quod demonstratio est eorum quae sunt per se, quia est necessa­ riorum. Sed dicendum quod supra Aristoteles non solum ostendit demonstrationem esse neces­ sariorum propter hoc, quod est eorum quae sunt per se, sed ex definitione eius quod est scire; et hic fuit verus demonstrationis mo­ dus. Quod autem ostendit demonstrationem esse necessariorum propter hoc, quod est eo­ rum quae sunt per se, non est vera demon­ stratio, sed est ostensio ad hominem, apud quem notum est quod demonstratio sit eo­ rum quae sunt per se. 123 [4]. Deinde cum dicit [80]: Et tamen opponet etc., movet dubitationem quamdam. (2) (3) (4) (5) (6) n. 6. Lect. Lect. Lect. Lect. X, n. 4. IX, n. 2, et lect. praec. VIII. praec, n. 2. L. 1, 1. xiv Et circa hoc duo facit. Primo, ponit dubi­ tationem dicens quod potest aliquis forte op­ ponere: si conclusio, quae sequitur ex con­ tingentibus vel ex his quae sunt per accidens, non est necessaria; quare de contingentibus fit interrogatio sive de his quae sunt per ac­ cidens, ut ex iis datis procedatur ad conclu­ sionem, cum tamen in syllogismo requiratur quod conclusio ex necessitate accidat. Et quod interrogatio fiat de contingentibus vel ex his, quae sunt per accidens, manifestat per hoc quod subdit: Nihil enim differt, si aliquis in­ terrogatus contingentia, postea dicat conclu­ sionem. Quasi dicat: ita potest inferri con­ clusio ex contingentibus interrogatis et con­ cessis, sicut ex necessariis: utrisque enim ea­ dem forma syflogizandi est. 124 [5]. Secundo; ibi [81]: Oportet au­ tem etc., solvit dicens quod non ita interro­ gatur de praemissis contingentibus, quasi con­ clusio sit necessaria absolute propter inter­ rogata, idest propter praemissa contingentia; sed quia necesse est dicenti praemissa con­ clusionem dicere, et dicere vera in conclu­ sione, si vera sunt, quae praemissa sunt : quasi dicat quod licet ex praemissis contin­ gentibus non sequatur conclusio necessaria necessitate absoluta, sequitur tamen secundum quod est ibi necessitas consequentiae, se­ cundum quod conclusio sequitur ex prae­ missis. 125 [6]. Deinde cum dicit [82]: Quo­ niam autem etc., ostendit quod demonstratio sit ex his, quae sunt per se, tali ratione. De­ monstratio est ex necessariis et de necessariis. Et hoc ideo, quia est scientifica, idest faciens scire. Ea autem, quae non sunt per se, non sunt necessaria : sunt enim per accidens et huiusmodi non sunt necessaria, ut dictum est. Sed illa sunt ex necessitate circa unumquod­ que genus, quaecunque sunt per se et con­ veniunt unicuique secundum quod unumquod­ que est (7). Relinquitur ergo quod demon­ stratio non possit esse nisi ex his, quae sunt per se et de talibus. 126 [7]. Ulterius autem ostendit quod etiam si praemissa essent semper, et neces­ saria, et vera, et non per se, non tamen sci­ retur de conclusione propter quid; sicut patet in syllogismis, qui fiunt per signa, in quibus conclusionem, quae est per se, non scit ali­ quis per se, neque propter quid. Sicut si ali­ quis probaret quod omne elementum est cor­ ruptibile, per hoc quod videtur tempore anti­ quari, esset quidem probatio per signum, non autem per se, neque propter quid: quia pro-, pter quid scire est per causam scire. Oportet ergo medium esse causam eius, quod in de­ monstratione concluditur. Et hoc manifestum est ex praemissis: quia oportet et medium inesse tertio propter ipsum, idest per se, et similiter primum medio. Primum autem et tertium vocat duas extremitates. (7) — 195 — Cf. lect. XI. L. 1, 1. XV IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XV. (nn. 127-134; [83-89]). Demonstratio non potest transire de uno ad aliud genus extraneum. TEXTUS ARISTOTELIS Caput VII 83. (20) Non ergo est ex alio genere de­ scendentem demonstrare, ut geometri­ cum in arithmeticam. 84. Tria enim sunt in demonstrationibus: unum quidem quod demonstratur, con­ clusio; hoc autem est, quod inest ali­ cui generi per se: unum autem digni­ tates; dignitates autem sunt, ex quibus demonstratio est: tertium autem genus subiectum, cuius passiones, et per se accidentia ostendit demonstratio. 85. Ex quibus igitur demonstratio fit, con­ tingit eadem esse; quorum autem ge­ nus alterum est, sicut arithmeticae et geometriae, non est arithmeticam de­ monstrationem convenire in magnitudi­ nibus accidentia, nisi magnitudines nu­ meri sint; hoc autem quemadmodum contingit in quibusdam, posterius dice­ tur. Sed arithmetica demonstratio sem­ per habet genus, circa quod fit demon­ stratio, et aliae similiter. 86. Quare aut simpliciter necesse est ge- nus idem esse, aut sic, si debet demon­ stratio descendere. Aliter autem impos­ sibile esse manifestum est: 87. ex eodem enim genere necesse est ul­ tima et media esse. Si namque non sunt per se, accidentia erunt. 88. Propter hoc geometriae non est mon­ strare quod contrariorum eadem est scientia, sed neque quod duo cubi cu­ bus sit unus; neque scientiae alterius, quod alterius est: sed aut quaecum­ que sic se habent ad invicem quod sit alterum sub altero, ut perspectiva ad geometriam, et ut consonantia ad arithmeticam. 89. Neque si aliquid inest lineis non secun­ dum quod lineae sunt, et non in quan­ tum ex principiis propriis sunt, ut si pulcherrima linearum recta est, aut si contrario se habet circulari; non enim secundum quod proprium genus ipso­ rum est, sed in quantum commune quoddam est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Demonstratio est ex his quae sunt per se; ergo in demonstratione non potest fieri transitus ex uno genere in aliud genus; nempe demonstratio est ex propriis. - Quod est thesis et argu­ mentum lectionis. 3. Praenotamen de necessariis ad demonstrationem, quae tria sunt: 1«®, conclusio continens in se id quod inest per se alicui generi; 2um, dignitates ex quibus demonstratio procedit; 3um, genus subiectum, cuius proprias passiones et per se accidentia demonstratio ostendit. 4. Dignitates communes sunt omnibus demonstrationibus; sed principia uni scientiae imme­ diata, non sunt communia aliis scientiis, quarum subiectum est diversi generis, nisi forte sub­ iectum unius scientiae contineatur sub subiecto alterius. 5. Principiorum et conclusionum est idem genus aut simpliciter aut secundum quid. - Quid sit idem genus simpliciter respectu diversorum, quid idem genus secundum quid. 6. Probatur quod ex principiis unius scientiae non concluditur aliquid in alia scientia, quae non sit sub ea posita: quia oportet media et extrema demonstrationis esse eiusdem generis. — 196 — 127-131 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xv 7. Corollarium primum. Nulla scientia demonstrat aliquid de subiecto alterius scientiae, nisi agatur de scientiis quarum una est sub alia. 8. Corollarium alterum. Scientia de proprio subiecto non probat nisi accidentia eiusdem generis cum subiecto. COMMENTARIUM S. THOMAE 127 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod demonstratio est ex his quae sunt per se, hic concludit quod demonstratio est ex principiis propriis, non extraneis, neque ex communibus. Et dividitur in duas partes: in prima, ostendit quod demonstratio procedit ex pro­ priis principiis [83]; in secunda, determinat quae sint principia propria et quae commu­ nia; ibi [100]: Difficile autem C1) etc. Prima in duas: in prima, ostendit quod demonstratio non procedit ex principiis ex­ traneis; in secunda, ostendit quod non pro­ cedit ex principiis communibus; ibi [94] : Quoniam autem manifestum est (2) etc. Prima in duas : in prima, ex praemissis ostendit quod demonstratio non est ex prin­ cipiis extraneis; in secunda, ex praemissis etiam ostendit quod demonstrationes non sunt de rebus corruptibilibus, sed de sempiternis; ibi [90]: Manifestum autem et si sint pro­ positiones (3) etc. Circa primum tria facit: primo, proponit intentum; secundo, probat propositum; ibi [84]: Tria enim sunt (4) etc.; tertio, concludit intentum; ibi [88] : Propter hoc geometriae (5) etc. 128 [2]. Dicit ergo primo [83] quod, ex quo demonstratio est ex his quae sunt per se, manifestum est quod non contingit demon­ strare descendentem vel procedentem ex alio genere in aliud genus, sicut non contingit quod geometria ex propriis principiis demon­ stret aliquid descendens in arithmeticam. 129 [3]. Deinde cum dicit [84]: Tria enim etc., propositum probat. Et circa hoc tria facit. Primo, praemittit quae sint necessaria ad demonstrationem, dicens quod in demonstra­ tionibus tria sunt. Unum est, quod demon­ stratur, scilicet conclusio, quae quidem con­ tinet in se id, quod per se inest alicui generi: per demonstrationem enim concluditur pro­ pria passio de proprio subiecto. Aliud autem sunt dignitates, ex quibus demonstratio pro­ cedit. - Tertium autem est genus subiectum, cuius proprias passiones et per se accidentia demonstratio ostendit. 130 [4]. Secundo; ibi [85]: Ex quibus (t) (2) (3) (4) (5) Lect. XVIII. Lect. XVII. Lect. seq. n. 3. n. 7. igitur etc., etc., ostendit quid praedictorum trium possit esse commune diversis scientiis et quid non, dicens quod horum trium unum, scilicet dignitates, ex quibus demonstratio procedit, contingit esse idem in diversis de­ monstrationibus et etiam in diversis scientiis: sed in illis scientiis, quarum est diversum ge­ nus subiectum, sicut in arithmetica, quae est de numeris, et geometria, quae est de magni­ tudinibus, non contingit quod demonstratio, quae procedit ex principiis unius scientiae, puta arithmeticae, descendat ad subiecta al­ terius scientiae, sicut ad magnitudines, quae sunt subiecta geometriae; nisi forte subiectum unius scientiae contineatur sub subiecto alte­ rius, sicut si magnitudines contineantur sub numeris (quod quidem qualiter contingat, sci­ licet subiectum unius scientiae contineri sub subiecto alterius, posterius dicetur) (6). Ma­ gnitudines enim sub numeris non continen­ tur, nisi forte secundum quod magnitudines numeratae sunt. Subiecta etiam diversarum demonstratio­ num sive scientiarum diversa sunt. Arithme­ tica enim demonstratio semper habet genus proprium circa quod demonstrat. Et aliae scientiae similiter. 131 [5]. Tertio; ibi [86]: Quare aut sim­ pliciter etc., probat propositum. Et circa hoc duo facit. Primo, inducit principale propositum per modum conclusionis, eo quod ex praemissis haberi potest, dicens: Quare manifestum est quod necesse est, aut esse simpliciter idem genus, circa quod sumuntur principia et con­ clusiones, et sic non est descensus, neque transitus de genere in genus : aut si debet demonstratio descendere ab uno genere in aliud, oportet esse unum genus sic, idest quo­ dammodo. Aliter enim impossibile est quod demonstretur aliqua conclusio ex aliquibus principiis, cum non sit idem genus vel sim­ pliciter vel secundum quid. Sciendum est autem quod simpliciter idem genus accipitur, quando ex parte subiecti non sumitur aliqua differentia determinans, quae sit extranea a natura illius generis; sicut si quis per principia verificata de triangulo pro­ cedat ad demonstrandum aliquid circa isosce­ lem vel aliquam aliam speciem trianguli. Se­ cundum quid autem est unum genus, quando assumitur circa subiectum aliqua differentia extranea a natura illius generis; sicut visuale (6) Lect. XXV. — I97 — L. I, 1. xv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM est extraneum a genere lineae, et sonus est extraneus a genere numeri. Numerus ergo simpliciter, qui est genus subiectum arithme­ ticae, et numerus sonorum, qui est genus su­ biectum musicae, non sunt unum genus sim­ pliciter. Similiter autem nec linea simpliciter, quam considerat geometra, et linea visualis, quam considerat perspectivus. Unde patet quod quando ea, quae sunt lineae simpliciter, applicantur ad lineam visualem, fit quodam­ modo descensus in aliud genus: non autem quando ea, quae sunt trianguli, applicantur ad isoscelem. 132 [6]. Secundo; ibi [87]: Ex eodem enim genere etc., ostendit propositum hoc modo. Oportet in demonstratione eiusdem generis esse media et extrema. Extrema autem in conclusione continentur. Nam maior extre­ mitas in conclusione est praedicatum; minor vero extremitas subiectum; medium autem in in praemissis continetur. Oportet igitur prin­ cipia et conclusiones circa idem genus sumi. Cum autem huic coniunxerimus quod diver­ sae scientiae (7) sint circa diversa genera subiecta; ex necessitate sequitur quod ex princi­ piis unius scientiae non concludatur aliquid in alia scientia, quae non sit sub ea posita. Quod autem in demonstratione oporteat media et extrema unius generis esse, sic pro­ bat. Detur enim quod medium sit alterius ge­ neris ab extremis, sicut si extrema sint trian­ gulus et habere tres angulos aequales duobus rectis. Manifestum est quod passio conclusa de triangulo, per se inest ei; non autem per se inest aeneo. Et si e contrario passio per se inesset aeneo, puta sonorum esse, vel ali­ quid huiusmodi, palam, est quod per accidens inesset triangulo. Unde patet quod oportet omnino, si subie­ ctum conclusionis et medium sint penitus al­ terius generis, quod passio vel non per se insit medio vel non per se insit subiecto: et ita oportet quod alteri eorum insit per acci­ dens. Et si quidem insit medio per accidens, erit per accidens in praemissis; si autem sub­ iecto, erit in conclusione : et hoc ex parte passionis. Sed utroque modo oportebit per accidens esse in praemissis, quantum ad hoc quod subiectum accipitur sub medio : sicut 131-134 si triangulus accipiatur sub aeneo aut e con­ verso. Ostensum est autem quod in demon­ strationibus tam conclusio, quam praemissae sunt per se et non per accidens. Oportet ergo in demonstrationibus medium et extrema eiusdem generis esse. 133 [7]. Deinde cum dicit [88]: Propter hoc geometriae etc., infert duas conclusiones ex praemissis. Quarum prima est quod nulla scientia de­ monstrat aliquid de subiecto alterius scientiae, sive sit scientiae communioris sive alterius scientiae disparatae; sicut geometria non de­ monstrat quod contrariorum eadem est scien­ tia: contraria enim pertinent ad scientiam communem, scilicet ad philosophiam primam vel dialecticam. Et similiter geometria non demonstrat quod duo cubi sint unus cubus, idest quod ex ductu unius numeri cubici in alium numerum cubicum surgat numerus cu­ bicus. Dicitur autem numerus cubicus, qui consurgit ex ductu unius numeri in seipsum bis; sicut octonarius est numerus cubicus, surgit enim ex ductu binarii in seipsum bis, quia bis duo bis sunt octo. Et eadem ratione vigintiseptem est numerus cubicus, et radix eius est tria, quia ter tria ter faciunt vigin­ tiseptem. Si' ergo ducantur octo in viginti­ septem consurgit numerus cubicus, idest du­ centa sexdecim, cuius radix est sex: quia sexies sex sexies sunt ducenta sexdecim. Hoc ergo habet probare arithmeticus, non geo­ metra. Et similiter, quod est unius scientiae non habet probare alia scientia, nisi forte una scientia sit sub altera; sicut se habet per­ spectiva ad geometriam, et consonantia vel harmonica, idest musica, ad arithmeticam. 134 [8]. Secunda conclusio ponitur; ibi [89] : Neque si aliquid etc. Et est quod scien­ tia etiam de proprio subiecto non probat quodlibet accidens, sed accidens quod est sui generis. Sicut si aliquid inest lineis, non se­ cundum quod sunt lineae, neque secundum propria principia linearum, hoc non demon­ strat geometra de lineis; sicut quod linea recta sit pulcherrima linearum, aut recta linea si est contraria circulari vel non. Haec enim non sunt secundum proprium genus lineae, sed secundum aliquid communius. Pulchrum enim et contrarium genus lineae transcendunt. (7) n. 4. — 198 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xvi LECTIO XVI. (nn. 135-142; [90-93]). Ostenditur demonstrationem esse de perpetuis, non autem de corruptibilibus. TEXTUS ARISTOTELIS Caput VIII 90. (21) Manifestum est autem et si sint propositiones universales, ex quibus est syllogismus, quod necesse est et conclusionem esse perpetuam huiusmodi demonstrationis, et simpliciter ut est dicere demonstrationis. Non est ergo demonstratio corruptibilium nec scien­ tia simpliciter, sed sic, sicut est secun­ dum accidens. 91. Quod autem universaliter ipsius non est, sed aliquando et sic. Cum autem sit, necesse est alteram non universalem esse propositionem et corruptibilem; corruptibilem quidem, quoniam et con­ clusio est, non universalem autem quo­ niam hoc quidem erit, hoc autem non erit ex quibus est: quare non est syllogizare universaliter, sed quoniam nunc est. 92. (22) Similiter se habet et de definitione, quoniam quidem est definitio aut prin­ cipium demonstrationis, aut demonstra­ tio positione differens,· aut conclusio quaedam demonstrationis. 93. Eorum autem, quae saepe fiunt, de­ monstrationes sunt et scientiae, ut lu­ nae defectus; manifestum est quidem quod secundum quod huiusmodi sunt, semper sunt; in quantum autem non semper, secundum partem sunt. Sicut autem defectus, similiter est in aliis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Duae conclusiones; quarum prima est: Demonstrationes simpliciter dictae (de quibus nunc sermo est), sunt de perpetuis; - altera est: Demonstratio proprie dicta non est per se de cor­ ruptibilibus, sed solum per atcidens. 3. Probatur utraque conclusio: demonstratio utitur principio, dici de omni, seu procedit ex universalibus; ergo est de aeternis, non autem de corruptibilibus. 4. Et idem dicendum est de definitionibus: quia definitio aut est principium, aut conclusio demonstrationis, aut demonstratio positione differens. 5. Definitio quando a demonstratione nonnisi positione differt, continet totum quod est in demonstratione, scilicet medium et conclusionem, licet non sit ordinata in modo et figura syl­ logismi. 6. Error idealismi ex praecedenti doctrina a Platone falso illatus. 7. Refutatio. Sensibilia quamvis corruptibilia sint in particulari, tamen in universali quandam sempiternitatem habent; et ideo quando datur demonstratio de corruptibilibus in universali, demonstratio est corruptibilium per accidens, sed per se est sempiternorum. 8. Eorum quae frequenter eveniunt dantur demonstrationes, sed secundum quod sunt sem­ per, non autem secus. — IQQ — L. 1, 1. xvi IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM 135-140 COMMENTARIUM S. THOMAE 135 [1]. Postquam ex superioribus Philo­ sophus concluserat quod demonstratio non concludit ex extraneis principiis, nunc iterum ex superioribus intendit concludere quod de­ monstratio non est de corruptibilibus. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quod sempiternorum et non corruptibilium est demonstratio [90]; secundo, ostendit qua­ liter sit eorum quae sunt ut frequenter; ibi [93]: Eorum autem (J) etc. Circa primum duo facit : primo, ostendit quod demonstratio non sit corruptibilium, sed sempiternorum; secundo, ostendit idem de definitione; ibi [92] : Similiter se habet (1 2) etc. Circa primum duo facit: primo, proponit conclusionem intentam; secundo, ponit ratio­ nem probantem ipsam; ibi [91]: Quod autem universaliter (3) etc. 136 [2]. Primo ergo ponit duas conclu­ siones [90], quarum una sequitur ex altera. Prima est quod necesse est conclusionem demonstrationis huius de qua nunc agitur, et quam possumus dicere simpliciter demonstra­ tionem, esse perpetuam; quod quidem sequi­ tur ex hoc, quod supra habitum est, scilicet quod propositiones, ex quibus fit syllogismus, debent esse universales: quod significavit per dici de omni. Secunda conclusio est quod neque demon­ stratio, neque scientia est corruptibilium, lo­ quendo simpliciter, sed solum secundum ac­ cidens. 137 [3]. Deinde cum dicit [91]: Quod autem universaliter etc., inducit rationem ad probandum propositas conclusiones: quae ta­ lis est. Conclusionis corruptibilis, et non sem­ piternae, non est in se continere quod est universaliter, sed aliquando et sic. Dictum est enim supra quod dici de omni duo continet, scilicet quod non in quodam sic et in quo­ dam non, et iterum, quod non aliquando sic et aliquando non (4). In omnibus autem cor­ ruptibilibus invenitur aliquando sic et ali­ quando non. Unde patet quod in corruptibi­ libus non invenitur dici de omni, sive quod est universaliter. Sed ubi conclusio est non universalis, opor­ tet aliquam praemissarum esse non universa­ lem. Conclusio ergo corruptibilis oportet quod sequatur ex praemissis, quarum altera non sit universalis. Cum ergo huic coniunxerimus quod demonstratio simpliciter semper debet esse ex universalibus, sequitur quod demon­ (1) (2) (3) (4) n. 8. n. 4. n. 3. Lect. IX. stratio non possit habere conclusionem cor­ ruptibilem, sed sempiternam. 138 [4]. Deinde cum dicit [92]: Similiter se habet etc., ostendit quod etiam definitio est non corruptibilium, sed sempiternorum, tali ratione. Demonstratio quantum ad prin­ cipia et conclusiones est sempiternorum et non corruptibilium; sed definitio vel est prin­ cipium, vel conclusio demonstrationis, vel de­ monstratio positione differens; ergo definitio non est corruptibilium, sed sempiternorum. 139 [5]. Ad intellectum autem huius literae sciendum est quod contingit definitio­ nes diversas dari eiusdem rei, sumptas ex di­ versis causis. Causae autem ad invicem or­ dinem habent : nam ex una sumitur ratio al­ terius. Ex forma enim sumitur ratio materiae: talem enim oportet esse materiam, qualem forma requirit. Efficiens autem est ratio for­ mae: quia enim agens agit sibi simile, oportet quod secundum modum agentis sit etiam modus formae, quae ex actione consequitur. Ex fine autem sumitur ratio efficientis: nam omne agens agit propter finem. Oportet ergo quod definitio, quae sumitur a fine, sit ratio et causa probativa aliarum definitionum, quae sumuntur ex aliis causis. Ponamus ergo duas definitiones domus, quarum una sumatur a causa materiali, quae sit talis: Domus est cooperimentum consti­ tutum ex lapidibus, cemento et lignis. Alia su­ matur ex causa finali, quae sit talis: Domus est cooperimentum prohibens nos a pluviis, frigore et calore. Potest ergo prima definitio demonstrari ex secunda, hoc modo: Omne cooperimentum prohibens nos a pluviis, fri­ gore et calore oportet quod sit constitutum ex lapidibus, cemento et lignis; domus est huiusmodi; ergo· etc. Patet ergo quod definitio, quae sumitur a fine, est principium demonstrationis; illa autem, quae sumitur a materia est demonstra­ tionis conclusio. Potest tamen utraque coniungi, ut sit una definitio, hoc modo: Do­ mus est cooperimentum constitutum ex dictis, defendens a pluvia, frigore et calore. Talis autem definitio continet totum quod est in demonstratione, scilicet medium et conclu­ sionem. Et ideo talis definitio est demonstra­ tio positione differens; quia in hoc solo dif­ fert a demonstratione, quia non est ordinata in modo et figura. 140 [6]. Sciendum est autem quod quia demonstratio non est corruptibilium, sed sem­ piternorum, neque definitio, Plato coactus fuit ponere ideas. Cum enim ista sensibilia sunt corruptibilia, videbatur quod eorum non posset esse neque demonstratio, neque defi­ nitio. Et ideo videbatur quod oporteret po­ — 200 — 140-142 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM nere quasdam substantias incorruptibiles, de quibus et demonstrationes et definitiones da­ rentur. Et has substantias sempiternas voca­ bat species vel ideas (5). 141 [7]. Sed huic opinioni occurrit Ari­ stoteles superius dicens quod demonstratio non est corruptibilium nisi per accidens. Etsi enim ista sensibilia corruptibilia sint in parti­ culari, in universali tamen quamdam sem­ piternitatem habent. Cum ergo demonstratio detur de istis sensibilibus in universali, non autem in particulari, sequitur quod demon­ stratio non sit corruptibilium, nisi per acci­ dens; sempiternorum autem est per se. 142 [8]. Deinde cum dicit [93]: Eorum autem quae etc., ostendit quomodo eorum, quae sunt ut frequenter, possit esse demon­ stratio, dicens: quod eorum quae saepe fiunt, sunt etiam demonstrationes et scientiae: sicut de defectu lunae, qui tamen non semper est. Non enim luna semper deficit, sed aliquando. Haec autem quae sunt frequenter, secundum quod huiusmodi sunt, idest secundum quod de eis demonstrationes dantur, sunt semper: sed secundum quod non sunt semper, sunt particularia. De particularibus autem non po(5) L. 1, 1. xvi test esse demonstratio, ut ostensum est (6), sed solum de universalibus. Unde patet quod huiusmodi, secundum quod de eis est demon­ stratio, sunt semper. Et sicut est de defectu lunae, ita est de omnibus aliis similibus. Consideranda tamen est differentia inter ea. Quaedam enim non sunt semper secun­ dum tempus, sunt autem semper per compa­ rationem ad causam: quia nunquam deficit, quin posita tali causa, sequatur effectus; sicut est de defectu lunae. Nunquam enim deficit, quin semper sit lunae eclypsis, quandocunque terra diametraliter interponitur inter so­ lem et lunam. In quibusdam vero contingit quod non semper sunt, etiam per compara­ tionem ad causam: quia videlicet causae im­ pediri possunt. Non enim semper ex semine hominis generatur homo habens duas manus; sed quandoque fit defectus vel propter im­ pedimentum causae agentis vel materiae. In utrisque autem sic ordinandae sunt demon­ strationes, ut ex universalibus propositionibus inferatur universalis conclusio, removendo il­ la, in quibus potest esse defectus vel ex parte temporis tantum vel etiam ex parte causae. Cf. infra lect. XIX, n. 8. (6) ---- 201 Lect. IX. L. i, 1. xvii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XVII. (nn. 143-148; [94-99]). Demonstratio procedit non ex communibus, sed ex propriis principiis rei demonstratae. TEXTUS ARISTOTELIS Caput IX (23) Quoniam autem manifestum est ■ quod unumquodque demonstrare non est, sed aut ex unoquoque principio­ rum, si id quod demonstratur sit secun­ dum quod est illud, non est scire hoc quidem, si ex veris et indemonstrabi­ libus monstretur et immediatis. Est enim sic monstrare, sicut Bryso tetragonismum. Secundum commune enim demonstrant rationes huiusmodi et quod alteri inest, unde et in aliis conveniunt hae rationes, non tantum proximis. Non itaque secundum quod illud est scit, sed secundum accidens; non enim convenit demonstratio et in aliud ge­ nus. Unumquodque autem scimus se­ cundum accidens, cum secundum illud non cognoscimus, secundum quod est ex principiis illius, in quantum illud est, ut duobus rectis aequales habere cui inest per se, quod dictum est, ex prin­ cipiis ipsius. Quare si per se et illud inest, cui inest, necesse est medium in eadem proximitate esse. Si vero non, sed sicut harmonica per arithmeticam, huiusmodi demonstrantur quidem similiter, sed differunt. Ipsum enim quia alterius quidem scientiae est (subiectum enim alterum genus est), sed propter quid superioris est, cuius per se passiones sunt. Quare ex his manifestum est, quod non sit demon­ strare unumquodque simpliciter, sed se­ cundum quod ex uniuscuiusque princi­ piis est. Sed horum principia habent commune. 97. Si autem hoc, manifestum est quod non est uniuscuiusque principia mon­ strare: erunt enim illa omnium princi­ pia, et scientia illorum propria om­ nibus. 98. Et namque scivit magis intelligens ex superioribus causis; ex prioribus enim scivit, cum non ex causatis sciat cau­ sas. Quare si magis scivit et maxime, et scientia illa erit et magis et maxime. 99. Sed demonstratio non convenit in aliud genus, sed aut sicut dictum est geome­ tricae in mechanicas vel machinativas aut speculativas, et arithmeticae in har­ monicas. SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis: non sufficit ad hoc quod aliquid sciatur, quod demonstratio pro­ cedat ex veris et immediatis, sed requiritur quod sit ex propriis. 2. Probatur: nam si demonstratio non sit ex principiis propriis rei demonstratae, haec non per se, sed per accidens sciri solummodo potest. 3. Solvitur dubitatio et confirmatur thesis. - Cum passio insit subiecto propter medium, scientia inferior, quae de proprio subiecto demonstrat passionem per medium superioris scien­ tiae, cognoscit de ipso subiecto non propter quid, sed tantum quia. - Principia propria parti­ cularium scientiarum habent aliquid commune prius eis. 4. Non est uniuscuiusque scientiae demonstrare principia sua propria: haec enim possunt probari per communia omnium principia, quae ut sibi propria considerat philosophia prima, seu metaphysica. 5. Ergo philosophia prima, quae considerat principia communia, ex quibus probantur prin­ cipia immediata aliarum scientiarum, his omnibus scientiis praeeminet. 6. Demonstratio non procedit ex uno in aliud genus, nisi sicut dictum est (n. 3) quod scientia superior procedit ad scientias inferiores. 202 143-146 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. xvii COMMENTARIUM S. THOMAE 143 [1]. Ostenderat supra Philosophus quod demonstratio non procedit ex principiis extraneis; hic autem ostendit quod non pro­ cedit ex communibus. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit propositum [94]; secundo, inducit quandam conclusionem ex dictis; ibi [97] : Si autem hoc est C) etc. Circa primum tria facit. Primo [94], proponit intentum dicens quod, quia manifestum est quod non contingit unumquodque per unumquodque demonstra­ re, sed oportet quod demonstratio fiat ex unoquoque principiorum, hoc modo, quod id quod demonstratur sit secundum quod est illud, idest, oportet quod principia demonstra­ tionis insint per se ei, quod demonstratur: si, inquam, ita est, non sufficit, ad hoc quod aliquid sciatur, quod demonstretur ex veris et immediatis, sed oportet ulterius quod de­ monstretur ex principiis propriis. 144 [2]. Secundo; ibi [95]: Est enim sic demonstrare etc., probat propositum, scilicet quod non sufficiat ex veris et immediatis ali­ quid demonstrare, quia sic contingeret aliquid demonstrare, sicut Bryso demonstravit tetragonismum, idest quadraturam circuli, osten­ dens aliquod quadratum esse circulo aequale per aliqua principia communia, hoc modo: In quocunque genere est invenire aliquid maius et minus alicui, in eodem est invenire et illi aequale; in genere autem quadratorum est invenire aliquod quadratum minus cir­ culo, quod scilicet scribitur intra circulum, et aliquod maius circulo, intra quod circulus describitur; ergo est invenire aliquod quadra­ tum circulo aequale. Haec quidem probatio est secundum com­ mune: aequale enim, et maius, et minus, excedunt genus quadranguli et circuli. Unde patet quod huiusmodi rationes demonstrant secundum aliquod commune, quia medium alteri inest, quam ei de quo fit demonstratio: et ideo huiusmodi rationes conveniunt aliis, et non conveniunt istis, de quibus dantur, tanquam proximis. Unde patet quod qui scit per huiusmodi rationes, non scit secundum quod illud est, idest per se, sed per accidens tantum. Si enim esset secundum se, non conveniret demonstratio in aliud genus. Unumquodque enim scimus secundum accidens, cum non co­ gnoscimus illud secundum quod est ex prin­ cipiis illius, idest secundum quod est ex prin­ cipiis per se. Sicut habere tres angulos ae­ quales duobus rectis inest per se triangulo, idest secundum quod est ex principiis illius. Quare si per se inesset medium acceptum con­ clusioni, necesse esset in eadem proximitate (1) n. 4. esse, idest proximum esse secundum genus conclusioni. 145 [3]. Tertio; ibi [96]: Si vero non etc., excludit quandam dubitationem. Contingit enim aliquando medium demonstrationis non esse in eodem genere cum conclusione. Quod qualiter contingat ostendit dicens : Si vero non sit medium in eadem proximitate con­ clusioni, sed hoc modo sicut demonstratur aliquid in harmonica, idest in musica, per arithmeticam; verum quidem est quod huius­ modi etiam similiter demonstratur. Fit enim demonstratio in inferiori scientia per prin­ cipia superioris scientiae, ut ostensum est (2); sicut et in scientia superiori per principia su­ perioris. Sed in hoc differt, quod alterius scientiae, scilicet inferioris, est scire ipsum quia tan­ tum : genus enim subiectum inferioris scien­ tiae est alterum a genere subiecto superioris scientiae, ex qua sumuntur principia. Sed scire propter quid est superioris scientiae, cuius sunt per se illae j ssiones. Cum enim passio insit subiecto propter medium, illa scientia considerabit propter quid, ad quam pertinet medium, cuius per se est passio, quae de­ monstratur. Si vero subiectum sit ad aliam scientiam pertinens, illius scientiae non erit propter quid, sed quia tantum; nec tali sub­ iecto per se conveniet passio demonstrata de ipso, sed per medium extraneum. Si vero me­ dium et subiectum pertineant ad eamdem scientiam, tunc illius scientiae erit scire quia et propter quid. Remota autem dubitatione, ulterius con­ clusionem intentam principaliter inducit, di­ cens quod ex praedictis patet quod non est demonstrare unumquodque simpliciter, idest quocunque modo, sed secundum hoc quod demonstratur ex propriis principiis uniuscuius­ que. Sed et principia propria singularum scientiarum habent aliquod commune prius eis. 146 [4]. Deinde cum dicit [97]: Si au­ tem hoc etc., inducit quandam conclusionem sequentem ex dictis. Et circa hoc tria facit. Primo, inducit conclusionem dicens quod, si hoc verum est, scilicet quod demonstra­ tiones in singulis scientiis non fiunt ex com­ munibus principiis, et iterum quod principia scientiarum habent aliquid prius se, quod est commune; manifestum est quod non est uniuscuiusque scientiae demonstrare principia sua propria. Illa enim priora principia, per quae possent probari singularum scientiarum propria principia, sunt communia principia omnium, et illa scientia, quae considerat hu­ iusmodi principia communia, est propria om(2) — 203 — Lect. XV. L·. I, 1. XVH IN POSTERIORUM ANALYTICORUM nibus, idest ita se habet ad ea, quae sunt communia omnibus, sicut se habent aliae scientiae particulares ad ea, quae sunt pro­ pria. Sicut cum subiectum arithmeticae sit nu­ merus, ideo arithmetica considerat ea, quae sunt propria numeri : similiter prima philo­ sophia, quae considerat omnia principia, ha­ bet pro subiecto ens, quod est commune ad omnia; et ideo considerat ea, quae sunt pro­ pria entis, quae sunt omnibus communia, tanquam propria sibi. 147 [5]. Secundo, cum dicit [98] : Et nam­ que scivit etc., ostendit praeeminentiam hu­ iusmodi scientiae, quae considerat principia communia, scilicet primae philosophiae, ad alias. Semper enim oportet illud, per quod aliquid probatur, esse magis scitum vel no­ tum. Qui enim scit aliquid ex superioribus causis, oportet'quod sit magis intelligens illas causas, quia scivit ex prioribus simpliciter, cum non sciat ex causatis causas: quando enim aliquis scit ex causatis causas, tunc non intelligit ex prioribus et ex magis notis sim­ pliciter, sed ex magis notis et prioribus quoad nos. 146-148 Cum autem principia inferioris scientiae probantur ex principiis superioris, non pro­ ceditur ex causatis in causas, sed e converso. Unde oportet quod talis processus sit ex prioribus et ex magis notis simpliciter. Opor­ tet ergo magis esse scitum quod est supe­ rioris scientiae, ex quo probatur id quod est inferioris, et maxime esse scitum id, quo omnia alia probantur, et ipsum non probatur ex alio priori. Et per consequens scientia su­ perior erit magis scientia, quam inferior; et scientia suprema, scilicet philosophia prima, erit maxime scientia. 148 [6]. Tertio, ibi [99]: Sed demonstra­ tio etc., redit ad principalem conclusionem: et dicit quod demonstratio non procedit in aliud genus, nisi sicut dictum est quod de­ monstratio geometriae procedit ad scientias inferiores; sicut sunt artes mechanicae, quae utuntur mensuris; aut speculativae, sicut scien­ tiae quae sunt de visu, ut perspectivae, quae sunt de visuali; et similiter est de arithmetica in comparatione ad harmonicam, idest mu­ sicam. — 204 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. xvin LECTIO XVIII. (nn. 149-158; [100-107]). De differentia inter principia et non principia, principia communia et propria. L e c tio X IX , 159-192 [108-113]. L e c tio X V III, n n . 1 4 9 -1 5 8 [1 0 0 -1 0 7 ]. SCHEMA (Lect. XVIII, XIX; nn. 149-172; [100-113]). Postquam ostendit quod demonstratio procedit non ex principiis communibus sed ex propriis, hic determinat de principiis propriis et communibus 149 [100]. I) Ostendit necessitatem huiusmodi determinationis 149 [100]. II) Determinat de principiis propriis et communibus 150 [101]. A) Determinat de principiis propriis et communibus 150 [101]. 1) Distinguit principia a non principiis 151 [101]. a) Ostendit quae sint principia 151 [101]. b) Ostendit convenientiam et differentiam inter principia et non principia 152 [102]. 2) Distinguit principia ad invicem 153 [103]. a) Principia propria a communibus 153 [103]. a’) Dividit principia propria et communia 154 [103]. aa) Ponit divisionem 154 [103]. bb) Exemplificat de utrisque 155 [104]. cc) Ostendit quomodo praemissis principiis scientiae demon­ strativae utantur 156 [105]. j) De communibus dicit quod sufficiens est accipere unumquodque istorum communium 156 [105]. jj) Ostendit qualiter demonstrativae scientiae utantur propriis principiis 157 [108]. b’) Manifestat quoddam, quod poterat esse, dubium 158 [107]. b) Communia principia ad invicem 159 [108]. a’) Ponit eorum distinctionem ad invicem 159 [108]. j) Distinguit communes animi conceptiones a suppo­ sitionibus 160 [108]. jj) Distinguit petitiones et suppositiones ad invicem 162 [109]. b’) Ostendit differentiam definitionum a suppositionibus 163 [no]. aa) Prima ratio 163 [110]. j) Ponit rationem 163 [no]. jj) Excludit quamdam dubitationem 164 [ni]. bb) Secunda ratio 165-[112]. c’) Ostendit quod non est necessarium ponere ideas, ut Plato posuit r66 [113]. B) Ostendit qualiter ad huiusmodi principia se habeant demonstrativae scientiae (Lect. XX, 167 [XI41). -- 205 — L. I, 1. χνιπ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Caput IX) 100. Difficile autem noscere est, si scivit aut non. Difficile enim noscere est, si ex uniuscuiusque principiis scimus aut non, quod vere est scire; opinamur autem, si habeamus ex veris aliquibus syllogismum et primis, scire; sed hoc non est, sed proxima oportet esse primis. Caput X 101. (24) Dico autem principia in unoquo­ que genere, quae cum sint, non con­ tingit demonstrare. 102. Quid quidem igitur et prima signifi­ cent et quae sunt ex his accipiendum est; quod autem sint, principia quidem necesse est accipere, alia vero demon­ strare; ut quid unitas, et quid rectum, et quid est triangulus; esse autem uni­ tatem accipere et magnitudinem, altera vero demonstrare. 103. Sunt autem, quibus utimur in demon­ strativis scientiis, alia quidem propria uniuscuiusque scientiae, alia vero com­ munia; communia autem secundum analogiam, quoniam utile est quantum est in eo genere, quod est sub scientia. 104. Propria principia quidem, ut lineam es­ ae huiusmodi et rectum; communia autem, ut ab aequalibus aequalia si au­ feras, quod aequalia reliqua sunt. 105. Sufficiens autem est unumquodque isto­ rum quantumcumque in genere est: idem enim faciet geometria etsi non de omnibus accipiat, sed in magnitu- dinibus solum; arithmetica autem in numeris. 106. Sunt autem propria quidem et quae accipiuntur esse, circa quae scientia speculatur quae sunt per se; ut arith­ metica unitates, geometria autem signa et lineas. Hae enim recipiunt esse, et hoc esse. Horum autem passiones per se, quid quidem significet unaquaeque, accipiunt; ut arithmetica quidem quid impar aut par, aut quadratus, aut cu­ bus; geometria vero quid irrationale, aut reflecti, aut curvare; quod autem sint, demonstrant per communia, et ex his quae demonstrantur per communia. Et astrologia similiter. Omnis enim demonstrativa scientia circa tria est, quaecumque esse ponuntur; haec sunt autem, genus, cuius per se passionum speculativa est, et quae communes di­ gnitates dicuntur, ex quibus primis demonstrant, et tertium passiones, qua­ rum quid significet unaquaeque accipit. 107. Quasdam tamen scientias nihil prohi­ bet quaedam eorum despicere, ut ge­ nus non supponere esse, si sit mani­ festum quoniam est (non enim similiter manifestum quod numerus sit et quod calidum et frigidum); et passiones non est recipere quid significent, si sint ma­ nifestae; sicut nec communia non re­ cipit quid significent, quod est aequalia ab aequalibus demere, quoniam notum est. Sed nihil minus natura tria haec sunt, circa quod demonstratur, et quae demonstrantur, et ex quibus. SYNOPSIS 1. Necessitas determinandi de principiis propriis et communibus. 2. Divisio argumenti. 3. Principia in unoquoque genere sunt illa quae, cum sint vera, non contingit demonstrare, vel simpliciter si sint principia prima, vel ad minus in illa scientia in qua assumuntur ut prin­ cipia. 4. Principia et non principia conveniunt in eo quod de utrisque oportet accipere, quasi sup­ ponendo, quid significent; differunt autem ex eo quod de principiis supponitur quia sunt, de aliis vero, quae sunt ex principiis, probatur. 5. Aliae subdivisiones textus. 6. Principiorum, quibus utimur in demonstrationibus, alia sunt propria uniuscuiusque scien­ tiae, alia vero communia: quae tamen ultima accipiuntur in unaquaque scientia non absolute, sed in quantum pertinent ad genus subiectum quod continetur sub illa scientia. 7. Exemplo explicatur quae sint principia propria et communia. 8. Scientiae demonstrativae utuntur principiis communibus non secundum eorum amplitudi­ nem, sed, ut dictum est n. 6, quantum ad genus subiectum de quo sunt. ■— 206 ---- 149-156 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. χνιπ 9. Utuntur autem principiis propriis, ea supponendo quia sunt vel quid sunt vel utrumque. 10. Solvitur dubium. - Tria (quae sunt principia in demonstrationibus), nempe quia sunt di­ gnitates, et quid sit passio, et quia et quid sit subiectum demonstrationis, sunt naturaliter sup­ ponenda in qualibet scientia. COMMENTARIUM S. THOMAE 149 [1]. Postquam ostendit quod demon­ stratio non procedit ex principiis communibus sed ex propriis, hic ad evidentiam praemis­ sorum determinat de principiis propriis et communibus. Et circa hoc duo facit. Primo [100], ostendit necessitatem huius­ modi determinationis, dicens quod difficile est cognoscere utrum sciamus ex principiis pro­ priis (quod solum est vere scire) aut non ex propriis. Opinantur enim multi se scire, si habeant syllogismum ex aliquibus veris et et primis. Sed hoc non est verum : immo oportet, ad hoc quod sciamus, quod principia sint proxima illis quae debent demonstrari (quae hic dicuntur prima, sicut et supra i1) dicebantur extrema); vel oportet proxima esse primis principiis indemonstrabilibus. 150 [2]. Secundo, ibi [101]: Dico autem principia etc., determinat de principiis pro­ priis et communibus. Et circa hoc duo facit: primo enim de­ terminat de principiis propriis et communi­ bus; secundo, ostendit qualiter ad huiusmodi principia se habeant demonstrativae scientiae; ibi [114]: Non contingere autem (2) etc. Circa primum duo facit: primo, distinguit principia a non principiis; secundo, principia ad invicem; ibi [103] : Sunt autem quibus (3) etc. 151 [3]. Circa primum duo facit. Primo [101], ostendit quae sint principia, dicens quod principia in unoquoque genere sunt illa quae, cum sint vera, tamen non con­ tingit ea demonstrare vel simpliciter si sint principia prima, vel ad minus non est de­ monstrare in illa scientia in qua sumuntur ut principia. Dicit autem, cum sint vera, ad dif­ ferentiam falsorum, quae non demonstrantur in aliqua scientia. 152 [4]. Secundo, ibi [102]: Quid qui­ dem igitur etc., ostendit convenientiam et dif­ ferentiam inter principia et non principia. Conveniunt enim principia cum non prin­ cipiis in hoc, quod de utrisque oportet acci­ pere, quasi supponendo quid significent, et prima, idest principia, et quae sunt ex his, idest quae ex principiis sumuntur: quia quod quid est proprie pertinet ad scientiam quae est de substantia, scilicet ad philosophiam primam, a qua (4) omnes aliae hoc accipiunt. (1) (2) (3) (4) Lect. XV. n. 6. Cf. lect. XX. n. 5. Cf. lect. pracc., n. 4. Sed in hoc differunt principia, et quae sunt ex principiis, quia de principiis oportet acci­ pere supponendo quod sunt; de aliis autem, quae sunt ex principiis, oportet demonstrare quia sunt. Sicut in mathematicis accipitur sup­ ponendo et quid est unitas, quae est princi­ pium, et quid est rectum, et quid est trian­ gulus, quae non sunt principia, sed passiones: sed quod unitas sit, aut quod magnitudo sit, accipit mathematicus quasi principia; alia vero demonstrat, scilicet quae sunt ex principiis. Demonstrat enim triangulum aequilaterum et angulum rectum, et etiam hanc lineam re­ ctam esse. 153 [5]. Deinde cum dicit [103]: Sunt autem quibus etc., distinguit principia ad in­ vicem : et primo, principia propria a com­ munibus; secundo, communia ad invicem; ibi [108]: Non est autem suppositio (5) etc. Prima dividitur in duas; in prima, dividit principia propria et communia; in secunda, manifestat quoddam quod poterat esse du­ bium; ibi [107]: Quasdam tamen scientias (6) etc. 154 [6J. Circa primum tria facit. Primo [103], ponit divisionem, dicens quod principiorum, quibus utimur in demonstrati­ vis scientiis, alia sunt propria uniuscuiusque scientiae, alia vero communia. Et quia hoc posset videri contrarium ei, quod supra ostensum est (7), quia scientiae demonstrati­ vae non procedunt ex communibus, ideo subiungit quod communia principia accipiuntur in unaquaque scientia demonstrativa secundum analogiam, idest secundum quod sunt proportionata illi scientiae. Et hoc est quod sub­ dit exponens, quod utile est accipere huius­ modi principia in scientiis, quantum pertinet ad genus subiectum, quod continetur sub illa scientia. 155 [7]. Secundo, ibi [104]: Propria prin­ cipia etc., exemplificat de utrisque, dicens quod propria principia sunt, ut lineam esse huiusmodi, vel rectum. Tam enim subiecti quam passionis definitio in scientiis pro prin­ cipio habetur. Communia vero principia sunt, ut, si ab aequalibus aequalia demas, quae re­ manent sunt aequalia, et aliae communes ani­ mi conceptiones. 156 [8]. Tertio, ibi [105]: Sufficiens au­ tem est etc., ostendit quomodo praemissis principiis scientiae demonstrativae utantur. (5) Lect. seq. (6) n. 10. (7) Lect. praec. 207 ---- L. I, i. χνπι IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Et primo quidem de communibus dicit quod sufficiens est accipere unumquodque istorum communium, quantum pertinet ad genus subiectum, de quo est scientia. Idem enim faciet geometria, si non accipiat prae­ missum principium commune in sua commu­ nitate, sed solum in magnitudinibus, et ari­ thmetica in solis numeris. Ita enim poterit concludere geometria, si dicat: si ab aequa­ libus magnitudinibus aequales auferas magni­ tudines, quae remanent sunt aequales; sicut si diceret: si ab aequalibus aequalia demas, quae remanent sunt aequalia. Et similiter di­ cendum est de numeris. 157 [9]. Secundo, ibi [106]: Sunt autem propria etc., ostendit qualiter demonstrativae scientiae utantur propriis principiis, dicens quod propria principia sunt quae supponun­ tur esse in scientiis, scilicet subiecta, circa quae scientia speculatur ea quae per se in­ sunt eis. Sicut arithmetica considerat unitates, et geometria considerat signa, idest puncta et lineas. Praedictae enim supponunt esse et hoc esse, idest supponunt de eis, et quia sunt et quid sunt. Sed de passionibus supponunt praedictae scientiae quid significet unaquaeque; sicut arithmetica supponit quid est par, et quid est impar, aut quid est numerus quadratus aut cubicus; et geometria supponit quid est ratio­ nale in lineis. Dicitur enim linea rationalis, de qua possumus ratiocinari per lineam da­ tam: huiusmodi autem est omnis linea com­ mensurabilis lineae datae; quae vero est ei non commensurabilis, vocatur irrationalis vel surda. Similiter et geometria supponit quid est reflexum aut curvum. Sed praedictae scien­ tiae demonstrant de omnibus praedictis pas­ 156-158 sionibus quod sint per principia communia, et ex illis principiis, quae demonstrantur ex communibus. Et quod dictum est de geometria ei arithme­ tica, intelligendum est etiam de astrologia. Omnis enim scientia demonstrativa est circa tria: quorum unum est genus subiectum, cuius per se passiones scrutantur; et aliud est com­ munes dignitates, ex quibus sicut ex primis demonstrat; tertium autem passiones, de qui­ bus unaquaeque scientia accipit quid signi­ ficent. 158 [10]. Deinde cum dicit [107]: Quas­ dam tamen scientias etc., manifestat quod­ dam, quod poterat esse dubium. Quia enim dixerat quod scientiae supponunt de princi­ piis quia sunt, de passionibus quid sunt, de subiectis autem utrumque, posset aliquis cre­ dere quod oporteret specialem fieri mentionem de omnibus istis. Unde hoc removet, dicens quod nihil prohibet quasdam scientias despi­ cere quaedam praedictorum, idest non facere mentionem expressam de praemissis, sicut quandoque non facit mentionem de hoc quod supponat genus subiectum esse, si sit mani­ festum quod sit, quia non est similiter mani­ festum de omnibus quod sint, sicut quod sit numerus, et quod sit calidum vel frigidum: quorum unum est propinquum rationi, alte­ rum sensui. Similiter et quaedam scientiae non supponunt de passionibus quid signifi­ cent, expressam mentionem de eis faciendo. Sicut etiam non oportet quod de communibus principiis semper scientiae faciant mentionem, quia nota sunt. Nihilominus tamen, tria prae­ dicta naturaliter sunt in qualibet scientia sup­ ponenda. ■— 208 -- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. χχχ LECTIO XIX. (nn. 159-166; [108-113]). De differentia principiorum communium ab invicem. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput X) 108. (25) Non est autem suppositio neque petitio, quod necesse est propter sei­ psum esse, et videri necesse est. Non enim ad exterius rationem est, sed ad eam, quae est in anima; quoniam ne­ que syllogismus. Semper enim est in­ stare ad exterius rationem, sed ad in­ terius rationem non semper. 109. Quaecumque igitur demonstrabilia ac­ cipit esse ipse non demonstrans, haec si quidem probabilia accipiat discenti, supponuntur, et non est simpliciter sup­ positio, sed ad illum solum; si vero neque unius opinionis, aut contrariae est, accipiat, idem petit. Et in hoc dif­ ferunt suppositio et petitio; est enim petitio in contrarium discentis opinio­ ni; aut quod si aliquis, demonstrabile cum sit, accipiat et utatur non demon­ strans. 110. Termini igitur non sunt suppositiones (nihil enim esse aut non esse dicunt), sed in propositionibus sunt supposi­ tiones. Terminos autem solum intelligere oportet; hoc autem non est sup­ positio, nisi et audire suppositionem aliquis esse dicat. Sed quorumcumque existentium, in eo quod illa sunt, fit conclusio. 111. Neque geometra falsa supponit, sicut quidam affirmant dicentes, quod non oportet falso uti geometram: mentiri autem dicentem (lineam) unius pedis esse, non unius pedis: aut rectam scri­ ptam, non rectam esse. Sed geometra nihil concludit secundum hanc lineam, quam ipse posuit, sed quae per haec ostenduntur. Caput XI 112. Amplius, petitio et suppositio omnis, aut sicut totum est, aut sicut in parte: termini autem neutrum horum. 113. Species quidem igitur esse, aut unum aliquid extra multa, non necesse est, si demonstratio erit; esse tamen unum de multis verum dicere necesse est: non enim erit universale, nisi hoc sit; si vero universale non sit, medium non erit: quare neque demonstratio. Opor­ tet itaque aliquid unum et idem de pluribus esse, non aequivocum in de­ monstratione. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Communes animi conceptiones habent commune cum aliis principiis demonstrationis quod necesse est esse per se veras; sed proprium illarum est quod etiam necesse est videri quod per se sunt verae. 3. Nempe, adeo verae sunt et ut tales cognoscuntur, ut interiori intellectu eis nequeat con­ tradici; et ideo non sunt neque petitiones neque suppositiones. 4. Suppositio, petitio (et quaestio): assumuntur ut principia indemonstrabilia, quamvis de­ monstrabilia sint per aliam scientiam. 5. Definitiones a suppositionibus distinguuntur: omnis enim petitio vel suppositio dicit ali­ quid esse vel non esse; definitiones autem non dicunt aliquid esse, vel non esse. 6. Solvitur dubitatio. ---- 2O9 ---14 - In iib. Peri herm. L·. I, 1. xix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 159-163 7. Probatur alia ratione definitiones a suppositionibus distingui: nam omnis suppositio vel petitio est propositio universalis vel particularis; sed definitio neutrum horum est, quia nihil in ea praedicatur, neque universaliter, neque particulariter. 8. Species seu ideae platonicae non sunt necessariae ad demonstrationem; necesse tamen est ut medium demonstrationis sit universale, hoc est unum et idem, non aequivoce sed univoce de pluribus praedicatum. COMMENTARIUM S. THOMAE 159 [1]. Postquam divisit Aristoteles prin­ cipia communia a propriis, hic distinguit com­ munia principia ad invicem. Et dividitur in partes tres: in prima, ponit distinctionem communium principiorum ad invicem [108]; in secunda, ostendit differen­ tiam definitionis a quodam genere principio­ rum communium, ibi [110]: Termini igitur non C1) etc.; in tertia, excludit quemdam er­ rorem, ibi [113]: Species quidem igitur (2) etc. Circa primum duo facit: primo, distinguit communes animi conceptiones (3) a petitio­ nibus, sive suppositionibus; secundo, petitio­ nes et suppositiones ad invicem, ibi [109] : Quaecunque quidem igitur (4) etc. 160 [2]. Circa primum [108] consideran­ dum est quod communes animi conceptiones habent aliquid commune cum aliis principiis demonstrationis, et aliquid proprium. Com­ mune quidem habent, quia necesse est tam ista, quam alia principia per se esse vera. Proprium autem est horum principiorum quod non solum necesse est ea per se vera esse, sed etiam necesse est videri quod per se sint vera. Nullus enim potest opinari contraria eorum. 161 [3]. Dicit ergo quod illud principium, quod necesse est non solum per seipsum esse, sed etiam ulterius necesse est, ipsum videri, scilicet communis animi conceptio vel digni­ tas, non est neque petitio neque suppositio (5). Quod sic probat. Petitio et suppositio exte­ riori ratione confirmari possunt, idest argu­ mentatione aliqua. Sed communis animi con­ ceptio non est ad exterius rationem, quia non potest probari per aliquam argumentationem, sed est ad eam, quae est in anima, quia lu­ mine naturalis rationis statim fit nota. Et quod non sit ad exterius rationem patet, quia non fit syllogismus ad probandas huius­ modi communes animi conceptiones. Et quod huiusmodi non sunt notae per exteriorem ra­ tionem, sed per interiorem, probat per hoc, quod exteriori rationi potest instari vel vere vel apparenter: interiori autem rationi non est possibile semper instari. Et hoc ideo, quia (1) (2) (3) (4) (5) n. 5. n. 8. Cf. lect. V, n. 7. n. 4. Cf. lect. V, n. 6 scqq. nihil est adeo verum, quin voce possit ne­ gari. Nam et hoc principium notissimum, quod non contingat idem esse et non esse, quidam ore negaverunt. Quaedam autem adeo vera sunt, quod eorum opposita intellectu capi non possunt; et ideo interiori ratione eis obviari non potest, sed solum exteriori, quae est per vocem. Et huiusmodi sunt communes animi conceptiones. 162 [4]. Deinde, cum dicit [109]: Quae­ cunque igitur etc., distinguit suppositiones et petitiones ad invicem. Sciendum tamen est, quod aliquid commune habent, et in aliquo differunt. Hoc quidem commune est eis, quod cum sint demonstrabilia, tamen demonstrator accipit ea non demonstrans, et praecipue, quia non sunt demonstrabilia per suam scien­ tiam, sed per aliam, ut supra dictum est (6). Unde et inter immediata principia computan­ tur, quia demonstrator utitur eis absque me­ dio, eo quod non habeant medium in illa scientia. Differunt autem ad invicem: quia si qui­ dem talis propositio sit probabilis addiscenti, cui fit demonstratio, dicitur suppositio. Et sic suppositio dicitur non simpliciter, sed ad ali­ quem. Si vero ille nec sit eiusdem opinionis, neque contrariae, oportet quod demonstrator hoc ab eo petat, et tunc dicitur petitio. Si autem sit contrariae opinionis, tunc erit quae­ stio, de qua oportet disputari inter eos. Hoc tamen omnibus commune est, quod unoquo­ que eorum utitur demonstrator non demon­ strans, cum sit demonstrabile. 163 [5]. Deinde, cum dicit [110]: Termini igitur non sunt etc., distinguit definitiones a suppositionibus per duas rationes; quarum secunda incipit ibi [112]: Amplius petitio etc. (7). Circa primum duo facit: primo, ponit ra­ tionem, quae talis est : Omnis petitio, vel suppositio dicit aliquid esse vel non esse; ter­ mini autem, idest definitiones (8), non dicunt aliquid esse vel non esse; termini ergo non sunt suppositiones neque petitiones, per se sumpti. Sed in propositionibus assumpti sunt suppositiones; ut cum dicitur, homo est ani­ mal rationale mortale. Sed terminos per se sumptos, oportet solum intelligere; intelligere (6) Lect. V. n. 7, et XVII, n. 4. (7) n. 7. (8) Cf. I Perth., lect. IV. n. 2. ---- 210 ---- 163-166 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM autem non est supponere, sicut nec audire. Sed illa supponuntur quorumcunque existentium, idest ex quibuscumque existentibus fit conclusio, in eo quod illa sunt, idest propter praemissa. 164 [6]. Secundo, ibi [111]: Neque geo­ metra etc., excludit quamdam dubitationem. Dicebant enim quidam quod geometra falsa suppositione utebatur, cum diceret lineam esse unius pedis, quae non est unius pedis; aut lineam descriptam in pulvere esse rectam, quae non est recta. Sed ipse dicit quod geo­ metra non supponit falsum propter hoc. Cum enim geometra nihil demonstret de particu­ laribus, sed de universalibus, ut supra dictum est (9); hae autem lineae sunt quaedam parti­ cularia; manifestum est quod de his lineis nihil demonstrat, neque etiam ex eis, sed uti­ tur eis ut exemplis universalium, quae per haec exempla intelliguntur, de quibus et ex quibus demonstrat. 165 [7]. Deinde, cum dicit [112]: Amplius petitio etc., ponit secundam rationem, quae talis est: Omnis suppositio vel petitio est in toto vel in parte, idest est propositio univer­ salis vel particularis; sed definitiones neutrum (9) L. I, 1. xix horum sunt, quia in eis nihil ponitur sive praedicatur, neque universaliter, neque parti­ culariter; ergo etc. 166 [8]. Deinde, cum dicit [113]: Species quidem esse etc., ostendit ex praemissis quod non est necessarium ponere ideas, ut Plato posuit. Ostensum est enim supra (10) quod demonstrationes de universalibus sunt, et hoc modo sunt de sempiternis. Non igitur necesse est ad hoc quod demonstratio sit, species esse, idest ideas, aut quodcunque unum extra mul­ ta, sicut ponebant Platonici mathematica se­ parata cum ideis, ut sic demonstrationes pos­ sint esse de sempiternis. Sed necessarium est esse unum in multis et de multis, si demon­ stratio debet esse, quia non erit universale, nisi sit unum de multis; et si non sit uni­ versale, non erit medium demonstrationis; ergo nec demonstratio. Et quod oporteat me­ dium demonstrationis esse universale, patet per hoc quod oportet medium demonstratio­ nis esse unum et idem de pluribus praedica­ tum non aequivoce, sed secundum rationem eamdem : quod est ratio universalis. Si autem aequivocum çsset, posset accidere vitium in arguendo. (10) Lect. XVL 211 Lect. XVI. L. I, 1. xx IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XX. (nn. 167-172; [114-117]). Quomodo demonstratiyae scientiae se habeant ad principia communia. [114-117]. Postquam determinavit de principiis propriis et communibus, hic ostendit qualiter demonstrativae scientiae se habeant ad ipsa 167 [114]. / I) Ostendit qualiter se habeant demonstrativae scientiae circa principia communia 167 [114]. 1) Circa prima principia inter communia 167 [114]. a) Circa hoc principium: « Non contingit simul affirmare et negare », 168 [114]. b) Circa hoc principium: « De quolibet est affirmatio vel negatio vera », 169 [115]· 2) Circa omnia principia communia 170 [116]. a) Dicit quod omnes scientiae utuntur communibus principiis 170 [116]. b) Ostendit quod quaedam scientiae utuntur eis diverso modo 171 [117]. 180-191 [122-131]. i. Lectio XXII, Lectio XXI, nn. 173-179 [118-121]. Lectio XX, nn. 167-172 SCHEMA (Lect. XX-XXII; nn. 167-191; [114-131]). II) Ostendit qualiter se habeant circa principia propria 173 [118]. A) Ostendit quod in qualibet scientia sunt propriae interrogationes, responsiones, dis­ putationes 173 [118]. 1) Propriae interrogationes 174 [118]. a) Ipsae sunt in qualibet scientia 174 [118]. b) Quae sunt 176 [119]. j) In quantum assumuntur ut proposi­ tiones ex quibus demonstrator pro­ cedit 176 [119]. jj) In quantum sumuntur ut conclusiones 177 [120]. 2) Propriae responsiones et disputationes 178 [121]. a) Propriae responsiones 178 [121]. b) Propriae disputationes 179 [121]. B) Ostendit quod in qualibet scientia sunt propriae deceptiones et ignorantiae 180 [122]. 1) Movet quasdam quaestiones 181 [122]. 2) Solvit eas 182 [123]. a) Solvit primam 182 [123]. b) Solvit secundam 183 [124]. c) Solvit tertiam 184 [125]. a’) Ostendit quod in demonstrativis scientiis non sit paralogismus in dictione 184 [125]. b’) Ostendit quod in ipsis non potest fieri paralogismus secundum fallaciam extra dictionem 185 [126]. aa) Ostendit qualiter ferenda esset instantia in demonstra­ tivis 185 [126]. bb) Ostendit quod in ipsis non accidit deceptio per paralogismum extra dictionem 186 [127]. a) Ostendit qualiter fiat paralogismus secundum falla­ ciam consequentis 186 [127]. b) Ostendit quod per hunc modum non accidit de­ ceptio in demonstrativis 188 [128]. a’) Manifestat quod ex hoc modo syllogizandi non semper accidit deceptio 188 [128]. i>) Ostendit quod in demonstrativis contingit praedicto modo syllogizari absque dece­ ptione 189 [129]. j) Prima ratio 189 [129]. jj) Secunda ratio 190 [130]. jjj) Tertia ratio 191 [131]. ---- 212 ---- 167 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xx TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XI) 114. (26) Non contingere autem simul affir­ mare et negare, neque una recipit de­ monstratio, sed aut si indigeat mon­ strare conclusionem sic. Ostenditur au­ tem accipientibus primum de medio quod verum sit affirmare, negare autem non verum. Medium autem nihil differt esse et non esse accipere: simi­ liter autem et tertium. Si enim assigne­ tur de quo hominem verum est dicere, quamvis non hominem verum, sed si solum hominem animal esse, non animal autem non: erit enim verum di­ cere Calliam et non Calliam esse ani­ mal, non animal autem non. Causa au­ tem est quod primum non solum de medio dicitur, sed de alio propter id quod de pluribus. Quare neque si me­ dium et idem et non idem est, ad con­ clusionem nihil differt. 115. Omne autem affirmare aut negare, quae est ad impossibile demonstratio accipit, et hoc neque semper universa­ liter, sed quantum sufficiens est. Suf­ ficiens autem est in genere. Dico au­ tem in genere, ut circa quod genus de­ monstrationes sunt, sicut dictum est prius. 116. (27) Communicant autem scientiae om­ nes secundum communia. Communia autem dico quibus utuntur, tanquam ex his demonstrantes, sed non de qui­ bus demonstrant, neque quod demon­ strant. 117. Et dialectica de omnibus, et si aliqua universaliter tentet monstrare commu­ nia, ut quod est omne affirmare aut negare, aut quod est aequalia ab ae­ qualibus, aut talium quaelibet. Sed dia­ lectica non est sic definitorum quorum­ dam, neque generis alicuius unius. Non enim interrogaret. Non est enim in­ terrogare demonstrantem propter id quod oppositorum esse non demon­ strat idem. Ostensum autem est hoc in his quae de syllogismo. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Nulla demonstratio accipit principium contradictionis: ratio est, quia nihil plus certificatur cum dicitur, e. g.: homo est animal et non est non animal, quam cum dicitur solum: homo est animal. Demonstratione autem utimur ad ostendendam cum certitudine aliquam conclu­ sionem. 3. Sed demonstratio indirecta seu ad impossibile accipit principium: De quolibet est affir­ matio vel negatio vera : quia in hac demonstratione probatur aliquid esse verum per hoc quod eius oppositum est falsum. Quod nequaquam contingeret, si utrumque oppositorum posset esse falsum. 4. Omnes scientiae communicant in principiis communibus, hoc modo quod omnes utuntur eis, sicut ex quibus demonstrant, non autem utuntur eis ut de quibus aliquid demonstrant, vel ut quod demonstrant. 5. Logica et Philosophia prima sunt de communibus, ut de subiectis. Diversimode tamen: nam philosophia prima est de communibus, quia eius consideratio est circa res communes, scilicet circa ens, et partes et passiones entis; logica est de communibus, quatenus est de inten­ tionibus rationis, quae ad omnes res se habent, non autem de ipsis rebus. 6. Metaphysicae et dialecticae differentia quoad principia communia. COMMENTARIUM S. THOMAE 167 [1]. Postquam determinavit Philoso­ phus de principiis propriis et communibus, hic ostendit qualiter demonstrativae scientiae se habeant ad principia communia et propria. Et dividitur in duas partes : in prima, osten­ dit qualiter se habeant demonstrativae scien­ tiae circa communia [114]; in secunda, qua­ liter se habeant circa propria; ibi [118]: Si autem idem est interrogatio (’) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit (1) — 213 — Lect. seq. L. I, 1. XX IN POSTERIORUM ANALYTICORUM qualiter se habeant demonstrativae scientiae circa prima principia inter communia; secun­ do, quomodo se habeant communiter circa omnia principia communia; ibi [116]: Com­ municant autem omnes scientiae (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quomodo se habeant demonstrativae scientiae circa hoc principium, quod, Non contingit simul affirmare et negare; secundo, quomodo se habeant circa istud principium, De quoli­ bet est affirmatio vel negatio vera; ibi [115]: Omne autem affirmare (3) etc. Haec enim duo principia sunt omnium prima, ut proba­ tur in IV M. etaphysicae (4). 168 [2]. Dicit ergo primo [114] quod nulla demonstratio accipit hoc principium, quod, Non contingit simul affirmare et ne­ gare. Si enim aliqua demonstratio eo utere­ tur ad ostendendum aliquam conclusionem, oporteret quod sic eo uteretur, quod accipe­ ret primum, idest maiorem extremitatem, af­ firmari de medio et non negari. Quia si acci­ peret affirmationem et negationem ex parte medii, nihil differt utrum sic vel sic esset; et eadem ratio est de tertio, idest de minori extremitate per comparationem ad medium. Verbi gratia: sit animal primum, homo me­ dium, et Callias tertium. Si quis vellet uti praedicto principio in demonstratione, opor­ teret sic arguere: Omnis homo est animal et non est non animal; Callias est homo; ergo Callias est animal et non est non animal. Cum vero dicat, omnis homo est animal, nihil differt, utrum etiam haec sit vera, non homo est animal, vel non sit vera. Et simi­ liter in conclusione non differt, ex quo Callias est animal, utrum non Callias sit animal, vel non animal. Et huius causa est, quia primum non opor­ tet dici de solo medio, sed potest etiam dici de quodam alio, quod est diversum a medio, quod significatur per negationem medii; pro­ pter hoc quod primum dicitur de pluribus quandoque quam medium, sicut animal de pluribus quam homo; unde dicitur de equo, qui est non homo. Unde si accipiatur medium idem et non idem, idest, si accipiatur medium affirmativum et negativum, ut cum dico, homo et non homo est animal, nihil facit ad conclusionem. Cum autem accipitur affirmatio et negatio ex parte maioris extremitatis, differt quidem quantum ad conclusionem et etiam quantum ad veritatem praemissarum. Si enim homo esset non animal, non esset verum quod ho­ mo est animal, neque sequeretur quod Callias esset animal. Tamen nihil plus certificatur cum dicitur, homo est animal et non est non animal, quam cum dicitur solum, homo est animal. Idem enim intelligitur per utrumque. (2) (3) (4) III. n. 4. n. y. Comment. S. Th. lect. VI seq.; Ed. Did. lib. cap. Ill, n. 8 seq. 167-171 Et sic manifestum est quod demonstrationes non utuntur hoc principio, scilicet quod af­ firmatio et negatio non sint simul vera, neque ex parte praedicati, neque ex parte subiecti. 169 [3]. Deinde, cum dicit [155]: Omne autem affirmare etc., ostendit quomodo de­ monstrativae scientiae utantur hoc principio, De quolibet est affirmatio vel negatio vera. Et dicit quod hoc principium accipit demon­ stratio, quae est ad impossibile. In hac enim demonstratione probatur aliquid esse verum per hoc quod eius oppositum est falsum. Quod nequaquam contingeret, si possibile es­ set utrumque oppositorum esse falsum. Non tamen semper utitur praedicta demon­ stratio hoc principio, quia quandoque illud oppositum quod ostenditur esse falsum, non est negatio, sed contrarium immediatum. Si­ cut si ostenderetur aliquem numerum esse parem per hoc quod falsum est ipsum esse imparem ducendo ad impossibile. Neque etiam utitur hoc principio universaliter, idest in sua universalitate, sub his terminis, ens et non ens, sed quantum sufficiens est in genere ali­ quo. Et dico de illo genere, circa quod sunt demonstrationes. Sicut si in geometria acci­ piatur rectum et non rectum; ut cum osten­ ditur aliqua linea esse recta per hoc quod est falsum eam esse non rectam ducendo ad impossibile. 170 [4]. Deinde, cum dicit [116]: Com­ municant autem etc., ostendit qualiter demon­ strativae scientiae se habeant communiter ad omnia principia communia. Et circa hoc duo facit. Primo, dicit quod omnes scientiae in com­ munibus principiis communicant hoc modo, quod omnes utuntur eis, sicut ex quibus de­ monstrant, quod est uti eis ut principiis: sed non utuntur eis, ut de quibus aliquid demon­ strant, ut de subiectis, neque sicut quod de­ monstrant, quasi conclusionibus. 171 [5]. Secundo, ibi [117]: Et diale­ ctica de omnibus etc., ostendit quod quaedam scientiae utuntur principiis communibus alio modo quam dictum est. Dialectica enim est de communibus; et aliqua alia scientia est etiam de communibus, scilicet philosophia prima, cuius subiectum est ens et considerat ea quae consequuntur ens, ut proprias pas­ siones entis. Sciendum tamen est quod alia ratione dia­ lectica est de communibus et logica et philo­ sophia prima. Philosophia enim prima est de communibus, quia eius consideratio est circa ipsas res communes, scilicet circa ens et par­ tes et passiones entis. Et quia circa omnia quae in rebus sunt habet negotiari ratio, lo­ gica autem est de operationibus rationis (s); logica etiam erit de his, quae communia sunt omnibus, idest de intentionibus rationis, quae ad omnes res se habent. Non autem ita, quod (5) -- 214 -- Cf. lect. I. 171-172 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM logica sit de ipsis rebus communibus, sicut de subiectis. Considerat enim logica, sicut subiecta, syl­ logismum, enunciationem, praedicatum, aut aliquid huiusmodi. Pars autem logicae, quae demonstrativa est, etsi circa communes inten­ tiones versetur docendo, tamen usus demon­ strativae scientiae non est in procedendo ex his communibus intentionibus ad aliquid ostendendum de rebus, quae sunt subiecta aliarum scientiarum. Sed hoc dialectica facit, quia ex communibus intentionibus procedit arguendo dialecticus ad ea quae sunt aliarum scientiarum, sive sint propria sive communia, maxime tamen ad communia. Sicut argumen­ tatur quod odium est in concupiscibili, in qua est amor, ex hoc quod contraria sunt circa idem. Est ergo dialectica de communi­ bus non solum quia pertractat intentiones communes rationis, quod est commune toti logicae, sed etiam quia circa communia rerum argumentatur. Quaecunque autem scientia, ar­ gumentatur circa communia rerum, oportet quod argumentetur circa principia communia, quia veritas principiorum communium est ma­ nifesta ex cognitione terminorum commu­ nium, ut entis et non entis, totius et partis, et similium. Dicit autem signanter: Et si aliqua scien­ tia tentet monstrare communia, quia philoso­ phia prima non demonstrat principia com­ munia sunt enim indemonstrabilia simpli­ L. I, 1. xx citer; sed aliqui errantes tentaverunt ea de­ monstrare, ut patet in IV Metaphysicae (6). Vel etiam quia, etsi non possunt demon­ strari simpliciter, tamen philosophus primus lentat ea monstrare eo modo, quo est possi­ bili, scilicet contradicendo negantibus ea, per ea quae oportet ab eis concedi, non per ea, quae sunt magis nota (7). 172 [6]. Sciendum est etiam quod primus philosophus non solum hoc modo demonstrat ea, sed etiam monstrat aliquid de eis, sicut de subiectis; sicut quod, Impossibile est men­ te concipere opposita eorum, ut patet in IV Metaphysicae (8). Cum ergo disputet circa haec principia et philosophus primus et dia­ lecticus, tamen aliter et aliter. Dialecticus enim non procedit ex aliquibus principiis de­ monstrativis, neque assumit alteram partem contradictionis tantum, sed se habet ad utramque (contingit enim utramque quando­ que vel probabilem esse, vel ex probabilibus ostendi, quae accipit dialecticus). Et propter hoc interrogat. Demonstrator autem non in­ terrogat, quia non se habet ad opposita. Et haec differentia utriusque posita est in his, quae de syllogismo sunt, idest in libro Prio­ rum (®). Philosophia ergo prima procedit cir­ ca communia per modum demonstrationis, et non per modum dialecticae disputationis. (6) cap. (7) (8) (9) Comment. S. Th. lect. VI; Ed. Did., lib. Ill, IV, η. 2. Cf. loc. cit. ex Melaphys. Loc. cit.; Ed. Did., cap. Ill, n. 8. I, cap. I. — 215 — L. 1, 1. XXI IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XXL (nn. 173-179; [118-121]). De interrogationibus, responsionibus et disputationibus in qualibet scientia propriis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XII 118. Si autem idem est interrogatio syllo­ gistica et propositio contradictionis, propositiones autem sunt secundum unamquamque scientiam, ex quibus est syllogismus, secundum unamquamque erunt utique interrogationes scientiales, ex quibus quidem secundum unam­ quamque scientiam proprius fit syllo­ gismus. Manifestum itaque quod non omnis interrogatio geometrica utique erit neque medicinalis; similiter autem est et in aliis: 119. sed ex quibus aut demonstratur aliquid eorum, de quibus geometria est, aut ex eisdem demonstratur geometrice, sicut in speculativa. Similiter autem et in aliis. 120. Et de his quidem rationem ponendam esse ex geometricis principiis et con- clusionibus: sed principiorum rationem non ponendam esse geometrae secun­ dum quod est geometra; similiter au­ tem et in aliis scientiis. 121. Neque omnem interrogationem utique est unumquemque scientem interrogare, neque secundum omne interrogatum re­ spondere de unoquoque: sed quae sunt secundum scientiam determinata. Si au­ tem disputat cum geometra, secundum quod est geometra, sic manifestum est quoniam bene, si ex iis aliquid demon­ stret; si vero non, non bene. Manife­ stum est autem quod non arguit geo­ metram, sed aut secundum accidens. Quare non utique erit in non geome­ tricis de geometria disputandum: late­ bit enim prave disputans. Similiter au­ tem et in aliis se habet scientiis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. In qualibet scientia sunt interrogationes seu quaestiones propriae, quia idem est secundum substantiam interrogatio syllogistica et propositio, et in qualibet scientia sunt propositiones pro­ priae, ex quibus fit syllogismus. 3. Attamen in dialectica non solum interrogatur de conclusione, sed etiam de praemissis; in scientiis autem demonstrativis interrogatio seu quaestio non est de earum principiis, sed solum de conclusionibus. 4. Interrogatio sumpta ut propositio, ex qua demonstrator procedit, tunc dicitur proprie ali­ cuius scientiae, quando ex ea demonstratur aliquid vel in ipsa scientia vel in scientia ei subalternata. 5. Sumpta interrogatio ut conclusio, prout semper sumitur in scientiis demonstrativis, est proprie alicuius scientiae illa, de qua reddi potest ratio in eadem scientia. 6. In qualibet ergo scientia sunt responsiones: sed de his tamen quae sunt secundum illam scientiam. 7. Ergo et in qualibet scientia sunt propriae disputationes, quae fiunt ex interrogationibus et responsionibus; et quae ideo fieri debent de subiectis et ex principiis illius scientiae, in qua disputatur. •— 2l6 — 173-179 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxi COMMENTARIUM S. THOMAE 173 [1]. Postquam Philosophus ostendit quomodo scientiae demonstrativae se habeant circa principia communia, hic ostendit quo­ modo se habeant circa propria. Et dividitur in duas partes : in prima, osten­ dit quod in qualibet scientia sunt propriae interrogationes, responsiones et disputationes [118]; in secunda, ostendit quomodo in qua­ libet scientia sunt propriae deceptiones; ibi [122]: Quoniam autem sunt geometricae C1) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod in qualibet scientia sunt propriae inter­ rogationes; secundo, ostendit quod in qua­ libet scientia sunt propriae responsiones et disputationes; ibi [121]: 'Neque omnem in­ terrogationem utique (2) etc. Circa primum duo facit : primo, ostendit quod in qualibet scientia sunt interrogationes propriae; secundo, quae sunt illae; ibi [119]: Sed ex quibus aut demonstratur (3) etc. 174 [2]. Primum sic ostendit [118], Idem est secundum substantiam interrogatio syllo­ gistica et propositio, quae accipit alteram par­ tem contradictionis (4), licet in modo profe­ rendi differant (hoc enim, quod ad interro­ gationem respondetur, assumitur ut propo­ sitio in aliquo syllogismo); in unaquaque au­ tem scientia sunt propriae propositiones, ex quibus fit syllogismus : ostensum est enim quod quaelibet scientia ex propriis proce­ dit (5); ergo in qualibet scientia est propria interrogatio. Non ergo quaelibet interrogatio est geometrica, vel medicinalis; et sic de aliis scientiis. 175 [3]. Sciendum tamen est quod inter­ rogatio aliter est in scientiis demonstrativis et aliter est in dialectica. In dialectica enim non solum interrogatur de conclusione, sed etiam de praemissis: de quibus demonstrator non interrogat, sed ea sumit quasi per se nota, vel per talia principia probata; sed in­ terrogat tantum de conclusione. Sed cum eam demonstraverit, utitur ea, ut propositione, ad aliam conclusionem demonstrandam. 176 [4]. Deinde cum dicit [119]: Sed ex quibus etc., ostendit quae interrogationes sunt propriae unicuique scientiae. Et primo, in quantum assumuntur ut pro­ positiones, ex quibus demonstrator procedit; secundo, in quantum sumuntur ut conclusio­ nes; ibi [120]: Et de his quidem (6) etc. (1) (2) (3) (4) (5) (6) Lect. XXII. n. 6. n. 4. Cf. lect. V. n. 3. Lect. XV. n. seq. Dicit ergo primo [119] quod interrogatio­ nes geometricae sunt ex quibus demonstratur aliquid circa illa, de quibus est geometria, aut circa illa, quae demonstrantur ex princi­ piis eiusdem geometriae; sicut illa, ex quibus demonstratur aliquid in speculativa scientia, .idest in perspectiva, quae procedit ex prin­ cipiis geometriae. Et quod dictum est de geo­ metria, intelligendum est de aliis scientiis : quia scilicet propositio, vel interrogatio dici­ tur proprie alicuius scientiae, ex qua demon­ stretur vel in ipsa scientia, vel in scientia ei subalternata. 177 [5]. Deinde cum dicit [120]: Et de his quidem rationem etc., notificat geometri­ cam interrogationem, prout est conclusio, di­ cens quod de interrogationibus geometricis ponenda est ratio, demonstrando scilicet veri­ tatem ipsarum ex principiis geometricis et conclusionibus, quae per illa principia demon­ strantur. Non enim cuiuslibet demonstratio­ nis geometricae ratio redditur ex primis geo­ metriae principiis, sed interdum ex his quae per prima principia sunt conclusa. Interro­ gationum autem, quae semper sunt conclu­ siones in demonstrativis scientiis, ratio reddi potest in eisdem, sed principiorum ratio non potest reddi a geometra, secundum quod geometra est. Et similiter est in aliis scientiis. Nulla enim scientia probat sua principia, secundum quod ostensum est supra (7). Dicit autem, secun­ dum quod geometra est, quia contingit in ali­ qua scientia probari principia illius scientiae, in quantum illa scientia assumit principia al­ terius scientiae; sicut geometra probat sua principia secundum quod assumit formam philosophi primi, idest metaphysici. 178 [6]. Deinde cum dicit [121]: Neque omnem interrogationem etc., ostendit quod in qualibet scientia sunt propriae responsiones et disputationes. Et primo quod sint propriae responsiones; secundo, quod sint propriae disputationes; ibi [ibid.] : Si autem disputat (8) etc. Dicit ergo primo, quod ex praedictis patet quod non contingit unumquemque scientem de qualibet quaestione interrogare. Unde etiam patet quod non contingit de quolibet inter­ rogato respondere : sed solum de his quae sunt secundum propriam scientiam: eo quod ad eamdem scientiam pertinet interrogatio et responsio. 179 [7]. Et quia ex interrogatione et re­ sponsione fit disputatio, consequenter osten­ dit quod in qualibet scientia est propria dis(7) Lect. XVIII, n. 3. (8) n. seq. -- 217 -- L. I, L xxi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM putatio, dicens quod si disputet geometra cum geometra, secundum quod geometra, id­ est de his quae ad geometriam pertinent, ma­ nifestum est quod bene procedit disputatio, si tamen non solum fiat disputatio de eo quod est geometriae, sed etiam ex principiis geometricis procedatur. Si vero non sic fiat disputatio in geometria, non bene disputatur. Si enim aliquis disputet cum geometra non 179 de geometricis, manifestum est quod non ar­ guit, idest non convincit, nisi per accidens: puta si sit disputatio de musica et contingat geometram per accidens esse musicum. Unde manifestum est quod non est in non geome­ tricis de geometria disputandum, quia non poterit iudicari per principia illius scientiae, utrum bene disputetur vel male. Et similiter se habet in aliis scientiis. — 218 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxn LECTIO XXII. (nn. 180-191; [122-131]). Quod in qualibet scientia sunt propriae deceptiones et ignorantiae. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) 122. (28) Quoniam autem sunt geometricae interrogationes, nonne sunt et non geo­ metricae? Et secundum unamquamque scientiam, quae secundum ignorantiam quamlibet, geometricae sunt? Et utrum secundum ignorantiam syllogismus sit, qui est ex oppositis syllogismus, aut paralogismus? 123. Secundum geometriam autem, aut quae ex alia arte, ut musica est interrogatio non geometrica; 124. de geometria autem parallelas subire opinari geometrica quodammodo est, et non geometrica alio modo: duplici­ ter enim hoc est, sicut arrythmon, id­ est quod est sine rythmo; altera qui­ dem non geometrica est in non ha­ bendo, sicut arrythmon, altera vero in prave habendo: et ignorantia haec, quae est ex huiusmodi principiis, contra­ ria est. 125. (29) In doctrinis autem similiter non est paralogismus: eo quod medium sit semper dupliciter; et de hoc enim om­ ni, et hoc iterum de alio dicitur omni. Quod autem praedicatur non dicitur omne. Haec autem sunt ut videre est intellectu; sed in rationibus latet, utrum omnis circulus figura sit; si autem scri­ batur, manifestum est. Quid autem? sunt carmina circulus? manifestum quo­ niam non est. 126. Non oportet autem instantiam in ipsum ferre, si sit propositio inductiva. Sicut enim neque propositio est, quae non est in pluribus (non enim ita erit in omnibus, ex universalibus autem est syllogismus), manifestum est quod ne­ que instantia est. Eaedem enim sunt 127. 128. 129. 130. 131. — 219 — propositiones et instantiae; quam enim fert instantiam, haec fiet utique propo­ sitio, aut demonstrativa, aut dialectica. Contingit autem quosdam non syllogi­ stice dicere propter id, quod accipiunt utrisque inhaerentia, ut et Caeneus fa­ cit quod ignis in multiplicata analogia sit; namque ignis cito generatur, sicut dicit, et hoc analogia. Sic autem non est syllogismus, sed si velocissimam analogiam sequitur multiplicata, et ignem velocissima in mutatione ana­ logia. Aliquando quidem igitur syllogizare non contingit ex acceptis, aliquando vero contingit, sed non videtur. Si autem esset impossibile ex falsis ve­ rum monstrare, utique facile esset re­ solvere; converterentur enim ex ne­ cessitate. Sit enim A esse: hoc autem cum sit, et ea utique sunt, quae novi quoniam sunt, ut B: ex his igitur de­ monstrabo quod illud est. Convertuntur autem magis quae sunt in mathematicis, quoniam nullum acci­ dens recipiunt (sed in hoc differunt ab his quae sunt in dialogis), sed defini­ tiones. Augentur autem non per media, sed in post assumendo, ut A de B, hoc autem de C, iterum hoc de D, et hoc in infinitum. Et in latus, ut A de C et de E, ut est numerus finitus aut in­ finitus; hoc autem in quo sit A, impar numerus quantus in quo B, numerus impar in quo sit C; est itaque A de C: et est par quantus numerus in quo sit D, par numerus in quo est E; est ergo A de E L. I, 1. xxii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 180-182 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Tres quaestiones, quae geometriae applicantur, sed de unaqualibet scientia sunt: - a) Utrum in geometria sint interrogationes non geometricae; - b) Utrum interrogationes, quae sunt se­ cundum ignorantiam geometriae, sint nec ne geometricae; - c) Utrum syllogismus ignorantiae, qui fit in scientiis demonstrativis, sit syllogismus ex falsis procedens, vel paralogismus. 3. Responsio ad primam quaestionem: Interrogatio omnino non geometrica est illa quae fit omnino ex alia arte, non ex ipsa geometria. 4. Responsio ad secundam quaestionem: Interrogatio secundum ignorantiam, quae est contra veritatem geometriae, est aliquo modo geometrica et aliquo modo non geometrica. 5. Respondetur in hoc numero et in sequentibus tertiae quaestioni. - In scientiis demonstra­ tivis non est paralogismus in dictione : probatur exemplo dictionis aequivocae. 6. Praemittitur quod in demonstrativis non potest fieri instantia nisi universalis. 7. In scientiis demonstrativis non potest fieri paralogismus extra dictionem. 8. Paralogismus secundum fallaciam consequentis. 9. In scientiis demonstrativis non accidit deceptio ex hac fallacia. 10. Probatur imprimis ex eo quod in demonstrativis scientiis impossibile est syllogizari verum ex falsis: ex vero autem nonnisi verum sequi potest, sine ulla deceptione. 11. Deinde probatur ex eo quod demonstratio procedit ex iis quae ut plurimum sunt con­ vertibilia, quia scientiae demonstrativae accipiunt pro medio definitiones. 12. Tertio probatur ex eo quod demonstratio procedit ex principiis determinatis; et ideo ex conclusionibus potest rediri in principia, sicut ex determinato in determinatum. COMMENTARIUM S. THOMAE 180 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod in qualibet scientia sunt propriae inter­ rogationes, responsiones et disputationes; hic ostendit quod in qualibet scientia sunt pro­ priae deceptiones et ignorantiae. Et dividitur in partes duas: in prima, mo­ vet quasdam quaestiones [122]; in secunda, solvit; ibi [123] : Secundum geometriam ve­ ro (]) etc. 181 [2]. Ponit ergo primo [122] tres quae­ stiones, quarum prima est. Cum sint quaedam interrogationes geometricae, ut ostensum est (2), nonne sunt etiam quaedam non geo­ metricae? Et quod quaeritur de geometria, potest de qualibet alia scientia quaeri. Secundam quaestionem ponit; ibi: Et se­ cundum unamquamque etc., quae talis est. Utrum interrogationes quae sunt secundum ignorantiam, quae est in unaquaque scientia, possint dici geometricae, et similiter alicui alii scientiae propriae? Dicuntur autem interro­ gationes secundum ignorantiam alicuius scien­ tiae, quando interrogatur de his, quae sunt contra veritatem scientiae illius. Tertiam quaestionem ponit; ibi: Et utrum secundum ignorantiam etc., quae talis est. In unaquaque quidem scientia accidit decipi per aliquem syllogismum, quem vocat secundum ignorantiam. Contingit autem per aliquem syllogismum ) In primo modo dicendi per se 305 [217]. bb) Concludit quod non possit esse infinitum in mediis 306 [218]. cc) Concludit quod in demonstrationibus non possit procedi in infinitum 307 [219]. 2) Inducit quaedam corollaria ex dictis 308 [220]. a) Ostendit quod necesse est accipere aliquas primas proposi­ tiones 308 [220]. a’) Quod necesse est devenire ad aliquod primum, quando unum de pluribus praedicatur 308 [220]. j) Proponit intentum 309 [220]. jj) Manifestat propositum per exemplum 310 [221]. jjj) Probat propositum 311 [222]. jjjj) Excludit quamdam obviationem 313 [223]. b’) Quod necesse est devenire in aliquod unum in prae­ dicabilibus, in quibus praedicatur unum de uno 314 [224]. j) In affirmativis 314 [224]. jj) In negativis 315 [225]. b' Ostendit quomodo utendum sit primis propositionibus in demonstrando 316 [226]. a’) In demonstrationibus affirmativis 316 [226]. j) Qualiter oporteat sumere propositiones primas et immediatas in demonstrationibus 317 [226]. jj) Quomodo huiusmodi propositiones se ha­ beant ad demonstrationes 318 [227]. jjj) Epilogando concludit 319 [228]. b’) In demonstrationibus negativis 320 [229]. j) In prima figura 320 [229]. jj) In secunda figura 321 [230]. jjj) In tertia figura 322 [231]. L. 1, 1. xxxi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput XIX 179. (34) Est autem omnis syllogismus per 180. 181. 182. 183. 184. tres terminos; et hoc quidem demon­ strare possibile est quoniam est A in C, propter id quod est in B et hoc in C; sed privativus est alteram qui­ dem propositionem habens quoniam est aliud in alio, alteram autem quo­ niam non est. Manifestum igitur est quod principia et dictae suppositiones hae sunt: acci­ pientes enim hoc, sic necesse est de­ monstrare, ut quia A sit in C per B; iterum autem quia A sit in B per aliud medium, et quod B sit in C similiter. Secundum quidem igitur opinionem syllogizantibus et solum dialectice, ma­ nifestum est quod hoc solum intenden­ dum sit, ex quibus contingit verisimilis fiat syllogismus: quare et si est aliquod in veritate eorum quae sunt A B me­ dium, videtur autem non, per hoc syllogizans, syllogizatus est dialectice: ad veritatem autem ex his quae sunt opor­ tet intendere. Habet autem se sic: quoniam est quod ipsum quidem de alio praedicatur non secundum accidens: dico autem secun­ dum accidens, ut album aliquando il­ lud dicimus hominem esse, non simi­ liter dicentes et hominem album: quod quidem enim, cum non alterum aliquod sit, album est; album autem est homo quoniam accidit homini esse album. Sunt igitur quaedam huiusmodi, quae secundum se praedicantur. Sit igitur C huiusmodi quod ipsum quidem non sit in alio, in hoc autem B sit primo et non est aliud medium, iterum F in E sit similiter et hoc in B; nunquid igitur hic necesse est stare, aut contingit in infinitum ire? Et iterum si de A quidem nihil prae­ dicatur per se, A autem in C est pri­ 185. 186. 187. 188. mo, medium autem in nullo priori, et item C sit in I et hoc in B, nunquid et in hoc stare necesse est. aut in hoc contingit in infinitum abire? Differt autem hoc a priori: quoniam hoc qui­ dem est, nunquid contingit incepturum ab huiusmodi, quod in nullo est al­ tero, sed aliud in illo, in sursum in infinitum abire? alterum autem ince­ pturum ab huiusmodi quod ipsum qui­ dem de alio, de illo autem nihil prae­ dicatur, in deorsum intendere, si con­ tingit in infinitum ire? Amplius media numquid contingit in­ finita esse, determinatis terminis? dico autem, ut si A in C sit, medium autem ipsorum sit B, ab ipso autem B ad A alterum, sed horum alia, nunquid et hoc in infinitum contingit abire, aut impossibile est? Est autem hoc intendere idem et si demonstrationes in infinitum veniunt, et si est demonstratio omnis rei, aut ad invicem includantur. Similiter autem dico et in privativis syllogismis et propositionibus, ut si A non inest nulli B primo, aut aliquid infra, cui priori non inest A, ut ipsi C, quod est in omni B; et iterum hoc et­ iam in alio priori, ut si C est quod sit in omni I. Et namque in his, aut infinita sunt in quibus non inest prio­ ribus, aut statur. Sed in convertibilibus non similiter se habet. Non enim est in aeque praedi­ cabilibus de quo primo praedicatur, aut ultimo: omnia enim ad omnia sic si­ militer se habent, sive sunt infinita de ipso praedicantia, sive utraque sunt praedicta infinita: nisi similiter non contingat converti, sed hoc quidem sicut accidens, illud vero sicut praedica­ mentum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Praenotamina quaedam : de communibus omni syllogismo; de syllogismo affirmativo; de syllogismo negativo. 3. Propositiones, ex quibus proceditur in syllogismo demonstrativo, sunt principia et suppo­ sitiones: ex his enim conficitur demonstratio conclusionis. 4. Syllogismus dialecticus, quia ad hoc tendit ut opinionem faciat, ex maxime opinabilibus procedit, et ideo ex his etiam, quae secundum rei veritatem medium habent, licet non videan­ tur habere; at syllogismus demonstrativus, quia ad scientiam veritatis ordinatur, procedit ex his, quae secundum rei veritatem sunt immediata. — 256 — 255-258 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. χχχι 5. Insuper demonstrator procedit ex iis quae sunt per se et non per accidens : quod diale­ cticus non requirit. 6. Subdivisio textus. 7. Movetur prima quaestio, de ascensu in infinitum ex parte maioris termini syllogismi de­ monstrativi. 8. Altera quaestio movetur, de descensu in infinitum ex parte minoris termini. 9. Hae duae quaestiones differunt inter se: quia in prima quaeritur de universalissimo prae­ dicato, quod ita sit praedicatum, ut non possit esse subiectum; in altera de particularissimo subiecto, quod ita sit subiectum, ut non possit esse praedicatum. 10. Movetur tertia quaestio, de processu in infinitum ex parte medii termini. 11. Quaestiones istae ad demonstrationes pertinent: nam quaerere earum solutionem idem est ac si quaeratur, utrum demonstrationes procedant in infinitum vel ascendendo vel descendendo. 12. Et non solum habent locum in demonstrationibus affirmativis, sed etiam in negativis; quia demonstratio negativa utitur altera propositione affirmativa, in qua subiectum conclusionis continetur sub medio, et altera negativa, in qua praedicatum ab ipso medio removetur. 13. Non habent tamen locum in illis propositionibus, quorum praedicata et subiecta aequa­ liter. de se invicem praedicantur, seu convertuntur ad invicem, quia in his non est accipere prius et posterius secundum essendi consequentiam. COMMENTARIUM S. THOMAE 255 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de syllogismo demonstrativo, ostendens ex quibus et qualibus procedat, et in qua fi­ gura demonstrationes fieri possunt; hic in­ quirit utrum demonstrationes possint in infi­ nitum procedere. Et primo [179], movet quaestionem; secun­ do, determinat eam; ibi [189]: Quod quidem igitur non contingit media C1) etc. Circa primum duo facit: primo, praemittit quaedam, quae sunt necessaria ad intellectum quaestionis; secundo, movet quaestionem; ibi [183]: Sit igitur C huiusmodi (2) etc. Circa primum duo facit: primo, praemittit de forma syllogistica, quam oportet in de­ monstrationibus observare; secundo, resumit qualis debeat esse demonstrationis materia; ibi [180]: Manifestum igitur est quod prin­ cipia (3) etc. 256 [2]. Circa primum tria tangit [179]. Quorum primum est commune omni syllogi­ smo, scilicet quod omnis syllogismus est per 1res terminos; ut manifestum est in libro Priorum (4). Secundum autem pertinet ad syllogismum affirmativum; cuius forma est talis quod con­ cludit A esse in C propter id, quod A est in B, et B est in C; et haec est forma syllo­ gistica in prima figura, in qua sola potest con­ cludi affirmativa universalis, quae maxime quaeritur in demonstrationibus. Tertium est quod pertinet ad syllogismum negativum, qui de necessitate unam propo­ sitionem habet affirmativam, aliam autem ne­ gativam; differenter tamen in prima figura et in secunda, ut patet per ea, quae in libro Priorum (5) ostensa sunt. (1) (2) (3) (4) (5) Lect. seq. n. 6. n. 3. Lib. I. cap. IV. n. 2. Lib. I. capp. IV et V. 257 [3]. Deinde cum dicit [180] Manife­ stum igitur est etc., resumit quae sit materia demonstrationum. Et circa hoc tria facit: primo enim propo­ nit demonstrationis materiam; secundo, osten­ dit differentiam huius materiae ad materiam syllogismi dialectici; ibi [181]: Secundum qui­ dem igitur opinionem (6) etc.; tertio diffe­ rentiam positam manifestat; ibi [182]: Habet autem sic se (7) etc. Dicit ergo primo [180] quod, cum syllo­ gismus habeat tres terminos, ex quibus for­ mantur duae propositiones concludentes ter­ tiam, manifestum est quod hae propositiones, ex quibus proceditur in syllogismo demon­ strativo secundum formam praedictam, sunt principia et suppositiones, de quibus in prae­ cedentibus dictum est (8). Qui enim accipit huiusmodi principia, sic demonstrat per ea, sicut expositum est in forma syllogistica, ut scilicet quia A sit in C probatur per B; et. si propositio A-B sit iterum mediata, quod A sit in B demonstratur per aliud medium. Et simile est si propositio minor, scilicet B-C, sit mediata. 258 [4]. Deinde cum dicit [181]: Secun­ dum quidem igitur etc., ostendit quantum ad praedicta differentiam inter syllogismum de­ monstrativum et syllogismum dialecticum. Quia enim syllogismus dialecticus ad hoc ten­ dit, ut opinionem faciat, hoc solum est de intentione dialectici, ut procedat ex his, quae sunt maxime opinabilia (9), et haec sunt ea, quae videntur vel pluribus, vel maxime sa­ pientibus. Et ideo si dialectico in syllogizando occurrat aliqua propositio, quae secundum rei veritatem habeat medium, per quod possit (6) (7) (8) (9) — 257 — 17 - In lib. Peri herm. n. seq. n. 5. Lect. V et XIX. Cf. lect. V, n. 4. L·. I, 1. XXXI IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM probari, sed tamen non videatur habere me­ dium, sed propter sui probabilitatem videatur esse per se nota; hoc sufficit dialectico, nec inquirit aliud medium, licet propositio sit me­ diata, et, ex ea syllogizans, sufficienter perficit dialecticum syllogismum. Sed syllogismus demonstrativus ordinatur ad scientiam veritatis; et ideo ad demonstratorem pertinet, ut procedat ex his, quae sunt secun­ dum rei veritatem immediata. Et si occurrat ei mediata propositio, necesse est quod probet eam per medium proprium, quousque deveniat ad immediata (10), nec est contentus probabi­ litate propositionis. 259 [5]. Deinde cum dicit [182]: Habet autem se sic etc., manifestat quod dixerat, di­ cens quod hoc, quod dictum est, quod demon­ strator ad veritatem ex his quae sunt procedit, sic se habet ut dicetur. Invenitur enim aliquid, quod de alio praedicatur, non secundum acci­ dens, et hoc exponit per affirmativam, osten­ dens quid praedicetur secundum accidens. Dupliciter enim aliquid praedicatur secun­ dum accidens: uno modo, quando subiectum praedicatur de accidente, puta cum dicimus, Album est homo; alio modo dissimiliter, quando accidens praedicatur de subiecto, si­ cut cum dicitur, Homo est albus. Et differt hic modus a primo, quoniam hic, quando ac­ cidens praedicatur de subiecto, dicitur, Ho­ mo est albus, non quia aliquid alterum sit album, sed quia ipse homo est albus: et tamen est propositio per accidens, quia album non convenit homini secundum propriam ra­ tionem. Non enim ponitur in definitione eius, neque e converso. Sed quando dicitur, Album est homo, hoc non dicitur, quia esse homi­ nem insit albo, sed quia esse hominem inest subiecto albi, cui scilicet accidit esse al­ bum C11). Unde hic modus est magis remotus a praedicatione per se, quam primus. Sunt autem quaedam, quae neutro istorum modorum per accidens praedicantur; et ista dicuntur per se. Et talia sunt, ex quibus de­ monstrator procedit (1Z). Sed hoc dialecticus non requirit, et ideo quaestio, quae infra pro­ ponitur de huiusmodi quae per se praedican­ tur, non habet locum in syllogismis dialecticis, sed solum in syllogismo demonstrativo. 260 [6]. Deinde cum dicit [183]: Sit igi­ tur C huiusmodi etc., movet quaestiones in­ tentas. Et circa hoc duo facit: primo, movet quae­ stiones in quibus locum habent; secundo, ostendit in quibus locum non habent; ibi [188]: Sed in convertentibus (13) etc. Circa primum duo facit : primo, movet quaestiones in demonstrationibus affirmativis; secundo, ostendit quod hae quaestiones simi­ liter locum habent in demonstrationibus ne­ am (11) (12) (13) Cf. lect. IV. n. 14. Cf. lect. XXXIII, n. 4. Cf. lect. XIV. n. 13. 258-264 gativis; ibi [187]: Similiter autem dico et in privativis (14) etc. Circa primum duo facit: primo, movet quaestiones; secundo, ostendit ad quid huius­ modi quaestiones pertineant; ibi [186]: Est autem hoc intendere (15) etc. 261 [7]. Circa primum [183] movet tres quaestiones secundum tres terminos syllo­ gismi. Et primo, movet quaestionem ex parte ma­ ioris extremitatis, utrum sit abire in infinitum ascendendo. Et in hac quaestione supponitur ultimum subiectum, quod non praedicatur de alio, et alia praedicantur de ipso. Sit ergo hoc C, et in C primo et immediate sit B, et in B sit E quasi de eo universaliter praedi­ catum, et iterum F sit in E similiter de eo universaliter praedicatum. Est ergo quaestio: utrum iste ascensus alicubi stet, ita scilicet quod sit devenire ad aliquid quod praedicetur de aliis universaliter, et nihil aliud praedi­ cetur de ipso; aut hoc non sit necesse, sed contingat ascendere in infinitum? 262 [8]. Secundo, ibi [184]: Et iterum si de A quidem etc., movet quaestionem ex par­ te minoris termini, utrum scilicet sit ire in infinitum descendendo. Et in hac quaestione supponitur esse aliquod primum praedicatum universale, quod de aliis praedicetur, et nihil sit universalius eo, quod praedicetur de ipso. Sit ergo A tale, quod nihil de eo praedicetur sicut totum universale de parte, A vero prae­ dicetur de C primo et immediate, et C de I, et I de B. Est ergo quaestio: utrum necesse sit hic descendendo stare, aut contingat in infinitum ire? 263 [9]. Et ostendit consequenter diffe­ rentiam harum duarum quaestionum, quia in prima quaestione quaerebatur: si aliquis in­ cipiat a particularissimo subiecto, quod nulli inest per modum quo totum universale inest parti, sed alia insunt ei, utrum contingat pro­ cedere in infinitum ascendendo? - Secunda vero quaestio est: si aliquis incipiat ab uni­ versalissimo praedicato, quod praedicatur de aliis sicut totum universale de parte, et nihil hoc modo praedicatur de illo, utrum contin­ gat descendendo procedere in infinitum? 264 [10]. Tertio, ibi [185]: Ampliqs me­ dia etc., movet tertiam quaestionem ex parte medii termini. Et in hac quaestione suppo­ nuntur duo extrema determinata, scilicet uni­ versalissimum praedicatum, et particularissi­ mum subiectum; et quaeritur cum hoc, utrum possint esse infinita media : puta, si A sit universalissimum praedicatum, et C sit par­ ticularissimum subiectum, et inter A et C sit medium B. et inter A et B iterum sit aliud, et similiter inter B et C, et horum etiam mediorum sint alia media, inter ipsa scilicet et extrema, tam ascendendo quam de­ scendendo. Est ergo quaestio: utrum hoc (14) n. 12. (15) n. 11. -- 258 -- 264-267 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM possit procedere in infinitum, aut hoc sit. im­ possibile? 265 [11]. Deinde cum dicit [186]: Est au­ tem hoc intendere etc., ostendit ad quid ten­ dant huiusmodi quaestiones; in quo declara­ tur quod huiusmodi quaestiones pertinent ad materiam, de qua nunc agitur, scilicet ad de­ monstrationes. Dicit ergo quod intendere in­ quisitioni veritatis in istis quaestionibus idem est ac si quaeratur, utrum demonstrationes procedant in infinitum, vel ascendendo vel de­ scendendo. Ascendendo quidem, ita quod quaelibet propositio, ex qua demonstratio procedit, sit demonstrabilis per aliam priorem demonstra­ tionem; et hoc est quod subiungit, et si est demonstratio omnis, idest cuiuslibet propo­ sitionis. Quod quidam existimantes, circa principia erraverunt, ut dicitur in IV Meta­ physicae (16). Descendendo autem, si ex qualibet propo­ sitione demonstrata contingat iterum ad aliam demonstrationem posteriorem procedere. Et hoc est unum membrum dubitationis, si demonstrationes in infinitum procedunt, vel descendendo vel ascendendo. Aliud autem membrum dubitationis est, si demonstrationes ad invicem terminantur, ita scilicet quod una demonstratio confirmetur per aliam ascendendo, et ex una demonstra­ tione procedat alia descendendo, et hoc usque ad aliquem terminum. 266 [12]. Deinde cum dicit [187] : Simi­ liter aatem dico etc., ostendit quod praedi­ ctae dubitationes habent locum etiam in de­ monstrationibus negativis, quia demonstratio negativa oportet quod utatur propositione af­ firmativa, in qua subiectum conclusionis con­ tineatur sub medio, a quo praedicatum con­ clusionis removeatur. Secundum ergo quod est ascensus et de­ scensus in affirmativis, oportet quod sit ascen(16) Comment. S. Th. lect. XV et XVI; Ed. Did., lib. III. cap. VI. nn. 1 et 2, et cap. VII, n. 8. L. 1, 1. xxxl sus et descensus in negativis syllogismis, et propositionibus; ut puta si conclusio demon­ strativi syllogismi sit, nullum C est A, et ac­ cipiatur sicut medium B, a quo A removeatur. Est ergo primo considerandum utrum A re­ moveatur a B primo, sive immediate, aut sit aliquod medium accipere, a quo primo re­ moveatur A quam a B, puta si prius removea­ tur ab I, quod oportet universaliter praedi­ cari de B; et iterum erit considerandum utrum A removeatur ab aliquo per prius quam ab I, scilicet a T, quod praedicatur univer­ saliter de I. Ita ergo et in his potest procedi in infinitum in removendo, ut semper sit ali­ quid accipere, a quo per prius removeatur, vel oportet alicubi stare. 267 [13]. Deinde cum dicit [188]: Sed in convertibilibus etc., ostendit in quibus prae­ dictae quaestiones locum non habeant. Quia in his, quae aequaliter de se invicem praedi­ cantur et convertuntur ad invicem, non est accipere aliquod prius et posterius secundum illum modum, quo prius est, a quo non con­ vertitur consequentia essendi, prout univer­ salia sunt priora; quia sive praedicata sint infinita, ita scilicet quod procedatur in infi­ nitum in praedicando, sive sint infinita ex utraque parte, idest tam ex parte praedicati quam ex parte subiecti, omnia huiusmodi in­ finita similiter se habebunt ad omnia; quia quodlibet eorum poterit praedicari de quo­ libet, et subiici cuilibet convertibilium. Nisi solum quod potest esse talis differentia, quod unum eorum praedicatur ut accidens, et aliud praedicatur sicut praedicamentum, idest sicut substantiale praedicatum. Et haec est diffe­ rentia proprii et definitionis, quorum utrum­ que est convertibile; et tamen definitio est praedicatum essentiale, et propter hoc est prius naturaliter proprio, quod est praedica­ tum accidentale. Et inde est quod in demon­ strationibus utimur definitione quasi medio ad demonstrandum propriam passionem de subiecto (17). (17) — 259 — Cf. lect. XIII, n. 3. L. I, 1. xxxu IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XXXII. (nn. 268-277; [189-196]). Dubitatio quae est de processu in infinitum u: mediis reducitur ad dubita­ tionem quae movetur de extremis. Item dubitatio quae est de processu in infinitum in demonstrationibus negativis reducitur ad dubitationem quae est de affirmativis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XX 189. Quod quidem igitur non contingit me­ dia infinita esse, si in sursum et deor­ sum stent praedicamenta, manifestum est. Dico autem sursum quidem quod in universale magis est, deorsum autem quod in particulare. 190. Si enim A praedicante de C infinita sunt media, in quibus est B, manife­ stum est quod contingit utique ut ab A in deorsum alterum de altero prae­ dicari contingit in infinitum (antequam enim in C veniat, infinita sunt media), et a C in sursum infinita, antequam in A veniat. Quare si haec impossibilia sunt, et ipsius A et C impossibile est infinita esse media. 191. Neque enim si aliquis dicat, quod haec quidem, quae sunt ABC, habita sunt ad invicem, ut et non sint media, illa vero non esse accipere, nihil differt. Quodcumque enim utique accipio eo­ rum quae sunt B, erunt ad A, aut ad C, aut infinita media aut non. A quo iam sunt primum infinita, sive statim, sive non statim, nil differt: quae enim sunt post haec, infinita sunt. Caput XXI 192. Manifestum est autem et in privativa demonstratione quoniam statur, si qui­ dem in praedicativa statur in utrisque. Sit ab ultimo enim non contingens ne­ que in sursum ab eo, in quo statur, in infinitum ire (dico autem in quo sta­ tur, quod ipsum quidem in alio nullo est, sed in illo aliud, ut Z); neque a primo in id, quod est in ultimum (dico autem primum, quod ipsum quidem de alio, sed de illo nullum aliud); si igitur hoc erit, et in negatione stabitur. 193. Tripliciter enim demonstratur non esse. Aut in quo quidem est C, B inest om­ ni, sed in quo B, nulli inest A. Ipsius quidem igitur C B, et semper alterius spatii necesse est ire in immediata: praedicativa enim haec est distantia. Sed alterum manifestum est, quod si in alio non est priori, ut in D, hoc in­ digebit in omni B esse. Et si iterum in alio ipso D priore non fuerit, illud indigebit in omni D esse. Quare, quo­ niam deorsum statur, et quae est in sursum stabitur, et erit quoddam prin­ cipium, in quo non erit. 194. Iterum si B quidem in omni A, in C autem nullo, A in C nullo erit. Iterum, si haec oportet demonstrare, manife­ stum est quoniam aut per superiorem modum demonstrabitur, aut per hunc, aut per tertium. Primus quidem igitur dictus est; secundus autem demonstra­ bitur. Sic autem utique demonstratur, ut D in B omni est, in C autem nul­ lo, si necesse est aliquid esse in B. Iterum, si hoc in C non erit, aliud ve­ ro in D est, quod in C non est. Igitur quoniam esse semper in sursum stat, stabit et non esse. 195. Tertius autem est: si A in B omni in­ sit, C vero in nullo sit, non in omni sit C, in quo est A. Iterum autem hoc aut per superius dicta, aut similiter de­ monstrabitur. Illo autem modo statur; si vero sic est, iterum accipietur B in E esse, in quo C non in omni E. Et hoc iterum similiter. Quoniam autem concessum est stare et in deorsum, ma­ nifestum est quod stabit et in C quod non est. — 260 — 268-270 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 196. Manifestum autem est quoniam, et si non una via demonstraretur sed om­ nibus, aliquando quidem ex prima fi­ gura, aliquando vero ex secunda aut tertia, quoniam et sic stabitur: finitae L. I, 1. xxxu enim sunt viae; finita autem finite mul­ toties sumpta necesse est finiri omnia. Quod quidem igitur in privatione, si quidem et in esse, statur, manifestum est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quaestio de processu in infinitum ex parte medii reducitur ad quaestionem, quae movetur de extremis, et, ea soluta, solvitur. Ratio est, quia non possunt esse media infinita, si prae­ dicata tum universalia (in sursum) tum particularia (in deorsum), nempe extrema, non sunt infinita. 3. Probatur assertum: nam dato supremo praedicato, media in descendendo non possunt esse infinita, nisi supponatur quod non detur ultimum, seu infimum subiectum; viceversa, dato in­ fimo subiecto, media in ascendendo non possunt esse infinita, nisi supponatur quod non detur ptimum, seu supremum praedicatum. 4. Obiectio de medio inter quoscunque terminos dato. 5. Haec obiectio non est ad propositum. Nam sive media coniungantur immediate sive me­ diate aliis, semper stat quod probatum est num. 3, nempe quod si media sint infinita, non datur neque supremum neque infimum praedicatum. 6. Quaestio de processu in infinitum in demonstratione negativa reducitur ad quaestionem de processu in infinitum in demonstratione affirmativa. Ratio est: si in affirmativis demon­ strationibus non est processus in infinitum, quia debet esse supremum praedicatum, quod ita est praedicatum ut non possit esse subiectum, et infimum subiectum, quod ita est subiectum ur non possit esse praedicatum; idem etiam dici debet quoad negativas demonstrationes. 7. Probatur inprimis in syllogismo negativo in prima figura. 8. Probatur idem in negativo syllogismo in secunda figura. 9. Et in tertia figura. 10. Solvitur obiectio quoad transitum de ima ad aliam figuram. COMMENTARIUM S. THOMAE 268 [1]. Postquam Philosophus movit quaestiones, hic incipit eas determinare; et dividitur in duas partes. In prima parte [189], ostendit quod qua­ rumdam dubitationum solutio reducitur ad solutionem aliarum. In secunda, solvit dubi­ tationem quantum ad illa, in quibus per se et principaliter difficultas consistit; ibi [197]: Quod autem in illis, si logice C1) etc. Circa primum duo facit: primo enim osten­ dit quod dubitatio, quae potest esse circa me­ dia, reducitur ad dubitationem, quae move­ tur de extremis, et, ea soluta, solvitur; se­ cundo, ostendit quod dubitatio, quae est circa negativas demonstrationes, reducitur ad du­ bitationem, quae est de affirmativis; ibi [192]: Manifestum est autem in privativa (2) etc. Circa primum tria facit: primo, proponit quod intendit; secundo, probat propositum; ibi [190]: Si enim A praedicante (3) etc.; tertio, excludit quamdam obviationem; ibi [191]: Nec si aliquis dicat (4) etc. (1) (2) (3) (4) Lect. scq. n. 6. n. 3. n. 4. 269 [2]. Dicit ergo primo [189] quod ma­ nifestum est, si quis rationem sequentem con­ sideret, quod non contingit esse media infi­ nita, si praedicationes tam in sursum quam in deorsum stent in aliquibus terminis, scili­ cet in summo praedicato et in infimo subie­ cto. Et exponit quid sit procedere praedi­ cationes sursum, et deorsum; et dicit quod sursum ascenditur, quando proceditur ad magis universale, de cuius ratione est quod praedicetur: deorsum autqjn proceditur, quan­ do itur ad magis particulare, de cuius ratione est quod subiiciatur. 270 [3]. Deinde cum dicit [190]: Si enim A praedicante etc., ostendit propositum per hunc modum. Sit ita quod A sit summum praedicatum, et C sit infimum subiectum, et sint infinita media, quorum quodlibet voce­ tur B. Quia igitur A erat primum praedica­ tum, praedicabitur de aliquo medio sibi pro­ pinquiori, et iterum illud medium de alio medio inferiori; et cum media sint infinita, sequitur quod in infinitum procedet praedica­ tio in descendendo, quod est contra positum. Ponebatur enim quod non descendat praedi­ catio in infinitum (5). Similiter etiam si inci(5) -— 201 ---- Cf. lect. praec. L. I, 1. xxxii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 270-274 piamus a C, quod est infimum subiectum, finitum in praedicationibus vel ascendendo procedetur ascendendo in infinitum antequam vel descendendo, sicut praedicta probatio perveniatur ad A, quod etiam est contrarium procedebat. posito. Si ergo haec sint impossibilia, sci­ 273 [6]. Deinde cum dicit [192]: Mani­ licet quod procedatur praedicando in infini­ festum est autem etc., ostendit quod si in tum sursum vel deorsum, sequetur quod im­ I affirmativis demonstrationibus non proceditur possibile sit media esse infinita. Et ita patet in infinitum, neque in privativis in infinitum quod quaestio de infinitate mediorum redu­ proceditur; et sic quaestio de demonstratio­ citur ad quaestionem de infinitate extremorum. nibus negativis reducitur ad quaestionem de 271 [4], Deinde cum dicit [191]: Neque affirmativis. enim si aliquis etc., excludit quamdam obviaEt circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; secundo, probat propositum; tionem. Posset enim aliquis obviare, dicens quod praedicta probatio procedat, ac si ibi [193] : Tripliciter enim demonstratur (8) ABC, idest medium et extrema, ita se ha­ etc.; tertio, excludit quamdam obviationem; berent, quod essent habita ad invicem, ita ibi [196]: Manifestum est autem (9) etc. scilicet, quod inter ea non esset aliquod me­ Dicit ergo primo [192], quod manifestum dium: sic enim definitur habitum in V Phy­ erit ex sequentibus quod si in praedicativa, sicorum (6), quod scilicet consequenter se ha­ idest affirmativa demonstratione statur utrinbet, cum tangat; et hoc videbatur in praedi­ que, idest in sursum et deorsum, necesse erit cta probatione supponi, scilicet quod A prae­ quod stetur in negativa demonstratione. dicaretur de aliquo medio quasi habito, idest Et ad exponendum hoc quod propositum immediate sequenti. Sed ille qui ponit media est, dicit: si ita quod non contingat ab ulti­ infinita, dicet quod hoc non contingit acci­ mo, idest ab infimo subiecto, ire in sursum pere. Dicit enim quod inter quoscunque ter­ in infinitum versus praedicata universalia. Et exponit quid est ultimum, scilicet illud quod minos acceptos est aliquod medium. non inest alicui alii tanquam minus particu­ 272 [5]. Sed Philosophus dicit quod nihil differt, sive sic accipiantur infinita media lari, sed aliud sit in illo, et sit illud Z. Et sit etiam quod incipiendo a primo versus ulti­ quod sint habita ad invicem, sicut contingit mum non procedatur in infinitum. Et expo­ in discretis; puta, in civitate domus domui nit quid sit primum illud, scilicet quod prae­ est habita, et in numeris unitas unitati : sive non possit inveniri in mediis aliquid habitum, dicatur de aliis, et nihil aliud praedicatur de eo, quasi eo universalius; ut sic primum insed semper inter duo media sit aliquod me­ dium accipere (7); sicut accidit in continuis, telligatur universalissimum, ultimum autem particularissimum. Si igitur ex utraque parte in quibus inter quaelibet duo signa, sive inter duo puncta, semper est aliquod medium ac­ stetur in demonstrationibus affirmativis, dicit cipere. consequens esse quod etiam stetur in demon­ Et quod hoc nihil differat ad propositum, strationibus negativis. 274 [7]. Deinde cum dicit [193]: Tripli­ sive uno modo sive alio, sic manifestat sub­ citer enim etc., probat propositum. dens: quia supposito quod sint infinita me­ Et primo in prima figura; secundo in se­ dia inter A et C, quorum quodlibet voca­ cunda; ibi [194] : Iterum si B quidem (10) tur B, quodcumque horum accipio, necesse etc.; tertio in tertia; ibi [195]: Tertius autem est quod inter illud et A et C sint infinita est i11) etc. In tribus enim figuris contingit media, vel non sint infinita respectu alterius negativam concludi. eorum. Verbi gratia : ponamus quod me­ Dicit ergo primo [193] quod tripliciter po­ dia sint habita ad invicem, sicut accidit test demonstrari propositio negativa, per in discretis, et accipiamus aliquod, medium quam significatur aliquid non esse. quod sit habitum ad ipsum A; necesse Uno quidem modo in prima figura, secun­ erit quod inter illud medium et C sint dum hunc modum, quod B insit C universa­ adhuc infinita media. Et similiter si ponantur liter, minori existente universali affirmativa; quaedam finita media inter A et illud me­ A vero insit nulli B, maiori existente univer­ dium acceptum. Et eadem ratio est si pona­ sali negativa. Quia igitur supponitur quod in tur medium acceptum immediate coniungi affirmativis stetur et in sursum et in deorsum, ipsi C, vel per finita media ab eo distare. Ex necesse est quod ista propositio, quae est B-C, quo igitur semper a medio accepto oportet affirmativa, si non sit immediata, et quod­ accipere infinita media ad alterum extremo­ cunque aliud spatium accipitur, existente ali­ rum, non differt utrum statim coniungatur quo medio inter B et C, necesse erit redu­ alii extremorum, idest sine medio, vel non cere in immediata; quia ista distantia, quae statim, idest per aliqua media: quia etiam attenditur secundum habitudinem medii ad si coniungatur uni extremo sine medio, ne­ minorem extremitatem, est affirmativa, in qua cesse est quod postea inveniantur infinita me­ dia respectu alterius; et ita semper oportebit, si est infinitum in mediis, quod inveniatur in­ (8) n. seq. (6) Cap. Ill. η. 6: Comment. S. Th. Icci. V. (7) Cf. lect. VII, n. 7. (9) n. 10. (10) n seq. (11) n. 9. ---- 202 ---- 274-277 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM supponitur esse status. Si autem accipiamus alterum spatium, quod est inter B et A, ma­ nifestum est quod, si haec propositio, Nul­ lum B est A, non est immediata, necesse est quod A removeatur ab aliquo alio per prius quam a B, et illud sit D; quod si accipiatur ut medium inter A et B, necesse est quod praedicetur universaliter de B, quia oportet minorem esse affirmativam. Et iterum si haec non sit immediata, nullum D est A, oportet quod A negetur ab aliquo alio per prius quam a D, puta sit illud E; quod eadem ratione oportebit universaliter praedicari de D. Quia ergo ascendendo statur in affirmativis ut sup­ ponitur, sequitur per consequens quod sit de­ venire ad aliquid, de quo primo et immediate negetur ipsum A. Alioquin adhuc procede­ retur amplius in affirmativis, sicut ex praedi­ ctis patet. 275 [8]. Deinde cum dicit [194]: Jterum si B quidem etc., probat idem in negativa, quae concluditur in secunda figura. Sit enim ita quod B, quod est medium, praedicetur uni­ versaliter de A et negetur universaliter de C. et ex his concludatur quod, Nullum C sit A. Si autem negativam iterum demonstrari opor­ teat, propter hoc quod est mediata, necesse est quod vel demonstretur in prima figura, de quo modo demonstrationis iam ostensum est quod habet statum, si in affirmativis sit status; aut oportet quod demonstretur per hunc modum, idest per secundam figuram; aut per tertium, idest per tertiam figuram. Dictum est autem in prima figura, quod ha­ bet statum in negativis, si sit status in affir­ mativis. Sed hoc quidem demonstrabitur nunc quantum ad secundam figuram. Demonstretur ergo haec propositio, Nullum C est B, sic quod D universaliter praedicetur de B, ma­ iori existente universali affirmativa, et nege­ tur universaliter de C, minori existente uni­ versali negativa. Si iterum haec propositio, Nullum C est D, est mediata, necesse erit ac­ cipere aliquod aliud medium, quod etiam praedicetur de D universaliter, et universa­ liter removeatur a C. Et ita, sicut proceditur in negativis demonstrationibus, oportebit pro­ cedere in affirmativis, scilicet quod B prae­ dicabitur de A, et D de B, et aliquid aliud de D; et sic procedetur in infinitum in affir­ mativis. Quia ergo supponitur quod in affir­ mativis stetur in sursum, necesse est etiam quod stetur in negativis, secundum hunc mo­ dum, quo negativa demonstratur in secunda figura. L. I, 1. xxxn 276 [9]. Deinde cum dicit [195]: Tertius autem est etc., ostendit idem in tertia figura. Sit ergo medium, ut B, de quo A universa­ liter praedicetur, C vero ad eo removeatur: sequitur particularis negativa, scilicet quod C negetur a quodam A. Et quod quidem in praemissa affirmativa, quae est, Omne B est A, stetur, habetur ex suppositione; quod autem necesse sit stare etiam in hac nega­ tiva, Nullum B est C, quae est maior, patet, quia si hoc debeat demonstrari, necesse est quod vel demonstretur per superius dicta, idest per primam et secundam figuram, vel demonstrabitur similiter sicut concludebatur conclusio, scilicet per tertiam figuram: ita tamen quod haec maior non assumatur ut uni­ versalis, sed ut particularis. Illo autem modo statur, scilicet si procedatur in prima et in secunda figura. Si autem procedatur in tertia figura ad concludendum, Quoddam B non esse C, accipiatur medium E, de quo qui­ dem B universaliter affirmetur, C vero ab eo particulariter negetur. Et hoc iterum similiter continget, quod secundum hoc procedetur in demonstratione negativa semper secundum augmentum praedicationis affirmativae in in­ ferius: quia B, quod erat primum medium, praedicabitur de E, et E de quodam alio, et sic in infinitum. Quia igitur supponitur sta­ tum esse in affirmativis in deorsum, manife­ stum est quod stabitur in negativis ex parte ipsius C. 277 [10]. Deinde cum dicit [196]: Mani­ festum autem esf etc., excludit quamdam ob­ viationem. Posset enim aliquis dicere quod necesse est stare in demonstrationibus nega­ tivis, statu existente in affirmativis, si semper syllogizetur secundum eamdem figuram; sed potest in infinitum procedi, si nunc demon­ stretur per unam figuram, nunc per aliam. Et dicit, manifestum est quod si non proce­ datur in demonstrationibus una via, ved om­ nibus, aliquando quidem ex prima figura, aliquando autem ex secunda vel tertia, sic etiam oportebit statum esse in negativis, sta­ tu existente in affirmativis. Huiusmodi enim viae diversae demonstrandi sunt finitae, et quaelibet earum multiplicatur non in infini­ tum, sed finite ascendendo vel descendendo, ut ostensum est. Si autem finita finities acci­ piantur, necesse est totum esse finitum. Unde relinquitur quod omnibus modis necesse sit in demonstrationibus negativis esse statum, si sit status in affirmativis. — 263 — L. I, 1. xxxui IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XXXIII. (nn. 278-286; [197-202]). Logice ostenditur demonstrationes non posse procedere in infinitum in prae­ dicatis quidditativis. - Praenotamina quaedam ad solvendam universaliter quaestionem de processu in infinitum in praedicatis affirmativis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXII (35) Quod autem in illis, si logice qui­ dem speculemur, sic manifestum sit. In his quidem igitur, quae in eo quod quid est praedicantur, patens est: si enim est definire, aut si notum est quod quid erat esse, infinita autem non est transire, necesse est finiri in eo quod quid est praedicantia. Universaliter autem sic dicimus. Est enim vere dicere album ambulare, et magnum illud lignum esse; et iterum lignum magnum esse, et hominem am­ bulare. Alterum igitur est sic dicere aut illo modo. Cum enim quidem al­ bum esse dico lignum, tunc dico quod, cui accidit album esse, lignum est: sed non quod subiectum ligno album sit; et namque neque quod album est, neque quod vere album aliquid, factum est li­ gnum: quare non est hoc secundum se, sed secundum accidens. Cum vero huius­ modi lignum album esse dico, non quod alterum aliquod sit album, illi autem accidit lignum esse, ut cum musicum esse album dico: tunc enim quoniam homo est albus, cui accidit musicum esse, dico; sed lignum est subiectum, quod vere factum est album, non quod alterum aliquod sit, quam quod vere lignum est, aut lignum aliquod. Si igi­ tur oportet nomina ponere, sit sic di­ cere praedicari: sed illo modo aut ne­ quaquam est praedicari, aut praedicari quidem non simpliciter, sed secundum 199. 200. 201. 202. — 264 — accidens praedicari. Est autem tanquam album quidem, quod praedica­ tur; sed sicut lignum est, de quo prae­ dicatur. Subiiciatur igitur praedicatum praedicari semper, de quo praedicatur, simpliciter, sed non secundum accidens: sic enim demonstrationes demonstrant. Quare autem in quod quid est, aut quoniam quale, aut quantum, aut ad aliquid, aut faciens, aut patiens, aut ubi, aut quando, cum unum de uno praedicabitur. Amplius substantiam quidem significan­ tia, quod vere illud est, aut quod vere illud aliquid est, significant, de quo praedicantur: quaecunque vero non substantiam significant, sed de aliquo subiecto dicuntur, quod neque vere illud est, neque quod vere illud aliquid est, accidentia sunt, ut de homine est album. Non enim est homo neque quod vere album est, neque quod vere album aliquid est; sed animal forsitan: quod vere enim animal est. homo est. Quaecunque ve­ ro non substantiam significant, oportet de quodam subiecto praedicari, et non esse aliquod album, quod non, cum aliquid alterum sit. album est. Species enim gaudeant, monstra enim sunt; et si sint, nihil ad rationem sunt: praemonstrationes enim de huiusmodi sunt. 278-280 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxtii SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Thesis prima: Ostenditur in demonstrationibus affirmativis non posse procedi in inrinitum in praedicatis, ex quibus constituitur definitio : quia secus nihil posset definiri : definitio enim omnia superiora et inferiora praedicata quidditativa rei definitae complectitur. 3. Thesis altera: Idem universaliter est dicendum quoad omnia praedicata affirmativa sive substantialia sive accidentalia. 4. Praenotamen quoddam. De tribus modis verae praedicationis in praedicatis per accidens, seu accidentalibus: vel accidens praedicatur de accidente; vel subiectum de accidente; vel acci­ dens praedicatur de subiecto. Quae praedicationes ad invicem differunt: quia cum praedicatur accidens de subiecto, non praedicatur per aliquod aliud subiectum; at praedicatio subiecti de accidente, vel accidentis de accidente, est ratione eius quod subiicitur termino posito in sub­ iecto. 5. Aliud praenotamen. In probanda thesi quoad praedicata affirmativa universaliter, assu­ menda est sola praedicatio in tertio modo; nempe praedicatio quae est sicut accidentis de sub­ iecto, et quae sola praedicatio simpliciter dicitur. 6. Praenotamen tertium. De differentia in praedicatis per se, seu simpliciter; et primo de distinctione praedicatorum ad invicem secundum diversa genera, seu praedicamenta. 7. Deinde de differentia inter praedicata substantialia et accidentalia. Illa enim sunt quoties subiectum aut cum ipsis convertitur, ut in definitionibus, aut est pars subiecliva praedicati. Aliter, sunt praedicata accidentalia. 8. Haec differentia ostenditur per exempla. 9. Solvitur obiectio petita ex ideis seu speciebus platonicis. COMMENTARII JM S. THOMAE 278[1]. Postquam Philosophus ostendit quod si sit status in extremis, necesse est esse statum in mediis, et si sit status in affirma­ tivis, necesse est esse statum in negativis; hic intendit ostendere quod sit status in affirma­ tivis in sursum et deorsum. Et dividitur in duas partes: in prima parte [197], ostendit propositum logice, idest per rationes communes omni syllogismo, quae accipiuntur secundum praedicata communiter sumpta; in secunda, ostendit idem analytice, idest per rationes proprias demonstrationi, quae accipiuntur secundum praedicata per se, quae sunt demonstrationi propria; ibi [212] : Analytice autem manifestum (■) etc. Prima autem pars dividitur in duas partes: in prima, ostendit quod non sit procedere in infinitum in praedicatis, quae praedicantur in eo quod quid; in secunda, ostendit quod non sit procedere in infinitum universaliter in prae­ dicatis affirmativis; ibi [198]: Universaliter autem sic dicimus (2) etc. 279 [2]. Dicit ergo primo [197], quod cum ostensum sit (3) quod in privativis non est ire in infinitum, si stetur in affirmativis; hic iam manifestum erit quomodo aliqui specu­ lantur in illis, idest in affirmativis, esse sta­ tum per logicas rationes. Et dicuntur hic lo­ rn Lect. XXXV. (2) n. 3. (3) Lect. praec. gicae rationes, quae procedunt ex quibusdam communibus, quae pertinent ad consideratio­ nem logicae (4). Haec autem veritas manifesta est in his, quae praedicantur in eo quod quid est, idest in praedicatis, ex quibus quod quid est, idest definitio constituitur. Si enim huiusmodi prae­ dicata dentur esse infinita, sequitur et quod non contingat definire aliquid, et quod si de­ finitur aliquid, eius definitio non possit esse pota. Et hoc ideo, quia infinita non est pertransire. Non autem contingit definiri, neque definitionem cognosci, nisi descendendo per­ veniatur usque ad ultimum, et ascendendo perveniatur usque ad primum. Si ergo contingit aliquid definire, vel si contingit definitionem alicuius esse notam, ex utroque antecedenti sequitur hoc consequens, quod in praedictis praedicatis non sit proce­ dere in infinitum, sed in eis contingat stare. 280 [3]. Deinde cum dicit [198]: Univer­ saliter autem sic etc., ostendit universaliter quod in praedicatis affirmativis non sit pro­ cedere in infinitum. Et circa hoc duo facit : primo, quaedam praemittit, quae sunt necessaria ad proposi­ tum ostendendum; secundo, ostendit propo­ situm; ibi [203] : Amplius si non est (5) etc. Circa primum duo facit : primo, distinguit (4) Cf. lect. XX, n. 5 req. (5) Lect. seq. ---- 265 ---- L. I, 1. xxxiii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM praedicata per accidens a praedicatis per se; secundo, distinguit praedicata per se ad in­ vicem; ibi [199]: Quare autem in quod quid est (6) etc. Dicit ergo primo [198], quod cum osten­ sum sit in quibusdam praedicatis, quod in eis non est procedere in infinitum, scilicet in his, quae praedicantur in quod quid est, ostendendum est hoc universaliter in omni­ bus praedicatis affirmativis. 281 [4]. Et incipit suam considerationem a praedicatis per accidens (7), in quibus esi triplex modus verae praedicationis. Unus qui­ dem modus est, quando accidens praedicatur de accidente; puta, cum dicimus, album am­ bulat. Secundus modus est, quando subiectum praedicatur de accidente; puta, cum dicimus, hoc magnum est lignum. Tertius modus est, quando accidens praedicatur de subiecto; pu­ ta, cum dicimus, lignum est album: vel cum dicimus, homo ambulat. Isti autem modi praedicandi sunt alteri et diversi ad invicem: quia cum subiectum prae­ dicatur de accidente, puta, cum dicitur, al­ bum est lignum, hoc significatur, quod illud universale praedicatum, quod est lignum, prae­ dicatur de subiecto, cui accidit esse album, scilicet de hoc particulari ligno, in quo est albedo. Idem enim est sensus cum dico, album est lignum, ac si dicerem, hoc lignum, cui accidit esse album, est lignum; non au­ tem est sensus quod album sit subiectum ligni. Et hoc probat, quia subiectum fit hoc quod praedicatur de ipso sicut de subiecto, vel se­ cundum totum, vel secundum partem, sicut homo fit albus: sed neque album, neque ali­ qua pars albi, quae vere sit album, idest quae sit de substantia ipsius albedinis, fit lignum; non enim accidens est subiectum transmuta­ tionis, qua de non ligno fit lignum. Omne autem quod incipit esse hoc, fit hoc; si igitur non fit hoc, non est hoc, nisi detur quod semper hoc fuerit; non autem semper fuit verum dicere, album est lignum, quia ali­ quando non simul fuerunt albedo et lignum. Cum ergo non sit verum dicere quod album fiat lignum, manifestum est quod album non est lignum proprie et per se loquendo: sed si hoc concedatur, album est lignum, intelligitur per accidens, quia scilicet illud particu­ lare subiectum, cui accidit album, est lignum. Iste ergo est sensus huiusmodi praedicationis, in qua subiectum praedicatur de accidente. Sed cum dico, lignum est album, praedicando accidens de subiecto, non significo sicut in praedicto modo praedicationis, quod alterum aliquid sit substantialiter album, cui accidit esse lignum. Quod quidem significatur tam in praedicto modo, quo subiectum praedicatur de accidente, quam etiam in alio modo, quo accidens praedicatur de accidente, ut cum dico, musicum est album: hic enim nihil (6) n. 6. (7) Cf. lect. XXXI n. 5. 280-283 aliud significo, nisi quod ille homo particu­ laris, puta Socrates, cui accidit esse musicum, est albus. Sed quando dico, lignum est album, significo quod ipsum lignum vere factum est subiectum albi, non quod aliquid aliud a ligno, vel a parte ligni, quae est lignum ali­ quod, sit factum album. Est ergo differentia in tribus modis prae­ dictis: quia cum praedicatur accidens de subiecto, non praedicatur per aliquod aliud subiectum; cum autem praedicatur subiectum de accidente, vel accidens de accidente, fit praedicatio ratione eius quod subiicitur ter­ mino posito in subiecto; de quo quidem prae­ dicatur aliud accidens accidentaliter, ipsa vero species subiecti essentialiter. 282 [5]. Et quia in quolibet praedictorum modorum utimur nomine praedicationis, et sicut possumus nomina ponere, ita possumus ea restringere; imponamus sic nomina in pro­ batione sequenti, ut praedicari solum dicamus illud, quod dicitur hoc modo, scilicet non ra­ tione alterius subiecti. Illud vero quod di­ citur illo modo, scilicet ratione alterius sub­ iecti, velut cum subiectum praedicatur de accidente, vel accidens de accidente, non dicatur praedicari, vel si dicatur praedicari, non dicatur praedicari simpliciter, sed se­ cundum accidens. Et accipiamus semper il­ lud, quod se habet per modum albi, ex parte praedicati, id autem, quod se habet per modum ligni, accipiatur ex parte subiecti. Hoc ergo supponamus praedicari semper, in probatione sequenti, quod praedicatur de eo, de quo praedicatur, simpliciter, et non secun­ dum accidens. Et ratio quare debemus sic uti vocabulo praedicationis, haec est: quia lo­ quitur in materia demonstrativa, demonstra­ tiones autem non utuntur nisi talibus prae­ dicationibus. 283 [6]. Deinde cum dicit [199]: Quare autem in quod etc., ostendit differentiam praedicatorum per se ad invicem. Et circa hoc duo facit: primo, distinguit praedicata ad invicem secundum diversa ge­ nera; secundo, ostendit differentiam praedica­ torum : ibi [200] : Amplius substantiam qui­ dem (8) etc. Dicit ergo primo [199], quod quia nos praedicari dicimus solum illud, quod prae­ dicatur non secundum aliud subiectum, hoc autem diversificatur secundum decem praedi­ camenta; sequitur quod omne quod sic prae­ dicatur, praedicetur aut in quod quid est. idest per modum substantialis praedicati, aut per modum qualis, vel quanti, vel alicuius al­ terius praedicamentorum, de quibus actum est in Praedicamentis. Et addit cum unum de uno praedicetur: quia si praedicatum non sit unum sed multa, non poterit praedicatum simpliciter dici quid vel quale; sed forte dicetur simul quale (8> n. seq. — 266 — 283-286 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM quid (9), puta si dicam, homo est animal al­ bum. Fuit autem necessaria haec additio; quia si multa praedicentur de uno, ita quod multa accipiantur in ratione unius praedicati, po­ terunt in infinitum praedicationes multiplicari, secundum infinitos modos combinandi prae­ dicata ad invicem. Unde cum quaeritur sta­ tus in his quae praedicantur, necesse est ac­ cipere unum de uno praedicari. 284 [7]. Deinde cum dicit [200]: Amplius substantiam quidem etc., ostendit differentiam praedictorum praedicatorum. Et circa hoc tria facit: primo, proponit differentiam; secundo, manifestat per exem­ pla; ibi [201]: Ut de homine est album (1011 ) etc.; tertio, excludit quamdam obviationem; ibi [202]: Species enim gaudeant (1J) etc. Dicit ergo primo [200], quod illa quae sub­ stantiam significant, oportet quod significent respectu eius de quo praedicantur, quod vere illud est, aut quod vere illud aliquid. Quod potest dupliciter intelligi. Uno modo, ut ostendatur distinctio ex parte praedicati, quod vel significat totam essentiam subiecti, sicut definitio: et hoc significat cum dicit: quod vere illud est; vel significat partem es­ sentiae, sicut genus, vel differentia: et hoc significat cum dicit; aut quod vere illud aliquid. Alio modo, et melius, ut ostendatur distin­ ctio ex parte subiecti, quod quandoque est convertibile cum praedicato essentiali, sicut definitum cum definitione: et hoc signifi­ cat cum dicit: quod vere illud est; quando­ que vero est pars subiectiva (12) praedicati, sicut homo animalis: et hoc significat cum dicit: aut quod vere illud aliquid. Homo enim aliquod animal est. Sed illa quae non signi­ ficant substantiam, sed dicuntur de aliquo subiecto, quod quidem subiectum nec vere, idest essentialiter, est illud praedicatum, ne­ que aliquid eius; omnia huiusmodi praedi­ cata sunt accidentalia. 285 [8]. Deinde cum dicit [201]: Ut de homine est album etc., manifestat praemissam differentiam per exempla: et dicit quod cum dicimus, homo est albus, praedicatum illud est accidentale, quia homo non est quod vere album est, idest esse album non est essentia hominis; neque quod vere album aliquid, ut (9) Cf. I Perih., lect. X. n. 10. (10) n. seq. (11) n. 9. (12) Subiectiva, hoc est, species. Cf. I Perih., Icct. 1. n. 7. L. 1, 1. xxxni supra expositum est. Sed cum dicitur, homo est animal, forsan homo est quod vere est animal: animal enim significat essentiam ho­ minis, quia illud ipsum quod est homo, est essentialiter animal. Et quamvis illa, quae non significant substantiam, sint accidentia, non tamen per accidens praedicantur (13). Praedi­ cantur enim de quodam subiecto non pro­ pter aliquod aliud subiectum: puta cum dico, homo est albus, praedicatur album de homi­ ne, non ea ratione, quod aliquod aliud subie­ ctum sit album, ratione cuius homo dicatur albus; sicut supra (14) dictum est in his, quae praedicantur per accidens. 286 [9]. Deinde cum dicit [202] : Species enim gaudeant etc., excludit quamdam obvia­ tionem. Posset enim aliquis dicere quod prae­ dicata, quae significant substantiam, non sunt vere et essentialiter id, de quo praedicantur, vel aliquid eius: neque accidentia, quae sunt in individuis sicut in subtectis, conveniunt huiusmodi communibus praedicatis essentia­ libus; quia huiusmodi praedicata universalia significant quasdam essentias semper separa­ tas per se subsistentes, sicut Platonici dicebant. Sed ipse respondet quia, si supponantur species, idest ideae, esse, debent gaudere, quia secundum Platonicos habent aliquod no­ bilius esse, quam res nobis notae naturales. Huiusmodi enim res sunt particulares et ma­ teriales, illae autem sunt universales et imma­ teriales. Sunt enim quaedam praemonstra­ tiones respectu naturalium, idest quaedam exemplaria horum: ut accipiantur hic mon­ stra vel praemonstrationes sicut praemonstra­ tur aliquid ad aliquid probandum. Quia ergo sunt praemonstrationes vel exemplaria rerum naturalium, necesse est quod in istis rebus naturalibus inveniantur aliquae participationes illarum specierum, quae pertinent ad essen­ tiam harum rerum naturalium. Et ideo si sint huiusmodi species separatae, sicut Platonici posuerunt, nihil pertinent ad rationem praesentem. Nos enim intendimus de huiusmodi rebus, de quibus in nobis scien­ tia per demonstrationem acquiritur. Et huius­ modi sunt res in natura existentes nobis no­ tae, de quibus demonstrationes fiunt. Et ideo si detur quod animal sit quoddam separatum, quasi praemonstratio existens animalium na­ turalium, tunc cum dico, homo est animal, secundum quod hac propositione utimur in demonstrando, ly animal significat essentiam rei naturalis, de qua fit demonstratio. (13) Cf. lect. X. (14) n. 4. ---- 267 ---- L. I, 1 xxxiv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XXXIV. (nn. 287-297; [203-211]). Per logicas rationes ostenditur universaliter quod in praedicatis affirmativis non proceditur in infinitum, neque per modum circulationis, neque se­ cundum rectitudinem in sursum vel deorsum. TEXTOS ARISTOTELIS (Caput XXII) 203. Amplius si non est hoc huiusmodi qua­ litas et illud huiusmodi, neque quali­ tas est, 204. impossibile est aeque praedicari ad in­ vicem sic: sed vere quidem contingit dicere, aeque autem praedicari vere non contingit. 205. Aut enim sicut substantia praedicabi­ tur, ut est aut cum genus sit, aut dif­ ferentia. 206. Haec autem ostensa sunt quoniam non erunt infinita, nec in sursum nec in deorsum. Ut homo bipes, hoc animal, hoc autem alterum est: et animal de homine, hic autem de Callia, hic autem de alio in eo quod quid est. Substan­ tiam quidem omnem est definire huius­ modi, infinita autem non est transire intelligentem. Quare neque in sursum neque in deorsum infinita sunt: illam enim non est definire, de qua infinita praedicantur. 207. Si quidem igitur genera ad invicem, aequaliter praedicantur: erit enim ipsum quod vere ipsum aliquid est. 208. Neque tamen qualis, aut aliorum nul­ lum, nisi secundum accidens praedica­ bitur; omnia enim haec accidunt et de sublectis praedicantur. 209. Sed utique neque in sursum infinita erunt: unumquodque enim quod prae­ dicatur, significat aut quale aliquod, aut huiusmodi, aut quae sunt in sub­ stantia: haec autem finita sunt; et ge­ nera praedicamentorum finita: aut enim quale, aut quantum, aut ad aliquid, aut facere, aut pati, aut ubi, aut quan­ do. Concessum autem est unum de uno praedicari. Ipsa autem de ipsis, quaecunque non aliquid sunt, non prae­ dicari dicimus: accidentia enim sunt haec omnia; sed haec quidem secun­ dum seipsa, illa vero secundum alterum modum. Haec autem de quodam subie­ cto omnia praedicari dicimus: accidens autem non esse subiectum aliquod; nihil enim talium ponimus esse subie­ ctum, quod alterum aliquod esse di­ catur quod dicitur, sed ipsum in aliis et alia quaedam de alio; 210. Neque in sursum ergo unum de uno, neque in deorsum dicere. De quibus quidem enim dicuntur accidentia, sunt quaecunque in substantia uniuscuius­ que sunt; haec autem non sunt infi­ nita. Sed in sursum, ipsaque et acci­ dentia, utraque non infinita sunt. Ne­ cesse est ergo esse aliquid, de quo pri­ mum praedicetur, et de hoc aliud, et hoc stare: et esse aliquid quod non amplius, neque de aliquo priori, ne­ que de illo aliud prius praedicetur. Unus quidem igitur modus dicitur de­ monstrationis huiusmodi. 211. Adhuc autem alius: si de quibus prio­ ra quaedam praedicantur, erit horum demonstratio: quorum autem demon­ stratio est, neque potius habere possi­ bile est ad ipsa quam scire; neque scire esse sine demonstratione. Si hoc autem per hoc notum est, hoc autem nescimus, neque melius habemus ad ipsa quam scire; neque per hoc notum sciemus. Si igitur est aliquid scire per demonstrationem simpliciter, et non ex aliquibus neque ex suppositione, mani­ festum est stare praedicamenta media. Si enim non steterint, sed est semper acceptio in superius, omnium erit de­ monstratio: quare, si non contingit per­ currere infinita, haec non sciemus per — 268 — 287-288 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM demonstrationem. Si igitur neque meliusi habemus ad ipsa quam scire, non eritnil scire per demonstrationem sim­ L. I, I. xxxiv pliciter, sed ex suppositione (36). Lo­ gice quidem igitur ex his utique ali­ quis credet de eo, quod dictum est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisiones textus. 2. Duo principia: lum( Accidentia non possunt ad invicem aeque praedicari, ita ut unum sit praedicatum alterius, et hoc alterum sit praedicatum primi; 2um) Soli substantiae, non autem accidenti, convenit per se loquendo essu subiectum. 3. Thesis: Neque in praedicatis essentialibus, neque in praedicatis accidentalibus, contingit unum de altero circulariter, seu invicem praedicari ex aequo, nempe secundum aequalem ra­ tionem praedicandi. 4. Partes thesis separatim probandae: et primum quoad praedicata essentialia; deinde quoad praedicata accidentalia. 5. Resumuntur quae in praecedenti lectione n. 2 dicta sunt de definitione, quae non datur nisi de substantiis mediis, et quae ideo impedit quominus infinita praedicentur, sive in sursum sive in deorsum. 6. Probatur thesis quoad praedicata substantialia (quae sunt partes definitionis, scilicet genus et differentia), in quibus non est abire in infinitum per modum circulationis, ut scilicet aeque genus praedicetur de specie, et species de genere: secus enim, quia genus est totum, cuius species est pars, idem respectu eiusdem esset simul pars et totum. Et eadem ratio est de differentiis. 7. Deinde probatur eadem thesis quoad praedicata accidentalia: quia nullum accidens potest habere conversionem cum subiecto, de quo per se, licet accidentaliter, praedicatur (Cf. lect. praeced., n. 8). 8. Thesis altera: Universaliter loquendo, in nullo genere praedicationis procedi potest in in­ finitum, non solum circulariter, sed neque etiam secundum rectitudinem in sursum vel deorsum. 9. Quinque resumuntur ex dictis in praecedenti lectione, videlicet: 1°, de unoquoque possunt aliqua praedicari, quidquid significent; at 2°, praedicata essentialia sunt finita; 3°, et sunt finita genera praedicamentorum; 4°, in simplici propositione unum praedicatur de uno; 5°, de acci­ dente nihil praedicatur simpliciter, neque subiectum neque accidens. 10. Probatur thesis: et imprimis, substantialia praedicata non sunt infinita; ergo ex parte subiecti, hoc est deorsum, non proceditur in infinitum in praedicatione, qua praedicatur unum de uno. Insuper, genera accidentium, quae praedicantur, sunt finita; et in unoquoque genere non est procedere in infinitum, quia in quolibet praedicamento genus praedicatur de specie in eo quod quid est; ergo in praedicatis accidentalibus non potest procedi in infinitum in sursum, sicut neque in praedicatis essentialibus. 11. Alio modo probatur quod non procedatur in infinitum in praedicationibus. Per demon­ strationem aliquid scimus simpliciter et non ex suppositione; ergo et in praedicationibus non est abire in infinitum. COMMENTARIUM S. THOMAE 287 [1]. Praemissis his, quae necessaria sunt ad propositum demonstrandum, de di­ stinctione praedicatorum ad invicem, hic ac­ cedit ad propositum ostendendum, scilicet quod non procedatur in praedicatis in infi­ nitum. Et dividitur haec pars in partes duas, se­ cundum duos modos quibus ostendit propo­ situm. Secunda pars incipit ibi [211]: Adhuc autem alius (J) etc. Circa primum duo facit: primo [203], ostendit quod non est procedere in infinitum in praedicatis per modum circulationis (12); (1) n. 11. (2) Cf. lect. VIII. secundo, quod, non procedatur in infinitum in eis secundum rectitudinem in sursum ne­ que in deorsum; ibi [209] : Sed utique quod neque in sursum (s) etc. Circa primum tria facit: primo, praemissis suppositis, addit quaedam adhuc necessaria ad propositum ostendendum; secundo, ex his et aliis praemissis concludit propositum; ibi [204]: Impossibile est aeque praedicari (4) etc.; tertio, probat; ibi [205] : Aut enim sicut substantia (5) etc. 288 [2]. Primo ergo [203] proponit duo: (3) n. 8. (4) n. 3. (5) n. 4. ---- 269 ---- L. I, I. xxxiv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM quorum unum est, quia cum praedicatum, quod significat accidens, significet aliquod ge­ nus accidentis, puta qualitatem, non potest esse quod duo se habeant hoc modo ad invi­ cem, quod primum sit qualitas secundi, et secundum sit qualitas primi; alia est enim ra­ tio qualitatis, et eius cui qualitas inest. Se­ cundum est, quod universaliter non est pos­ sibile quod qualitas habeat quamcunque aliam qualitatem sibi inhaerentem; quia nullum ac­ cidens est subiectum alterius accidentis per se loquendo. Soli enim substantiae convenit pro­ prie ratio subiecti. 289 [3]. Deinde cum dicit [204]: Impos­ sibile est aeque etc., proponit, quasi ex prae­ missis concludens, quod intendit probare, et dicit: si ista sunt vera, quae praemissa sunt, impossibile est quod fiat mutua praedicatio ad invicem sic, idest secundum aliquem prae­ dictorum (6) modorum. Non autem ita hoc dicitur, quin contingat vere praedicari unum de alio, et e converso. Dicimus enim vere quod homo est albus, et album est homo. Sed hoc non fit aeque, idest secundum aequa­ lem rationem praedicandi. Et similiter est in praedicatis essentialibus. 290 [4]. Deinde cum dicit [205]: Aut enim sicut substantia etc., ostendit proposi­ tum: et primo, in praedicatis essentialibus; secundo, in accidentalibus; ibi [208] : Verum etiam ipsius qualis (7) etc. Circa primum tria facit : primo, ponit quamdam divisionem essentialium praedica­ torum; secundo, resumit quoddam, quod su­ pra probatum est; ibi [206] : Haec autem ostensa (8) etc.; tertio, probat propositum; ibi [207] : Si quidem igitur genera (9) etc. Dicit ergo primo [205], quod ad ostenden­ dum quod non sit ad invicem aeque praedi­ cari, primo oportet hoc considerare in essen­ tialibus praedicatis. Aut enim quod aeque praedicatur praedicabitur sicut substantia, aut alio modo (1011 ). Et si sicut substantia, aut si­ cut genus aut sicut differentia. Haec enim duo sunt partes definitionis, quae significant essentiam. 291 [5]. Deinde cum dicit [206]: Haec autem ostensa sunt etc., resumit quod su­ pra (1X) probaverat, scilicet huiusmodi prae­ dicata non esse infinita: quia si in infinitum procederent, non haberet in eis locum reci­ procatio, seu circulatio. Dicit ergo quod sicut supra (12) de his ostensum est, in huiusmodi non contingit pro­ cedere in infinitum, neque in sursum neque in deorsum: sicut si bipes praedicatur de ho­ mine, et animal de bipede, et de animali ali­ quid alterum, non est hoc procedere in infi­ (6) Lect. praec., n. 4 seqq. (7) n. 7. (8) n. seq. (9) n. 6. (10) Cf. lect. praec.. n. 6. (11) Lect. praec., n. 2. (12) Ibid. 288-293 nitum in sursum; neque in deorsum, ut si ani­ mal dicatur de homine in eo quod quid est, et homo de Callia, et hoc de quodam alio (supposito quod homo esset genus continens sub se multas species, quarum una esset Cal­ lias), non posset sic procedi in infinitum. Et resumit rationem ad ostendendum quod supra posuit, quia omnem huiusmodi sub­ stantiam, quae scilicet habet aliquid univer­ salius, quod de ipsa praedicetur, et quae po­ test de alio inferiori praedicari, contingit de­ finire: genera vero generalissima, de quibus alia universaliora non praedicantur, et singu­ laria, quae non praedicantur de aliquibus in­ ferioribus, non contingit definire (13). Solum ergo substantiam mediam definire contingit. Illam vero substantiam non contingit definire, de qua infinita praedicantur: quia oportet definientem intelligendo pertransire omnia illa, quae substantialiter praedicantur de de­ finito; cum omnia cadant in definitione, vel sicut genus, vel sicut differentia. Infinita au­ tem non contingit pertransire. Ergo oportet omnem universalem substantiam, quae non est supremum genus, neque infimum subie­ ctum, non habere infinita, quae de ipsa sub­ stantialiter praedicentur. Sic ergo non est pro­ cedere in infinitum, neque in sursum neque in deorsum. 292 [6]. Deinde cum dicit [207]: Si qui­ dem igitur etc., ostendit quod in substantia­ libus praedicatis non possit esse processus in infinitum per modum circulationis. Et dicit quod si aliqua praedicata substantialia prae­ dicantur de aliquo ut genera, non praedican­ tur ad invicem aequaliter, idest convertibili­ ter, ita quod unum sit genus alterius et e converso. Et ad hoc probandum subdit [ibid.]: erit enim ipsum quod vere ipsum aliquid; quasi diceret: si aliquid praedicatur de aliquo ut genus, illud de quo praedicatur, est aliquid, quod vere est ipsum, idest est aliquid parti­ culariter, quod substantialiter recipit praedi­ cationem ipsius (14). Si ergo hoc praedicetur de illo ut genus, sequetur quod ipsum, quod particulariter conveniebat alicui, e converso particulariter recipiat praedicationem illius; quod est idem respectu eiusdem esse partem et totum, quod est impossibile. Et eadem ra­ tio est de differentiis. Unde et in I Topico­ rum (15) dicitur quod problema de differentia reducitur ad problema de genere. 293 [7]. Deinde cum dicit [208]: Neque tamen qualis etc., ostendit quod non potest esse processus in infinitum per modum cir­ culationis in praedicationibus, in quibus prae­ dicatur accidens de subiecto. Et dicit quod neque etiam ipsius qualis potest esse conver­ sio cum suo subiecto, aut aliorum nullum potest habere huiusmodi praedicationem, quae accidentaliter praedicantur, nisi fiat praedi(13) Cf. lect. XVI, n. 4, et XXVI, n. 8. (14) Cf. lect. praec., n. 7. (15) Cf. lect. XXXI, n. 13. ---- 27O ---- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 293-296 calio per accidens: secundum quod dictum est (16) quod accidentia non praedicantur de subiectis nisi per accidens. Qualitas enim et omnia alia huiusmodi accidunt substantiae: unde praedicantur de substantiis sicut acci­ dens de subiecto. 294 [8]. Deinde cum dicit [209]: Sed uti­ que neque in sursum etc., ostendit universa­ liter quod in nullo genere praedicationis sit procedere in infinitum in sursum aut deor­ sum. Et dicit quod non solum non est pro­ cedere in praedicationibus in infinitum secun­ dum circulationem, sed neque etiam proce­ dendo in sursum infinita erunt praedicata, et similiter nec in deorsum. Et ad hoc probandum, primo resumit quae­ dam supra posita; secundo ex his probat in­ tentum; ibi [210]: Neque in sursum ergo (ir) etc. 295 [9]. Circa primum [209], primo re­ sumit quod de uno quoque possunt aliqua praedicari, quidquid significent: sive sit qua­ le, sive quantum, vel quodcunque aliud ge­ nus accidentis, vel etiam quae intrant sub­ stantiam rei, quae sunt essentialia praedi­ cata (l8). Secundo, resumit quod haec, scilicet sub­ stantialia praedicata, sunt finita (19). Tertio, resumit quod genera praedicamen­ torum sunt finita; scilicet quale et quan­ tum (20) etc. Si enim aliquis dicat quod quan­ titas praedicetur de substantia, et qualitas de quantitate, et sic in infinitum; hoc excludit per hoc, quod genera praedicamentorum sunt finita. Quarto, resumit quod, sicut supra (21) expo­ situm est, unum de uno praedicatur in sim­ plici praedicatione. Et hoc ideo inducit, quia posset aliquis dicere quod primo praedica­ bitur unum de uno, puta de homine animal; et ista praedicatio multiplicabitur quousque poterit inveniri aliquod unum, quod de ho­ mine praedicetur. Quibus finitis, praedicabun­ tur duo de uno: puta, dicetur quod homo est animal album; et sic multo plura prae­ dicata invenirentur secundum diversas combinationes praedicatorum. Rursus, praedica­ buntur tria de uno: puta, dicetur quod homo est animal album magnum; et sic sem­ per addendo ad numerum, magis multiplica­ buntur praedicata, et erit procedere in infi­ nitum in praedicatis, sicut etiam in additione numerorum. Sed hoc excludit per praedicatio­ nem unius de uno. Quinto, resumit ut non dicamus aliqua sim­ pliciter praedicari de ipsis, quae non aliquid sunt, idest de accidentibus, quorum nullum est aliquid subsistens. De accidente enim ne­ cte) (17) (18) (19) (20) (21) Lect. praec., n. n. 10. Cf. lect. praec., Cf. n. 5 et lect. Cf. lect. praec., Loc. cit. 5. n. 6. praec.. n. 2. n. 6. L. I, 1. xxxtV que subiectum neque accidens proprie praedi­ catur, ut supra (22) dictum est. Omnia enim huiusmodi, quae non sunt aliquid substan­ tiale, sunt accidentia, et de his nihil praedi­ catur simpliciter loquendo: sed haec quidem praedicantur per se, scilicet de subiectis, vel substantialia praedicata vel accidentalia. Illa vero secundum alium modum, idest per ac­ cidens, scilicet cum praedicantur de acciden­ tibus, aut subiecta, aut accidentia. Haec enim omnia, scilicet accidentia, ha­ bent de sui ratione quod dicantur de subie­ cto: illud autem quod est accidens, non est subiectum aliquod; unde nihil proprie lo­ quendo potest de eo praedicari, quia nihil talium, scilicet accidentium, ponimus esse tale, quod dicatur id, quod dicitur, idest quod suscipiat praedicationem eius, quod de eo praedicatur, non quasi aliquid alterum existens, sicut accidit in substantiis. Homo enim dicitur animal vel album, non quia aliquid aliud sit animal vel album, sed quia ipsummet quod est homo, est animal vel album: sed album ideo dicitur homo vel musicum, quia aliquid alterum, scilicet subiectum albi, est homo vel musicum. Sed ipsum accidens inest aliis; et alia, quae praedicantur de accidente, praedicantur de altero, idest de subiecto accidentis; et propter hoc praedicantur de accidente, ut dictum est. Hoc autem introduxit, quia si accidens prae­ dicatur de subiecto, et e converso, et omnia quae accidunt subiecto, praedicentur de se invicem, sequetur quod praedicatio procedat in infinitum, quia uni infinita accidunt. 296 [10]. Deinde cum dicit [210]: Neque in sursum ergo etc., ostendit propositum ex praemissis, scilicet quod in praedicatione, qua praedicatur unum de uno, non proceditur in infinitum, neque in sursum neque in deorsum; quia omnia accidentia praedicantur de his, quae pertinent ad substantiam rei, quod erat quinta suppositio. Substantialia autem praedi­ cata non sunt infinita (quod erat secunda suppositio); et ita ex parte subiectorum non proceditur in infinitum in huiusmodi praedi­ cationibus, quasi in deorsum. In sursum au­ tem neutra sunt infinita, scilicet neque sub­ stantialia praedicata, neque accidentalia: quia et genera accidentium sunt finita, et in uno­ quoque generum non est procedere in infini­ tum, neque in sursum neque in deorsum, si­ cut neque jn substantialibus praedicatis; quia in quolibet praedicamento genus praedicatur de specie in eo quod quid est. Unde con­ cludi potest universaliter quod necesse est es­ se aliquod primum subiectum, de quo aliquid praedicetur, existente statu praedicationis in deorsum: et de hoc aliquid aliud praedica­ bitur, et hoc habebit statum in sursum : et erit invenire aliquod quod non amplius praedi­ cabitur de alio, neque sicut posterius praedi­ catur de priori per accidens, neque sicut (22) — 271 Lcct. praec., nn. 4 ct 5. L. 1, 1. XXXIV IN POSTERIORUM ANALYTICORUM prius praedicatur de posteriori per se. Hic igitur est unus modus logice (23) demonstran­ di propositum, qui sumitur secundum diver­ sos modos praedicationis. 297 [11]· Deinde cum dicit [211]: Adhuc autem alius etc., ponit secundum modum pro­ bationis, et dicit quod quando est aliqua ta­ lis propositio, in qua praedicatur aliquid de subiecto, si aliqua possunt per prius praedi­ cari de illo subiecto, talis propositio demon­ strabilis erit (24): puta haec propositio, homo est substantia, demonstratur per hanc, animal est substantia, quia de animali per prius prae­ dicatur substantia quam de homine. Si autem aliqua propositio est demonstrabilis, non pos­ sumus eam melius cognoscere quam sciendo: sicut principia indemonstrabilia melius co­ gnoscimus quam sciendo, quia cognoscimus ea ut per se nota (2S26 ). Et iterum huiusmodi demonstrabilia non possumus scire nisi per demonstrationem; quia demonstratio est syl­ logismus faciens scire, ut supra dictum est (2e). Item considerandum est quod si aliqua pro­ positio est nota per aliam, si illam per quam nota est nescimus, neque cognoscimus eam meliori modo quam sciendo, consequens est quod nec sciamus illam propositionem, quae per eam cognoscitur (27). His igitur tribus suppositis, procedit sic. Si contingit aliquid simpliciter scire per de­ monstrationem, et non ex aliquibus nec ex suppositione, necesse est quod sit status in praedicatis, quae accipiuntur ut media (28). (23) (24) (25) (26) (27) (28) Cf. Jcct. XXXVIII, n. 6. Cf. lect. V. n. 2. Cf. lect. VII, n. 8. Lect. IV. Cf. lect. IV. n. 14. et lect. VI. n. 2 seqq. Cf. lect. Vtl. n. 7. 296-297 Dicit autem simpliciter, et non ex aliquibus, ad excludendum demonstrationes ducentes ad impossibile (29); in quibus proceditur contra positiones aliquas ex aliquibus propositioni­ bus datis. Dicit autem neque ex suppositione, ad ex­ cludendum demonstrationes quia, quales fiunt in scientiis subalternis; quae supponunt con­ clusiones superiorum scientiarum, ut supra habitum est (30). Est ergo simpliciter per demonstrationem scire, quando quaelibet propositionum prae­ missarum, si sit demonstrabilis, scitur per de­ monstrationem; et si non est demonstrabilis, intelligitur per seipsam (31)· Et hoc suppo­ sito, necesse est quod sit status in praedica­ tionibus, quia si non fuerit status, sed sem­ per potest accipi aliquid superius, sequitur quod omnium sit demonstratio, ut primo (32) dicebatur. Si ergo aliqua conclusio demon­ stratur, oportet quod quaelibet praemissarum sit demonstrabilis. Sic ergo ad eius cognitio­ nem nullo modo possumus melius nos habere, quam sciendo eam per demonstrationem: ergo oportebit eam demonstrare per aliquas alias propositiones, et illas iterum per alias, et sic in infinitum. Quia igitur infinita non est transire, non poterimus ea cognoscere per demonstrationem, neque melius ea cognoscere possumus, cum omnia sint demonstrabilia. Ergo sequetur quod nihil contingat scire per demonstrationem simpliciter, sed solum ex suppositione. Ultimo autem epilogando concludit prin­ cipale propositum. (29) (30) (31) (32) — 272 — Cf. lect. XX, n. 3, et lect. XL. Lect. XXV. Cf. lect. IV, n. 14, et lect. VII, nn. 3 et 7. Lect. VII et VIII. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. xxxv LECTIO XXXV. (nn. 298-307; [212-219]). Ostenditur analytice quod in praedicatis non est in infinitum procedere, neque in sursum neque in deorsum. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XXII) 212. Analytice autem manifestum est per hoc velocius quod neque in sursum neque in deorsum infinita praedicantia contingit esse in demonstrativis scien­ tiis, de quibus intentio est. 213. Demonstratio quidem enim est, quae­ cunque ipsa insunt secundum seipsa rebus. 214. Secundum seipsa autem dupliciter : quaecunque enim illis insunt in eo quod quid est, et in quibus ipsa in eo quod quid est insunt ipsis: ut numero impar, quod inest quidem numero, est autem ipse numerus in ratione ipsius; et iterum multitudo aut divisibile in ratione numeri est. 215. Horum autem neutra contingit esse in­ finita, nec ut impar numeri: iterum enim si impari aliud insit, cui inerat existenti; hoc autem si est, primum nu­ merus inerit his quae insunt ipsi. Si igitur non contingit infinita huiusmodi esse in uno, neque in sursum erunt in­ finita. 216. At vero necesse est omnia inesse pri­ mo, ut numero, et in illis numerum: quare convertibilia erunt, sed non ex­ cedentia. 217. Neque etiam quaecunque sunt in eo quod quid est, nec haec infinita sunt: nec enim esset definire. Quare si prae­ dicantia quidem per se omnia dicun­ tur, haec autem non infinita sunt, sta­ bunt utique in sursum; quare et in deorsum. 218. Si autem sic est, et quae sunt in me­ dio duorum terminorum semper sunt finita. 219. Si vero hoc est, manifestum iam est et demonstrationum quod necesse est principia esse, et non omnium esse de­ monstrationem, quod vere diximus quosdam dicere iuxta principium. Si enim sunt principia, non omnia sunt demonstrabilia, neque in infinitum pos­ sunt ire: esse enim horum quodlibet nihil aliud est, quam esse nullum spa­ tium sine medio et indivisibile, sed om­ nia divisibilia. Intus enim immittendo terminum, sed non assumendo, demon­ stratur id quod demonstratur. Quare si hoc in infinitum contingit ire, con­ tinget utique duorum terminorum in­ finita esse interius media. Sed hoc im­ possibile est, si praedicamenta steterint superius et inferius. Quod autem stent, demonstratum est logice prius, analy­ tice vero nunc. SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis. 2. Analytica, quae est pars logicae, non considerat nisi praedicationes per se: ataue ideo est via expeditior ad demonstrandum quod in praedicationibus non sit abire in infinitum. 3. Demonstratio est solum circa illa quae per se insunt rebus; et ideo scientia demonstrativa via analytica utitur. 4. Duo primi modi praedicandi per se. — 273 — 18 - In lib. Peri herm. L. 1, 1. XXXV IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 298-302 5. Thesis: In utroque modo praedicationis non est abire in infinitum, sed standum -est in aliquo ultimo. 6. Probatur quoad secundum modum dicendi per se: Prima ratio est, quia id de quo aliquid praedicatur per se tali modo, est de definitione eius quod praedicatur; sed quae sunt de de­ finitione alicuius non sunt infinita; ergo non est in huiusmodi praedicationibus abire in infi­ nitum. 7. Altera ratio est, quia in boc secundo praedicandi modo praedicata per ordinem accepta ita insunt primo subiecto ut vicissim subiectum omnibus illis insit; consequenter convertibilia erunt subiectum et praedicata, et non erit accipere secundum hunc modum infinita praedicata in sursum vel in deorsum. 8. Probatur thesis quoad primum modum dicendi per se: Quia quae praedicantur hoc modo, ponuntur in definitione subiecti; non autem contingit abire in infinitum in definitionibus in sursum, neque etiam in deorsum. 9. Corollarium primum : Quia extrema sunt determinata, non contingit media esse infinita. 10. Corollarium alterum: Et quia media non sunt infinita, in demonstrationibus non proce­ ditur in infinitum; sed necesse est esse aliqua principia quae non demonstrantur. COMMENTARIUM S. THOMAE 298 [1]. Postquam Philosophus ostendit l Et circa hoc tria facit : primo, proponit logice quod non sit procedere in infinitum I qua praedicatione analytica, idest demonstra­ tiva scientia, utatur, quia praedicatione per se; in praedicatis in sursum aut deorsum, hic ostendit idem analytice. secundo, resumit quot sunt modi talis prae­ Et dividitur in duas partes: in prima [212] dicationis; ibi [214] : Per seipsa vero (6) etc.; tertio, ostendit quod in nullo modo praedica­ ostendit principale propositum; in secunda tionis per se possit procedi in infinitum; ibi infert quaedam corollaria ex dictis; ibi [220] : [215]: Horum autem neutra contingunt (7) Monstratis autem his manifestum C1) etc. etc. Circa primum duo facit : primo proponit Dicit ergo primo [213], quod demonstratio quod intendit: secundo, probat propositum: ibi [213]: Demonstratio quidem enim (2) etc. est solum circa illa, quae per se insunt rebus. Tales enim sunt eius conclusiones, et ex ta­ 299 [2]. Dicit ergo primo [212], quod hoc quod non contingit in demonstrativis scien­ libus demonstrat, ut supra habitum est (8). tiis, de quibus intendimus, praedicationes in 301 [4]. Deinde cum dicit [214]: Secun­ infinitum procedere, neque in sursum neque dum seipsa autem etc., ponit duos modos in deorsum, brevius et citius poterit manife­ praedicandi per se (’). Nam primo quidem praedicantur per se quaecunque insunt subiestari analytice quam manifestatum sit logice. ctis in eo quod quid est, scilicet cum praedi­ Ubi considerandum est quod analytica, idest cata ponuntur in definitione subiecti. Secundo, demonstrativa scientia, quae resolvendo ad quando ipsa subiecta insunt praedicatis in eo principia per se nota iudicativa (3) dicitur, quod quid est, idest quando subiecta ponun­ est pars logicae, quae etiam dialecticam sub tur in definitione praedicatorum. se continet. Ad logicam autem communiter Et exemplificat de utroque modo. Nam im­ pertinet considerare praedicationem univer­ par praedicatur de numero per se secundo saliter (4), secundum quod continet sub se modo, quia numerus ponitur in definitione praedicationem quae est per se, et quae non ipsius imparis. Est enim impar numerus me­ est per se. Sed demonstrativae scientiae pro­ dio carens. Multitudo autem vel divisibile pria est praedicatio per se. Et ideo supra (5) praedicatur de numero, et ponitur in defini­ logice probavit propositum, quia ostendit uni­ tione eius. Unde huiusmodi praedicantur per versaliter in omni genere praedicationis non se de numero primo modo. Alii autem modi, esse processum in infinitum; hic autem in­ quos supra (10) posuit, reducuntur ad istos. tendit ostendere analytice, quia hoc probat 302 [5]. Deinde cum dicit [215]: Horum solum in his, quae praedicantur per se. Et autem neutra etc., ostendit quod in utroque haec est via expeditior: et ideo sufficit ad modo praedicationis per se necesse est esse propositum, quia in demonstrationibus non statum. utimur nisi tali modo praedicationis. Et circa hoc tria facit : primo, ostendit 300 [3]. Deinde cum dicit [213]: Demon­ quod necessarium est esse statum in utroque stratio quidem etc., ostendit propositum. (1) (2) (3) (4) (5) Lect. seq. n. 3. Cf. lect. I. n. 6. Cf. lect. XXXIII. nn. 1. 2. Lect. XXXI1I-XXX1V. (6) n. seq. (7) n. 5. (8) Lect. XIV. (9) Cf. lect. X. (10) Lect. X. — 274 — 302-307 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM modo praedicationis per se, tam in sursum quam in deorsum; secundo, concludit quod non possit esse infinitum in mediis; ibi [218]: Si autem sic est (n) etc.; tertio, concludit quod non potest procedi in infinitum in de­ monstrationibus; ibi [219]: Si vero hoc (11 12) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit propositum in secundo modo dicendi per se, quando scilicet subiectum ponitur in defini­ tione praedicati; secundo, in primo modo, quando praedicatum ponitur in definitione subiecti; ibi [217]: Neque etiam quaecun­ que (13) etc. 303 [6]. Circa primum ponit duas ra­ tiones. Circa quarum primam sic procedit [215]: primo quidem praemittit propositum, scilicet quod in neutro modo dicendi per se contingit in infinitum procedere; deinde probat hoc in secundo modo, puta cum impar praedicatur de numero. Si enim procedatur ulterius, quod aliquid aliud praedicetur per se de impari se­ cundum istum modum dicendi per se, sequi­ tur quod impar insit in definitione eius. Nu­ merus autem ponitur in definitione imparis: unde sequeretur quod etiam numerus ponatur in definitione illius tertii, quod per se inest impari. Sed hic non contingit abire in infi­ nitum, ut scilicet infinita insint in definitione alicuius, sicut supra (14) probatum est. Re­ linquitur ergo quod in talibus per se praedi­ cationibus non contingit procedere in infi­ nitum in sursum, idest ex parte praedicati. 304[7]. Secundam rationem ponit ibi [216] :At vero necesse est omnia etc., et dicit quod quantumcunque procedatur in huiusmo­ di per se praedicationibus secundi modi, opor­ tebit quod omnia praedicata per ordinem accepta insint primo subiecto, puta numero, quasi praedicata de eo: quia si impar per se praedicatur de numero, oportet quod quid­ quid per se praedicatur de impari, etiam per se praedicetur de numero. Et iterum oportet quod numerus omnibus illis insit; quia si nu­ merus ponitur in definitione imparis, oportet quod ponatur in definitione omnium eorum, quae definiuntur per impar. Et ita sequitur quod mutuo sibi invicem insint. Ergo erunt convertibilia et non se invicem excedentia: sic enim propriae passiones se habent ad sua subiecta. Unde si etiam sint infinita per se praedicata secundum hunc modum, non erit ad propositum, quo aliquis intendit ponere infinita in praedicatis esse, vel in sursum vel in deorsum. 305 [8]. Deinde cum dicit [217]: Neque etiam quaecunque sunt etc., probat proposi­ tum in primo modo dicendi per se: et dicit quod illa, quae praedicantur in eo quod quid (11) (12) (13) (14) n. 9. n. 10. n 8. Lcct. praec., n. 5. L. I, 1. xxxv est, idest quasi posita in definitione subiecti, non possunt esse infinita, quia non contin­ geret definire, ut supra probatum est (l5). Ex hoc ergo concludit quod si omnia, quae praedicantur in demonstrationibus, per se praedicantur, et in praedicatis per se non est procedere in infinitum in sursum, necesse est quod praedicata in demonstrationibus stent in sursum. Et ex hoc etiam sequitur quod stent in deorsum, quia ex qurcunque parte ponatur infinitum, tollitur scientia et defini­ tio, ut ex supra (ie) dictis patet. 306 [9]. Deinde cum dicit [218]: Si au­ tem sic est etc., concludit ex praemissis quod si est status in sursum et deorsum, quod me­ dia non contingit esse infinita. Supra (17) enim ostendit quod extremis existentibus de­ terminatis, media non possunt esse infinita. 307 [10]. Deinde cum dicit [219]: Si vero hoc est etc., concludit ulterius quod in · de­ monstrationibus non proceditur in infinitum: et dicit quod si’ praedicta sunt vera, necesse est esse aliqua prima principia demonstra­ tionum, quae non demonstrantur; et sic non omnium erit demonstratio, secundum quod quidam dicunt, ut in principio huius libri di­ ctum est (18). Et quod hoc sequatur ostendit. Posito enim quod sint aliqua principia demonstrationum, necesse est quod illa sint indemonstrabilia; quia cum omnis demonstratio sit ex prioribus, ut supra (19) habitum est, si principia demon­ strarentur, sequeretur quod aliquid esset prius principiis; quod est contra rationem prin­ cipii (20). Et ita, si non sunt omnia demon­ strabilia, sequetur quod non procedant de­ monstrationes in infinitum. Omnia autem praedicta consequuntur ex hoc quod ostensum est, quod non proceditur in infinitum in mediis: quia nihil est aliud ponere verum esse quodcunque praedictorum, scilicet vel quod demonstrationes procedant in infinitum, vel quod omnia sint demonstra­ bilia, vel quod nulla sint demonstrationum principia, quam ponere nullum spatium esse immediatum et indivisibile; idest ponere duos terminos sibi invicem non cohaerere in ali­ qua propositione affirmativa vel negativa, ni­ si per medium. Si enim aliqua propositio sit immediata, se­ quitur quod sit indemonstrabilis; quia cum aliquid demonstratur, oportet sumere termi­ num immittendo, idest, quod sit infra (21) praedicatum et subiectum; de quo scilicet per prius praedicetur praedicatum quam de sub­ iecto, vel a quo prius removeatur. Non au­ tem in demonstrationibus accipitur medium (15) (16) (17) (18) (19) (20) (21) — 275 — Lect. Loc. Lect. Lect. Lect. Lect. Lcct. praec., n. 5. cit. XXXII, n. 2 seqq. VII et VIII. IV. V. XXXVI, n. 10. L. I, 1. xxxv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM assumendo extrinsecus (22): hoc enim esset assumere extraneum medium, et non pro­ prium, quod contingit in litigiosis et diale­ cticis syllogismis (23j. Si ergo demonstratio­ nes contingit in infinitum procedere, sequitur quod sint media infinita inter duos terminos. Sed hoc est impossibile, si praedicationes ste­ (22) Cf. lect. XV. (23) Cf. lect. ΧΧΠ. n. 2. 307 terint in sursum et deorsum, ut supra (2I) pro­ batum est. Et quod stent praedicationes in sursum et deorsum, prius ostendimus logice, et postea analytice, ut expositum est. Per hanc igitur conclusionem ultimo inductam mani­ festat intentionem totius capituli, et quare quaelibet propositio sit inducta. (24) Lect. XXXII. 2y6 ---- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxvi LECTIO XXXVI (nn. 308-322; [22U-231]). Corollaria quaedam ex dictis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXIII 220. (37) Monstratis autem his, manifestum est quod si aliquod idem duobus insit, ut A et in C et in D, non praedicante altero de altero, aut nullo modo aut non de omni, quod non semper secun­ dum commune aliquid inerit. 221. Ut scaleno et isosceli duobus rectis aequales habere secundum commune aliquid inest: secundum enim quod fi­ gura quaedam est, et non secundum alterum, inest. Hoc autem non sem­ per sic se habet. 222. Sit enim B, secundum quod est A, in C. D: manifestum igitur est quod B in C D secundum commune est; et illud secundum alterum; quare duorum terminorum in mediis infiniti utique in­ cident termini. Sed hoc est impossibile. Secundum igitur commune aliquid esse non necesse est semper idem in plu­ ribus, quoniam vere erunt immediata spatia. 223. In eodem quidem genere et ex eisdem atomis necesse est terminos esse, si qui­ dem his, quae per se sunt, erit com­ mune: non enim erit ex alio genere in aliud descendentem demonstrare. 224. (38) Manifestum autem est quoniam et cum A in B sit, si quidem est aliquod medium, est demonstrare quod A in B sit. "Et elementa huiusmodi sunt haec, et tot quot media sunt: immediatae enim propositiones sunt elementa, aut omnes aut universales. Si vero non est medium, non amplius erit demonstra­ tio; sed in principia via haec est. 225. Similiter autem erit et si A in B non sit. Si quidem enim aut erit medium, aut prius, cui non inest, erit demon­ stratio; si vero non, non est. Sed prin­ cipium et elementa tot sunt quot ter­ mini: horum enim propositiones prin­ 226. 227. 228. 229. 230. 231. — 277 — cipia demonstrationis sunt. Et sicut quaedam principia sunt indemonstra­ bilia quod sit hoc illud, et quod sit hoc in illo, sic et quod non erit hoc illud, nec quod sit hoc in illo; quare haec quidem esse aliquid, alia autem non esse aliquid, erunt principia. Cum autem oporteat demonstrare ali­ quid, accipiendum est quod de B pri­ mum praedicetur, et sit C, et de hoc similiter A. Et sic semper eunti ne­ quaquam extra propositio cadet, ne­ que extra esse ipsius A accipietur ut demonstretur; sed semper medium con­ densatur quousque indivisibilia fiat et unum. Est autem unum, cum imme­ diatum fiat, et una propositio, simplex et immediata. Et quemadmodum in aliis est princi­ pium simplex, hoc autem non idem ubique, sed in gravi quidem uncia, in melodia autem tonus, aliud autem in alio; sic est in syllogismo unum pro­ positio immediata, in demonstratione autem et scientia, intellectus. In demonstrativis quidem igitur syllo­ gismis eius quod est, nihil cadit extra; in privativis autem, ubi quidem oportet esse, nihil extra hoc cadat, ut si A non est in B per C. Si enim in B omni quidem est C, in nullo C autem est A; item si indigeat quod in C A nullo sit; medium accipiendum est ipsius A et C, et sic semper procedet. Si vero oporteat demonstrare quod D in E non sit, eo quod est C in D qui­ dem omni, in E autem nullo aut non in omni; nunquam extra E cadet: hoc autem est, cui oportet non inesse. In tertio autem modo, neque a quo oportet, neque quod oportet privari, nequaquam extra ibit. L. i, 1. χχχνι IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 308-310 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisiones textus. 2. Non oportet ut illud quod praedicatur de duobus, quorum unum aut nullo modo aut non universaliter de alio praedicatur, insit utrique secundum aliquod commune, et hoc semper, idest in infinitum procedendo. 3. Manifestatur hoc assertum exemplo specierum trianguli. 4. Probatur assertum ex eo quod inter duo extrema non possint dari infiniti termini medii. 5. Mens Aristotelis declaratur. 6. Obiectio solvitur: Quia in demonstratione non debet fieri transitus de uno genere in aliud, ideo in demonstratione necesse est terminos medios accipi ex eodem genere ac extrema. 7. In propositionibus affirmativis, in quibus praedicatur unum de uno, necesse est devenire ad aliquod unum in praedicabilibus, quod sit propositio immediata et principium demonstra­ tionis: secus demonstratio fieri nequit. 8. Et idem dicendum in negativis. 9. Textus subdivisiones. 10. Propositio immediata accipienda in demonstrationibus affirmativis, est illa in qua inter praedicatum et subiectum non cadit medium; et ideo est una non solum actu sed etiam po­ tentia, sicut simplex et indivisibile. 11. Demonstrationis in quantum est syllogismus, unum indivisibile est propositio immediata; ex parte autem scientiae, quam demonstratio causât, unum simplex et indivisibile est intel­ lectus. 12. Conclusio. 13. In syllogismis negativis in prima figura, nihil mediorum acceptorum procedendo ad im­ mediata cadit extra genus terminorum affirmativae propositionis; cadit tamen extra genus prae­ dicati negativi. 14. In syllogismis negativis in secunda figura, media accipi debent ex parte propositionis negativae. 15. In syllogismis negativis in tertia figura, media accepta non sunt neque extra praedicatum, quod negatur, neque extra subiectum, de quo negatur. COMMENTARIUM S. THOMAE 308 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod non contingit procedere in infinitum in demonstrationibus, hic inducit quaedam co­ rollaria ex dictis. Et circa hoc duo facit: primo [220], osten­ dit quod necesse est accipere aliquas primas propositiones; secundo, quomodo illis primis sit utendum in demonstrationibus; ibi [226] : Cum autem oporteat demonstrare (*) etc. Circa primum duo facit : primo, ostendit quod necesse est devenire ad aliquod pri­ mum, quando unum de pluribus praedicatur; secundo, quando unum praedicatur de uno; ibi [224] : Manifestum autem (1 2) etc. Circa primum quatuor facit: primo, pro­ ponit intentum; secundo, manifestat proposi­ tum; ibi [221]: Ut scaleno (3) etc.; tertio, probat; ibi [222] : Sit autem B (4) etc.; quar­ to, excludit quamdam obviationem; ibi [223] : In eodem quidem genere (5) etc. 309 [2]. Dicit ergo primo, quod demon­ (1) (2) (3) (4) (5) n. n. n. n. n. 9. 7. 3. 4. 6. stratis praemissis, scilicet quod non sit pro­ cedere in infinitum in praedicationibus et de­ monstrationibus, manifestum est quod si ali­ quid praedicatur de duobus, puta A de C et D, ita scilicet quod unum eorum non prae­ dicetur de altero, aut nullo modo, sicut ani­ mal praedicatur de homine et bove, quorum unum nullo modo de alio praedicatur, aut non de omni, puta animal praedicatur de ho­ mine et masculo, quorum neutrum de altero universaliter praedicatur; sic, inquam, se ha­ bentibus terminis, manifestum est quod non oportet quod illud praedicatum, quod de utroque praedicatur, insit utrique secundum aliquod commune, et hoc semper, idest in in­ finitum procedendo. 310 [3]. Deinde cum dicit [221]: Ut sca­ leno et isosceli etc., manifestat propositum per exemplum. Sunt enim duae species trian­ guli, quarum una vocatur scalenon, vel trian­ gulus gradatus, cuius sunt tria latera inae­ qualia; alia est isosceles, cuius sunt duo la­ tera aequalia: unum autem horum non prae­ dicatur de altero; utrique autem inest haec passio, habere tres angulos aequales duobus rectis. Inest autem hoc eis secundum aliquid commune, scilicet secundum quod uterque — 278 — 310-315 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM horum est figura quaedam, scilicet triangulus. Hoc autem non semper sic se habet, scilicet quod in infinitum conveniat secundum ali­ quid aliud; puta quod habere tres conveniat triangulo iterum secundum aliquid aliud, et sic in infinitum. 311 [4]. Deinde cum dicit [222]: Sit enim B secundum etc., probat propositum et dicit : Sit ita quod B praedicetur de C et de D se­ cundum hoc commune, quod est A. Mani­ festum est ergo quod B erit in C et in D secundum illud commune, quod est A; et si iterum insit A secundum aliquod commune, et iterum illi communi secundum aliquid aliud, procedetur in infinitum in mediis. Se­ quitur igitur quod inter duo extrema, quae sunt C et B, cadant infiniti termini medii. Hoc autem est impossibile: ergo non necesse est, si idem insit pluribus, quod semper in infinitum insit eis secundum aliquid commu­ ne; quia necesse est quod deveniatur ad ali­ qua spatia immediata, idest ad aliquas im­ mediatas praedicationes, quas appellat spatia, ut supra (e) dictum est. 312 [5]. Quantum igitur videtur ex hac probatione Aristotelis, non est suus intel­ lectus, quod hoc non semper sit verum, quod quando aliquid praedicatur de pluribus, quae de se invicem non praedicantur, quod illud non insit illis pluribus secundum aliquid com­ mune. Hoc enim verum est in omni quod praedicatur sicut passio: oportet enim si inest pluribus, quod insit eis secundum aliquid commune, licet forte illud sit innominatum, sicut supra dictum est cum de universali age­ retur. Sed in illo communi non proceditur in infinitum, ut haec ratio inducta a Philosopho evidenter probat. Si autem accipiatur aliquid, quod insit pluribus sicut genus speciebus, non semper oportebit aliquid prius accipere, se­ cundum quod insit, puta si vivum insit ho­ mini et asino secundum aliquod prius, sci­ licet secundum animal; animali autem et plantae non inest secundum aliquod prius, quia haec sunt primae species corporis vivi, sive animati (67). 313 [6], Deinde cum dicit [223]: In eo­ dem quidem genere etc., excludit quamdam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod semper accipitur secundum aliquid commune, quia potest accipi commune alterius generis : puta si dicamus quod esse seipsum movens inest homini et asino secundum hoc commu­ ne, quod est animal, et secundum aliud com­ mune, quod est habens quantitatem, vel ha­ bens colorem, aut aliquid aliud huiusmodi: quae possunt accipi in infinitum. Et ad hoc excludendum dicit, quod necesse est terminos medios, qui accipiuntur, accipi ex eodem genere et ex eisdem atomis, idest indivisibilibus. Et appellat atomos, ipsos ter­ minos extremos: inter quos oportet accipi (6) Lect. praec.. n. 9. (7) Cf. lect. XXVIII, n. 2. L. I, 1. xxxvi medium, si illud commune, quod accipitur ut medius terminus, sit de numero eorum, quae praedicantur per se. Quare autem oporteat ex eodem genere assumere terminos medios, ostendit per hoc, quod sicut supra habitum est (8), non contingit demonstrationem trans­ ire de uno genere in aliud. 314 [7]. Deinde cum dicit [224]: Mani­ festum autem est etc., ostendit quod necesse est devenire ad aliquod unum in praedicabi­ libus, in quibus praedicatur unum de uno. Et primo, in affirmativis; secundo, in nega­ tivis; ibi [225] : Similiter autem et si A (9) etc. Dicit ergo primo [224], manifestum esse quod cum A praedicatur de B, si horum sit aliquod medium, quod illo medio uti pos­ sumus ad demonstrandum quod A sit in B : et haec sunt principia huiusmodi conclusionis. Et quaecunque accipiuntur ut media, sunt principia conclusionum mediatarum, quae per ea concluduntur. Nihil enim aliud sunt ele­ menta, sive principia demonstrationum, quam propositiones immediatae (10). Et hoc dico vel omnes, vel universales: quod quidem po­ test dupliciter intelligi. Uno modo, ut propositio universalis acci­ piatur secundum quod dividitur contra sin­ gularem. Nam species specialissima f11) non praedicatur de singulari per aliquod medium. Unde haec propositio est immediata: Socra­ tes est homo, non tamen est principium de­ monstrationis, quia demonstrationes non sunt de singularibus, cum eorum non sit scien­ tia (12): et ita non omnis propositio imme­ diata est demonstrationis principium, sed so­ lum universalis. Alio modo potest intelligi secundum quod propositiones universales dicuntur proposi­ tiones communes in omnibus propositionibus alicuius scientiae, sicut, Omne totum est ma­ ius sua parte: unde huiusmodi sunt simpli­ citer demonstrationum principia, et omnibus per se nota. Haec autem propositio, homo est animal, vel, isosceles est triangulus, non est principium demonstrationis in tota scientia, sed solum aliquarum particularium demon­ strationum; neque etiam huiusmodi proposi­ tiones sunt omnibus per se notae (13). Sic igitur si sit aliquod medium proposi­ tionis datae, erit demonstrare per aliquod me­ dium, quousque deveniatur ad aliquod im­ mediatum. Si vero non sit aliquod medium propositionis datae, non poterit demonstrari. Sed haec est via ad inveniendum prima prin­ cipia demonstrationum, scilicet procedere a mediatis ad immediata resolvendo. 315 [8]. Deinde cum dicit [225]: Similiter autem erit etc., ostendit quod sit accipere (8) Lect. XV. (9) n. seq. (10) Cf. lect. V. (11) Quae scilicet ita est species ut non sit genus (e. g. homo), et sub se habet solum individua. (12) Cf. lect. XVI. (13) Cf. lect. V, nn. 6, 7. — 279 — L. I, 1. xxxvi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM primum in negativis; et dicit quod si A ne­ getur de B, si sit accipere aliquod medium, a quo scilicet per prius removeatur A quam a B, tunc haec propositio, B non est A, erit demonstrabilis. Si autem non sit aliquod tale medium accipere, non erit haec propositio demonstrabilis, sed principium demonstratio­ nis. Et tot erunt elementa, idest principia de­ monstrationis, quot erunt termini; ad quos scilicet statur, ut ultra non sit invenire me­ dium. Propositiones enim quae fiunt ex huius­ modi terminis, sunt principia demonstrationis. Puta si C immediate praedicetur de B, et A immediate removeatur a B, aut praedicetur de eo immediate, B erit terminus ad quem ultimo pervenitur in mediis sumendis : unde utraque propositio erit immediata, et demon­ strationis principium. Et patet ex praemissis (u) quod sicut sunt quaedam principia indemonstrabilia affirma­ tiva, in quibus unum de alio praedicatur, si­ gnificando quod hoc essentialiter est illud, sicut cum genus praedicatur de proxima spe­ cie, vel hoc sit in illo, sicut cum passio prae­ dicatur de proprio et immediato subiecto; ita etiam sunt principia indemonstrabilia in ne­ gativis, negando vel essentiale praedicatum, vel etiam propriam passionem. Ex quo patet quod quaedam sunt princi­ pia demonstrationis ad demonstrandum con­ clusionem affirmativam, quam oportet con­ cludere ex omnibus affirmativis; et quaedam sunt principia demonstrationis ad probandum conclusionem negativam, ad cuius illationem oportet assumere aliquam negativam. 316 [9]. Deinde cum dicit [226]: Cum autem oporteat etc., ostendit quomodo uten­ dum sit primis propositionibus in demon­ strando. Et primo, in demonstrationibus affirmativissecundo, in negativis; ibi [229] : In privativis autem (14 15) etc. Circa primum tria facit: primo, ostendit qualiter oporteat sumere propositiones primas et immediatas in demonstrationibus; secundo, ostendit quomodo huiusmodi propositiones se habeant ad demonstrationes; ibi [227] : Et quemadmodum in aliis (16) etc.; tertio, epilogat; ibi [228] : In demonstrativis quidem igi­ tur (17) etc. 317 [10]. Dicit ergo primo [226], quod quando oportet demonstrare aliquam conclu­ sionem affirmativam, puta, Omne B est A, necesse est accipere aliquid quod primo prae­ dicetur de B quam A, et de quo A etiam praedicetur, et sit illud C; et si iterum. aliquid sit, de quo A per prius praedicetur quam de C, sic semper procedendo; sic nec pro­ positio nec terminus significans aliquod ens (14) (15) (16) (17) Cf. lect. XXVI. n. 5 seqq. n. 13. n. 11. n. 12. 315-318 accipietur in demonstrando extra ipsum A, quia oportebit quod A praedicetur de eo per se, et ita quod contineatur sub eo et non sit ab eo extrinsecum; sed oportebit semper condensare media (1R). Et loquitur ad similitudinem hominum, qui videntur esse condensati sedentes in ali­ qua sede, quando inter sedentes nullus potest intercidere medius. Ita et media in demon­ stratione dicuntur densata, quando inter ter­ minos acceptos nihil cadit medium. Et hoc est quod dicit, quod medium densatur quous­ que perveniatur ad hoc quod spatia fiant in­ divisibilia; idest, distantiae inter duos ter­ minos sint tales, quod non possint dividi in plures huiusmodi distantias, sed sit unum spatium tantum. Et hoc contingit, quando propositio est immediata. Tunc enim vere est una propositio non solum actu, sed etiam potentia, quando est immediata. Si enim sit mediata, quamvis sit una in actu, quia unum praedicatur de uno, tamen est multa in potentia, quia acce­ pto medio formantur duae propositiones. Si­ cut etiam linea, quae est una in actu in quan­ tum est continua, est tamen multa in po­ tentia, in quantum est divisibilis per pun­ ctum medium. Et ideo dicit quod propositio immediata est una sicut simplex indivisibilis. 318 [11]. Deinde cum dicit [227]: Et quem­ admodum in aliis etc., ostendit quomodo se habeat propositio immediata ad demonstra­ tionem. Ubi considerandum est quod, sicut habetur in X Metaphys. (19), in quolibet ge­ nere oportet esse unum primum, quod est simplicissimum in genere illo, et mensura omnium quae sunt illius generis. Et quia mensura est homogenea mensurato, secundum diversitatem generum oportet esse huiusmodi prima indivisibilia diversa. Unde hoc non est idem in omnibus: sed in gravitate ponderum accipitur ut unum in­ divisibile uncia, sive mna, idest quoddam mi­ nimum pondus; quod tamen non est simplex omnino, quia quodlibet pondus est divisibile in minora pondera, sed accipitur ut simplex per suppositionem. In melodiis autem acci­ pitur ut unum principium tonus, qui consistit in sesquioctava proportione, vel diesis, quae est differentia toni et semitoni. Et in diversis generibus sunt diversa principia indivisibilia. Syllogismi autem principia sunt propositio­ nes; unde oportet quod propositio simplicis­ sima, quae est immediata, sit unum, quod est mensura syllogismorum. Demonstratio autem addit supra syllogismum quod facit scientiam. Comparatur autem intellectus ad scientiam sicut unum et indivisibile ad multa. Nam scientia est per decursum a principiis ad con­ clusiones; intellectus autem est absoluta et (18) Cf. lect. XXVI. n. 4. (19) Comm. S. Tb„ lect. II; Ed. Did., lib. IX, η. 7 seqq. •-- 18ο -- 318-322 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM simplex acceptio principii per se noti (20). Unde intellectus respondet immediatae pro­ positioni; scientia autem conclusioni, quae est propositio mediata. Sic igitur demonstrationis, in quantum est syllogismus, unum indivisibile est propositio immediata. Ex parte autem scientiae, quam causal, unum eius est intellectus. 319 [12]. Deinde cum dicit [228]: In de­ monstrativis quidem etc., epilogando conclu­ dit quod supra (21) ostensum est, scilicet quod in affirmativis syllogismis medium non cadit extra extrema. 320 [13]. Deinde cum dicit [229]: In pri­ vativis autem ubi quidem etc., ostendit quomo­ do utendum sit propositionibus immediatis in syllogismis negativis. Et primo, in prima figura; secundo, in se­ cunda; ibi [230]: Si vero oporteat monstra­ re (22) etc.; tertio, in tertia; ibi [231]: In ter­ tio autem modo (23) etc. Dicit ergo primo [229], quod in negativis syllogismis, nihil mediorum acceptorum pro­ cedendo ad immediata cadit extra genus ter­ minorum affirmativae propositionis in prima figura: puta si demonstrandum sit quod nul­ lum B est A, et accipiatur medium C, tali existente syllogismo, Nullum C est A; omne B est C: ergo nullum B est A. Si ergo opor­ teat iterum probare quod in nullo C sit A. oportet accipere medium ipsius C et A, quod scilicet praedicetur de C, et per consequens de B, et sic pertinebit ad genus terminorum (20) (21) (22) (23) Cf. lect. VII. n. 6. n. 10. n. seq. n. 15. L. I, I. xxxvi affirmativae propositionis: et ita semper pro­ cedetur quod media accepta non cadent extra affirmativam propositionem; cadent tamen extra genus praedicati negativi, puta extra genus A. 321 [14]. Deinde cum dicit [230]: Si vero oporteat demonstrare etc., ostendit qualiter hoc se habeat in secunda figura; et dicit quod si oporteat demonstrare quod nullum E sit D, in secunda figura, accipiendo medium C, ut fiat talis syllogismus, Omne D est C; nullum E est C, aut, quoddam E non est C; ergo nullum, vel, non omne E est D; nunquam medius terminus acceptus cadet extra E. Quia si oportebit iterum demonstrare quod nullum E est C, oportebit iterum accipere aliquod medium inter E et C; quia oportebit in se­ cunda figura semper probare negativam; affir­ mativa enim in hac figura probari non potest. Unde sicut in prima figura media accepta semper accipiuntur ex parte propositionis af­ firmativae, ita oportet in secunda figura sem­ per media accipi ex parte propositionis ne­ gativae. 322 [15]. Deinde cum dicit [231]: In ter­ tio autem modo etc., ostendit qualiter hoc se habeat in tertia figura; et dicit quod in tertia figura media accepta non erunt neque extra praedicatum, quod negatur, neque extra subiectum, a quo negatur. Et hoc ideo quia medium subiicitur affirmativae vel negativae utrique; unde si oportet accipere adhuc ali­ quod medium, oportet iterum illud medium subiici utrique affirmando vel negando; et sic media accepta nunquam accipientur ne­ que extra praedicatum negatum nec extra sub­ iectum, de quo negatur. — 281 - IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxvii LECTIO XXXVII. (nn. 323-331; [232-238]). Utrum demonstratio universalis potior sit demonstratione particulari? Disputatur pro parte negativa. SCHEMA (Lect. XXXVIII-XL; nn. 323-355; [232-256]). Postquam determinavit de syllogismo demonstrativo, hic agit de comparatione demonstrationum ad invicem 323 [232]. De comparatione demonstrationis 323 [232]. A) Movet dubitationem de comparatione demonstrationum 324 [232]. B) Dicit quo ordine sit procedendum 325 [233]. C) Prosequitur dubitationes propositas 326 [234]. A’) De comparatione demonstrationis particularis et universalis 326 [234]. 1) Rationes ad ostendendum quod particularis demonstratio sit potiet quam universalis 327 [234]. a) Prima ratio 327 [234]. b) Secunda et tertia 328 [235]. 2) Solvit praedictas rationes per ordinem 329 [236]. a) Solvit primam 329 [236]. b) Secundam 330 [237]. c) Tertiam 331 [238]. 3) C a Rationes ad ostendendum quod demonstratio universalis sit potior 332 [239]· a) Prima ratio 333 [239]. b) Secunda ratio 334 [240]. c) Tertia ratio 335 [241]. d) Quarta ratio 336 [242]. e) Quinta ratio 337 [243]. f) Sexta ratio 338 [244]. g) Septima ratio 339 [245]. B’) De comparatione affirmativae et negativae, quod demonstratio affirmativa sit potior negativa 340 [246]. a) Prima ratio 341 [246]. b) Secunda ratio 345 [247]. c) Tertia ratio 346 [248]. d) Quarta ratio 347 [249]. e) Quinta ratio 348 [250]. C’) De comparatione ostensivae et ducentis ad impossibile, quod prima potior est secunda 349 [251]. b) Quae sit intendit demonstratio ducens ad impossibile 351 [253]. 1) Praemittit Proponit quod 349 [251]. 2) quaedam necessaria adunius propositum ostendendum c) Concludit comparationem ad alteram 352 [254]. 350 [252]. a) Ostendit quae sit demonstratio negativa a’) Ostendit in quo conveniunt, quia350 in [252]. simili ordinatione terminorum 352 [254]. b’) Ostendit differentiam, ib. 3) Ostendit propositum 353 [255]. 4) Removet quamdam obviationem 354-355 [256]. II) De comparatione scientiae, quae ex demonstratione causatur (Lect. XLI, 356 [257]). ( ·§ £ \ 8 T I ►J ? I I c I C \ — 282 -- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxvii TEXTUS ARISTOTELIS' Caput XXIV 232 (39) Cum autem sit demonstratio alia quidem particularis, alia vero univer­ salis; et haec quidem categorica, illa vero privativa; dubitatur qualis potior sit: similiter autem et de ea quae de­ monstrare dicitur, et de ducenti ad im­ possibile demonstratione. 233. Primum quidem igitur intendamus de universali et de particulari: ostendentes autem hoc, et de ea quae demonstrare dicitur, et quae est ad impossibile di­ cemus. 234. Videbitur quidem igitur fortassis uti­ que quibusdam sic intendentibus par­ ticularis esse dignior. Si enim secun­ dum quam maxime scimus demonstra­ tionem, potior est demonstratio; haec enim virtus demonstrationis est: magis autem scimus unumquodque cum ipsum cognoscimus secundum ipsum quam secundum aliud, ut musicum Coriscum, quando cognoscimus quod Coriscus musicus est, quam quod homo musi­ cus sit, similiter autem et in aliis: sed universalis quoniam aliud, non quo­ niam ipsum contingit, demonstrat, ut quoniam aequitibiarum est, non quia aequitibiarum, sed quoniam triangulus; sed particularis quoniam ipsum est: si igitur potior quidem est quae est se­ cundum ipsum, huiusmodi autem est particularis, universali magis et potior utique secundum partem demonstratio erit. 235. Amplius si universale quidem non est aliquid praeter singularia, demonstratio autem opinionem conficit esse aliquid hoc secundum quod demonstrat, et quamdam naturam esse hanc in his quae sunt, ut trianguli praeter quos­ dam, et figurae praeter aliquas, et nu­ meri praeter quosdam numeros; po­ tior autem est quae est de esse quam de non esse, et propter quam non er­ rabitur quam propter quam errabitur: est autem universalis huiusmodi; pro­ cedentes enim demonstrant quod est analogum, quod neque linea, neque numerus, neque solidum, neque pla­ num est, sed praeter haec aliquid: si igitur universalis quidem magis haec est, de eo autem quod est, minus quam particularis, et facit opinionem falsam, indignior utique erit universalis par­ ticulari. 236. Aut primum quidem nihil magis in universali quam in particulari altera ra­ tio est. Si enim quod duobus rectis in­ est, non est secundum quod est isosce­ les, sed secundum quod triangulus est; cognoscens quoniam isosceles habet tres, minus cognovit in quantum ipsum est, quam cognoscens quoniam trian­ gulus est. Et omnino si non sit quidem secundum quod est triangulus, postea demonstrat, non utique erit demon­ stratio; si vero sit cognoscens unum­ quodque secundum quod unumquodque est, magis cognovit. Si igitur triangulus in plus est, et eadem ratio et non se­ cundum aequivocationem triangulus est, et inest omni triangulo quod est duo­ bus rectis habens aequales; non uti­ que triangulus in quantum aequitibia­ rum, sed aequitibiarum secundum quod est triangulus, habet huiusmodi angu­ los. Quare universaliter sciens magis cognovit secundum quod est, quam se­ cundum partem. Potior itaque est uni­ versalis quam particularis. 237. Amplius si quidem sit quaedam ratio una et non aequivocatio, universale erit utique nihil minus quibusdam se­ cundum partem: sed magis est quanto incorruptibilia in illis sunt; quae vero secundum partem sunt, corruptibilia sunt magis. 238. Amplius neque una necessitas est opi­ nari aliquid esse hoc praeter haec; quoniam unum ostendit nihil magis quam in aliis, quaecunque non aliquid significant, sed aut quale aut ad ali­ quid aut facere. Si ergo, non demon­ stratio est causa, sed male audiens. SYNOPSIS 1. Argumentum textus et divisiones. 2. Demonstratio tripliciter dividitur: in universalem et particularem; affirmativam et negati­ vam; ostensivam et ad impossibile. 3. Primo loco quaeritur utrum demonstratio universalis sit potior particulari. 4. Textus subdivisiones. 5. Disputatur pro parte negativa quaestionis. Et prima obiectio est: Demonstratio tanto -283- L. I. 1. xxxvii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 323-327 potior est, quanto magis facit scire rem. Atqui videtur quod demonstratio particularis magis rem faciat scire quam demonstratio universalis; quia illa demonstrat rem secundum seipsam, ista vero secundum aliquid universale. Ergo. 6. Secunda et tertia obiectio : Universalis demonstratio minus de ente demonstrat, et magis opinionem falsam inducit quam particularis; ergo demonstratio particularis potior est universali. 7. Respondetur primae obiectioni : Et primo quod secundum se invenitur tam in particulari quam in universali; ergo obiectio non concludit. - Deinde demonstratio universalis semper concludit de universali illud quod ipsi convenit per se primo et secundum quod ipsum; et magis cognoscitur res hoc modo quam in particulari. 8. Respondetur secundae obiectioni : Universale secundum eamdem rationem sumptum, de quo est demonstratio, est magis ens quam particulare, ratione incorruptibilitatis (ob quam scientia habet firmitatem et incorruptibilitatem obiectivam, prout ipsa requirit), quamvis singu­ laria ratione subsistentiae sint magis entia quam universalia. 9. Respondetur tertiae obiectioni : Demonstratio universalis non generat falsam opinionem, quia universale, de quo est demonstratio, accipitur ut unum secundum se, non autem ut unum praeter multa existens; in qua solummodo acceptione esset falsa opinio. COMMENTARIUM S. THOMAE 323 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de syllogismo demonstrativo, hic agit de comparatione demonstrationum ad invi­ cem i1)· Et quia scientia ex demonstratione causa­ tur, ideo dividitur pars ista in duas partes: in prima [232], agit de comparatione demon­ strationis; in secunda, de comparatione scien­ tiae; ibi [257] : Certior autem scientia est (2) etc. Circa primum tria facit : primo, movet du­ bitationem de comparatione demonstratio­ num; secundo, dicit quo ordine sit proceden­ dum; ibi [233] : Primo quidem igitur (3) etc.; tertio, prosequitur dubitationes motas; ibi [234] : Videbitur quidem igitur (4) etc. 324 [2]. Dicit ergo primo [232] quod de­ monstratio tripliciter dividitur: uno enim mo­ do dividitur in universalem et particularem; alio autem modo dividitur in categoricam et privativam, idest affirmativam et negativam; tertio modo dividitur in eam quae demon­ strat ostensive, et in eam quae ducit ad im­ possibile. Est ergo quaestio in singulis divi­ sionibus qualis potior sit. 325 [3]. Deinde cum dicit [233]: Primum quidem igitur etc., ostendit quo ordine sit agendum; et dicit quod primo agendum est de comparatione universalis et particularis demonstrationis. Et cum hoc fuerit ostensum, tunc dicemus et de demonstratione, quae de­ monstrat aliquid affirmative, et de ea quae demonstrat ad impossibile; utrum scilicet af­ firmativa sit potior, et utrum ea quae est ad impossibile sit potior. 326 [4]. Deinde cum dicit [234]: Vide­ bitur quidem igitur etc., prosequitur dubita­ tiones propositas. (1) (2> (3) (4) Cf. lect. IV, n. 1. Lect. XLI. n. 3. n. 4. Et primo, de comparatione demonstrationis particularis et universalis; secundo, de com­ paratione affirmativae et negativae; ibi [246]: Quod autem affirmativa (5) etc.; tertio, de comparatione ostensivae et ducentis ad im­ possibile; ibi [251]: Quoniam autem categorica (6) etc. Circa primum tria facit: primo [234-235], proponit rationes ad ostendendum quod par­ ticularis demonstratio sit potior quam uni­ versalis; secundo, solvit eas; ibi [236]: Aut primum quidem (7) etc.; tertio, ponit rationes in contrarium; ibi [239] : Amplius si demon­ stratio (R) etc. 327 [5]. Circa primum [234], ponit tres rationes, dicens quod quibusdam forte vide­ bitur per has rationes immediate ponendas, quod particularis demonstratio sit dignior quam universalis. Et prima ratio talis est. Illa demonstratio est potior, per quam maxime scimus. Et hoc sic probat, quia virtus demonstrationis est scire. Dicitur enim virtus uniuscuiusque id quod ultimum potest, sicut hominis qui po­ test ferre centum libras, virtus non est quod ferat decem, sed quod ferat centum, quod est ultimum suae potentiae, ut dicitur in I De caelo et mundo (9). Hoc autem est. ma­ ximum quod potest facere demonstratio, sci­ licet quod faciat scire. Unde haec est virtus demonstrationis. Unumquodque autem tanto perfectius est, quanto magis attingit ad pro­ priam virtutem, ut patet in VII Physic. (*°). Unde manifeste patet haec propositio, quod tanto est demonstratio potior, quanto magis facit scire. (5) Lect. XXXIX. (6) Lect. LX. (7) n. 7. (8) Lect. XXXVIIT. (9) Cap. XI. n. 7; Comment. S. Th. lect. XXV. (10) Cap. Ill, η. 4; Comment. S. Th. lect. VI. ■---- 284 ---- 327-330 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Assumil autem quod magis scimus unum­ quodque cum cognoscimus ipsum secundum se, quam quando cognoscimus ipsum secun­ dum aliud: ut puta, cum cognoscimus de Corisco quod ipse Coriscus est musicus, ma­ gis hoc scimus quam si sciamus solum quod homo est musicus. Et ista etiam propositio simpliciter vera est, quia semper id quod est per se, prius est eo quod est per aliud et causa eius, ut habetur in VIII Physic. (n). Ex his autem subintelligitur conclusio, quod potior est demonstratio, quae, facit scire ali­ quid secundum se, quam quae facit scire ali­ quid secundum aliud. Demonstratio autem universalis demonstrat aliquid et facit scire non secundum ipsum, sed secundum aliud, scilicet secundum uni­ versale; sicut quod triangulus duorum aequa­ lium laterum, qui est isosceles, habet tres, non quia est isosceles, sed quia est triangulus. Particularis autem demonstratio demonstrat de aliqua re particulari secundum seipsam. Unde sequitur, secundum praemissa, quod particularis demonstratio sit potior quam uni­ versalis. 328 [6]. Secundam et tertiam rationem ponit ibi [235] : Amplius si universale qui­ dem etc., quae talis est. Universale non est aliquid praeter singularia, ut probatur in VII Metaphys. (I2). Demonstratio autem univer­ salis facit opinionem, ex ipso modo suae de­ monstrationis, quod sit aliquid et quaedam natura in entibus; puta cum demonstrat ali­ quid de triangulo praeter particulares trian­ gulos, et de figura praeter particulares figuras, et de numero praeter particulares numeros. Praemissis autem duabus propositionibus addit alias duas. Nam primae propositioni, quae dicebat quod universale non est aliquid praeter singularia, addit hanc propositionem, quod potior est demonstratio, quae est de ente, quam illa quae est de non ente. Secun­ dae autem propositioni, quae dicebat quod demonstratio universalis facit opinionem quod universale sit aliquid in rerum natura, addit aliam propositionem, scilicet quod demon­ stratio, quae non facit errare, est potior quam ea per quam erratur. Et ostendit quod propter demonstrationem universalem erratur, quia procedentes secun­ dum demonstrationem universalem demon­ strant de aliquo universali sicut de quodam analogo; idest sicut de quodam communi, quod proportionaliter se habet ad multa, qua­ si sit aliquid commune, quod neque est linea, neque numerus, neque solidum, idest corpus, neque planum, idest superficies, sed aliquid praeter haec, idest ipsa quantitas universalis; vel, aliquid propter haec, idest quod necesse est ponere ad hoc quod ista habeant ratio­ nem quantitatis. Sic igitur secundum duo (ID Cap. VI. n. 7: Comment. S. Th. lect. IX. (12) Comment. S. Th. lect. XVI; Ed. Did., lib. VI, cap. XVI, η. 5. L. I, 1. χχχνπ media, quasi duplici ratione concludit unam conclusionem, dicens quod si universalis de­ monstratio ita se habet, quod minus est de ente quam particularis, et magis facit opinio­ nem falsam quam particularis; sequitur ex his duobus mediis quod universalis sit indi­ gnior quam particularis. 329 [7]. Deinde cum dicit [236]: Aut pri­ mum quidem nihil etc., solvit praedictas ra­ tiones per ordinem. Et primo primam, dicens quod primum qui­ dem, idest secundum quod procedebat prima ratio, non habet aliam rationem in univer­ sali quam in particulari; quia utrobique in­ venitur secundum se et secundum aliud. Et manifestat quod in universali inveniatur se­ cundum se. Habere enim tres angulos aequa­ les duobus rectis non convenit isosceli se­ cundum se, idest secundum quod isosceles est, sed secundum quod est triangulus; et ideo qui cognoscit quemdam triangulum ha­ bere tres, scilicet isoscelem, minus habet co­ gnitionem de eo quod est per se, quam si cognoscat quod triangulus habet tres. Et hoc est universaliter dicendum, quod si aliquid non insit triangulo secundum quod est trian­ gulus, et demonstretur de eo, quidquid sit illud, non erit vera demonstratio. Si autem insit ei secundum quod est triangulus, cogno­ scens in universali de triangulo secundum quod huiusmodi, perfectiorem cognitionem habet. Ex his igitur concludit quamdam conditionalem, in cuius antecedenti tria ponuntur. Quorum unum est quod triangulus sit in plus quam isosceles; secundum est quod tri­ angulus praedicetur de isoscele et aliis secun­ dum eamdem rationem et non aequivoce; tertium est quod habere tres angulos aequa­ les duobus rectis insit omni triangulo. Et his tribus suppositis, consequens est quod ha­ bere tres non conveniat triangulo in quan­ tum est isosaeles, sed e converso. Apposuit autem prima duo in antecedente, quia si triangulus non esset in plus, vel si aequivoce praedicaretur de'pluribus, non com­ pararetur ad isoscelem "sicut universale ad particulare. Tertium autém addit, quia si ha­ bere tres non convenireit omni triangulo, non conveniret ei in quantam triangulus, sed in quantum aliquis triangulus. Sicut hoc ipsum quod est habere tres, quia non convenit omni figurae, non convenit figurae in quantum est figura, sed in quantum est figura quaedam, quae est triangulus. Ex his igitur concludit oppositum eius quod obiectio supponebat, scilicet quod ille qui scit in universali, magis cognoscit rem per se et in quantum huiusmodi, quam ille qui co­ gnoscit in particulari. Et ex hoc ulterius con­ cludit principale propositum, scilicet quod potior sit demonstratio universalis quam par­ ticularis. 330[8]. Secundam rationem solvit ibi [237]: Amplius si quidem sit quaedam etc., et dicit quod si universale praedicatur de plu- L. I, 1. xxxvii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM ribus secundum unam rationem et non aequivoce, universale quantum ad id quod rationis est, idest quantum ad scientiam et demonstra­ tionem, non erit minus ens quam particulare sed magis : quia incorruptibile est magis ens quam corruptibile; ratio autem universalis est incorruptibilis; particularia autem sunt cor­ ruptibilia, quibus accidit corruptio secundum principia individualia, non secundum ratio­ nem speciei (13), quae communis est omni­ bus et conservatur per generationem. Sic igi­ tur quantum ad id quod rationis est, univer­ salia magis sunt entia quam particularia. Quantum vero ad naturalem subsistentiam, particularia magis sunt entia, quae dicuntur primae et principales substantiae (14). 331 [9]. Tertiam rationem solvit ibi [238]: Amplius neque una necessitas etc., et dicit quod quamvis in propositionibus vel demon­ strationibus universalibus significetur aliquid unum secundum se, puta triangulus, nulla ta­ men necessitas est quod propter hoc aliquis opinetur quod triangulus sit quoddam unum praeter multa; sicut in his quae non signi­ ficant substantiam, sed aliquod genus acci­ ti 3) Cf. lect. XVI. n. 7. (14J Cf. I Perih., lect. X, n. 3. 330-331 dentis, cum ea absolute significamus, puta di­ cendo albedinem, vel paternitatem, non pro­ pter hoc cognoscimus aliquem opinari quod huiusmodi sint praeter substantiam. Intelle­ ctus enim potest intelligere aliquid eorum, quae sunt coniuncta secundum rem, sine hoc quod actu intelligat aliud, nec tamen intelle­ ctus est falsus. Sicut si album sit musicum, possum intelligere album et aliquid attribuere ei et demonstrare de ipso, puta quod sit disgregativum visus, nulla consideratione habita de musico. Si tamen aliquis intelligeret al­ bum non esse musicum, esset intellectus falsus. Sic igitur cum dicimus aut intelligimus quod albedo est color, nulla mentione facta de sub­ iecto, verum dicimus. Esset autem falsum si diceremus, albedo, quae est color, non est in subiecto. Et similiter cum dicimus homo est animal, vere loquimur, non facta men­ tione de aliquo particulari homine. Esset ta­ men falsum si diceremus, homo est animal, existens separatus a particularibus hominibus. Si autem hoc est, ergo sequitur quod demon­ stratio non sit causa falsae opinionis, qua quis opinatur universale esse extra singularia, sed audiens, qui male intelligit. Unde ex hoc nihil derogatur universali demonstrationi. — 286 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxviii LECTIO XXXVIII. (nn. 332-339; [239-245]). Demonstratio universalis potior est demonstratione particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XXIV) 239. Amplius si demonstratio est syllogi­ smus demonstrativus causae et propter quid, universale autem magis est cau­ sa: cui enim per se inest aliquid, hoc idem ipsum causa est, universale au­ tem primo est cui inest per se; causa ergo universale est. Quare et demon­ stratio dignior est: magis enim causa est et quod propter quid est. 240. Amplius usque ad hoc quaerimus pro­ pter quid, et tunc opinamur scire, cum non sit aliquod aliud quam hoc, aut quod fiat aut quod sit: finis enim et terminus ultimus iam sic est. Ut cuius causa venit? ut accipiat argentum: hoc autem est, quatenus reddat cui debuit; hoc autem est, ut non iniuste agat; et sic procedentes, cum non sit amplius propter aliud neque alterius causa, propter hoc sicut propter finem dici­ mus venire et esse et fieri, et tunc est cognoscere magis propter quid venit. Si igitur se habet similiter in aliis cau­ sis et quae sunt propter quid; in iis au­ tem quaecunque causae sic sunt sicut quae est cuius causa, sic scimus ma­ xime; et in aliis igitur tunc maxime scimus, quando non amplius sit hoc quoniam aliud est. Cum igitur cogno­ scatur quidem quod quatuor, qui sunt extra, aequales sunt, quoniam isosce­ les, adhuc deest propter quid, quia triangulus, et hoc quia est figura rectilinea. Si autem hoc non amplius propter quid aliud, tunc maxime sci­ mus: et universale autem tunc; uni­ versalis itaque potior est. 241. Amplius quantocunque aliquid secun­ dum partes est, in infinita cadit; uni­ versale autem in simplex et finem est. Secundum quod sunt infinita, non sunt scibilia, sed secundum quod sunt fini­ ta, scibilia sunt. Secundum itaque quod universalia sunt, magis sunt scibilia quam quae sunt secundum partem. De­ monstrabilia ergo magis sunt univer­ salia. De magis demonstrabilibus au­ tem magis est demonstratio: simul enim magis ad aliquid sunt. Dignior ergo universalis est quam particularis, et magis demonstratio est. ~ 242. Amplius si magis praeponenda est se­ cundum quam hoc et aliud, quam se­ cundum quam hoc solum cognovit; universale autem habens, cognovit et particulare; hoc autem, universale non scivit. Quare et sic utique magis prae­ ponenda erit. 243. Amplius autem et sic. Universale enim magis demonstrare est, quod est per medium demonstrare cum propinquius sit principio. Proximum autem est im­ mediatum; hoc autem est principium. Si igitur quae ex principio est, ea quae non est ex principio, et quae magis et­ iam ex principio, ea quae minus est, certior est demonstratio, est autem huiusmodi universalis magis; dignior utique erit universalis magis. Ut si oportet demonstrare A de D, media autem sint in quibus est B C, magis autem sursum sit B: quare si per B; universalis magis est. Sed eorum quae dicta sunt, quaedam logica sunt. 244. Maxime autem manifestum est quod universalis magis praecipua sit, quo­ niam propositionum hanc quidem prio­ rem habentes, scimus quodammodo et posteriorem, et habemus potentia; ut si aliquis cognovit quod omnis trian­ gulus habet angulos tres aequales duo­ bus rectis, scivit quodammodo quod isosceles duobus rectis potentia sit, et si non cognovit isoscelem, quod triangulus sit; hanc autem habens pro­ — 287 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. χχχνιιι 332-334 sed particularis in sensu perficitur. Quod universalis igitur dignior sit par­ ticulari, tot nobis dicta sint. positionem universale nullo modo co­ gnovit, neque potentia neque actu. 245. Et universalis quidem intelligibilis est: SYNOPSIS 1. Thesis: Demonstratio universalis potior est demonstratione particulari. 2. Ratio prima : Demonstratio universalis magis ostendit causam seu propter quid rei; ergo magis facit scire, quia scire est causam rei scitae cognoscere. 3. Ratio altera: quia finis demonstrationis est scire ultimum propter quid, quo habito ma­ xime de re quaesita scimus; ultimum autem propter quid scitur quando scitur universale; ergo universalis demonstratio potior est particulari. 4. Tertia ratio est: Universalia sunt magis demonstrabilia, quia eorum ratio sumitur ex parte formae; ergo etc. 5. Quarta ratio: Demonstratio universalis plura facit scire quam particularis, quia univer­ sale comprehendit particularia, et ideo cognoscens universale, cognoscit etiam particularia, si sciat huiusmodi particularia contineri sub universali; cognoscens autem particulare aliquod, non propterea cognoscit universale; ergo etc. 6. Quinta ratio: Demonstratio tanto potior est quanto procedit ex medio propinquiori prin­ cipio immediato, a quo demonstratio habet firmiorem certitudinem; et talis est demonstratio universalis. 7. Sexta ratio est: Demonstratio universalis procedit ex universalioribus propositionibus, qui­ bus cognitis, cognoscuntur in potentia propositiones particulares; ergo est potior. - Haec ratio non totaliter differt a quarta ratione. 8. Septima ratio: Demonstratio universalis potior est particulari, quia haec ad sensum, illa ad intellectum terminatur; intellectus autem est potior sensu. COMMENTARIUM S. THOMAE 332 [1], Postquam Philosophus solvit ra­ tiones, quae sunt ad partem falsam, hic in­ ducit rationes ad partem veram, scilicet ad ostendendum quod demonstratio universalis sit potior. Et circa hoc ponit septem rationes, anne­ ctens eas praemissis solutionibus, ex quibus etiam propositum concludi potest, ut supra O patuit. 333 [2]. Prima ergo ratio talis est [239], Demonstratio est syllogismus ostendens cau­ sam et propter quid: sic enim contingit scire, sicut supra (12) habitum est. Sed uniyersale est magis tale quam particulare. Iam enim ostensum est in prima solutione (3) quod uni­ versali magis inest per se aliquid quam par­ ticulari. Illud autem cui inest. aliquid per se, est causa eius: subiectum enim est causa propriae passionis, quae ei per se inest (4). Universale autem est primum cui propria passio inest, ut ex supra dictis patet (5): unde patet quod proprie causa est id quod est universale. Ex quo concludit propositum, scilicet quod demonstratio universalis sit di­ gnior, utpote magis declarans causam et pro­ pter quid. (1) (2) (3·) (4) (5) Lect. pracc., Lect. IV. Lect. praec.. Cf. lect. X. Lect. praec., n. 7 seqq. n. 7. nn. 7. 8. n. 7. 334 [3]. Secundam rationem ponit ibi [240] : Amplius usque ad hoc etc., et sumi­ tur haec ratio a causis finalibus. Ubi consi­ derandum est quod aliquid est finis alterius et quantum ad fieri, et quantum ad esse: quantum ad fieri quidem, sicut generatio est propter formam; quantum ad esse autem, si­ cut domus est propter habitationem. Dicit ergo quod usque ad illum terminum quaeri­ mus propter quid fiat aliquid, aut propter quid (6) sit aliquid, quousque non sit aliquid aliud assignare quam hoc ad quod perven­ tum est, propter quod fiat vel sit illud, de quo quaeritur propter quid. Et quando hoc invenimus, tunc opinamur nos scire propter quid; et hoc ideo quia illud quod iam sic est ultimum· ut non sit aliquid aliud ulterius quaerendum, est id quod est vere finis et ter­ minus, qui quaeritur cum quaerimus pro­ pter quid. Et ponit exemplum, puta si quaeramus cu­ ius causa aliquis venit, et respondeatur, ut accipiat argentum : hoc autem propter quid? ut scilicet reddat debitum: et hoc propter hoc aliud, ut scilicet non iniuste agat. Et sic semper procedentes, quando iam non erit amplius propter aliquid aliud sicut propter finem, puta cum pervenerimus ad ultimum fi­ nem, qui est beatitudo, dicemus quod pro­ pter hoc venit sicut propter, finem. Et simi(6) — 288 — CL lect. XXIII. 334-338 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM liter est in omnibus aliis, quae sunt vel fiunt propter finem, et quando ad hoc perveneri­ mus, sciemus propter quid venit. Si igitur ita se habet in aliis causis sicut in causis finalibus, quod tunc maxime sci­ mus quando ad ultimum fuerit perventum; ergo in aliis tunc maxime sciemus, quando perveniemus ad hoc, quod hoc inest huic non amplius propter aliquid aliud: et hoc con­ tingit cum pervenerimus ad universale. Et hoc manifestat in tali exemplo. Si enim quaeramus de isto triangulo particulari, quare anguli eius extrinseci sunt aequales quatuor rectis; respondebitur quod hoc contingit huic triangulo quia est isosceles; isosceles autem est talis quia est triangulus; triangulus autem est talis quia est figura rectilinea talis. Si ergo amplius non possit procedi, tunc maxime sci­ mus: hoc autem est, quando pervenitur ad universale. Ergo universalis demonstratio po­ lior est particulari. 335 [4]. Tertiam rationem ponit ibi [241]: Amplius quantocunque etc., et dicit quod quanto magis proceditur versus particularia, lanto magis itur versus infinitum; quia, ut dicitur in III Physic. (7), infinitum congruit materiae, quae est individuationis principium. Sed quanto magis proceditur versus univer­ sale, tanto magis itur in aliquid simplex et in ipsum finem; quia ratio universalis sumi­ tur ex parte formae, quae est simplex, et habet rationem finis, in quantum terminat infinitatem materiae. Manifestum est autem quod infinita in quantum huiusmodi non sunt scibilia, sed in quantum aliqua sunt finita in tantum sunt scibilia; quia materia non est principium co­ gnoscendi rem, sed magis forma. Manifestum est ergo quod universalia sunt magis scibilia quam particularia. Ergo etiam sunt magis de­ monstrabilia, quia demonstratio est syllogi­ smus faciens scire. Sed magis demonstrabilium est potior de­ monstratio: simul enim intenduntur ea, quae dicuntur ad invicem; demonstratio autem ad demonstrabile dicitur. Et sic cum universalia sint magis demonstrabilia, demonstratio uni­ versalis erit potior. 336 [5]. Quartam rationem ponit ibi [242]: Amplius si magis praeponenda etc., quae ta­ lis est. Cum demonstrationis finis sit scien­ tia (8), quanto demonstratio plura facit scire, tanto potior est. Et hoc est quod dicit, quod magis praefe­ renda est demonstratio, secundum quam ho­ mo cognoscit hoc et aliud, quam illa secun­ dum quam homo cognoscit unum solum. Sed ille qui habet cognitionem de universali, co­ gnoscit etiam particulare, dummodo sciat quod sub universali contineatur particulare; sicut qui cognoscit omnem mulam esse ste­ rilem, scit hoc animal, quod cognoscit esse (7) Cap. VI. nn. 10. 11; Comment. S. Th. lect. XI. (8) Cf. lect. IV. mulam, esse sterile: sed ille qui cognoscit particulare, non propter hoc cognoscit uni­ versale. Non enim si cognosco hanc mulam esse sterilem, propter hoc cognosco omnem mulam esse sterilem. Relinquitur ergo quod demonstratio universalis, per quam cogno­ scitur universale et particulare, sit potior quam particularis, per quam cognoscitur solum par­ ticulare. 337 [6]. Quintam rationem ponit ibi [243]: Amplius autem et sic etc., quae talis est. Quanto medium demonstrationis est propin­ quius primo principio, tanto demonstratio est polior. Et hoc probat, quia si illa demonstratio, quae procedit ex principio immediato, est cer­ tior ea quae non procedit ex principio im­ mediato, sed ex mediato, necesse est quod quanto aliqua demonstratio procedit ex me­ dio propinquiori principio immediato, tanto sit potior. Sed universalis demonstratio pro­ cedit ex medio propinquiori principio, quod est propositio immediata. Et hoc manifestat in terminis. Si enim oporteat demonstrare A, quod est universa­ lissimum, de D, quod est particularissimum, puta substantiam de homine, et accipiantur media B et C, puta animal et vivum, ita quod B sit superius quam C, sicut vivum quam animal; manifestum est quod B, quod est universalius, erit immediatum ipsi A, et per hoc magis cognoscetur quam per C, quod est minus universale. Unde relinquitur quod demonstratio universalis potior sit quam par­ ticularis. Addit autem quasdam praedictarum ratio­ num logicas esse (9): quia scilicet procedunt ex communibus principiis, quae non sunt de­ monstrationi propria; sicut praecipue tertia et quarta, quae accipiunt pro medio id quod est commune omni cognitioni. Aliae vero tres praedictarum rationum, scilicet prima, secunda et quinta, magis videntur esse analyticae, utpote procedentes ex propriis prin­ cipiis demonstrationis. 338 [7]. Sextam rationem ponit ibi [244]: Maxime autem manifestum est etc., et dicit quod maxime evidens est universalem demon­ strationem principaliorem esse ex ipsis pro­ positionibus, ex quibus utraque demonstratio procedit. Nam universalis demonstratio pro­ cedit ex universalibus propositionibus. Parti­ cularis autem demonstratio procedit ex aliqua particulari propositione. Propositionum au­ tem universalis et particularis talis est com­ paratio, quod ille qui habet cognitionem de priori, scilicet de universali, cognoscit quo­ dammodo posteriorem, scilicet in potentia (10). Nam in universali sunt in potentia parti­ cularia, sicut in toto sunt in potentia partes. Puta si aliquis cognoscit quod omnis trian­ gulus habet tres angulos aequales duobus re(9) Cf. lcct. XXXV. n. 2. (10) Cf. lect. III, et supra n. 5. ---- 289 ---IQ - In lih P*ri L. I, 1. χχχνιπ L. I, 1. xxxviii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM ctis, iam in potentia cognoscit hoc de iso­ scele. Sed ille qui cognoscit aliquid in parti­ culari, non propter hoc cognoscit in uni­ versali, neque in actu neque in potentia f11). Non enim universalis propositio continetur in particulari, neque in actu neque in po­ tentia. Si igitur demonstratio est potior, quae ex potioribus propositionibus procedit, sequi­ tur quod demonstratio universalis sit potior. Est autem attendendum quod haec ratio non differt a quarta supraposita, nisi quod ibi fiebat comparatio conclusionum, quae co­ gnoscuntur per demonstrationem, hic autem fit comparatio propositionum, ex quibus de­ monstratio procedit. (11) Cf. sup., n. 5. 338-339 339 [8]. Septimam rationem ponit ibi [245] : Et universalis quidem etc., quae talis est. Universalis demonstratio intelligibilis est, idest in ipso intellectu terminatur, quia fini­ tur ad universale, quod solo intellectu cogno­ scitur. Sed demonstratio particularis in intel­ lectu incipiens terminatur ad sensum, quia concludit particulare, quod directe per sen­ sum cognoscitur; et per quamdam applica­ tionem, seu reflexionem, ratio demonstrans usque ad particulare producitur. Cum igitur intellectus sit potior sensu, sequitur quod de­ monstratio universalis potior sit quam parti­ cularis. Ultimo epilogando concludit hoc esse ma­ nifestum per omnia supra dicta. — 290 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xxxix LECTIO XXXIX. (nn. 340-348; [246-250]). Demonstratio affirmativa est potior negativa. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXV 246. (40) Quod autem affirmativa privativa, hinc manifestum sit. Sit enim demon­ stratio dignior, aliis eisdem existentibus, aut quae ex minoribus quaestionibus aut suppositionibus aut propositionibus. Si enim notae sint similiter, velocius cognoscere per haec est; hoc autem ap­ petibilium est. Ratio autem huius pro­ positionis, quod melior sit ex minori­ bus, universalis sic est: si enim simili­ ter erit cognita esse media, priora au­ tem notiora; sit igitur per media de­ monstratio eorum quae sunt BCD, quod A in E sit; altera vero per B C, quod A in D sit. Similiter igitur habet hoc quod A in D sit, et quod A in E sit; sed quod A in D sit, prius est et cognoscibilius quam quod A in E: secundum enim hoc illud demonstratur, credibilius autem est illud quod est propter quod aliquid. Et quae utique per minima demonstratio, melior est, aliis eisdem existentibus. Utraeque qui­ dem igitur per tres terminos et pro­ positiones duas demonstrantur; sed haec quidem esse aliquid accipit, illa vero et esse et non esse aliquid: per plura itaque; quare indignior est. 247. Amplius quoniam ostensum est im­ possibile esse per utramque privativa­ rum propositionum fieri syllogismum; sed unam quidem oportet huiusmodi esse, alteram vero quoniam est: 248. amplius iuxta hoc oportet hoc acci­ pere: praedicativas quidem, augmentata demonstratione, necesse est fieri plures; privativas autem impossibile est plures una in omni syllogismo esse. Sit enim in nullo esse A in quibus est B, in C autem omni sit B. Si igitur opus est iterum augere utrasque pro­ positiones, medium inficiendum est. Huiusmodi quidem A B sit D, sed B C sit E. E quidem igitur manifestum est praedicativum esse; sed D de B praedicativum quidem, ad A autem tanquam privativum ponitur. D quidem enim de omni B, sed A in nullo opor­ tet D esse. Fit igitur una privativa propositio, quae est A D. Idem autem modus est in aliis syllogismis. Sem­ per enim medium quidem praedicati­ vorum terminorum praedicativum in utraque est, sed privativi alterum tan­ tum privativum necesse est esse; quare haec una fit huiusmodi propositio, aliae vero praedicativae. Si igitur notius est illud per quod demonstratur et credi­ bilius, demonstratur autem privativa quidem per praedicativam, praedicativa autem per illam non demonstratur; prior ergo et notior et credibilior cum sit, melior utique erit. 249. Amplius si principium syllogismi pro­ positio universalis immediata est, est autem in demonstrativa affirmativa, in privativa autem negativa universalis propositio, affirmativa autem negativa prior et notior; per affirmativam enim negativa nota est, et prior affirmativa est, sicut prius est esse quam non esse; quare potius est principium demonstra­ tivae quam privativae: dignioribus au­ tem principiis utitur dignior. 250. Adhuc et principalior est: sine enim demonstrativa non est privativa. SYNOPSIS 1. Thesis: Demonstratio affirmativa potior est negativa. 2. Propositio praeambula ad primam rationem thesis: Caeteris paribus, illa est dignior de­ monstratio, quae procedit ex paucioribus. — 291 — L. I. 1. xxxix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 340-344 3. Probatur haec propositio: et primo supponendo quod propositiones assumptae sint aeque notae; quia, hoc supposito, demonstratio procedens ex paucioribus citius facit scire. 4. Deinde probatur eadem propositio sine illa suppositione: quia universaliter demonstratio quae procedit ex paucioribus, procedit ex mediis quae sunt notiora. 5. Probatur thesis. Ratio prima est: Quia demonstratio affirmativa procedit ex paucioribus, non quidem secundum materiam, sed secundum qualitatem propositionum, nempe procedit solum ex esse; negativa autem procedit ex pluribus, nempe ex esse et non-esse. 6. Ratio altera: Demonstratio negativa non habet efficaciam nisi ex vi affirmativae proposi­ tionis; ergo demonstratio affirmativa, quae ex solis affirmativis concludit, est potior negativa. 7. Tertia ratio: Propositio negativa maxime demonstratur per affirmativam; ergo demonstratio affirmativa potior est negativa. 8. Quarta ratio: Propositio affirmativa est prior et notior negativa, quia negativam probat et eam naturaliter praecedit; ergo etc. 9. Quinta ratio: Demonstratio negativa dependet ex demonstratione affirmativa; ergo etc. COMMENTARIUM S. THOMAE 340 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod demonstratio universalis est potior quam particularis, hic ostendit quod demonstratio affirmativa sit potior negativa. Et circa hoc ponit quinque rationes. 341 [2]. In quarum prima [246] hoc praesupponit, quod, caeteris paribus, illa demon­ stratio est dignior, quae procedit ex paucio­ ribus petitionibus aut suppositionibus aut propositionibus. Quae quidem qualiter diffe­ rant ex supra dictis patet C1). Nam proposi­ tiones possunt dici etiam illae quae sunt per se notae, quae neque suppositiones neque pe­ titiones sunt, ut supra dictum est (2). Sup­ positio autem a petitione differt: nam sup­ positio est propositio non per se nota, sed accipitur sicut a discente opinata; petitio au­ tem est propositio non per se nota, quae non est opinata a discente, sive habeat con­ trarias opiniones sive non (3). 342 [3]. Quod autem demonstratio sit di­ gnior quae paucioribus utitur, caeteris pari­ bus, ostendit dupliciter. Primo quidem, quia si detur quod utraeque propositiones ex quibus proceditur, sint ae­ que notae, sequitur quod velocius erit cogno­ scere per pauciores propositiones quam per plures; quia citius terminatur discursus, qui est per pauciores propositiones, quam qui est per plures. Hoc autem est eligibilius seu ap­ petibilius, quod homo citius addiscat. Unde relinquitur quod demonstratio quae ex pau­ cioribus propositionibus procedit, dummodo sint aeque notae, sit melior. 343 [4]. Secundo, probat eamdem pro­ positionem universaliter absque praedicta sup­ positione, scilicet quod omnes propositio­ nes assumptae sint aequaliter notae. Et ad hoc probandum assumit hanc suppositio­ nem, quod media quae sunt unius ordinis sint aeque nota, sed media quae sunt priora sunt notiora. Hoc enim oportet esse universaliter (1) Lect. XIX. (2) Lect. cit., n. 3. (3) Cf. lect. cit., n. 4. verum. Hoc igitur supposito, sit una demon­ stratio, in qua demonstretur quod A sit in E per tria media, quae sunt BCD; quae qui­ dem concludit ex quatuor propositionibus, quae sunt: omne B est A; omne C est B; omne D est C; omne E est D. Alia vero de­ monstratio sit, quae concludat eamdem con­ clusionem, scilicet A esse in E, per duo me­ dia, quae sunt Z H. His itaque suppositis, manifestum est quod, ex quo ordo cognitionis proportionatur ordini mediorum, quia priora sunt notiora, ut di­ ctum est, necesse est quod aequaliter sit nota haec propositio, omne D est A, in prima de­ monstratione, et, omne E est A, in secunda, quia utrobique inveniuntur duo media. Sed manifestum est quod in prima demon­ stratione haec propositio, omne D est A, prior et notior est quam haec propositio, omne E est A; quia haec secunda demon­ stratur ex priori in prima demonstratione, et ex his quae supra dicta sunt, apparet quod id per quod demonstratur aliquid, est cre­ dibilius et notius eo quod per ipsum demon­ stratur. Ergo relinquitur quod haec propositio, omne E est A, secundum quod concluditur per secundam demonstrationem, sit notior quam eadem propositio, secundum quod con­ cluditur per priorem demonstrationem, quae utebatur pluribus mediis. Relinquitur ergo quod demonstratio quae ex paucioribus pro­ cedit, est potior ea quae procedit ex pluribus. 344 [5]. Maiore igitur propositione pro­ bata, Aristoteles assumit quod affirmativa de­ monstratio ex paucioribus procedit quam ne­ gativa: non quidem ex paucioribus terminis, vel ex paucioribus propositionibus secundum materiam, quia utraque demonstratio tam af­ firmativa quam negativa demonstrat per tres terminos et duas propositiones; sed demon­ stratio negativa dicitur ex pluribus procedere secundum propositionum qualitatem. Nam demonstratio affirmativa accipit solum ent, idest procedit ex solis propositionibus affir­ mativis: demonstratio vero negativa accipit — 292 — 344-348 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM esse et non esse, idest assumit affirmativam et negativam simul. Ergo dignior est affirmativa quam negativa. 345 [6]. Secundam rationem ponit ibi [247]: Amplius quoniam ostensum est etc., et inducitur haec secunda ratio ad confirma­ tionem primae, quae poterat videri deficiens ex hoc quod non assumebatur sub maiori propositione eo modo quo probabatur. Et ideo, ut omnis calumnia excludatur, addit hanc secundam rationem ad confirmationem primae. Ostensum est enim in libro Priorum (4), quod ex duabus propositionibus negativis non potest fieri syllogismus, sed oportet ad minus unam propositionem esse affirmativam el alteram negativam. Ex quo aperte apparet quod propositiones affirmativae habent ma­ iorem efficaciam ad syllogizandum quam ne­ gativae. Unde sequitur quod demonstratio affirmativa, quae procedit ex solis affirmativis, sit potior quam demonstratio negativa, quae procedit ex affirmativa et negativa. 346 [7]. Tertiam rationem ponit ibi [248]: Amplius iuxta hoc etc., et dicit quod secun­ dum consequentiam praemissarum rationum possumus hoc accipere, quod quando demon­ stratio augmentatur, scilicet per resolutionem propositionum in sua principia, necesse est esse plures propositiones affirmativas, sed ne­ gativas impossibile est esse plures quam unam. Sit enim talis demonstratio negativa: Nul­ lum B est A; omne C est B; ergo nullum C est A. Augeatur ergo demonstratio quantum ad utramque propositionem, si utraque sit mediata, accipiendo medium utriusque; et medium quidem maioris propositionis, sci­ licet nullum B est A, sit D, medium autem minoris propositionis, scilicet omne C est B, sit E. Et quia haec oppositio, omne C est B, est affirmativa, ad quam concludendam non concurrit aliqua negativa, necesse est quod eius medium, quod est E, sit affirmativum ad utramque extremitatem; et sic sumuntur duae propositiones affirmativae, scilicet omne E est B, omne C est E, ex quibus concluditur, omne C est B. Sed maior propositio est ne­ gativa, scilicet nullum B est A: negativa au­ tem non concluditur ex duabus negativis; sed in prima figura, per quam maxime fit demon­ stratio secundum praemissa (5), maiorem oportet esse negativam et minorem affirma­ tivam. Unde oportebit quod hoc medium D sit affirmativum per comparationem ad B, sit autem negativum per comparationem ad A, tali demonstratione facta: Nullum D est A; omne B est D; ergo nullum B est A. (4) Lib. I. can. XXIII, n. 1. (5) Lect. XXVI. L. I, 1. xxxix Sic igitur augmentata demonstratione ne­ gativa per resolutionem propositionum in sua principia, erunt quatuor propositiones, qua­ rum una sola est negativa, scilicet nullum D est A; tres autem aliae erunt affirmativae, sci­ licet omne B est D, omne E est B, omne C est E. Et idem est in omnibus aliis syllogi­ smis, quia semper necesse est medium per quod affirmativae propositiones probantur, esse affirmativum ad ambo extrema. Medium autem per quod probatur negativa propositio, necesse est esse negativum solum ad unam extremitatem; et ita sequitur quod una sola propositio sit negativa, aliae omnes affirma­ tivae. Ex quo patet quod propositio negativa maxime demonstratur per affirmativas. Si ergo illud per quod aliquid demonstra­ tur, est notius et credibilius eo quod per ipsum demonstratur, cum negativa propositio maxime demonstretur per affirmativam, non autem e converso, sequitur quod affirmativa propositio sit prior et notior et credibilior quam negativa. Unde demonstratio affirma­ tiva erit dignior. 347 [8]. Quartam rationem ponit ibi [249]: Amplius si principium syllogismi etc., et dicit quod principium syllogismi demon­ strativi est propositio universalis immediata; ita tamen quod affirmativi syllogismi est prin­ cipium proprium affirmativa propositio, ne­ gativi autem syllogismi proprium principium est negativa propositio universalis. Sed no­ bilioris principii nobilior est effectum. Ergo secundum proportionem propositionis affir­ mativae ad negativam, est proportio demon­ strationis affirmativae ad negativam. Sed af­ firmativa propositio est potior quam negativa. Quod probat dupliciter: primo quidem, quia affirmativa est prior et notior, cum per affirmativam probetur negativa, et non e con­ verso; secundo, quia affirmatio praecedit na­ turaliter negationem (e), sicut esse prius est quam non esse. Quamvis enim in uno et eo­ dem, quod de non esse in esse procedit, non esse sit prius tempore, esse tamen est prius natura, et simpliciter prius etiam tempore; quia non entia non producuntur in esse, nisi ab aliquo ente. Ergo patet quod affirmativa demonstratio est potior quam negativa. 348 [9]. Quintam rationem ponit ibi [250] : Adhuc et principalior etc., quae talis est. Il­ lud ex quo aliud dependet, est principalius. Sed demonstratio negativa dependet ex affir­ mativa; quia non potest esse negativa demon­ stratio sine affirmativa propositione, quae non probatur nisi per affirmativam demonstratio­ nem. Ergo demonstratio affirmativa est prin­ cipalior quam negativa. (6> Cf. I Perth., lect. VIII, n. 3. — 293 — L. I, 1. XL IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XL. (nn. 349-355; [251-256]). Demonstratio negativa ostensiva potior est demonstratione ducente ad impossibile. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXVI 251. (41) Quoniam autem categorica priva­ tiva dignior sit, manifestum est et ad impossibile ducente. 252. Oportet autem scire quae differentia sit ipsarum. Si igitur A in nullo B in­ est, C autem omni B, necesse est in nullo C esse A. Sic igitur acceptis, de­ monstrativa privativa erit demonstra­ tio quoniam A in C non erit. 253. Quae vero est ad impossibile sic se habet. Si opus est demonstrare quod A in B non sit, accipiendum est affir­ mative A esse in B, et B in C; quare accidit A in C esse. Hoc autem sit no­ tum et certum quod impossibile est esse. 254. Termini quidem similiter ordinantur; differt autem in quo et qualis sit no­ tior privativa propositio, utrum igitur quae est A B non inest, aut A C non inest. Cum igitur conclusio notior, quo­ niam non est A in B, ad impossibile fit demonstratio. Cum autem in syl­ logismo sit, demonstrativa est. 255. Natura autem prior est, quae est quod A in B non sit, quam A non in C. Priora enim et notiora natura conclu­ sione sunt, ex quibus est conclusio: est autem, quae est A quidem in C non esse, conclusio; A autem non in B, ex quibus est conclusio. 256. Non enim si contingit removeri ali­ quid, hoc conclusio est, illa autem ex quibus sunt. Sed hoc quidem ex quo syllogismus est, quod utique sic se ha­ bet, quoniam aut ut totum ad partem, aut ut pars ad totum se habet: sed quae sunt A C et A B propositiones non sic se habent ad invicem. Si igi­ tur ex notioribus sit et credibilioribus, dignior est: sunt autem utraeque ex non esse credibiles; sed haec quidem ex priori, illa autem ex posteriori: po­ tior simpliciter utique erit ea quae est ad impossibile, privativa demonstratio: quare et cum hac dignior praedicativa, manifestum est quod et ea quae est ad impossibile, potior est SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis. - Thesis: Quia ostensiva demonstratio affirmativa potior est nega­ tiva, potior est etiam demonstratione ducente ad impossibile. 2. Praenotamen primum: In demonstratione negativa directe concluditur praedicatum in nullo subiecto esse. 3. Praenotamen alterum: In demonstratione ducente ad impossibile, ex opposito conclusionis intentae infertur aliquid quod est impossibile. 4. Demonstratio negativa et demonstratio ad impossibile conveniunt in ordinatione termi­ norum: differunt autem in acceptione notioris propositionis negativae. 5. Demonstratio negativa potior est demonstratione ducente ad impossibile; quia procedit ex prioribus et notioribus. 6. Removetur dubitatio; et magis declaratur propositio praecedens. 7. Quia igitur demonstratio negativa potior est demonstratione ad impossibile; sequitur quod demonstratione ista multo potior sit demonstratio affirmativa ostensiva. —· 294 — 349-354 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 1, 1. XL COMMENTARIUM S. THOMAE 349 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod demonstratio universalis dignior est par­ ticulari, et affirmativa negativa, hic tertio ostendit quod ostensiva potior est ea quae ducit ad impossibile. Et circa hoc tria facit: primo [251], pro­ ponit quod intendit; secundo, praemittit quae­ dam necessaria ad propositum ostendendum; ibi [252]: Oportet autem scire (’) etc.; tertio, probat propositum; ibi [255] : Natura autem prior (2) etc. Dicit ergo primo [251] quod, quia osten­ sum est quod affirmativa demonstratio est po­ lior quam negativa, ex hoc ulterius sequitur quod affirmativa demonstratio ostensiva sit potior ea quae ducit ad impossibile. 350 [2]. Deinde cum dicit [252]: Oportet autem scire etc., praemittit quaedam quae sunt necessaria ad propositum ostendendum. Et circa jhoc tria facit: primo, ostendi? quae sit demonstratio negativa; secundo, ostendit quae sit demonstratio ducens ad im­ possibile; ibi [253] : Quae vero ad impossi­ bile (’) etc.; tertio, concludit comparationem unius ad alteram; ibi [254] : Termini igitur ( *) etc. Dicit ergo primo [252], quod ad proposi­ tum ostendendum oportet considerare diffe­ rentiam ipsarum, scilicet demonstrationis ne­ gativae et ducentis ad impossibile. Si ergo ac­ cipiatur quod A in nullo B sit, et B sit in omni C, et concludatur A esse in nullo C, erit demonstratio negativa. 351 [3]. Deinde cum dicit [253]: Quae vero est ad impossibile etc., manifestat quae sit demonstratio ducens ad impossibile. Et dicit quod demonstratio ducens ad impossibile hoc modo se habet. Sit ita quod oporteat demonstrare quod A non sit in B, et accipia­ mus oppositum eius quod probare volumus, scilicet omne B est A, et accipiatur quod B sil in C per hanc propositionem, omne C est B; ex quibus sequitur conclusio, omne C est A: et sit ita quod notum sit et concessum apud omnes quod hoc est impossibile. Et ex hoc concludimus primam propositionem esse falsam, scilicet omne B est A. Et ita opor­ tebit vel quod nullum B sit A, vel saltem quod quoddam B non sit A. Sed hoc tamen intelligendum est, quod sequitur A non esse in B, quando manife­ stum est B esse in C: quia si manifestum esset hanc esse falsam, omne C est A, et non esset manifestum hanc esse veram, omne C (t) (2) (3) «) n. n. n. n. scq. 5. seq, 4. est B, non esset per consequens manifestum hanc esse falsam, omne B est A; quia falsitas conclusionis poterat procedere ex alterutra praemissarum, ut ex supra (5) dictis patet. 352[4]. Deinde cum dicit [254]: Ter­ mini quidem similiter etc., concludit compa­ rationem utriusque demonstrationis praemanifestatae. Et prinio ostendit in quo conveniunt, quia in simili ordinatione terminorum. Nam sicut in demonstratione negativa accipitur B me­ dium inter A et C, ita in ea quae ducit ad impossibile. Secundo autem ostendit differentiam, quia differt in utraque demonstratione quae nega­ tiva propositio sit notior, utrum scilicet ista propositio, nullum B est A, vel ista, nullum C est A: quia in demonstratione ducente ad impossibile accipitur ista propositio, C non est A, ut notior; quia ex hoc quod est A non esse in C, ostenditur A non esse in B, unde haec, C non est A, sumitur ut notior. Sed quando illa quae ponitur ut praemissa in syllogismo, accipitur ut notior, tunc est de­ monstrativa, idest ostensiva demonstratio ne­ gativa. 353 [5]. Deinde cum dicit [255]: Natura autem prior est etc., ostendit propositum hoc modo. Ista propositio, B non est A, est na­ turaliter prior quam ista propositio, C non est A. Et hoc probat per hoc, quod prae­ missa, ex quibus infertur conclusio, sunt na­ turaliter priora conclusione. Sed in ordine syllogismi, C non est A ponitur ut conclusio, sed B non est A ponitur ut id ex quo con­ clusio infertur; ergo B non est A est natu­ raliter prior. 354 [6]. Consequenter cum dicit [256]: Non enim si contingit etc., removet quam­ dam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod etiam ista negativa, C non est A, est id ex quo concluditur in demonstratione ad im­ possibile quod B non est A. Sed hoc exclu­ dit, dicens quod per hoc quod conclusio in­ terimitur et ex eius interemptione interimitur aliquod praemissorum, non efficitur quod id quod prius erat conclusio sit principium et e converso, simpliciter et secundum naturam, sed solum quoad aliquem. Nam ista est habitudo conclusionis et prin­ cipiorum, quod interempta conclusione, inte­ rimitur principium. Sed illud quidem est sicut principium, ex quo syllogismus procedit, quod se habet ad conclusionem ut totum ad par­ tem; et conclusio se habet ad principium ut pars ad totum. Nam subiectum conclusionis negativae sumitur sub subiecto primae pro(5) Lect. XXVII seqq. — 295 — L. I. 1. XL IN POSTERIORUM ANALYTICORUM positionis. Non autem ita se habent A C et A B propositiones ad invicem, quod A C comparetur ad A B ut totum ad partem. Non enim B A accipitur sub C A, sed potius e converso. Unde relinquitur quod licet in­ terempto C A, concludatur interemptio eius quod est B A, naturaliter tamen C A est con­ clusio et B A sit principium; et per conse­ quens B non est A est naturaliter notior quam C non est A. 355 [7]. Et ex hoc sic argumentatur. Illa demonstratio est dignior, quae procedit ex notioribus et prioribus. Sed demonstratio ne­ gativa procedit ex notiori et priori quam de­ 354-355 monstratio ducens ad impossibile. Utraque enim facit scire per aliquam negativam pro­ positionem; sed demonstratio negativa pro­ cedit ad faciendam fidem ex hac propositione negativa, B non est A, quae est naturaliter prior; demonstratio autem ducens ad impos­ sibile procedit ad faciendum fidem ex hac propositione negativa, C non est A, quae est posterior naturaliter. Relinquitur ergo quod demonstratio negativa sit potior ea quae du­ cit ad impossibile. Sed affirmativa est potior negativa, ut supra ostensum est; ergo demon­ stratio affirmativa ostensiva est multo potior ea quae ducit ad impossibile. — 296 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, L xli LECTIO XLI. (nn. 356-371; [257-262]). De comparatione scientiae ad scientiam secundum certitudinem, et secundum unitatem et pluralitatem. Postquam comparavit demonstrationes ad invicem, b’) Ostendit quomodo sensus ordinatur ad scientiam 381 [267]. hic agit de comparatione scientiae, quae est demonstrationis effectus 356 [257]. bb) Ostendit quod scientia est potior quam sensus : I) Comparat scientiam ad scientiam 356 [257]. 2) De principiis scientiarum, ostendit non esse eadem principia omnium 379 [266]. A) Secundum certitudinem 357 [257]. syllogismorum 382 [268]. . b) Excludit quorumdam errorem 378 [265]. B) Secundum unitatem et diversitatem 361 a) Ostendit hoc logice, id[258]. est per rationes communes omnibus syllo­ A’) Ostendit unitatem diversitatem esse in scientiis et secundum subiectum et gismiset382 [268]. principia 361 [258]. a’) Ostendit propositum per differentiam syllogismorum falso­ a)velOstendit veritatem 376 [264]. 1) Quid faciat ad rum unitatem diversitatem scientiae 361 [258]. a veris 382 [268]. a) Quid faciat unitatem scientiae 361 [258]. a) Ostendit propositum 383 [268]. a) Ponit quodb) unitas scientiae consideratur ex unitate generis Excludit quamdam obviationem 384 [269]. subiecti 362 [258]. b’) Peraa) differentiam falsarum ad invicem 385sensum [270]. 375 [264]. Ostendit scientiam non esse per quale sit verorum genus, quod potest esse subiectum cb)’) Ostendit Per differentiam syllogismorum ad invicemscien 386­ tiae 363 [259]. \ [271]· b) Quid faciat diversitatemj)scientiarum 365386 [260]. Prima ratio [271]. a) Ponit rationem diversitatis 365ratio [260].387 [272]. jj) Secunda b) Manifestat eam 369 [261]. jjj) Tertia 388 [273]. ’) Ostendit nonratio consistit in sensu 375 [264]. 2) Quomodo auna conclusioquod per scientia plura principia jjjj) Quarta ratiodemonstrari 389 [274]. potest 369-371 ' [262]. b) Ostendit idem analytice, scii, per rationes proprias demonstrationis 390 [275]. B’) Prosequitur et de subiectis et de principiis 372ratio [263].390 [275]. j) Prima 1) De subiectis de quibus est scientia 372 [263]. jj) Secunda ratio 391 [276-278]. a) . Scientia non est eorumjjj)quae suntratio a fortuna 373 [263]. . . Tertia 394sensum [279]. b) Nec eorum quae cognoscuntur secundum 375 [264]. II) Comparat scientiam ad alios modos cognoscendi (Lect. XLIV, 395 [280]). I I L e c tio X L I I I , 3 8 2 -3 9 4 [2 6 8 -2 7 9 ]. L e c tio X L I I , n n . 3 7 2 -3 8 1 (2 6 3 -2 6 7 ]. L e c tio X L I n n . 3 5 6 -3 7 1 (2 5 7 -2 6 2 ] SCHEMA (Lect. XLI-XLIII; nn. 356-394; [257-279]). — 297 — L. 1, 1. XLI IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXVII 257. (42) Certior autem scientia est et prior quaecunque ipsius quia et propter quid eadem est; sed non est ipsius quia extra eam quae est propter quid: et quae non est de subiecto, illa quae est de subiecto, ut arithmetica harmonica: et quae est ex minoribus, ea quae est ex appositione, ut arithmetica geome­ tria. Dico autem ex minoribus, eam quae non est ex additione; ut unitas substantia est sine positione, punctum autem substantia posita; hoc autem est ex appositione. Caput XXVIII 258. (43) Una autem scientia est, quae est unius generis: 259. quaecunque ex primis componuntur; et partes aut passiones eorum sunt per se. 260. Altera autem scientia est ab altera, quarumcunque principia neque ex eis­ dem neque ex alterutris sunt. 261. Huiusmodi autem signum est cum in indemonstrabilia veniant; oportet enim ipsa in eodem genere esse his quae de­ monstrantur. Signum autem huius est, quando demonstrabilia per ipsa in eo­ dem genere sunt et congenea. Caput XXIX 262. Plures autem demonstrationes esse eius­ dem possibile: et non solum ex eodem ordine accipienti, sumendo non con­ tinuum medium, ut eorum quae sunt A B, C et D; sed et ex altero, ut sit A transmutari, in quo autem D mo­ veri, sed B laetari, et iterum E quie­ scere. Verum igitur est et D de B, et A de D praedicari: laetans enim mo­ vetur, et quod movetur transmutatur. Iterum A de E, et E de B verum est praedicari: omnis enim laetans quiescit, et quiescens transmutatur. Quare per altera media et non ex eodem ordine syllogismus est. Quare et neutrum de neutro dici contingit mediorum: necesse est enim eidem alicui utraque inesse. Intendere autem est per alias figuras quot modis contingit eiusdem fieri syl­ logismum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Prima pars lectionis. - Tres modi quibus una scientia est altera certior. Primus modus: Scientia quae facit cognoscere tum quia tum propter quid rei, est prior et certior illa quae solum facit cognoscere quia, separatim ab ea quae cognoscit propter quid. 3. Secundus modus: Scientia quae non est de subiecto, est certior illa quae est de subiecta, hoc est de materia sensibili. 4. Tertius modus: Scientia quae est ex paucioribus, prior et certior est illa quae se habet ex additione ad ea quae sunt alterius scientiae. 5. Corollarium: Ergo scientia quae est de causa, prior et certior est illa quae est de effectu (lus modus); et (2us et 3us modus) scientia quae est de forma, prior et certior est illa quae est de materia; nam forma est principium cognoscendi materiam. - De duplici materia, sensibili et intelligibili. 6. Altera pars lectionis: de unitate et diversitate scientiarum. - Textus divisiones. 7. Scientia dicitur una ex hoc quod est unius generis subiecti scibilis, circa quod versatur, et quod est finis sive terminus eius. Ideoque ex universaliori unitate generis subiecti est etiam universalior una scientia quam alia. 8. Genera subiecta, de quibus possunt esse scientiae per ea quae sunt priora simpliciter, sunt composita secundum se ex aliquibus prioribus: quae vero cognoscuntur per priora quoad nos, etsi in seipsis sint simplicia, componuntur ex prioribus quoad nos. 9. Praeterea sunt partes aut passiones per se subiecti, ex quo infertur conclusio scientifica. 10. Thesis: Quamvis ad unitatem scientiae utrumque requiratur, tum unitas principiorum tum unitas subiecti scibilis, ad diversitatem tamen scientiarum sufficit diversitas principiorum. 11. Ratio est, quia principia sunt ratio formalis scibilis; ergo si diversa sit ratio principio­ rum, diversa erit ratio ipsius scibilis, et scientiae cuius scibile est finis. 12. Neque tamen unitas principiorum quorumcumque sufficit ad unitatem scientiarum; sed requiritur unitas primorum principiorum in aliquo genere scibili. Genera autem scibilium se­ cundum diversos modos cognoscibilitatis distinguuntur. — 298 — 356-359 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. XLi 13. Porro tunc prima principia sunt unius generis, quando in eodem genere sunt ea quae per principia illa demonstrantur. 14. Una conclusio potest per diversa media demonstrari : quae aut sunt coordinate; 15. Aut non sunt coordinata. 16. Quando media sunt coordinata, possunt pertinere ad eamdem scientiam : secus si non sint coordinata. COMMENTARIUM S. THOMAE 356 [1]. Postquam Philosophus compara­ vit demonstrationes ad invicem, hic agit de comparatione scientiae, quae est demonstra­ tionis effectus. Et dividitur in duas partes : in prima parte comparat scientiam ad scientiam [257]; in se­ cunda, comparat scientiam ad alios modos cognoscendi; ibi [280]: Scibile autem et scien­ tia differunt (*) etc. Circa primum duo facit: primo, comparat scientiam ad scientiam secundum certitudi­ nem; secundo, secundum unitatem et plurali­ tatem; ibi [258]: Una scientia autem (z) etc. 357[2], Circa primum [257] ponit tres modos, quibus una scientia est alia certior. Primum modum ponit dicens, quod illa scientia est prior et certior quam alia, quae scilicet eadem facit cognoscere et quia et pro­ pter quid. Non autem est illa certior, quae est cognoscitiva solum ipsius quia, separatim ab ea quae cognoscit propter quid: haec enim est dispositio scientiae subaltemantis ad subaltematam, ut supra (3) dictum est : nam scientia subaltemata separatim scit quia, ne­ sciens propter quid. Sicut chirurgicus scit quod vulnera circularia tardius curantur, non au­ tem scit propter quid. Sed huiusmodi cognitio pertinet ad geometram, qui considerat ratio­ nem circuli, secundum quam partes eius non appropinquant sibi per modum anguli, ex qua propinquitate contingit quod vulnera trian­ gularia citius sanantur. 358 [3]. Secundum modum ponit [ibid.] dicens, quod illa scientia, quae non est de subiecto, est certior illa quae est de subiecto. Et accipitur hic subiectum pro materia sen­ sibili, quia, ut Philosophus docet in II Phy­ sicorum (4), quaedam scientiae sunt pure ma­ thematicae, quae omnino abstrahunt secun­ dum rationem a materia sensibili, ut geome­ tria et arithmetica: quaedam autem scientiae sunt mediae, quae scilicet principia mathe­ matica applicant ad materiam sensibilem, si­ cut perspectiva applicat principia geometriae ad lineam visualem, et harmonica, idest mu­ sica, applicat principia arithmeticae ad sonos sensibiles. Unde hic dicit quod arithmetica est certior quam musica et prior: prior quidem, quia musica utitur principiis eius ad aliud; (1) (2) (3) (4) Lect. XLIV. n. 6. Lect. XXV. Cap. II, n. 5; Comment. S. Th. lect. III. certior autem, quia incertitude causatur pro­ pter transmutabilitatem materiae sensibilis; unde quanto magis acceditur ad eam, tanto scientia est minus certa. 359 [4]. Tertium modum ponit [ibid.] di­ cens, quod scientia quae est ex paucioribus, est prior et certior ea quae est ex appositione, idest quam illa quae se habet ex additione. Et ponit exemplum. Sicut geometria est po­ sterior et minus certa quam arithmetica: ha­ bent enim se ea de quibus est geometria, ex additione (5) ad ea de quibus est arithmetica. Et hoc quidem planum est videre secun­ dum positiones platonicas, secundum quas hic Aristoteles exponit, utens eis ad propo­ situm ostendendum; sicut frequenter in libris Logicae utitur opinionibus aliorum philoso­ phorum ad propositum manifestandum per viam exempli. Posuit autem Plato (6) quod unum est substantia rei cuiuslibet; quia non distinguebat inter unum quod convertitur cum ente, quod significat substantiam rei, et unum quod est principium numeri, quod con­ siderat arithmeticus. Hoc ergo unum, secundum quod recipit additionem positionis in continuo, accipit ra­ tionem puncti. Unde dicebat quod unum est substantia non habens positionem. Punctum autem est substantia habens positionem : et sic punctum supra unitatem addit positio­ nem. Et sicut ex uno causantur omnes nu­ meri non habentes positionem; ita ex puncto, secundum platonicos, causantur omnes quan­ titates continuae. Nam punctus motus facit lineam; linea mota facit superficiem; super­ ficies mota facit corpus. Et secundum hoc quantitates continuae, de quibus est geome­ tria, se habent ex appositione ad numeros, de quibus est arithmetica. Unde platonici posuerunt numeros esse formas magnitudinum, dicentes formam pun­ cti esse unitatem; formam autem lineae esse binarium, propter duo extrema; formam au­ tem superficiei · esse ternarium, propter pri­ mam superficiem triangularem, scilicet quae tribus angulis terminatur: formam autem cor­ poris ponebant quaternarium, propter hoc quod prima figura corporea est pyramis trian­ gularis, quae quatuor angulos corporales habet, unum scilicet in conum et tres in basim. (5) Cf. lect. IX. n. 3. (6) In Parmenide. — 299 — L. I, 1. xli IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 360-364 autem scientiis intenditur quasi finis constru360[5]. Et secundum hoc patet quod comparatio certitudinis scientiarum accipitur I ctio ipsius subiecti. Sicut in geometria inten­ ditur quasi finis cognitio magnitudinis, quae hic secundum duo. Nam primus modus acci­ est subiectum geometriae; in scientia autem pitur secundum quod causa est prior et cer­ aedificativa intenditur quasi finis constructio tior suo effectu. Alii autem duo modi acci­ domus, quae est huiusmodi artis subiectum. piuntur secundum quod forma est certior ma­ Unde relinquitur quod cuiuslibet scientiae teria, utpote quia forma est principium co­ unitas secundum unitatem subiecti est atten­ gnoscendi materiam. denda. Sed sicut unius generis subiecti uni­ Est autem duplex materia, ut dicitur in tas est communior quam alterius, ut puta VII Metaphysicae (7): una quidem sensibilis, entis sive substantiae quam corporis mobilis, secundum quam accipitur secundus modus; ita etiam una scientia communior est quam alia voro intelligibilis, scilicet ipsa continuitas, alia. Sicut metaphysica, quae est de ente sive et secundum hanc accipitur tertius modus. Et de substantia, communior est quam physica, quamvis hic tertius modus expositus sit se­ quae est de corpore mobili. cundum opinionem Platonis, tamen etiam se­ 363 [8]. Deinde cum dicit [259] : Quae­ cundum opinionem Aristotelis punctus se ha­ cunque ex primis etc., ostendit qualia sunt bet ex additione ad unitatem. Nam punctum illa genera, de quibus possunt esse scientiae, est quoddam unum indivisibile in continuo, et ponit duas conditiones. abstrahens secundum rationem a materia sen­ Quarum unam ponit dicens : Quaecunque sibili; unum autem abstrahit et a materia sen­ ex primis componuntur: ista scilicet sunt quo­ sibili et ab intelligibili. rum unius generis una scientia est. 361 [6]. Deinde cum dicit [258]: Una au­ Ad cuius evidentiam considerandum est tem scientia est etc., comparat scientias ad quod, sicut iam dictum est (13), progressus invicem secundum unitatem et diversitatem. scientiae consistit in quodam motu rationis Et circa hoc duo facit: primo enim osten­ discurrentis ab uno in aliud : omnis autem dit unitatem et diversitatem esse in scientiis motus a principio quodam procedit et ad ali­ et secundum subiectum et principia; secun­ quid terminatur; unde oportet quod in pro­ do, prosequitur et de subiectis et de princi­ gressu scientiae ratio procedat ex aliquibus piis; ibi [263] : Eius autem quod est a for­ principiis primis. Si qua ergo res est, quae tuna (89 ) etc. non habeat principia priora, ex quibus ratio Circa primum duo facit: primo, ostendit procedere possit, horum non potest esse quid faciat ad unitatem vel diversitatem scien­ scientia, secundum quod scientia hic accipi­ tiae; secundo, ostendit quoddam necessarium tur, prout est demonstrationis effectus (w). ad cognoscendum quid faciat ad pluralitatem Unde scientiae speculativae non sunt de ipsis scientiarum; ibi [262] : Plures autem demon­ essentiis substantiarum separatarum (15). Non strationes (®) etc. enim per scientias demonstrativas possumus Circa primum duo facit : primo, ostendit scire quod quid est in eis; quia ipsae essen­ quid faciat unitatem scientiae; secundo, quid tiae harum substantiarum sunt intelligibiles faciat scientiarum diversitatem; ibi [260]: Al­ per seipsas ab intellectu ad hoc proportio­ tera autem scientia (10) etc. nate; non autem congregatur earum notitia, Circa primum duo facit: primo enim po­ qua cognoscitur quod quid est ipsarum, per nit quod unitas scientiae consideratur ex uni­ aliqua priora. tate generis subiecti; secundo, ostendit quale Sed per scientias speculativas potest sciri sit genus, quod potest esse subiectum scien­ de eis an sint, et quid non sunt, et aliquid tiae; ibi [259]: Quaecunque ex primis f11) etc. secundum similitudinem in rebus inferioribus 362 [7]. Dicit ergo primo [258], quod inventam. Et tunc utimur posterioribus ut scientia dicitur una, ex hoc quod est unius prioribus ad earum cognitionem; quia quae generis subiecti. Cuius ratio est, quia proces­ sunt posteriora secundum naturam, sunt prio­ sus scientiae cuiuslibet est quasi quidam mo­ ra et notiora quoad nos. Et sic patet quod tus rationis. Cuiuslibet autem motus unitas ex illa, de quibus habetur scientia per ea quae termino principaliter consideratur, ut patet in sunt priora simpliciter, sunt composita secun­ V Physicorum (12), et ideo oportet quod uni­ dum se ex aliquibus prioribus. Quaecunque tas scientiae consideretur ex fine sive ex ter­ vero cognoscuntur per posteriora, quae sunt mino scientiae. prima quoad nos, etsi in seipsis sint sim­ Est autem cuiuslibet scientiae finis sive ter­ plicia, secundum tamen quod in nostra co­ minus, genus circa quod est scientia: quia gnitione accipiuntur, componuntur ex aliqui­ in speculativis scientiis nihil aliud quaeritur bus primis quoad nos. quam cognitio generis subiecti; in practicis 364 [9]. Secundam conditionem ponit cum (7) Comment. S. Th. lect. X; Ed. Did., lib. VI, cap. dicit [ibid.] : Et partes aut passiones eorum X. η. 13. (8) Lect. seq. (9) η. 14. (10) η. 10. (11) η. 8. (12) Cap. IV; Comment. S. Th. lect. VI seqq. (13) n. praec.; Cf. Qq. Dispp. De veritate, qu. XV, artic. 1. (14) Cf. lect. VII, n. 6. (15) Cf. lect. XXX, n. 7. — 300 — 364-367 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM sunt per se; ubi considerandum est quod subieclum alicuius scientiae duplices partes ha­ bere potest, scilicet partes ex quibus compo­ nitur sicut ex primis, ut dictum est (16), id­ est ipsa principia subiecti, et partes subiectivas. Et quamvis de utrisque partibus possit intelligi quod hic dicitur, tamen magis vide­ tur esse intelligendum de primo genere par­ tium. In qualibet enim scientia sunt quaedam principia subiecti, de quibus est prima con­ sideratio; sicut in scientia naturali de ma­ teria et forma, et in grammatica de literis. Est etiam in qualibet scientia aliquid ulti­ mum, ad quod terminatur consideratio scien­ tiae, ut scilicet passiones subiecti manife­ stentur. Sed utrumque horum, scilicet et primae partes et passiones, possunt alicui attribui et per se et non per se. Nam ea quae sunt per se principia et passiones trianguli, non sunt per se principia et passiones isoscelis, in quan­ tum isosceles est, sed in quantum triangu­ lus (17). Nec etiam sunt per se principia et passiones aeris et albi, quamvis contingat ali­ quod aes triangulum esse, vel aliquod album. Unde si qua scientia esset, quae ex principiis trianguli manifestaret passiones trianguli, hu­ iusmodi scientiae subiectum non esset isosce­ les, neque album aut aes, sed triangulus; cuius etiam per se subiectivae partes sunt isosceles, aequilaterus et gradatus. Sed pro tanto dixi de his partibus hic ad praesens non ita convenienter accipi, quia magis accipere possumus documentum quali­ ter scientia se habeat ad huiusmodi partes subiectivas, ex eo quod se habet aliqualiter ad totum genus, quam e converso. 365 [10]. Deinde cum dicit: Altera autem scientia etc., ostendit rationem diversitatis scientiarum. Et primo, ponit hanc rationem; secundo, manifestat eam; ibi [261]: Huiusmodi autem signum (18) etc. Est autem considerandum circa primum [260], quod cum rationem unitatis scientiae acceperit ex unitate generis subiecti, rationem diversitatis scientiarum non accipit ex diver­ sitate subiecti, sed ex diversitate principiorum. Dicit enim quod una scientia est altera ab alia, quarum principia sunt diversa; ita quod nec ambarum scientiarum principia procedant ex aliquibus principiis prioribus, nec princi­ pia unius scientiae procedant ex principiis al­ terius; quia sive procederent ex eisdem prin­ cipiis, sive alia ex aliis, non esset diversa scientia. 366 [11]. Ad huius ergo evidentiam scien­ dum est, quod materialis diversitas obiecti non diversificat habitum, sed solum formalis. Cum ergo scibile sit proprium obiectum scien­ di) n. praec. (17) Cf. lect. XI. (18) n. 13. L. I, 1. xli tiae, non diversificabuntur scientiae secundum diversitatem materiâlem scibilium, sed secun­ dum diversitatem eorum formalem. Sicut au­ tem formalis ratio visibilis sumitur ex lumi­ ne, per quod color videtur, ita formalis ratio scibilis accipitur secundum principia, ex qui­ bus aliquid scitur. Et ideo quantumcunque sint aliqua diversa scibilia secundum suam naturam, dummodo per eadem principia scian­ tur, pertinent ad unam scientiam; quia non erunt iam diversa in quantum sunt scibilia. Sunt enim per sua principia scibilia. Sicut patet quod voces humanae multum differunt secundum suam naturam a sonis inanimato­ rum corporum; sed tamen, quia secundum eadem principia attenditur consonantia in vocibus humanis et sonis inanimatorum cor­ porum, eadem est scientia musicae, quae de utrisque considerat. Si vero aliqua sint ea­ dem secundum naturam, et tamen per diversa principia considerentur, manifestum est quod ad diversas scientias pertinent. Sicut corpus mathematicum non est separatum subiecto a corpore naturali; quia tamen corpus mathe­ maticum cognoscitur per principia quantita­ tis, corpus autem naturale per principia mo­ tus, non est eadem scientia geometria et na­ turalis. Patet ergo quod ad diversificandum scien­ tias sufficit diversitas principiorum, quam co­ mitatur diversitas generis scibilis. Ad hoc au­ tem quod sit una scientia simpliciter utrum­ que requiritur et unitas subiecti et unitas principiorum. Et ideo de unitate subiecti su­ pra fecit mentionem, cum dixit, quae est unius generis (19); de principiis autem, cum dixit, quaecunque ex primis (20) etc. 367 [12]. Sed ulterius considerandum est quod secunda principia virtutem sortiuntur a primis. Unde requiritur diversitas primorum principiorum ad diversitatem scientiarum. Quod quidem non erit, si vel diversorum principia ex eisdem principiis fluant, sicut principia trianguli et quadrati derivantur ex principiis figurae; vel principia unius deriven­ tur ex principiis alterius, sicut principia iso­ scelis dependent a principiis trianguli. Nec tamen intelligendum est quod sufficiat ad unitatem scientiae unitas principiorum pri­ morum simpliciter, sed unitas principiorum primorum in aliquo genere scibili. Distin­ guuntur autem genera scibilium secundum di­ versum modum cognoscendi. Sicut alio modo cognoscantur ea quae definiuntur cum ma­ teria, et ea quae definiuntur sine materia. Unde aliud genus scibilium est corpus natu­ rale et corpus mathematicum. Unde sunt di­ versa prima principia utriusque generis, et per consequens diversae scientiae. Et utrum­ que horum generum distinguitur in diversas species scibilium, secundum diversos modos et rationes cognoscibilitatis. (19) n. 7. (20) n. 8. — 301 — L. I, 1. xu IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 368-371 368 [13]. Deinde cum dicit [261]: Huius- j dinatione, ut puta si A, quod est maior extre­ modi autem signum est etc., manifestat posi­ mitas, sit transmutari, et B, quod est minor tam rationem. Et dicit quod signum huius extremitas, sit delectari, et accipiantur diversa est, quod scientiae sint alterae secundum media non existentia sub invicem, scilicet E, principia, cum perveniatur resolvendo ad quod est quiescere, et D, quod est moveri. principia prima, quae sunt indemonstrabilia, Secundum hoc enim eadem conclusio potest quae oportet esse eiusdem generis cum his concludi per diversa media non unius ordi­ quae demonstrantur; quia, sicut supra osten­ nis; et erit una demonstratio talis : Omne sum est (21), non contingit ex alio genere quod quiescit transmutatur, quia eiusdem est procedentem demonstrare. transmutari et quiescere; omne quod delecta­ Ad hoc autem quod principia indemonstra­ tur quiescit, quia quies in bono desiderato bilia sint unius generis, accipitur ut signum, causât delectationem; ergo omne quod dele­ cum ea quae demonstrantur per ipsa, sint in ctatur transmutatur. eodem genere et congenea, idest connaturalia Alia demonstratio erit: Omne quod movel proxima secundum genus sibi ipsis (22); vetur transmutatur; omne quod delectatur huiusmodi enim habent eadem principia. Et movetur, quia delectatio est quidam motus sic patet quod unitas generis scibilis, in quan­ appetitivae potentiae; ergo omne quod dele­ tum est scibile, ex quo accipiebatur unitas ctatur transmutatur. Vel quod dicit, Omne scientiae, et unitas principiorum, secundum quod delectatur movetur, est secundum opi­ quae accipiebatur scientiae diversitas, sibi mu­ nionem Platonis (24), et habet locum in de­ tuo correspondent. lectationibus sensibilibus, quae sunt cum mo­ 369 [14]. Deinde cum dicit [262]: Plures tu. Aliud quod dicit, omne quod delectatur autem demonstrationes etc., ostendit quomo­ quiescit, est verum secundum opinionem Ari­ do una conclusio per plura principia demon­ stotelis, ut patet in VII et X Ethicorum (25). strari potest. Et hoc quidem contingit du­ Et hoc praecipue verificatur in delectationibus pliciter. intelligi bilibus. Uno quidem modo, quando ponuntur plu­ 371 [16]. Deinde dicit quod, sicut hoc ra media in eadem coordinatione, et in una ostensum est in prima figura, ita etiam po­ demonstratione accipitur unum illorum me­ test in aliis figuris de facili considerari, quod diorum, et in alia demonstratione accipitur eadem conclusio diversis mediis potest sylloaliud ad eamdem conclusionem: et sic opor­ gizari. tet quod accipiatur medium non continuum; Inducit autem hoc Philosophus ad osten­ ut si sint duo extrema A B, ut puta habere dendum quod diversum medium demonstra­ tres et isosceles, et sint eorum duo media tionis quandoque pertinet ad eamdem scien­ coordinata, scilicet D et C, ut puta triangulus tiam, puta cum est ex eadem coordinatione; et figura talis. Posset ergo demonstrari A quandoque autem »ad diversas scientias, puta de B duabus demonstrationibus, in quarum quando est ex alia coordinatione. Sicut ter­ una accipietur pro medio C, et in alia D, ram esse rotundam per aliud medium demon­ et in neutra accipietur medium continuum strat astrologus, scilicet per eclipsim solis et extremis, quia in una accipietur medium con­ lunae, et per aliud naturalis, scilicet per mo­ tinuum (23) uni extremo et discontinuum ab tum gravium ad centrum, ut dicitur in II Phy­ altero, in alia vero e converso. sicorum (2e). 370 [15]. Alio modo hoc contingit, quan­ do accipiuntur diversa media ex diversa coor­ (21) Lect. XV. (22) Cf. lect. XVIII, n. 1. (23) Idest, immediatum. I (24) In Philebo. (25) Cap. Π, n. 3; Comment. S. Th. lect. XII; cap. IV. Comment. S. Th. lect. V. (26) Cap. II; Comment. S. Th. lect. III. — 302 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. XLH LECTIO XLII. (nn. 372-381; [263-267]). Scientia non est de rebus fortuitis, neque de rebus quae cognoscuntur per sensum. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXX 263. Eius autem quod est a fortuna, non est scientia per demonstrationem: ne­ que enim sicut necessarium est, neque sicut frequenter, quod est a fortuna, sed quod extra hoc fit; sed demonstra­ tio alterius horum est. Omnis enim syl­ logismus est aut per necessarias, aut per eas quae sunt tanquam frequenter' propositiones; et si quidem propositio­ nes necessariae sunt, et conclusio ne­ cessaria est; si vero sjnt ut frequenter, et conclusio huiusmodi est. Quare si id quod est a fortuna, neque est sicut frequenter, neque sicut necessarium; neque utique ipsius erit demonstratio. Caput XXXI 264. Neque per sensum est scire. Si enim est sensus talis quidem huiusmodi, et non huiusmodi alicuius; sed tamen sentire necesse est · hoc aliquid, et ubi et nunc. Universale autem et in om­ nibus impossibile est sentire: non enim est hic neque nunc; non enim utique esset universale; quod enim semper est et ubique est, universale esse dicimus. Quoniam igitur demonstrationes uni­ versales sunt; haec autem non est sen­ tire; manifestum est quod neque scire per sensum. 265. Sed manifestum est quoniam, et si es­ set sentire triangulum duobus rectis aequales habere angulos, quaereremus utique demonstrationem, et non, sicut quidam fatentur, sciremus. Sentire qui­ dem enim necesse est singulariter; scientia autem est in cognoscendo uni­ versale. Unde et si in luna essemus et videremus obiectam terram, non uti­ que sciremus causam defectus. Sentire­ mus enim quoniam deficeret nunc, sed non propter quid omnino: non enim esset universalis sensus. Sed ex consi­ derare hoc multoties accidere univer­ sale venantes, demonstrationem habe­ mus: ex singularibus enim pluribus uni­ versale manifestum est. 266. Universale autem honorabilius est, quo­ niam ostendit causam: quare de huius­ modi universali scientia honorabilior est sensibus, et cognitione quorumcun­ que causa est; sed de primis alia ratio est. Manifestum est igitur quod im­ possibile sit sentiendo scire aliquid de­ monstratorum, nisi iam aliquis sentire hoc dicat scientiam habere per demon­ strationem. 267. Sunt tamen quaedam reducta ad sen­ sus defectum in propositis. Quaedam enim si videremus, non utique quaere­ remus; non tanquam scientes in vi­ dendo, sed tanquam habentes univer­ sale ex eo quod videmus. Ut si vitrum perforatum videremus, et lumen pertransiens, manifestum utique erit et propter quid illuminat; et propter id quod videmus quidem seorsum in uno­ quoque, intelligere autem simul est quoniam in omnibus sic est. — 3°3 — L. I, I. XLU IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 372-374 SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis: - iterum recitantur duae conditiones generis quod est subiectum scientiae. 2. Quia scientia est ex necessariis et de necessariis, non potest esse eorum quae sunt a for­ tuna, seu quae accidunt ut in paucioribus. 3. De duplici necessitate: in mathematicis, quorum est necessitas a priori: et in naturalibus, quorum est necessitas a posteriori (quod tamen est prius secundum naturam), scilicet a fine et a forma. 4. Textus subdivisiones. 5. Quia sensus non cognoscit nisi singulare sensibile in determinato loco el tempore existens, non potest per sensum haberi scientia, cuius obiectum est universale, quod est semper et ubique. 6. Attamen de ratione universalis, aut eius quod est universale, est esse semper et ubique non quidem affirmative, sed negative. 7. Error sensismi excluditur. 8. Scientia, quia est cognitio per causam universalem, est nobilior qualibet sensitiva cogni­ tione: nam scire ea quae habent causam, per causam universalem, est nobilius quam ea intel­ ligere sine cognitione propriae causae. - Attamen quae per se immediate intelliguntur, generant cognitionem nobiliorem et certiorem scientia; quia ex talium intelligentia scientia certitudinem habet. 9. Conclusio: Impossibile est per sensum cognoscere aliquid demonstrabile. 10. Attamen sensus in nobis ordinatur ad scientiam, non quasi scientia consistat in actio­ nibus sensuum, sed quatenus ex rebus sensibilibus per viam experimenti accipitur universale, de quo est scientia. COMMENTARIUM S. THOMAE 372 [1]. Postquam Philosophus assignavit rationem unitatis et diversitatis scientiarum ex parte generis subiecti, et ex parte princi­ piorum, hic de utrisque prosequitur. Et primo, de subiectis de quibus est scien­ tia [263]; secundo, de principiis; ibi [268] : Eadem autem principia (’) etc. Circa primum considerandum est quod su­ pra (12) duas conditiones posuerat generis, quod est subiectum scientiae; quarum una est ut componatur ex primis, alia est ut par­ tes et passiones sint eius per se. Quarum conditionum una deest in his quae sunt a fortuna; quia non eveniunt per se, sed per accidens, et praeter intentionem, ut probatur in 11 Physicorum (3). Alia vero con­ ditio deest in . his quae per sensum cogno­ scuntur, quae sunt prima in nostra cognitione Et ideo primo ostendit quod scientia non est eorum quae sunt a fortuna; secundo osten­ dit quod non est eorum quae cognoscuntur per sensum; ibi [264] : Neque per sensum est scire (4) etc. 373 [2]. Dicit ergo primo [263], quod de­ monstrativa scientia non potest esse de eo quod est a fortuna, quod est per accidens eveniens. Et hoc probat sic. Omnis syllogismus de­ (1) (2) (3) (4) Lcct. seq. Lect. praec.. nn 8. 9. Cap. V; Commem. S. Th. lect. VI1L n. 4. monstrativus aut procedit ex propositionibus necessariis, aut ex propositionibus quae sunt verae ut frequenter (5). Ex propositionibus autem necessariis se­ quitur conclusio necessaria, ut supra (6) pro­ batum est. Et similiter ex propositionibus quae sunt verae sicut frequenter, sequitur etiam conclusio quae est vera ut frequenter; vel forte etiam necessaria, secundum quod ex contingenti potest sequi necessarium, ut ex falso verum (7). Nunquam autem ex pro­ positionibus quae sunt verae ut frequenter, sequitur propositio quae est vera ut in pau­ cioribus; quia sequeretur quod aliquando propositiones essent verae et conclusio falsa, quod est impossibile, ut supra (s) osten­ sum est. Necesse est ergo quod conclusio syllogismi demonstrativi vel sit necessaria, vel sit vera sicut frequenter. Sed id quod est a fortuna neque est necessarium, neque est sicut fre­ quenter, sed accidit ut in paucioribus, ut in II Physicorum (9) probatur. Ergo demonstra­ tiva scientia non potest esse de eo quod est a fortuna. 374 [3]. Est autem considerandum quod de his quidem quae sunt sicut frequenter, (5) (6) (7) (8) (9) — 3°4 — Cf. lect. XVI, n. 8. Lect. XIII, n. 10. Cf. lect XIII. n. cit. Lect. XXVII. n. 7. Loc. cit. 374-378 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM contingit esse demonstrationem, in quantum in eis est aliquid necessitatis. Necessarium au­ tem, ut dicitur in II Physicorum (l011 ), aliter est in naturalibus, quae sunt vera ut frequen­ ter, et deficiunt in minori parte; et aliter in disciplinis, idest in mathematicis, quae sunt semper vera. Nam in disciplinis est necessitas a priori; in naturalibus autem a posteriori (quod ta­ men est prius secundum naturam), scilicet a line et forma. Unde sic docet ibi Aristoteles ostendere propter quid, ut si hoc debeat esse, puta quod oliva generetur, necesse est hoc praeexistere, scilicet semen olivae; non autem ex semine olivae generatur oliva ex necessi­ tate, quia potest impediri generatio per ali­ quam corruptionem. Unde si fiat demonstra­ tio ex eo quod est prius in generatione, non concludet ex necessitate; nisi forte accipia­ mus hoc ipsum esse necessarium, semen oli­ vae ut frequenter esse generativum olivae, quia hoc facit secundum proprietatem suae naturae, nisi impediatur. 375 [4]. Deinde cum dicit [264]: Neque per sensum etc., ostendit quod scientia non est eorum quae cognoscuntur secundum sen­ sum. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quod scientia non consistit in sensu; secundo, ostendit quomodo sensus ordinatur ad scien­ tiam; ibi [267]: Sunt tamen quaedam redu­ cta (n) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit scientiam non esse per sensum; secundo, praefert scientiam sensui; ibi [266]: Univer­ sale autem honorabilius (12) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit veritatem; secundo, excludit quorumdam er­ rorem; ibi [265]: Sed manifestum est (13) etc. 376 [5]. Dicit ergo primo [264], quod, sicut scientia non est eorum quae sunt a fortuna, ita etiam scientia non consistit in cognitione, quae est per sensum. Et hoc probat sic. Manifestum est enim quod sensus cognoscit aliquid tale, et non hoc. Non enim obiectum per se sensus est substantia et quod quid est, sed aliqua sen­ sibilis qualitas, puta calidum, frigidum, al­ bum, nigrum, et alia huiusmodi. Huiusmodi autem qualitates afficiunt singulares quasdam substantias in determinato loco et tempore existentes: unde necesse est quod id quod sentitur, sit hoc aliquid (14), scilicet singu­ laris substantia, et sit alicubi et nunc, idest in determinato loco (15) et tempore. Ex quo patet quod id quod est universale, non potest cadere sub sensu (16). Non enim quod est (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) Cap. IX; Comment. S. Th. lect. XV. n. 10. n. 8. n. 7. Cf. lect. X. n. 6. Cf. I Perih., lect. II, n. 2. Cf. lib. II. lect. XX. universale determinatur ad hic et nunc (X7), quia iam non esset universale. Illud enim universale dicimus quod est semper et ubique. 377 [6]. Quod quidem non est secundum viam affirmationis intelligendum, quod hoc sit de ratione universalis, aut eius quod est universale, quod sit semper et ubique. Si enim esset de ratione eius quod est universale, esse semper et ubique, puta de ratione hominis aut animalis, oporteret quod quodlibet sin­ gulare hominis aut animalis esset semper et ubique; quia ratio hominis et animalis in quolibet singularium invenitur. Si vero esser de ratione ipsius universalis, sicut de ratione generis est quod contineat sub se species, se­ queretur quod nihil esset universale, quod non semper et ubique inveniretur; et secun­ dum hoc oliva non esset universale, quia non in omni terra potest inveniri. Est ergo hoc intelligendum per modum ne­ gationis seu abstractionis; quia scilicet uni­ versale abstrahit ab omni determinato tem­ pore et loco. Unde quantum est de se, sicut invenitur in quolibet, in uno loco vel tem­ pore, sic natum est in omnibus inveniri. Sic igitur patet quod universale non cadit sub sensu. Quia igitur demonstrationes praecipue sunt universales, ut supra (18) ostensum est, ma­ nifestum est quod scientia per demonstratio­ nem acquisita non consistit in cognitione sensus. 378 [7]. Deinde cum dicit [265]: Sed manifestum est quoniam etc., excludit erro­ rem quorumdam, qui credebant in ipsa per­ ceptione sensus consistere scientiam. Et vi­ detur haec ratio pertinere ad illos qui non ponebant intellectum differre a sensu (19), et per consequens nullam aliam cognitionem esse nisi sensitivam, ut habetur in III De anima (20) et in IV Metaphysicae (21). Et ad hoc excludendum dicit quod si etiam per sensum percipere possemus quod trian­ gulus habet tres angulos aequales duobus re­ ctis, adhuc oporteret quaerere demonstrationem ad habendum scientiam, neque per sensuum perceptionem sciremus : quia sensus est sin­ gularium, scientia autem consistit in hoc quod universale cognoscimus, ut ostensum est (22). Et quia posuerat exemplum de his quae sensu percipi non possunt, ad maiorem evi­ dentiam ponit exemplum in his quae sensi­ bilia sunt, videlicet in eclipsi lunae, quae con­ tingit ex oppositione terrae, quae interponitur inter solem et lunam, ut claritas solis non possit pertingere ad lunam propter umbram (17) Cf. I Perih. loc. cit. (18) Lect. XXXVIII. (19) Cf. Π Cont. Gent., cap. LXVI. (20) Cap. Ill, nn. 1 et 2: Comment. S. Th. lect. IV. (21) Comment. S. Th. lect. XII; Ed Did., lib. Ill, cap. V. η. 7. (22) Lect. XVL — 3°5 — 20 · In lib. Peri herm. L. I, 1. XLii L. I, 1. XLII IN POSTERIORUM ANALYTICORUM terrae, quam dum luna subintrat, eclipsatur. Ponamus ergo quod aliquis esset in ipsa luna, et sensu perciperet interpositionem ter­ rae per umbram ipsius: sensu quidem perci­ peret quod luna tunc deficeret ex umbra ter­ rae, sed non propter hoc sciret totaliter cau­ sam eclipsis. Illud enim est per se causa eclipsis, quod causât universaliter eclipsim. Universale autem non cognoscitur sensu; sed ex pluribus singularibus visis, in quibus mul­ toties consideratis invenitur idem accidere, accipimus universalem cognitionem. Et sic per causam universalem demonstramus aliquid in universali, de quo est scientia. 379 [8], Deinde cum dicit [266]: Uni­ versale autem honorabilius etc., ostendit quod scientia est potior quam sensus. Manifestum est enim quod cognitio quae est per causam, nobilior est: causa autem per se est univer­ salis causa, ut iam dictum est (23); et ideo cognitio per universalem causam, qualis est scientia, est honorabilis. Et quia huiusmodi universalem causam impossibile est apprehen­ dere per sensum, ideo consequens est quod scientia, quae ostendit causam universalem, non solum sit honorabilior omni sensitiva co­ gnitione, sed etiam omni alia intellectiva co­ gnitione, dummcdo sit de rebus quae habent causam; quia scire aliquid per causam uni­ versalem est nobilius quam intelligere qualitercunque id quod habet causam sine cogni­ tione suae causae. Sed de primis, quae non habent causam, est alia ratio. Illa enim per se intelliguntur; et talis eorum cognitio est certior omni scientia, quia ex tali intelligen­ tia (24) scientia certitudinem habet. 380 [9]. Ultimo concludit principale pro­ positum, quod scilicet impossibile sit per sen­ (23) Lect. XXXVIJI, n. 2. (24) Cf. lect. XXXVI, n. 11. 378-381 sum cognoscere aliquid demonstrabile; nisi forte aequivoce utatur aliquis nomine sensus, vocans demonstrativam scientiam sensum, propter hoc quod scientia demonstrativa est determinate unius secundum certitudinem, si­ cut et sensus. Propter quod et certae existi­ mationes scientiae vocantur. 381 [10]. Deinde cum dicit [267]: Sunt tamen quaedam reducta etc., ostendit quo­ modo sensus ordinatur ad scientiam. Quae­ dam enim problematicae dubitationes redu­ cuntur sicut in causam ad defectum sensus. Quaedam enim sunt de quibus non quaereremus dubitando, si ea vidissemus; non quidem eo quod scientia consistat in videndo, sed in quantum ex rebus visis per viam experimenti accipitur universale, de quo est scientia (25). Puta si videremus vitrum perforatum, et quo­ modo lumen pertransit per foramina vitri, sciremus propter quid vitrum est transparens. Et utitur hoc exemplo secundum opinio­ nem eorum qui ponebant lumen esse corpus, et quaedam corpora esse transparentia propter subtilia quaedam foramina, quae pori dicun­ tur; quos quia visu discernere non possumus propter parvitatem, dubitamus quare vitrum sit transparens. Et posset simile exemplum poni de quibuscunque rebus quae habent causam sensibilem latentem. Et quia dixerat quod scientia huiusmodi rei non est in videndo, manifestat hoc esse verum. Nam in videndo cognoscimus seor­ sum unumquodque singularium; sed in scien­ do oportet omnia intelligere simul in uni­ versali, ut scilicet intelligamus ita se habere in omnibus. Videmus enim singillatim de di­ versis vitris, sed scientiam accipimus de om­ ni vitro, quod sit tale. (25) --- 306 ---- Cf. lect. XXX, nn. 4. 5. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. XLin LECTIO XLIII. (nn. 382-394; [268-279]). Non eadem sunt principia omnium syllogismorum. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXXII 268. Eadem autem principia esse omnium syllogismorum impossibile est: primum quidem logice speculantibus. Hi qui­ dem enim veri sunt syllogismi, alii au­ tem falsi. 269. Et si namque sit verum ex falsis syllogizare, sed semel hoc fit; ut si A de C verum sit, medium autem B fal­ sum: neque enim A in B est, neque B in C. Sed si harum media accipiantur propositionum, falsae erunt ex eo quod omnis conclusio falsa ex falsis est, ve­ ra autem ex veris: alterae autem sunt verae et falsae. 270. Postea neque falsae ex eisdem sunt: est enim falsas ad invicem et contra­ rias et impossibiles simul esse; ut iustitiam esse iniustitiam aut timorem, aut hominem equum et bovem, aut aequale maius et minus. Ex positis autem sic est: 271. neque etiam verorum eadem principia omnium sunt. Alia enim multorum ge­ nere principia sunt neque conveniunt, ut unitates punctis non conveniunt: hae quidem enim non habent positionem, illa autem habent. Necesse autem est in media convenire, aut ad sursum, aut ad deorsum, aut hos interius habere, illos autem exterius terminorum. 272. Sed neque communium principiorum possunt esse aliqua ex quibus omnia demonstrabuntur; dico autem commu­ nia, ut omne affirmare et negare. Ge­ nera enim eorum sunt altera; et alia quidem in quantitatibus, alia vero in qualitatibus sunt solis, cum quibus demonstratur per communia. 273. Amplius principia non multo minora sunt conclusionibus; principia quidem enim propositiones sunt, propositiones autem assumpti termini, aut immissi 274. 275. 276. 277. 278. 279. — 3°7 — sunt. Adhuc conclusione infinitae sunt, termini autem finiti. Amplius principia, haec quidem ex ne­ cessitate, illa vero contingentia. Sic igitur in intentione his habitis, impos­ sibile est eadem esse principia, aut fi­ nita, cum infinitae sint conclusiones. Si vero aliter quodammodo dicat ali­ quis quod haec quidem geometriae, alia vero syllogismorum, alia autem medi­ cinae, quid utique erit aliud quod di­ citur, nisi quod sunt principia scien­ tiarum? Sed eadem dicere derisio est, quoniam eadem eisdem eadem essent; omnia enim sic fiunt eadem. At vero neque quod ex omnibus de­ monstrare quodlibet horum est; nam hoc quaerere omnium eadem esse prin­ cipia; multum enim insipiens est. Ne­ que enim in manifestis mathematicis, neque in resolutione possibile est; im­ mediatae enim propositiones principia sunt; altera autem conclusio fit, acce­ pta propositione immediata. Si autem dicat aliquis primas imme­ diatas propositiones esse principia, li­ num in unoquoque genere est. Si vero neque ex omnibus, ut opus est, demonstrari quodlibet, neque sic ex altera; quare erunt uniuscuiusque scien­ tiae altera: relinquitur igitur si proxi­ ma sunt principia omnium, sed ex iis quidem haec, ex illis autem illa. Manifestum autem hoc est quoniam non contingit: monstratum est enim quod altera principia genere sunt dif­ ferentium genere. Principia enim du­ plicia sunt, ex quibus, et circa quae: ex quibus quidem igitur communia sunt; quae autem sunt circa quae, pro­ pria sunt, ut numerus, magnitudo. L. I. 1. XLIII IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 382-383 SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis. - Thesis: non sunt eadem principia omnium syllogismorum. - Et thesis probatur imprimis logice, nempe per rationes communes omnibus syllogismis. 2. Ratio prima sumitur ex veritate et falsitate syllogismorum. Sunt syllogismi veri et syllo­ gismi falsi. Ergo eorum sunt diversa principia. 3. Solvitur obiectio. - Ex veris principiis non concluditur falsum; ex falsis autem contingit concludere verum, sed semel in solo primo syllogismo. 4. Falsorum syllogismorum non sunt eadem principia; quia cum contingat conclusiones falsas esse contrarias, nonnisi ex principiis contrariis esse possunt. 5. Imo neque eadem principia sunt verorum syllogismorum; et prima ratio sumitur ex di­ versis principiis rerum propriis. Rerum enim genere diversarum, de quibus fiunt syllogismi, diversa sunt principia propria, quae inter se non conveniunt. Syllogismi autem qui sunt ex eisdem principiis, conveniunt vel in medio, vel sursum ascendendo versus maiorem extremi­ tatem, vel deorsum descendendo versus minorem extremitatem. 6. Altera ratio sumitur ex principiis communibus: nam non possunt esse aliqua principia communia, ex quibus solum omnia syllogizentur; sed cum sint diversa entium genera, oportet principiis communibus coassumere principia propria ad concludendum in qualibet materia. 7. Tertia ratio sumitur ex comparatione praemissarum ad conclusiones. Quia enim ex ter­ minis finitis possunt indefinitae conclusiones fieri, quae sunt sive per se sive per accidens, con­ clusiones autem inferuntur ex principiis; sequitur quod haec sint indefinita, et ideo diversa, sicut conclusiones. 8. Quarta ratio sumitur ex diversitate necessarii et contingentis. Diversa sunt contingentia et necessaria. Sed syllogismorum quaedam principia sunt necessaria, quaedam contingentia. Ergo etc. 9. Deinde eadem thesis probatur analytice, nempe per rationes proprias principiis quibus ■ scientiae demonstrant. - Prima ratio sumitur ex distinctione scientiarum; quae non distinctae sed una et eadem essent, si eadem haberent principia: nam principia sunt quodammodo eadem cum conclusione, seu scientia. 10. Ratio altera sumitur ex re demonstrata: non enim quodlibet ex quolibet principio de­ monstratur. 11. Excluditur obiectio. - Non ex solis communibus principiis possunt omnia demonstrari; sed, ut dictum est n. 6, oportet coassumere primum principium proprium unicuique generi scibilium. 12. Quia ergo ex quolibet non concluditur quodlibet, sequitur quod ex principio ex quo concluditur haec conclusio, non concludatur alia; proindeque diversarum scientiarum sunt di­ versa principia. 13. Tertia ratio sumitur ex diversis generibus rerum. Diversorum enim generum, ut dictum est n. 5, sunt diversa principia propria. COMMENTARIUM S. THOMAE 382 [1]. Postquam Philosophus prosecutus est de illis quorum est scientia, hic prosequi­ tur de principiis scientiarum, ostendens non esse eadem principia omnium syllogismorum. Et primo [268], ostendit hoc logice C1), idest per rationes communes omnibus syllo­ gismis; secundo, ostendit hoc analytice, sci­ licet per rationes proprias demonstrationis; ibi [275] : Si vero aliter (2) etc. Circa primum tria facit: primo, ostendit propositum per differentiam syllogismorum falsorum a veris; secundo, per differentiam falsorum ad invicem; ibi [270] : Postea neque falsae (3) etc.; tertio, per differentiam syllo­ (1) Cf. lect. XXXIII, n. 2. (2) n. 9. (3) n. 4. gismorum verorum ad invicem; ibi [271]: Neque verorum (4) etc. Circa primum duo facit; primo, ostendit propositum; secundo, excludit quamdam obviationem; ibi [269] : Et si namque sit ve­ rum (5) etc. 383 [2]. Dicit ergo primo [268] quod, primo logice speculando, manifestum est quod non possunt esse eadem principia omnium syllogismorum, propter hoc quod quidam syl­ logismi sunt falsi, idest concludentes falsum, et quidam veri, idest concludentes verum. Syllogismorum autem falsorum et verorum sunt diversa principia. Nam syllogismorum verorum sunt principia vera; syllogismorum (4) n. 5. (5) n. 3. ---- 308 ---- - 383-387 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM autem falsorum sunt principia falsa. Non ergo omnium syllogismorum sunt eadem principia. 384 [3]. Deinde cum dicit [269]: Et si namque sit verum etc., excludit quamdam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod etiam syllogismorum verorum sunt principia falsa, quia contingit ex falsis syllogizare ve­ rum (6). Sed hoc excludit dicens quod quam­ vis contingat syllogizare verum ex falsis, ta­ men hoc solum contingit semel in primo syl­ logismo, quo ex falsis concluditur verum. Sed si oporteat alios syllogismos inducere ad probandum praemissas propositiones, necesse erit quod illi syllogismi procedant ex falsis, quia ex veris non concluditur falsum (7): et ita in sola prima syllogizatione ex falsis con­ cluditur verum. Et hoc manifestat per exemplum. Sit enim haec propositio vera, omne C est A: accipia­ tur autem ad utramque extremitatem medium falsum, quod est B, ita scilicet quod neque A insit B, neque B insit C. Si accipiantur aliqua media ad probandum praemissas pro­ positiones, omnes propositiones falsorum syl­ logismorum erunt falsae: quia omnis con­ clusio falsa concluditur ex falsis, sed con­ clusio vera potest concludi ex omnibus veris. Unde quando propositiones praemissae sunt verae, ex quibus concluditur verum, non opor­ tebit devenire ad aliquod falsum. Sic igitur, cum aliae sint propositiones verae, et aliae falsae, sequitur quod alia sunt principia ve­ rorum syllogismorum et alia falsorum. 385 [4]. Deinde cum dicit [270] : Postea neque falsae ex eisdem etc., ostendit quod nec etiam falsorum syllogismorum sunt ea­ dem principia. Contingit enim conclusiones falsas esse contrarias ad invicem, et incom­ possibiles sibi esse. Sicut haec conclusio, iu­ stitia est iniustitia, est incompossibilis huic conclusioni, iustitia est timor, cum utraque sit falsa. Timor enim sicut differt genere a iustitia, ita etiam ab iniustitia. Similiter etiam hae duae conclusiones falsae sunt contrariae et incompossibiles, homo est equus, et, homo est bos. Et similiter hae duae propositiones sunt incompossibiles, aequale est maius, et, aequale est minus. Oportet autem concludere sic esse ex aliquibus, quibus positis, ista se­ quuntur: unde oportet quod sicut ista sunt contraria et incompossibilia, ita etiam prin­ cipia ex quibus concluduntur. 386 [5]. Deinde cum dicit [271]: Neque etiam verorum etc., ostendit quod nec syllo­ gismorum verorum sunt eadem principia, quatuor rationibus. Quarum prima sumitur ex differentia prin­ cipiorum propriorum; unde dicit quod neque etiam verorum syllogismorum sunt eadem principia. Diversorum enim generum diversa, principia sunt: sicut patet quod magnitudi(6) Cf. lect. XIII. n. 10. (7) Cf. lect. XXVII, n. 7. L. I, 1. xliii num principia sunt puncta, numerorum au­ tem qnitates; quae non conveniunt sibi in­ vicem, quia unitates non habent positionem, puncta vero habent. Si autem principia om­ nium syllogismorum convenirent ad invicem, necesse esset quod vel convenirent in medio, vel sursum ascendendo versus maiorem extre­ mitatem, vel deorsum descendendo versus minorem, quia in syllogismis necesse est quod termini vel assumantur interius vel exterius. Interius quidem, quando multiplicantur syl­ logismi ad probandum propositiones indu­ ctas. Tunc enim necesse est quod accipiantur media, quae sunt inter praedicata propositio­ num et subiecta. Puta si sit talis syllogismus, omne B est A, omne C est B, ergo omne C est A; si oporteat probari omne B est A, oportet assumere aliquod medium inter B et A, puta D. Et similiter si debeat probari minor, oportet accipere aliquod medium inter C et B, puta E: et sic semper termini assum­ pti interius habentur. Exterius autem assumuntur, quando vel maior extremitas accipitur ut medium ascen­ dendo, vel minor descendendo : puta si A concludatur de C per B, et iterum C con­ cludatur de B per A; et sic inde. Similiter etiam proceditur descendendo, si B conclu­ datur de F per C. Necesse est ergo in syl­ logismis communicantibus in principiis, vel quod accipiatur medium unius syllogismi su­ pra propositiones alterius syllogismi; vel ac­ cipiantur extrema unius syllogismi supra vel infra extrema alterius syllogismi. Sed hoc non potest esse in rebus quarum sunt principia diversa: quia puncta non possunt accipi ne­ que ut media, neque ut extrema in syllogi­ smis in quibus concluditur aliquid de nume­ ro; neque unitates in syllogismis in quibus concluditur aliquid de magnitudinibus. Relin­ quitur ergo quod non possunt esse eadem principia omnium syllogismorum. 387 [6]. Secunda ratio ponitur ibi [272]: Sed neque communium principiorum etc., quae sumitur ex principiis communibus; et dicit quod non possunt esse aliqua principia communia, ex quibus solum omnia syllogizentur, sicut hoc est principium commune, De quolibet est affirmatio vel negatio; quod quidem communiter est verum in omni ge­ nere; non tamen est possibile, quod ex solis aliquibus taliter communibus possint omnia syllogizari: quia genera entium sunt diversa, et diversa sunt principia quae sunt solum quantitatum principia, ab his quae solum sunt principia qualitatum; quae oportet coassumere principiis communibus ad concluden­ dum in qualibet materia. Puta si in quanti­ tatibus oporteat ex dicto principio communi syllogizare, oportet accipere quod, cum haec sit falsa, punctus est linea, oportet hanc esse veram, punctus non est linea. Et similiter in qualitatibus oportet coassumere aliquid pro­ prium qualitati. Unde relinquitur quod im­ — 309 — L. I, 1. XLiii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM possibile sit esse eadem principia omnium syllogismorum. 388 [7]. Tertiam rationem ponit ibi [273]: Amplius principia non multo etc., quae su­ mitur ex comparatione praemissarum ad con­ clusiones; et dicit quod principia non sunt multum pauciora conclusionibus. Sunt quidem pauciora, quia, quamvis ad unam conclusio­ nem inferendam duo principia, idest duae propositiones requirantur, quia una conclusio non concluditur immediate nisi ex duabus; tamen una propositione potest quis uti ad inferendum plurimas conclusiones, secundum quod sub subiecto aut sub praedicato multa accipi possunt. Non tamen sunt multo pau­ ciora principia quam conclusiones; quia plu­ rima eorum quae principiis coassumuntur ad conclusiones alias inducendas sunt etiam con­ clusiones. Principia enim propositiones hic ap­ pellantur: propositiones autem aut assumpti termini aut immissi sunt; idest propositiones in syllogismis multiplicantur, aut assumendo terminos extrinsecus, vel supra maiorem extremitatem et infra minorem, ut supra di­ ctum est (8), aut accipiendo terminos qui sunt in medio. Et ad hoc addendum est quod conclusiones sunt infinitae: potest enim quodlibet con­ cludi de quolibet vel affirmative vel negative. Et ne videretur hoc esse contrarium ei, quod supra (9) ostenderat, praedicationes non pro­ cedere in infinitum, subiungit quod termini sunt finiti: et ad hoc pertinet quod supra ostensum est, esse statum in praedicationibus; sed ex terminis finitis possunt infinitae con­ clusiones fieri' secundum diversas combinationes, ut tamen accipiamus communiter con­ clusiones, tam quae sunt per se quam quae sunt per accidens (1011 ). Loquitur enim nunc communiter de syllogismis. Si ergo conclu­ siones sunt infinitae, principia autem non sunt multo pauciora conclusionibus, sequitur quoji etiam principia syllogismorum sunt in­ finita. Non ergo sunt eadem principia om­ nium syllogismorum. 389 [8]. Quartam rationem ponit ibi [274]: Amplius principia, haec quidem etc., quae sumitur ex differentia necessarii et contin­ gentis; et dicit quod principiorum quibus uti­ mur in syllogismo, quaedam sunt contingen­ tia et quaedam sunt necessaria, ut patet in libro Priorum (n), ubi docuit syllogizare et ex necessariis et ex contingentibus. Non au­ tem eadem sunt necessaria et contingentia : ergo non sunt eadem principia omnium syl­ logismorum. Et hoc est quod concludit ex his duabus ultimis rationibus, quod secundum rationem praemissorum, cum infinitae sint conclusiones, impossibile est esse eadem prin­ cipia omnium syllogismorum, aut etiam finita. (8) n. 5. (9) Lect. XXXIII seqq. (10) Cf. lect. XXXIII. nn. 4 ct 8. (11) I, cap. VlIl-XXI. 387-392 390 [9]. Deinde cum dicit [275]: Si vero aliter quodammodo etc., ostendit idem analytice (12), scilicet per rationes proprias prin­ cipiis, quibus scientiae demonstrant. Et ponit tres rationes. Circa quarum primam dicit quod, si aliquis non dicat omnium syllogismorum esse eadem principia, sed aliquo modo dicat aliter; sci­ licet quod quaedam sunt principia geometriae et quaedam logicae, quae dicuntur principia syllogismorum vel ratiocinationum, et quae­ dam sunt principia medicinae; et sic acci­ piendo principia omnium scientiarum, ista sic accepta eadem sunt principia omnium demon­ strationum; hoc non facit ad propositum, quo quis vult sustinere eadem esse principia, quia per hoc dictum nihil aliud dicitur, nisi quod quaelibet scientia habet sua principia. Sed quod sint eadem principia unius scien­ tiae quae sunt alterius (quod oporteret si ea­ dem essent principia omnium syllogismorum scientialium), est impossibile et derisibile; quia secundum hoc sequetur quod omnia quae sunt in scientiis, essent eadem, et ita omnes scientiae essent una scientia. Quae enim eisdem sunt eadem, sibi invicem sunt eadem. Sed principia cuiuslibet scientiae sunt quodammodo eadem conclusionibus, quia sunt unius generis. Non enim est ex uno in aliud genus demonstrare, ut supra dictum est (13). Si igitur principia sunt eadem, sequeretur quod omnia quae sunt in scientiis, essent eadem. 391 [10]. Secundam rationem ponit ibi [276] : At vero neque quod ex omnibus etc., quae talis est. Si aliquis quaerens omnium ea­ dem esse principia, hoc intendat dicere quod quodlibet demonstretur ex quolibet, hoc est stultum dicere; quia hoc neque est possi­ bile in manifestis mathematibus, nec in reso­ lutione. Et vocat manifesta mathemata, idest considerationes vel disciplinas, quando ex aliquibus propositionibus manifestis statim infertur conclusio. Vocat autem resolutionem, quando propo­ sitiones assumptae non sunt manifestae, sed oportet eas resolvere in alias manifestiores. Et quod hoc sit impossibile probat, quia utroque modo principia demonstrativorum syllogismorum sunt immediatae propositiones, quae vel statim assumuntur in manifestis mathematibus sive doctrinis, vel ad eas deve­ nitur per resolutionem. Videmus autem quod demonstratur alia conclusio, coassumpta im­ mediata propositione alia. Et ideo non potest esse quod ex quolibet demonstretur quodlibet. 392 [11]. Consequenter cum dicit [277]: Si autem dicat aliquis etc., excludit quam­ dam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod duplex est genus immediatarum propo­ sitionum : quaedam enim sunt immediatae propositiones primae, et quaedam secundae, (12) Cf. lect. XXXV, n. 2. (13) Lect. XV. — 3IO — 392-394 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Ha quod accipiatur ordo immediatarum pro­ positionum secundum ordinem terminorum. Nam illae propositiones immediatae quae con­ sistunt in terminis primis et communibus, si­ cut est ens et non ens, aequale et inaequale, totum et pars, sunt primae et immediatae propositiones; ut, non contingit idem esse et non esse, et, quae uni et eidem sunt aequalia, sibi invicem sunt aequalia, et similia. Imme­ diatae autem propositiones quae sunt circa posteriores terminos et minus communes, sunt secundae respectu primarum; sicut quod trian­ gulus est figura, vel quod homo est animal. Potest ergo aliquis dicere quod secundae pro­ positiones immediatae coassumuntur ad di­ versas conclusiones demonstrandas; sed pri­ mae propositiones immediatae sunt eaedem in omnibus demonstrationibus. Et ideo ad hoc excludendum dicit quod, si aliquis dicat primas immediatas propositiones has esse illa principia ex quibus omnia de­ monstrantur, considerare debet quod nihilo­ minus in unoquoque genere oportet esse unum principium vel unam propositionem imme­ diatam, primam in illo genere, non primam simpliciter; et quod ex illa quae est prima simpliciter, coassumpto ista principio proprio huiusmodi generis, oportebit in hoc genere demonstrari. Et ita non ex solis communibus principiis possunt omnia demonstrari; sed oportet coaccipere propria, quae sunt diversa diversorum (14). 393 [12]. Consequenter cum dicit [278]: Si vero neque ex omnibus etc., excluso stulto intellectu positionis contra quam disputatur, concludit propositum; et dicit quod, si non dicatur quod quodlibet demonstretur ex quo­ libet, sicut opus est dicere propter praemissa, sequitur quod nec sic ex principio, ex quo concluditur haec conclusio, concludatur altera; alioquin ex quolibet demonstraretur quod­ (14) Cf. cit. lect. XVII. . ! I ! [ I I L. I, 1. xliii libet. Unde necesse est quod diversarum scien­ tiarum sint diversa principia, si oportet quod omnium scientiarum principia sint unius ge­ neris his, quae ex eis demonstrantur; sed opor­ tebit quod ex istis principiis demonstrentur hae conclusiones, et ex illis illae, ex diversis scilicet principiis demonstratione facta in di­ versis scientiis, quae sunt de diversis gene­ ribus. 394 [13]. Tertiam rationem ponit ibi [279] : Manifestum autem hoc est etc., et dicit quod manifestum est etiam alio modo quod non contingit hoc, scilicet quod eadem sint principia omnium scientiarum; quia ostensum est supra (15) quod diversorum generum sunt principia diversa genere. Unde cum diversae scientiae sint de diversis generibus, sequitur quod diversa principia sint diversarum scien­ tiarum. Sed quia quodammodo eadem prin­ cipia communia sunt quibus omnes scientiae utuntur, ideo consequenter distinguit de prin­ cipiis, et dicit quod duplicia sunt principia. Quaedam ex quibus primo demonstratur, sicut primae dignitates, ut quod non contin­ git idem esse et non esse. Et iterum sunt quaedam principia circa quae sunt scientiae, scilicet subiecta scientiarum; quia definitioni­ bus subiecti utimur ut principiis in demon­ strationibus (16). Illa ergo prima ex quibus demonstratur, sunt communia omnibus scien­ tiis: sed principia circa quae sunt scientiae, sunt propria cuilibet scientiae, sicut numerus arithmeticae, et magnitudo geometriae. Prin­ cipia autem communia oportet ad haec pro­ pria applicari ad hoc quod demonstretur. Et quia non ex solis communibus principiis de­ monstratur, non potest dici eadem esse prin­ cipia omnium syllogismorum demonstrativo­ rum, quod intendit probare. (15) n. 5. (16) Cf. lect. XVIII, nn. 7, 9. — 311 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. XLIV LECTIO XLIV. (nn. 395-406; [280-289]). De comparatione scientiae ad alios cognoscendi modos. Lectio XLIV, nn. 395-406 [280-289]. SCHEMA Postquam ostendit comparationem scientiarum ad invicem, hic ostendit earum comparationem ad alios modos cognoscendi 395 [280]. I) De comparatione scientiae ad opinionem, quae est verorum et falsorum 395 [280]. A) Determinat veritatem 395 [280]. i) Proponit differentiam esse inter scientiam et opinionem 395 [280]. 2) Ostendit quid pertineat ad scientiam 396 [281]. 3) Ostendit quid pertineat ad opinionem, scilicet quod sit circa contingentia aliter se habere, sive in universali sive in particulari 397 [282]. a) Hoc probat per modum divisionis 397 [282]. b) Per id contra quod communiter apparet B) Movet dubitationem praemissa 402 [285]. 400 [283]. c) dubitationes Per experimentum 401 [284]. 1) Movet 402 [285]. a) De opinabili et scibili 402 [285]. b) De scientia et opinione, ibid. 2) Solvit praedictas dubitationes 403 [286]. a) Solvit secundam, scii, de identitate scientiae et opinionis 403 [286]. b) Solvit primam, scii, de identitate sciti et opinati 404 [287]. II) De comparatione scientiae ad alios habitus qui se habent ad verum 405 [288]. a) Ad habitus de principiis et conclusionibus, scii, ad rationem, intellectum, scientiam, artem, prudentiam, sapientiam 405 [288]. 1 b) Ad habitum qui specialiter respicit medium, scii, solertiam 406 [289]. ! 312 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. XLiv TEXTUS ARISTOTELIS Caput XXXIII 280. (44) Scibile autem et scientia differunt ab opinabili et opinione; 281. quoniam scientia universalis et per ne­ cessaria est; necessarium autem non contingit aliter se habere. 282. Sunt autem quaedam vera contingentia aliter se habere. Manifestum igitur est quod circa haec scientia non est: esset enim utique impossibile aliter se ha­ bere, possibile aliter se habere. At vero neque intellectus: dico enim intellectum principium scientiae: neque enim scien­ tia est indemonstrabilis; haec autem opinio est immediatae propositionis. Verus est enim intellectus et scientia et opinio, et quod per hoc dicitur; quare relinquitur opinionem esse circa verum quidem aut falsum; sed contingens est et aliter se habere. Haec autem est ac­ ceptio immediatae propositionis, et non necessariae. 283. Et confessum autem est sic apparen­ tibus: opinio enim incertum est et na­ tura huiusmodi est. 284. Adhuc autem nullus opinatur probare, cum opinetur impossibile aliter se ha­ bere, sed scire; sed aliquando quidem esse sic, sed tamen nihil aliter prohibet, tunc probare; tanquam huiusmodi qui­ dem opinionem esse, sed necessarii scientiam. 285. Qualiter igitur est idem opinari, scire, et quare non erit opinio, scientia, si quis posuerit omne quod scit contin­ gere opinari? consequetur quod hoc quidem sciens, ille vero opinans per media quousque ad immediata veniat. Quare si quidem ille scivit, et opinans scivit. Sicut enim et quia est opinari, et propter quid; hoc autem medium est. 286. Aut si quidem sic arbitratur non con­ tingentia aliter se habere, sicut habent definitiones, per quas surit demonstra­ tiones, non opinabitur, sed sciet; si au­ tem vera quidem esse, non tamen hoc ipsis inesse secundum substantiam et speciem, opinabitur, et non sciet vere: et quia et propter quid, si quidem per immediata opinabitur: si vero non per immediata, solum ipsum quia opina­ bitur. 287. Eiusdem autem opinio et scientia non penitus est. Et sicut falsa et vera eius­ dem quodammodo est, sic et scientia et opinio eiusdem. Opinionem enim veram et falsam, sicut dicunt quidam eiusdem esse, inconvenientia accidit ap­ petere alia, et non opinari quod opi­ natur falso; quoniam autem idem mul­ tipliciter dicitur, est sicut contingit, est autem sicut non. Commensuratum enim esse diametrum costae vere opinari in­ conveniens est; sed quod diametros, circa quam sunt opiniones, idem, sic eiusdem est; sed quod aliquid erat esse unicuique secundum rationem, non idem est. Similiter autem et scientia et opinio eiusdem est. Hoc quidem enim sic animal est, quod non est contingere non esse animal; sed illa quidem quod est contingere. Ut si hoc quidem quod vere hominis, illa vero hominis est qui­ dem, non autem veri hominis. Idem enim est quia homo, hoc autem non sic idem. Manifestum autem ex his est quod neque opinari simul idem et scire contingit. Simul enim utique haberet opinionem aliter habendi et non aliter idem esse, quod vere non contingit. In alio enim unumquodque esse contin­ git eiusdem, sicut dictum est; sed in eodem nihil sic potest esse: haberet enim opinionem simul, ut quod homo esset quod vere est animal, hoc enim sic contingere. 288. Reliqua autem quomodo oportet di­ stribuere in rationem, et intellectum, et scientiam, et artem, et prudentiam, et sapientiam, haec quidem physicae, illa vero ethicae speculationis magis sunt. Caput XXXIV 289. Solertia autem est subtilitas quaedam in non perspecto tempore medii inve­ niendi; ut si aliquis videns quod splen­ dorem semper habet a sole luna, statim intellexit propter quid hoc sit, quia propter id, quod illustratur a sole; aut disputantem cum divite, cognovit quo­ niam accommodatus est; aut propter id quod amici sunt, quia inimici eius­ dem sunt. Omnes enim causas medias videns cognovit et ultimas. Splendidum esse a sole sit in quo A, lucere a sole B, luna C. Inest autem lunae quidem C ipsi B, quod est lucere a sole; ipsi autem B A, quod est hoc esse splen­ didum a quo splendor; quare et ipsi C A per B. ~ 313 — L. 1, 1. XUV IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 395-397 SYNOPSIS 1. Argumentum lectionis. Thesis: Scientia differt ab opinione, et scibile differt ab opinabili. 2. Scientia est de universalibus et de necessariis. 3. Contra, opinio est de contingentibus, quae possunt aliter se habere; et ideo de illis neque est scientia, quae est de conclusionibus certis; neque intellectus, qui est principiorum. 4. Attamen contingit verum esse tum in intellectu, tum in scientia, tum in opinione, quia in omnibus contingit esse iudicium et enunciationem. 5. Opinio autem sicut est de conclusionibus contingentibus, ita est ex propositionibus im­ mediatis quidem, sed non necessariis. 6. Opinionem esse de contingentibus probat ipsa acceptio vocabuli, quod significat aliquid debile et incertum. 7. Idem confirmatur experimento: nemo enim dicit se opinari de his quae non possunt aliter se habere, sed opinatur de his quae aliter se habere possunt. 8. Duae dubitationes. 9. Responsio ad secundam dubitationem : non possunt esse idem scientia et opinio. 10. Responsio ad primam dubitationem: in eodem homine non contingit idem simul esse scitum et opinatum. 11. De diversis habitibus ad diversas scientias, sub diversis respectibus, pertinentibus. 12. De speciali habitu, nempe de solertia, quae est quaedam subtilis et facilis coniecturatio medii (quod est propter quid rei cognitae), et quae est ex naturali aptitudine et etiam ex exercitio. COMMENTARIUM S. THOMAE 395 [1]. Postquam Philosophus ostendit comparationem scientiarum ad invicem et se­ cundum certitudinem et secundum unitatem et diversitatem, hic ostendit comparationem scientiae ad alia quae ad cognitionem per­ tinent. Et dividitur in duas partes: in prima [280], agit de comparatione scientiae ad opinionem, quae est verorum et falsorum; in secunda, de comparatione scientiae ad alios habitus cognoscitivos, qui sunt semper verorum; ibi [288] : Reliqua autem quomodo oportet (*) etc. Prima autem pars dividitur in duas partes: in prima, determinat veritatem; in secunda, excludit dubitationem; ibi [285] : Qualiter ergo est idem (12) etc. Circa primum tria facit: primo enim, pro­ ponit differentiam esse inter scientiam et opi­ nionem; secundo, ostendit quid pertineat ad scientiam; ibi [281]: Quoniam quidem scien­ tia (3) etc.; tertio, ostendit quid pertineat ad opinionem; ibi [282] : Sunt autem quaedam vera (4) etc. Dicit ergo primo [280], quod scientia differt ab opinione; et similiter scibile, quod est obiectum scientiae, differt ab opinabili, quod est obiectum opinionis. 396 [2]. Deinde cum dicit [281]: Quo­ niam scientia universalis etc., ostendit quid pertineat ad scientiam, et ponit duo ad eam (1) (2) (3) (4) n. n. n. n. n. 8. seq. 3. pertinere : quorum unum est quod sit uni­ versalis. Non enim scientia est de singula­ ribus sub sensu cadentibus: et hoc supra ma­ nifestatum est. Aliud (5) est quod scientia est per necessaria. Et exponit quid sit necessa­ rium, scilicet illud quod non contingit aliter se habere. Et hoc etiam est supra (6) mani­ festatum, quod demonstratio procedat ex ne­ cessariis. 397 [3], Deinde cum dicit [282]: Sunt au­ tem quaedam etc., ostendit quid pertineat ad opinionem; scilicet quod sit circa contingentia aliter se habere, sive in universali sive in par­ ticulari. Et hoc probat tripliciter. Primo quidem per modum divisionis, di­ cens quod praeter vera necessaria, quae non contingunt aliter se habere, sunt quaedam ve­ ra non necessaria, quae contingit aliter se ha­ bere. Manifestum est autem ex praedictis, quod circa huiusmodi non est scientia, quia sic sequeretur quod contingentia non possent aliter se habere: circa talia enim est scientia, ut iam dictum est (7). Similiter etiam non potest dici quod eorum sit intellectus. Et ac­ cipimus hic intellectum (8) non secundum quod intellectus dicitur quaedam potentia ani­ mae, sed secundum quod est principium scientiae; idest secundum quod est habitus quidam primorum principiorum, ex quibus procedit demonstratio ad causandam scien­ tiam. (5) (6) (7) (8) — 3Π — Lect. XLII. n. 5 seqq. Lect. cil.. nn. 2. 3. n. praec. Cf. lect. XXXVI. n. 11. 397-402 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Et ideo ad exponendum quid sit iste intel­ lectus, qui est principium scientiae, subdit: neque scientia indemonstrabilis est, scilicet eorum quae contingunt aliter se habere; ac si dicat quod intellectus nihil aliud sit quam quaedam scientia indemonstrabilis. Sicut enim scientia importat certitudinem cognitionis' per demonstrationem acquisitam, ita intellectus importat certitudinem cognitionis absque de­ monstratione; non propter defectum demon­ strationis, sed quia id de quo certitudo ha­ betur, est indemonstrabile et per se notum. Et ideo ad hoc exponendum, subdit quod scientia demonstrativa nihil aliud est quam certa existimatio immediatae propositionis. Quod autem intellectus sit scientia indemon­ strabilis patet ex hoc ipso quod dicit quod est principium scientiae. Cum enim scientia sit necessariorum, et necessaria non concludantur nisi ex necessariis, ut supra (9) probatum est, necesse est quod intellectus, qui est princi­ pium scientiae, non sit contingentium. 398 [4], Ostenso ergo quod neque scien­ tia neque intellectus sunt contingentium, po­ nit quamdam divisionem. Et dicit quod con­ tingit verum esse et intellectum et scientiam et opinionem et quod per hoc dicitur, idest quod enunciatur voce per intellectum et scien­ tiam et opinionem veram. Est enim verum et in compositione et divisione intellectus, et in enunciatione exteriori, in quantum significat interiorem veritatem opinionis, scientiae vel intellectus. Si ergo cuiuslibet veri vel est in­ tellectus, vel scientia, vel opinio, et sunt quae­ dam vera contingentia, quorum non est ne­ que scientia neque intellectus; relinquitur quod circa huiusmodi sit opinio, sive sint actu vera sive sint actu falsa, dummodo possint aliter se habere. 399 [5]. Et ad exponendum quid sit opi­ nio, subiungit quod opinio est acceptio, idest existimatio quaedam, immediatae propositio­ nis, et non necessariae. Quod potest duobus modis intelligi : uno modo sic quod propo­ sitio immediata in se quidem sit necessaria, sed ab opinante accipiatur ut non necessa­ ria (10); alio modo, ut in se sit contingens. Dicitur enim immediata propositio, quae­ cunque per aliquod medium probari non po­ test, sive sit necessaria sive non necessaria. Ostensum est enim supra C11) quod non pro­ ceditur in infinitum m praedicationibus, ne­ que quantum ad media neque quantum ad extrema; et hoc non solum analytice in de­ monstrationibus, sed etiam logice communiter quantum ad omnes syllogismos. Si igitur sit aliqua propositio contingens mediata, oportet quod reducatur ad aliquas immediatas. Non autem reducitur ad imme­ diatas necessarias, quia necessaria non sunt propria principia contingentium, neque ex (9) Lect. XIII. (10) Cf. lect. XXXI. n. 4. (11) Lect. XXXI-XXXV1. L. 1, 1. xliv necessariis potest concludi contingens (12). Unde relinquitur quod sit aliqua propositio immediata contingens. Sicut, homo non cur­ rit, est mediata; potest enim probari per hoc medium, homo non movetur, quae etiam est contingens, sed immediata. Existimatio ergo talium propositionum contingentium imme­ diatarum est opinio : sed per hoc non exclu­ ditur quin etiam acceptio propositionis con­ tingentis mediatae sit opinio. Sic enim se ha­ bet circa contingentia, sicut intellectus et scientia circa necessaria. 400 [6]. Secundo; ibi [283]: Et confes­ sum autem est etc., probat idem per id quod communiter apparet. Et dicit quod id quod dictum est, scilicet opinionem esse contin­ gentium, est quoddam confessum, idest con­ sentaneum his quae apparent : opinio enim videtur sonare aliquid debile et incertum; et videtur esse aliqua talis natura, quae habeat in se imbecillitatem et incertitudinem. 401 [7]. Tertio; ibi [284]: Adhuc autem nullus opinatur probare etc., probat idem per experimentum. Nullus enim quando opinatur quod impossibile sit aliter se habere, reputat se opinari; sed tunc reputat se scire: quando autem opinatur quod sic est, et quod nihil prohibeat aliter se habere, tunc reputat se opinari: ac si opinio sit talis, idest contin­ gentis, scientia autem necessarii. 402 [8]. Deinde cum dicit [285]: Qualiter igitur est idem opinari etc., movet dubitatio­ nem contra praemissa. Et primo, movet dubitationes; secundo, sol­ vit; ibi [286] : Aut si quidem sic etc. Circa primum movet duas dubitationes : quarum una est de opinabili et scibili. Si enim opinio est contingentis, scientia vero neces­ sarii; non est autem idem necessarium et con­ tingens; ergo remanet dubium qualiter possit homo aliquid idem opinari et scire. Secunda dubitatio est de scientia et opinio­ ne, quare scilicet opinio non sit scientia: si tamen aliquis ponat quod de omni cognito possit esse opinio. De quolibet enim cognito potest homo opinari quod possit aliter se ha­ bere, nisi forte de primis principiis per se notis, quorum contraria non cadunt in existi­ matione (13): de quibus tamen non est scien­ tia. Sed circa omnia mediata, quorum est demonstratio et scientia, potest aliquis existi­ mare quod possibile sit aliter se habere, et ita potest ea opinari. Non enim opinio est solum de his quae sunt contingentia in sui natura; quia secundum hoc, non omne quod quis novit, contingeret opinari. Sed opinio est de his quae accipiuntur ut contingentia aliter se habere, sive sint talia sive non. Hoc ergo supposito, videtur quod sit idem scien­ tia et opinio; quia tam sciens quam opi­ nans consequuntur scientiam et opinionem per aliqua media, quousque perveniant ad ali(12) Cf. lect. XIII. n. 10. (13) Cf. lect. XIX, nn. 2. 3. — 3T5 — L. 1, 1. xtiv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM qua immediata, sicut ex dictis patet (14). Unde si aliquis sit procedens per media ad immediata, habet scientiam. Quod autem opi­ nio per media veniat ad immediata, manife­ stat per hoc, quia sicut contingit opinari quia ita est, ita contingit opinari propter quid sit ita (1S). Hoc autem quod dico pro­ pter quid, significat medium (16). Unde pa­ tet quod opinio potest procedere per media ad immediata, sive opinio sit eorum quae in natura sua sunt contingentia, sive sit eorum quae accipiuntur ut contingentia. 403 [9]. Deinde cum dicit [286]: Aut si quidem sic arbitratur etc., solvit praedictas dubitationes. Et primo secundam, quae est de identitate scientiae et opinionis; secundo, primam, quae est de identitate sciti et opinati; ibi [287] : Eiusdem autem (17) etc. Dicit ergo primo [286] quod si aliquis per media procedat ad immediata, ita quod illa media non arbitretur ut contingentia aliter se habere, sed arbitretur ea sic se habere sicut definitiones, quae sunt media per quae de­ monstrationes procedunt, non erit opinio, sed scientia. Si autem aliquis procedat usque ad immediata per aliqua media vera, quae tamen vel non insint illis, de quibus dicuntur, per se, sicut definitiones quae praedicantur substantialiter et significant speciem rei, vel non accipiat ea ut quae sic insunt; tunc ha­ bebit opinionem, et non sciet vere quia et propter quid simul, si tamen procedat usque ad immediata; tunc enim per immediata opi­ nabitur, et non sciet. Si vero non procedat per immediata, sed per mediata, tunc non opinabitur propter quid, sed opinabitur so­ lum quia. Nam etiam scientia, quae non est propter quid (18) et immediata, non est scien­ tia propter quid, sed quia. 404 [10]. Deinde cum dicit [287]: Eius­ dem autem opinio et scientia etc., solvit pri­ mam dubitationem, quae est de identitate sciti et opinati. Ubi primo considerandum est quod non est inconveniens id quod est scitum ab uno, esse opinatum ab alio; quia quod unus acci­ pit ut impossibile aliter se habere quasi sci­ tum, alter accipit ut contingens aliter se ha­ bere quasi opinatum. Sed quod idem homo de eodem simul habeat opinionem et scien­ tiam, non omnino est verum, sed aliquo mo­ do. Sicut enim falsa opinio et vera opinio possunt esse quodammodo de eodem, sed non simpliciter, sic etiam est de opinione et scien­ tia. Si quis enim diceret quod opinio vera et falsa essent penitus de eodem, sicut aliqui dicunt, puta illi qui dicebant quod omne quod alicui videtur est verum (19), ut dicitur in (14) (15) (16) (17) (18) (19) n. 5. Cf. lect. XXIV. Cf. lib. II, lect. I. n. 6 seqq. n. seq. Cf. lect. XXIV. Cf. I Perth., lect. III, n. 7. 402-404 IV Metaphys. (20); ille qui sic diceret, vellet consequi aliqua inconvenientia, et multa qui­ dem alia, quae posita sunt in IV Metaphysic. (21), quae consequuntur ex hoc, quod aliquis dicit idem esse verum et falsum; et specialiter hoc inconveniens consequeretur ei, quod nulla opinio esset falsa, et quod ille qui opinatur falsa, non opinaretur. Non ergo potest dici quod vera opinio et falsa sint eius­ dem simpliciter. Sed quia idem dicitur multipliciter, contin­ git quodammodo opinionem veram et falsam esse eiusdem, et quodammodo non. Si enim accipiatur idem subiectum secundum rem, de quo sunt opiniones, sic de eodem potest esse opinio vera et falsa. Si autem accipiatur idem esse ipsum enunciabile opinatum, sic hoc est impossibile. Puta diametrum esse commensu­ rabilem lateri quadrati opinatur aliquis falsa opinione, et inconveniens est dicere quod hoc enunciabile aliquis opinetur vera opinione. Sed secundum quod accipimus ipsum subie­ ctum enunciabile diametrum, sic eiusdem po­ test esse opinio vera et falsa. Nam circa dia­ metrum, unus vere opinatur quod sit incom­ mensurabilis, alius falso quod sit commensu­ rabilis. Et sic manifestum est quod id de quo est opinio et scientia, etsi sit idem subie­ cto, non tamen est idem secundum rationem. Est enim idem subiecto diametrum commensurari, et diametrum non commensurari, quia subiectum utriusque enunciabilis est idem: tamen manifestum est quod ratione diameter differt secundum quod accipitur ut commen­ surabilis, et secundum quod accipitur ut in­ commensurabilis. Et sic opinio vera et falsa possunt esse eiusdem subiecto, non autem eiusdem secundum rationem. Similiter etiam est et de scientia et de opi­ nione. Nam scientia quidem est de hoc quod aliquis sciat animal, ita tamen quod non con­ tingat illud non esse animal; sed opinio est de hoc quod aliquis scit animal, ita tamen quod contingat illud non esse animal. Puta si scientia sit quod homo vere sit id quod est animal, et sic impossibile sit aliter se ha­ bere; opinio vero sit de hoc quod homo non vere sit id quod est animal, et per hoc con­ tingat aliter se habere. Manifestum est enim quod idem est subiectum et scitum et opina­ tum, quod est homo; sed non est ut idem ratione. Sic igitur ex dictis manifestum est quod non contingit simul omnino idem scire et opinari; quia simul homo haberet existi­ mationem quod posset aliter se habere, el quod non posset aliter se habere. Sed in alio homine hoc contingit quod de eodem unus habet scientiam, et alius opinionem, sicut dictum est. In eodem vero homine non con­ tingit ratione iam dicta. (20) Comment. S. Th. lect. VIII: Ed. Did., lib. Ill, cap. IV, η. 16 seqq. (21) Loc. supra cit. — 316 — 405-406 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. I, 1. xliv 405 [11]. Deinde cum dicit [288]: Reli­ ! tellectu et arte, pertinent aliqualiter ad phi­ losophiam primam; prudentia vero pertinet qua autem quomodo etc., comparat scientiam ad considerationem moralem; intellectus et ad alios habitus qui se habent ad verum. ratio, secundum quod significant potentias Et primo, ad illos habitus qui sunt de prin­ quasdam, pertinent ad considerationem na­ cipiis et de conclusionibus; secundo, ad ha­ turalem, ut patet in libro De anima (24). bitum qui specialiter respicit medium; ibi 406 [12]. Deinde cum dicit [289]: So­ [289]: Solertia autem (22) etc. lertia autem est subtilitas etc., facit mentio­ Dicit ergo primo [288] quod reliqua ab nem de quodam habitu, qui specialiter respi­ opinione ad cognitionem pertinentia, quomo­ cit medium. Et dicit quod solertia est quae­ do distinguantur in rationem, et intellectum, dam subtilis et facilis coniecturatio medii, et scientiam, et artem, et prudentiam, et sa­ propter quod aliquid evenit, et hoc quando pientiam, quantum ad aliquid pertinent ad non habet magnum tempus ad perspiciendum considerationem philosophiae primae, vel evel deliberandum: sicut si aliquis videns quod tiam philosophiae naturalis; quantum autem semper luna, quando convertitur opposita ad ad aliquid, ad considerationem philosophiae solem, splendorem habet per totum, statim moralis, quae dicitur Ethica. intellexit propter quid hoc sit, scilicet quia Ad cuius evidentiam sciendum est quod illustratur a sole. Et similiter in actibus hu­ Aristoteles in VI Ethic. (23) ponit quinque manis, si aliquis videat aliquem pauperem quae se habent semper ad verum, scilicet ar­ altercantem cum aliquo divite, cognoscit quod tem, scientiam, sapientiam, prudentiam et in­ ille dives accommodavit ei aliquid, et alter­ tellectum; subiungens duo quae se habent ad cantur de redditione; vel si aliquis videns ali­ verum et falsum, scilicet suspicionem et opi­ quos, qui prius fuerant inimici, esse factos nionem. amicos, cognovit propter quid hoc sit, quia Prima autem quinque se habent solum ad scilicet sunt inimici eiusdem. verum, quia important rectitudinem rationis. Et quod cognoscere medium sit cognoscere Sed tria eorum, scilicet sapientia, scientia propter quid, manifestat dupliciter: primo et intellectus, important rectitudinem cogni­ quidem per rationem, quia talis solers videns tionis circa necessaria: scientia quidem circa omnes causas medias, cognovit et ultimas, in conclusiones, intellectus autem circa principia, quas fit ultimo resolutio, per quas cogno­ sapientia autem circa causas altissimas, quae scitur propter quid; secundo, manifestat per sunt causae divinae. Alia vero duo, scilicet exemplum ordinatum in syllogismo. Ut po­ ars et prudentia, important rectitudinem ra­ namus lunam esse C, idest minorem extremi­ tionis circa contingentia. Prudentia quidem tatem; sed esse splendidum per oppositionem circa agibilia, idest circa actus qui sunt in ad solem sit A, idest maior extremitas; sed operante, puta amare, odire, eligere et huius­ illuminari a sole sit B, idest medium. C enim modi, quae pertinent ad actus morales, quo­ est B, idest luna habet lumen a sole; et A rum est directiva prudentia. Ars autem im­ inest ipsi B, quia quod habet lumen a sole portat rectitudinem rationis circa factibilia, splendet conversum ad solem; et sic proba­ idest circa ea quae aguntur in exteriorem ma­ tur quod A insit ipsi C per B. teriam, sicut est secare et alia huiusmodi ope­ Unde patet quod solertia est quaedam per­ ra, in quibus dirigit ars. spicacitas velociter apprehendendi medium: Hic autem addit rationem, quae pertinet quod contingit ex naturali aptitudine, et etiam ad deductionem principiorum in conclusiones. ex exercitio. Posuit autem diversa exempla Determinare quidem de sapientia quid sit solertiae, ut ostendat quod in omnibus prae­ et quomodo se habeat, et de scientia et indictis habitibus, scilicet prudentia et sapientia etc., possit esse solertia. (22) n. scq. (23) Cap. Ill, η. 1: Comment. S. Th. lect. III. (24) — 3r7 — I. cap. I, n. 11 seqq.; Comment. S. Th. lect. II. Determinans de principiis syllogismi demonstrativi, Circa quod quid est 418 [298] Quomodo quod quid est et propter quid se habent ad demonstrationem 418 [298] LIBER SECUNDUS Determinat de cognitione medii in demonstrationibus 407 [290] Investigat quid sit medium in demonstrationibus 407 [290] Circa propter quid 490 [354] Quomodo illud medium nobis innotescat 418 [298] Quomodo oportet investigare quod quid est et propter quid 527 [383] Quomodo investigetur quod quid est 527 [383I Quomodo investigetur propter quid 560 [409] Determinat de cognitione primarum propositionum 582 [427]. De ipsa definitione 418 [298] Disputative opponendo 418 [298] De ipso quod quid est 4SI [309] Excludit quosdam speciales modos probandi 4SI [309] Ponit rationes communes ad hoc 460 [332] / Quantum ad ipsum quod quid est Veritatem ' 470 [341] determinando \ 470 [341] i Quantum ad definitionem 483 ' [349] tZJ Quomodo causae assumantur in demonstratione 490 [3541 Quomodo in diversis demonstratur aliquid per causas 504 [365]. Quomodo debeant esse illa quae accipiuntur ad constituendum quod quid est 527 [383] Per divisionem generis 536 [388] Quomodo sint inquirenda Per quemdam alium modum, per similia 536 [388] et differentia 552 [403] Quomodo oportet investigare 560 [409] Movet quasdam quaestiones circa ipsum 566 [414] M S > L. II, 1. 1 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO L (nn. 407-417; [290-297]). Quatuor sunt quaestiones ad scientiam pertinentes, et omnes sunt quaestiones medii. Lectio I, nn. 407-417 [290-297]. SCHEMA Determinans de cognitione medii in demonstrationibus, investigat quid sit medium in demonstrationibus 407 [290]. I A) Ponit numerum quaestionum 407 [290]. 1) Enumerat quaestiones circa ea quae sunt scienda, scii, quia, propter quid, si est et quij est 408 [290]. 2) Manifestat propositas quaestiones, et primo compositas 409 [291-292]. 3) Manifestat alias duas quaestiones, quae sunt simplices 411 [293]. B) Ostendit qualiter praedictae quaestiones se habeant ad medium 412 [294]. 1) Proponit quod intendit 412 [294]. 2) Manifestat quod dixerat, quod quia est et si est differunt sicut in parte et simpliciter 413 [295]· 3) Probat propositum, scilicet quod pradictae quaestiones pertineant ad medium 414 [296]. a) Probat per rationem 414 [296]. b) Ostendit per signum sensibile 416 [297]. 4) Epilogando concludit principale propositum, ibid. — 320 —~ I IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS Caput I 290. (1) Quaestiones sunt aequales numero his, quaecunque vere scimus. Quaeri­ mus autem quatuor: quia, propter quid, si est, quid est. 291. Cum quidem enim utrum hoc aut hoc sit quaerimus, in numerum ponentes, ut utrum sol deficiat aut non, ipsum quia quaerimus. Signum est: invenientes enim quia deficit, pausamus. Et si in principio sciremus quia deficeret, non quaereremus utrum deficeret. 292. Cum autem scimus ipsum quia, ipsum propter quid quaerimus: ut scientes quia deficit sol, et quia movetur terra, propter quid deficit, et propter quid terra movetur, quaerimus. Hoc quidem igitur sic. 293. Quaedam autem alio modo quaerimus, ut si est aut non est centaurus, aut Deus. Hoc autem si est aut non est, simpliciter dico: sed non si album est aut non. Cognoscentes autem quia est, quid est quaerimus, ut quid est Deus, aut quid est homo. Quae quidem igitur quaerimus, et quae invenientes scimus, haec et tot sunt. Caput II 294. Quaerimus autem, cum quaeramus quia, aut si est simpliciter, utrum sit me­ dium ipsius aut non. Cum autem co­ gnoscentes aut quia est, aut si est, aut in parte aut simpliciter, iterum pro­ pter quid quaerimus, aut quid est, tunc quaerimus quid sit medium. 295. Dico autem quia aut si est, in parte aut simpliciter. In parte quidem igitur, utrum deficit luna aut augetur. Si enim est aliquid aut non est aliquid in huius­ modi inquirimus. Simpliciter autem est, si est aut non est luna, aut nox. 296. Contingit itaque in omnibus quaestio­ nibus quaerere, aut si est medium, aut quid est medium. Causa quidem enim medium est. In omnibus autem hoc quaeritur: ut utrum luna deficiat, utrum sit aliqua causa aut non. Post hoc, scientes quia est, quid igitur hoc sit quaerimus. Causa enim ipsius esse non hoc aut hoc, sed simpliciter substan­ tiam; aut non simpliciter, sed aliquid horum quae sunt per se aut secundum accidens, medium est. Dico autem sim­ pliciter quidem substantiam, ut lunam, aut terram, aut triangulum, quid autem esse defectum, aequalitatem, inaequa­ litatem, si in medio terra sit aut non. In omnibus enim his manifestum est quod idem sit quod quid est et pro­ pter quid est. Ut, quid est defectus? privatio luminis a luna ex terrae obiectu. Propter quid est defectus, aut pro­ pter quid deficit luna? propter defectum luminis, opposita terra. Quid est con­ sonantia? ratio numerorum in acuto et gravi. Propter quid consonat acutum gravi? propter id quod rationem habet numeralem acutum et grave. Utrum est consonare acutum et grave? Utrum sit in numeris ratio ipsorum? Accipien­ tes autem quia est, quid igitur est ratio? 297. Quod autem medii sit quaestio, osten­ ditur quandocunque medium sensibile est. Quaerimus enim non sentientes, ut defectum, si est. Si vero essemus super lunam, non utique quaereremus neque si fit, neque propter quid, sed simul manifestum esset utique: ex eo enim quod sentimus, et universale nobis fa­ ctum est scire. Sensus quidem est eius quod nunc obiicitur, et manifestum enim est quod nunc deficit; ex his au­ tem universale utique factum est. Sicut igitur diximus, quod quid est scire idem est et propter quid est. Hoc au­ tem aut est simpliciter, et non eorum quae insunt aliquid; aut quae insunt, ut quoniam duo recti sunt, aut quo­ niam maius, aut quoniam minus est. Quod quidem igitur omnia quae quae­ runtur, medii quaestio sint, manife­ stum est, SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio huius secundi libri. 2. Aequalis in scientiis est numerus quaestionum et eorum quae sciuntur: de rebus enim quaerimus ut de ipsis sciamus quae a nobis ignorantur. Et quia quatuor sunt quae de rebus sciuntur, ideo quatuor sunt de rebus quaestiones in scientiis, nempe quia, propter quid, an sit et quid sit res. Ad has quaestiones reducitur quidquid est quaeribile vel scibile. — 321 — ?i / < L. II, I. i IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 407-409 3. Declarantur quaestiones quae possunt referri ad enunciationes compositas. Et primo quoad quaestionem quia. 4. Deinde quoad quaestionem propter quid, quae sequitur quaestionem quia est, seu an sit secundum quid. 5. Declarantur quaestiones quae possunt referri ad enunciationes simplices. Et primo quoad quaestionem an sit, seu quia est simpliciter, ad quam sequitur quaestio quid est. 6. Coordinantur praefatae quaestiones, quae hoc habent commune quod quaerunt medium (hoc est rationem eius de quo quaeritur); non quidem formaliter sub ratione medii, sed concomitanter sub ratione communi cur ita res se habet. 7. Quaestiones quia est et si est differunt sicut in parte et simpliciter: quia prima quaerit de esse tali seu secundum quid, altera autem de esse simpliciter. 8. Probatur quod in omnibus quaestionibus quaeritur medium vel an sit, sicut in quaestione quia et si est; vel quid sit, sicut in quaestionibus propter quid et quid. Nam in omni quaestione scientifica quaerimus scire : sed scire non habetur, nisi quando cognoscitur causa, quae est ratio et medium rei scitae. 9. Dubium incidens de medio quod est definitio passionis. 10. Confirmatur ratio facta exemplo ex rebus sensibilibus ducto. 11. Respondetur tacitae obiectioni: et concluditur quod in omnibus quaestionibus scientificis est quaestio medii. COMMENTARIUM S. THOMAE 407 [1]. Postquam Philosophus in primo libro determinavit de syllogismo demonstra­ tivo, in hoc libro intendit determinare de principiis eius. Est autem duplex principium demonstra­ tivi syllogismi, scilicet medium eius et primae propositiones indemonstrabiles. Dividitur ergo liber iste in duas partes: in prima [290], deter­ minat de cognitione medii in demonstrationi­ bus; in secunda, de cognitione primarum pro­ positionum; ibi [427] : De principiis autem qualiter fiunt cognita ζ1) etc. Quia enim in primo libro habitum est (2) quod omnis do­ ctrina et omnis disciplina fit ex praeexistenti cognitione; in demonstrationibus autem co­ gnitio conclusionis acquiritur per aliquod me­ dium et per primas propositiones indemon­ strabiles; residuum erat investigare qualiter ista innotescant. Prima autem pars dividitur in duas partes : in prima, investigat quid sit medium in de­ monstrationibus; in secunda parte inquirit quomodo illud medium nobis innotescat; ibi [298] : Quomodo autem quod quid est osten­ ditur (3) etc. Quia vero medium in demonstrationibus as­ sumitur ad aliquid innotescendum de quo po­ terat esse dubitatio vel quaestio, ideo circa primum duo facit: primo enim, ponit nume­ rum quaestionum; secundo, ex ipsis quaestio­ nibus investigat propositum, ostendens qua­ liter quaestiones pertineant ad medium de­ monstrationum; ibi [294] : Quaerimus autem cum quaeramus (4) etc. Circa primum tria facit; primo, enumerat (1) (2) (3·) (4) Lect. XX. Lect. 1 Lcct. seq. n. 6. quaestiones; secundo, manifestat compositas quaestiones; ibi [291]: Cum quidem enim utrum hoc (5) etc.; tertio, simplices; ibi [293]: Quaedam autem alio modo (6) etc. 408 [2]. Dicit ergo primo [290] quod ae­ qualis est numerus quaestionum et eorum quae sciuntur. Cuius ratio est, quia scientia est cognitio per demonstrationem acquisita. Eorum autem oportet per demonstrationem cognitionem acquirere, quae ante fuerint igno­ ta: et de his quaestiones facimus, quae igno­ ramus. Unde sequitur quod ea quae quaerun­ tur sint aequalia numero his quae sciuntur. Quatuor autem sunt quae quaeruntur, sci­ licet quia, propter quid, si est et quid est: ad quae quatuor reduci potest quidquid est quaeribile vel scibile. Dividit autem in I To­ picorum (7) quaestiones sive problemata aliter in quatuor, quae omnia comprehenduntur sub una harum quaestionum, quae dicitur quae­ stio quia. Non enim ibi intendit nisi de quae­ stionibus ad quas dialectice disputatur. 409 [3]. Deinde cum dicit [291]: Cum quidem enim utrum hoc etc., manifestat pro­ positas quaestiones, et primo compositas. Ad cuius evidentiam considerandum est quod, cum scientia non sit nisi veri (8), verum au­ tem significetur solum per enunciationem (9), oportet solam enunciationem esse scibilem, et per consequens quaeribilem. Sicut autem in II Perihermeneias dicitur (10), enunciatio dupliciter formatur. Uno quidem modo, ex nomine et verbo absque aliquo ap­ posito, ut cum dicitur homo est; alio modo, (5) n. 3. (6) n. 5. (7) Cap. ΙΠ. (8) Cf. I Perth., lect. ΙΠ. (9) Cf. I Perth., lect. VII, n. 2 Eeqq. (10) Lect. II, n. 2. — 322 — 409-413 IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM quando aliquid tertium adiacet, ut cum di­ citur homo est albus. Potest igitur quaestio formata referri, vel ad primum modum enunciationis, et sic erit quasi quaestio simplex; vel ad secundum mo­ dum, et sic erit quaestio quasi composita, vel in numerum ponens, quia videlicet quaeritur de compositione duorum. Circa hunc ergo modum enunciationis du­ plex quaestio formari potest. Una quidem, an hoc sit verum quod di­ citur. Et hanc quaestionem primo exponit, di­ cens quod cum de aliqua re quaerimus utrum illa res sit hoc aut illud, et sic quodammodo ponimus in numerum (accipiendo scilicet duo, quorum unum est praedicatum et aliud subie­ ctum; puta cum quaerimus utrum sol sit de­ ficiens per eclipsim vel non, et utrum homo sit animal vel non), tunc dicimur quaerere quia: non ita quod hoc quod dico quia sit nota vel signum interrogationis, sed quia ad hoc quaerimus ut sciamus quia ita est. Cuius signum est, quia cum invenerimus per de­ monstrationem, quiescimus a quaerendo; et si in principio hoc scivissemus, non quaere­ remus utrum ita sit. Inquisitio autem non cessat, nisi habito eo quod quaerebatur. Et ideo cum quaestio qua quaerimus utrum hoc sit hoc, cesset habito quod ita est, manife­ stum est quid huiusmodi quaestio quaerit. 410 [4], Deinde cum dicit [292]: Cum au­ tem scimus etc., manifestat consequentem quaestionem, quae etiam in numerum ponit; et dicit quod cum scimus quia ita est, quae­ rimus propter quid ita sit. Puta, cum scimus quia sol est deficiens per eclipsim, et quod terra est mota in terraemotu, quaerimus pro­ pter quid sol deficiat, aut propter quid terra moveatur. Hoc igitur sic quaerimus, ponentes scilicet in numerum. 411 [5]. Deinde cum dicit [293] : Quae­ dam autem alio modo etc., manifestat alias duas quaestiones, quae non ponunt in nume­ rum, sed sunt simplices. Et dicit quod quae­ dam quaerimus alio modo a praedictis quae­ stionibus, scilicet non ponentes in numerum: utpote si quaeramus an sit centaurus vel non : hic enim simpliciter quaeritur de centauro an sit, non autem quaeritur an centaurus sit hoc, puta album vel non. Et sicut scientes quia hoc est illud, quaerebamus propter quid, ita etiam scientes de aliquo quia est simpliciter, quaerimus quid sit illud, puta quid est Deus, aut quid est homo. Haec igitur et tot sunt illa quae quaerimus: quae cum invenerimus, dicimur scire. 412 [6]. Deinde cum dicit [294]: Quae­ rimus autem cum quaeramus etc., ostendit qualiter praedictae quaestiones se habeant ad medium. Et circa hoc tria facit: primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat quod di­ xerat; ibi [295]: Dico autem quia (1]) etc.; (11) n. seq. L. II, 1. i tertio, probat propositum; ibi [296] : Contin­ git itaque in omnibus quaestionibus (I2) etc. Circa primum sciendum est quod praedi­ ctarum quatuor quaestionum, quarum duae ponunt in numerum et duae non ponunt, pri­ mam utrarumque in unam coordinat, scilicet quaestionem quia et quaestionem an est. Et dicit quod cum quaerimus quia hoc est hoc, aut cum quaerimus de aliquo simpliciter si est, nihil aliud quaerimus quam utrum ali­ quod medium ipsius quod quaerimus sit in­ venire vel non. Quod non dicitur secundum ipsam formam quaestionis. Non enim cum quaero an sol eclipsetur, vel an homo sit, ex ipsa forma quaestionis quaero an sit aliquod medium, quo possit de­ monstrari vel solem eclipsari, vel hominem esse: sed si sol eclipsatur, vel homo est, con­ sequens est quod sit aliquod medium inve­ nire ad demonstrandum ista quae quaeruntur. Non enim fit quaestio de immediatis, quae etsi vera sunt, non tamen habent medium; quia huiusmodi, cum sint manifesta, sub quaestione non cadunt. Sic ergo qui quaerit an hoc sit hoc, vel an hoc sit simpliciter, ex consequenti quaerit an sit huiusmodi medium. Quaeritur enim in quaestione si est, vel quia est, an sit id quod est medium; quia id quod est medium est ratio eius, de quo quae­ ritur an hoc sit hoc, vel an simpliciter, ut infra dicetur (13). Non tamen quaeritur sub ratione medii. Contingit autem, invento quod quaeritur per has duas quaestiones, cognoscere aut quia est aut si est: quorum alterum est cognoscere esse simpliciter, alterum esse in parte, sicut cum cognoscimus quod homo est albus; quia esse album non significat totaliter esse ho­ minis, sed significat ipsum esse aliquid; et ideo cum homo fit albus, non dicitur gene­ rari simpliciter, sed generari secundum quid. Sed cum dicitur, homo est, significatur ipsum esse simpliciter; et cum homo fit ens, dicitur generari simpliciter. Cum ergo cognito quia est, quaerimus pro­ pter quid est, aut cognito si est, quaerimus quid est, tunc quaerimus quid sit medium. Et hoc similiter est accipiendum non secun­ dum formam quaestionis, sed secundum concomitantiam. Non enim qui quaerit causam propter quam sol eclipsatur quaerit ipsam ut medium demonstrans, sed quaerit id quod est medium: quia consequens est ut, hoc ha­ bito, possit demonstrare. Et eadem ratio est de quaestione quid est. 413 [7]. Deinde cum dicit [295]: Dico autem quia aut si est etc., manifestat quod dixerat, quod quia est et si est differunt sicut in parte et simpliciter. Cum enim quaerimus utrum deficit luna aut utrum augetur, est quaestio in parte: in huiusmodi enim quae­ stione quaerimus si luna est aliquid; puta si (12) n. 8. (13) n. 8. — 323 — L. H, 1. i IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 413-415 deficiens, vel aucta, aut non. Sed cum quae­ j respondetur quod est privatio luminis a luna propter terram, quae obiicitur inter ipsam et rimus an luna sit, sive an nox sit, est quaestio solem. Et hoc idem respondemus si quaera­ de esse simpliciter. tur propter quid luna deficit. Dicimus enim 414 [8]. Deinde cum dicit [296] Contin­ quod luna deficit propter defectum luminis ex git itaque in omnibus etc., probat propositum, oppositione terrae. scilicet quod praedictae quaestiones pertineant Et idem manifestat in alio exemplo. Si enim ad medium. quaeratur quid est consonantia: respondetur Et primo, probat per rationem; secundo, quod est ratio, idest proportio numerorum probat per signum; ibi [297] : Quod autem secundum acutum et grave. Et rursum si quae­ sit medii (14) etc. Concludit ergo primo ex praemissa mani­ ratur propter quid acutum consonat gravi : festatione quod in omnibus praedictis quae­ respondetur propter id quod habent numera­ lem proportionem acutum et grave. stionibus, vel quaeritur an sit medium, sci­ Sic ergo quaestio quid est et quaestio pro­ licet in quaestione quia et in quaestione si est; vel quaeritur quid est medium, scilicet pter quid redeunt in idem subiecto, quamvis differant ratione. Unde quia cum quaeritur in quaestione propter quid et in quaestione propter quid, quaeritur quid sit medium, ut quid est. Et probat quod quaestio propter quid quaerat quid sit medium. ostensum est, relinquitur quod cum quaeritur Manifestum est enim quod causa est me­ quid est, similiter quaeratur medium. dium in demonstratione, quae facit scire; quia Et idem ostendit in quaestione quia. Ut enim dictum est, consonantia est ratio in nu­ scire est causam rei cognoscere. Causa autem meris acuti et gravis : cum ergo quaeritur est quod quaeritur in omnibus praedictis utrum acutum et grave consonent, quaeritur quaestionibus. Quod primo manifestat in quaestione quia. utrum sit aliqua ratio numeralis acuti et gra­ Cum enim quaeritur utrum luna deficiat, vis; et hoc est medium ad demonstrandum quod acutum et grave consonant. Relinquitur quaeritur secundum modum supra (15) expo­ ergo quod in quaestione quia quaeritur an sit situm, utrum aliquid sit causa defectus lunae vel non. Et consequenter hoc manifestat in medium. Cum autem acceperimus quia est quaestione propter quid. Cum enim scimus aliqua ratio numeralis acuti et gravis, quae­ remus quae sit illa ratio. Et hoc est quae­ quia est aliquid causa defectus lunae, quae­ ritur quid sit causa; et hoc est quaerere pro­ rere quid vel propter quid. 415 [9]. Videtur hic Aristoteles dicere pter quid. Et eadem ratio est in aliis duabus quae­ quod definitio passionis sit medium in de­ stionibus, ut per sequentia manifestat. Dicit monstratione. Sed considerandum est quod enim quod, sive accipiamus aliquam rem esse definitio passionis perfici non potest sine de­ finitione subiecti. Manifestum est enim quod non hoc aut hoc (puta cum dico homo est albus, aut grammaticus), sed accipiamus iprincipia, quae continet definitio subiecti, psam substantiam esse simpliciter; sive etiam sunt principia passionis. Non ergo demon­ non accipiamus rem aliquam esse simpliciter, stratio resolvet in primam causam, nisi acci­ sed rem aliquam esse aliquid, ponendo in piatur ut medium demonstrationis definitio numerum (16) (sive illud aliquid sit de nu­ subiecti. Sic igitur oportet concludere pas­ mero eorum quae praedicantur per se, sive sionem de subiecto per definitionem passionis, de numero eorum quae praedicantur per ac­ et ulterius definitionem passionis concludere cidens), sive hoc modo sive illo accipiamus de subiecto per definitionem subiecti. Unde rem esse, causa eius est medium ad demon­ et in principio dictum est (17) quod oportet strandum ipsam. praecognoscere quid est, non solum de pas­ Exponit autem consequenter quod dixit, sione, sed etiam de subiecto; quod non opor­ simpliciter substantiam esse, cum quaerimus teret nisi definitio passionis concluderetur de de luna, aut de terra, aut de triangulo, aut subiecto per definitionem subiecti. de quolibet subiecto an sit, et ad hoc demon­ Et hoc patet per exemplum. Si velimus de strandum accipitur aliquod medium. Dico triangulo demonstrare quod habet tres angu­ autem rem esse aliquid, cum quaerimus los aequales duobus rectis, accipiamus primo eclipsim de luna, aut aequalitatem, aut inae­ pro medio quod est figura habens angulum qualitatem de triangulo, aut de terra utrum extrinsecum aequalem duobus intrinsecis sibi sit in medio mundi vel non. Et ostendit oppositis, quod est quasi definitio passionis. quod non differt quantum ad propositum Quod iterum demonstrare oportet per defini­ utrolibet modo accipiatur rem esse; quia in tionem subiecti, ut dicamus: Omnis figura omnibus praedictis idem est quid est et pro­ tribus rectis lineis contenta habet angulum pter quid. exteriorem aequalem duobus interioribus sibi Et hoc manifestat primo in defectu lunae. oppositis; sed triangulus est huiusmodi; ergo Si enim quaeratur quid est defectus lunae: etc. Et idem patet si velimus demonstrare quod vox acuta et gravis consonent : acci­ piemus definitionem passionis, ut hic dicitur, (14) n. io. (15) n. 6. (16) Cf. supra n. 3. (17) — 324 — Lib. 1, lect. II, n. 3. 415-417 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM scilicet quod habent proportionem numera­ lem; sed rursus ad hoc demonstrandum opor­ tet accipere definitionem gravis et acuti. Nam gravis vox est quae in multo tempore nata est movere sensum, acuta autem quae m mo­ dico ttmpore; modici autem ad multum est proportio numeralis; ergo vocis acutae et gravis est proportio numeralis. Nec refert si aliter definiatur acutum et grave. Oportet enim in eorum definitione ponere aliquid ad quan­ titatem pertinens; et sic necesse erit conclu­ dere in eis proportionem numeralem. 416 [10]. Deinde cum dicit [297]: Quod autem medii sit quaestio etc., ostendit propo­ situm per signum sensibile. Et dicit quod ea in quibus medium est sensibile, manifeste ostendunt quod omnis quaestio sit quaestio medii: quia scilicet quando medium per sen­ sum innotescit, nullus relinquitur quaestioni locus. Tunc enim quaerimus in rebus sensi­ bilibus secundum aliquam praedictarum quae­ stionum, quando medium non sentimus: si­ cut quaerimus an sit defectus lunae vel non, quia non sentimus medium quod est causa faciens deficere lunam. Sed si essemus in loco qui est super lunam (18), videremus quomodo luna subintrando umbram terrae deficeret; et ideo circa hoc nihil quaereremus, nec si est nec propter quid est; sed simul utrumque nobis fieret manifestum. 417 [11]. Et quia posset aliquis obviando dicere quod sensus est singularium, ea vero (18) Cf. lib. I, lect. XLII, n. 7. L. II, 1. 1 quae quaeruntur sunt universalia, sicut et ea quae sciuntur (19); et ita per sensum non vi­ detur quod possit, nobis innotescere id de quo est quaestio: ideo quasi obviationi re­ spondens subiungit quod ex hoc ipso quod sentiremus particulare, scilicet quod, hoc cor­ pus lunae tunc subintrat hanc umbram terrae, statim accideret nobis quod sciremus univer­ sale. Sensus enim noster esset de hoc quod nunc lumen solis obstruitur per oppositionem terrae; et per hoc manifestum esset nobis quod luna nunc deficit. Et quia nos confice­ remus quod semper hoc modo accideret lu­ nae defectus, statim in nostra scientia sensus rei singularis fieret universale. Et ex hoc exem­ plo concludit quod idem est scire quod quid est et propter quid. Nam ex hoc quod videmus terram inter­ positam inter solem et lunam, sciremus et quid est defectus lunae et propter quid luna deficit: quorum unum, scilicet scire quid est, refertur ad scientiam qua scimus de aliquo quod simpliciter sit, non autem quod aliquid insit alicui; sed propter quid refertur ad co­ gnitionem eorum quae insunt, sicut cum di­ cimus quod tres anguli sunt aequales duobus rectis, aut maiores aut minores. Ultimo autem epilogando concludit princi­ pale propositum, scilicet manifestum esse ex praedictis, in omnibus quae quaeruntur esse medii quaestionem. (19) — 3 25 — Cf. lib. I, lect. XLII, n. 5 seqq. L. II, 1. ii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO II. (nn. 418-430; [298-308]). Utrum definitio significans quod quid est possit demonstrari. Lectio II, nn. 418-430 [298-308]. SCHEMA Postquam ostendit quod omnis quaestio est quodammodo quaestio medii, hic incipit manifestare qualiter medium nobis innotescat 418 [298]. 1 I) Ostendit quomodo quod quid est et propter quid se habeant ad demonstrationem 418 [298]. A) Manifestat quomodo se habeat ad demonstrationem ly quid est 418 [298]. A’) Dicit de quo est intentio 419 [298]. B’) Exequitur propositum 420 [299]. AA) Procedit circa praemissa disputative opponendo 420 [299]. 1) Disputando de ipsa definitione, quae significat quod quid est 420 [299]. a) Inquirit disputative utrum omnium quorum est demonstratio, sit definitio 420 [299]. a’) Dicit de quo est intentio 420 [299]. b’) Exequitur propositum, et probat quod non omnium quorum est demonstratio, est definitio, et hoc quadrupliciter 421-424 [300-303]. I b) Inquirit an e converso demonstratio sit omnis eius cuius est \ definitio 425 [304]. j) Prima ratio negandi 425 [304]. jj) Secunda ratio 426 [305]. c) Inquirit utrum sit possibile quod alicuius eiusdem sit defi­ nitio et demonstratio etsi non omnis eiusdem 427 [306]. j) Prima ratio negandi 427 [306]. jj) Secunda ratio 428 [307]. jjj) Tertia ratio 429-430 [308]. d) Epilogat, ibid. 2) Disputando de ipso quod quid est per definitionem significato (Lect. III, 431 [309])· Λ BB) Procedit veritatem determinando (Lect. Vll, 470 [341]). B) Manifestat quomodo se habeat ad demonstrationem ly propter quid (Lect. IX, 490 [354]). II) Ostendit quomodo oporteat investigare quod quid est et propter quid (Lect. XIII, 527 [383]). — 326 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. il, 1. ii TEXTUS ARISTOTELIS Caput III 298. Quomodo autem quod quid est demon­ stretur, et quis modus reductionis, et quid est definitio, et quorum, dicemus, opponentes primum de ipsis. 299. (2) Principium autem sit futurorum quod vere sit magis proprium habita­ rum rationum. Dubitabit enim aliquis utrum sit idem et secundum idem defi­ nitione scire et demonstratione, aut im­ possibile. 300. Definitio quidem enim ipsius quod quid est esse videtur; quod autem quid est omne universale et praedicativum est. Syllogismi autem sunt alii quidem privativi, alii vero non universales; sicut in secunda quidem figura priva­ tivi omnes sunt, in tertia vero non uni­ versales. 301. Postea neque eorum, quae sunt in pri­ ma figura, praedicativorum omnium est definitio; ut quod omnis triangulus duobus rectis aequales habet. Huius autem ratio est, quoniam scire demon­ strabile est demonstrationem habere. Quare si in talibus demonstratio est, manifestum est quod non erit ipsorum definitio. Sciet enim utique aliquis et secundum definitionem non habens de­ monstrationem. Nihil enim prohibet non simul habere. 302. Sufficiens autem fides est ex inductio­ ne. Nihil enim aliquando definientes cognoscent, neque eorum quae per se insunt, neque quae insunt secundum accidens. 303. Amplius si definitio substantiae quae­ dam est notificatio, huiusmodi manife­ stum est quod non sint substantiae. Quod quidem igitur non est definitio omnis cuius est et demonstratio, ma­ nifestum est. 304. Quid autem, cuius est definitio, numquid omnis est demonstratio, aut non? Ùna quidem iam ratio et de hoc eadem est. Unius enim, in quantum unum, una est scientia. Quare si vere scire demonstrabile est demonstrationem ha­ bere, accidet quoddam impossibile. Deffinitionem enim habens sine demon­ stratione sciret 305. Amplius principia demonstrationum de­ finitiones sunt: quorum non esse de­ monstrationes monstratum est prius: aut enim erunt principia demonstra­ bilia, et principiorum principia, et hoc in infinitum abibit; aut primae defini­ tiones erunt indemonstrabiles. 306. Sed utrum si non omnis eiusdem, sed cuiusdam eiusdem sit definitio et de­ monstratio, aut impossibile sit? Non est demonstratio cuius est definitio. De­ finitio quidem ipsius quid est et sub­ stantiae est: sed demonstrationes vi­ dentur omnes supponere esse, et acci­ pientes quod quid est; ut mathemati­ cae quid unitas et quid impar, et aliae similiter. 307. Amplius omnis demonstratio aliquid de aliquo demonstrat, ut quia est aut non est: in definitione autem nil alte­ rum de altero praedicatur, ut neque quod animal de bipede, neque hoc de animali, neque de plano figura; neque enim planum est figura, neque figura planum. 308. Amplius alterum est quod quid est, et quia est demonstrare. Definitio quidem igitur quid est ostendit; sed demon­ stratio quia est hoc de hoc aut non est. Alterius autem altera demonstratio est, nisi sit tanquam quaedam pars totius. Hoc autem dico, quoniam osten­ sum est quod isosceles duobus rectis habet aequales tres, si omnis ostensus est triangulus: pars enim est, hoc au­ tem totum. Haec autem ad invicem non se habent sic, et quia est et quid est. Non enim alterum est alterius pars. Manifestum itaque est quod ne­ que cuius est definitio, omnis sit de­ monstratio, neque cuius omnis sit de­ monstratio, huius omnis sit definitio. Quare omnino eiusdem nullius contin­ git habere utrumque. Manifestum igi­ tur est quod neque definitio et demon­ stratio neque idem erunt, neque alte­ rum in altero. Et namque subiecta si­ militer se haberent. Haec quidem igitur usque ad hoc opposita. — 327 — L. Il, 1. n IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 418-419 SYNOPSIS 1. Textus argumentum et divisiones. 2. Tria quaerenda: a) modus quo quod quid est nobis ostenditur; b) modus reducendi quae apparent de re ad quod quid est; c) quid sit definitio et quae sint definibilia. 3. Disputatur de ipsa definitione, quae significat quod quid est, et tres quaestiones moven­ tur: a) utrum omnium quorum est demonstratio, sit definitio; b) utrum omnium quorum est definitio, sit demonstratio; c) utrum alicuius eiusdem sit definitio et demonstratio. 4. Disputatio prima. Utrum omnium quorum est demonstratio sit definitio? Probatur quod non. Ratio prima. Definitio, utpote indicativa του quod quid est, est solum eorum quae prae­ dicantur affirmative et universaliter; ex opposito demonstratio est etiam conclusionum negati­ varum et particularium. 5. Ratio altera. Sed neque omnium eorum quae demonstrantur affirmative et universaliter, potest esse definitio. Probatur: nam ea quae sciuntur demonstrative, habentur per demonstra­ tionem; ea autem quae definiuntur, cognoscuntur definitione. Ergo si omnia quae demonstrative concluduntur affirmative, sciri possent definitione, posset aliquis scire demonstranda, antequam ea demonstret. 6. Tertia ratio. Demonstratio est eorum quae per se insunt in secundo et quarto modo dicendi per se; sed definitio non est de huiusmodi; ergo etc. 7. Quarta ratio. Definitio est notificatio substantiae; ea autem de quibus sunt demonstratio­ nes, non sunt substantiae, sed sunt ex his quae insunt subiecto; ergo etc. 8. Disputatio altera. Utrum omnis eius cuius est definitio, sit demonstratio? - ostenditur quod non. Prima ratio convenit cum secunda posita in prima disputatione. Unius, in quan­ tum unum, videtur esse una scientia, seu unus modus cognoscendi; ergo si omnis cuius est definitio, est demonstratio, habens definitionem sciret demonstrabile sine demonstratione; quod repugnat in terminis. 9. Ratio altera. Definitiones sunt principia demonstrationum; sed principia non sunt demon­ strabilia; ergo etc. 10. Disputatio tertia. Utrum sit possibile quod, etsi non omnis eiusdem, alicuius eiusdem sit definitio et demonstratio? Et videtur quod non. Ratio prima. Definitio est manifestativa essen­ tiae cuiuslibet rei; sed demonstratio non manifestat, sed manifestam supponit essentiam rei; ergo etc., 11. Ratio altera. In eo quod per demonstrationem concluditur, praedicatur aliquid de aliquo; in definitione autem non praedicatur aliquid de aliquo; ergo etc. 12. Tertia ratio. Definitio ostendit de aliquo quod quid est; demonstratio ostendit quia est, quod non est pars subiectiva τοϋ quod quid est; ergo etc. 13. Corollarium. Ergo definitio et demonstratio neque sunt idem, neque unum est in alio sicut pars subiectiva in suo toto. COMMENTARIUM S. THOMAE 418 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod omnis quaestio est quodammodo quae­ stio medii, quod quidem est quod quid est et propter quid, hic incipit manifestare qua­ liter medium nobis innotescat. Et dividitur in partes duas: in prima parte ostendit quomodo quod quid est et propter quid se habent ad demonstrationem [298]; in secunda parte ostendit quomodo oporteat in­ vestigare quod quid est et propter quid; ibi [383] : Quomodo autem oportet venari f1) etc. Prima autem pars dividitur in partes duas: in prima, manifestat quomodo se habeat ad demonstrationem ly quid est; in secunda, ma­ nifestat quomodo se habeat ad demonstratio­ nem ly propter quid, quod significat causam; (1) Lect. XIII, ibi [354] : Quoniam autem scire opinamur cum sciamus causam (2) etc. 419 [2]. Circa primum duo facit: primo, dicit de quo est intentio; secundo, prosequi­ tur propositum; ibi [299] : Principium autem sit futurorum (3) etc. Dicit ergo primo [298] quod quia omnis quaestio, ad cuius determinationem demon­ stratio inducitur, est quaestio medii (4), quod est quid et propter quid, oportet primo dicere per quem modum hoc ipsum quod quid est nobis ostendatur, utrum scilicet per demon­ strationem, vel per divisionem, vel quovis alio modo. Et iterum oportet dicere quis sit (2) Lect. IX. (3) n. seq. (4) Cf. lect. praec. 419-425 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM modus reducendi ea quae apparent de re, ad quod quid est. Et quia definitio est oratio significans quod quid est, oportet etiam scire quid sit definitio et quare sint definibilia. In his autem hoc ordine procedemus : primo quidem opponendo; secundo autem veritatem determinando. 420 [3]. Deinde cum dicit [299]: Prin­ cipium 'autem sit futurorum etc., exequitur propositum ordine praedicto. Unde primo, procedit circa praemissa di­ sputative opponendo; secundo, veritatem de­ terminando; ibi [341]: Iterum autem specu­ landum est quid horum (5) etc. Circa primum duo facit: primo, procedit disputando de ipsa definitione, quae significat quod quid est; secundo, de ipso quod quid est per definitionem significato: ibi [309] : Ipsius autem quid est utrum syllogismus (6) etc. Circa primum tria facit : primo, inquirit disputative utrum omnium quorum est de­ monstratio, sit definitio; secondo, utrum e converso omnium quorum est definitio, sit de­ monstratio; ibi [304] : Quid autem cuius est definitio (7) etc.; tertio, utrum alicuius eius­ dem sit definitio et demonstratio; ibi [306] : Sed utrum si non omnis (8) etc. Circa primum duo facit : primo, dicit de quo est intentio; secundo, exequitur proposi­ tum; ibi [ib.] : Dubitabit enim utique ali­ quis (9) etc. Dicit ergo primo [299] quod inter ea quae in futurum dicenda sunt, principium oportet sumere ab eo quod est convenientissimum ha­ bitarum, idest consequentium rationum. Quod quidem est de hoc quod posset aliquis dubi­ tare utrum contingat idem et secundum idem scire per definitionem et demonstrationem. 421 [4]. Deinde cum dicit [300]: Defi­ nitio quidem enim quod quid est etc., probat quod non omnium quorum est demonstratio, sit definitio. Et hoc quadrupliciter. Primo quidem, quia definitio est indica­ tive eius quod quid est; omne autem quod pertinet ad quod quid est, praedicatur et af­ firmative et universaliter; ergo definitio est solum eorum contentiva sive significativa, quae praedicantur affirmative et universaliter. Sed non omnes syllogismi sunt demonstra­ tivi conclusionum affirmativarum universa­ lium; sed quidam sunt negativi, puta omnes qui sunt in secunda figura; quidam vero par­ ticulares, puta omnes qui sunt in tertia fi­ gura (10). Non ergo omnium est definitio, quorum est demonstratio. 422 [5]. Secundo, ibi [301]: Postea ne­ que eorum quae sunt etc., ostendit idem di­ ts) Lect. VII. (6) Lect. seq. (7) n. 8. (8) n. 10. (9) In fine huius num. (10) Çf. fib. I, leçt. VIII. nn. 8. 9. L. II, 1. n cens quod neque definitio etiam potest esse omnium eorum quae concluduntur per syl­ logismos affirmativos, quod contingit esse solum in prima figura, sicut demonstrative syllogizatur quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis. Huius autem quod dictum est, scilicet quod non omnium quae sic syllogizantur, possit esse definitio, ratio est, quia scire aliquid demonstrative nihil aliud est quam demonstrationem habere. Ex quo patet quod si omnium horum scientia solum per demonstrationem habetur, non est eorum definitio. Ea enim quorum est defi­ nitio, cognoscuntur per definitionem. Seque­ retur igitur quod aliquis non habens horum demonstrationem sciret ea; eo quod nihil prohibet aliquem habentem definitionem non simul habere demonstrationem; quamvis defi­ nitio sit demonstrationis principium. Non enim quicunque cognoscit principia, scit con­ clusionem deducere demonstrando. 423 [6]. Tertio, ibi [302]: Sufficiens au­ tem fides est etc., ostendit idem per inductio­ nem, ex qua potest fieri praemissae conclu­ sionis sufficiens fides: quia demonstratio est eorum quae per se insunt, ut patet ex his quae in primo C11) habita sunt. Nullus autem unquam cognovit per definitionem neque ali­ quid eorum quae per se insunt, neque etiam aliquid eorum quae per accidens insunt; non quod accidentium, quae per se vel per acci­ dens insunt, non possunt esse aliquae defini­ tiones, ut habetur in VII Metaph. (I2); sed quia eius quod est inesse per se vel per acci­ dens, quod syllogismus concludit, nullus un­ quam dedit definitionem. 424 [7]. Quarto, ibi [303]: Amplius si definitio substantiae etc., ostendit idem per rationem, quia definitio est notificatio substan­ tiae: tum quia substantia principaliter defi­ nitur, accidens vero per posterius, definitione quae est per additamentum, ut habetur in VII Metaph. (13); tum etiam quia accidens non definitur, nisi quatenus significatur per modum substantiae per aliquod nomen. Haec autem de quibus sunt demonstrationes, non sunt substantiae, nec per modum substantiae significantur, sed per modum accidentium, scilicet secundum inesse aliquid alicui. Unde concludit non esse possibile quod definitio sit omnis eius cuius est demonstratio. 425 [8]. Deinde cum dicit [304]: Quid autem cuius est definitio etc., inquirit an e converso demonstratio sit omnis eius cuius est definitio. Et ostendit quod non, duplici ratione; qua­ rum prima iam supra (14) tacta est. Unius enim, in quantum est unum, videtur esse una scientia, idest unus modus cognoscendi. Un­ til) Lect. XIV. (12) Comment. S. Th. Icct. ΠΪ; Ed. Did., lib. VI. cap. IV. η. 8. (13) Comment. S. Th. lect. Ill et IV; Ed. Did., lib. VI, cap. IV, nn. 6, 8 seqq. (14) n. 5. 329 — L. Il, 1. n IN POSTERIORUM ANALYTICORUM de si id quod est demonstrabile, vere scitur per hoc quod habetur demonstratio de eo, sequitur quoddam impossibile si per defini­ tionem sciri possit; quia habens definitionem sciret aliquid demonstrabile absque hoc quod haberet demonstrationem : quod videtur in­ conveniens. Et haec ratio fuit secundo po­ sita inter praemissas. 426 [9]. Secundam rationem ponit ibi [305] : Amplius principia demonstrationum etc. Definitiones enim sunt principia demon­ strationum, ut in primo (1S) habitum est; sed principia non sunt demonstrabilia, quia sic sequeretur quod principiorum essent prin­ cipia, et quod demonstrationes in infinitum procederent; quod est impossibile, ut in pri­ mo (16) ostensum est. Unde sequitur quod definitiones sint indemonstrabiles, tanquam quaedam prima principia in demonstrationi­ bus. Et sic non o(mnium quorum est definitio, est demonstratio. 427 [10]. Deinde cum dicit [306]: Sed utrum si non omnis etc., inquirit utrum sit possibile quod alicuius eiusdem sit definitio et demonstratio, etsi non omnis eiusdem. Et ostendit quod non, tribus rationibus. Quarum prima est, quia definitio est manifestativa eius quod quid est et substantiae, idest essentiae cuiuslibet rei. Demonstrationes autem hoc non manifestant, sed supponunt; sicut in mathematicis demonstrationibus arith­ meticae supponitur quid est unitas et quid est impar; et simile est etiam in aliis demon­ strationibus. Ergo non est eiusdem demon­ stratio et definitio. 428 [11]- Secundam rationem ponit ibi [307] : Amplius omnis demonstratio etc.; quae talis est. In eo quod per demonstrationem concluditur, praedicatur aliquid de aliquo vel affirmative vel negative: sed in definitione non praedicatur aliquid de aliquo; sicut in (15) Lect. XVI. nn. 4, 5. (16) Lect. XXXI seqq. 425-430 hac definitione, homo est animal bipes, neque animal praedicatur de bipede, neque bipes de animali. Et similiter in hac definitione, circulus aut triangulus est figura plana, nec planum prae­ dicatur de figura, neque e converso. Si enim partes definitionis adiungerentur sibi invicem, oporteret quod praedicatio intelligeretur per modum convenientem definitioni, scilicet in eo quod quid est. Hoc autem non videmus. Nec enim genus praedicatur in eo quod quid est de differentia, neque e converso. Non ergo eiusdem est definitio et demonstratio. 429 [12]. Tertiam rationem ponit ibi [308] : Amplius alterum est quod quid est etc.; et dicit quod alterum est manifestare quod quid est et quia est, ut patet in differentia quaestionum supra posita : sed definitio osten­ dit de aliquo quid est; demonstratio autem ostendit affirmative vel negative aliquid esse de aliquo vel non esse. Videmus autem quod alterius rei alia est demonstratio, nisi illa duo se habeant ad invicem sicut totum et pars; quia tunc una et eadem esset demon­ stratio de utroque. Sicut demonstrato quod triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, similiter etiam ostensum est de iso­ scele, qui se habet ad triangulum sicut pars ad totum. Sed non ita est in his duobus, quia est et quid est: neutrum enim est pars alterius. 430 [13]. Ostensum est igitur quod nec omnis cuius est definitio, sit demonstratio, neque e converso. Et ex hoc ulterius con­ cludi potest quod nullius eiusdem sint; et quod definitio et demonstratio neque sint idem, neque unum sit in alio sicut pars sub­ jectiva in suo toto; quia oporteret quod etiam ea quorum sunt, se haberent per modum to­ tius et partis, ita scilicet quod omne definibile esset demonstrabile, aut e converso. Quod supra (17) improbatum est. Ultimo epilogando concludit usque ad hoc processum esse opponendo. (17) — 33° — n. 8. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. Il, 1. in LECTIO III. (nn. 431-442; [309-318]). Utrum quod quid est, quod est definitionis significatum, possit demonstrative probari per acceptionem convertibilium terminorum. SCHEMA (Lect. Ill-VI; nn. 431-469; [309-340]). Postquam inquisivit utrum definitio significans quod quid est possit demonstrari, hic disputative inquirit utrum ipsum quod quid est possit demonstrative probari 431 [309]. I) Proponit quod intendit 431 [309]. II) Exequitur propositum 433 [310]. A) Excludit quosdam speciales modos quibus posset videri possibilis demonstratio 433 [310]. A’) Ostendit quod non potest demonstrari quod quid est per acceptionem con. vertibilium terminorum 433 [310]. 1) Praemittit quaedam necessaria ad propositum ostendendum 433 [310]. 2) Ponit rationem ad propositum ostendendum 435 [311]. a) Dicit qualem oporteat esse syllogismum qui concludit quod quid est, si hoc sit possibile 435 [311]. a’) Ostendit quid ad illum requiratur, ex eo quod est pro­ prium 435 [311]. b’) Ex eo quod praedicatur in quid 436 [312]. c’) Ostendit quod praedictus modus syllogizandi requiratur 437 [313]· b) Ducit ad inconveniens 438 [314]. c c) Exemplificat in terminis 439 [315]. 3) Manifestat inconveniens quod sequitur ex praemissis 440 [316]. a) Ostendit modum quo convenienter hoc manifestetur 440 [316]. b) Proponit quod intendit 441 [317]. c) Probat propositum, scii, quod talas probatio contineat petitionem principii 442 [318]. B’) Ostendit quod non potest demonstrari per viam divisionis 443 [319]. 1) Ostendit propositum 443 [319]. a) Per rationem communem omnibus quae syllogizari possunt 444 [319]· b) Per rationes proprias ei quod quid est 447 [320]. j) Prima ratio 447 [320]. jj) Secunda ratio 448 [321]. 2) Excludit quamdam solutionem 449 [322]. a) Proponit eam 449 [322]. b) Excludit ipsam 450 [323]. C’) Nec accipiendo id quod requiritur ad quod quid est 451 [324]. 1) Ostendit propositum 451 [324]. a) Inducit rationes proprias ad propositum 451 [324]. a’) Non potest demonstrari quod quid est per hoc quod ac­ cipiatur id quod pertinet ad rationem eius quod quid est 4SI [324l· a) Movet quaestionem 452 [324]. b) Argumentatur ad propositum 453 [325-326]. b’) Non potest demonstrari quod quid est unius rei ex quod quid est alterius 455 [327]. d) Proponit quod intendit 455 [327]. h) Probat propositum 456 [328]. j) Prima ratio 456 [328]. jj) Secunda ratio 457 [329]. b) Inducit rationem communem contra eum qui demonstrat ex suppositione et divisione 458 [330]. 2) Concludit ex omnibus praemissis quod nullo modo potest probari quod quid est 459 [331]. — 331 — Lectio VI, nn. 460-469 [332-340]· L. II, 1. in IN POSTERIORUM ANALYTICORUM B) Ostendit quod non potest demonstrari quod quid est, per rationes communes 460 [332]. 1) Praemittit quoddam necessarium ad propositum ostendendum 461 [332]. 2) Procedit ad propositum ostendendum ex eo quod praemissum est 462 [333]· a) Ostendit quod non potest ostendi quod quid est demonstratione 462 [333]· j) Prima ratio 462 [333]. jj) Secunda ratio 463 [334]. jjj) Tertia ratio 464 [335]. b) Ostendit quod non potest ostendi quod quid est definitione 465 [336]. a’) Ostendit quid ex hoc sequatur 465 [336]. b’) Ostendit illud quod sequitur esse inconveniens 466 [337]. j) Prima ratio 466 [337]. jj) Secunda ratio 467 [338]. jjj) Tertia ratio 468 [339]. C) Epilogat quae disputative praemissa sunt 469 [340]. 332 ~ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. m TEXTUS ARISTOTELIS Caput IV 309. (3) Ipsius autem quid est utrum syl­ logismus sit an demonstratio, aut non, sicut nunc ratio supposuit? 310. Syllogismus quidem enim aliquid de aliquo demonstrat per medium. Sed quid est proprium est, et in eo quod quid est praedicatur. Hoc autem ne­ cesse est converti. 311. Si enim A ipsi C est proprium, mani­ festum est quod et A ipsi B, et hoc ipsi C. Quare omnia sunt ad invicem. 312. At vero et si A in eo quod quid est in omni B, et universaliter B de omni C in eo quod quid est dicitur, necesse est et A in eo quod quid est praedi­ cari de C. 313. Si vero aliquis non accipit sic dupli­ cans, non necesse est A in eo quod quid est de C praedicari. Si autem A quidem de B in eo quod quid est, non quibuscunque B |in eo quod quid est: ipsum autem quod quid est utrumque hoc habebit; erit itaque et B de C in eo quod quid est. 314. Si igitur quod quid est et quod quid erat esse utraque habent, in medio erit prius quod quid erat esse. 315. Et omnino si est monstrare quid est homo, sit C homo, A vero quod quid est, sive animal bipes, sive aliquid aliud. Si igitur syllogizatur, necesse est A de B omni praedicari; et huiusmodi autem erit alia media ratio. Quare et hoc erit quod quid est homo. Accipit igitur quod oportet ostendere: etenim B est quod quid est hominis. 316. Oportet autem in duabus propositioni­ bus primis et immediatis terminis con­ siderare. Maxime autem manifestum est quod dicitur, sic. 317. Qui quidem itaque per conversionem demonstrantes quid est anima et quid est homo, aut aliud quodlibet eorum quae sunt, quod est ex principio pe­ tunt. Ut si aliquis definiat animam esse eamdem sibi ipsi causam vivendi, hoc autem numerum seipsum moventem, necesse est petere, si consequitur, ani­ mam hoc esse quod vere est esse nu­ merum seipsum moventem sic sicut idem. 318. Non enim si consequitur A ipsi B et hoc ipsi C, erit ipsi C A quod quid erat esse; sed verum erat dicere quod erit solum: neque si est A quod quid est et de B praedicatur omni. Nam ani­ malis esse praedicatur de hominis esse: verum enim est de omni hominis esse animalis esse, sicut et dicimus omnem hominem esse animal; sed non sic sicut unum esse. Si quidem igitur non sic accipiat, non syllogizatur quod A sit in C in eo quod quid erat et substantia. Si vero sic accipiat, tunc prius erit ac­ cipiens quod in C est in eo quod quid erat esse B. Quare non demonstratum est: quod enim erat in principio accepit. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. - Utrum quod quid est, quod est definitionis significatum, possit demonstrative probari? 2. Necessitas huius disputationis. 3. Ex duplici capite haec disputatio versatur: a) utrum quod quid est possit demonstrari per speciales modos; b) vel per rationes communes. - Per speciales modos: nempe d) per ac­ ceptionem terminorum convertibilium; Z>) vel per divisionem; c) vel accipiendo id quod requi­ ritur ad quod quid est. In hac lectione disputatur assumendo terminos convertibiles. 4. Duo praesupponenda in hac disputatione: quorum unum pertinet ad syllogismum, nempe medium; alterum pertinet ad ipsam rei essentiam, nempe praedicari quidditative et convertibiliter. 5. Non potest syllogismus concludere quod quid est rei, nisi praemissae constent terminis convertibilibus. 6. Praeterea in syllogismo praefato maior extremitas debet praedicari in eo quod quid est de medio; et medium in eo quod quid est de minori extremitate. 7. Nisi hae duae conditiones observentur, syllogismus non potest concludere maiorem extre­ mitatem esse quod quid est minoris extremitatis, nempe subiecti conclusionis. 8. Sed his positis, non potest probari quod quid est, nisi petendo principium. 9. Declaratur assertum exemplo definitionis hominis. — 333 — L. Π, 1. ni IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 431-435 10. Modus quo hoc inconveniens de petitione principii sequatur, considerandus est in duabus syllogismi propositionibus immediatis. 11. Adducitur in exemplum definitio animae a Platone tradita. 12. Probatur quod praefata demonstratio του quod quid est sit petitio principii; quia ponitur quod medium sit unum et idem cum utroque extremo, et consequenter supponitur quod est probandum, nempe ipsum quod quid est minoris extremi. COMMENTARIUM S. THOMAE 431 [1]. Postquam Philosophus disputa­ tive inquisivit utrum definitio significans quod quid est possit demonstrari, hic procedit ul­ terius ad inquirendum disputative utrum ipsum quod quid est, quod est definitionis significatum, possit demonstrative probari. Et primo [309], proponit quod intendit; se­ cundo, exequitur propositum, ibi [310]: Syl­ logismus quidem enim O etc. Movet ergo primo [309] quaestionem: utrum possit esse syllogismus aut demonstra­ tio eius quod quid est, ita scilicet quod con­ cludatur hoc esse quod quid est huius; aut hoc non sit possibile, sicut supposuit ratio immediate praemissa? 432 [2]. Fuit autem necessaria haec di­ sputatio post praemissam, quia in definitione attenditur non solum ut illud quod signifi­ catur, sit quod quid est, sed etiam ut tali modo tradatur qui competat ad manifestan­ dum quod quid est; ita scilicet quod sit ex prioribus et notioribus, et alia huiusmodi ha­ beat quae in definitione sunt observanda. Si­ gnanter autem dicit, utrum sit syllogismus aut demonstratio: nam rationum subsequentium quaedam concludunt quod eius quod quid est non sit demonstratio, quaedam vero quod eius omnino non sit syllogismus. 433 [3]. Deinde cum dicit [310]: Syllo­ gismus quidem enim aliquid de aliquo etc., procedit disputative ad ostendendum quod non sit syllogismus vel demonstratio eius quod quid est. Et primo, excludit quosdam speciales mo­ dos, quibus posset videri quod possit demon­ strari quod quid est; secundo, ponit rationes communes ad hoc; ibi [332] : Amplius quo­ modo demonstrabit (2) etc. Circa primum tria facit: primo, ostendit quod non potest demonstrari quod quid est per acceptionem convertibilium terminorum; secundo, quod non potest demonstrari per divisionem; ibi [319]: At vero neque per di­ visionem (3) etc.; tertio, quod non potest de­ monstrari accipiendo id quod requiritur ad quod quid est; ibi [324] : Sed utrum sit de­ monstrare (4) etc. Circa primum tria facit: primo, praemit­ ti) n. 3. (2) Lect. VI. (3) Lcct. seq. (4) Lect. V. tit quaedam quae sunt necessaria ad pro­ positum ostendendum; secundo, inducit ratio­ nem; ibi [311]: Si enim ipsius C A proprium est (5) etc.; tertio, manifestat inconveniens quod sequitur; ibi [316]: Oportet autem in duabus propositionibus (6) etc. 434 [4]. Circa primum praesupponit duo. Quorum primum pertinet ad syllogismum, scilicet quod omnis syllogismus probat ali­ quid de aliquo per aliquod medium, ut ex superioribus patet. Aliud autem pertinet ad ipsum quod quid est, quod est per syllogi­ smum probandum; ad quod requiruntur duae conditionesQuarum una est quod quod quid est sit proprium: quaelibet enim res habet propriam essentiam sive quidditatem. Et quia non om­ ne quod est proprium alicui pertinet ad es­ sentiam eius, sicut risibile homini; ideo re­ quiritur secunda conditio, quod praedicetur in quid. Et has duas conditiones necesse est sequi tertiam, scilicet ut quod quid est sit convertibile cum eo cuius est. 435 [5]. Deinde cum dicit [311]: Si enim A ipsi C est proprium etc., ponit rationem ad propositum ostendendum. Et circa hoc tria facit: primo [311], dicit qualem oporteat esse syllogismum qui con­ cludit quod quid est, si hoc sit possibile; se­ cundo, concludit inconveniens, quod ex hoc sequitur; ibi [314]: Si ergo quod quid est (7) etc.; tertio, exemplificat in terminis; ibi [315]: Et omnino si est monstrare (8) etc. Circa primum tria facit: primo [311] enim ostendit quid requiratur ad syllogismum con­ cludentem quod quid est, ex eo quod est proprium; secundo, quid requiratur ex eo quod praedicatur in quid; ibi [312]: At vero et si A (9) etc.; tertio, ostendit quod sine his talis syllogismus esse non possit; ibi [313]: Si vero aliquis (10) etc. Dicit ergo primo [311] quod si A, quod est probandum de C tanquam quod quid est eius, est proprium ipsi C (quod requiritur ad quod quid est, ut dictum est) (u), oportebit quod primum, scilicet A, sit proprium me­ ts) n. 5. (6) n. 10. (7) n. 8. (8) n. 9. (9) n. seq. (10) n. 7. (11) n. pracc. — 334 — 435-441 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM dio, quod est B: nam si A excedit B (12)> quod universaliter praedicatur de C, sequitur quod A multo magis excedat C. Et similiter manifestum est quod oportebit B esse pro­ prium ipsius C: nam si B excedat C, sequitur quod A, quod praedicatur universaliter de B, excedat C; et sic non erit proprium eius, ut supponebatur. Relinquitur ergo quod si ali­ quis syllogismus sit, qui concludit quod quid est, oportet esse talem habitudinem termino­ rum eius, ut omnes ad invicem convertantur. 436 [6]. Deinde cum dicit [312]: At vero et si A in eo quod quid est etc., ostendit quid debeat habere syllogismus praedictus, ex eo quod concludit id quod praedicatur in eo quod quid est. Et dicit quod oportet hoc mo­ do syllogismum procedere, ut maior extremi­ tas, quae est A, praedicetur in eo quod quid de medio, quod est B; et B similiter praedi­ cetur in eo quod quid de minori extremitate, quae est C; et sic concluditur quod A prae­ dicetur de C in eo quod quid est. 437 [7]. Deinde cum dicit [313]: Si vero aliquis non accepit sic duplicans etc., osten­ dit quod praedictus modus syllogizandi re­ quiratur. Et dicit quod si aliquis non ita accipiat terminos duplicans, idest observans duas conditiones praedictas, vel potius acci­ piens quod quid est ex duabus partibus, non sequitur ex necessitate quod A praedicetur de C in eo quod quid est. Sed et si ex una tantum parte praedictae conditiones obser­ ventur, non sufficit ad propositum. Etsi enim detur quod A praedicetur de B in eo quod quid est, non propter hoc sequitur quod praedicetur in eo quod quid de quibuscunque praedicatur B qualitercunque. Et sic sequitur quod ex utraque parte oporteat accipere quod quid est: ita scilicet quod non solum A sit quod quid est ipsius B, sed etiam ipsum B sit quod quid est ipsius C, tanquam conver­ tibiliter et in eo quod quid praedicatum. 438 [8]. Deinde cum dicit [314]: Si igi­ tur quod quid est et quod quid erat esse etc., ducit ad inconveniens: quia si, sicut ostensum est, ex utraque parte invenitur non solum praedicari aliquid in eo quod quid, sicut genus praedicatur de specie, sed etiam quod ex utraque parte sit quod quid erat esse, quod significat definitio, sequitur quod quid erat esse prius fuisse in medio termino; id­ est quod medius terminus sit quod quid erat esse minoris extremitatis: et ita supponitur quod oportebat probare, scilicet quidditatem ipsius C. 439 [9]. Deinde cum dicit [315]: Et om­ nino si est monstrare quid etc., manifestat quod dixerat in terminis. Puta si volumus monstrare quid est homo, sit C, idest minor extremitas, homo; A vero, idest maior extre­ mitas, sit quod quid est hominis, puta ani­ mal bipes, vel aliquid aliud huiusmodi. Si ergo hoc oporteat per syllogismum probari, (12) Seu est universalius. L. II, 1. in necesse est quod definiatur aliquod medium, scilicet B, de quo omni A praedicetur; et ad hoc medium pertinebit quaedam alia media definitio, quae scilicet erat definitio minoris extremitatis. Unde sequetur quod hoc etiam medium sit quod quid est hominis. Et ita qui sic syllogizat, accipit supponendo id quod oportebat ostendere, scilicet quod B sit quod quid erat esse hominis. 440 [10]. Deinde cum dicit [316]: Opor­ tet autem in duabus etc., manifestat quomodo hoc inconveniens sequatur ex praemissis. Et circa hoc tria facit. Primo [ibid.], ostendit modum quo con­ venienter hoc manifestetur. Et dicit quod id quod dictum est, oportet considerare in dua­ bus propositionibus, quae sint primae et ha­ beant terminos immediate sibi inhaerentes. Possibile enim esset per plures propositiones hoc ostendere, ex quibus plures syllogismi constarent; vel etiam esset possibile duas so­ las propositiones accipiendo, accipere eas mediatas. Sed quia oportet semper reducere ad duas primas immediatas, ideo, ut brevior et expeditior sit consideratio, assumamus a principio tales propositiones (13), et sic ma­ xime poterit manifestari propositum. 441 [11]. Secundo, ibi [317]: Qui qui­ dem itaque per conversionem etc., proponit quod intendit; et dicit, concludens ex prae­ missis, quod illi qui volunt demonstrare per terminos convertibiles quod quid est alicuius rei, puta quid est anima, vel quid est homo, vel quodcunque aliud huiusmodi, necesse est quod incidant in hoc quod petant principium. Et inducit exemplum de definitione animae secundum Platonem (14). Quia enim anima vivit, et est corpori causa vivendi, sequitur quod differat a corpore per hoc quod cor­ pus vivit per aliam causam, anima vero vivit per seipsam. Ponebat autem Plato f15) quod numerus est substantia omnium rerum: eo quod non distinguebat inter unum quod con­ vertitur cum ente, quod significat substantiam eius de quo dicitur, et unum quod est prin­ cipium numeri; et ita sequebatur quod anima substantialiter sit numerus, sicut et quaelibet alia res multa in se continens. Item ponebat Plato (16) quod vivere sit quoddam moveri. Duobus enim distinguitur vivum a non vivente, scilicet sensu et motu, ut dicitur in I De anima (17); et ipsum sen­ tire sive cognoscere dicebat esse quoddam moveri. Sic ergo dicebat animam esse nu­ merum seipsum moventem : dicebat etiam animam esse id quod est sibi causa vivendi. Si quis ergo velit probare quid est anima, quia scilicet est id quod est sibi causa vivendi, et assumat pro medio quod anima est nume(13) (14) (15) (16) (17) — 335 — Nempe immediatas. In Timaeo; Cf. Arist. I De anima, cap. II. n. 7. In Parmenide. In Timaeo. Cap. II, n. 2; Commem. S. Th. lect. III. L. II, 1. Hi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM rus seipsum movens, necesse est hoc petere, scilicet quod anima sit numerus seipsûm mo­ vens: ita scilicet quod hoc sit idem ipsi ani­ mae, tanquam quod quid est eius. Alioquin non sequeretur quod si aliquid est quod quid est numeri moventis seipsum, quod sit quod quid est ipsius animae. 442 [12]. Tertio, ibi . [318]: Non enim si consequitur etc., probat propositum, scilicet quod talis probatio contineat petitionem prin­ cipii; et dicit quod non sequitur quod maior extremitas, quae est A, sit quod quid est mi­ noris extremitatis, quae est C, ex hoc quod A sequitur ad B et B sequitur ad C; sed sequitur simpliciter quod A insit C. Et si ulterius detur quod ipsum A sit quod quid est alicuius, et praedicetur universaliter de B, non adhuc sequitur quod A sit quod quid est ipsius C: manifestum est enim hoc quod 441-442 est animali esse, idest quod quid est animalis, praedicari de hoc quod est homini esse, id­ est de eo quod est quod quid est hominis. Sicut enim verum est quod animal universa­ liter praedicatur de homine, ita verum est quod definitio animalis universaliter praedi­ cetur de definitione hominis, non tamen ut sint omnino unum et idem. Sic igitur patet quod si aliquis non sic accipiat terminos, ut primum sit omnino unum et idem medio, et medium ultimo, non po­ terit syllogizari quod A, quod est primum, sit quod quid est ipsi C, quod est ultimum, et essentia eius. Si vero accipiantur termini modo praedicto, sequitur quod priusquam concludatur, accipiatur in praemissis quod quid est ipsius C, scilicet ipsum B. Ex quo sequitur quod non sit demonstratio, sed pe­ titio vel acceptio principii. — 336 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 11. 1. iv LECTIO IV. (nn. 443-450; [319-323]). Utrum quod quid est possit demonstrari per viam divisionis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput V 319. (4) At vero neque per divisionis viam est syllogizare: sicut in Resolutione cir­ ca figuras dictum est. Nequaquam enim necesse est illam rem esse cum haec sint, sed sicut neque inducens demon­ strat. Non enim oportet conclusionem interrogare, neque in concedendo esse, sed necesse est esse cum sint illa, etsi non dicat respondens; ut homo animal est aut inanimatum, postea accepit ani­ mal, non syllogizatum est. Item omne animal aut gressibile aut aquatile, et si accepit gressibile, et hominem totum animal gressibile non necesse est ex di­ ctis, sed accipit et hoc. Differt autem nihil in multis aut in paucis sic dicere: idem enim est. Non syllogisticus qui­ dem igitur usus fit sic procedentibus, et de contingentibus syllogizari. 320. Quid enim prohibet hoc verum quidem omne esse de homine, non tamen quod quid est, neque quod quid erat esse ostendens? 321. Amplius quid prohibet aut apponere aliquid, aut auferre, aut supergredi sub­ stantiam? Haec igitur dimittuntur qui­ dem. 322. 32 Contingit autem solvere in accipiendo in eo quod quid est omnia, et quod est consequenter per divisionem facere quaesitum prius, et nihil relinquere. Hoc autem necessarium est, si omne in divisione cadit et nihil relinquit. In­ dividuum enim specie oportet esse. Sed syllogismus tamen non inest, etsi vere alio modo cognoscere facit; et hoc quidem non est inconveniens: ne­ que enim inducens fortasse demonstrat, sed tamen manifestat aliquid. Syllogi­ smum autem non dicit ex divisione di­ cens definitionem. Sicut enim in conclu­ sionibus quae sine mediis sunt, si ali­ quis dicat quoniam his existentibus ne­ cesse est hoc esse, contingit interrogare propter quid, sic et in divisivis terminis. Quid est homo? animal mortale bipes habens pedes sine pennis; propter quid secundum unamquamque appositionem. Dicet enim et monstrabit divisione, sic­ ut opinatur, quod omne animal aut mortale aut immortale sit. Huiusmodi autem ratio non omnis est definitio. Quare quamvis divisione demonstra­ verit, sed tamen definitio non syllogi­ smus fit. SYNOPSIS 1. Argumentum huius lectionis. 2. Quod quid est non potest demonstrari per viam divisionis. 3. Probatur primo ex natura divisionis, secundum quam nihil concluditur ex necessitate, sed solum hypothetice; si nempe concedatur quod divisio sit completa. 4. In praesenti disputatione satis convenienter comparatur divisio inductioni, quia utrobique oportet supponere quod accepta sint omnia quae continentur sub aliquo communi. 5. Probatur secundo ex ratione ipsius quod quid est. Et imprimis quia, dato quod per viam divisionis concludatur aliquid praedicari de subiecto, non erit propter hoc probatum quod praedicetur de ipso in quod quid est. — 337 — 22 ■ In lib. Peri herni. L. II, 1. iv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 443-447 6. Altera probatio. Quod quid est non admittit additionem neque subtractionem. Quod au­ tem probatur per viam divisionis, potest excedere quod quid est, aut ab eo excedi. 7. Obiectio fundata in hypothesi quod membra divisionis sint complete accepta. 8. Responsio. Data hypothesi, talis modus argumentandi non est syllogisticus, quia non ostendit propter quid. COMMENTARIUM S. THOMAE 443 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod non potest demonstrari quod quid est per terminos convertibiles, hic ostendit quod non potest demonstrari per viam divisionis C1). Et circa hoc duo facit: primo, ostendit propositum [319]; secundo, excludit quam­ dam solutionem; ibi [322]: Contingit autem solvere (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit propositum per rationem communem omni­ bus quae syllogizari possunt; secundo, osten­ dit propositum quantum ad ea quae sunt propria ei quod quid est : ibi [320] : Quid enim prohibet (3) etc. 444 [2]. Dicit ergo primo [319] quod, si­ cut non potest demonstrari quod quid est per terminos convertibiles (4), ita etiam non po­ test demonstrari per viam divisionis: per quam etiam nihil syllogistice probatur, sicut dictum est in Resolutione circa figuras, idest in I Priorum analyticorum (5). Sicut enim in Posterioribus analyticis docetur resolutio us­ que ad principia prima, ita etiam in Priori­ bus analyticis fit resolutio ad prima quaedam simplicia pertinentia ad dispositionem syllo­ gismi in modo et figura (6). 445 [3]. Quod autem per viam divisionis non possit aliquid syllogizari probat per hoc, quod in via divisionis non ex necessitate se­ quitur conclusio, existentibus praemissis (quod requiritur ad rationem syllogismi) : sed ita se habet in via divisionis, sicut et in via inductionis. Ille enim qui' inducit per singu­ laria ad universale, non demonstrat neque syllogizat ex necessitate. Cum enim aliquid syllogistice probatur, non est necessarium ul­ terius quod vel syllogizans interroget de con­ clusione, nec quod respondens det ei con­ clusionem: sed necesse est quod conclusio sit vera, praemissis existentibus veris. Hoc au­ tem non accidit in via divisionis, sicut mani­ festat per exempla. Proceditur enim via divisionis cum, accepto aliquo communi quod per multa dividitur, remoto uno, concluditur alterum. Puta si en­ tium aliud est animal et aliud inanimatum, habito quod homo non sit inanimatum, con­ ti) (2) (3) (4) (5) (6) Cf. lect. praec., n. 3·. n. 7. n. 5. Cf. lect. praec., n. 3. Ed. Did. cap. XXXI. Cf. Jib. I, lect. XXXVI. eluditur quod sit animal: sed ista conclusio non sequitur, nisi respondens det quod ho­ mo vel sit animal vel inanimatum. 446 [4]. Et est attendendum quod satis convenienter comparavit divisionem inductio­ ni. Utrobique enim oportet supponere quod accepta sint omnia quae contineatur sub ali­ quo communi: alioquin nec inducens poterit ex singularibus acceptis concludere universale, nec dividens ex remotione quarumdam par­ tium poterit concludere aliam. Patet igitur quod inducens, facta inductione quod Socra­ tes currat et Plato et Cicero, non potest ex necessitate concludere quod omnis homo cur­ rat, nisi detur sibi a respondente quod nihil aliud contineatur sub homine quam ista quae inducta sunt. Similiter etiam nec dividens, si probaverit quod hoc coloratum non sit al­ bum nec pallidum, non potest ex necessitate concludere quod sit nigrum, nisi detur sibi a respondente quod nihil aliud contineatur sub colorato nisi ea quae assumpta sunt in divisione. Et quia investigantibus quid est homo, oportet accipere non solum genus, quod est animal, sed etiam differentiam; ulterius in suo exemplo procedit quod, si omne animal aut gressibile est aut aquaticum, et accipiat quod homo, quia non est aquaticum animal, sit totum hoc quod est animal gressibile, non ex necessitate sequitur ex dictis; sed oportet quod hoc etiam supponat datum sibi a re­ spondente, scilicet quod animal sufficienter dividatur per gressibile et aquaticum. Et quia quandoque per plures divisiones proceditur ad accipiendum quod quid est alicuius rei, ideo, praemissis duabus divisionibus in suo exemplo, subdit quod nihil differt quod sic procedatur in multis aut in paucis. Eadem enim est ratio in omnibus. Et sic ulterius con­ cludit quod procedentes per viam divisionis, etiam circa ea quae contingit syllogizari, non utuntur probatione syllogistica. 447 [5]. Deinde cum dicit [320]: Quid enim prohibet hoc verum etc., inducit duas rationes proprias ei quod quid est. Quarum prima est, quia non omne quod vere praedicatur de aliquo, praedicatur in eo quod quid est, nec significat essentiam eius. Si ergo detur quod per viam divisionis suffi­ cienter probetur quod totum hoc, scilicet ani­ mal gressibile, vere praedicetur de homine; non tamen propter hoc erit probatum quod praedicetur de eo in eo quod quid est, vel 447-450 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM ostendat quod quid erat esse, idest quod de­ monstrat essentiam rei. 448 [6J. Secundam rationem ponit ibi [321]: Amplius quid prohibet aut apponere etc. Essentiam enim cuiuslibet rei declaratur per aliqua certa, quibus nec addere oportet nec subtrahi. Nihil autem prohibet quin ille qui procedit per viam divisionis, aut apponat aliquid supra ea quae sufficiunt ad ostenden­ dum quod quid est, aut auferat aliquid eo­ rum quae ad hoc sunt necessaria, aut etiam quod supergrediatur vel excellat essentiam rei, utpote si sit communius quam ipsa res; quod fit dum subtrahuntur differentiae ultimae, qui­ bus ea quae sunt communia contrahuntur. Unde per divisionem non probatur sufficien­ ter quod quid est. Et hoc est quod concludit, quod in via divisionis praetermittuntur prae­ dictae conditiones; ut scilicet id quod con­ cluditur, praedicetur in eo quod quid est, et quod nec excedat nec excedatur. 449 [7]. Deinde cum dicit [322]: Con­ tingit autem solvere in accipiendo etc., exclu­ dit quamdam solutionem. Et primo [322], proponit eam; secundo, ex­ cludit ipsam; ibi [323] : Sed syllogismus ta­ men (') etc. Dicit ergo primo [322] quod contingit sol­ vere ea quae obiecta sunt, ex eo quod aliquis dicat quod dividendo accipiat omnia quae praedicantur in eo quod quid est; et ita per consequentiam ad divisionem faciat id quod primo intenditur, ut scilicet constituat defi­ nitionem significantem quod quid est, et nihil relinquat eorum quae requiruntur ad definien­ dum. Et si haec duo faciat, scilicet quod omnia, quae accipit per divisionem, praedi­ centur in eo quod quid, et omnia huiusmodi cadant in divisione, ita quod nihil desit, ne­ cessarium est quod id quod est inventum sit quod quid est. Et huiusmodi necessitatis ra­ tio est quia, acceptis omnibus quae praedi­ cantur in eo quod quid, nullo derelicto, iam id quod inventum est, oportet esse quoddam (7) n. seq. L. II, 1. iv individuum, idest individuam rationem talis rei; ita scilicet quod non indigeat ulteriori divisione ad hoc quod approprietur huic rei. 450 [8]. Deinde cum dicit [323]: Sed syl­ logismus tamen non inest etc., excludit prae­ dictam solutionem: et dicit quod quamvis necesse sit, praedictis existentibus, aliquid in­ dividuum fieri, sicut expositum est, tamen praedicta via non est syllogistica; quamvis cognoscere faciat quod quid est per alium modum. Et hoc non est inconveniens, scilicet quod aliquid alio modo manifestetur quam per syllogismum. Ille enim qui utitur indu­ ctione, non probat syllogistice, sed tamen ali­ quid manifestat. Quod autem ille qui per divisionem ad de­ finitionem pervenit, non faciat syllogismum, ostendit per quoddam simile. Si enim indu­ catur conclusio ex maiori propositione, sub­ tracta media, et concludens dicat quod hoc necesse est sequi ex praemissis, poterit inter­ rogare respondens, propter quid sit necessa­ rium: quod non accidit in syllogistica pro­ batione. Unde talis modus argumentandi non est syllogisticus. Ita etiam in terminis divisivis non fit syllogismus, quia semper restat interrogatio propter quid. Puta si aliquis vo­ lens notificare quid est homo, accipiat per viam divisionis quod homo est animal mortale bi­ pes, vel habens pedes, sine pennis; ad quam­ libet appositionem praedictorum poterit con­ venienter quaeri propter quid sit necesse. Ille enim qui ad manifestandum quod quid est conatur, non solum dicet, sed etiam probabit 'er divisionem, secundum quod ipse opina­ tur, quod omne quod est sit mortale aut im­ mortale. Et quamvis detur quod per hanc divisionem possit demonstrare propositum, tamen non est necesse quod ratio sic con­ clusa sit definitio; quia forte ea ex quibus constat ratio talis, non praedicantur in eo quod quid est, vel excedunt substantiam definiti. Sed etsi contingat quod talis ratio sit defi­ nitio, non tamen per syllogismum probatur quod definitio sit, ut ex supra dictis patet. — 339 — L. II, 1. v IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO V. (nn. 451-459; [324-331]). Utrum possit demonstrari quod quid est accipiendo id quod requiritur ad quod quid est. TEXTUS ARISTOTELIS Caput VI 324. (5) Sed utrum sit demonstrare quod quid est secundum substantiam ex conditione accipientem quod quid erat esse: quod est ex his quae sunt in eo quod quid est propriis? Haec autem in quod quid est sola, et proprium est omne: hoc enim est esse illi. 325. An iterum accepit quod quid erat esse et in hoc? Necesse est enim per me­ dium monstrare. 326. Amplius sicut neque in syllogismo ac­ cipitur quod quid est syllogizare (sem­ per enim tota aut pars est propositio, ex quibus est syllogismus): sic neque quod quid erat esse oportet esse in syl­ logismo; sed seorsum hoc appositis esse, et ad dubitantem an syllogizatum est, aut non est hoc, obviandum quo­ niam hoc erat syllogismus. Et adhuc quod neque quod quid erat esse syllo­ gizatum est, quoniam utique est: hoc enim positum est nobis quod quid erat esse. Quare necesse est et sine eo quod quid est syllogismus, aut quod quid erat esse, syllogizare aliquid. 327. (6) Et si ex suppositione demonstret, ut si malo inest divisibile esse, in con­ trario autem est contrarium esse, in quibuscunque est aliquid contrarium, bonum autem malo contrarium est, et indivisibile divisibili: est itaque boni et indivisibile esse. 328. Etenim hic accipiens quod quid erat esse, demonstrat; 329. accipit autem ad demonstrandum quod quid erat esse. Alterum tamen sit: et enim in demonstrationibus quoniam est hoc de hoc, sed non ipsum, neque cuius eadem ipsa ratio et convertitur. 330. Ad utrosque autem et secundum di­ visionem demonstrantem, et ad sic syl­ logismum, est eadem oppositio, pro­ pter quid est homo animal gressibile bipes, sed non animal et bipes. Ex ac­ ceptis enim neque una necessitas est unum fieri quod praedicatur, sed uti­ que sicilt homo idem erit et gramma­ ticus et musicus. Caput VII 331. Qualiter igitur definiens demonstrabit substantiam, aut quod quid est? Ne­ que enim sicut demonstrans ex certis esse, manifestum faciet quod necesse est, cum sint illa, alterum aliquid esse, demonstratio enim hoc est; neque sicut demonstrabit inducens per singularia cum manifesta sint, quoniam omne sic, eo quod nihil aliter est. Non enim quid est demonstrat, sed quoniam est aut non est. Quis igitur est alius modus re­ lictus? Non enim monstrabit sensu aut digito. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Utrum contingat demonstrari quid sit aliquid secundum substantiam, accipiendo pro me­ dio ea quae pertinent ad rationem ipsius quod quid erat esse. 3. Disputatur pro parte negativa. Et primo, talis demonstratio est petitio principii. — 34° — 451-454 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. v 4. Deinde arguitur ex similitudine syllogismi : quia sicut definitio syllogismi non est aliquid eorum ex quibus procedit syllogismus (procedit enim ex propositionibus), ita syllogizans quod quid erat esse alicuius rei, non debet accipere quid sit quod quid erat esse. 5. Videtur quod non possit demonstrari quod quid est unius rei ex quod quid est alterius rei. 6. Nam primo, praefata demonstratio est iterum petitio principii. 7. Deinde, quia in omni demonstratione id quod accipitur pro principio demonstrationis, neque potest esse idipsum quod concluditur, neque aliquid quod habeat eamdem rationem et convertatur cum ipso. ' 8. Additur ratio communis contra eum qui demonstrat ex suppositione ipsius quod quid est et contra eum qui demonstrat ex divisione. Nam definitio significat unum aliquid; ex his autem quae accipiuntur secundum vias divisionis et suppositionis ad definiendum, non est necessarium quod fiat unum praedicatum. 9. Concluditur ex praemissis quod nullo modo potest demonstrari quod quid est. COMMENTARIUM S. THOMAE 451 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod non potest demonstrari quod quid est, we per convertibiles terminos, nec per viam divisionis, hic (Q ostendit ulterius quod non potest quod quid est demonstrari, accipiendo J quod requiritur ad quod quid est. Et circa hoc duo facit·; primo, ostendit propositum [324]; secundo, concludit ex om­ nibus praemissis quod nullo modo quod quid est demonstrari possit; ibi [331]: Qualiter igitur definiens ((I) 2) etc. Circa primum duo facit: primo, inducit rationes proprias ad propositum; secundo, in­ ducit quamdam rationem communem ad id quod nunc dicitur, et ad id quod supra (3) di­ ctum est; ibi [330] : Ad utrosque autem (4) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod non potest demonstrari quod quid est p:r hoc quod accipiatur id quod pertinet ad rationem eius quod quid est; secundo, osten­ dit quod non potest demonstrari quod quid est huius rei, ex hoc quod accipitur quod quid est alterius rei; ibi [327] : Ex supposi­ tione autem (5) etc. Circa primum duo facit : primo, movet quaestionem; secundo, argumentatur ad pro­ positum; ibi [325] : An iterum accepit (6) etc. 452 [2]. Quaerit ergo primo [324], utrum contingat demonstrare quid sit aliquid secundunt suam substantiam, ex tali suppositione, per quam accipiatur quod quid erat esse ali­ cuius rei, ex illis conditionibus quae sunt propriae ei quod quid est. Puta si aliquis probet quod animal gressibile bipes sit quod quid est hominis, accipiens pro medio quod haec ratio convertitur-cum homine, et constat ex genere et differentia. Haec autem sola requiruntur ad hoc quod quid est, et totum hoc quod dictum est, est proprium ei quod quid est, quia est esse illi, scilicet ei quod est quod quid est: quasi dicat quod hoc quod est esse rationem convertibilem, ex genere et (I) Cf. lect. ΠΙ, n. 3. (!) n. 9. (J) Lect. praec. (4) n. 8. (5) n. 5. (6) n. 3. differentiis constantem, est omnino idem ei quod quid est. 453 [3]. Deinde cum dicit [325]: An ite­ rum accepit etc., obiicit ad praedictam quae­ stionem duabus rationibus, ostendens quod non potest quod quid est praedicto modo de­ monstrari. Quarum prima est, quia sicut praemissi (7) modi demonstrandi deficiunt in hoc quod accipiunt id quod quaeritur, ita est in pro­ posito. Accipitur enim et in hoc modo pro­ bationis quod quid erat esse; puta dum ac­ cipitur quod omnis ratio convertibilis, con­ stans ex genere et differentiis, significat quod quid est: et ita inconveniens est probatio. Necesse est enim id ad quod demonstratio inducitur, non supponere quasi medium; sed potius per aliud medium demonstrare. 454 [4]. Secundam rationem ponit ibi [326] : Amplius sicut neque in syllogismo etc.; quae sumitur ex similitudine syllogismi. Cum enim aliquis syllogizat, non oportet quod ac­ cipiat definitionem syllogismi ad syllogizandum; quia ea ex quibus procedit syllogismus, hoc modo se habent, quod semper quodlibet eorum est aut tota propositio, idest universalis seu maior, aut est pars, idest particularis seu minor, quae sumitur sub maiori. Et ita defi­ nitio syllogismi non est aliquid eorum ex quibus procedit syllogismus. Et similiter si aliquis velit syllogizare quod quid erat esse alicuius rei, non oportet quod accipiat quid sit quod quid erat esse: sed oportet hoc seor­ sum haberi in mente, praeter ea quae po­ nuntur in -definitione vel syllogismo. Huiusmodi enim rationes syllogismi et de­ finitionis se habent in definiendo et syllogizando, sicut regulae artis, ad quas debet aspi­ cere artifex in operando. Artifex autem qui facit cultellum, non facit operando regulam, secundum quam operatur: sed secundum re­ gulam, quam habet in mente, examinat an cultellus bene sit factus. Ita etiam ille qui syllogizat non accipit rationem syllogismi in syllogizando : sed per rationem syllogismi exa­ minat syllogismum factum an sit bonus. (7) — 341 — Lect. III et IV. L. II, 1. v IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Unde si aliquis dubitet, syllogismo facto, an sit syllogizatum vel non, poterit syllogizans obviare, ostendendo quod sit syllogi­ zatum, ostendendo quod syllogismus sit tale aliquid. Similiter etiam ei qui intendit syllogizare quod quid erat esse, convenit ut habeat seorsum in mente rationem eius quod quid erat esse: ut si aliquis dicat quod non est syllogizatum quod quid erat esse, ipse di­ cat quod immo, quia tale aliquid ponitur quod quid erat esse. Sic ergo patet quod syllogizans quod quid erat esse, neque debet sumere quid est syllogismus, neque quid est quod quid erat esse. 455 [5]. Deinde cum dicit [327] : Et si ex suppositione etc., ostendit quod non po­ test demonstrari quod quid est unius rei ex quod quid est alterius rei. Et circa hoc duo facit: primo, proponit quod intendit; secundo, probat propositum; ibi [328] : Etenim hic accipiens (89 ) etc. Dicit ergo primo [327] quod etiam non probatur quod quid est, si aliquis velit hoc probare ex suppositione quod quid est alte­ rius rei. Puta si aliquis sic procedat accipiens quod idem sit esse divisibili et malo, idest quod divisio sit quod quid est mali, et ulte­ rius argumentetur sic: In omnibus quae ha­ bens contrarium, contrarii est contrarium quod quid est; sed bono ést contrarium malum, et indivisibile est contrarium divisibili; sequitur ergo quod indivisibile sit quod quid est ipsius boni. Et sumuntur ista exempla secundum opi­ nionem Platonis (8), qui posuit quod eadem est ratio unius et boni. Videmus enim quod unumquodque appetit unitatem sicut proprium bonum. Unum autem est idem quod indivi­ sibile; et sic per oppositum sequitur quod malum sit idem quod divisibile. Unumquod­ que enim refugit divisionem sui, quia per hoc tendit ad diminutum et imperfectum. 456 [6]. Deinde cum dicit [328]: Etenim hic accipiens etc., probat propositum, scilicet quod non possit demonstrari quod quid est; et hoc duabus rationibus. Quarum prima est, quia etiam in hoc mo­ do probationis demonstrat aliquis accipiendo quod quid erat esse, et ita accipit quod opor­ tet probare. 457[7]. Secundam rationem ponit ibi [329] : Accipit autem ad demonstrandum etc.; et dicit quod non solum est inconveniens quod accipiatur quod quid erat esse ad demon­ strandum, sed et alterum inconveniens fit quod accipitur quod quid erat esse ad demonstrandum quod quid erat esse: quia etiam in demonstrationibus in quibus proba­ tur hoc de hoc, puta passio de subiecto, acci­ pitur pro medio quod quid erat esse, non tamen quod quid erat esse quod accipitur, est ipsummet quod debet concludit, vel ali­ (8) n. seq. (9) In Parmenide. 454-459 quid quod habeat eamdem rationem et con­ vertatur. Eamdem autem rationem habet quod bonum sit indivisibile, et malum divisibile; et haec duo convertuntur, quia posito uno po­ nitur alterum, et e converso. 458[8]. Deinde cum dicit [330]: Ad utrosque autem et secundum divisionem etc., inducit rationem communem contra eum qui demonstrat ex suppositione et divisione; et dicit quod eadem oppositio habet locum con­ tra utrosque, scilicet contra eum qui vult de­ monstrare quod quid est per divisionem, et contra eum qui utitur suppositione quod quid est in syllogismo. Manifestum est enim quod definitio significat unum aliquid: unde ea quae ponuntur in definitione, ad significan­ dum unitatem, debent poni absque· copula; puta ut dicatur quod homo est animal gres­ sibile bipes, non autem debet dici quod homo sit animal et bipes. Unde si aliquis vult pro­ bare quod quid est, oportet quod probet ex his, quae assumuntur, fieri unum. Sed non est necessarium, secundum prae­ dictas vias divisionis et suppositionis, quod ex his quae accipiuntur ad definiendum, fiat unum praedicatum: sed poterit esse quod sint multa, puta si dicatur quod homo est gram­ maticus et musicus. Videtur igitur quod se­ cundum vias praedictas, non probetur quod quid est. 459 [9]. Deinde cum dicit [331]: Qualiter igitur definiens etc., concludit ex praemissis quod nullo modo potest probari quod quid est; et dicit: si igitur neque per terminos con­ vertibiles, neque per divisionem, neque per suppositionem demonstratur quod quid est, quomodo igitur definiens poterit demonstrare substantiam rei vel quod quid est? Iam enim ex praemissis patet quod non probat, sicut manifestum faciens ex his quae sunt per se nota, quod necesse sit alterum aliquid sequi per ea quae dicta sunt, quod requiritur ad demonstrationem. Relinquitur autem praeter tres modos quar­ tus modus, qui est per inductionem. Sed nec contingit probare quod quid est per singu­ laria manifesta, ita scilicet quod aliquid prae­ dicetur de omnibus, et non sit aliquid eorum quod aliter se habeat: quia sic inducendo non demonstrabit quod quid est, sed demonstra­ bit aliquid esse vel non esse, puta quod om­ nis homo est animal, vel nullus homo est lapis. Nullus autem alius modus relinquitur ad demonstrandum quod quid est: nisi forte modus demonstrationis qui est ad sensum, sicut cum aliquid demonstratur digito. Mani­ festum est autem quod hic modus non potest competere in proposito: quia quod quid est non est obiectum sensus, sed intellectus, ut dicitur in III De anima (10). Relinquitur ergo quod nullo modo possit demonstrari quod quid est. (10) — 342 — Cap. IV, n. 7 seqq; Comment. S. Th. lect. VIII. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. 11, 1. vj LECTIO VI. (nn. 460-469; [332-340]). Utrum quod quid est possit ostendi demonstratione vel definitione. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput VII) 332. (7) Amplius autem quomodo monstra­ bit quod quid est? Necesse est enim scientem quod quid est homo, aut aliud quodcumque, scire quia est. Quod enim non est, nullus scit qtiod quid est; sed quid significat oratio quidem aut no­ men, cum dico tragelaphus; quid au­ tem est tragelaphus impossibile est scire. 333. At vero si demonstrabit quid est et quia est, et qualiter eadem ratione mon­ strabit? Definitio enim unum aliquid manifestat et demonstratio. Id autem quod quid est homo, et esse hominem, aliud est. 334. Postea et per demonstrationem dicimus necessarium esse demonstrare omne quia est, nisi substantia sit: esse autem nulla substantia est. Non enim est ge­ nus quod est. Demonstratio itaque erit quia est: quod vere et nunc faciunt scientiae. Quid enim significat trian­ gulus, accipit geometra; quia autem est, demonstrat. Quid igitur monstrabit de­ finiens? Quid est triangulus. Sciens ita­ que aliquis definitione quid est, si est non sciet. Sed impossibile est. 335. Manifestum autem est et secundum nunc modos terminorum, quod non demonstrant definientes quia est. Si enim et est ex medio aliquod aequale, sed propter quid est quod definitur, et 336. 337. 338. 339. 340. propter quid est circulus? Esset enim utique et montis aenei dicere ipsum. Neque enim quia possibile sit esse quod dicitur, assignant termini, neque quod illud est, cuius dicunt esse defi­ nitionem; sed semper licet dicere et propter quid. Si ergo definiens demonstrat aut quid est, aut quid significat nomen, si non est ullo modo eius quod quid est, erit utique definitio et ratio nominis idem significans. Sed inconveniens est. Primum quidem, quia et non substantiarum utique esset definitio, et eorum quae non sunt; si­ gnificare enim est et quae non sunt. Amplius omnes rationes definitiones essent; esset enim utique nomen pone­ re cuilibet rationi. Quare terminis uti­ que disputabimus omnes, et Ilias defi­ nitio erit. Amplius neque una scientia demonstrat utique quia hoc nomen eius quod quid est significat: neque definitiones igitur hoc assignant. Ex his igitur neque definitio et syllo­ gismus idem videntur esse, neque eius­ dem syllogismus et definitio. Adhuc autem quod neque definitio nihil de­ monstrat, neque monstrat. Neque quod quid est neque definitione, neque de­ monstratione cognoscere est SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Praenotamen. Quia non entis non est aliqua quidditas vel essentia, quicunque scit quod quid est alicuius rei, debet scire rem illam esse, vel saltem esse possibilem. 3. Quod quid est non potest ostendi per demonstrationem. Et primo, quia cum aliud sit — 343 — L. II, 1. vi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 460-463 quod quid est et aliud quia est, et demonstratio nonnisi unum concludat, non possunt una eademque demonstratione concludi quid est et quia est. 4. Deinde, quia per demonstrationem non concluditur nisi unum, quod est esse seu quia est rei demonstratae: si enim concluderetur quod quid est, hoc solum concluderetur, et illud posset sciri sine cognitione an sit; quod est impossibile. 5. Tertio, manifestatur idem quod est conclusum in praecedenti ratione (quod scilicet de­ monstrans quid est, non demonstrat quia est), per exempla definitionum quae sunt in usu, quaecunque manifestant quid est. 6. Utrum quod quid est possit ostendi definitione? Disputatur pro parte negativa. Si enim quod quid est ostendi posset definitione, sequeretur quod definitio significans quod quid est, nihil esset aliud quam ratio significans idem quod nomen; quod est inconveniens. 7. Nam primo, exinde sequeretur quod, cum etiam quae non sunt substantia, nec sunt uni­ versaliter entia, aliquo nomine significentur, definitio esset etiam non substantiarum et non entium. 8. Deinde, sequeretur quod quaelibet oratio esset definitio, quia cuilibet orationi aliquid si­ gnificanti imponitur nomen. 9. Tertio, quia nulla scientia demonstrat quod tale nomen significet talem rem; ergo neque definitio significat solam nominis interpretationem. 10. Epilogus praecedentium. COMMENTARIUM S. THOMAE 460 [1]. Potsquam Philosophus ostendit quod non contingit demonstrare quod quid est, inducendo per singulos modos quibus ali­ quid demonstrari potest, hic ostendit propo­ situm per rationes communes. Et circa hoc tria facit : primo, praemittit quoddam quod est necessarium ad propositum ostendendum [332]; secundo, ostendit propo­ situm; ibi [333] : At vero si demonstrabit quod quid est (*) etc.; tertio, epilogat quae dicta sunt; ibi [340] : Ex his igitur neque definitio (2) etc. 461 [2]. Dicit ergo primo [332] quod non videtur esse possibilis aliquis modus, quo ali­ quis demonstrat quod quid est esse hominis; et hoc ideo, quia necesse est quod quicun­ que scit quod quid est esse hominis, vel cuius­ cunque alterius rei, quod sciat rem illam esse (3). Quia enim non entis non est aliqua quidditas vel essentia, de eo quod non est, nullus potest scire quod quid est; sed potest scire significationem nominis, vel rationem ex pluribus nominibus compositam: sicut potest aliquis scire quid significat hoc nomen tra­ gelaphus (4) vel hircocervus, quod idem est, quia significat quoddam animal compositum ex hirco et cervo; sed impossibile est scire quod quid est hircocervi, quia nihil est tale in rerum natura. 462 [3]. Deinde cum dicit [333]: At vero si demonstrabit quid est etc., ex eo quod praemissum est, procedit ad propositum osten­ dendum. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quod non potest ostendi quod quid est de­ monstratione; secundo, quod non potest osten­ ti) (2) (3) (4) n. 3. n 10. Cf. lib. I, lect. II. n. 5. Cf. Perih., lib. I, lect. III, n. 13. di definitione; ibi [336] : Si ergo et definiens demonstrat (5) etc. Circa primum ponit tres rationes; quarum prima talis est [333]. Sicut definitio inducitur ad manifestandum aliquid unum, in quantum scilicet ex partibus definitionis fit unum per se, non per accidens, ita etiam oportet quod demonstratio, quae utitur definitione tan­ quam medio, unum aliquid demonstret: opor­ tet enim conclusionem esse medio proportionatam. Et ita patet quod per unam et eam­ dem demonstrationem non possunt diversa demonstrari. Sed aliud est quod quid est homo, et esse hominem: in solo enim primo essendi Prin­ cipio, quod est essentialiter ens, ipsum esse et quidditas eius est unum et idem; in om­ nibus autem aliis, quae sunt entia per parti­ cipationem, oportet quod sit aliud esse et quidditas entis. Non est ergo possibile quod eadem demonstratione demonstret aliquis quid est et quia est. 463 [4]. Secundam rationem ponit ibi [334] : Postea et per demonstrationem etc.; quae talis est. Secundum commune sapientum dictum, necessarium est quod omne, idest to­ tum quod per demonstrationem demonstra­ tur, sit ipsum quia est, nisi forte aliquis dicat quod hoc ipsum quia est sit substantia alicuius rei. Hoc autem est impossibile. Hoc enim ipsum quod est esse, non est substantia vel essentia alicuius rei in genere existentis. Alioquin oporteret quod hoc quod dico ens esset genus, quia genus est quod praedicatur de aliquo in eo quod quid (6). Ens autem non est genus (7), ut probatur in III Metaph. (’), (5) n. 6. (6) Cf. lect. 111, nn. 6, 8. (7) Cf. I Perih., lect. VIII, n. 6. (8) Comment. S. Th. lect. VIII; Ed. Did., lib. Π, cap. Ill, η. 8 seqq. — 344 — 463-469 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Et propter hoc etiam Deus, qui est suum esse, non est in genere. Si autem quia est esset substantia alicuius rei, simul cum aliquis ostenderet quia est, ostenderet quid est, et ita non totum quod demonstratio demonstrat, esset quia est. Illud autem est falsum. Ergo patet quod demon­ stratio solum demonstrat quia est. Demon­ strat enim enunciationem aliquam, quae si­ gnificat esse vel non esse. Et hoc etiam apparet in processu scientia­ rum. Geometra enim accipit quid significat hoc nomen triangulus, et demonstrat quod sil, puta cum demonstrat super lineam rectam datam triangulum aequilaterum constituere. Si igitur aliquis demonstraret solum quid est triangulus, praeter morem demonstrationum quibus utuntur scientiae, non demonstraret hoc totum quod est triangulum esse, sed de­ monstraret solum hoc quod dico triangulum. Sicut enim propter hoc quod esse non est substantia rei, ille qui demonstrat esse, hoc solum demonstrat (9); ita si aliquis demon­ straret quid est, hoc solum demonstraret. Se­ queretur igitur quod aliquis sciens per defi­ nitionem quid est, nesciret an est, quod est impossibile, ut ex praedictis (10) patet. 464 [5]. Tertiam rationem ponit ibi [335]: Manifestum autem est secundum nunc etc.; quae per exempla consuetarum definitionum manifestat idem, quod in praecedenti ratione est conclusum, scilicet quod monstrans quid est non monstrat quia est. Unde dicit mani­ festum esse non solum secundum praedicta, sed etiam secundum modos terminorum f11), idest definitionum, quae nunc sunt in usu, quod illi qui definiunt, non manifestant quia est. Puta qui definit circulum, dicens quod est aliquid ex cuius medio lineae ad circumfe­ rentiam ductae sunt aequales, adhuc restat quaestio propter quid oporteat poni esse id quod definitur; puta propter quid oporteat poni quod sit circulus, qui praedicto modo definitur. Convenit enim aliquam similem ra­ tionem dicere montis aenei, puta quod est corpus aeneum in altum et usquequaque dif­ fusum; et tamen adhuc restat quaerere an sit aliquid tale in rerum natura. Et hoc ideo quia termini, idest rationes de­ finitivae, non declarant quod illud de quo assignantur, aut sit aut possibile sit esse; sed semper, assignata tali ratione, licet quaerere quare oporteat tale aliquid esse. Sic igitur patet quod impossibile est quod simul de­ monstretur quid est et quia est. 465 [6]. Deinde cum dicit [336]: Si ergo definiens demonstrat etc., ostendit quod non potest ostendi quod quid est definitione (12), ducendo ad inconveniens. (9) Cf. n. praec. (10) n. 2. (11) Cf. I Perih., lect. IV. n. 2. (12) Cf. n. 3. L. II, 1. vi Unde primo, ostendit quid ex hoc sequatur; secundo, ostendit illud quod sequitur esse in­ conveniens; ibi [337] : Sed inconveniens (13) etc. Dicit ergo primo [336] quod, cum ille qui deficit, possit ostendere vel quid est, vel tan­ tum quid significat nomen, non propter hoc oportebit quod definitio sit manifestativa ipsius quod quid est, quod proprie ad defi­ nitionem pertinet: alioquin sequetur quod definitio significans quod quid est, nihil sit aliud quam ratio significans idem quod no­ men: non enim super talem rationem addit aliquid definitio, nisi quia significat essentiam alicuius rei. Unde si non sit aliqua res, cuius essentiam definitio significet, nihil differt de­ finitio a ratione exponente significationem alicuius nominis. 466 [7]. Deinde cum dicit [337]: Sed in­ conveniens est etc., ostendit inconveniens esse quod definitio nihil sit aliud quam ratio exponens nominis significa'tionem. Et hoc tribus rationibus. Quarum prima est, quia contingit etiam ea quae nec sunt sub­ stantia, nec sunt universaliter entia, aliquo nomine significare. Quodlibet autem nomen per aliquam interpretationem exponi potest. Si ergo nihil aliud esset definitio quam ratio interpretativa nominis, sequeretur quod defi­ nitio posset esse non substantiarum et tota­ liter non entium. Quod patet esse falsum. Ostensum est enim in VII Metaph. (14) quod definitio principaliter quidem est substantiae, aliorum autem in quantum se habent ad sub­ stantiam. 467 [8]. Secundam rationem ponit ibi [338]: Amplius omnes rationes etc.; quae talis est. Cuilibet rationi, idest orationi ali­ quid significanti, est imponere aliquod nomen ei correspondens, quod per illam rationem manifestatur. Si ergo nihil aliud sit definitio quam ratio interpretativa nominis, sequeretur quod omnes rationes essent definitiones: et ita sequetur quod, cum disputamus vel collo­ quimur ad invicem, ipsae disputationes vel collocutiones nostrae sint quaedam definitio­ nes; et similiter sequetur quod Ilias, idest poëma Homeri de bello Troiano, sit quaedam definitio. 468 [9]. Tertiam rationem ponit ibi [339]: Amplius neque una scientia etc.; quae talis est. Nulla scientia demonstrat quod tale no­ men significet talem rem. Nomina enim si­ gnificant ad placitum; unde oportet hoc sup­ ponere secundum voluntatem instituentis (15). Manifestum est autem quod in qualibet scien­ tia dantur aliquae definitiones. Manifestum est ergo quod definitiones non significant hoc, scilicet solam nominis interpretationem. 469 [10]. Deinde cum dicit [340]: Ex his (13) n. seq. (14) Comment. S. Th. lect. IV; Ed. Did., lib. VI, cap. IV. η. 8 seqq. (15) Cf. I Periher., lect. II, n. 8. L. Π, 1. vi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM igitur neque definitio etc., epilogat quae di­ sputative praemissa sunt. Et dicit quod ex praemissis videtur sequi quod definitio et syl­ logismus non sunt idem, neque de eodem; et quod definitio nihil demonstret, quia non est de eodem de quo est demonstratio. Et simi­ liter videtur esse ostensum quod non est pos­ 469 sibile cognoscere quod quid est, neque per definitionem, neque per demonstrationem; quia definitio solum ostendit quid, et demon­ stratio ostendit quia est. Sed ad cognitionem quod quid est requiritur cognitio quia est, ut dictum est. — 346 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. vu LECTIO VII. (nn. 470-478; [341-347]). De duobus modis, logico et demonstrativo, manifestandi quod quid est. SCHEMA (Lect. VII, VIII; nn. 470-489; [341-353]). 4 7 9 -4 8 9 (3 4 8 -3 5 3 1 · n n - 4 7 0 -4 7 8 [3 4 1 -3 4 7 ]· Postquam disputative inquisivit qualiter cognoscatur definitio et quod quid est, hic determinat veritatem 470 [341]. / I) Dicit de quo est intentio 470 [341]. II) Exequatur propositum 471 [342]. A) Quantum ad ipsum quod quid est 471 [342]. 1) Ponit modum logicae probationis 471 [342]. a) Resumit quod iam supra manifestatum est, scii, quod idem est scire quod est, et scire causam quaestionis an est 471 [342]. b) Concludit 472 [342]. / 2) Ponit modum demonstrativae probationis 473 [343]. a) Ostendit quomodo manifestetur quod quid est per demonstrationem in aliquibus 473 [343]. a’) Praemittit quaedam necessaria ad propositum ostendendum 474-476 [343-345]· b’) Manifestat propositum secundum praemissa 477 [346]. c’) Epilogat 478 [347]. b) Ostendit quod hoc non est possibile in omnibus 479 [348]. B) Quantum ad definitionem 483 [349]. 1) Ostendit qualiter definitio se habeat ad demonstrationem 483 [349]. a) Proponit unum modum definitionis significantis quid est 483 [349]. b) Alium modum 485 [350]. c) Ostendit qualiter utraque definitio se habeat ad demonstrationem 486 [350 bis]. 2) Manifestat quod dixerat per exempla 487 [351]. a) Manifestat per exempla quae dicta sunt 487 [351]. b) Colligit ex praemissis quot sunt modi definitionum per respectum ad de­ monstrationem 488 [352]. a’) Resumit quoddam quod supra dixerat 488 [352]. b’) Epilogat quae dicta sunt 489 [353]. ( ' i — 347 — L IL 1. vu IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput VIII 341. (8) Iterum autem speculandum est quid horum dicitur bene et quid non bene; et quid sit definitio, et eius quod quid est numquid quodammodo est demon­ stratio aut definitio, aut nullo modo. 342. Quoniam autem, sicut diximus, idem est scire quod quid est, et scire causam ipsius si est. Ratio autem huius est, quoniam est aliqua causa. Et haec aut eadem aut alia est. Et si utique alia est, aut demonstrabilis aut indemon­ strabilis est. Si igitur est alia et con­ tingit demonstrare, necesse est medium causam esse, et in figura prima de­ monstrari. Universale enim et praedi­ cativum est quod demonstratur. Unus quidem igitur modus nunc exquisitus per aliud quod quid est monstrare: ho­ rum enim quod quid est necesse est medium esse quid est, et propriorum proprium. Quare hoc quidem monstra­ bit, illud vero non monstrabit, eorum quod quid erat esse eiusdem rei. Hic quidem igitur modus quod non sit de­ monstratio dictum est prius; sed est logicus syllogismus ipsius quod quid est. 343. Quo autem modo contingat dicemus, dicentes iterum ex principio. Sicut enim propter quid quaerimus habentes quia, aliquando autem et simul manifesta fiunt; sed neque prius propter quid pos­ sibile est cognoscere quam quia; ma­ nifestum est quod similiter et quod quid erat esse non sine quia est. Im­ possibile enim est scire quid est, igno­ rantes si est. 344. Hoc autem si est, aliquando quidem secundum accidens habemus, aliquan­ do vero habentes quid ipsius rei; ut tonitruum, quoniam sonus quidam ne­ bularum est, et defectum, quoniam pri­ vatio quaedam luminis est, et homi­ nem, quoniam animal quoddam est, et animam, quoniam seipsum movens. 345. Sed quaecunque quidem secundum ac­ cidens scimus quia sunt, necesse est nullo modo habere se ad quid est. Ne­ que enim scimus quia sunt: quaerere autem quid est, non habentes quia est, nihil quaerere est. Secundum quaecun­ que autem habemus quid, facile est quaerere. Quare quemadmodum habe­ mus quia est, sic habemus ad id quod quid est. 346. Quorum igitur habemus aliquid ipsius quod quid est, primum quidem sit de­ fectus in quo A, luna in quo C, op­ positio terrae in quo B. Utrum qui­ dem igitur deficit aut non, B quaerere est utrum est aut non. Hoc autem ni­ hil differt quaerere, quam si est ratio ipsius; et si sit hoc, et illud dicimus esse. Aut qualis contradictionis est ra­ tio? utrum habendi duos rectos aut non habendi? Cum autem inveniamus, si­ mul quia et propter quid est scimus, si per media sit. Si vero non, quia; propter quid autem non. Sit igitur lu­ na C, defectus A, lunam plenam um­ bram non posse facere nullo nostrum medio existente manifesto, in quo B. Si igitur in C est B, quod est lunam non posse facere umbram cum nullus nostrum medius sit, in hoc autem A quod est deficere: quia deficit quidem manifestum est, sed propter quid non­ dum; et quia defectus est quidem sci­ mus, quid autem est nescimus. Cum manifestum autem est quia A in C sit. sed propter quid, est quaerere B, est quaerere quid est, utrum si obiectio, aut conversio lunae, aut extinctio. Hoc autem est ratio alterius termini, ut in his quae sunt ipsius A: est enim de­ fectus obiectio terrae. Quid est toni­ truum? ignis extinctio in nube. Pro­ pter quid tonat? propter extingui ignem in nube. Sit nubes C, tonitruum A, extinctio ignis B. In C igitur nube est B, extinguitur enim in ipsa ignis; huic autem A sonus, et est B ratio ipsius A primi termini. Si autem iterum huius aliud medium sit, ex reliquis erit ra­ tionibus. 347. Quomodo quidem igitur accipitur quid est et fit notum, dictum est: quare syl­ logismus quidem ipsius quid est non fit, neque demonstratio; manifestum tamen est per syllogismum et demon­ strationem. Quare neque sine demon­ stratione est cognoscere quid est, cuius est causa alia, neque est demonstratio ipsius, sicut et in oppositionibus di­ ximus. — 348 — 470-471 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. vu SYNOPSIS 1. Textus argumentum et divisio. 2. Praenotiones quaedam. - a) Quia oportet quod eius quod est rem esse, sit aliqua causa; ideo idem est de re aliqua scire quid est, et scire causam quaestionis an sit; sicut idem est scire propter quid, et scire causam quaestionis quia est. - b) Causa autem essendi alicuius rei aut est eadem cum ipsius rei essentia (uti sunt causae materialis et formalis); aut est alia a rei essentia (causae efficiens et finalis). Ex causa efficiente non potest fieri demonstratio effectus, quando effectus non ex necessitate sequitur causam agentem. Sed per causam finalem, suppo­ sito fine, sequitur ex necessitate quod sit id quod est ad finem: hinc facta tali suppositione, fieri potest demonstratio per causam finalem ad concludendum id quod est ad finem. 3. De modo logico manifestandi quod quid. - Quoties esse causa est ipsa essentia, et simul habeatur aliqua causa ab essentia ipsa diversa, quae talis sit per quam possit demonstrari (secundum quod dictum est in praenotamine b), potest per unum quid est (hoc est per unam causam) concludi aliud (seu alia essendi causa). Attamen licet conclusio sit demonstrativa, qua­ tenus conclusio, est solummodo logica seu probabilis, quatenus concludit quod quid est. Con­ cluditur enim propositio, in qua praedicatum affirmatur de subiecto; quin tamen demonstretur praedicatum conclusum esse quod quid est, seu esse ipsum subiectum definitum. 4. Textus subdivisio. - De modo quo in aliquibus manifestatur quod quid est per demon­ strationem, in sensu num. praeced. 5. Praenotamen primum ad solutionem quaestionis. Comparatio quod quid est ad propter quid. De re aliqua potest a nobis cognosci quia, et ignorari propter quid; potest utrumque simul cognosci; sed impossibile est ut cognoscatur propter quid et ignoretur quia. Similiter potest sciri quia (quia res simpliciter est, seu si sit vel an sit) ignorato quod quid erat eius; potest utrumque simul cognosci; sed impossibile est cognoscere quod quid erat, ignorato an sit. 6. Praenotamen alterum. Rem aliquam esse (quia est simpliciter, seu an sit), quin sciamus perfecte de ipsa quid est, scire possumus dupliciter: uno modo per aliquod eius accidens; alio modo, si res est composita, per aliquid essentiae eius. 7. Praenotamen tertium. Quia autem accidentia neque vere manifestant nobis quod res sint, ideo nullo modo accidentia se habent ad hoc quod cognoscamus de rebus quid est. 8. Per exempla eclipsis lunae et tonitrui manifestatur modus demonstrativus ostendendi quid rei per causam, quae est propter quid, et assumitur ut medium syllogizandi. 9. Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 470 [1]. Postquam Philosophus disputa­ est; secundo, quantum ad definitionem, quae tive inquisivit qualiter cognoscatur definitio est ratio significativa eius; ibi [349] : Defi­ et quod quid est, hic determinat veritatem. nitio autem quoniam dicitur ratio (3) etc. Et primo, dicit de quo est intentio [341]; ' Circa primum, ponit duos modos manife­ secundo, exequitur propositum; ibi [342] : standi quod quid est. Et primo, ponit modum Quoniam autem sicut diximus (*) etc.; tertio, logicae probationis; secundo, modum demon­ epilogat quae dicta sunt; ibi [353] : Manife­ strativae probationis; ibi [343] : Quo autem stum est igitur ex dictis (12) etc. modo contingat (4) etc. Dicit ergo primo [341] quod iterum post Circa primum, resumit primo [342] id quod supra manifestatum est (s), scilicet quod idem disputativum processum, considerandum est, est scire quid est, et scire causam quaestionis determinando veritatem, quid praedictorum dicatur bene et quid non bene: et hoc tam an est; sicut idem est scire propter quid, et scire causam quaestionis quia est. Ratio au­ circa ipsam definitionem, ut consideremus quid sit ipsa definitio, quam etiam circa tem huius, scilicet quod idem sit scire quid ipsum quod quid est, ut consideremus utrum est, et scire causam ipsius si est, ista est, quia oportet quod eius quod est rem esse, sit ali­ possit aliqualiter manifestari demonstratione vel definitione, vel nullo modo. qua causa: propter hoc enim dicitur aliquid causatum, quod habet causam sui esse. 471 [2]. Deinde cum dicit [342]: Quo­ Haec autem causa essendi aut est eadem, niam autem sicut diximus etc., exequitur pro­ scilicet cum essentia ipsius rei, aut alia. Eapositum. Et primo, quantum ad ipsum quod quid (1) n. seq. (2) Lect. seq. n. 11. (3) Lect. seq. n. 5. (4) n. 4. (5) Lect. I, n. 4 seqq. — 349 — L. II, 1. vn IN POSTERIORUM ANALYTICORUM dem quidem, sicut forma et materia, quae sunt partes essentiae; alia vero, sicut efficiens et finis: quae quidem duae causae sunt quo­ dammodo causae formae et materiae, nam agens operatur propter finem et unit formam materiae. Et si accipiamus causam quae est alia ab essentia rei, quandoque quidem est causa talis per quam possit fieri demonstratio, quandoque autem non. Non enim ex omni causa agente sequitur ex necessitate effectus. Ex suppositione autem finis sequitur quod sit id quod est ad finem, ut probatur in II Phy­ sicorum (6). 472 [3]. Supponamus ergo quod sit ali­ quis effectus, cuius esse causa sit non solum ipsa essentia rei, sed habeat etiam aliquam aliam causam, et sit talis per quam possit demonstrari; puta si dicamus quod si' homo pertingit ad beatitudinem, necesse est praeexi­ stere virtutem. Accipiamus autem quod essen­ tia virtutis sit habitus operans secundum ra­ tionem rectam. Potest ergo demonstrari esse aliquem habitum secundum rectam rationem operantem, si sit aliquis habitus ad beatitu­ dinem perducens. Accipiatur ergo pro medio illa causa alia, quae est demonstrativa, et for­ metur syllogismus in prima figura: quod ne­ cesse est fieri quia oportet quod quid est uni­ versaliter et affirmative praedicari de re cuius est. Syllogizabitur ergo sic: Omnis habitus perducens ad beatitudinem est habitus secun­ dum rectam rationem operans; sed virtus est huiusmodi; ergo etc. Concludit ergo quod iste modus, qui est nunc inquisitus, est unus mo­ dus ostendendi quod quid est per aliud, quod est causa. Et quod iste modus sit conveniens patet, quia necesse est, sicut supra (7) dictum est, quod medium ad probandum quod quid est accipiatur ipsum quid est, et similiter medium ad probandum aliqua propria accipiatur ali­ quid proprium. Est autem considerandum quod, cum quid est sit causa ipsius esse rei, secundum diver­ sas causas eiusdem rei potest multipliciter quod quid est eiusdem rei assignari. Puta quod quid est domus potest accipi per comparatio­ nem ad causam materialem, ut dicamus quod est aliquid compositum ex lignis et lapidibus; et etiam per comparationem ad causam fina­ lem, ut dicamus quod est artificium praepara­ tum ad habitandum. Sic ergo continget quod, cum sint multa quod quid est eiusdem rei, aliquod illorum monstrabitur, et aliquod non monstrabitur, sed supponetur (8). Unde non sequitur quod sit petitio principii, quia aliud quod quid est supponitur, et aliud probatur. Nec tamen est modus probandi quod quid est demonstrative, sed logice syllogizandi; quia non sufficienter per hoc probatur quod id quod concluditur, sit quod quid est illius (6) Cap. IX; Comment. S. Th. lect. XV. (7) Lect. III. (8) Cf. lect. V. n. 7. 471-475 rei de qua concluditur, sed solum quod in­ sit ei. 473 [4]. Deinde cum dicit [343]: Quo autem modo etc., ostendit quomodo per de­ monstrationem possit accipi quod quid est. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quomodo manifestetur quod quid est per de­ monstrationem in aliquibus; secundo, osten­ dit quod non est ita in omnibus; ibi [348]: Est autem quorumdam (9) etc. Circa primum tria facit: primo, praemittit quaedam quae sunt necessaria ad propositum ostendendum; secundo, manifestat proposi­ tum; ibi [346] : Quorum igitur habemus (10) etc.; tertio, epilogat; ibi [347]: Quomodo qui­ dem igitur C11) etc. 474 [5]. Circa primum [343] praemittit tria; quorum primum est comparatio quae­ dam ipsius quod quid est ad propter quid. Dicit ergo quod ad ostendendum quomodo contingat accipere quod quid est per demon­ strationem, oportet iterum a principio resu­ mere. Ubi considerandum occurrit quod du­ pliciter se habet aliquis ad cognoscendum propter quid. Quandoque enim habemus quia in nostra cognitione, et quaerimus adhuc pro­ pter quid; quandoque autem simul manifesta sunt nobis utraque; tertium autem est impos­ sibile, ut scilicet prius cognoscat aliquis de aliqua re propter quid quam quia. Et simi­ liter est de eo quod quid erat esse: quia ali­ quando scimus rem esse, nec tamen perfecte scimus quid sit; aliquando autem simul sci­ mus utrumque; sed tertium est impossibile, ut scilicet sciamus quid est, ignorantes si est (12). 475 [6]. Secundum ponit ibi [344]: Hoc autem si est etc.; et dicit quod rem aliquam esse possumus scire, absque eo quod sciamus perfecte quid est, dupliciter. Uno modo, se­ cundum quod cognoscimus aliquod accidens eius, puta si per velocitatem motus existime­ mus leporem esse; alio modo, per hoc quod cognoscimus aliquid de essentia eius. Quod quidem est possibile in substantiis compositis, ut puta si comprehendamus hominem esse per hoc quod est rationalis, nondum cogni­ tis aliis, quae complent essentiam hominis. In substantiis vero simplicibus hoc non con­ tingit; quia non potest cognosci aliquid de substantia simplicis rei, nisi tota cognoscatur, ut patet in IX Metaphys. (13). Oportet autem quod qui cognoscit aliquam rem esse, per aliquid rei illud cognoscat: et hoc vel est aliquid praeter essentiam rei, vel aliquid de essentia ipsius. Et de hoc ponit exemplum, puta si cognoscamus tonitruum esse, propter hoc quia percipimus quemdam (9) Lect. seq. (10) n. 8. (11) n. 9. (12) Cf. lect. praec. n. 4. (13) Commen. S. Th. lect. XI; Ed. Did., lect. VIII, cap. X, n. 3 seq. — 35° — 475-478 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM sonum in nubibus: quod quidem pertinet ad essentiam tonitrui; non tamen est tota toni­ trui essentia, quia non omnis sonus nubium est tonitruum. Et similiter si cognoscamus de­ fectum, idest eclipsim solis vel lunae esse, propter hoc quod est quaedam privatio lu­ minis; cum tamen non omnis privatio lumi­ nis sit eclipsis. Et eadem ratio est si ali­ quis percipiat hominem esse, propter hoc quod est quoddam animal; vel si percipiat animam esse propter hoc quod est aliquid seipsum movens. 476 [7]. Tertium ponit ibi [345]: Sed quaecunque quidem etc.; et dicit quod illa de quibus scimus quia sunt per aliquod accidens ipsorum, nullo modo per hoc se habent ad hoc quod cognoscamus de ipsis quid est; quia nec etiam huiusmodi accidens vere scimus ea esse. Scimus quidem esse eorum accidentia; sed quia accidentia non sunt ipsae res, non propter hoc vere scimus ipsas res esse. Va­ num autem est quaerere quid est, si aliquis nesciat quia est; sed illa de quibus scimus ea esse per aliquid ipsorum, facilius possunt cognosci a nobis quid sunt. Unde manife­ stum est quod sicut nos habemus ad cogno­ scendum quia est aliquid, ita nos habemus ad cognoscendum quid est. 477 [8]. Deinde cum dicit [346]: Quorum igitur habemus aliquid etc., manifestat pro­ positum secundum praemissa; et dicit quod in his quae scimus esse per hoc quod cogno­ scimus aliquid essentiae eius, accipiamus pri­ mo tale exemplum. Sit defectus, idest eclipsis, in quo A, quae est maior extremitas; luna in quo C, quae est minor extremitas; oppositio terrae directa inter lunam et solem in quo B, quod est medium. Idem igitur est quaerere utrum deficiat luna vel non, et quaerere utrum B sit vel non : quaerere autem utrum B sit vel non, nihil differt quam quaerere si est aliqua ratio ipsius defectus. Nam B, idest oppositio terrae, est ratio defectus lunae; et si sit oppositio terrae, et illud dicimus esse, scilicet defectum lunae. Aut similiter si quaeramus qualis sit ratio contradictionis, utrum scilicet in habendo duos rectos vel non habendo sit contradictio. Cum autem inveniamus esse id quod quae­ rimus, puta esse defectum, simul sciemus quia et propter quid, si inveniatur propositum per medium debitum, quod est causa. Si vero non, sed per aliquod extrinsecum, sciemus quia, sed non propter quid. Puta si sit lu­ na C et defectus A, accipiamus pro medio, quod est B, hoc quod luna non potest fa­ cere umbram aliquo nostrum medio existente. cum sit plenilunium. Luna enim, quandocunque non deficit, facit umbram interposito ali­ quo corpore: sed hoc quod est non posse facere umbram, non est causa defectus, sed potius effectus. Si ergo B praedicetur de C (quia scilicet luna non potest in plenilunio facere umbram aliquo nostrum medio exi­ stente), et iterum si in hoc medio sit A (idest L. II, 1. vu si accipiatur quod quandocunque hoc accidit, luna deficit), manifestum erit lunam deficere. Sed propter quid luna deficiat, nondum erit manifestum. Et similiter sciemus quia est de­ fectus, sed nesciemus quid est defectus, quan­ do manifestum est quod A est in C, idest quod luna deficit. Et sicut in praedicto exemplo nec scitur propter quid est, nec scitur quid est, ita quae­ rere propter quid est, nihil aliud est quam quaerere quid est. Puta si quaeramus quare deficit luna, utrum deficiat propter hoc quod obiicitur terra in medio inter solem et lu­ nam; vel hoc fiat per conversionem lunae, ut scilicet tunc vertatur versus nos superficies lunae quae est tenebrosa, ut quidam dixerunt; vel etiam lunare lumen extinguatur in aliquo humido. Quaerere autem utrum propter ali­ quam harum causarum fiat defectus lunae, nihil est aliud quam quaerere utrum defectus lunae sit obiectio terrae, aut conversio lunae, aut extinctio luminis eius. Et hoc medium est ratio alterius extremitatis, sicut in praemissis exemplis est ratio ipsius A, quod est maior extremitas; quia defectus lunae nihil est aliud quam obiectio facta lunari lumini a terra. Ponit etiam aliud exemplum: ut si quaera­ mus quid est tonitruum. Et dicatur, secun­ dum opinionem Anaxagorae et Empedoclis, quod est extinctio ignis in nube. Secundum vero opinionem eius in II Meteororum (14), tonitruum fit ex percussura exhalationis sic­ cae in frigiditate ad nubes. Utitur autem multoties in exemplis opinionibus aliorum. Si ergo secundum praedictam opinionem quaeratur, propter quid tonat: respondetur, propter hoc quod extinguitur ignis in nube. Sit igitur nubes C, quod est minor extre­ mitas; tonitruum A, quod est maior extremi­ tas; extinctio ignis sit B, quod est medium. Syllogizetur ergo sic: In C est B, idest in nube est extinctio ignis, sed omnis extinctio ignis est sonus; ergo in nube est sonus toni­ trui. Et sic patet quod accipiendo propter quid, per demonstrationem accipimus quid est, quia ipsum medium ostendens propter quid, est ratio definitiva primi termini, idest maioris extremitatis. Sed si oporteat accipere aliquod aliud me­ dium ad hoc demonstrandum, hoc assume­ tur ex reliquis rationibus, idest ex definitione minoris extremitatis, et aliarum causarum extrinsecarum. Cum enim subiectum sit causa passionis, necesse est quod definitio passionis demonstretur per definitionem subiecti (1S). Et hoc patet in exemplo proposito. Quia enim luna est corpus natum sic moveri, ideo ne­ cesse est quod obiiciatur certo tempore terra inter solem et ipsam. 478 [9]. Deinde cum dicit [347]: Quo­ modo quidem igitur etc., epilogat quod di­ ctum est : et dicit dictum esse quomodo ac(14) Cap. IX. n. 21: Comment. S. Th. lect. X. (15) Cf. lect. 1. n. 9. — 351 — L. Il, 1. νπ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM cipiatur et innotescat quod quid est, scilicet per hoc quod accipitur propter quid. Dictum est etiam quod non est syllogismus neque demonstratio ipsius quid est, ut scilicet pro­ prie syllogizetur vel demonstretur quod quid est; et tamen manifestatur quod quid est per syllogismum et per demonstrationem, in quan­ 478 tum scilicet medium demonstrationis propter quid est quod quid est. Unde manifestum est quod neque sine demonstratione potest co­ gnosci quod quid est, cuius est altera causa; nec tamen est demonstratio ipsius quod quid est, sicut probabatur in obiiciendo. Et secun­ dum hoc obiectiones inductae sunt verae. — 352 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. Il, 1. vin LECTIO VIII. (nn. 479-489; [348-353]). Non est possibile in omnibus accipere quod quid est per demonstrationem. Quomodo se habeat definitio ad demonstrationem. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput VIII) 348. (9) Est autem quorumdam quidem quaedam altera causa, quorumdam au­ tem non est. (Definitiones quidem se­ cundum speciem factae nullum habent medium quo demonstrentur; sed defi­ nitiones secundum materiam factae possunt habere medium.) Quare mani­ festum est quoniam eorum quae sunt quid est, alia quidem sine medio et principia sunt, quae quia sunt et quae quid sunt supponere oportet, aut alio modo manifesta facere; quod vere arith­ meticus facit, et namque quid est uni­ tas supponit, et quia est: sed habentium medium, et quorum est quaedam altera causa substantiae et ipsius esse, est per demonstrationem (sicut dictum est) ostendere non quod quid est demon­ strantes. Caput IX 349. Definitio autem quoniam quidem di­ citur ratio ipsius quod quid est, ma­ nifestum est quoniam aliqua erit ratio ipsius quod quidem significat nomen, aut erit ratio altera nomina ponens, ut quidem significans quid est secundum quod triangulus est: quod vero haben­ tes quia est, quaerimus propter quid est. Difficile autem est sic accipere quae non scimus quia sunt. Causa autem prius dicta est difficultatis, quia neque si est, neque si non, scimus, sed aut secundum accidens. Ratio autem una est dupliciter: haec quidem coniunctione est, ut quae est Ilias; alia vero unum de uno ostendens non secundum acci­ dens. Ratio autem una quidem igitur terminus est termini, quae dicta est. 350. (10) Alia vero terminus est demon­ strans propter quid est. 350 b»». Quare prima quidem significat quod quid est, demonstrat autem non. Quae vero posterior est, manifestum est quo­ niam erit ut demonstratio eius quod quid est, positione differens a demon­ stratione. 351. Differt enim dicere propter quid to­ nat, et quid est tonitruum. Dicet enim siquidem propter id quod extinguitur ignis in nubibus: quid autem tonitruum est? sonus extincti ignis in nubibus. Quare eadem ratio alio modo dicitur. Et sic quidem demonstratio continua, sic autem definitio. Amplius est ter­ minus tonitrui, continuus sonus in nu­ bibus. Hoc autem est, quae est ipsius quid est demonstrationis conclusio. 352. Immediatorum autem definitio positio est ipsius quid est indemonstrabilis. Est ergo definitio una quidem oratio eius quod quid est indemonstrabilis; una vero syllogismus ipsius quid est, casu differens a demonstratione; tertia autem est, quae est ipsius quid est demonstra­ tionis conclusio. 353. Manifestum igitur ex dictis est, et qua­ liter est ipsius quod quid est demon­ stratio et quomodo non est; et quorum est et quorum non. Amplius autem de­ finitio quot modis dicitur, et qualiter quod quid est monstrat et quomodo non, et quorum est et quorum non est. Adhuc autem et ad demonstrationem quomodo se habet, et quomodo contin­ git eiusdem esse et quomodo non con­ tingit. — 353 — 23 - In hb. Peri herm. L. II, 1. vin IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 479-481 SYNOPSIS 1. Argumentum primae partis huius lectionis. - Corollarium. Quorum non est causa, non potest ostendi quod quid est per demonstrationem; sed oportet accipere quod quid est sicut quoddam immediatum principium, vel manifestare aliquo alio modo quam per demonstrationem. 2. Simpliciter et absolute non habere causam soli primo Principio competit, nempe Deo, qui est causa esse et veritatis in omnibus rebus. 3. In rebus habentibus quatuor causas, una est quodammodo causa alterius; nempe causa formalis causae materialis, causa efficiens causae formalis, causa finalis causae efficientis. Ul­ terius non est procedere in causarum generibus, et ideo finis est causa causarum. Idem ordo servatur in definitionibus: ita scilicet ut definitio per causam formalem sit quodammodo causa (intrinseca) definitionis quae sumitur a causa materiali; definitio per causam efficientem sit causa (extrinseca) definitionis quae est ex causa formali; definitio per causam finalem sit causa (extrinseca) definitionis quae sumitur ex causa efficiente et ex aliis causis. 4. Quaedam non habent causam in genere subiecto alicuius scientiae. 5. Pars altera lectionis (cf. lect. praec., n. 2). Quomodo se habeat definitio ad demonstra­ tionem. Textus divisio. 6. Definitio est ratio significativa ipsius quod quid est; et illa ratio est una non unitate coniunctionis, sed unitate significationis unius de una re, cuius est ratio. Et ideo distinguitur a ratione quae est expositiva significationis nominis, vel expositiva rei nominatae per eius acci­ dentia, et quae est una unitate coniunctionis. 7. Alia definitio definitionis est ut sit ratio manifestans propter quid. 8. Definitio primo modo sumpta solum significat quod quid est: altero modo accepta est quasi demonstratio ipsius quod quid est, et non differt a demonstratione nisi sola positione. 9. Quae omnia manifestantur per exempla. 10. Hinc definitionum aliae sunt accipiendae sicut quaedam immediata principia; aliae sunt demonstrationes sola positione differentes; aliae denique sunt conclusiones demonstrationis. 11. Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 479 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod in quibusdam per demonstrationem ac­ cipitur quod quid est, hic ostendit quod hoc non est possibile in omnibus. Et ad hoc ostendendum praesupponit [348] quod quorumdam est quaedam altera causa, quorumdam autem non C1). Quia igitur quod quid est accipitur per demonstrationem, cuius medium est causa (2), manifestum est quod sunt quaedam, quorum quod quid est opor­ tet accipere sicut quoddam immediatum prin­ cipium: ita quod oportet supponere de tali re et esse et quid est, vel manifestare aliquo alio modo quam per demonstrationem, puta per effectum vel per simile vel aliquo tali modo. 480 [2]. Est autem considerandum quod hoc quod dicit, quorumdam non esse aliam causam, potest intelligi tripliciter. Uno modo, quod simpliciter et absolute causam non habet sui esse. Et hoc competit soli primo Principio, quod est causa esse et veritatis in omnibus rebus. Nihil enim pro­ hibet etiam eorum quae ex necessitate sunt, esse aliquam causam necessitatis, ut patet in (1) Cf. lect. praec.. n. 2. (2) Cf. lect. I. n. 8. V Metaphys. (3). Et ideo, cum hic Philoso­ phus pluraliter loquatur, non sic est intelligendum quod hic dicitur, quod aliqua sint, quae nullam habent causam ' sui esse. 481 [3]. Alio modo potest intelligi se­ cundum ordinem causarum eiusdem rei. Ma­ nifestum est enim in rebus habentibus qua­ tuor causas, quod una causa est quodammodo causa alterius. Quia enim materia est pro­ pter formam et non e converso, ut probatur in II Physic. (4), definitio quae sumitur ex causa formali, est causa definitionis, quae su­ mitur ex causa materiali eiusdem rei. Et quia generatum consequitur formam per actionem generantis, consequens est quod agens sit quodammodo causa formae et definitio defi­ nitionis. Ulterius autem omne agens agit pro­ pter finem; unde et definitio quae a fine su­ mitur, est quodammodo causa definitionis quae sumitur a causa agente. Ulterius autem non est procedere in generibus causarum : unde dicitur quod finis est causa causarum. Potest tamen in singulis causarum generibus (3) Comment. S. Th. lect. VI; Ed. Did., lib. IV. cap. V. (4) Cap. II, η. 8 seqq. Comment. S. Th. led. IV. — 354 — «1-487 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM a posterioribus ad priora procedi; sed defi­ nitiones debent dari per causas proximas. Et secundum hunc sensum in quibusdam libris interponitur, quod definitiones secun­ dum speciem factae nullum habent medium quo demonstrentur : definitiones autem secun­ dum materiam factae possunt habere medium : quia scilicet definitiones quae dantur secun­ dum causam materialem possunt demonstrari per definitiones quae dantur secundum cau­ sam formalem. Definitio autem quae datur secundum causam formalem, non potest ul­ terius demonstrari per aliquod principium intrinsecum rei, quod proprie pertinet ad quod quid est, utpote intrans essentiam rei. Sed etsi demonstretur per causam efficientem et finalem, dicendum erit quod semper causa superior se habet ut formalis respectu infe­ rioris. - Praedicta tamen verba non haben­ tur in libris graecis. Unde magis videtur esse glossa, quae per errorem scriptorum intro­ ducta est loco textus. 482 [4]. Tertio modo potest intelligi in quantum aliqua sunt, quae non habent cau­ sam in genere subiecto (5) alicuius scientiae: sicut in genere numeri, de quo est arithme­ tica, est devenire ad unitatem, cuius in hoc genere non est accipere aliud principium. Et hic sensus concordat exemplo quod Philoso­ phus subiungit, dicens quod arithmeticus sup­ ponit quid est unitas et quia est. Et sicut illa quorum non est alia causa, ita etiam illa quae possunt habere medium, et quorum est altera causa, potest manifestari quod quid est: ita tamen quod non demonstretur ipsum quod quid est, sed magis medium demonstra­ tionis ut quod quid est accipiatur. 483 [5]. Deinde cum dicit [349]: Defi­ nitio autem quoniam etc., ostenso qualiter se habeat quod quid est ad demonstrationem, ostendit quomodo se habeat definitio (6). Et circa hoc duo facit: primo, ostendit qualiter definitio se habeat ad demonstratio­ nem; secundo, manifestat quod dixerat per exemplum; ibi [351]: Differt enim dicere pro­ pter quid (7) etc. Circa primum tria facit: primo, proponit unum modum definitionis significantis quid est; secundo, proponit alium modum definitionis significantis propter quid; ibi [350] : Alia ve­ ro terminus (8) etc.; tertio, ostendit qualiter utraque definitio se habeat ad demonstratio­ nem; ibi [350 bis] : Quare prima quidem (9) etc. 484 [6]. Circa primum [349], supponit primo quod definitio sit ratio significativa ipsius quod quid est. Si autem non posset haberi aliqua alia ratio rei quam definitio, impossibile esset quod sciremus aliquam rem (5) Cf. lib. I. lect. XV. n. 3. (6) Cf. lect. VIII, n. 2. (7) n. 9. (8) n. 7. (9) n. 8. L. II, 1. vin esse, quin sciremus de ea quid est; quia im­ possibile est quod sciamus rem aliquam esse, nisi per aliquam illius rei rationem. De eo enim quod est nobis penitus ignotum, non possumus scire si est aut non. Invenitur au­ tem aliqua alia ratio rei praeter definitionem: quae quidem vel est ratio expositi va signifi­ cationis nominis, vel est ratio ipsius rei no­ minatae, altera tamen a definitione, quia non significat quid est, sicut definitio, sed forte aliquod accidens. Sicut forte invenitur aliqua ratio, quae exponit quid significat hoc nomen triangulus. Et per huiusmodi rationem ha­ bentes quia est, adhuc quaerimus propter quid est, ut sic accipiamus quod quid est. Sed sicut supra dictum est (10), hoc difficile est accipere in illis in quibus nescimus an sint. Et huius difficultatis causa superius est assi­ gnata (X1): quia scilicet, quando nescimus rem esse per aliquid rei, non absolute scimus si est vel non, sed solum secundum accidens, ut supra expositum est (12). Ad distinguendum autem rationem signi­ ficantem quid est ab aliis, subiungit quod du­ pliciter aliqua ratio potest dici una (13). Quaedam enim est una, sola coniunctione : per quem modum etiam habet unitatem Ilias, idest poëma de historia troiana. Et per hunc etiam modum dicitur esse una ratio, quae est expositiva nominis, vel manifestativa ipsius rei nominatae per aliqua accidentia: ut si di­ catur quod homo est animal risibile susce­ ptible disciplinae. Alia vero ratio est una in quantum simpliciter significat unum de re una, cuius est ratio, et hoc non secundum accidens. Et talis ratio est definitio significans quid est, quia essentia cuiuslibet rei est una. Sic igitur concludit quod illa quae dicta est, est una definitio definitionis, scilicet quod de­ finitio est ratio ipsius quod quid est. 485 [7]. Deinde cum dicit [350]: Alia vero terminus est etc., ponit alium modum definitionis; et dicit quod alia definitio defi­ nitionis est, ut sit ratio manifestans propter quid. 486 [8]. Deinde cum dicit [350 bis]: Qua­ re prima quidem etc., ostendit quomodo utra­ que definitio se habeat ad demonstrationem, concludens ex praemissis quod prima definitio solum significat quod quid est, sed non de­ monstrat ipsum. Secunda vero definitio est quasi demonstratio quaedam ipsius quod quid est: et non differt a demonstratione nisi sola positione (14), id est ordine terminorum et propositionum. 487 [9]. Deinde cum dicit [351]: Differt enim dicere propter quid etc., manifestat quod dixerat per exempla. Et circa hoc duo facit: primo, manifestat (10) (11) (12) (13) (14) — 355 — Lect. praec., n. 7. Loc. cit. Lect. praec., n. 5 seqq. Cf. I Perih., lect. VIII. Cf. lib. I, Icct. XVI. n. 4. L. Π, 1. vin IN POSTERIORUM ANALYTICORUM per exempla quae dicta sunt; secundo, col­ ligit ex praemissis diversitatem definitionum; ibi [352]: Immediatorum autem definitio (1S16 ) etc. Dicit ergo primo quod differt dicere pro­ pter quid tonat, et quid est tonitruum: quia secundum opinionem illorum qui dicunt quod extinctio ignis in nube est causa tonitrui, di­ cit aliquis propter quid cum dicit tonitruum esse propter hoc quod ignis extinguitur in nube. Ille autem dicit quid est tonitruum, qui dicit quod est sonus ignis extincti in nubibus. Utrumque autem horum significat eamdem rationem, sed per alium modum. Nam cum dicitur tonat propter hoc quod extinguitur ignis in nube, significatur per modum demon­ strationis continuae, idest non distinctae per diversas propositiones; accipiuntur tamen con­ tinue omnes termini demonstrationis. Cum au­ tem dicitur quod tonitruum est sonus extincti ignis in nubibus, significatur per modum de­ finitionis. Sed si dicamus quod tonitruum est sonus in nubibus, nulla mentione facta de extinctione ignis, erit definitio significans quid est, et erit solum demonstrationis con­ clusio. 488 [10]. Deinde cum dicit [352]: Imme­ diatorum autem definitio etc., colligit ex prae­ missis quot sunt modi definitionum per re­ spectum ad demonstrationem. Et primo, resumit quoddam quod supra (ie) dixerat, quod eorum quae non habent cau­ sam, definitiones sunt accipiendae sicut quae­ dam immediata principia. Et ideo dicit hic quod definitio immediatorum, idest rerum non habentium causas, est sicut quaedam inde­ monstrabilis positio eius quod quid est. Ex hoc ergo concludit quod triplex est ge­ nus definitionis per comparationem ad de­ monstrationem. Quaedam enim est definitio, (15) n. seq. (16) n. 1. 487-489 quae est indemonstrabilis ratio eius quod quid est; et haec est illa, quam dixerat esse immediatorum. Alia vero est definitio, quae est quasi quidam syllogismus demonstrativus eius quod quid est; et non differt a demon­ stratione nisi casu, idest secundum diversam acceptionem et positionem dictionum; ut cum dicitur, tonitruum est sonus extincti ignis in nubibus. Tertia autem est definitio, quae est solum significativa ipsius quod quid est, et est conclusio demonstrationis. 489 [11]. Deinde cum dicit [353]: Mani­ festum igitur ex dictis etc., epilogat quae di­ cta sunt; et dicit manifestum esse ex prae­ dictis per quem modum est demonstratio ipsius quod quid est, et per quem modum non: quia scilicet quod quid est potest ac­ cipi ex ipsa demonstratione, non autem po­ test demonstrari (17). Dictum est etiam in quibus possit esse demonstratio eius quod quid est, secundum modum praedictum, quia in habentibus causam; et in quibus non, quia in non habentibus causam (18). Dictum est etiam quot modis dicitur definitio (19): quia scilicet quaedam significat quod quid est, quaedam autem etiam manifestat propter quid. Dictum est etiam quomodo quod quid est demonstratur, in quantum scilicet signifi­ catur per definitionem significantem solum quod quid est; et quomodo non demonstra­ tur, in quantum scilicet per definitionem ac­ cipitur non solum quid, sed etiam propter quid (20). Dictum est etiam quomodo defi­ nitio se habeat diversimode ad demonstra­ tionem, et quomodo contingat quod eiusdem sit demonstratio et definitio, et quomodo hoc non contingat (21). (17) (18) (19) (20) (21) — 356 — Cf. lect. praec. Supra n. praec. Supra n. 5 seqq. Supra n. 8 seqq. In hac lect. et praec. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. ix LECTIO IX. (nn. 490-503; [354-364]). Propter quid potest manifestari in quatuor generibus causarum. 4 9 0 -5 0 3 Γ3 5 4 -3 6 4 1 · SCHEMA Postquam ostendit qualiter ipsum quid est se habeat ad demonstrationem, hic ostendit quomodo ad demonstrationem se habeat propter quid, quod significat causam 490 [354]. I) Ostendit quomodo causae assumantur in demonstratione 490 [354]. A) Proponit quod intendit 491 [354]. B) Manifestat propositum 492 [355]. 1) Ostendit quomodo diversae causae sumuntur ut media demonstrationis in diversis rebus 492 [355]. a) Manifestat quomodo causa materialis accipitur in demonstratione 493 [355]. a’) Proponit modum qui etiam competit aliis causis 493 [355]. b’) Proponit exemplum in mathematicis 494 [356]. b) Manifestat propositum in causa formali 496 [357]. c) Ostendit idem de causa efficienti 497 [358]. d) Idem in causa finali 498 [359]. a’) Proponit exemplum in causa finali 498 [359]. b’) Ostendit differentiam inter causam finalem et causam quae est prin­ cipium motus 499 [360]. 2) Ostendit quomodo ad eumdem effectum possunt assumi plures praedictarum cau­ sarum 500 [361]. a) Manifestat plures causas esse eiusdem 500 [361]. b) Ostendit in quibus contingat hoc quod dictum est 501 [362]. a’) Quomodo hoc se habeat in his quae sunt a natura 501 [362]. b’) In his quae sunt a proposito 502 [363]. c’) Infert ex praemissis quoddam corollarium, scii, quod pervenire ad bonum est aut a natura aut ab arte 503 [364]. II) Ostendit quomodo in diversis demonstratur aliquid per causam (Lect. X, 504 [365]). — 357 — L. II, 1. ix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput X 354. (II) Quoniam autem scire opinamur cum sciamus causam, causae autem quatuor sunt, una quidem quod quid erat esse, una vero, cum haec sit, ne­ cesse est hoc esse, altera autem quae aliquid primo movet, quarta vero cau­ sa cuius gratia; omnes hae per medium monstrantur. 355. Et hoc enim quod cum sit, hoc necesse est esse, una quidem propositione ac­ cepta non est, duabus autem ad mi­ nus. Hoc autem est cum unum me­ dium habeant. Hoc igitur uno accepto, conclusionem necesse est esse. 356. Manifestum autem est et sic: propter quid recta in medio circulo? quo existente recta est? Sit igitur recta in quo A, media duorum rectorum in quo B. quae est in medio circulo in quo C. A igitur rectam esse in C, quae est in medio circulo, causa B est, hoc enim ipsi A aequale est; qüod vero est C ipsi B, duorum enim rectorum medium est. Existente igitur B medio duorum rectorum, A in C est, hoc autem erat in semicirculo rectam esse. Huic autem idem est quod quid erat esse, cum hoc significet ratio. 357. At vero et ipsius quod quid erat esse causa monstrata est media. 358. Propter quid autem Medorum bellum factum est Atheniensibus, quae causa est praeliari Athenienses? quoniam in Sardes cum Eretriis commiserunt. Pro­ pter hoc enim motum est primum. Sit bellum in quo A; prius committit B; Athenienses C. Est igitur B in C, prius enim est committere Atheniensibus; A autem in B, debellari enim prius iniustos. Est itaque in B A, debellari prius incipientes; B autem in C, sive in Athe­ niensibus, prius enim inceperunt. Me­ dium itaque hic causa est primum movens. 359. Quorumcunque autem causa est pro­ pter aliquid, ut propter quid ambulat? ut sanus fiat; et propter quid est do­ mus? ut salvet vasa. Hoc ergo ut sa­ net, illud vero propter id quod salvet: propter quid post coenam oportet am­ bulare, et cuius gratia oportet, nihil differt. Ambulare post coenam in quo C; non eminere cibos in quo B; sanari 360. 361. 362. 363. 364. -358- in quo A. Sit igitur in eo quod post coenam ambulat esse facere non su­ pereminere cibos iuxta os ventris, et hoc esse sanum. Videtur enim inesse ipsi ambulare, quod est C, B quod est non eminere cibos; in hoc autem A quod sanativum est. Quae igitur causa est in C quod A sit, propter quid? est B, non eminere cibos. Hoc autem est sicut illius ratio. A enim sic de­ monstrabitur. Propter quid B in C est? quoniam hoc est sanari hoc sic ha­ bere (12) Oportet autem commutare rationes, et sic magis unaquaeque ap­ parebit. Generationes autem e contrario hic et in causis secundum motum. Ibi quidem enim medium oportet primum fieri, hic autem ipsum C ultimum. Ultimum au­ tem est propter quid est. Contingit autem idem et unum et pro­ pter quid esse, et ex necessitate, ut per lucernae pellem lumen. Et namque ex necessitate digreditur quod in parva est partibilius per maiores poros, si quidem lumen fit degrediendo; et pro­ pter aliquid, ut non offendamus. Ita­ que si esse contingit, et fieri contingit, sicut si tonat extincto igne, necesse est sizire et sonare, et si est, quemadmo­ dum Pythagorici dicunt, minarum cau­ sa his qui sunt in tartaro, quatenus ti­ meant. Plurima autem huiusmodi sunt et ma­ xime in his, quae natura subsistunt et constantibus. Haec quidem propter hoc natura facit, alia vero ex necessitate. Necessitas autem duplex est. Haec qui­ dem enim secundum naturam et aptitudinem, haec vero violenta et contra aptitudinem; sicut lapis ex necessitate et sursum et deorsum defertur, sed non propter eandem necessitatem. In his autem, quae sunt ab intelligentia, alia quidem nequaquam sunt ab eo, quod per se frustra est, ut domus, aut effigies, neque ex necessitate sunt, sed propter hoc; alia vero sunt a fortuna, ut sanitas et salus. Maxime autem sunt in quibuscumque contingit sic et aliter, cum non a fortuna generatio fit. Quare finis bonus propter aliquid fit, et aut natura aut arte. A fortuna au­ tem nihil propter aliquid fît. 490-492 IN POSTERIORUM ANALYT1CORUM L. II, 1. ix SYNOPSIS 1. Textus argumentum et divisio. 2. Quia quaelibet quatuor causarum potest accipi ut medium demonstrationis, omnes hae causae possunt manifestari per medium demonstrationis. 3. Textus subdivisio. 4. Si causa materialis accipitur ut medium, ex necessitate sequitur conclusio; dummodo acci­ piantur duae propositiones, non solum propter exigentiam syllogismi, sed etiam ut in una ipsarum declaretur quod ex tali materia aliquid ex necessitate procedit. 5. Proponitur exemplum in mathematicis. 6. Nempe angulus cadens in semicirculo est rectus : probatur ex eo quod sit compositus ex duobus partialibus angulis quorum' unusquisque est medietas anguli recti. - Iste modus demon­ strationis potest pertinere etiam ad causam formalem, seu ad quod quid est. 7. Quod autem causa formalis medium possit esse demonstrationis, relinquitur ut probatum in praecedentibus lectionibus. 8. Exemplum adducitur de syllogismo in quo medium assumptum est causa efficiens. 9. Alius syllogismus, in quo medium assumptum est causa finalis. 10. Est autem differentia inter medium quod est causa movens, et medium quod est causa finalis, quod illud est primum in via generationis, istud autem est ultimum in eadem via, quamvis sit primum in ordine intentionis. 11. Quia plures esse possunt causae eiusdem effectus, ad hunc manifestandum possunt assumi ut media diversae illae causae, et diversimode possumus argumentari. 12. Quomodo hoc se habeat in his quae fiunt a natura. 13. Et in his quae fiunt a voluntate. 14. Corollarium. COMMENTARIUM S. THOMAE 490 [1]. Postquam Philosophus ostendit qualiter ipsum quid est se habeat ad demon­ strationem, hic ostendit quomodo ad demon­ strationem se habeat propter quid (x), quod significat causam. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit quomodo causae assumantur in demonstra­ tione [354]; secundo, quomodo diversimode in diversis rebus; ibi [365] : Eadem autem causa est (12) etc. Circa primum duo facit : primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat propositum; ibi [355]: Et hoc enim existente (3) etc. 491 [2]. Dicit ergo primo [354] quod quia scire opinamur cum sciamus causam, ut in primo (45) habitum est, demonstratio autem est syllogismus faciens scire (s); ita conse­ quens est quod medium demonstrationis sit causa. Sunt autem quatuor genera causarum, ut in II Physic. (6) et in V Metaphys. (7) plenius manifestatur. Quarum una est quod quid erat esse, idest causa formalis, quae est comple­ tiva essentiae rei. Alia autem est causa, qua (1) Cf. lect. II, n. 1. (2) Lect. seq. (3) n. 3. (4) Lect. IV. (5) Ib., n. 9. (6) Cap. Ill, η. 5: Comment. S. Th. lect. V. (7) Comment. S. Th. lect. II; Ed. Did., lib. cap. II. IV, posita necesse est causatum poni; et haec est causa materialis, quia ea quae sequuntur ex necessitate materiae, sunt necessaria abso­ lute, ut habetur in II Physic. (8). Tertia au­ tem causa est, quae est principium motus, id­ est causa efficiens. Quarta autem causa est, cuius gratia fit aliquid, scilicet causa finalis. Et ita patet quod per medium demonstra­ tionis omnes hae causae manifestantur; quia quaelibet harum causarum potest accipi ut medium demonstrationis. 492 [3]. Deinde cum dicit [355]: Et hoc enim quod etc., manifestat quod dixerat. Et circa hoc duo facit : primo, ostendit quomodo diversae causae sumuntur ut me­ dia demonstrationis in diversis rebus; secun­ do, ostendit quomodo unius et eiusdem rei possunt esse diversae causae (9); ibi [361]: Contingit autem idem (10) etc. Circa primum quatuor facit: primo, ma­ nifestat quomodo causa materialis accipiatur in demonstratione; secundo, manifestat pro­ positum in causa formali; ibi [357] : At vero ipsius (1X) etc.; tertio, ostendit idem de causa efficienti; ibi [358] : Propter quid autem Me­ dorum (12) etc.; quarto autem, in causa fi­ ts) Cap. IX, η. 2 seqq.; Commcnt. S. Th. lect. XV. (9) Cf. lect. VII, n. 2. (10) n. 11. (11) n. 7. (12) n. 8. — 359 ~ L. Π, 1. ix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM nali; ibi [359]: Quorumcunque autem (,13·) etc. Circa primum duo facit: primo, proponit modum quo causa materialis assumitur in de­ monstratione, qui etiam competit aliis cau­ sis; secundo, ponit exemplum; ibi [356] : Ma­ nifestum est autem (14) etc. 493 [4], Dicit ergo primo [355] quod il­ lud, quo existente necesse est aliud esse, sci­ licet caftisa materialis, non contingit accipi sic, ut ex necessitate aliquid sequatur, si ac­ cipiatur una sola propositio; sed oportet ac­ cipere ad minus duas hoc modo se habentes, quod communicent in uno medio. Si ergo accipiatur in duabus propositionibus unum medium, quod est causa, materialis, ex ne­ cessitate sequitur conclusio: puta si dicamus: omne compositum ex contrariis est corrupti­ bile; lapis est huiusmodi; ergo etc. Oportet autem accipere duas propositiones, non so­ lum propter exigentiam formae syllogisticae, sed etiam quia non omnia quae sunt ex ma­ teria, habent ex materia necessitatem, ut pro­ batur in II Physic. (1S). Et ideo praeter pro­ positionem in qua sumitur hoc habere ta­ lem materiam, oportet quod sumatur alia propositio, quae declaret quod ex tali ma­ teria aliquid ex necessitate sequatur. 494 [5]. Deinde cum dicit [356]: Mani­ festum autem est etc., proponit exemplum in mathematicis. Nec est contra id quod di­ citur in III Metaphys. (16), quod mathema­ ticae scientiae non demonstrant per causam materialem. Mathematica enim abstrahit qui­ dem a materia sensibili, non autem a ma­ teria intelligibili (17), ut dicitur in VI Me­ taphys. (18): quae quidem materia intelligibilis consideratur secundum quod aliquid di­ visibile accipitur vel in numeris vel in conti­ nuis. Et ideo quandocunque in mathematicis aliquid demonstratur de toto per partes, vi­ detur esse demonstratio per causam materia­ lem: partes enim se habent ad totum secun­ dum rationem materiae, ut habetur in II Physic. (19). Et quia materia magis proprie dicitur in sensibilibus, propter hoc noluit eam nominare causam materialem, sed causam ne­ cessitatis. 495 [6]. Ad evidentiam autem exempli quod in litera ponitur, sciendum est quod omnis angulus cadens in semicirculo est re­ ctus, ut probatur in III Euclidis (20). Est au­ tem probatio talis. Sit semicirculus ABC; chorda autem eius, quae est diameter circuli, (13) n. 9. (14) n. 5. (15) Loc. prox. cit. (16) Comment. S. Th. lect. IV; Ed. Did., lib. II. cap. Π. η. 2. (17) Cf. lib. I, lect. XLI, n. 5. (18) Comment. S. Th. lect. I: Ed. Did., lib. V, cap. I, n. 5 seq. (Comment. S. Th. lect. XI); alii codd. VIII (Comment. S. Th. lectt. I et V); Ed. Did., lib. VI, cap. XI. n. 7; lib. VII, cap. I. n. 2, et cap. VI, n. 5. (19) Cap. HI. n. 5; Comment. S. Th. lect. V. (20) Etem. Prop. XXXI. 492-497 dividatur per medium in puncto D, quod est centrum circuli. Erigatur ergo super punctum D linea perpendicularis, quae attingat circum­ ferentiam circuli in puncto B; a quo ducantur duae lineae ad duo puncta A et C. Dico ergo quod angulus ABC, cadens in semicirculo, est rectus. Probatio. Trian­ gulus B D C habet tres angulos aequales duobus rectis; sed angulus eius B D C est rectus, quia linea B D est perpendicularis; ergo duo alii anguli, scilicet D B C et B C D, sunt aequales uni recto. Sed hi duo anguli sunt aequales, eo quod duae lineae D B et D C sunt aequales, quia protrahuntur a cen­ tro ad circumferentiam; relinquitur ergo quod angulus D B C sit media pars recti anguli. Pari quoque modo probatur quod angulus A B D sit media pars recti. Ergo totus an­ gulus A B C est rectus. Hac ergo probatione utitur hic Philosophus, dicens quod manifestum est per hunc mo­ dum, propter quid est recta quae in semicir­ culo, idest rectus angulus qui cadit in semi­ circulo, dum accipit illud, quo existente se­ quitur quod sit rectus. Sit ergo rectus an­ gulus in quo A, quod est maior extremitas; medietas duorum angulorum sit medium, in quo est B; angulus cadens in semicirculo sit minor extremitas, in quo est C. Huius igi­ tur quod est A esse in C, idest quod angu­ lus in semicirculo sit rectus, causa est B, scilicet quod angulus semicirculi est medium duorum rectorum. Hoc enim medium est ae­ quale per conversionem ipsi A, et ipsum C est simili modo aequale ipsi B. Nam B est esse medietatem duorum angulorum rectorum. Hoc igitur existente, necesse est quod A sit in C; quod nihil est aliud quam angulum se­ micirculi esse rectum. Subiungit autem quod hic modus demon­ strationis potest etiam ad causam formalem pertinere, quam nominaverat quod quid erat esse; eo quod esse medium duorum recto­ rum potest accipi ut ratio significans quad quid est recti anguli. 496 [7]. Deinde cum dicit [357]: At vero et ipsius etc., remittit ad praemissa, et dicit quod in superioribus monstratum est (21) quomodo causa formalis, quae est quod quid erat esse, pertineat ad medium demonstra­ tionis. 497 [8]. Deinde cum dicit [358]: Propter quid autem etc., ponit exemplum de causa movente, tangens quamdam Graecorum histo­ riam: videlicet quod Athenienses quondam, adiunctis sibi quibusdam aliis Graecis, inva­ serunt Sardenses, qui erant subiecti regi Me­ dorum; et ideo Medi invaserunt Athenienses. Dicit ergo quod quaeri potest propter quid bellum Medorum factum est cum Athenien­ sibus; et hoc propter quid est causa quare Athenienses impugnati sunt a Medis: quia scilicet ipsi simul cum quibusdam aliis, sci(21) — 36° — Lect. VII et VIII. 497-500 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM licet Eretriis, fecerunt, insultum in Sardenses; hoc enim est quod fuit primum motivum belli. Sit ergo bellum in quo A, quod est maior extremitas; quod priores insultum fe­ cerunt sit B, idest medium; sed Athenienses sit C, idest minor extremitas. Igitur B est in C, in quantum scilicet Atheniensibus con­ venit quod priores fecerunt insultum. A au­ tem est in B, quia scilicet illi qui prius aliis iniustitiam intulerunt, sunt debellati. Sic ergo A est in B, in quantum debellantur illi qui prius bellum inceperunt. Hoc autem, scilicet B, quod est medium, pertinet ad Athenienses, qui prius bellum inceperunt. Et sic patet quod hic accipitur quasi medium causa quae pri­ mo movit. 498 [9]. Deinde cum dicit [359]: Quo­ rumcunque autem causa etc., manifestat idem in causa finali. Et circa hoc duo facit: primo, proponit exemplum in causa finali; secundo, ostendit differentiam inter causam finalem et causam quae est principium motus; ibi [360] : Gene­ rationes autem e contrario (22) etc. Dicit ergo primo [359] quod similiter se habet cum praedictis in quibuscunque acci­ pitur quasi causa finis, cuius causa fit aliquid. Puta si dicamus propter quid aliquis ambu­ lat post coenam, ut scilicet fiat sanus: et ite­ rum propter quid est domus, ad hoc scilicet ut vasa, idest supellectilia hominis, salventur, idest conserventur. Sic ergo hoc, scilicet am­ bulatio post coenam, fit gratia sanandi; hoc autem, scilicet aedificatio domus, est gratia servandi supellectilia. Sic ergo nihil differt dicere propter quid oportet post coenam am­ bulare, et cuius gratia hoc oporteat. Sit ergo ambulare, post coenam in quo C, minor extremitas; sed non eminere cibos in ore sto­ machi sit medium, in quo est B; sanari vero sit maior extremitas, in quo est A. Sit ergo B in C, quia ambulatio post coenam facit ut non emineant cibi in ore stomachi; et pro­ pter hoc provenit sanitas, quod est A esse in B. Videtur enim quod ipsi ambulare, quod est C, insit B, quod est non eminere cibos in ore stomachi. Ad hoc autem sequitur A, quod est esse sanativum. Sic ergo patet quod B, scilicet non eminere cibos in ore stomachi, est causa quare C est A, idest quare ambulare post coenam sit sanativum; et hoc, scilicet non eminere cibos in ore stomachi, est ratio eius quod est esse sanativum. A enim, idest esse sanativum, sic assignabitur, idest notificabitur. Quod autem B sit in C est propter quid, quia scilicet sic se habere ut non emi­ neant cibi in ore stomachi est sanari. Et ad hoc quod singula fiant magis manifesta, opor­ tet transumere rationes, ut scilicet accipiantur medium quasi ratio maioris extremitatis, sicut in praemisso exemplo apparet. 499 [10]. Deinde cum dicit [360]: Gene­ rationes autem e contrario etc., ostendit quo­ (22) n. seq. L. Il, 1. ix modo diversimode se habet et in causa quae est principium motus. Contrario enim modo se habent in via generationis causa finalis, et causa quae est principium motus. Nam ibi, scilicet in demonstratione quae sumitur per causam quae est principium motus, oportet medium primum fieri, idest esse primum in via generationis; sicut prius fuit quod Athe­ nienses insultum fecerunt in Sardenses, quam quod impugnarentur a Medis. Sed hic, in de­ monstratione quae fit per causam finalem, accipitur sicut primum in via generationis ipsum C, quod est minor extremitas, et est ultimum causatum causae finalis. Ultimum autem in via generationis est finis, cuius gra­ tia est aliquid. Manifestum est enim quod primo aliquis ambulat post coenam, et ex hoc sequitur quod cibi non emineant in ore sto­ machi, et ex hoc ulterius sequitur sanitas ho­ minis, quae est principalis finis. 500 [11]. Deinde cum dicit [361]: Con­ tingit autem idem etc., ostendit quomodo ad eumderri effetum possunt assumi plures prae­ dictarum causarum. Et circa hoc duo facit: primo, manifestat plures causas esse eiusdem; secundo, ostendit in quibus habeat locum quod dictum est; ibi [362] : Plurima autem huiusmodi sunt (23) etc. Dicit ergo primo [361] quod contingit unum et eumdem effectum esse propter ali­ quem finem sive gratia eius, et ex necessitate alicuius prioris causae; sicut hoc quod est lumen apparere per pellem lucernae, ex ne­ cessitate provenit; necesse est enim quod cor­ pus minorum partium transeat per poros lar­ giores. Dicitur autem hoc secundum opinio­ nem ponentium quod lumen sit corpus quod­ dam subtile, et quod apparentia luminis per diaphanum fiat propter magnitudinem pororum quasi quorumdam foraminum. Corpus autem subtile videtur esse parvarum partium. Et quia hoc non est secundum suam opinio­ nem, subiungit quod ex tali necessitate hoc provenit, si tamen lumen appareat digredien­ do, idest per egressum partium eius per po­ ros diaphani. Hoc autem quod est apparere lumen per pellem lucernae, est propter ali­ quem finem, ut scilicet ambulantes in nocte beneficio luminis non offendamus. In talibus ergo possibile est dupliciter argu­ mentari. Uno modo a causa praeexistente, ut dicamus: si esse contingit hoc, et hoc erit; puta si lumen impositum est lucernae, sequi­ tur quod diffundatur per poros pellis. Alio modo a causa posteriori, quae est posterior in fieri; et secundum hoc argumentabimur quod si fieri contingit finem ultimum, opor­ tet praecedere ea per quae pervenitur ad fi­ nem. Sicut patet in tonitruo quod si est ignis extinctus, necesse est sizire, idest facere fre­ mitum quemdam ignis extincti et sonum quemdam. Et si opinio Pythagoricorum est vera, quod tonitruum fiat ad comminandum (21) n. seq. -- 361 -- L. Il, 1. ix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM his qui sunt in tartaro, oportet dicere quod tonitruum fiat ad hoc quod homines qui sunt in tartaro timeant. 501 [12], Deinde cum dicit [362]: Plu­ rima autem huiusmodi etc., ostendit in qui­ bus contingat hoc quod dictum est. Et circa hoc tria facit : primo, ostendit quomodo hoc se habeat in his quae sunt a natura; secundo, quomodo se habeat in his quae sunt a proposito; ibi [363] : In his au­ tem quae sunt (21) etc.; tertio, infert quod­ dam corollarium; ibi [364] : Quare finis bo­ nus (24 25) etc. Dicit ergo primo [362] quod plurima hu­ iusmodi, quae scilicet sunt ex necessitate et fiunt propter finem, maxime inveniuntur in his quae subsistunt a natura, et in his quae sunt per naturam constructa. Natura enim quaedam facit propter finem, quaedam vero facit ex necessitate priorum causarum. Quae quidem est duplex: una secundum naturam, quae est secundum conditionem materiae; alia secundum causam moventem: sicut la­ pis movetur quidem ex necessitate quando­ que sursum, quandoque deorsum, sed non propter idem genus necessitatis; sed deorsum movetur propter necessitatem naturae, sursum autem propter necessitatem moventis, idest proficientis. 502 [13]. Deinde cum dicit [363]: In his autem etc., ostendit quomodo se habeat in his quae sunt a proposito. Et dicit quod in illis quae fiunt per rationem, sicut sunt opera artis, quaedam talia sunt quae nunquam fiunt a casu, sicut domus et statua, nec etiam possunt unquam fieri ex necessitate naturae; sed semper fiunt propter finem, quia semper (24) n. seq. (25) n. 14. 500-503 fiunt a ratione, quae non operatur nisi in­ tendens finem. Quaedam vero sunt quae possunt quidem fieri a ratione artis, tamen possunt etiam quandoque fieri a fortuna: sicut patet de sa­ nitate, quae quandoque fit per artem medi­ cinae; sed tamen, quia potest provenire ex aliqua causa naturali, potest contingere quod aliquis sanetur praeter intentionem, sicut si leprosus sanetur ex esu serpentis, quem co­ medit ut moreretur. Et similiter contingit de salute; cum scilicet aliquis intrans domum propter aliquid aliud, liberatur de manu ini­ micorum quaerentium ipsum. Et hoc maxime contingit in omnibus rebus in quibus contin­ git quod aliquid fit et sic et aliter, cum non a fortuna fit, idest cum contingit eumdem ef­ fectum non fortuito ex diversis causis pro­ venire. Puta potest aliquis intrare domum non a fortuna ut salvetur a manu hostium, vel ut comedat, vel ut quiescat. Unde si intendendo unum eorum eveniat aliud, erit a fortuna. Sed domus et statua non fiunt nisi per eas­ dem causas; et ideo talia non contingit fieri a fortuna. 503 [14]. Deinde cum dicit [364]: Quare finis bonus etc., concludit ex praemissis quod pervenire ad bonum est aut a natura aut ab arte. Ars enim et natura similiter operantur propter finem, ut habetur in II Physic. (26). Sed a fortuna non fit aliquid gratia huius. Quod ideo dicitur, quia etsi fortuna contin­ gat in his quae fiunt propter aliquid, ut di­ citur in II Physic. (27), illud tamen quod di­ citur a fortuna fieri, non est intentum tanquam finis, sed praeter intentionem accidit. (26) Cap. VIII, nn. 5 et 8; Comment. S. Th. lect. XIII et XIV, (27) Cap. V. nn. 4, 5; Comment. S. Th. lect. VIII. — 362 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. x LECTIO X. (nn. 504-513; [365-372]). Quomodo in demonstratione accipiatur propter quid, seu causa quae est simul cum eo cuius est causa. - Praenotamen ad alteram quaestionem de causa quae non est simul cum effectu. SCHEMA (Lect. X XII; nn. 504-526; [365-382]). Postquam ostendit quomodo quatuor genera causarum in demonstrationibus pro mediis assumuntur, hic ostendit quomodo in diversis demonstratur aliquid per causam 504 [365]. Et hoc secundum quod causa simul est cum effectu vel non simul 504 [365]. A) Ostendit quomodo aliquid demonstretur per causam quae est simul cum eo cuius est causa 505 [365]. a) Proponit quod intendit 506 [365]. b) Manifestat propositum per exempla 507 [366]. B) Quomodo causa quae non est simul cum causato, accipiatur medium demonstrationis 508 [367]. i) In his quae fiunt in directum 508 [367]. a) Proponit quaestionem 508 [367]. a’) Eam proponit 508 [367]. b’) Eam manifestat 509 [368]. b) Manifestat quoddam necessarium ad solutionem 510 [369]. a’) Proponit quod intendit 510 [369]. b’) Probat propositum 511 [370]. a) Ratione accepta ex parte temporis absolute considerati 511 [370]. j) Quantum ad tempus determinatum, ibid. jj) Quantum ad tempus indeterminatum 512 [371]. b) Ratione accepta ex parte temporis medii 513 [372]. » c) 0n? •s Όοό « c Jn c \ i / I Accedit ad determinandum quaestionem motam 514 [373]. a’) Ostendit quomodo se habeant fieri et factum esse secundum temporis continuitatem 514 [373]. b’) Ostendit secundum praedicta quomodo accipi possit immediate vel mediate effectus causae in his quae non simul sunt 516 [374]. a) Ostendit propositum 516 [374]. aa) In praeteritis 516 [374]. j) Ostendit propositum 517 [374]. jj) Excludit quamdam obviationem 518 [375]. bb) In futuris 519 [376]. è) Manifestat quod dixerat per exempla 520 [377]. 2) In his quae fiunt secundum generationem circularem 521 [378]. a) Ostendit propositum 522 [378]. b) Manifestat per exempla 523 [379]. Prou' causa producit effectum semper aut sicut frequenter 524 [380]. i) Proponit quod intendit 524 [380]. 2) Probat propositum, scii, quod ad concludendum id quod est sicut frequenter, necesse sit accipere medium quod sit sicut frequenter 525 [381]. 3) Epilogat quae dieu sunt 526 [382]. — 363 ~ L·. Π, 1. X IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 504 TEXTUS ARISTOTELIS Caput XI 365. Eadem autem causa est in his quae fiunt et factis et futuris, quae vere est his quae sunt. Medium enim causa est in his quae sunt, quae est, ipsis autem quae fiunt, quae fit, factis autem facta, et futuris futura. 366. Ut propter quid factus est defectus? propter id quod in medio facta est terra: fit autem propter id quod fit, erit autem et propter id quod erit in medio, et est propter id quod est si­ militer, Et quid est crystallus? Acci­ piatur igitur quoniam aqua densata est. Aqua C, densata in quo A, causa media in quo B defectus caloris pe­ nitus. Est igitur in C quidem B, in hoc autem densatum esse, quod est in quo A: fit autem crystallus cum fiat B, factum est autem facto B, erit autem futuro B. Sic quidem causa et cuius causa est, simul fiunt cum fiant, et sunt cum sint, et in eo quod factum est et in futuro similiter est. 367. (13) In his autem quae non simul sunt, numquid sunt in continuo tempore? 368. Sicut videtur nobis alias aliorum cau­ sas esse: hoc est facti esse altera facta, 369. 3770. 371. 372. et futura futuri, eius autem quod fit, si aliquid ante factum est. Est igitur a posterius facto syllogismus; principium igitur et horum est, quae facta sunt. Unde et in his quae fiunt similiter est. A priori autem non est, ut quoniam hoc factum est, quare hoc posterius factum est; et in futuro si­ militer. Neque enim determinati aut non de­ terminati erit temporis. Quare neque quoniam hoc verum est dicere factum esse, hoc verum est dicere factum esse posterius. In medio enim falsum esset dicere hoc iam altero facto. Eadem au­ tem ratio est et in futuro. Neque quoniam hoc factum est, hoc erit. Medium enim homogeneum opor­ tet esse, factorum factum, futurorum vero futurum, cum his quae fiunt fieri, cum his quae sunt esse. Sed futurum esse et esse non contingit esse homo­ geneum. Amplius enim neque indeterminatum contingit esse tempus medium, neque determinatum. Falsum enim erit dice­ re in medio. SYNOPSIS 1. Textus argumentum et divisio. 2. Praenotamen de causa movente et de subiecto moto/ deque coexistentia unius cum altera. 3. Quandocunque causa est simul cum suo effectu, causa quae accipitur in demonstratione ut medium quoad esse effectus, eadem accipitur proportionaliter quoad fieri et factum esse et futurum esse eiusdem effectus. 4. Manifestatur assertum per exempla desumpta ex eclipsi lunae et ex natura glaciei. 5. Textus subdivisio. Quaestio: Utrum in causis quae non simul sunt cum causatis, sit di­ cere quod causatum secundum tempus continuum consequatur ad causam vel non? 6. Quaestio procedit ex eo quod dantur causae quae simul non existunt cum effectibus, et principium immediatum accipi non potest inter duo discontinua. 7. Praenotamen. Quia et fieri est causa praecedens τδ factum esse, et τδ factum esse est causa alterius fieri, potest a posteriori argui a facto esse ad primum fieri; non autem posset a priori argui ad secundum fieri. Et eadem ratio est de fore et futurum fieri, quae est de fieri et de factum esse. 8. Nam posito priori non sequitur ex necessitate posterius secundum determinatum tempus. 9. Idem dicendum quoad tempus indeterminatum. 10. Et quoad tempus intermedium. COMMENTARIUM S. THOMAE 504 [1]. Postquam Philosophus ostendit quomodo quatuor genera causarum in demon­ strationibus pro mediis assumuntur, hic osten­ dit quomodo in diversis demonstratur ali­ quid per causam. Est autem circa hoc duplex differentia con­ sideranda: prima quidem secundum quod causa simul est cum effectu vel non simul; secunda prout causa producit effectum sem­ per aut sicut frequenter; et de hac agit ibi — 364 — 504-508 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM [380]: Sunt autem quidem quaedam quae fiunt universaliter O etc. Circa primum duo facit: primo [365], ostendit quomodo aliquid demonstretur per causam quae est simul cum eo cuius est cau­ sa; secundo, quomodo demonstratur aliquid per causam quae non est simul cum eo cuius est causa; ibi [367] : In his autem quae non simul (12) etc. 505 [2]. Circa primum [365] consideran­ dum est quod, quia in motu necesse est con­ siderare prius et posterius, in causis motus est accipere causam et causatum se habere secundum prius et posterius. Sicut patet quod causa agens naturalis movendo perducit ad suum effectum: et sicut per totum motum perducitur mobile ad terminum motus, ita per primam partem motus perducitur ad se­ cundam, et sic deinceps. Unde sicut motus est causa quietis consequentis, ita prima pars motus est causa subsequentis, et sic deinceps. Et hoc indifferenter sive hoc consideretur in uno mobili, quod movetur continue a prin­ cipio usque ad finem; sive in diversis mobi­ libus, quorum primum movet secundum, et secundum tertium. Et licet simul dum pri­ mum movens movet, primum motum movea­ tur, tamen primum motum remanet movens postquam desiit moveri, quo movente simul movetur secundum mobile. Et ita successive moventur mobilia, quorum unum est causa motus alterius, sicut de his quae proficiuntur manifestat Philosophus in VIII Physic. (3). Per hunc ergo modum contingit quod causa non est simul cum eo cuius est causa, in quantum scilicet prima pars motus est causa secundae, vel primum motum movet secun­ dum. Quamvis autem motus in suis partibus suc­ cessionem habeat, tamen simul est cum causa movente. Simul enim dum movens movet, mobile movetur, eo quod motus nihil est aliud quam actus mobilis a movente, secun­ dum quem movens dicitur movere et mobile moveri. Et multo magis in his quae sunt extra motum, oportet causam simul esse cum suo causato; sive accipiatur aliquid ut terminus motus sicut illuminatio aëris simul est cum solis exortu), sive aliquid accipiatur in his quae sunt penitus immobilia, et in causis es­ sentialibus, quae sunt causae ipsius esse. 506 [3]. Circa primum [365] ergo duo facit: primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat propositum per exempla; ibi [366]: Ut propter quid factus est defectus (4) etc. Dicit ergo primo [365] quod quandocunque causa est simul cum suo effectu, oportet eamdem causam accipere quantum ad hoc quod est fieri vel factum esse vel futurum esse, quae accipitur quantum ad hoc quod est esse : (1) (2) (3) (4) Lect. XII, n. 4. n. 5. Can. X, n. 5; Comment. S. Tb. lect. XXII. n. scq. L. II, 1. x quia si causa est simul cum suo causato, si­ cut necesse est quod quando est causa est effectus, ita necesse est quod quando fit causa fiat effectus, et quando est facta quod sit fa­ ctus effectus, et quando est futura quod sit futurus effectus. Nec est instantia quod dum fit aedificator, addiscendo autem aedificativam, nondum fit aedificium, cuius ipse est causa per artem aedificativam; quia aedificator non nominat causam aedificii in actu, sed causam in po­ tentia vel in habitu. Sed aedificans nominat causam in actu, quam oportet simul esse cum eo cuius est causa, ut dicitur in II Physic. (5). Est autem identitas quantum ad hoc, quod in omnibus medium est causa. Sed hoc acci­ piendum est secundum debitam proportio­ nem; ut scilicet ipsum esse causae proportionetur ipsi esse effectus, et fieri causae fieri causati, et factum esse causae facto esse cau­ sati, et futurum esse causae futuro esse cau­ sati. 507 [4]. Deinde cum dicit [366]: Ut pro­ pter quid factus est defectus etc., manifestat quod dixerat per duo exempla, quorum pri­ mum est de eclipsi lunae. Dicimus enim quod heri factus est defectus lunae propter hoc quod heri facta est interpositio terrae inter solem et lunam; et quod nunc fit defectus lunae propter hoc quod nunc fit talis inter­ positio terrae; et quod cras fiet defectus lu­ nae propter id quod terra ponetur in medio; et quod nunc est defectus lunae propter id quod nunc est interpositio terrae. Secundum autem exemplum est de cry­ stallo : puta si dicamus quid est crystallus; et accipiatur hoc pro eius definitione, quod sit aqua condensata vehementer. Sit ergo aqua C, idest minor extremitas; et densatum esse sit A, idest maior extremitas; et accipiatur pro me­ dio B, idest quod penitus caret calore. Exha­ lante enim calido inspissatur humidum: un­ de quando intense exhalat calidum, conse­ quens est quod intense inspissetur humidum. Reducendo ergo ad formam syllogisticam, di­ cemus quod B est in C, quia scilicet crystal­ lus habet perfectam exhalationem calidi; in B autem est A, quia illud quod perfecte caret calido, est densatum. Sicut igitur huius quod est crystallum esse aquam plene densatam, causa est quod habeat defectum caloris; ita etiam causa quod fiat crystallus, causa est quod fiat B. Et eadem ratio est in factum esse, et in futurum esse. Et sic concludit quod si sic accipiantur causa et causatum quod sint simul, oportet quod similiter sint simul in fieri, et in esse, et in factum esse, et in futurum esse. 508 [5]. Deinde cum dicit [367]: In his autem quae non simul etc., ostendit quomodo causa quae non est simul cum causato, ac­ cipiatur medium demonstrationis. Et primo, in his quae fiunt in directum; (5) — 365 — Cap. Ill, η. 8; Comment. S. Th. lect. VL L. II, 1. x IN POSTERIORUM ANALYTICORUM secundo, in his quae fiunt circulariter; ibi [378] : Quoniam autem videmus (6) etc. Circa primum tria facit: primo, proponit quaestionem; secundo, interponit quoddam quod necessarium est praecognoscere ad solu­ tionem quaestionis : ibi [369] : Est igitur a posterius facto (7) etc.; tertio, solvit quaestio­ nem; ibi [373] : Speculandum est igitur quid est continens (8) etc. Circa, primum duo facit: primo, proponit quaestionem; secundo, manifestat eam; ibi [368] : Sicut videtur nobis (9) etc. Movet ergo primo [367] quaestionem utrum in causis quae non simul fiunt cum suis cau­ satis, sit dicere quod causatum secundum tempus continuum consequatur ad causam vel non. 509 [6]. Deinde cum dicit [368]: Sicut videtur nobis alias etc., manifestat quaestio­ nem. Videmus enim quod aliae sunt causae aliorum non simul cum eis existentes; sicut eius quod est factum esse est alia causa prae­ cedens, quod est fieri; et ipsius fore, idest quod aliquid sit futurum, causa est aliquod futurum fieri; et iterum ipsius fieri causa est aliquid quod prius factum est (1011 ). Est igitur quaestio: utrum istae causae se consequentes sint in tempore continuo vel non? Hoc enim necessarium est scire demon­ stratori, quia si non sit continuatio in huius­ modi causis, non erit accipere immediatum principium, quia semper inter duo nunc discontinuata est accipere aliquod medium. Et ideo si illud nunc in quo est effectus, non sit continuum ad illud nunc in quo est causa, erit in medio aliquid accipere quod sit causa media, et sic in infinitum. 510 [7]. Deinde cum dicit [369]: Est igi­ tur a posterius facto syllogismus etc., mani­ festat quoddam quod est necessarium ad so­ lutionem praemissae quaestionis. Et primo, proponit quod intendit; secundo, probat propositum; ibi [370] : Neque enim determinati (n) etc. Circa primum [369] considerandum est quod, sicut linea est quoddam continuum, pun­ ctus autem est quoddam indivisibile quod ter­ minat et dividit lineam; ita etiam ipsum fieri vel moveri est quoddam continuum, ipsum autem quod est motum esse vel factum esse, est quoddam indivisibile, quod potest accipi vel ut terminans totum motum, vel ut dividens motum tanquam finis primae partis motus et principium secundae, sicut patet de puncto quod dividit lineam. Sic igitur ipsum factum esse est causa prae­ cedens ipsum fieri cuius est principium; et est effectus consequens illud fieri cuius est termi(6) Lect. XII. (7) n. 7. (8) Lect. seq. (9) n. seq. (10) Cf. lect. seq.. n. 2. (11) n. seq. 508-512 nus. Si ergo debeamus demonstrare, oportet fieri syllogismum demonstrativum a posteriori factum esse ad fieri praecedens; ut si dica­ mus: hoc factum est; ergo illud prius fiebat. Sed quia et ipsum factum esse est principium ipsius fieri, sive quae facta sunt eorum quae fiunt, consequens est ut similiter se habeat in quae fiunt; ut scilicet a posteriori fieri syllogizetur ad prius factum; puta si dicamus: sol movetur ad punctum medii coeli; ergo prius motus est ad punctum orientis. Sed a priori non poterit fieri syllogismus ad posterius; ut puta si dicamus quod, quia hoc prius factum est, ideo sequitur quod illud quod est poste­ rius fiat vel factum sit. Et quae ratio est de fieri et de factum esse, eadem ratio est de fore et futurum fieri. 511 [8]. Deinde cum dicit [370]: Neque enim determinati etc., probat quod dixerat. Et circa hoc duo facit : primo, probat pro­ positum ratione accepta ex parte temporis absolute considerati; secundo, ex parte tem­ poris quod contingit esse medium inter cau­ sam priorem et effectum posteriorem; ibi [372]: Amplius . enim neque indetermina­ tum (12) etc. Dicit ergo primo [370] quod ideo a priori non potest syllogizari ad posterius, quia po­ sito priori non oportet quod sequatur poste­ rius, neque secundum aliquod determinatum tempus, neque simpliciter non determinate. Et hoc primo manifestat quantum ad de­ terminatum tempus, puta si dicamus: bibit infirmus potionem; ergo tali die sanabitur. Si enim a priori facto syllogizari possit po­ sterius secundum determinatum tempus, po­ terit concludi quod quia verum est dicere hoc factum esse, puta infirmum bibisse potionem, quod etiam verum sit dicere hoc factum esse quod posterius est, puta eum esse sanatum. Sed hoc non sequitur, quia potest dari ali­ quod tempus in quo verum est eum potionem bibisse, et tamen nondum verum est eum sa­ natum esse, sicut in intermedio tempore in­ ter sumptionem medicinae et sanitatem ade­ ptam. Et hoc est quod dicit, quod ideo praedicta conclusio non sequitur, quia in medio tem­ pore falsum erit dicere quod hoc sit factum, scilicet hunc esse sanatum, quamvis alterum iam sit factum, scilicet eum medicinam bi­ bisse. Et eadem ratio est etiam respectu fu­ turi : non enim possumus concludere : iste nunc medicinam bibit; ergo erit sanatus, pro aliquo tempore determinato; quia hoc non erit verum in quolibet tempore futuro, sci­ licet in tempore medio. 512 [9]. Secundo, ibi [371]: Neque quo­ niam hoc factum est etc., probat idem quan­ tum ad tempus indeterminatum, puta si di­ camus: iste medicinam bibit; ergo sanabitur. Non enim sequitur quod quia hoc factum est, scilicet quod iste medicinam bibit, hoc erit, (12) -366- n. 10. 512-513 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM scilicet sanabitur. Iam enim supra dictum est quod causa quae ex necessitate infert effe­ ctum, est simul cum effectu. Et accipitur quasi medium homogeneum, idest unius generis; sicut ad probandum aliqua esse facta in prae­ terito, accipitur pro medio et causa aliquid quod est factum in praeterito; et similiter fu­ turorum, id quod est futurum; et eorum quae sunt in fieri, id quod est in fieri; et eorum quae existunt, id quod existit. Sed quando sic syllogizatur : hoc factum est; ergo hoc erit; non accipitur medium unius generis, sed unum est prius et aliud posterius. Unde po­ sito priori non sequitur ex necessitate po­ sterius in illis in quibus effectus causarum impediri possunt. L. II, 1. x 513 [10]. Deinde cum dicit [372]: Am­ plius enim neque etc., ponit aliam rationem quae, sumitur ex parte temporis medii; et di­ cit quod, sicut ex parte temporis absolute considerati manifestum est quod non potest syllogizari a priori ad posterius, nec secun­ dum tempus determinatum, neque secundum tempus indeterminatum; ita etiam nec ex parte medii temporis contingit accipi aliquod determinatum aut indeterminatum, in quo scilicet possit concludi posterius a priori. Iam enim dictum est quod in toto tempore inter­ medio falsum est dicere id quod est posterius esse, quamvis id quod est prius iam prae­ cesserit. 367 — L. II, 1. xi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XL (nn. 514-520; [373-377]). Quomodo per demonstrationem accipiatur causa quae non est simul cum effectu. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XI) 373. (14) Speculandum igitur quid est con­ tinens ut post id quod factum est, sit fieri in rebus. Aut manifestum est quod non est habitum cum facto esse quod fit; neque enim factum cum post facto esse: termini enim sunt et atomi. Sicut igitur neque puncta ad invicem sunt habita, neque quae facta sunt, utraque enim indivisibilia sunt; neque igitur quod fit cum eo quod factum est pro­ pter idem; quod quidem enim fit di­ visibile est, quod autem factum est in­ divisibile est. Sicut igitur linea ad pun­ ctum se habet, sic id quod fit ad quod factum est; sunt enim infinita facta in eo quod fit. Magis autem manifestum in universalibus de motu oportet di­ cere de his. 374. De hoc quidem igitur quomodo cum eo quod consequenter fit generatione, se habeat media causa, in tantum ac­ ceptum sit; necesse enim et in iis me­ diam et primam sine medio esse; ut A factum est, quoniam C factum est, po­ sterius autem C factum, A autem prius. Principium igitur est C propter id quod proximum est ipsi nunc, quod est prin­ cipium temporis; sed C factum est quoniam D factum est; D igitur cum factum est, A necesse est factum esse. Causa autem est C: D enim facto ne­ cesse est C factum esse, C autem fa­ cto necesse est A prius fuisse. Sic au­ tem accipiens aliquod medium stabit alicubi immediatum. 375. Aut semper intercidet propter infini­ tum? Non enim contiguum factum cum facto, quemadmodum dictum est. Sed incipere tamen necesse est a me­ dio et ab ipso nunc primo. 376. Similiter autem est et in eo quod erit. Si enim verum est dicere quoniam erit D, necesse est prius verum dicere quoniam A erit; huius autem causa est C; si quidem enim D erit, prius C erit, si vero C erit, prius A erit. Similiter autem est decisio infinita et in iis; non enim sunt talia quae erunt contigua ad invicem; principium autem et in iis immediatum sine medio accipiendum est. 377. Habet autem sic se et in operibus. Si facta est domus, necesse est decisos esse lapides: et factum esse hoc pro­ pter quid? quoniam necesse est fun­ damentum factum esse si domus facta est; si vero fundamentum est, prius la­ pides esse factos necesse est. Iterum si erit domus, similiter prius erunt lapides; demonstratur autem per me­ dium similiter; erit enim fundamen­ tum prius. SYNOPSIS 1. Textus argumentum et divisio. 2. Quia duo facta esse non se habent ad invicem consequenter, ita nempe ut inter ea non sit accipere aliquod medium (quia sunt quaedam ultima et indivisibilia in tempore, sicut in linea duo puncta, inter quae potest semper accipi aliquod medium); hinc neque fieri (quod est sicut divisibile, ut linea) et factum esse se habent ad invicem consequenter. 3. Textus subdivisio. -368- IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 514-517 L. II, 1. xi 4. Etiam in demonstrationibus, quae syllogizant de his quae sunt in fieri, necesse est acci­ pere esse aliquod medium quod sit primum et immediatum; et hoc est illud quod posterius factum est, a posteriori demonstrans fieri et alia jacta esse. 5. Excluditur obiectio. Quamvis sint in uno fieri infinita facta esse, necesse est accipere ali­ quod medium primum et immediatum. 6. Eadem est ratio in futuris. 7. Declarantur haec omnia per exempla. COMMENTARIUM S. THOMAE 514 [1]. Postquam Philosophus quaesivit utrum in his quae non simul fiunt, posterius secindum continuitatem temporis sequatur ad prius; et interposuit quoddam necessarium, scilicet quod a priori ad posterius non syllogizatur; hic accedit ad determinandum quae­ stionem motam f1)· Et circa hoc duo facit : primo [373], osten­ dit quomodo se habeant fieri et factum esse secundum temporis continuitatem; secundo, ostendit propositum; ibi [374] : De hoc qui­ dem igitur (2) etc. 515 [2]. Dicit ergo primo [373] quod ad ostendendum propositum oportet speculari quid est coniungens, vel continuans factum esse ei quod est fieri, ut post unum continuo sequatur aliud. Et circa hoc dicit primo, manifestum esse quod fieri cum eo quod est factum esse, non est habitum (3), idest consequenter se habens. Dicuntur autem consequenter se habentia, quorum nihil est medium eiusdem generis, si­ cut duo milites in acie, vel duo clerici in choro. Habitum autem supra id quod est consequenter addit contactum, sicut dicitur in V Physic. (4). Sic ergo dicit quod fieri non potest esse consequenter se habens et conti­ guum cum hoc quod est factum esse. Et hoc probat, quia neque etiam factum esse est contiguum, scilicet ut consequenter se habens cum alio factum esse; eo quod duo facta esse hoc modo se habent ut quae­ dam ultima et indivisibilia in tempore, sicut duo puncta in linea. Unde sicut duo puncta non sunt consequenter se habentia ad invi­ cem, ita etiam neque duo facta esse; quia tam puncta quam facta esse sunt sicut in­ divisibilia, et talia non se habent consequen­ ter in continuis, ut probatur in VI Physic. (5). Et quia duo facta esse non sunt consequen­ ter se habentia, propter hoc etiam manife­ stum est quod fieri et factum esse non con­ sequenter se habent. Fieri enim est divisibile, sicut et moveri; sed factum esse est indivisibile, sicut et pun­ ctus. Sicut igitur se habet linea ad punctum, (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. praec., n. 3. Cf. lib. I, lect. Cap. Ill, n. 6; Cap. Ill, η. 3; n. 5. XXXII. nn. 4. 5. Comment. S. Th. lect. V. Comment. S. Th. lect. V. (6) n. 7. (7) n. 6. (8) n. 5. — 24 - In lib. Peri fierm. sic se habet fieri ad factum esse. Sunt enim infinita facta esse in eo quod est fieri, sicut et infinita puncta sunt potentialiter in linea. Et haec est causa quare in linea non possunt accipi duo puncta consequenter se habentia, quia scilicet inter quaelibet duo puncta est accipere aliud punctum: et similiter inter quaelibet duo facta esse est accipere aliud. Unde duo facta esse non se habent conse­ quenter. Et quia factum esse est terminus eius quod est fieri, sequitur consequenter quod nec fieri se habeat consequenter cum eo quod est fa­ ctum esse: quia tunc duo facta esse se ha­ berent consequenter ad invicem. Sed fieri im­ mediate terminatur ad factum esse, sicut linea ad punctum. De his autem patet magis in universalibus de motu, idest in libro Physi­ corum. Tractatur enim de his in sexto illius libri. 516 [3]. Deinde cum dicit [374]: De hoc quidem igitur etc., ostendit secundum prae­ dicta quomodo accipi possit immediate vel mediate effectus causae in his quae non si­ mul sunt. Et primo, ostendit propositum; secundo, manifestat per exempla; ibi [377] : Habet au­ tem sic se in operibus (6) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit propositum in praeteritis; secundo, in futuris; ibi [376]: Similiter autem in eo quod erit (7) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit propositum; secundo, excludit quamdam obviationem; ibi [375] : Aut semper interci­ det (8) etc. 517 [4], Dicit ergo primo [374] quod ex praemissis accipi potest quomodo causa, quae accipitur ut medium in demonstratione, se habeat consequenter ei quod est in fieri vel generari : quia etiam in his demonstrationibus, quae syllogizant de his quae sunt in fieri, ne­ cesse est accipere esse aliquod medium et primum quae sint immediata; sicut si con­ cludamus quod A factum est propter hoc quod C factum est; ita scilicet quod posterius factum sit C, et prius A. Puta si dicamus: iste sanatus est; ergo bibit medicinam: a priori — L. II, L xi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM enim non sequeretur syllogismus, ut supra (9) dictum est; sed ipsum C accipitur ut princi­ pium, quamvis sit posterius in fieri, propter id quod est magis proximum ipsi nunc prae­ senti quam A. Praesens autem nunc est principium tem­ poris, quia secundum ipsum distinguitur prae­ teritum et futurum, et sic oportet praesens nunc accipere ut principium notificandi tem­ poris successionem. In praeteritis enim tanto aliquid est posterius in fieri, quanto est pro­ ximius in praesenti nunc; in futuris autem est e converso. Sicut igitur C accipitur ut principium syllogizandi, eo quod est posterius in fieri quam A, et propinquius praesenti nunc; ita et accipiamus D propinquius prae­ senti nunc quam C, et concludamus quod si factum est D, quod prius factum est C; puta si perfecit opus sani hominis, prius sana­ tus est. Possumus ergo concludere quod si factum est D, necesse est quod prius factum sit A: et accipitur pro causa id quod erat in medio, scilicet C. Facto enim D, necesse est quod prius factum fuerit C; et facto C, necesse est quod prius factum fuerit A; ergo facto D, necesse est quod prius factum fuerit A. Puta si hic homo iam perfecit opus sani hominis, sequitur quod prius fuerit sanatus; et si est sanatus, necesse est quod prius biberit me­ dicinam. Sic igitur semper accipendo medium, puta aliquid aliud inter C et A, sicut C ac­ ceptum est medium inter D et A, stabitur alicubi ad aliquod immediatum. 518 [5]. Deinde cum dicit [375]: Aut semper intercidet propter etc., ponit quam­ dam obviationem. Potest enim aliquis dicere quod nunquam veniatur ad immediatum, sed semper erit accipere aliquod medium inter duo facta esse propter hoc quod in ipso fieri sunt infinita facta esse, eo quod factum esse non consequenter se habet ad aliud factum esse, ut dictum est (10). Sed hanc obviationem excludit ipse, quia quamvis sint infinita facta esse in uno fieri, tamen necesse est incipere ab aliquo medio, (9) Lect. praec., n. 7 seq. (10) n 2. 517-520 scilicet ab ipso nunc, tanquam a primo: di­ ctum est enim quod id quod est posterius, est principium syllogizandi; respectu autem omnium in praeterito factorum, postremum est ipsum praesens nunc; unde necesse est ipsum praesens nunc accipere ut primum et immediatum principium. Quodlibet autem aliorum factorum accipitur ut principium me­ diatum. 519 [6]. Deinde cum dicit [376]: Simi­ liter autem est etc., manifestat idem in futu­ ris; et dicit quod, sicut se habet in eo quod factum est, similiter se habet et in eo quod factum erit; quia si verum est quod erit D, necesse est quod prius verificetur quod sit A; et huiusmodi causa accipietur C, quod cadit medium inter D et A. Quia si erit D, necesse est quod prius erit C; et si erit C, necesse est quod prius sit futurum A. Et similiter etiam in his potest fieri obiectio de infinita divisione futuri in instantia, vel motus in momenta; quia sicut in praeteritis, ita et in futuris non consequenter se habent indivisibilia. Et tamen hic etiam accipiendum est aliquid sicut immediatum principium, si­ cut dictum est in his quae facta sunt in prae­ terito. Licet enim non sit accipere duo facta esse se consequenter habentia, neque in prae­ terito neque in futuro, potest tamen accipi aliquid ultimum utrobique, et hoc accipietur ut principium immediatum. 520 [7]. Deinde cum dicit [377] : Habet autem sic se etc., manifestat quod dixerat per exempla; et dicit quod praedictus modus ar­ gumentandi potest considerari circa opera humana. Accipiamus enim factum esse do­ mus tanquam quoddam postremum, ex quo concluditur sicut quoddam primum, quod ne­ cesse est lapides prius fuisse decisos; et acci­ piemus pro medio constructionem fundamen­ ti: quia si domus facta est, necesse est quod prius sit factum fundamentum; et si factum est fundamentum, necesse est quod prius sint lapides decisi. Et quod dictum est in prae­ terito, accipiendum est etiam iin futuro: puta si erit domus, necesse est quod prius futura sit decisio lapidum, et quod hoc demonstre­ tur per medium, quod est constructio fun­ damenti. — 37θ — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xn LECTIO XII. (nn. 521-526; [378-382]). Quomodo in demonstratione accipiatur causa quae non est simul cum effectu in iis quae circulariter fiunt; et qualiter diversimode demonstretur per causam in his quae sunt semper, et in his quae sunt ut frequenter. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XI) 378. (15) Quoniam autem videmus in his quae fiunt circulo quamdam generatio­ nem esse, et contingit hoc esse si qui­ dem consequantur ad invicem medium et termini; in his enim converti est; ostensum est autem hoc in prioribus, quod convertantur conclusiones: circulo autem esse hoc est. 379. In operibus autem videtur sic. Com­ pluta enim terra, necesse est vaporem fieri; hoc autem facto, nubem; hac ve­ ro facta, necesse est terram complutam esse. Hoc autem erat ex principio; quare circulo circuivit: cum enim unum horum quodlibet est, alterum est; et cum illud est, alterum; et cum hoc, primum. 380. (16) Sunt autem quaedam quae fiunt universaliter, semper quidem, et in omni aut se habent aut fiunt semper: alia vero semper quidem non, sed sicut frequenter sunt, ut non semper omnis homo masculus barbatus, sed est sicut frequenter. Talium igitur necesse est et medium sicut frequenter esse. 381. Si enim A de B praedicatur universali­ ter et B de C universaliter, necesse est et A de C semper et de omni praedi­ cari; hoc enim erat universaliter et de omni et semper. Sed suppositum est sicut frequenter esse; necesse ergo est medium sicut frequenter esse, quod est in quo est B. Erunt igitur et eorum quae sunt frequenter prin­ cipia sine medio, quaecunque fre­ quenter sunt sic aut fiunt. Caput XII 382. (17) Quomodo quidem igitur quod quid est inter terminos assignatum est, et qualiter demonstratio aut definitio sit ipsius aut non, dictum est prius. SYNOPSIS 1. Argumentum primae partis lectionis. 2. In iis quae circulo generantur, causa syllogizatur a posteriori, si hoc modo accipiantur termini demonstrationis, quod medium et extremi se invicem consequantur : neque tamen haec est demonstratio circularis, quia quod assumitur ut principium et conclusio, non est idem nu­ mero, sed solummodo idem specie. 3. Manifestatu!· assertum per exempla. 4. Altera pars lectionis. - Diversitas demonstrationis per causam in iis quae fiunt semper, et in iis quae fiunt sicut frequenter. 5. Ad concludendum id quod est sicut frequenter, necesse est accipere medium quod est sicut frequenter. 6. Epilogus eorum quae dicta sunt circa το quod quid esi et circa το propter quid. — 371 — L. II, L ΧΠ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 521-525 COMMENTARIUM S. THOMAE 521 [1]. Postquam Philosophus ostendit quomodo accipiendum sit medium quod est causa in his quae fiunt in rectum, hic osten­ dit quomodo debeat accipi in his quae fiunt secundum generationem circularem (J)· Et primo, ostendit propositum [378]; secundo, ma­ nifestat per exempla; ibi [379] : In operibus autem videtur sic (1 2) etc. 522 [2]. Circa primum [378] consideran­ dum est quod, quia motus caeli circularis cau­ sa est generationis in istis inferioribus, ideo dicitur in II De generatione (3), quod quae­ dam circulatio in generationibus invenitur, puta quod ex aqua generatur terra, et ex terra iterum aqua. Dicit ergo quod, quia videmus esse quam­ dam generationem in his quae circulo gene­ rantur, in his etiam contingit observari hoc quod supra dictum est (4), scilicet quod syllogizetur a posteriori, si hoc modo accipian­ tur termini demonstrationis, quod medium et extremi termini se invicem consequuntur : quia in his quae sic generantur, est quaedam conversio circularis, dum scilicet a primo ge­ nerato devenitur ad ultimum, et ab ultimo reditur ad primum, non idem numero, sed idem specie, ut patet in II De generatione (5). Et ita non sequitur quod idem numero sit prius et posterius, effectus et causa. Et hoc ipsum competit processui demon­ strationum, eo quod, ut in praecedentibus dictum est, quandoque conclusiones conver­ tuntur, ut scilicet ex eis syllogizentur aliquae praemissarum; hoc enim est circulo demon­ strare (6). Quod quamvis non competat si omnino sit unum et idem quod prius fuit conclusio, et postea est principium respectu eiusdem numero, ne sit idem notius et minus notum; si tamen non sit omnino idem, sicut accidit in his quae circulo generantur, nul­ lum inconveniens est. 523 [3]. Deinde cum dicit [379] : In ope­ ribus autem videtur sic etc., manifestat quod dixerat per exempla (7), et dicit quod in ipsis operibus naturae videtur sic evenire, quod sit quidam circularis processus. Quia si terra sit compluta, necesse est quod per actionem so­ lis vapor ex ea resolvatur; quo resoluto et sursum elevato, necesse est quod generetur nubes; et hac generata, necesse est quod ge­ neretur aqua pluviae; qua generata, necesse est quod cadens super terram compluat eam. (1) <2> (3) (4) (5) (6) (7) Cf. lect. VIII. n. 3. Cap. XI, n. 8; Comment. S. Th. lect. XIL Lect. X. n. 7 seq. Loc. cit., n. 9; Comment. S. Th. lect. cit. Cf. lib. I. lect. VIII. n. 2 seqq. De his cf. II De generatione, loc. cit. Et hoc est quod accipiebamus quasi pri­ mum: non tamen est eadem complutio terrae ad quam ultimo pervenitur, et a qua primo incipiebatur. Et sic manifestum est quod fa­ ctus est quidam circuitus, inquantum uno eo­ rum existente fit aliud, et illo existente fit ali­ quod aliud; quo existente reditur ad primum, non idem numero, sed idem specie. Iste ta­ men causarum circuitus inveniri non potest secundum ordinem qui invenitur in causis per se : sic enim necesse est pervenire ad unum primum in quolibet genere causarum, ut probatur in II Metaphys. (8). Quod autem aqua generetur ex igne, et ignis iterato ex aqua, hoc non est per se, sed per accidens. Non enim ens per se generatur ut ex ente in actu, sed ex ente in potentia, ut dicitur in I Physicor. (9). Procedendo ergo in causis per se non erit circulatio. Nam complutionis terrae causam agentem accipiemus calorem aeris, qui causatur ex sole, et non e converso; cau­ sam vero materialem aquam, cuius materia non est vapor, sed materia communis elemen­ torum. 524 [4]. Deinde cum dicit [380]: Sunt autem quaedam quae etc., ostendit qualiter diversimode demonstretur per causam in his quae sunt semper, et in his quae sunt ut fre­ quenter (4 °). Et circa hoc tria facit : primo, proponit quod intendit; secundo, probat propositum; ibi [381]: Si enim A de B (u) etc.; tertio, epilogat quae dicta sunt; ibi [382]: Quomodo quidem igitur (12) etc. Dicit ergo primo [380] quod quaedam sunt quae universaliter fiunt, et quantum ad tem­ pus, quia semper, et quantum ad subiectum, quia in omnibus, aut se habent, sicut immo­ bilia, quibus non competit proprie fieri, aut fiunt, sicut mobilia quae semper eodem modo se habent, ut patet in motibus caelestibus. Quaedam vero non fiunt sicut semper, sed sicut frequenter (13). Et ponit de his exem­ plum. Sicut quod omnis homo masculus ef­ ficiatur quandoque barbatus, non accidit sem­ per, sed sicut frequenter. Sicut igitur eorum quae sunt semper, oportet accipere medium quod est semper; ita et talium, quae sunt si­ cut frequenter oportet accipere medium (14) sicut frequenter. 525 [5]. Deinde cum dicit [381]: Si enim (8) Comment. S. Th. lect. II; Ed. Did., lib. I (A), cap. Il, n. 1 seqq. (9) Cap. VIII. n. 5; Comment. S. Th. lect. XIV. (10) Cf. lect. X, n. 7. (11) n. seq. (12) n. 6. (13) Cf. lib. I, lect. XVI. n. 8 et lect. XLII, nn. 2, 3. (14) Nempe quod est sicut frequenter. — 372 — 525-526 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM A de B praedicatur etc., probat quod ad concludendum id quod est sicut frequenter, necesse sit accipere medium quod sit sicut frequenter. Detur enim oppositum, quod ac­ cipiatur medium quod sit universaliter et sem­ per; puta si A, quae est maior extremitas, praedicetur universaliter de B, quod est me­ dium, et B de C, quod est minor extremitas: ex necessitate sequitur quod A praedicetur de C universaliter, et quantum ad tempus et quantum ad subiectum, quod est semper et de omni praedicari. Unde idem nunc dicimus universaliter praedicari, quod praedicari de omni (15) et semper. Sed suppositum erat quod A praedicaretur de C sicut frequenter. Necesse est ergo quod medium, quod est B, accipiatur sicut frequenter existens. Sic igitur patet quod possunt accipi quae­ dam immediata principia eorum quae sunt (15) Cf. lib. I, lect. IX. L. II, 1. χπ frequenter, ita quod ipsa principia sint aut fiant sicut frequenter. Huiusmodi tamen de­ monstrationes non faciunt simpliciter scire verum esse quod concluditur, sed secundum quid, scilicet quod sit verum ut in pluribus; et sic etiam principia quae assumuntur, ve­ ritatem habent. Unde huiusmodi scientiae de­ ficiunt a scientiis, quae sunt de necessariis absolute, quantum ad certitudinem demon­ strationis. 526 [6]. Deinde cum dicit [382]: Quo­ modo quidem igitur etc., epilogat ea quae dicta sunt; et dicit quod iam supra dictum est, quomodo quod quid est, quod est ali­ qualiter idem ei quod propter quid, assigna­ tur inter terminos syllogisticos, dum osten­ sum est qualiter singula causarum genera, et in singulis diversitatibus rerum, sint media demonstrationum. Dictum est etiam qualiter eius quod quid est sit vel non sit demon­ stratio vel definitio. — 373 — L. II, 1. xiii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XIII. (nn. 527-535; [383-387]). Qualia esse oporteat ea quae constituunt definitionem significantem essentiam rei. SCHEMA (Lect. XIII-XVI; nn. 527-552; [383-408]). b’) Excludit duos errores 542 [393]. aa) Primus error 542 [393]. a) Proponit exclusionem erroris 542 [393]. h) Narrat opinionem errantium 543 [394]. c) Improbat quod dictum est 544 [395]. j) Quod illud a quo aliquid differt, est alterum 544 [395]. jj) Quae dicta sunt alio modo 545 [396]. bb) Secundus error 546 [397]. b) Ostendit quid oporteat in tali investigatione observari 547 [398]. a’) Proponit quod intendit 547 [398]. b’) Manifestat propositum 548 [399]. a) Quomodo possunt observari tres conditiones necessariae 548 [399]. j) Scii, quod accipiantur ea quae praedi­ cantur in eo quod quid est 548 [399]. jj) Debita ordinatio partium 549 [400]. jjj) Quod accipiantur omnia quae pertinent ad quod quid est 550 [401]. b} Quomodo haec tria observata sufficiant ad definiendum 551 [402]. Lectio XIV, 536-541 [388-392]. B’) Ostendit qualiter debeant investigari 536 [388]. i) Per divisionem generis, et hoc maxime convenienter 536 [388]. a) Ostendit quod oporteat uti divisione generis ad investigandum particulas definitionis 536 [388]. a’) Ostendit veritatem 536 [388]. a) Qualiter per divisionem generis investigentur par­ ticulae definitionis 536 [388]. j) Quod oportet uti divisione generis ad definien­ dum 537 [388]. jj) Quomodo oportet accipere differentias 538 [389]. è) Quomodo praedictus processus conferat ad definitio­ nes 539 [390]. c) Quid oporteat cavere ne circa hoc defectus accidat 540 [391]· j) Quod oporteat cavere inordinationem 540 [391]. jj) Quod oporteat cavere diminutionem 541 [392]. Lectio XV, nn. 542-551 [393-402]· Lectio XIII, nn. 527’ 535 [383-387]. Postquam ostendit qualiter quod quid est et propter quid se habeant ad demonstrationem} hic ostendit quomodo possint investigari 527 [383]. I I) Quomodo investigetur quod quid est 527 [383]. A) Dicit de quo est intentio 527 [383]. B) Ostendit propositum 528 [384]. A’) Manifestat qualia oporteat esse illa quae accipiuntur ad constituendum quod quid est 528 [383 bis]. 1) Praemittit quamdam divisionem 529 [383 bis]. 2) Ostendit qualia debeant esse quae accipiuntur ad constituendum quod quid est 530 [384]. a) Proponit quod intendit 530 [384]. b) Manifestat quod dixerat per exemplum 531 [385]. 3) Probat quod supra dixerat 534 [386]. a) Quod oporteat praedicta universaliter et ex necessitate praedicari de ternario 534 [386]. b) Quod ex praedictis constituatur ipsa essentia ternarii 535 [387]. — 374 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. XHi 5 5 2 -5 5 9 [4 0 3 -4 0 8 ], 2) Alio modo, per similia et differentia 552 [403]. a) Docet praedictum modum investigandi 553 [403]. b) Manifestat per exemplum 554 [404]. c) Probat hunc modum esse convenientem 555 [405]. a’) Hoc ostendit 555 [405]. a) Quantum ad terminum, prout scii, pervenitur ad aliquid commune 556 [405]. fc) Quantum ad processum, quo scii, proceditur a minus communibus ad magis commune 557 [406]. j) Ratione facilitatis 557 [406]. § jj) Ratione evidentiae 558 [407]. b’) Excludit quemdam modum procedendi in definitionibus ' 559 [408]. II) Quomodo investigetur propter quid (Lect. XVII, 560 [409]). — 375 — L. 11, 1. xiii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) 383. Quomodo autem oportet venari prae­ dicata in eo quod quid est, nunc di­ camus. 383 bis. Eorum igitur quae insunt semper unicuique, quaedam extenduntur in plus, non tamen extra genus: dico au­ tem in plus esse quaecunque insunt quidem unicuique universaliter, at ve­ ro et alii. Ut est aliquid quod omni trinitati inest, sed et non trinitati; sicut quod est inest trinitati, sed et non nu­ mero: sed impar inest omni trinitati et est in plus, namque ipsi quinque inest, sed non extra genus; quinque enim numerus est, nullum autem impar ex­ tra numerum est. 384. Huiusmodi autem accipienda sunt us­ que ad hoc, quousque tot accipiantur primum, quorum unumquodque qui­ dem in plus sit, omnia autem non sint in plus: hanc enim necesse est sub­ stantiam rei esse. 385. Ut trinitati omni inest numerus, im­ par, prius utroque modo, et sicut quod est non mensurari numero, et sicut non componi ex numeris; hoc itaque iam trinitas est, numerus impar pri­ mus, et sic primus; horum enim unum­ quodque, aliud quidem imparibus om­ nibus inest, ultimum autem dualitati, omnia autem nulli. 386. Quoniam autem ostensum est a nobis in superioribus quod necessaria qui­ dem sunt in eo quod quid est praedi­ cantia, universalia autem necessaria sunt; in trinitate autem et in unoquo­ que alio sic accipiuntur in eo quod quid est accepta; sic ex necessitate quidem erit trinitas hoc. 387. Quod autem substantia sit, ex his ma­ nifestum est. Necesse enim est, nisi hoc esset trinitati esse, ut genus ali­ quod esset; hoc autem nominatum aut non nominatum: erit igitur in plus quam trinitati inesse; concessum est enim huiusmodi esse genus, quod est secundum potentiam in plus: si itaque nulli inest alii quam atomis trinitatis, hoc utique erit trinitatis esse; suppo­ natur enim et haec substantia unius­ cuiusque esse, quae est in atomis ulti­ mum praedicatum. Quare similiter et alii cuilibet sic demonstratorum eidem esse inerit. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Eiusdem textus subdivisio et argumentum huius lectionis. 3. Eorum quae semper et universaliter praedicantur quaedam sunt in plus quam illud cui insunt, non tamen sunt extra genus illius de quo praedicantur; quaedam sunt in plus et insuper sunt extra genus. 4. Ad manifestandum quod quid est accipienda sunt talia, quae quidem sunt semper, et quae divisim accepta sunt in plus, hoc est magis universalia, non tamen extra genus; sed simul sumpta non sunt in plus quam quod quid est definiti, cum quo converti debent. 5. Manifestatur assertum per exemplum. 6. Obiectio. Videtur quod differentia non excedat speciem. 7. Solvitur obiectio. Quia a nobis non accipitur differentia quae notificat ipsam formam sub­ stantialem, sed loco eius accipiuntur accidentia communiora specie; ideo differentia assumpta est communior specie. 8. Quae in definitione ternarii accipiuntur, universaliter et ex necessitate ternario conveniunt; et ita est dicendum de .omnibus quae assumuntur ad cuiusque rei definitionem essentialem. 9. Et ex illis significantur constitutiva essentiae rei definitae. — 376 — 527-532 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, I. χπι COMMENTARIUM S. THOMAE 527 [1]. Postquam Philosophus ostendit qualiter quod quid est et propter quid se ha­ beant ad demonstrationem, hic ostendit quo­ modo possint investigari. Et primo, quomodo investigetur quod quid est [383]; secundo, quomodo investigetur pro­ pter quid; ibi [409] : Ad habendum autem G) etc. Circa primum duo facit: primo, dicit de quo est intentio; secundo, exequitur propo­ situm; ibi [383 bis] : Eorum autem igitur quae insunt semper (1 2) etc. Dicit ergo primo [383] quod postquam di­ ctum est qualiter quod quid est cognoscatur, et qualiter quod quid est vel propter quid accipiatur ut medium in demonstratione, nunc dicendum est quomodo oporteat investigare ea quae praedicantur in eo quod quid est. 528 [2]. Deinde cum dicit [383 bis]: Eo­ rum igitur quae insunt etc., ostendit propo­ situm. Et primo, manifestat qualia oporteat esse illa, quae accipiuntur ad constituendum quod quid est; secundo, quomodo sint inquirenda; ibi [388]: Congruum autem est cum totum aliquod (34 ) etc. Circa primum tria facit: primo, praemittit quamdam divisionem; secundo, proponit qua­ lia oporteat esse quae accipiuntur ad consti­ tuendum quod quid est; ibi [384] : Huiusmodi accipienda sunt (*) etc.; tertio, probat; ibi [386]: Quoniam autem ostensum est (56) etc. 529 [3]. Circa primum [383 bis] conside­ randum est quod ea quae praedicantur in eo quod quid est, oportet quod semper et universaliter praedicentur, ut supra habitum est (’): et ideo accipiens ea quae praedican­ tur de unoquoque ut semper, dicit quod inter ea quaedam inveniuntur quae extenduntur in plus quam id cui insunt; non tamen ita quod inveniantur extra genus illud. Et exponit quid sit esse in plus, et dicit quod in plus esse dicuntur quaecunque uni­ versaliter insunt alicui, non tamen ei soli, sed etiam alii. Datur autem per hoc intelligi aliud membrum oppositum, quia scilicet est aliquid quod extenditur in plus, et est extra genus. Et de hoc primo ponit exemplum, dicens quod est aliquid quod inest omni ternario, sed et non ternario inest; sicut patet de ipso ente communi, quod quidem universaliter inest non tantum trinitati, sed etiam aliis; et (1) Lect. XVII. (2) n. seq. (3) Lect. seq. (4) n. 4. (5) n. 8. (6) Lect. II. n. 4. non solum in genere numeri, sed etiam in his quae sunt extra genus numeri. Impar vero inest omni ternario, et est in plus, quia etiam inest ipsi quinario; non tamen inve­ nitur extra genus ternarii, quod est numerus, quia etiam quinarius in genere numeri inve­ nitur; nihil autem quod sit extra genus nu­ meri potest dici impar. 530 [4]. Deinde cum dicit [384] : Huius­ modi autem accipienda sunt etc., ostendit qualia debeant esse quae accipiuntur ad con­ stituendum quod quid est. Et primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat per exemplum; ibi [385] : Ut tri­ nitati omni (7) etc. Dicit ergo primo [384] quod ad manife­ standum quod quid est accipienda sunt talia, quae quidem sunt semper et in plus, non ta­ men extra genus, usque ad talem terminum, ut primo quidem unumquodque quod acci­ pitur sit in plus, omnia autem non sint in plus, sed convertantur cum re, cuius quae­ ritur quod quid est. Huius enim rationem necesse est significare quod quid est rei. 531 [5]. Deinde cum dicit [385]: Ut tri­ nitati omni inest numerus etc., manifestat quod dixerat per exemplum. Accipiamus enim ista quatuor, scilicet numerus, impar, primus utroque modo. Dupliciter enim dicitur aliquis numerus primus. Uno modo, quia non mensuratur ali­ quo alio numero, sicut per oppositum patet quod quaternarius non est numerus primus, quia mensuratur dualitate; ternarius autem est numerus primus, quia non mensuratur ali­ quo numero, sed sola unitate. Alio modo di­ citur aliquis numerus primus, quia non com­ ponitur ex pluribus numeris; sicut patet per oppositum de septenario, qui primo modo est primus, non enim mensuratur nisi unitate; non autem est primus secundo modo, compo­ nitur enim ex ternario et quaternario: sed ternarius non componitur ex pluribus nume­ ris, sed ex sola dualitate et unitate. Sic ergo patet quod quodlibet praedictorum quatuor convenit universaliter trinitati, quod­ libet autem eorum convenit etiam aliis in ge­ nere numeri. Nam hoc quod dicitur numerus et impar convenit omnibus numeris impari­ bus: ultimum autem, scilicet quod sit primus utroque modo, convenit etiam dualitati, quae nec mensuratur alio numero, nec componitur ex numeris, sed ex solis unitatibus: unde omnia ista simul iuncta significant quod quid est ternarius. 532 [6]. Sed videtur quod non requiratur ad definitionem quod quaelibet particula sit in plus quam definitum. Dicit enim Philo(7) — 377 — n. seq. L. Il, I. xiii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 534 [8]. Deinde cum dicit [386]: Quo­ niam autem ostensum est etc., ostendit quod supra dixerat. Et primo, quod oporteat praedicta univer­ saliter et ex necessitate praedicari de ternario; secundo, quod ex praedictis constituatur ipsa essentia ternarii; ibi [387]: Quod autem sub­ stantia ex his (13) etc. Dicit ergo primo [386] quod quia supe­ rius (14) ostensum est quod ea quae praedi­ cantur in eo quod quid est ex necessitate insunt; quaecunque autem ex necssitate in­ sunt, universaliter praedicantur; necesse est quod sive de ternario sive de quocunque alio accipiantur praedicto modo ea quae praedi­ cantur in eo quod quid, quod ex necessitate et universaliter praedicentur. 535 [9]. Deinde cum dicit [387] : Quod autem substantia etc., ostendit quod ex his quae praedicto modo accipiuntur, constitua­ tur essentia ternarii, vel cuiuscunque alterius; quia necesse est, si hoc quod supra positum est non esset ipsa substantia ternarii, cum prae­ dicetur in eo quod quid est, quod esset quod­ dam genus, vel nominatum vel innomina­ tum (15). Non enim cuilibet rationi est nomen im­ positum: et inde est quod multa sunt inno­ minata tam in generibus quam in speciebus. Ideo autem oportet quod praedicta ratio sit genus ternarii, si non significet essentiam eius, quia omne quod praedicatur in quid, aut est genus aut definitio significans essentiam. Non est autem possibile quod sit genus, quia se­ queretur quod esset in plus quam ternarius: hoc enim supponimus esse genus, cuius po­ tentia sub se plures species continet. Habitum est autem quod praedicta ratio non convenit nisi atomis, idest individuis, sub ternario con­ tentis. Relinquitur ergo quod praedicta ratio sit definitio significans essentiam ternarii. Haec enim supponitur esse essentia uniuscu­ iusque, quae invenitur in individuis illius spe­ ciei finaliter, secundum praedictum modum praedicationis. Et sicut dictum est de ternario, ita etiam est intelligendum de quibuscunque aliis, quibus dêmonstretur aliquid esse idem per modum praedictum. sophus in VII Metaphys. (8) quod quando pervenitur ad ultimas differentias, erunt ae­ quales differentiae speciebus; non ergo opor­ tet quod differentia sit in plus quam species. Quod etiam ratione videtur. Dicit enim Philosophus in VIII Metaphys. (9), quod ra­ tio quae est ex differentiis, videtur esse spe­ ciei et actus, idest formae, quia, sicut ibi­ dem dicitur (1011 _), differentia respondet for­ mae; cuiuslibet autem speciei est propria for­ ma, quae nulli alii convenit. Videtur igitur quod differentia ultima non excedat speciem. Dicit etiam Philosophus in VII Metaphysic. (n) quod nihil est aliud in definitione quam genus et differentiae, et quod possibile est definitionem ex duobus constitui, quorum unum sit genus, aliud differentia. Differentia autem non invenitur extra proprium genus, alioquin non esset divisiva generis per se, sed per accidens. Videtur ergo quod differentia non excedat speciem. 533 [7]. Sed dicendum est quod si accipi posset differentia, quae notificaret ipsam for­ mam substantialem speciei, nullo modo dif­ ferentia ultima esset in plus quam species, ut rationes probant. Sed quia formae essentiales non sunt nobis per se notae, oportet quod manifestentur per aliqua accidentia, quae sunt signa illius formae, ut patet in VIII Metaphysic. (12). Non autem oportet accipere ac­ cidentia propria illius speciei, quia talia opor­ tet per definitionem speciei demonstrari; sed oportet notificari formam speciei per aliqua accidentia communiora; et secundum hoc dif­ ferentiae assumptae dicuntur quidem substan­ tiales, in quantum inducuntur ad declaran­ dum formam essentialem, sunt autem com­ muniores specie, in quantum assumuntur ex aliquibus signis, quae consequuntur superiora genera. (8) Comment. cap. XII, n. 7. (9) Comment. cap. II. n. 7. (10) Comment. n. 9. (11) Comment. cap. XII, n. 3·. (12) Comment. cap. II, n. 6. 532-535 S. Th. lect. XII: Ed. Did. lib. VI, S. Th. lect. II: Ed. Did., lib. VII, S. Th. lect. cit.; Ed. Did., loc. cit., S. Th. lect. XII: Ed. Did., lib. VI, S. Th. lect. II; Ed. Did., lib. VII. I (13) n. seq. (14) Lib. I. lect. IV. (15) Cf. lib. I, lect. XII, n. 4. - 378 - IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. χιν LECTIO XIV. (nn. 536-541; [388-392]). De divisione generis ad investigandum ea quae ponenda sunt in definitione. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) 388. (18) Congruum autem est cum totum aliquod aliquis negotietur, departiri ge­ nus in atoma specie prima, ut numerum in trinitatem et dualitatem; postea sic illorum definitiones accipere tentare, ut rectae lineae et circuli et recti anguli. 389. Post haec autem accipientem quid ge­ nus sit, utrum quantitatis sit aut qua­ litatis, proprias passiones speculari per communia prima; compositis enim ex atomis convenientia ex definitionibus erunt manifesta, propterea quod prin­ cipium est omnium definitionum quod simplex est, et simplicibus per se in­ sunt convenientia solum, aliis autem se­ cundum illa. 390. (19) Divisiones autem, quae sunt se­ cundum differentias, utiles sunt in his ut sic adeamus; sic tamen demonstrant, dictum est in prioribus. Utiles autem sunt utique sic solum ad colligendum quod quid est; et etiam videtur utique nil utile, sed mox videntur accipere omnia, tanquam si ex principio acce­ perit aliquis sine divisione. 391. Differt autem aliquid prius et posterius praedicamentorum praedicari: ut est dicere animal mansuetum bipes, vel bipes animal mansuetum. Si enim om­ ne ex duobus est, et unum quid sit ani­ mal mansuetum, et iterum ex hoc et differentia est homo, aut quodlibet est unum sic, necesse est dividentem petere. 392. Amplius autem ad nil relinquendum in eo quod quid est, sic solummodo con­ tingit. Cum enim primum accipitur ge­ nus, si quidem inferiorum aliquam di­ visionem accipiat, non incidet omne in hoc, ut non omne animal aut totalum est aut divisum pennis; sed pennatum animal est omne, huius enim differen­ tia haec est. Prima autem est diffe­ rentia animalis, in quam omne animal incidit; similiter autem est in unoquo­ que aliorum, et in his quae extra ge­ nus et quae sub ipsis sunt, ut in ave in qua est omnis avis, et in pisce in quo est omnis piscis. Sic igitur vadenti est scire quoniam nil relictum est; ali­ ter autem relinquere est necesse, et non scire. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Cum aliquis negotiatur, ad definiendum, aliquod totum, congruum est ut primo dividat genus in species; deinde tentet accipere definitionem singularum specierum. 3. Ad investigandum differentias generis accepti oportet, per aliqua accidentia communia, considerare proprias passiones, quae sunt signa manifestantia formas proprias specierum. 4. Per istum tamen processum ostenditur quod quid est, sed non syllogizatur. 5. Partes quae assumuntur in definitione, debent esse ordinatae; 6. Et non diminutae. — 379 — L. II, 1. xiv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 536-540 COMMENTARIUM S. THOMAE 536 [1]. Postquam Philosophus ostendit qualia oportet esse ea quae constituunt defi­ nitionem significantem essentiam rei, hic osten­ dit qualiter debeant investigari. Et circa hoc duo facit: primo [388], pro­ ponit modum maxime convenientem ad inve­ stigandum ea quae sunt in definitione po­ nenda, scilicet per divisionem generis; secun­ do, ponit quemdam alium modum per si­ milia et differentia; ibi [403] : Quaerere au­ tem oportet C1) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod oportet uti divisione generis ad inve­ stigandum particulas definitionis; secundo, ostendit quid oporteat in tali investigatione observari; ibi [398] : Ad consequendum au­ tem terminum (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit veritatem; secundo, excludit errorem; ibi [393]: Nihil autem oportet dividentem (3) etc. Circa primum tria facit : primo, ostendit qualiter per divisionem generis investigentur definitionis particulae; secundo, quomodo processus divisionis sit utilis ad propositum; ibi [390] : Divisiones autem quae sunt (45) etc.; tertio, quomodo sunt cavenda ea, quae circa hunc processum defectum inducere possunt; ibi [391] : Differt autem (s) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quod oportet uti divisione generis ad defi­ niendum; secundo, quomodo oportet accipere differentias ibi [389] : Post autem accepto (6) etc. 537 [2]. Dicit ergo primo [388] quod cum aliquis vult negotiari, ad definiendum, aliquod totum, idest universale, congruum est ut pri­ mo dividat genus in primas partes illius ge­ neris, quae sunt indivisibiles secundum spe­ ciem, puta quod dividat numerum in bina­ rium et ternarium: et hac divisione praemis­ sa, per quam cognoscitur genus, tentet postea accipere definitionem singularum specierum; sicut etiam fit in aliis, puta in recta linea et in circulo et in recto angulo. Omnia enim haec congrue definiuntur, praemissa divisione generis. 538 [3]. Deinde cum dicit [389]: Post haec autem accipientem etc., ostendit qualiter sint accipiendae differentiae; et dicit quod postquam acceperimus per divisionem generis in species quid sit genus, puta utrum sit in genere qualitatis vel quantitatis, oportet ad (1) (2) (3) (4) (5) (6) Lect. XVI. Lcct. seq., n. 6. Lect. seq. n. 4. n. 5. n. 3. investigandum differentias considerare pro­ prias passiones, quae, sicut dictum est (7), sunt signa manifestantia formas proprias specierum. Et hoc oportet primum facere per aliqua communia (8). Si enim nos congregamus ac­ cidentia ex generibus communioribus (quae hic dicuntur indivisibilia, quia non resolvun­ tur in aliqua priora genera), statim ex defi­ nitionibus eorum erunt manifesta ea quae quaerimus. Oportet enim omnium definitio­ num esse principium id quod simplex est, id­ est genus commune: et huiusmodi simplici­ bus solum per se insunt accidentia, quae com­ muniter inveniuntur in multis; omnibus au­ tem aliis conveniunt secundum illa (9). Sicut album et nigrum per se quidem conveniunt corpori terminato, et secundum hoc commu­ ne conveniunt et homini et equo et quibus­ cunque aliis. Unde si oporteret accipere de­ finitionem alicuius, cui universaliter conveni­ ret album, puta definitionem nivis, oportet recurrere ad genus communius, quod est cor­ pus terminatum, et ex eo investigare causam albedinis; et secundum hoc ostenderetur no­ bis quare nix universaliter sit alba. Et illa causa poterit pertinere ad quod quid est ni­ vis; puta inspissatio humidi, quae facit humidum terminari cum conservatione lucis. 539 [4]. Deinde cum dicit [390]: Divisio­ nes autem quae sunt etc., ostendit quomodo praedictus processus conferat ad definitiones; et dicit quod ad hoc quod aliquis praedicto modo procedat ad definiendum, scilicet divi­ dendo genus in species, utile est quod homo accipiat divisionem generis per differentias. Sed tamen quomodo per hoc manifestetur quod quid est, dictum est in praecedenti­ bus (10). Sunt quidem utiles praedictae divi­ siones ad accipiendum quod quid est sic so­ lum, sicut dictum est; sed ad syllogizandum quod quid est nihil videntur facere, ut prius dictum est (n). Sed videtur quod dividentes statim accipiant omnia non syllogizata, sicut si a principio aliquis accepisset, antequam divideret. 540 [5]. Deinde cum dicit [391]: Differt autem aliquid prius etc., ostendit quid opor­ teat cavere, ne circa praedictum processum de­ fectus accidat. Et circa hoc duo facit : primo, ostendit quod oportet cavere inordinationem : secun­ do, quod oportet cavere diminutionem; ibi (7) Lect. praec. (8) Cf. lect. praec., n. 7. (9) Cf. lib. I, lect. XI seq. (10) Lect. IV. (11) Ibid. — 38° — 540-541 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM [392]: Amplius autem ad nil relinquen­ dum (* 2) etc. Dicit ergo primo [391] quod multum differt quid prius et quid posterius praedicetur inter ea quae ponuntur in definitione. Potest enim uno modo sic dici, quod homo est animal mansuetum bipes; alio modo potest aliter or­ dinari, ut dicatur quod homo est bipes ani­ mal mansuetum. Et quod hoc differat ad de­ finiendum patet per hoc, quod oportet omne quod definitur constitui ex duobus, scilicet ex genere et differentia. Sic igitur si mansuetum accipitur ut differentia animalis, oportet quod animal mansuetum sit aliquid unum quod accipiamur ut genus, ex quo et alia differentia quae est bipes, constituatur homo. Et eadem ratio est de quocunque alio quod fit unum ex pluribus per se, et non per accidens. Sicut igitur differt quod accipiatur hoc vel illud pro genere vel differentia, aut quod ac­ cipiatur aliquid ut est differentia constitutiva generis et divisiva eiusdem; ita differt ad de­ finiendum quod sic vel aliter partes defini­ tionis ordinentur. Si enim dicam quod homo est animal mansuetum bipes, accipietur ani­ mal ut genus, mansuetum autem ut differentia constitutiva eius, bipes autem ut differentia divisiva ipsius. E converso autem erit si di­ catur quod homo est animal bipes mansuetum. Quia igitur differentia ordinis facit differen­ tiam in quod quid est, consequens est quod ille qui dividit, non solum supponat ea quae accipiuntur ad definiendum, sed etiam petat ordinem eorumdem. Et sic manifestum est quod definitio non syllogizat quod quid est. 541 [6]. Deinde cum dicit [392] : Amplius autem ad nil relinquendum etc., docet cavere diminutionem, ostendens quomodo fieri pos­ sit ut nil praetermittatur eorum quae requi­ runtur ad quod quid est; et dicit quod hoc contingit fieri solum isto modo quo dicetur. Ad cuius evidentiam considerandum est, (12) n. scq. L. II, 1. xiv quod omnes differentiae superiorum generum pertinent ad quod quid est alicuius speciei. Nam inferius genus constituitur per differen­ tiam divisivam superioris generis. Ad vitan­ dum ergo diminutionem, oportet quod nulla huiusmodi differentiarum praetermittatur. Prae­ termittitur autem si aliquis, accepto supremo genere, accipiat consequenter aliquam diffe­ rentiam divisivam non quidem ipsius supremi generis, sed alicuius inferioris: Quod quidem hoc modo cognosci potest: quia cum animal accipiatur aliquod supremum genus, si postea aliquis accipiat divisionem alicuius de infe­ rioribus generibus, non totum quod conti­ netur sub genere superiori cadet sub illa di­ visione. Et ponit ad hoc exemplum: sicut non om­ ne animal est vel totalum, vel divisum pennis. Dicitur autem animal totalum, quod habet totas alas integras et continuas, sicut vesper­ tilio; divisum autem pennis dicitur animal, cuius alae distinguuntur per diversas pennas, sicut accipitris vel corvi. Animali autem non habenti alas neutrum horum convenit; sed omne animal volatile continetur sub altera harum differentiarum, quia secundum prae­ dictas differentias dividitur hoc genus quod est animal volatile. Sed prima et immediata differentia animalis attenditur ex hoc quod omne animal cadit sub divisione. Et ita est etiam de omnibus aliis generibus, sive acci­ piamus genera quae sunt extrinseca ab ani­ mali, sicut lapis et planta, sive illa quae sub animali continentur, sicut avis et piscis. Pri­ ma tamen differentia avis attenditur secundum differentiam in quam incidit omnis avis: et eadem ratio est de pisce. Concludit ergo quod si aliquis sic procedat in dividendo, quod scilicet totum divisum contineatur sub partibus divisionis, poterit homo cognoscere quod nil est relictum de his quae sunt necessaria ad definiendum. Si autem aliter procedatur, necesse est quod ali­ qua relinquantur,· et quod homo non cogno­ scat se integraliter definisse. - 38l - L. 11, 1. xv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XV. (nn. 542-551; [393-402]). Duo errores excluduntur. - Quae secundum rei veritatem requirantur ad constituendam definitionem per viam divisionis. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) 393. (20) Nihil autem oportet definientèm et dividentem omnia scire quae sunt. 394. Et tamen impossibile quidam dicunt esse differentias cognoscere, quae sunt ad unumquodque, non cognoscentem unumquodque; sine autem differentiis non esse unumquodque scire: a quo enim non differt, idem esse huic, a quo autem differt, alterum ab hoc. 395. Primum quidem igitur hoc falsum est: non enim secundum omnem differen­ tiam alterum est. Multae enim sunt differentiae in eadem specie, sed non secundum substantiam, neque per se. 396. Postea cum accipiat opposita et diffe­ rentiam, et quod omne incidit hinc aut inde, et accipiat in altero quod quae­ ritur esse, et hoc cognoscat, nihil diffest scire aut nescire de quibuscunque praedicantur aliis differentiae. Manife­ stum enim quoniam si sic vadens ve­ niat in haec, quorum non amplius est differentia, habebit rationem substan­ tiae. 397. Omne autem incidere in divisionem, si sint opposita quibus nihil interest, non est petitio. Necesse enim est omne in altero ipsorum esse, si quidem illius differentia est. 398. (21) Ad construendum autem termi­ num per divisiones tria oportet coniecturare; ut accipiantur praedicata in eo quod quid est, et haec ordinare quid primum aut secundum, et quoniam haec omnia sint. 399. Est autem horum unum primum per id, quod possumus sicut ad accidens syllogizare quoniam est, et per genus probare. 400. Ordinare autem sicut oportet erit, si primum accipiat. Hoc autem erit, si primum accipiatur quod omnibus se­ quitur, illi autem non omnia. Necesse est enim aliquod esse huiusmodi. Ac­ cepto autem hoc, iam erit idem in om­ nibus inferioribus modus. Secundum enim aliorum primum erit, et tertium habitorum. Remoto enim quod est sur­ sum, habitum aliorum primum erit. Si­ militer autem est et in aliis. 401. Quod autem haec omnia sint, manife­ stum est ex hoc quod recipimus pri­ mum quidem secundum divisionem, quoniam omne animal est aut hoc aut illud, est autem hoc; et iterum huius totius differentiam; extremi autem non amplius esse differentiam, vel etiam sta­ tim cum ultima differentia a toto nil differre specie hoc. 402. Manifestum enim est quoniam neque plus hoc apponitur: omnia enim in eo quod quid est accipiuntur horum. Ne­ que deficit nihil. Aut genus, aut diffe­ rentia utique esset. Genus quidem igi­ tur est primum, et cum differentiis hoc acceptum est. Differentiae autem om­ nes continentur: non enim amplius est posterior; specie enim differret et ulti­ mum; hoc autem est dictum non dif­ ferre. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Opinio dicentium quod non potest aliquid cognosci nisi omnia entia cognoscantur. 3. Improbatur haec opinio. Et primo refutatur principium assumptum, nempe quod semper illud, a quo aliquid differt, sit alterum secundum essentiam, quam significat definitio: non enim omnis differentia facit talem alteritatem. — 382 — 542-546 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xv 4. Ad definiendum aliquid per divisionem non oportet ut sciatur de quibus praedicentur oppositae differentiae; sed sufficit quod alia omnia in communi cognoscantur distingui a defi­ nito; non requiritur autem ut sciantur in speciali. 5. Alius error excluditur. Si opposita, per quae fit divisio, sint immediata, et si cuiusque generis accipiantur primae differentiae, necesse est quod totum divisum contineatur sub mem­ bris divisionis. Unde qui utitur divisione ad definiendum, in hoc non petit principium. 6. Tria requisita ad construendam definitionem per viam divisionis. Quarum primum est, ut ea quae accipiuntur praedicentur in quod quid est; alterum, ut sint ordinata; tertium, ut acci­ piantur omnia quae pertinent ad quod quid est. 7. Quomodo observetur primum. 8. Quomodo secundum. 9. Quomodo tertium. 10. Sufficit tria praedicta ad definiendum observari: sic enim definitio neque superfluum, neque diminutum habebit. COMMENTARIUM S. THOMAE 542 [1]. Postquam Philosophus ostendit veritatem circa divisionem generis, quae as­ sumitur ad definiendum, hic excludit duos errores. Secundum, ibi [397] : Omne autem incidere f1) etc. Circa primum tria facit. Primo proponit exclusionem erroris [393] : et dicit quod non est necessarium quod ille qui dividendo de­ finit, sciat omnia quae sunt in mundo. 543 [2]. Secundo, ibi [394]: Et tamen impossibile quidam dicunt etc., narrat opi­ nionem errantium. Dicebant enim quidam, quod non potest cognosci differentia alicuius ad omnia alia entia, nisi omnia alia entia cognoscantur, ut patet in aliquibus duobus, quorum differentiam cognoscere non possu­ mus nisi utrumque cognoscamus. Addebant autem quod non est possibile quod aliquid sciatur quid est, nisi cognoscatur differentia eius ad omnia alia. Id enim a quo aliquid non differt est idem ei: illud autem a quo differt est alterum ab ipso. Non autem pos­ sumus scire quid sit unumquodque, nisi scia­ mus quid sit idem ei, et quid alterum ab eo. Et secundum hoc concludebant quod non potest aliquid cognosci nisi omnia cogno­ scantur. 544 [3]. Tertio, ibi [395]: Primum qui­ dem igitur etc., improbat quod dictum est dupliciter. Et primo quidem interimit hoc quod di­ ctum est, quod illud a quo aliquid differt, est alterum. Loquimur enim nunc de eodem et de altero secundum essentiam, quam signi­ ficat definitio. Manifestum est autem quod etiam in eadem specie sunt multae differentiae accidentales, quae non diversificant substan­ tiam speciei, quam significat definitio, nec per se insunt. Unde consequens est quod non omnis differentia facit talem alteritatem, quam necessarium sit cognoscere ad definiendum. 545 [4]. Secundo, ibi [396]: Postea cum accipiat opposita etc., improbat quae dicta sunt alio modo. Cum enim ille qui vult defi­ nire dividendo, accipiat oppositas differentias (1) n. 5. hoc modo, quod omne quod continetur sub diviso, cadat sub hoc membro divisionis vel sub illo, et accipiat sub altero membrorum illud cuius definitio quaeritur, si hoc quod intendit definire, cognoscat sub illo membro divisionis contineri; non differt ad propositum utrum sciat vel nesciat de quibuscunque aliis rebus praedicentur oppositae differentiae. Pu­ ta si dividam animal per rationale et irratio­ nale, et accipiam propositum sic hominem contineri sub rationali, nort requiritur quod sciam de quibus irrationale praedicetur, nec qualiter illa ad invicem differant. Manifestum est enim quod si aliquis sic procedat, scilicet dividendo genus per primas differentias eius, et accipiendo propositum sub altero membro, dividens quousque perveniatur in illa quae ulterius dividi non possunt essentialibus dif­ ferentiis; sic procedens habebit definitionem substantiae, quam quaerebat. Decipiebantur ergo praedicti homines ex eo quod non distinguebant inter cognoscere ali­ quid in communi et in speciali. Oportet enim quod quicunque scit quid est aliquid, cogno­ scat’ omnia alia in communi, non autem in speciali. Puta qui scit quid est homo, oportet quod sciat hominem per hoc quod est ani­ mal, distingui ab omnibus quae non sunt ani­ malia; et per hoc quod est rationale, distingui ab omnibus quae non sunt rationalia. Non enim oportet quod illa cognoscat, nisi se­ cundum hoc commune quod est non animal, vel irrationale. 546 [5]. Deinde cum dicit [397]: Omne autem incidere etc., excludit secundum erro­ rem. Posset enim aliquis credere quod qui­ cunque utitur divisione ad definiendum, indi­ geat petere quod totum divisum contineatur sub membris divisionis (2); sed ipse dicit quod hoc non est necessarium, si opposita, per quae fit divisio, sint immediata; quia secun­ dum hoc necessarium est quod totum divi­ sum sub altero oppositorum contineatur, dum tamen accipiantur primae differentiae alicuius generis. Differentiae enim quae sunt imme<2) Cf. lect. IV, n. 4. — 383 — L. II, 1. xv IN POSTERIORUM ANALYTICORUM diatae si comparentur ad genus inferius, non sunt immediatae si comparentur ad genus su­ perius. Sicut par et impar sunt immediata si comparentur ad numerum, cuius sunt pro­ priae differentiae; non autem si comparentur ad quantitatem. 547 [6]. Deinde cum dicit [398]: Ad con­ struendum autem terminum etc., postquam exclusit ea quae non requiruntur ad divisio­ nes definiti, hic ostendit quae secundum rei veritatem requirantur. Et primo, proponit quod intendit; secundo, manifestat propositum; ibi [399] : Est autem horum unum (3). Dicit ergo primo [398] quod ad hoc quod aliquis constituat terminum, idest definitio­ nem (4), per viam divisionis, tria oportet considerare: quorum primum est, ut ea quae accipiuntur, praedicentur in eo quod quid est; secundum est, ut ordinetur quid sit primum et quid secundum (5); tertium est, quod acci­ piantur omnia quae pertinent ad quod quid est, et nihil eorum praetermittatur (6). 548 [7]. Deinde cum dicit [399]: Est au­ tem horum unum etc., manifestat propositum. Et primo, ostendit quomodo tria praedicta possunt observari; secundo, ostendit quod praedicta tria observata sufficiant; ibi [402] : Manifestum est autem (7) etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quomodo observetur primum : et dicit [399] : quod unum horum (scilicet quod accipiantur ea quae praedicantur in eo quod quid est) observatur, primo quidem per hoc quod ho­ mo potest inducere syllogismos quod id quod assumitur insit, sicut cum disputatur ad pro­ blema de accidente (8); secundo, ut ostenda­ tur quod praedicatur in eo quod quid, per ea quibus disputatur ad problema de ge­ nere (9). 549 [8], Secundo, ibi [400]: Ordinare au­ tem sicut oportet etc., manifestat quomodo observetur secundum, scilicet debita ordina­ tio partium; et dicit quod tunc ordinantur partes definitionis sicut oportet, si aliquis pri­ mo accipiat id quod est primum; et hoc erit si aliquis primo accipiat id quod consequitur ad alia posterius accepta, et non e converso. Hoc enim est communius et prius. Necesse est autem aliquid huiusmodi accipi in defini­ tione tanquam genus, puta cum dicitur quod homo est animal gressibile bipes. Si enim est gressibile bipes, est animal, sed non e con­ verso. Cum ergo iam acceperimus animal tan­ quam primum, idem modus observandus est in ordinatione inferiorum. Accipietur enim quasi secundum in definitione illud quod se­ cundum rationem praemissam erit primum (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) n. seq. Cf. I Perth., lect. IV. n. 2. Cf. lect. praec., n. 5. Cf. ib., n. 6. n. 10. Cf. II Topicorum. Cf; IV Topicorum. 546-551 inter omnia sequentia; et similiter accipietur tertium id quod est primum respectu habi­ torum, idest consequentium. Semper enim, re­ moto superiori, illud quod est habitum, idest immediate consequens, erit primum omnium aliorum. Et ita est etiam in omnibus aliis, pu­ ta in quarto et in quinto, si tot oporteat partes definitionis esse. 550 [9]. Tertio, ibi [401]: Quod autem haec omnia sint etc., manifestat, qualiter pos'sit tertium observari. Et dicit quod manife­ stum erit omnia quae pertinent ad quod quid est accipi in definitione secundum modum supra (1υ) dictum, ex hoc scilicet quod divi­ dendo aliquod genus accipimus primas eius differentias, sub quibus divisum universaliter continetur; sicut quod omne animal est hoc vel illud, puta rationale vel irrationale, et ac­ cipimus quod illud quod intendimus definire, est hoc, puta rationale. Et iterum accipiemus hoc totum, scilicet animal rationale, et divi­ demus ipsum per differentias proprias; sed quando iam devenerimus ad ultimam diffe­ rentiam, iam non erit dividere per alias dif­ ferentias specificas: sed statim ultima diffe­ rentia addita, hoc, cuius definitio quaeritur, in nullo differet specie a simul toto, idest a ra­ tione congregata ab omnibus partibus acce­ ptis; sicut homo non differet specie ab aliquo eorum de quibus praedicatur animal ratio­ nale mortale. 551 [10]. Deinde cum dicit [402]: Ma­ nifestum enim est etc., ostendit quod tria praedicta observata sufficiant ad definiendum, quia definitio neque superfluum neque dimi­ nutum habebit (n). Quod autem non appo­ natur aliquid plus quam debeat, manifestum est per primum trium praedictorum (12); quia scilicet accepta sunt solum ea quae praedi­ cantur in eo quod quid et talia necesse erat accipere. Similiter etiam manifestum est quod nihil deficit. Aut enim deficeret genus, aut diffe­ rentia. Sed quod genus non deficiat, patet ex secundo trium praedictorum. Acceptum est enim primum id sine quo non sunt alia, et quod potest esse sine aliis, et hoc est genus. Et cum genere postea acceptae sunt diffe­ rentiae. Sed quod differentiae omnes sint ac­ ceptae, patet per tertium praedictorum trium: quia non amplius potest accipi posterior dif­ ferentia post illam cuius diximus non esse aliam differentiam; quia iam sequeretur quod ultimum acceptum adhuc differret differentia essentiali, cum tamen dictum sit, quod non differat. Similiter etiam ex praemissis patet quod non intermittatur aliqua differentia in medio, per hoc scilicet quod semper accipiuntur pri­ mae differentiae. Unde relinquitur quod suf­ ficiat tria praedicta ad definiendum observari. (10) n. 6. et lect. praec., nn. 2 et 6. (11) Cf. I Perth., lect. IV, n. 2. (12) nn. 7, 8 ct 9. — 384 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, I. xvi LECTIO XVI. (nn. 552-559; [403-408]). De modo investigandi definitiones per similia et dissimilia. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XII) (22) Quaerere autem oportet intenden­ tem in similia et indifferentia, primum quid omnia idem habeant, postea ite­ rum in alteris, quae in eodem quidem genere sunt cum illis, sunt autem ipsis quidem idem specie, illorum autem al­ tera. Cum autem in his accipiatur quid habeant omnia idem, et in aliis simili­ ter, in acceptis iterum similiter inten­ dendum si idem sit, quousque in unam conveniant rationem. Haec enim erit definitio. Si vero non vadit in unam, sed in duas aut plures, manifestum est quod utique non est unum aliquod quod quaeritur, sed plura. Ut puta si quid est magnanimitas quae­ rimus, intendendum est in quosdam magnanimos, quos scimus quid habeant unum omnes, inquantum sunt huius­ modi. Ut magnanimus Alcibiades est, et Achilles, aut Aiax; quid unum om­ nes habent? Non tolerare iniuriam. Hic quidem enim dimicavit, ille vero insa­ nivit, hic autem interfecit seipsum. Iterum idem est in alteris, ut in Ly­ sandro et Socrate, si iam indifferentes prosperitati, et improsperitati. Haec duo accipiens intendo quid idem commune i 405. 406. 407. 408. habent et impassibilitas quae est circa fortunas, et non tolerantia iniuriarum. Si vero nullum sit, duae species utique erunt magnanimitas. Semper autem est omnis definitio uni­ versalis. Non enim in quodam oculo dicit sanabile medicus; sed aut in om­ ni aut in specie determinans. Facilius autem est singulare definire quam universale. Unde oportet ex sin­ gularibus in universalia ascendere. Nam­ que aequivocationes latent magis in universalibus quam in indifferentibus. Sicut autem in demonstrationibus opor­ tet syllogizari inesse, sic et in terminis clarum. Hoc autem erit, si per ea quae singulariter dicuntur, sit in unoquoque genere definiri separatim: ut simile non omne, sed in coloribus et figuris, et acutum quod in voce est. Et sic in commune erit ire timentem ne aequivocatio contingat. Si autem non oportet disputare in me­ taphoris, manifestum est neque defi­ nire metaphoris, neque quaecunque di­ cuntur in metaphoris. Disputare enim necesse erit in metaphoris. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Modus alius investigandi definitionem est per similia et dissimilia, ut ex omnibus consi­ deratis inveniatur aliqua una ratio communis, quae est ipsa rei definitio. 3. Declaratur per exemplum de definitione magnanimitatis. 4. Modus iste conveniens est. 5. Et primo quantum ad terminum: nam definitio datur de aliquo secundum quod conside­ ratur in universali. 6. Secundo quantum ad processum, qui est a minus communibus ad magis commune: et hoc tum ratione facilitatis, quia facilius est definire minus commune quam magis commune; 7. Tum ratione evidentiae : quatenus sicut in demonstrationibus ita et in definitionibus debet - 385 25 - /n l!b. Perl hrrri’. L. II. 1. xvi IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 552-556 praesupponi aliquid quod sit evidens et manifestum, atque id habetur in hoc modo definiendi, quo in specialibus specialia prius definiuntur: sic enim ex illis specialibus separatim atque distincte definitis magis potest esse nota univocatio rationis universalis. 8. A definitionibus debent excludi metaphorae, per quas non debet disputari, quia in illis non attenditur similitudo quoad omnia. COMMENTARIUM S. THOMAE 552 [1]. Postquam Philosophus docuit in­ vestigare quod quid est secundum modum maxime congruum, qui est per divisionem ge­ neris, hic docet investigare quod quid est alio modo. Et circa hoc tria facit: primo, docet prae­ dictum modum investigandi [403]; secundo, manifestat per exemplum; ibi [404]: Ut puta dico (9 etc.; tertio, probat hunc modum esse convenientem; ibi [405] : Semper autem est omnis definitio (12) etc. 553 [2]. Dicit ergo primo [403] quod si aliquis inquirit definitionem alicuius rei, opor­ tet quod attendat ad ea quae sunt similia illi, et etiam ad ea quae sunt differentia ab illa re. Quod quidem qualiter fieri debeat, osten­ dit subdens quod primo oportet circa similia considerare quid idem in omnibus inveniatur; puta quid idem inveniatur in omnibus ho­ minibus, qui omnes conveniunt in hoc quod est esse rationale. Postea considerandum est iterum in aliis, quae conveniunt cum primis in eodem genere, et sunt sibi invicem idem specie, sunt autem altera specie ab illis, quae primo accipiebantur, sicut equi ab homini­ bus: oportet etiam accipere quid sit idem in his, scilicet equis, puta hinnibile. Cum ergo accipiatur quid sit idem in om­ nibus his, scilicet hominibus, quia rationale; et quid sit idem similiter in omnibus aliis, scilicet equis, quia hinnibile; iterum conside­ randum est si aliquid est idem in istis duobus acceptis, scilicet in rationali et hinnibili. Et ita est considerandum quousque perveniatur ad aliquam unam rationem communem. Haec enim erit definitio rei. Si vero talis conside­ ratio non inducat in unam rationem commu­ nem, sed inducat in duas rationes diversas, aut etiam in plures; manifestum erit quod illud cuius definitio quaeritur, non erit unum secundum essentiam, sed plura: et ita non poterit habere unam definitionem. 554 [3]. Deinde cum dicit [404]: Ut puta, si quid est magnanimitas etc., manifestat quod dixerat per exemplum; et dicit quod si quae­ ramus quid est magnanimitas, debemus atten­ dere ad quosdam magnanimos, ut sciamus quid unum habent in seipsis, in quantum ma­ gnanimi sunt. Sicut Alcibiades dictus est ma­ gnanimus, et etiam Achilles, et etiam Aiax; qui omnes habent unum quid commune, quod (1) n. 3. (2) n. 4. est non sustinere iniurias. Cuius signum est, quod Alcibiades non sustinens iniurias dimi­ cavit, Achilles vero in insaniam versus est propter iram, Aiax autem interfecit seipsum. Iterum debemus considerare in aliis qui di­ cuntur magnanimi, sicut in Lysandro aut Socrate. Habent enim hoc commune, quod non mutabantur propter prosperitatem for­ tunae et per infortunia, sed indifferenter se habebant in utrisque. Accipiamus ergo haec duo, scilicet impassibilitatem a fortuitis casibus et non tolerare iniurias, et consideremus si est aliquid com­ mune eis. In hoc enim consistit ratio magna­ nimitatis. Sicut si dicamus quod utrumque contingit propter hoc, quod aliquis existimat se dignum magnis. Ex hoc enim contingit quod homo non patitur iniurias; et ex hoc etiam contingit quod contemnit mutationem exteriorum bonorum, tanquam minimorum. Si autem nihil commune inveniretur illis duo­ bus acceptis, non esset una specie magnani­ mitatis, sed duae. Unde non posset dari una communis definitio. 555 [4]. Deinde cum dicit [405]: Semper autem est omnis etc., ostendit praemissum modum inveniendi quod quid est esse con­ venientem. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit hunc modum esse convenientem; secundo, ostendit quid oportet in hoc modo vitare; ibi [408] : Si autem neque disputare (3) etc. Circa primum duo facit : primo, ostendit praedictum modum esse convenientem quan­ tum ad terminum, prout scilicet pervenitur ad aliquid coriimune; secundo, quantum ad processum, prout scilicet proceditur in prae­ dicto modo a particularibus; ibi [406] : Faciliusque est singulare (4) etc. 556 [5]. Dicit ergo primo [405] quod con­ venienter dictum est quod oportet inquiren­ tem quod quid est pervenire ad aliquod com­ mune, quia omnis definitio datur de aliquo secundum quod consideratur in universali (5), non autem secundum quod consideratur in hoc singulari vel in illo. Non enim medicus definit quid sit sanum in hoc oculo huius ho­ minis; sed vel in universali simpliciter quan­ tum ad omnes, vel distinguit sanum secun­ dum diversas species, puta cum dicit hoc (3) n. 8. (4) n. 6. (5) Cf. lect. III, n. 4. — 386 — 5J6-559 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM esse sanum cholericis, illud autem phlegma­ ticis. 557 [6]. Deinde cum dicit [406] : Facilius autem est singulare etc., ostendit praedictum modum esse convenientem quantum ad pro­ cessum, quo scilicet proceditur a minus com­ munibus ad magis commune. Et hoc dupliciter: primo, ratione facilitatis : procedit enim disciplina a facilioribus. Faci­ lius autem est definire singulare, idest aliquod minus commune, quam universale, quod est magis commune; in quantum scilicet in uni­ versalibus, quia sunt minus determinata, ma­ gis latent aequivocationes quam in illis quae sunt indifferentia, idest quae non dividuntur per differentias specificas. Et ideo oportet a singularibus definiendo ascendere ad univer­ salia. 558 [7]. Secundo, ibi [407]: Sicut autem in demonstrationibus etc., ostendit idem ex ratione evidentiae. Sicut enim in demonstra­ tionibus oportet syllogizari praesupponendo aliquid, quod est evidens et manifestum, sic etiam et in terminis, idest in definitionibus. Non enim potest aliquis devenire in cogni­ tionem alicuius ignoti nisi per aliquod notum sive aliquis intendat cognoscere quia est, quod fit per demonstrationem, sive quid est, quod fit per definitionem. Hoc autem contingit, ut scilicet praeexistat aliquid evidens, si sit, idest contingat, sepa­ ration, idest distinctim, definiri per ea quae singulariter dicuntur, idest quae proprie con­ veniunt et distincte huic vel illi; sicut si ali­ quis velit notificare quid est simile, non con­ L. II, 1. xvi siderabit ad omne id quod potest simile dici, sed de quibusdam similibus; puta quomodo dicatur simile in coloribus, et quomodo di­ catur simile in figuris. Dicitur enim simile in coloribus ex unitate coloris; dicitur autem si­ mile in figuris ex eo quod anguli sunt ae­ quales, et latera proportionalia. Similiter etiam in aliis, si velit definire acu­ tum non respiciet ad omne quod dici potest acutum, sed respiciet ad acutum secundum quod dicitur in voce. Et per hunc modum patet quod aliquis definire intendens refugit statim ne contingat aliqua aequivocatio. Et per hoc patet esse convenientem mo­ dum definiendi, quo ex inferioribus procedi­ tur ad commune; in quantum scilicet in spe­ cialibus specialia definire facilius est, et ma­ gis in talibus potest esse nota univocatio. 559 [8]. Deinde cum dicit [408]: Si au­ tem non oportet etc., excludit quemdam mo­ dum procedendi in definitionibus. Et dicit quod sicut non oportet disputare per meta­ phoras, ita etiam non oportet definire per me­ taphoras; utpote si dicamus quod homo est arbor inversa: nec oportet in definitionibus assumere quaecunque metaphorice dicuntur. Cum enim definitiones sint praecipua et efficacissima media in disputationibus, si defi­ nitiones darentur per metaphoras, sequeretur quod oporteret ex metaphoris disputare. Hoc autem fieri non debet, quia metaphora acci­ pitur secundum aliquid simile, non autem oportet ut id quod est simile secundum unum, sit simile quantum ad omnia. — 387 — L. II, 1. xvii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XVII. (nn. 560-565; [409-413]). De modo investigandi propter quid circa singula problemata; deque conve­ nientia problematum in eo quod est propter quid, tum quoad unitatem medii, tum quoad ordinem mediorum. [409-413]. Postquam ostendit quomodo oportet investigare quod quid est, hic ostendit quomodo oportet investigare propter quid 560 [409]. / I) Ostendit quomodo oportet investigare propter quid 560 [409]. A) Quomodo alicuius quaestionis propositae possit investigari propter quid 560 [409]. 1) Docet accipere propter quid, accipiendo commune univocum 560 [409]. a) Commune univocum quod est genus nominatur 561 [409]. b) Quodcumque aliud commune 562 [410]. 2) Reducendo ad aliquod commune analogum 563 [411]. B) Quomodo multa problemata conveniunt in eo quod est propter quid 564 [412]. 1) Quantum ad unitatem medii 564 [412]. 2) Quantum ad ordinem mediorum 565 [413]. [421-426]. Lectio XIX, nn. 575-581 , . w ttt , Lectio XVIII, nn · 566-574 [4x4-420]. Lectio XVII. nn. 560-565 SCHEMA (Lect. XVII-XIX; nn. 560-581; [409-426]). II) Movet duas quaestiones circa ipsum propter, quid 566 [414]. A) De coexistentia causae ad causatum 566 [414]. 1) Proponit quaestionem 567 [414]. 2) Obiicit ad propositam quaestionem 568 [415]. a) Prima ratio 568 [415]. b) Secunda ratio 569 [416]. j) Ponit rationem 569 [416]. jj) Removet errorem qui posset consequi 571 [417]. jjj) Probat quoddam quod supposuerat 572 [418]. 3) Solvit praemissam quaestionem 573 [419]. a) Ostendit in quibus sit verum quod causa et causatum semper se conse­ quantur 573 [419]. b) In quibus necesse sit simul se consequi causa et causatum 574 [420]. B) Utrum ad unitatem causae sequatur unitas effectus et e converso 575 [421]. 1) Ostendit quomodo ad unitatem effectus sequatur unitas causae 575 [421]. a) Proponit quaestionem 575 [421]. b) Solvit quaestionem distinguendo 576 [422]. c) Manifestat positam solutionem 577 [433]. 2) Qualiter sibi invicem causae consequantur 578 [424]. a) Qualis sit consecutio causae ad effectum 578 [424]. b) Ordinat modum praedictae consecutionis in figura syllogistica 579 [425]. c) Movet quamdam dubitationem ex praemissis 580 [426I. d) Epilogat 581 [ibid.]. — 388 — IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. χνπ TEXTUS ARISTOTELIS Caput XIII 409. Ad habendum autem problemata, eli­ gere oportet decisiones et divisiones. Sic autem eligere subiectum genus commune omnium consimilium, ut si animalia sunt quae considerantur, qua­ lia omni animali insunt. Acceptis autem his, relinquorum primo qualia omni inhaerent, ut si hoc est avis, qualia inhaereant omni avi; et sic semper pro­ ximo. Manifestum enim est quoniam habebimus iam dicere propter quid in­ sunt inhaerentia iis, quae sunt sub com­ muni: ut propter quid homini aut equo insunt. Sit autem animal in quo A, B autem inhaerentia omni animali, in quibus autem sunt C D E, sint quae­ dam animalia. Manifestum igitur est propter quid est B in D; propter A enim: similiter et in aliis, et semper in aliis eadem ratio est. 410. Nunc quidem igitur secundum ea quae assignantur communia nomina, dici­ mus. (23) Oportet autem non solum in his considerare, sed et si aliud aliquid videtur commune, accipientem si ali­ quibus hoc inhaereat, et qualia hoc se­ quantur. Ut cornua habentia hoc, ha­ bere ventres, non utrobique dentes esse. Iterum cornua habere quibus sequitur? Manifestum est enim propter quid est in illis quod dicitur: propter id enim quod cornua habent. 411. Amplius autem alius modus est secun­ dum analogum eligere. Unum enim idem non est accipere quod oportet vocare sepion, et spinam, et os. Sunt autem quae sequuntur et hoc, tam­ quam natura una huiusmodi existente. 412. (24) Eadem autem problemata sunt quae quidem idem medium habent, ut quoniam omnia antiperistasis. Horum autem quaedam genere sunt eadem, quaecunque habent differentias, ex quo aliorum aut aliter sunt; ut propter quid echo, aut propter quid apparet, et propter quid iris. Omnia enim haec unum problema sunt genere (omnia enim repercussio sunt), sed specie altera. 413. Alia autem ex eo quod medium qui­ dem sub altero medio est, differunt problemata. Ut propter quid Nilus, finiente mense, magis fluit? Propter id quod hibernior est finis mensis. Pro­ pter quid autem est hibernior finis men­ sis? Propter id quod luna deficit. Haec quidem enim sic se habent ad in­ vicem. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Ad investigandum propter quid oportet, supposito communi genere, considerare divisiones et subdivisiones, donec accipiatur subiectum aliquod commune quod sit causa, seu propter quid illius passionis, de qua quaerimus propter quid. 3. Eadem methodus servanda est quando commune, quod inest pluribus, aut non est genus, aut est genus innominatum. 4. De reductione ad aliquod commune analogum, quod sit causa, seu propter quid passio­ num secundum aliquam proportionem. 5. Quaedam problemata conveniunt in eo quod est propter quid, quia habent eadem media, aut simpliciter, aut genere, quae nempe quibusdam differentiis diversificantur. 6. Alia vero problemata sunt quae conveniunt in eo quod est propter quid, non quasi ha­ beant idem medium, sed quia habent diversa media quae ad invicem subordinantur. — 389 — L. II, I. xvii IN POSTERIORUM ANALYTICORUM 560-563 COMMENTARIUM S. THOMAE 560 [1]. Postquam ostendit Philosophus quomodo oportet investigare quod quid est, hic ostendit quomodo oportet investigare pro­ pter quid C1). Et circa hoc duo facit : primo, ostendit quomodo oporteat investigari propter quid [409]; secundo, movet quasdam quaestiones circa ipsum propter quid; ibi [414] : De causa autem et cuius est causa (2) etc. Circa primum duo facit: primo, ostendit quomodo alicuius quaestionis propositae pos­ sit investigari propter quid; secundo, ostendit quomodo diversae quaestiones communicant in propter quid; ibi [412]: Eadem autem problemata (3) etc. Circa primum duo facit: primo, docet ac­ cipere propter quid, accipiendo commune univocum; secundo, accipiendo commune ana­ logum; ibi [411]: Amplius autem alius mo­ dus (4) etc. Circa primum duo facit: primo, docet in­ vestigare propter quid, accipiendo commune univocum, quod est genus nominatum; secun­ do, accipiendo quodcunque aliud commune; ibi [410]: Nunc quidem igitur (5) etc. 561 [2]. Dicit ergo primo [409] quod ad hoc quod habeamus propter quid circa sin­ gula problemata quae · ponuntur, oportet con­ siderare divisiones et subdivisiones, et sic ad singula procedere disputando, supposito com­ muni genere. Ut si aliquis velit considerare propter quid aliquid conveniat aliquibus ani­ malibus, oportet accipere qualia sunt quae conveniunt omni animali. Quibus acceptis, oportet iterato accipere secundum divisionem qualia sunt quae consequuntur primo ad ali­ quod commune, quod sub animali continetur, puta qualia consequuntur ad omnem avem: et sic semper debemus procedere accipiendo illud quod est primum, in quod scilicet fit immediate divisio; quod etiam supra obser­ vabatur (6) in divisionibus quibus proceditur ad investigandum quod quid est. Sic autem procedendo manifestum est quod semper poterimus dicere propter quid aliqua insunt his quae continentur sub aliquo com­ muni; ut si velimus scire propter quid aliqua insunt homini et equo, puta somnus et vigilia. Sit ergo animal in quo A, quod est medium; B autem, idest maior extremitas, accipiatur pro his quae inhaerent omni animali, sicut somnus et vigilia; quaedam autem animalium species, puta homo, equus, bos, accipiantur (1) (2) G) (4) (5) (6) Cf. lect. XIII, n. 1. Lect. seq. n. 5. n. 4. n. 3. Lect. XIV, n. 2 seqq. ut minor extremitas, scilicet C D E. Sic igi­ tur manifestum est propter quid B, idest som­ nus vel vigilia sit in D, puta in homine, quia propter A, idest propter hoc quod homo est animal. Et similiter est faciendum in aliis, et in omnibus est eadem ratio observanda. Huiusmodi autem documenti ratio est, quia subiectum est causa propriae passionis (7). Et ideo si volumus investigare causam ali­ cuius passionis, propter quam insit quibus­ dam rebus inferioribus, oportet accipere com­ mune quod est proprium subiectum, per cuius definitionem accipitur causa illius passionis (8). 562 [3]. Deinde cum dicit [410]: Nunc quidem igitur etc., ostendit quomodo oportet investigare propter quid est, reducendo in ali­ quod commune, quod non sit genus nomina­ tum; et dicit quod ea quae supra dicta sunt, dicuntur secundum illa communia, quibus nomina sunt assignata; sed oportet non so­ lum in talibus considerare, sed et si quid aliud appareat commune quod insit aliquibus, etiamsi non sit genus, vel si non sit nomi­ natum (9). Deinde oportet considerare ad quae hoc commune consequatur, et quae sunt illa quae consequuntur ad hoc commune innominatum acceptum. Sicut habere cornua est quoddam commune, cui non est nomen impositum, et quod non est genus. Ad hoc autem commune sequuntur duo: quorum unum est, quod omne animal habens cornua habet multos ventres propter necessi­ tatem ruminationis; quorum unus vocatur echinus, in interioribus existens, asper et ca­ pedines habens, ut dicitur in libro de Historiis animalium (10). Aliud autem quod consequi­ tur ad animalia habentia cornua, est quod non habeant dentes in utraque mandibula, sed so­ lum in inferiori, quia materia dentium con­ vertitur in cornua. Item considerandum est ad quae animalia consequatur habere cornua, puta bovem et cervum. Sic enim manifestum erit propter quid haec animalia habent illas proprietates, quia scilicet habent cornua. 563 [4]. Deinde cum dicit [411]: Amplius autem alius modus etci, ostendit investigare propter quid reducendo ad aliquod commune analogum; et dicit quod alius modus investi­ gandi propter quid est eligere commune se­ cundum analogiam, idest proportionem. Con­ tingit enim unum accipere analogum, quod non est idem secundum speciem vel genus; sicut os sepiarum, quod vocatur sepion, et spina piscium, et ossa animalium terrestrium. (7) Cf. Jib. I, lect. X. n. 8. (8) Cf. lect. I, n. 9. (9) Cf. lib. I. lect. XII, nn. 4. 8. GO) Lib. II, cap. XVII, n. 5 seqq. — 390 — 563-565 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM Omnia enim ista conveniunt secundum pro­ portionem, quia eodem modo se habent spi­ nae ad pisces sicut ossa ad terrestria ani­ malia. Ad hoc autem commune analogum quae­ dam consequuntur propter unitatem propor­ tionis, sicut si communicarent in una natura generis vel speciei, sicut esse coopertum car­ nibus. 564 [5]. Deinde cum dicit [412]: Eadem autem problemata sunt etc., ostendit quo­ modo multa problemata conveniunt in eo quod est propter quid. Et primo, quantum ad unitatem medii; se­ cundo, quantum ad ordinem mediorum; ibi [413]: Alia autem (12) etc. Dicit ergo primo [412] quod quaedam pro­ blemata sunt eadem, in quantum scilicet con­ veniunt in eo quod est propter quid. Uno qui­ dem modo propter hoc quod habent idem medium; sicut per hoc medium quod est antiperistasis, idest contra-resistentia vel reper­ cussio, multa demonstrantur. Sunt autem quaedam media eadem non simpliciter, sed genere, quae quibusdam diffe­ rentiis diversificantur, quae sumuntur vel ex diversitate subiectorum, vel ex diversitate modi fiendi. Sicut si quaeratur propter quid fit echo, aut propter quid apparet, scilicet ali­ ti D n. seq. 1 L. II, 1. xvii quid in speculo, vel propter quid generatur iris. Omnia enim ista sunt idem problema quantum ad medium propter quid, quod est idem genere : omnia enim causantur ex re­ percussione. Sed repercussiones differunt spe­ cie. Nam echo fit per repercussionem aëris moti a corpore sonante ad aliquod corpus concavum; apparitio autem rei in speculo fit propter hoc quod immutatio medii repercu­ titur ad speculum; iris autem fit propter hoc quod radii solares repercutiuntur ad vapores humidos. 565 [6]. Deinde cum dicit [413]: Alia autem ex eo quod medium etc., ostendit quo­ modo problemata conveniunt in propter quid secundum ordinationem mediorum; et dicit quod quaedam alia problemata sunt, quae differunt ad invicem ex eo quod habent di­ versa media, quorum unum est sub altero. Et ponit exemplum, utpote si quaeratur pro­ pter quid Nilus in fine mensis, scilicet luna­ ris, magis inundat. Huius enim ratio est, quia finis mensis est magis pluvialis. Quare autem hoc sit, accipitur per aliud medium; propter hoc scilicet quod tunc deficit luna, quae ha­ bet dominium super humores, et ideo, defi­ ciente lumine eius, magis commoventur va­ pores in aëre, ex quo causatur pluvia. Et sic patet quod ista duo media sic se habent ad invicem, quod unum eorum est sub alio. — 391 — L Π, 1. χνιπ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM LECTIO XVIII. (nn. 566-574; [414-420]). De coëxistentia causae ad causatum quantum ad simultatem consecutionis. TEXTUS ARISTOTELIS Caput XIV 414. (25) De causa autem et cuius est cau­ sa dubitabit aliquis numquid cum cau­ satum est et causa est. Ut si folia fluunt aut deflcit luna, et causa deficiendi vel folia cadendi erit; ut si huius est lata habere folia, deficiendi autem terram esse in medio. 415. Si enim non, aliqua alia erit causa ipso­ rum. Si vero causa sit simul et causa­ tum, ut si in medio est terra, deficit, aut si latum folium est, fluit, Si igitur non sit, simul itaque erunt 416. et si demonstrentur per altera. Sit enim folium fluere in quo A, latum autem folium in quo B, vitis vero in quo C. Sic igitur in B est A, omne enim latum folium habens folio fluit; in C autem B, omnis enim vitis est ha­ bens latum folium; in C igitur A, om­ nis enim vitis folio fluit. Causa autem est B medium. Sed et quoniam latis foliis vitis sit, est propter id quod folio fluit demonstrare. Sit enim D qui­ dem latum folium, E autem folio flue­ re, vitis vero in quo Z. In Z igitur est E, folio enim fluit omnis vitis; in E autem D, omne enim fluens folio la­ tum est folium habens; omnis itaque vitis latum est folium habens. Causa autem est folio fluere. 417. Si autem non contingit causas esse ad invicem (causa enim prius est eo cu­ ius est causa), et deficiendi quidem causa est terram esse in medio, eius au­ tem quod est in medio terram esse non est causa deficere. Si igitur quidem per causam est demonstratio, propter quid est; si vero non per causam, ipsius quia, quoniam quidem in medio est cogno­ vit, propter quid autem non. 418. Quod autem non deficere causa sit in medio esse, sed hoc deficiendi, mani­ festum est. In ratione enim deficiendi est quod est in medio. Quare mani­ festum est quod per hoc illud cogno­ scitur, sed non hoc per illud. 419. Aut contingit unius plures causas esse? Et namque si est idem de pluribus pri­ mum praedicari, sil A in B primo esse, et in C alio primo, et hoc sit in D, et illud in E. Erit itaque A in D et E. Causa autem quod A sit in D quidem B, in E autem C. Quare cum causa sit, necesse est rem esse; sed res cum sit, non necesse est esse omne quodcunque sit causa. Causam quidem necesse est esse, non tamen omnem. 420. Aut si semper est universale proposi­ tum, et causa quoddam totum est, et cuius est causa universale; ut folio fluere in toto quodam determinatum est, etsi species ipsius sint multae, et universaliter igitur aut plantis, aut hu­ iusmodi plantis. Quare medium ae­ quale oportet esse in iis et cuius est causa, et converti; ut propter quid ar­ bores folio fluunt? Si ergo propter densitatem humidi, sive folio fluit ar­ bor, oportet esse densitatem; sive den­ sitas est, non in qualibet sed in arbo­ re, folio fluit. ~ 392 — 566-570 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xvm SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quaestio de coëxistentia causae et causati quantum ad simultatem consecutionis. 3. Obiicitur primo ad quaestionem istam, ostendendo quod causa et causatum semper simul sunt secundum consequentiam, quia omne causatum Frbet aliquam causam. 4. Textus subdivisio. 5. Obiicitur secundo. Quia causa et causatum ad invicem demonstrantur, ergo, cum ad me­ dium demonstrationis sequatur ex necessitate conclusio, causa et causatum simul se conse­ quuntur. 6. Ex hoc tamen non sequitur quod causa et causatum ad invicem demonstrentur eadem demonstratione, sed diversis demonstrationibus, scilicet quia et propter quid. 7. De interpositione terrae ut causa eclipsis lunae. 8. Solvitur quaestio. Ubi unum aliquod commune plures habeat causas, secundum quod con­ venit diversis, ipso posito, necesse est unam ex illis causis adesse, non quamlibet et determi­ nate, sed disiunctive. 9. Ubi vero causa sit tale medium quod convertitur cum causato, necesse est ut causa et causatum simul se consequantur. COMMENTARIUM S. THOMAE 566 [1]. Postquam Philosophus ostendit quomodo oportet investigare propter quid, hic movet duas quaestiones circa ipsum pro­ pter quid, quarum prima est de coëxistentia causae ad causatum, secunda pertinet ad uni­ tatem causae; ibi [421]: Utrum autem con­ tingat *() etc. Circa primum tria facit : primo, proponit quaestionem [414]; secundo, obiicit; ibi [415]: Si enim non est (2) etc.; tertio, solvit; ibi [419]: Aut contingit unius (3) etc. 567 [2]. Dicit ergo primo [414] quod de causa et causato potest aliquis dubitare utrum quando est unum eorum, sit et aliud. Quae quidem quaestio non est intelligenda quantum ad simultatem temporis, sed quantum ad si­ multatem consecutionis, utpote si posito uno consequatur aliud vel simul tempore, vel prius et post. Et ponit duo exempla. In quorum uno cau­ sa tempore praecedit causatum: nam lata folia habere est causa quod fluant folia ali­ cuius arboris; non autem habere lata folia et folia fluere sunt simul tempore. In alio au­ tem exemplo causa et causatum sunt simul tempore, sicut interpositio terrae simul tem­ pore est cum defectu lunae. Est ergo quaestio utrum ad unum istorum consequatur aliud. 568 [3], Deinde cum dicit [415]: Si enim non, aliqua etc., obiicit ad propositam quae­ stionem, ostendens quod causa et causatum semper simul sunt secundum consequentiam; et ponit ad hoc duas rationes. Quarum prima sumitur ex ratione causae et causati; et dicit quod omne causatum oportet (t) Lect. seq. (2) n. 3. (» n. 8. quod habeat aliquam causam. Unde si posito isto causato, non simul ponitur quod ista eius causa sit, sequitur quod sit eius aliqua alia causa; et hoc ideo, quia necesse est quod causatum simul sit cum aliqua causa. Sicut ad hoc quod est terram esse in medio, sequi­ tur quod luna deficiat; et ad hoc quod est arborem habere lata folia, sequitur quod folia eius fluant. Si ergo non est dare aliam cau­ sam, sequitur quod simul sit hoc causatum cum hac causa. 569[4]. Secundam rationem ponit ibi [416] : Et si demonstrentur per altera etc., quae quidem sumitur ex hoc quod causa et causatum per invicem demonstrantur. Et circa hoc tria facit: primo, ponit ra­ tionem; secundo, removet errorem qui posset consequi; ibi [417] : Si autem non contin­ git (4) etc.; tertio, probat quoddam quod sup­ posuerat; ibi [418] : Quod autem non de­ ficere (5) etc. 570 [5]. Circa primum [416] dicit quod etiam manifestum est quod causa et causa­ tum simul se consequuntur, si hoc verum est, quod per invicem demonstrentur; quia ad medium demonstrationis ex necessitate sequi­ tur conclusio. Quod autem per invicem de­ monstrentur, probat in praedicto exemplo. Sit enim folium fluere in quo A, quae est maior extremitas; latum folium habere in quo B, quod est medium; vites vero accipiantur in quo C, quod est minor extremitas. Sic igitur in B est A, quia omne quod habet la­ tum folium, folio fluit; in C autem est B, quia omnis vitis habet lata folia; et sic con­ cluditur quod A est in C, idest quod omnis (4) n 6. (5) n. 7. — 393 — L. II, 1. χνιπ IN POSTERIORUM ANALYTICORUM vitis folio fluit. Et in toto hoc processu cau­ sa accipitur pro medio, et sic causatum per causam demonstratur. Contingit autem et e converso demonstrare causam per causatum, scilicet quod vitis habet lata folia per hoc quod fluit folio. Accipiatur enim lata folia habere quasi maior extremitas, quae est D; fluere folio quasi medium, quod est E; vitis vero minor extremitas, quae est Z. Sic igitur E est in Z, quia omnis vitis fluit folio; D au­ tem est in E, quia scilicet omne quod fluit folio, habet lata folia; et ex hoc concluditur quod omnis vitis sit lati folii, et accipitur pro causa in consequendo folio fluere. 571 [6]. Deinde cum dicit [417]: Si au­ tem non contingit etc., excludit quemdam er­ rorem, qui posset sequi ex praemissis, ut sci­ licet eadem ratione unum praedictorum de­ monstretur ex alio. Sed ipse excludens hoc dicit quod si non contingit quod aliqua duo sint sibi invicem causae, scilicet in eodem genere (eo quod causa est prior eo cuius est causa; non autem contingit idem esse prius et posterius eolem modo); cum causa defe­ ctus lunae sit terram esse in medio, non est possibile quod defectus lunae sit causa eius quod terra sit in medio. Si igitur demon­ stratio quae est per causam, est demonstratio propter quid, quae autem non est per cau­ sam, est ipsius quia, ut in primo habitum est (e); sequitur quod ille qui per defectum lunae demonstrat quod terra sit in medio, cognoscit quidem quia, non propter quid. 572 [7]. Deinde cum dicit [418]: Quod autem non deficere etc., probat quod sup­ posuerat, scilicet quod interpositio terrae sit causa defectus, et non e converso; et dicit manifestum esse quod lunam deficere non est causa eius quod est terram esse in medio, sed e converso; quia in ratione eclipsis po­ nitur quod terra sit in medio, ut supra di­ ctum est (6 7). Cum igitur quid et propter quid sint idem (8), manifestum est quod defectus lunae cognoscitur per interpositionem terrae, sicut per medium propter quid, et non e converso. 573 [8]. Deinde cum dicit [419]: Aut contingit unius plures causas etc., solvit prae­ missam quaestionem ostendens in quibus ve­ rum sit quod causa et causatum semper se consequantur, et in quibus non. Et circa hoc duo facit: primo, ostendit in (6) Lect. XXIII. (7) Lect. I, n. 8; Cf. lect. VII, n. 8 et VIII, n. 7 seqq. (,8> Cf. lect. I, loc. cit. 570-574 quibus non sit verum; secundo, in quibus sit verum; ibi [420] : Aut si semper (9) etc. Dicit ergo primo [419] quod contingit ali­ quid unum commune habere plures causas secundum quod convenit diversis, sicut esse vituperabile convenit audaci propter excessum, timido autem propter defectum. Accipiatur ergo quod aliquod unum prae­ dicetur de pluribus primo et immediate, et praedicetur A de B primo, et similiter de C, sicut esse vituperabile de superabundantia et defectu; et ista duo, scilicet C et B, praedi­ centur de D et E, sicut superabundantia con­ venit audaci, defectus autem timido. Praedi­ cabitur itaque A de D et E, quia tam audax quam timidus est vituperabilis. Causa autem quod A sit in D est ipsum B: est enim audax vituperabilis propter superabundantiam. Quod autem A insit ipsi E, causa est ipsum C: ti­ midus enim vituperabilis est propter defectum. Patet ergo quod cum causa sit, necesse est rem esse; quia sive A sit superabundantia, sive defectus, necesse est aliquid esse vitupe­ rabile. Sed existente re, necesse est quidem quod aliqua causarum sit, non tamen necesse est quamlibet causam esse. Sicut posito quod aliquid sit vituperabile, non est necesse quod sit in superabundantia, sed necesse est quod sit vel in superabundantia vel in defectu. 574 [9]. Deinde cum dicit [420]: Aut si semper est universale etc., ostendit in quibus necesse sit simul se consequi causam et cau­ satum; et dicit quod si aliquid quaeratur in universali, et accipiatur tam causa quam id cuius causa quaeritur, in universali; tunc opor­ tet quod ad causam semper sequatur effectus, et ad effectum causa. Sicut hoc quod est fluere folio, non convenit primo pluribus, ut erat in praemisso exemplo, sed determinate uni primo communi, quamvis illius communis sint multae species, quibus universaliter con­ venit quod fluunt folio; puta si accipiamus vel plantas vel tales plantas, scilicet lata folia habentes. Unde in omnibus istis oportet ac­ cipere aequale medium, ita quod convertatur causa et id cuius est causa. Sicut si quaeramus quare arbores fluant folio; si accipiatur causa huius esse propter hoc quod humidum est condensatum et sic facilius est desiccabile, sequetur quod si cau­ satum sit, quod etiam causa sit; puta si fluit arbor, oportet quod sit condensatio humoris. Et e converso, oportet quod posita causa in tali subiecto ponatur effectus; ut puta si con­ densatio humoris est, non in quacunque re sed in arbore, sequitur quod folio fluat. (9) ” 394 — n. seq. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xix LECTIO XIX. (nn. 575-581; [421-426]). Utrum ad unitatem causae sequatur unitas effectus, et e converso. Manifestatur modus consecutionis causae et effectus. TEXTUS ARISTOTELIS (Caput XIV) 421. Utrum autem contingat non eamdem esse causam eiusdem in omnibus, sed alteram, aut non? 422. Aut si quidem per se demonstretur, et non secundum signum aut accidens, non potest esse. Ratio enim ultimi me­ dium. Si vero non sic est, contingit. 423. Est autem et causam et cuius causa considerare secundum accidens, immo videntur problemata esse. Si autem non, similiter se habebit medium. Si qui­ dem aequivoca, et aequivocum medium est; si vero sicut in genere, similiter se habebit, ut propter quid vicisslm ana­ logum. Alia enim est causa in nume­ ris et in lineis, et eadem: inquantum autem linea est, non eadem est; in­ quantum autem habens augmenta hu­ iusmodi, eadem: sic in omnibus. Simi­ lem autem esse colorem colori et figu­ ram figurae, aliam causam esse: aequi­ vocum enim est simile in his. Hic qui­ dem est fortassis secundum analogiam habere latera et aequales angulos; in coloribus autem, unum sensum esse, aut aliquid aliud huiusmodi. Quae au­ tem secundum analogiam eadem sunt, et medium se habet secundum analo­ giam. 424. Habet autem sic consequi causam adinvicem et cuius est causa et in quo est causa. Unumquodque quidem acci­ pienti, cuius est causa in plus est; ut quatuor aequales qui sunt extra, in plus sunt quam triangulus aut qua­ drangulus: in omnibus autem et in aeque. Quaecunque enim quatuor re­ ctis aequales qui sunt extra et medium similiter est. Est autem medium ratio primi extremi; ex quo omnes scientiae fiunt per definitiones: ut folio fluere si­ — 395 militer sequitur vitem et excellit, et fi­ cum et excellit; sed non omnia, sed aequalium est. Si vero accipiat aliquis primum medium, ratio fluendi folium est. Erit enim primum quidem in al­ tera medium, quoniam huiusmodi sunt omnia. Deinde huius medium quoniam succus densatur, aut aliquid aliud hu­ iusmodi. Quid autem est folio fluere? densari in contactu seminis succum. 425. In figuris autem sic assignabit quae­ rentibus consecutionem causae et cuius est causa: sit enim A quidem in B omni, B autem in unoquoque eorum quae sunt D, in plus autem; B quidem universaliter utique in ipsis erit D. Hoc autem dico universale, quod non con­ vertitur: primum autem universale, cui· unumquodque quidem non convertitur, omnia autem convertuntur et excedunt. In ipsis D igitur causa ipsius A, B est. Oportet itaque A in plus quam B ex­ tendi. Si vero non, quid magis erit causa hoc illius? Si ergo in omnibus E est A, erunt aliquod unum illa om­ nia aliud a B. Si enim non, quomodo erit dicere quoniam in quo est E sit A omni, in quo autem A non omni sit E? Propter quid enim non erit ali­ qua causa ut A sit in omnibus D? Sed nunquid et quae sunt E erunt aliquod unum? Considerare oportet hoc, et sit C. Contingit igitur et plures causas es­ se eiusdem, sed non eisdem specie; ut longae vitae esse quadrupedia causa est non habere choleram, volatilia autem sicca esse, aut aliqua alia. 426. Si autem in atomum non statim ve­ niunt, non solum unum medium est, sed plura, et causae plures sunt. Et qualis est causa mediorum? quae ad L. II, 1. xix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM universale primum est, aut quae ad sin­ gulare singularium? Manifestum igitur est quod magis proxima unicuique cui est causa. Primum quidem sub univer­ sali esse, haec est causa, ut in D, quod est C, ipsius B causa est. In D quidem 575-576 igitur esse, C causa est ipsius A; in C autem A, B; in hoc autem eadem est. (26) De syllogismo et demonstratione, quid unumquodque sit, et quomodo fit, manifestum est. Similiter autem et de scientia demonstrativa: idem enim est SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quaestio: Utrum eiusdem effectus sit eadem causa in omnibus, vel sit alia et alia in diversis? 2. Solvitur quaestio distinguendo. Nam tripliciter contingit assignari causam alicuius effectus: uno modo, accipiendo causam per se; alio modo, accipiendo aliquod signum; tertio modo, accipiendo aliquod accidens. Primo modo, causa est per se medium demonstrationis, quod est definitio maioris extremitatis; unius autem una est definitio; ergo unius effectus non potest esse nisi una causa in omnibus. At secundo et tertio modo, causa accepta non est per se medium demonstrationis, et ideo contingit eiusdem effectus esse diversas causas in diversis. 3. Manifestatur solutio data. Nam et causam et id cuius est causa contingit considerare secundum accidens: sed quando causa et causatum accipiuntur per se, medium quod accipitur pro causa debet proportionari effectui, ita quod in univocis vel analogis medium commune sit unum generice vel analogice; in aequivocis autem sit aliud et aliud in diversis. 4. Talis modus consequentiae habetur inter causam et causatum et subiectum cui inest illud causatum, quod si id cuius causa quaeritur, accipiatur secundum aliquid particulare ex iis quibus inest, causatum excedit causam sicut et subiectum; sed si accipiatur secundum omnia quibus competit, aequaliter se habebunt illa tria, nempe erunt adinvicem convertibilia subie­ ctum, praedicatum et causa seu medium. 5. Praemissa declarantur in forma syllogistica, et per exemplum in rebus naturalibus. 6. Solvitur dubitatio. Quando effectus communis demonstratur de subiectis particularibus causa seu medium accipi debet non ex parte universalis effectus, sed ex parte subiecti parti­ cularis; ita quod semper accipiantur media propinquiora subiecto, quousque perveniatur ad id quod est immediatum communi causato. 7. Epilogus eorum quae dicta sunt in tota doctrina Analyticorurr COMMENTARIUM S. THOMAE 575 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit quaestionem motam, utrum ad existentiam effectus sequatur existentia causae, et e converso; hic inquirit utrum ad unitatem causae sequatur unitas effectus et e converso. Et circa hoc duo facit : primo, ostendit quomodo ad unitatem effectus sequatur uni­ tas causae [421]; secundo, ex hoc manifestat consecutionem causae et effectus; ibi [424] : Habet autem sic consequi f1) etc. Circa primum tria facit : primo, proponit quaestionem [421]; quae est, utrum contingat quod eiusdem effectus non sit eadem causa in omnibus, sed alia et alia, vel non. Vide­ batur enim in solutione praemissae quaestio­ nis (2) supponi quod contingat unius effectus in diversis rebus esse diversas causas. 576 [2]. Secundo, ibi [422]: Aut si qui­ dem per se etc., solvit quaestionem distin­ guendo. Contingit enim aliquid assignari pro causa alicuius effectus tripliciter: uno modo, accipiendo causam per se, et sic demonstra­ tive concludendo effectum; alio modo, acci­ ti) n. 4. (2) Cf. lect. praec., n. 8. piendo aliquod signum; tertio modo, acci­ piendo aliquod accidens. Si ergo accipiatur pro causa id quod per se est medium demonstrationis, non potest esse nisi una causa unius effectus in omnibus. Et hoc probat quia medium per se in demon­ strationibus est ratio ultimi, idest definitio maioris extremitatis. Quae tamen si demon­ strari indigeat de subiecto, demonstrabitur per definitionem subiecti, ut supra habitum est (3). Manifestum est autem quod unius una est definitio. Unde oportet quod unius effectus non accipiatur nisi una causa, quae est me­ dium demonstrationis. Si vero non accipiatur quasi causa inferens, id quod est per se medium demonstrationis, sed accipiatur pro medio aliquod signum vel aliquod accidens, tunc contingit unius effectus accipi quasi plures causas in diversis, sicut patet in exemplo superius (4) posito. Per se enim causa quod aliquid sit vituperabile, est esse praeter rationem rectam. Sed quod ali­ quid sit superabundans vel deficiens, est si(3) Lect. I, n. 9. (4) Lect pracc., n. 8. — 396 — 576-579 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM gnum eius quod est praeter rationem rectam. 577 [3]. Tertio, ibi [423]: Est autem et causam et etc., manifestat positam solutio­ nem, ostendens membra divisionis positae esse possibilia. Et dicit quod contingit et id quod est causa et id cuius est causa consi­ derare secundum accidens; sicut musicus per accidens est causa domus, cuius per se est causa aedificator, qui tamen est causa rece­ ptaculi latronum per accidens, si contingat hoc in domo fieri: quinimo etiam ipsa pro­ blemata videntur esse per accidens. Si vero non accipiantur per accidens causa et cau­ satum, oportet quod medium quod accipitur pro causa, similiter se habeat cum effectu, cuius demonstratio quaeritur. Utpote si aliqua sint aequivoca, et me­ dium commune quod accipitur, erit aequivocum. Si autem non sint aequivoca, sed con­ veniant quasi in genere, et medium erit com­ mune secundum genus; sicut vicissim analo­ gum, idest commutatim proportionari (5), uni­ voce in multis invenitur, puta in numeris et in lineis, in quibus habet quodammodo aliam causam, et quodammodo eamdem. Aliam qui­ dem secundum speciem, in quantum scilicet alii sunt numeri et aliae lineae: sed est ge­ nere eadem, in quantum scilicet tam lineae quam numeri conveniunt in hoc quod habent tale augmentum, ex quo in eis commutata proportio demonstratur. Aliud autem exemplum subiungit in aequivocis; et dicit quod eius quod est esse simile, alia causa est in coloribus et in figuris, quia aequivoce dicitur utrobique. In figuris enim nihil est aliud esse simile, quam quod latera habeant analogiam, idest quod sint ad in­ vicem proportionalia, et quod anguli sint ae­ quales. Sed in coloribus esse simile est quod faciant eamdem immutationem in sensu, vel aliquid aliud huiusmodi. Tertio autem dicit de his quae conveniunt secundum analogiam, quod in his etiam opor­ tet esse medium unum secundum analogiam; sicut supra dictum est (6) quod tam iris quam echo est quaedam repercussio. 578 [4]. Deinde cum dicit [424]: Habet autem sic consequi causam etc., ostendit se­ cundum praemissa qualiter sibi invicem cau­ sae consequantur. Et circa hoc tria facit: primo, ostendit qua­ lis sit consecutio causae et effectus; secundo, ordinat huiusmodi consequentiam in figura syllogistica; ibi [425] : In figuris autem (7) etc.; tertio, movet quamdam dubitationem ex prae­ missis; ibi [426] : Si autem in atomum (8) etc. Dicit ergo primo [424] quod talis modus consequentiae invenitur inter causam et cau­ satum et subiectum cui inest illud causatum, quod si aliquis accipiat secundum unum ali­ (5) Cf. lib. I, lect. XII. n. 8. (6) Lect. XV1I1, n. 5 (7) n seq. (8) n. 6. L. II, 1. xix quid particulare id cuius causa quaeritur, erit in plus quam causa vel subiectum; sicut ha­ bere angulos extrinsecos aequales quatuor re­ ctis convenit triangulo eadem ratione, quia tres anguli eius extrinseci simul cum tribus intrinsecis sunt aequales sex rectis. Cum igitur tres intrinseci sint aequales duobus rectis, se­ quitur quod tres extrinseci sint aequales qua­ tuor rectis. Etiam quadrangulus habet qua­ tuor angulos aequales quatuor rectis, sed alia ratione. Anguli enim eius intrinseci et extrin­ seci sunt aequales octo rectis; sed anguli intrin­ seci quadranguli sunt aequales quatuor rectis; ergo anguli extrinseci sunt aequales quatuor rectis. Sic igitur habere angulos exteriores aequales quatuor rectis, est in plus quam triangulus aut quadrangulus: sed si simul ac­ cipiantur, aequaliter se habebunt. Quaecun­ que enim figurae communicant in hoc quod habeant angulos exteriores aequales quatuor rectis, oportet quod similiter communicent in medio, quod est causa aequalitatis ad qua­ tuor angulos rectos. Et hoc probat sicut et prius (9), per hoc quod medium est definitio maioris extremitatis. Et inde est quod omnes scientiae fiunt per definitionem. Probat autem hoc per exemplum in rebus naturalibus. Hoc enim quod est folio fluere, consequitur ad vitem et excedit ipsam, quia est in pluribus; consequitur etiam ad ficum et excedit eam: non tamen est excessivum omnium quibus convenit, sed est eorum sicut aequalium. Si ergo aliquis velit accipere id quod est primum medium respectu omnium, erit haec definitio eius quod est folio fluere; quae quidem definitio erit primum medium ad alia, eo quod omnia talia sunt. Et iterum huius accipietur aliquod aliud medium, puta quod succus densatur per desiccationem, vel aliquod aliud huiusmodi. Unde si quaeratur quid est folio fluere, dicemus quod nihil aliud est quam condensari succum seminis in contactu, scilicet folii ad ramum. 579 [5]. Deinde cum dicit [425]: In fi­ guris autem sic assignabit etc., ordinat mo­ dum praedictae consecutionis in figura syllo­ gistica; et dicit quod si quaeratur consecutio causae et causati, sic poterit assignari secun­ dum figuras syllogismorum. Sit enim A in omni B; B autem in unoquoque eorum quae sunt D, sed in plus quam D. Sic igitur B universaliter erit in his quae continentur sub D, secundum quod universaliter dicitur inesse quod non convertitur. Sed et primum uni­ versale est, cui unumquodque quidem con­ tentorum sub eo non convertitur; omnia au­ tem simul accepta convertuntur cum primo universali, et excedunt quodlibet eorum quae sub eo continentur. Sic igitur quod A sit in ipsis quae continentur sub D, causa est B. Oportet ergo quod A extendatur in plus quam B. Si autem non, sed se haberet ex aequo, quare magis B esset causa in infe(9) n. 2. — 397 — L. II, 1. xix IN POSTERIORUM ANALYTICORUM rendo quod A sit in D, quam c converso? Potest enim ex utroque convertibilium con­ cludi aliud. Ponatur igitur ulterius quod A praedicetur de omnibus in quibus est E, sed non con­ vertitur. Oportet ergo dicere quod illa omnia quae continentur sub E, sint aliquid unum diversum ab eo quod est B. Si enim non esset aliud E quam B, quomodo esset verum di­ cere quod A inesset omni B, et non e con­ verso, cum A non sit nisi in E et in B? Et ita sequeretur, si E et B non essent aliud, quod A non esset in plus quam E. Suppo­ natur ergo quod A sit in plus quam D et quam E. Quare ergo non poterit inveniri ali­ qua causa propter quam insit omnibus quae sunt in D? Et haec causa est B. Sed adhuc quaerendum est utrum et omnia quae continentur sub E, habeant aliquam unam causam; et sit talis causa C. Sic igitur con­ cludit quod contingit eiusdem esse plures causas, sed non in eodem secundum speciem. Sicut eius quod est A, causa est et B et C: sed B est causa quod A insit his quae conti­ nentur sub D, C autem est causa quod A insit his quae continentur sub E. Et ponit exemplum in rebus naturalibus. Sit enim hoc quod est esse longae vitae, quasi A; quadrupedia quasi D; sed non ha­ bere choleram, scilicet superfluam, sit quasi B, quod est causa in quadrupedibus longae vitae; volatilia autem sint quasi E; siccum autem es­ se, vel aliquid aliud huiusmodi, quod est in eis causa longae vitae, aut aliquid aliud huius­ modi sit quasi C. 580 [6]. Deinde cum dicit [426]: Si au­ tem in atomum etc., movet quamdam dubi­ tationem ex praemissis. (10) nn. 4, 5; et lect. praec., nn. 8, 9. 579-581 Dictum est enim supra (10) quod non statim a principio venitur in aliquod atomum, idest indivisibile, in quo inveniatur illud cuius causa quaeritur; sed statim inveniuntur multa et indivisa, in quibus illud unum invenitur, et non est unum medium, per quod de om­ nibus illud unum demonstretur, et causae plu­ res sunt. Est ergo dubitatio, si illorum plu­ rium mediorum oporteat aliquam causam ac­ cipere, utrum oporteat eam accipere ex parte universalis primi, puta ex parte ipsius A; vel ex parte singularium, idest eorum quae sunt minus communia, sicut supra accipiebantur E et D, vel quadrupedia et aves. Et ad hoc respondet dicens quod oportet semper media accipere quae sunt propinquiora subiecto, in quo quaeritur causa illius com­ munis causati; et sic oportet procedere quo­ usque perveniatur ad id quod est immedia­ tum communi causato. Et huius rationem as­ signat, quia illud quod est ex parte eius quod continetur sub aliquo communi, est ei causa quod sit sub illo communi; sicut si D est sub B, et si C sit causa D quod B insit ei. Et ex hoc sequitur ulterius quod C sit causa quod A insit D; et quod A insit C, B est causa. Ipsi autem B inest A per seipsum et immediate. 581 [7]. Ultimo autem [ibid.] epilogat ea quae dicta sunt in tota doctrina Analyticorum; et dicit quod manifestum est ex prae­ missis, tam in libro Priorum quam in hoc libro Posteriorum, de syllogismo et de demon­ stratione, quid sit et quomodo fiat utrumque; et similiter manifestum est de scientia de­ monstrativa, quomodo fiat in nobis. Hoc enim ad idem pertinet, quia demonstratio est syllo­ gismus faciens scire, ut supra (u) habitum est. (11) — 398 - Lib. I, lect. IV.. IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xx LECTIO XX. (nn. 582-596; [427-439]). Quomodo cognoscantur a nobis prima principia demonstrationis. L e c tio X X , n n . 5 8 2 -5 9 6 [427-439]. SCHEMA Postquam ostendit quomodo cognoscatur illud quod est principium demonstrationis sicut medium, hic ostendit quomodo cognoscantur prima principia demonstrationis communia 582 [427]. I I) Dicit de quo est intentio 582 [427]. II) Exequitur propositum 583 [428]. A) Movet dubitationem 583 [428]. 1) Praemittit quoddam ex quo ostenditur necessitas huiusmodi inquisitionis 583 [428]. 2) Movet quaestiones tres circa praedictam cognitionem principiorum 584 [429]. a) Utrum omnium immediatorum principiorum sit eadem cognitio vel non (ib.). b) Utrum omnium immediatorum principiorum sit scientia (ib.). c) Utrum habitus istorum principiorum fiant in nobis, et quomodo (ib.). 3) Obiicit ad quaestionem ultimam, ad quam aliae ordinantur 585 [430]. a) Obiicit ad unam partem 585 [430]. b) Obiicit ad contrarium 586 [431]. c) Concludit ex praemissis 587 [432]. < B) Solvit praemissas quaestiones 588 [433]. 1) Solvit ultimam 588 [433]. 1 a) Solvit dubitationem 588 [433]. a’) Proponit quod oportet aliquid cognoscitivum in nobis praeexistere 588 [433]. b’) Ostendit quid sit illud 589 [434]. j) Primus gradus in animalibus: sensus 589 [434]. jj) Secundus gradus: memoria 590 [435]. jjj) Tertius gradus: ratiocinatio 591 [436]. c’) Ostendit quomodo in nobis fiat cognitio primorum principiorum 592 [437]· b) Manifestat solutionem positam 594 [438]. 2) Solvit primas duas quaestiones 596 [439]. — 399 — L. Π. 1. xx IN POSTERIORUM ANALYTICORUM TEXTUS ARISTOTELIS Caput XV 427. (27) De principiis autem, quomodo fiunt cognita principia, et quis est co­ gnoscens habitus, hinc est manifestum, dubitantibus quidem primum. 428. Quod quidem igitur non contingit sci­ re per demonstrationem non cogno­ scentem prima principia immediata, di­ ctum est prius. 429. Immediatorum autem cognitio utrum eadem est aut non eadem, dubitabit uti­ que aliquis: et utrum scientia utriusque aut est aut non est, aut huius qui­ dem scientia, illius autem alterum ali­ quod genus sit: et utrum cum non in­ sint, habitus fiant, aut dum insint, la­ teant. 430. Si quidem igitur habemus ipsos, in­ conveniens est. Contingit enim certio­ res habere cognitiones demonstratione et latere. 431. Si autem accipimus non habentes prius, itaque qualiter cognoscimus et addisci­ mus ex non praeexistenti cognitione? Impossibile enim est, sicut in demon­ stratione diximus. 432. Manifestum igitur est quoniam neque habere possibile est ignorantibus, et neque non habentibus habitum fieri. 433. Necesse itaque est habere quamdam quidem potentiam: non huiusmodi au­ tem habere ut sit his honorabilior se­ cundum certitudinem. 434. Videtur autem hoc inesse omnibus ani­ malibus: habent enim naturalem po­ tentiam judicativam, quam vocamus sensum. 435. Cum autem insit sensus animalibus, in his quidem animalium mansio est sen­ sibilis, in aliis autem non fit. In qui­ buscunque igitur non fit, aut omnino, aut circa quae non fit, non est in his cognitio ultra quam sentiunt. In qui­ bus autem sentientibus, est habere unum quoddam in anima. 436. Multis igitur factis huiusmodi, iam differentia quaedam fit. Quare in his quamdam est fieri rationem ex talium memoria, in aliis vero non. 437 Ex sensu quidem igitur fit memoria, sicut diximus; ex memoria autem multoties eiusdem facta, experimentum. Multae enim memoriae numero, expe­ rimentum est unum. Ex experimento autem, aut ex omni quiescente univer­ sali in anima, uno praeter multa, quod cum in omnibus unum sit et idem, il­ lud est artis principium et scientiae. Si quidem circa generationem, artis est, si vero circa esse, scientiae. Neque igi­ tur insunt determinati habitus, neque ab aliis habitibus fiunt notioribus, sed a sensu, ut in versione pugnae uno enim stante alter stetit, postea alter, quousque in principium veniunt. Ani­ ma autem cum huiusmodi sit qualis possit pati hoc. 438. Quod autem dictum est olim, non au­ tem plane dictum est, iterum dicamus. Stante enim uno indifferentium, pri­ mum quidem universale in anima est. Et namque sentire quidem singulare est, sensus autem universalis est, ut hominis, non Calliae hominis. Iterum in his statur, quousque utique impartibilia stent et universalia; ut huius­ modi animal quousque animal, et in hoc similiter. Manifestum igitur est quoniam nobis prima inductione co­ gnoscere necessarium est. Et namque sic sensus universale facit. 439. Quoniam autem eorum qui circa intelligentiam habituum, quibus verum dicimus, alii quidem semper veri sunt, alii autem recipiunt falsitatem, ut opi­ nio et ratio: veri autem sunt semper scientia et intellectus, et nihil est scien­ tia certius aliud genus quam intelle­ ctus, principia autem demonstrationum sunt notiora, scientia autem omnis cum ratione est, principiorum quidem scien­ tia non utique erit. Quoniam autem nihil verius contingit esse scientia quam intellectus, intellectus utique erit prin­ cipiorum, ex his considerantibus. Et quoniam quidem demonstrationis prin­ cipium non sit demonstratio: quare neque scientiae scientia est. Si igitur nil aliud praeter scientiam genus ha­ bemus verum, intellectus utique erit scientiae principium et principium prin­ cipii. Hoc autem omne similiter se ha­ bet ad omne genus rerum. — 400 — 582-584 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM L. II, 1. xx SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Textus subdivisio; et de utilitate definiendi modum quo cognoscuntur prima principia, quae ad scientiam praesupponuntur. 3. Tres quaestiones. 4. Inconveniens est quod habeamus insitam cognitionem principiorum, et nos lateat: co­ gnitio enim quae habetur per demonstrationem, non potest nos latere; ergo multo minus po­ test esse in nobis cognitio principiorum, ex quibus fiunt demonstrationes, et nos latere. 5. Quia autem nihil addiscimus nisi ex praeexistenti cognitione; et ex praeexistenti cogni­ tione non possunt acquiri principia, quia certiora sunt et causa certitudinis eorum quae ha­ bentur per demonstrationem; ideo videtur quod habitus primorum principiorum non possint esse acquisiti. 6. Corollarium. 7. Subdivisiones textus. Necesse est a principio in nobis esse quamdam potentiam cognoscitivam, quae praeexistat cognitioni principiorum; non tamen talem quae sit potior quantum ad certitudinem cognitione principiorum. 8. Potentia illa quae est principium cognoscitivum praeexistens, primo est sensus, qui om­ nibus animantibus inest. 9. Deinde praeter sensum memoria, quae competit omnibus animalibus perfectis. 10. Denique praeter sensum et memoriam est ratio, quae est hominis propria. 11. Habitus principiorum fiunt in nobis ex sensu praeexistente, unde accipitur memoria et experimentum; et ex memoria et experimento accipitur universale, quod semper eodem modo se habet. 12. Attamen ad habendum universale non sufficiunt neque sensus neque memoria, sed re­ quiritur potentia quae sit capax abstrahendi universale illud a singularibus, et potentia quae idem universale possit in se recipere. 13. Tunc accipitur universale ex singularibus, quando accipitur illud unum in quo singularia non differunt. 14. Ideo autem ab intellectu accipitur universale ex sensu, quia sensus est quodammodo ipsius universalis. 15. Primorum principiorum est intellectus, non autem scientia. COMMENTARIUM S. THOMAE 582[1]. Postquam Philosophus ostendit quomodo cognoscatur illud quod est princi­ pium demonstrationis sicut medium, scilicet quid et propter quid, hic ostendit quomodo cognoscantur prima principia demonstrationis communia. Et primo, dicit de quo est intentio [427]; secundo, exequitur propositum; ibi [428] : Quod quidem igitur (’) etc. Dicit ergo primo [427] quod ex his quae sequuntur, manifestum erit de principiis in­ demonstrabilibus, qualiter eorum cognitio fiat in nobis, et quo habitu cognoscantur; hoc ta­ men ordine observato, ut prius circa hoc dubitationes ponamus. 583 [2]. Deinde cum dicit [428]: Quod quidem igitur non contingit scire etc., exe­ quitur propositum. Et circa hoc duo facit : primo, movet du­ bitationem; secundo, solvit; ibi [433]: Ne­ cesse itaque est habere (1 2) etc. Circa primum tria facit : primo, praemittit (1) n. seq. (2) n. 7. quoddam ex quo ostenditur necessitas huius­ modi inquisitionis; secundo, movet quaestio­ nes; ibi [429] : Immediatorum autem (3) etc.; tertio, obiicit ad quaestionem; ibi [430] : Si quidem (4) etc. Dicit ergo primo [428] quod iam supra (5) dictum est, quod non contingit aliquid scire per demonstrationem, nisi praecognoscantur prima principia immediata. Et ideo ad scien­ tiam quae est de demonstratione, utile est ut sciatur qualiter prima principia cognoscantur. 584 [3]. Deinde cum dicit [429]: Imme­ diatorum autem cognitio etc., movet dubita­ tiones tres circa praedictam cognitionem prin­ cipiorum. Quarum prima est, utrum omnium immediatorum principiorum sit eadem cogni­ tio vel non. Secunda dubitatio est, utrum om­ nium immediatorum principiorum sit scientia vel nullorum, aut quorumdam sit scientia, aliorum vero aliud genus cognitionis. Tertia quaestio est, utrum habitus istorum princi(3) n. seq. (4) n. 4. (5) Lib. I. lectt. V et VI. --- 4OI --26 - In Hb. Peri herm. L. II, 1. xx IN POSTERIORUM ANALYTICORUM piorum fiant in nobis, cum prius non fuerint, vel semper in nobis fuerunt, sed. tamen nos latebat. 585 [4]. Deinde cum dicit [430] : Si qui­ dem igitur habemus ipsos etc., obiicit ad quaestionem ultimam, ad quam aliae ordi­ nantur. Et primo obiicit ad unam partem; et dicit quod est inconveniens dicere quod habeamus habitus horum principiorum, et lateat nos. Manifestum est enim quod illi qui habent cognitionem principiorum, habent certiorem cognitionem cognitione quae est per demon­ strationem. Sed cognitio quae est per demon­ strationem, non potest haberi ita quod lateat habentem. Dictum est enim in principio huius libri (6), quod ille qui habet scientiam, scit quod impossibile est aliter se habere. Ergo multo minus potest esse quod aliquis habeat cognitionem principiorum immediato­ rum, et lateat ipsum. Quod tamen inconve­ niens sequeretur, si habitus huiusmodi inessent, et laterent. 586 [5]. Secundo, ibi [431]: Si autem accipimus etc., obiicit ad contrarium. Si enim aliquis dicat quod accipimus de novo habitus principiorum, cum prius eos non habuerimus, relinquitur ulterius dubitatio qualiter possimus huiusmodi principia de novo cognoscere et addiscere, et hoc non ex aliqua praeexistenti cognitione; impossibile est enim aliquid ad­ discere nisi ex praeexistenti cognitione, sicut etiam supra (7) circa demonstrationem dixi­ mus. Immediata autem principia ideo ex prae­ existenti cognitione addiscere non possumus, quia praeexistens cognitio est certior, cum sit causa certitudinis his quae per eam innote­ scunt. Nulla autem cognitio est certior cogni­ tione huiusmodi principiorum. Unde non vi­ detur quod possimus ea cognoscere, cum prius non cognoverimus. 587 [6]. Tertio, ibi [432]: Manifestum igi­ tur est etc., concludit ex praemissis duabus rationibus, quod neque possibile est semper habere cognitionem horum principiorum, quae nos lateat; neque etiam possibile est quod in nobis generetur de novo talis cognitio, omni­ moda ignorantia praecedente, et non habito aliquo alio habitu. 588 [7]. Deinde cum dicit [433]: Necesse itaque est etc., solvit praemissas (8) quae­ stiones. Et primo, solvit ultimam; secundo, solvit duas primas; ibi [439] : Quoniam autem eo­ rum qui circa intellectu (9) etc. Circa primum duo facit: primo, solvit du­ bitationem; secundo, manifestat solutionem positam; ibi [438] : Quod autem dictum est olim (10) etc. (6) Lect. IV: cf. Icct. XLIV. (7) Lib. I. lect. I. (8) n. 3. (9) n. 15. (10) n. 13. 584-592 Circa primum tria facit : primo, proponit quod oportet aliquid cognoscitivum in nobis praeexistere; secundo, ostendit quid sit illud; ibi [434] : Videtur autem (“) etc.; tertio, ostendit quomodo ex praeexistenti cognoscitivo principio fiat in nobis principiorum co­ gnitio; ibi; [437] : Ex sensu quidem (12) etc. Dicit ergo primo [433] quod necesse est a principio in nobis esse quamdam potentiam cognoscitivam, quae scilicet praeexistat cogni­ tioni principiorum; non tamen talem quae sit potior quantum ad certitudinem cogni­ tione principiorum. Unde non eodem modo principiorum cognitio fit in nobis ex praeexi­ stenti cognitione, sicut accidit in his quae cognoscuntur per demonstrationem. 589 [8]. iSeinde cum dicit [434] : Videtur autem hoc inesse etc., ostendit quid sit illud principium cognoscitivum praeexistens. Et quantum ad hoc ponit tres gradus in animalibus. Quorum primus est hoc, quod vi­ detur inesse communiter omnibus animalibus quae omnia habent quamdam connaturalem potentiam ad iudicandum de sensibilibus, quae vocatur sensus, quae non acquiritur de novo, sed ipsam naturam consequitur. 590 [9]. Secundum gradum ponit ibi [435]: Cum autem insit sensus etc.; et dicit quod cum sensus sit in omnibus animalibus, in qui­ busdam eorum remanet aliqua impressio sensibilis, abeunte re sensibili, sicut contingit in omnibus animalibus perfectis. In quibus­ dam autem hoc non contingit, sicut in qui­ busdam animalibus imperfectis, sicut patet in his quae non moventur motu progressivo. Et forte contingit quod circa aliqua animalia re­ manet aliqua impressio quantum ad aliqua sensibilia, quae sunt vehementiora, non autem quantum ad alia, quae sunt debiliora. In quibuscunque igitur animalibus omnino nulla impressio remanet sensibilium, huiusmodi ani­ malia nullam cognitionem habent, nisi dum sentiunt. Et similiter animalia in quibus nata est remanere talis impressio, si circa aliqua sensibilia in eis non remaneat, non possunt habere aliquam cognitionem nisi dum sen­ tiunt. Sed animalia in quibus inest huiusmodi remansio impressionis, contingit adhuc ha­ bere quamdam cognitionem in anima praeter sensum; et ista sunt quae habent memoriam. 591 [10]. Tertium gradum ponit ibi [436]: Multis igitur factis etc.; et dicit quod cum multa sint talia animalia habentia memoriam, inter ea ulterius est quaedam differentia. Nam in quibusdam eorum fit ratiocinatio de his quae remanent in memoria, sicut in homini­ bus; in quibusdam autem non, sicut in brutis. 592 [11]. Deinde cum dicit [437]: Ex sensu quidem igitur etc., ostendit secundum praedicta quomodo in nobis fiat cognitio pri­ morum principiorum; et concludit ex prae­ di) n. seq. (12) n. 11. --- 402 --- 592-595 IN POSTERIORUM ANALYTICORUM missis quod ex sensu fit memoria in illis ani­ malibus, in quibus remanet impressio sensi­ bilis, sicut supra (13) dictum est. Ex memo­ ria autem multoties facta circa eamdem rem, in diversis tamen singularibus, fit experimen­ tum; quia experimentum nihil aliud esse vide­ tur quam accipere aliquid ex multis in me­ moria retentis. Sed tamen experimentum indiget aliqua ra­ tiocinatione circa particularia, per quam con­ fertur unum ad aliud, quod est proprium ra­ tionis. Puta cum aliquis recordatur quod talis herba multoties sanavit multos a febre, di­ citur esse experimentum quod talis sit sanativa febris. Ratio autem non sistit in expe­ rimento particularium, sed ex multis particu­ laribus in quibus expertus est, accipit unum commune, quod firmatur in anima, et consi­ derat illud absque consideratione alicuius sin­ gularium; et hoc commune accipit ut princi­ pium artis et scientiae. Puta quamdiu medicus consideravit hanc herbam sanasse Socratem febrientem, et Platonem, et multos alios sin­ gulares homines, est experimentum; cum au­ tem sua consideratio ad hoc ascendit quod talis species herbae sanat febrientem simpli­ citer, hoc accipitur ut quaedam regula artis medicinae. Hoc est ergo quod dicit, quod sicut ex me­ moria fit experimentum, ita etiam ex experi­ mento, aut etiam ulterius ex universali quie­ scente in anima (quod scilicet accipitur ac si in omnibus ita sit, sicut est experimentum in quibusdam - Quod quidem universale dicitur esse quiescens in anima; in quantum scilicet consideratur praeter singularia, in quibus est motus. Quod etiam dicit esse unum praeter multa, non quidem secundum esse, sed secun­ dum considerationem intellectus, qui conside­ rat naturam aliquam, puta hominis, non re­ spiciendo ad Socratem et Platonem. Quod etsi secundum considerationem intellectus sit unum praeter multa, tamen secundum esse est in omnibus singularibus unum et idem, non quidem numero, quasi sit eadem huma­ nitas numero omnium hominum, sed secun­ dum rationem speciei. Sicut enim hoc album est simile illi albo in albedine, non quasi una numero albedine existente in utroque, ita etiam Socrates est similis Platoni in humani­ tate, non quasi una humanitate numero in utroque existente.) - ex hoc igitur experimen­ to, et ex tali universali per experimentum ac­ cepto, est in anima id quod est principium artis et scientiae. Et distinguit inter artem et scientiam, sicut etiam in VI Ethic. (14), ubi dicitur quod ars est recta ratio factibilium. Et ideo hic dicit quod si ex experimento accipiatur aliquod universale circa generationem, idest circa quae­ cunque factibilia, puta circa sanationem vel agriculturam, hoc pertinet ad artem. Scientia (13) n. 9. (14) Cap. IV; Comment. S. Th. lect. III. L. II, L xx vero, ut ibidem (15) dicitur, est circa neces­ saria; et ideo si universale consideretur circa ea quae semper eodem modo sunt, pertinet ad scientiam,’ puta circa numeros vel figuras. Et iste modus qui dictus est, competit in principiis omnium scientiarum et artium. Un­ de concludit quod neque praeexistunt in no­ bis habitus principiorum, quasi determinati et completi; neque etiam fiunt de novo ab ali­ quibus notioribus habitibus praeexistentibus, sicut generatur in nobis habitus scientiae ex praecognitione principiorum; sed habitus prin­ cipiorum fiunt in nobis a sensu praeexistente. Et ponit exemplum in pugnis quae fiunt per reversionem exercitus devicti et fugati. Cum enim unus eorum perfecerit statum, idest im­ mobiliter ceperit stare et non fugere, alter stat adiungens se ei, et postea alter, quousque tot congregentur quod faciant principium pu­ gnae. Sic etiam ex sensu et memoria unius particularis, et iterum alterius et alterius, quandoque pervenitur ad id quod est prin­ cipium artis et scientiae, ut dictum est. 593 [12]. Posset autem aliquis credere quod solus sensus, vel memoria singularium sufficiat ad causandum intelligibilem cogni­ tionem principiorum, sicut posuerunt quidam antiqui, non discernentes inter sensum et in­ tellectum; et ideo ad hoc excludendum Philo­ sophus subdit quod simul cum sensu oportet praesupponere talem naturam animae, quae possit pati hoc, idest quae sit susceptiva co­ gnitionis universalis, quod quidem fit per in­ tellectum possibilem; et iterum quae possit agere hoc secundum intellectum agentem, qui facit intelligibilia in actu per abstractionem universalium a singularibus. 594 [13]. Deinde cum dicit [438]: Quod autem dictum est etc., manifestat quod dictum est in praecedenti solutione, quantum ad hoc quod ex experimento singularium accipitur universale; et dicit quod illud quod supra di­ ctum est, et non plane, quomodo scilicet ex experimento singularium fiat universale in anima, iterum oportet dicere, ut planius ma­ nifestetur. Si enim accipiantur multa singu­ laria, quae sunt indifferentia quantum ad ali­ quid unum in eis existens, illud unum secun­ dum quod non differunt, in anima acceptum, est primum universale, quidquid sit illud, sive scilicet pertineat ad essentiam singularium, sive non. Quia enim invenimus Socratem et Platonem et multos alios esse indifferentes quantum ad albedinem, accipimus hoc unum, scilicet album, quasi universale quod est ac­ cidens. Et similiter quia invenimus Socratem et Platonem et alios esse indifferentes quan­ tum ad rationalitatem, hoc unum in quo ncn differunt, scilicet rationale, accipimus quasi universale quod est differentia. 595 [14]. Qualiter autem hoc unum ac­ cipi possit, manifestat consequenter. Mani­ festum est enim quod singulare sentitur pro(15) — 403 — Cap. Ill, η. 2; Commem. S. Th. lect. cit. L. Π, 1. xx IN POSTERIORUM ANALYTICORUM prie et per se, sed tamen sensus est quodam­ modo etiam ipsius universalis. Cognoscit enim Calliam non solum in quantum est Callias, sed etiam in quantum est hic homo, et simi­ liter Socratem in quantum - est hic homo. Et exinde est quod tali acceptione sensus prae­ existente, anima intellectiva potest considerare hominem in utroque. Si autem ita esset quod sensus apprehenderet solum id quod est particularitatis, et nullo modo cum hoc appre­ henderet universalem naturam in particulari, non esset possibile quod ex apprehensione sensus causaretur in nobis cognitio universalis. Et hoc idem manifestat consequenter in processu qui est a speciebus ad genus. Unde subdit quod iterum in his, scilicet in homine et equo, anima stat per considerationem quo­ usque perveniatur ad aliquid impartibile in eis, quod est universale. Ut puta considera­ mus tale animal et tale, puta hominem et equum, quousque perveniamus ad commune animal, quod est genus; et in hoc similiter facimus quousque perveniamus ad aliquod genus superius. Quia igitur universalium co­ gnitionem accipimus ex singularibus, conclu­ dit manifestum esse quod necesse est prima universalia principia cognoscere per inductio­ nem. Sic enim, scilicet per viam inductionis, sensus facit universale intus in anima, in quantum considerantur omnia singularia. 596 [15]. Deinde cum dicit [439]: Quo­ niam autem eorum etc., solvit primas duas quaestiones (16), utrum scilicet primorum principiorum sit scientia, vel aliquis alius habitus. Circa quod ex praemissis (17) accipit quod cognitio principiorum pertinet ad intellectum, cuius est cognoscere universale: nam univer­ sale dicit esse principium scientiae. Circa intellectum autem sunt duo genera habituum habentium se aliqualiter ad ve­ rum (18). Quidam enim sunt semper veri, alii vero interdum recipiunt falsitatem, ut patet de opinione et ratiocinatione, quae potest es­ se et veri et falsi. Sunt etiam et quidam ha­ bitus erronei, se habentes ad falsum. Quia (16) Cf. n. 3. (17) n. 11 seqq. (18) Cf. lib. I, lect. XLIV, n. 11. 595-596 vero principia sunt maxime vera, manifestum est quod non pertinent ad habitus qui sem­ per sunt falsi, neque etiam ad habitus qui interdum recipiunt falsitatem, sed solum ad habitus qui sunt semper veri. Huiusmodi au­ tem sunt scientia et intellectus. Additur autem in VI Ethic. (19) tertium, scilicet sapientia: sed quia sapientia, ut ibi­ dem (20) dicitur, comprehendit in se scientiam et intellectum (est enim quaedam scientia et caput scientiarum), hic eam praetermittit. Hac ergo praetermissa, nullum aliud genus cogni­ tionis quam intellectus, est certius scientia. Manifestum est autem quod principia de­ monstrationum sunt notiora conclusionibus demonstratis, ut in primo (21) habitum est. Non autem potest esse scientia ipsorum prin­ cipiorum, quia omnis scientia fit ex aliqua ra­ tiocinatione, scilicet demonstrativa, cuius sunt principia illa de quibus loquimur. Quia igitur nihil potest esse verius quam scientia et in­ tellectus (nam sapientia in his intelligitur), consequens est ex consideratione praemisso­ rum quod principiorum proprie sit intellectus. Probat hoc etiam alia ratione, quia scilicet demonstratio non est ex necessitate demon­ strationis principium; alioquin procederetur in demonstrationibus in infinitum, quod in primo (22) improbatum est. Cum igitur de­ monstratio scientiam causet, sequitur quod neque scientia possit esse principium scientiae, ita scilicet quod principia scientiarum per scientiam cognoscantur. Si igitur nullum aliud genus cognitionis praeter scientiam habemus quod semper sit verum, relinquitur quod in­ tellectus erit principium scientiae, quia scilicet per intellectum cognoscuntur principia scien­ tiarum; ita scilicet quod hic intellectus, qui est principium scientiae, est cognoscitivus prin­ cipii, ex quo procedit scientia (23). Hoc au­ tem, scilicet scientia, est omne, idest totum, quod similiter se habet ad omnem rem, idest ad totam materiam de qua est scientia, sicut scilicet intellectus ad principium scientiae. (19) (20) (21) (22) (23) — 4O4 — Cap. Ill, η. 1; Comment. S. Th. lect. ΙΠ. Cap. VII, n. 3; Comment. S. Th. lect. V. Lib. I. lect. VI. Lect. XXXIII seqq. Cf. lib. I, lect. XXXVI, n. 11. INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM QUAE IN COMMENTARIIS DIVI THOMAE SUPER ARISTOTELIS LIBRUM PERIHERMENEIAS CONTINENTUR [EX EDITIONE LEONINA] Numeris romanis maioribus indicatur liber; minoribus lectio; numeralibus arabicis extra paren­ theses uncinatas, indicatur paragraphus; intra parentheses paragraphus ed. Leoninae. Aristotelis opera litteris italicis designantur. A Accidens — Est ens per aliud ct in alio. I, vm, 93 [6], — In definitione omnium accidentium oportet poni subiectum. I, iv, 40 [5]. — Quomodo definiantur in abstracto ct in concreto? ibid. — Accidens de sub­ iecto praedicatur ct in subiecto est. I, v, 60 [91. Ct. Boëthius. — Omne accidens accidit alicui sub­ iecto per se existenti. I, xiv, 188 [13]. — Non est univocum cum substantia. I, vili, 93 [61. — Natura est ea posterior, ibid. — Quod est per accidens. Vide Ens. — Effectus per accidens. Vide Effectos. Actio — Consistit in motu. I, iv, 42 [71. — Potest significari tripliciter. I, v, 56 [51. — Actiones nobis notae sunt in tempore. I, v, 58 [7]. — De ratione actionis, quatenus actionis, est ut inhaereat. I, v, 56 [5], 59 [8]. — In instanti non est actio. I, v, 63 [12]. Actus — Quid significet habere dominium sui actus. I, xiv, 180’ (51. Adverbium — Adverbia temporis. Vide Tempus. Aequivocum — Nomen aequivocum. Vide Nomen. Aeternitas — Est tota simul. I, xiv, 195 [20]. — Deus est in aeternitate, ibid. Affirmatio — Idest Enunciatio affirmativa. Definitur ab Aristotele. I, vin, 108 (211. II, i, 206 (2). — Est per modum compositionis. I, i, 10 [101. vm, 108 [21]. — Quare dicatur compositio. I, m, 26 [4], — Significat esse. I, I. 10 [10], vm, 90 [31, 106 [191, 108 1211. ix, 110 [21. x, 135 181. — Significare esse est proprium illi, et eius differentia specifica. I, vm, 108 [21). — Significat compositionem intellectus. I, vnr, 90 [31- — Non est pars integraiis enunciationis. I. I, 7 [71. — Sed est species eius. I, x, 7 [7], 10 [10], vin, 93 [6], 108 [21], IX, 110 [2]. x, 127 [101. Cf. Alexander. — Ex aequo cum nega­ tione dividens eam. I, I, 10 [10], vm, 93·, [6-J. — Et sic simul natura cum negatione. I, i, 10 [101. —■ Secundum propriam rationem prius est negatione. I 1, I, 10 [101. vm, 90 [3], 91 [41, 93 [61. II, I, 15 | [5], — Et quidem triplici modo. I, vin, 90 [3], — Affirmatio est vera ct falsa. I, ix, 111 [3], xm, 175 [12]. — Affirmatio vera et falsa definitur. I, ix, 111 [31. — Affirmatio una, quae sit. I, xu, 160 [71, 161 [8], 162 [91. II, I, 206 [2], — Affirmatio et negatio oppositae sunt secundum se. I, ix, 114 [6]. — Con­ tingit omne quod quis negaverit, affirmare, ibid. — Vide Contradictio, Contrarietas Propositionum, Enunciatio, Negatio, Oppositio Enunciationum. Agere — Est in tempore. I, v, 61 [10]. — Sicut etiam eius privatio, ibid. — Agere simpliciter et secundum quid. I, v, 63 [12]. — Agere est quaedam res. 1, V, 66 [151. Alexander — Tenet, litteras sic dici et in prolatione et in scriptura; in prolatione autem magis proprie elementa vocis nominari. I, n, 17 [71. — Non ap­ probatur eius expositio textus in hoc loco. ibid. — Male explicat quare Aristoteles dicat: Neque si ens ipsum nudum dixeris, ipsum quidem nihil est. I, v, 70 [19). — Erronee docet ens aequivoce dici de de­ cem praedicamentis; et aequivocum per se positum nihil significare. I, v, 70 [19J. — Potest dici, secun­ dum Alexandrum, quod definitio orationis ab Aristo­ tele data, sit pro oratione in communi. I, vi, 77 [41. — Negat affirmationem et negationem esse species orationis; quare. I, vm, 92 [5], 107 [201. — Solvitur difficultas. I. vm. 93 [61. 108 [21], — Approbatur eius expositio contrarietatis enunciationum indefinita­ rum. I. x, 139 [22]. — Censet litteram Aristotelis esse corruptam. II, n, 225 [151. Aliquis — Quid designet signum aliquis. I, x, 130 [13]. — Quare dicatur indicare individuum vagum, ibid. Ammonius — Dicit, infinitum nomen posse dici de ente et non ente. I, iv, 48 [131. — Secundum eum, Aristoteles primo communius definit nomen, postmodum vero significationem eius arctat. I, iv, 51 [16]. — Explicat secundam particulam in definitione no­ minis positam: cuius pars nihil extra significat. I, v. 54 [3). — Interpretatur verba Aristotelis: neque — 405 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM si ipsum ens nudum etc. I, v, 70 [19]. — Falso ta­ — Dicit, Aristotelem simul definivisse et divisisse men. ibid. — Potest dici, secundum Ammonium, simplicem enunciationem his verbis: vox significativa Aristotelem definivisse orationem in communi. I, vi, de eo quod est, vel de eo quod non est: item, de 77 [4]. — Recte asserit, Aristotelem non definire, sed eo quod est, etc., referre ad eius divisionem in affir­ dividere enunciationem his verbis: est autem simplex mationem et negationem, non ad eius definitionem. enunciatio. etc. I, vm, 108 [21], — Dicit, ipsum I, vm, 108 [21], — Reprobatur haec expositio, ibid. Aristotelem contradictionis nomen imposuisse oppo­ — Tradit in Commento, plures opiniones de natura sitioni affirmationis et negationis. I, ix, 115 [7]. — possibilis et necessarii. I, xiv, 183 [8|. — Refert Refert, aliquos Aristoteli contradixisse, ponentes quod Porphyrii expositionem litterae Aristotelis de nume­ indefinita negativa semper sit accipienda pro univer- I ro et habitudine ad invicem simplicium enuntiatio­ sali negativa. I, XI, 151 [9], — Dat falsam interpre­ num de tertio adiacente. Π, II, 222 [12]. tationem litterae Aristotelis circa simplicium enun­ Bonum — Est obiectum voluntatis, I, xiv, 198 [231. tiationum de tertio adiacente numerum et habitudi­ — Bonum et appetibile sunt unum et idem. I, xiv, nem ad invicem, a quibusdam antiquis traditam. 11. 191 [16], — Quoddam bonum est propter se appe­ n, 218 (81- — Sua interpretatio eiusdem. II, n, 219 tibile, et huic ex necessitate inhaeret voluntas: quae­ (91, 220 [10], 221 [11]. — Subtilis, sed aliquantulum dam vero sunt appetibilia propter finem. I, xiv, 199 distorta. II, n, 222 [12], — Virtus enunciationis quo­ . [24] — Haec comparantur ad finem, ut conclusio­ usque se extendat. II, n, 219 [91. nes ad principium. II Physic, ibid. — Si essent aliqua bona, quibus non existentibus, non posset Andronicus — Quare posuerit librum Perihermeneias non esse Aristotelis. I, n, 16 [6]. — Respondetur aliquis esse felix, haec essent ex necessitate appeti­ eius argumento, ibid. bilia; maxime apud cum qui talem ordinem perci­ Animalia — Animalia per quasdam voces, suas con­ peret. ibid. — Quae sint. ibid. — Particularia bona, ceptiones sibi invicem manifestant. I, n, 12 [2]. — in quibus actus humani consistunt, non sunt talia: habent tamen in se unde moveant appetitum, ibid. Quaedam non habent vocem. I, tv, 46 [11]. — Quo­ — Omne bonum, ex hoc ipso quod est bonum, cadit modo talia exprimant proprias passiones, ibid. — sub voluntate divina. I, xiv, 191 [16]. Animalia bruta quodam naturali instinctu moventur ad agendum. I. xiv, 180 [5]. Bruta — Vide Animalia. Appetibile — Vide Bonum. Aristoteles — Auctor libri Perihermeneias. I, ii, 16 [6]. — Sequentia eius opera citantur. Liber Praedi­ C camentorum. I, vit, 84 [3], X, 120 [3]. — II Peri­ hermeneias. I, x, 138 [21] — I Priorum. II, n, 218 Casualia — Quae videntur casualia vel fortuita, redu­ [81. — I Elenchorum. I, IX, 117 [9]. —■ I Physic. I, cuntur in ordinem providentiae divinae. I, xiv, 191 ni, 30 [8], xi, 151 [9], — II Physic. I, xiv, 188 [13], [16], 199 [24]. — III Physic. I. XI, 151 [9], — IV Physic. I, Casus — Casus nominis. Quare sic dicantur. I, iv, xiv, 194 [19], — VI Physic. I, V, 61 [101. — De 43 [14]. Cf. Stoici. — Non sunt simpliciter nomina. Somno et Vigilia. I, xiv, 189 [14]. — I De Anima. I, iv, 51 [16], — Non significant secundum primum I, II, 16 [61. — II De Anima. I, I, 9 [9], IV, 38 [3]. placitum instituentis, ibid. — Ratio quam significat — Ill De Anima, Prooem., 1, [1], II, 16 [6], 20 [10], nomen, est eadem et in casibus. I, iv, 50 [15], — HI, 24 [21. 25 [3], 27 [5], 31 [91. VI, 81 [8], x, 122 Casus nominum, etiam verbo est addito, non consti­ [5]. XI, 161 [191. Xiv, 189 (141, 194 [19]. — Ult. tuunt enunciationem significantem verum vel falsum. De Generatione Animalium. I. I, 9 [9]. — II De I, iv. 50 [15]. II, i, 209 [51. — Possunt tamen cum Generatione et Corruptione. I, χιιι, 172 [9], — IV verbis impersonalibus. I, iv, 50 [15]. — Casus non Metaph. I, II, 20 [10]. XI, 149 [7], II, I, 213 [3). — includunt ipsum nomen. Π, I, 209 [5], — Cf. No­ V Metaph. I, xiv, 188 [13]. — VI Metaph. I, III, minativus. — Casus verbi. Excluduntur ab eius ra­ 31 [91. vu, 84 [3]. xiv, 186 [11], — VII Metaph. I, tione. I, iv, 47 [12], — Consignificant tempus, et vin, 97 [10], x, 120 [3], 123 [61. — VIII Metaph. sic quodammodo comprehenduntur sub verbis. II, I, I, VIII, 97 [10], — IX Metaph. I, xiv, 194 [19], — 209 [5], — Qui sint. I, v, 63 [12], 65 [14], — Si­ XII Metaph. I, ill, 27 [5], — II Ethic. I, II, 15 [5]. gnificant praeteritum et futurum. II, i, 209 [51. — — Ill Ethic. I, xiv, 177 [2], 199 [24], — VII Ethic. Quare verba praeteriti et futuri temporis dicantur I, xiv, 189 [14], — I Politic. I, II, 15 [51. casus. I, v, 64 [13]. — Declinatio quae est per mo­ Artificialia — In quo genere sint. 1, ιν, 40 [51. — dos et tempora, constituit casus verbi. I, v, 65 (141. Quomodo definiantur, ibid. — Quomodo vera et — In casibus verbi includitur ipsum verbum prae­ falsa. I, in. 29 [7]. — Omnia artificialia causantur sentis temporis. II, 1, 209 [5]. — Ideoque ex casu ex humana voluntate et ratione. I, xi, 150 [81. — verbi et nomine fit enunciatio. II, i, 209 [5], Non sunt instrumenta virtutis corporalis, sed rationis. Causa — Dividitur. 1°, in causam per se et causam ibid. per accidens. I, xrv, 188 [131. — 2“, in necessariam Aspasius — Obiicit definitioni orationis ab Aristotele et contingentem. I, Xiu, 172 [9]. xiv, 197 [22], — traditae. 1, vi, 77 [4], Prima causa transcendit ordinem necessitatis et con­ tingentiae. I, xiv, 197 [221. Cf. Voluntas. — Omnis causa creata cadit sub ordine necessitatis vel con­ B tingentiae. ibid. — Non omnis causa est talis (etiamsi sufficiens sit) quod eius effectus impediri non possit. VI Metaph. I. xiv, 186 (111. Vide Effectus, Stoici. Boethius — Definit interpretationem. Prooem., 3 [31. — — Quomodo res habeat esse in sua causa. Vide Fu­ Explicat dictum: Eaedem omnibus passiones animae turum. sunt. I, n. 20 110). — Admittitur, sed sensu restri­ Cognitio — Fit per similitudinem rei existentem vel cto, eius interpretatio, ibid. — Docet, nomen infi­ in sensu vel in intellectu. 1, n, 19 (91. — Nihil est nitum posse dici de ente et non ente. I, IV, 48 [13·]. cognoscibile nisi secundum quod est in actu. IX — Solvit dubium de illa particula in verbi defini­ Metaph. I, xrv, 194 [19]. — Cognitio intellectualis tione posita, ut eorum quae de subiecto vel in sub­ abstrahit ab hic et nunc. I, II, 12 [2], — Sensitiva iecto sunt. I, v, 60 (9). — Opinio cius de unitate respicit solum ad hic et nunc. ibid. — Cognitio no­ et pluralitate enunciationis ex ordine ad significatum : j de simplicitate et compositione ex ordine ad voces. | stra cadit sub ordine temporis, vel per se vel per accidens. I, xiv, 194 [19]. — Ideoque res cogno­ I, vili, 101 (141. — Non approbatur. I. vm, 102 [15]. ' ---- 406 INDEX ALPHABET1CUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM scimus ut praesentia, praeterita, et futura, ibid. — Praesentia in seipsis, et aliquatenus sensibiliter, prae­ terita ut memorata, futura in suis causis, ibid. ·— Futura cognoscimus in suis causis, vel certitudinalitcr vel conjecturaliter, prout in iis determinantur: nullo modo vero, si sint prorsus indeterminata, ibid. — Deus omnia quae aguntur in tempore, aeternaliter cognoscit uno intuitu, et unumquodque secundum quod est in seipso. I, xiv, 195 120]. — Cognoscit futura non solum in suis causis, sed ct in seipsis; ideoque non quasi sibi futura, ibid. — Cognitio cius est infallibilis. I, xiv, 192 (17). — Includit omnem cognitionem; ct eius cognoscibile includit omne co­ gnoscibile. I, xiv, 191 116]. — Divina cognitio non tollit a rebus contingcntiam. I, xiv, 196 [211. Compositio — Magis accedit ad totum quam ad par­ tes. I. I, 10 [10]. — Si consideremus ea quae sunt circa intellectum, secundum se, semper est compo­ sitio ubi est veritas et falsitas: sed si referantur ad rem, dicitur compositio quando intellectus comparat unum conceptum alteri, quasi apprehendens coniunctionem aut identitatem rerum, quarum sunt conce­ ptiones. I, in, 26 [4]. — Talis compositio pertinet ad secundam operationem intellectus. Prooem., 1 [11. in. 25 [3]. — Est nonnisi simplicium apprehensorum. ibid. — Compositio in qua est verum et falsum, non potest intelligi sine extremis compositionis. I, v, 70 [19], 71 [20], 72 [21], vili, 96 [9], — Anima in componendo necesse habet adiungere tempus. Ill De anima. I, xiv, 194 [19]. — In compositione vocali perficitur oratio verum et falsum significans. I, v. 54 [3], Compositum — Compositorum partes sunt eorum principia. I, m, 26 [4], Conceptio — In libro Perihermeneias conceptiones vo­ cantur passiones animae. I, II, 15 [5], 20 [10]. — Non est consuetum quod Aristoteles sic eas nominet. ibid. — Tamen sic dici possunt, ibid. — Quare pas­ siones dicantur potius quam intellectus, ibid. — Pracambulae sunt ordine naturae vocibus. I, n, 19 [9). Ill, 23 [1). — Ex iis intclliguntur res. I, II, 12 [2]. — Originem habent a rebus, ibid. — Et sunt carum similitudines. I, n, 12 [2], 19 [9], m, 26 [4). 27 [51. 29 [71. X, 119 [2], — Si homo esset animal solita­ rium, sibi sufficerent conceptiones animae. I, II, 12 [2). — Quare opus sit ut hominis conceptiones aliis innotescant, ibid. — Primae conceptiones intellectus, quas significant voces incomplexae, sunt naturaliter et eaedem apud omnes. I, n, 19 [9], 20 [10). — Identitas illa est per comparationem ad res. non ad voces. I, n, 21 [11]. Cf. Boethius, Porphyrius. — De veritate conceptionum. Vide Veritas. Conjunctiones — Non dicuntur interpretationes. I. i, 3 [3], — Non sunt tam partes orationum, quam col­ ligationes partium. I, i, 6 [6], — Non sunt nomina neque verba. I, v, 70 [19]. Consilium — Non est de necessariis, sed solum de contingentibus. Ill Ethic. I, xiv, 177 [2]. — Qui agunt absque consilio, non habent dominium sui actus. I, xiv, 180 [5]. — Est eorum quae sunt ad finem, ct tamen non sunt determinata. Ill Ethic. I. xiv, 177 [2], 199 [24]. — Quidam volunt ostendere quod omnia quorum nos principium sumus per con­ silium et electionem, ex necessitate proveniant. I, xiv, 198 [23). — Est radix contingentiae in actibus humanis. I, xiv, 180 [5], 183 (81. 198 [23], 199 [24], Contingens — Contingens, seu possibile, quid sit. I. xiv, 183 [8[. Cf. Diodorus, Philo, Stoici. — Triplex est contingentium genus. I, xm, 172 [9]. xiv, 182 [7|. — Quae contingunt ut in paucioribus, accidunt a casu vel fortuna: quae eveniunt ut in pluribus, causantur ex natura: quae se habent ad utrumlibet, procedunt ex electione. I, xm. 172 [91. — Si omnia ex necessitate evenirent, nihil horum contingentium esset, ibid. — De eo quod est magis determinatum ad unum, possumus determinate verum dicere quod hoc erit vel non erit. II De Gen. et Corr. ibid. — Non autem de eo quod est ad utrumlibct contingens. ibid. — Quomodo tollatur id quod est ad utrumlibet, si omnia sint ex necessitate vera vel falsa, ibid. — Quare Philosophus non expresse dicat id quod est ut in pluribus excludi, si omnia sint ex necessitate. ibid. — Contingens ut in pluribus nihil differt ab eo quod est in paucioribus, nisi quod deficit in minori parte, ibid. — Contingens quomodo fiat necessarium. Vide Necessarium. — Contingentia respicit ordinem causae ad effectum. I, xiv, 196 [21], — Eius radix in his quae sunt a nobis, est consilium. I. xiv, 180 [5], 183· [8]. 198 [23], 199 [24]. — In aliis quaenam sit cius radix. I, xiv, 183 (81, 184 [9J. — Originatur cx ipsa voluntate divina, quae ordinavit ad effectus contingentes, causas contingenter agentes, seu poten­ tes deficere. I, xiv, 197 [22], Cf. Cognitio. — Enun­ ciationes in materia contingenti. Vide Enunciatio. Contradictio Propositionum — Contradictio large su­ mitur pro qualicunque oppositione affirmationis et negationis. I. xn, 159 [6], — Absoluta oppositio affirmationis et negationis proprie vocatur contradictio. I. ix, 115 [7], 116 [8). Cf. Ammonius. — Consistit in sola remotione affirmationis per negationem. I, XI, 146 [4], 149 [7]. — Illa requiruntur ad contra­ dictionem, quae ad oppositionem. I, ix, 116 [8]. Vide Oppositio Enunciationum. — Contradictio non admittit medium. I. xi. 147 [5]. — Contradictoriae non sunt simul verae. I, III, 29 [7]. xi, 149 [7). xn, 158 [5]. xv, 202 [3]. — Nec simul falsae. I, xi, 149 17). xv, 203 [4]. — Sed una est necessario vera, et altera falsa. I, xi, 149 [7]. XII, 159 [6], xm, 167 14], — Oppositio inter universales ct particulares est con­ tradictio. I, xi. 145 [3], 146 [41. xm, 167 [4], — Singularis affirmativa semper contradicit singulari ne­ gativae. I, xi, 149 [7]. xm, 167 [4). — Propositiones indefinitae non sunt contradictoriae vi propositionum: possunt tamen sic esse vi materiae. I, xi, 150 [8], 151 [9], xm, 167 (4). Contradictoria — Cadunt sub diversorum opinionibus. I, m. 29 [7]. — Quae sint illae res quarum contra­ dictoria contingere queant. 1. xv, 203 (4). Contraria — Maxime a se distant. I, x, 135 [18]. — Mutuo se tollunt. I, x. 137 [20]. xi, 148 [6], — Re­ motiones eorum possunt esse simul. I, xi, 148 [6). — Non sunt contrariae opiniones quae sunt de con­ trariis. II Periher. I, X, 138 [21]. Contrarietas Propositionum. — Oppositio inter pro­ positiones universales affirmativas et universales nega­ tivas, dicitur contrarietas. I, x, 135 [18], 139 [221. XI, 147 [5J. 148 [6], — Contrariae sunt illae propo­ sitiones quae maxime a se distant; scilicet, in affir­ matione et negatione modi quo praedicatum tribuitur et negatur subiecto. I, x, 135 [181. xi, 147 [5]. — Contrarietas admittit medium, scilicet propositiones particulares. I, xi. 147 [5]. — Contrariae non possunt esse simul verae. I, xi, 148 [6]. — Sed earum con­ tradictoriae possunt simul verificari. I, xi, 148 [6). — Possunt contrariae simul esse falsae. I, xn, 159 [6J. — Propositiones indefinitae non sunt contrariae. I, x. 136 [19]. — Sed contingit eas habere contrarietatem ratione significati. I, x, 139 [22). Cf. Ale­ xander, Porphyrius. — Particulares non sunt con­ trariae. 1. x, 136 [19], 139 [22], Corpus — Nulla vis corporalis potest agere per se, nisi in rem corpoream. I, xiv, 189 [14]. — In effe­ ctibus corporalibus rerum corruptibilium, multa per accidens eveniunt, ibid. — Corpora caelestia. Qui­ dam tentaverunt reducere omnes effectus hic inferius provenientes, in virtutem corporum caelestium, tanquam in causam per se. I, xiv, 189 [14]. — Sicque fatum dicebant vim positionis siderum, ibid. — Re­ — 4°7 INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM fellitur haec opinio quoad effectus intellectus et vo­ luntatis, et quoad multos effectus corporales, ibid. — Vires sensitivae per accidens subduntur actioni caelestium corporum, ibid. — Sicque indirecte re­ dundat ad intellectum et voluntatem eorum virtus. ibid. — Qui ponebant intellectum et voluntatem di­ recte subiici motui caeli, ponebant intellectum non differre a sensu. III De Anima, ibid. — Multa quo­ rum signa praeexistunt in corporibus caelestibus, im­ pediuntur per accidens. De Somno et Vigilia, ibid. Declinatio Verbi — Variatur per modos, tempora, nu­ meros, et personas. I, v, 65 [14). Cf. Casus (Casus verbi'). Definitio — Est oratio quaedam, non tamen enunciativa absque verbo. I, vm, 95 (8). — Est aliquid unum. I, vm, 97 [10], 103 [16], — Ad eius unitatem quid requiratur. I, vm, 98 [11]. — Genus et diffe­ rentia sunt partes eius. I, xn, 161 [8]. — Defini­ tiones quare dicantur positiones. I, i, 4 [4]. — Quare definitio dicatur terminus. I, iv, 137 [2], — Cf. Demonstratio. Demonstratio — Demonstrationes definitiones praesupponunt, et ex eis concludunt. I, i, 4 [4], — In eis requiritur absolute veritatis cognitio. I, i, 8 (8). — In scientia demonstrativa animus hominis inducitur ad consentiendum vero ex propriis rei. I. vn, 87 [6], — Demonstrator non utitur nisi cnunciativis oratio­ nibus. ibid. Denominatio — Fit a forma quae dat speciem rei. I, vm, 96 [9). Deprecativa — Est species orationis perfectae. 1. vn, 85 [4J. — Quid exprimat. 1, vn, 86 [51. Cf. Oratio. Determinatio — Vide Signum. Deus — Vide Aeternitas, Cognitio, Esse, Intelle­ ctus. Providentia, Voluntas. Dicere — Aristoteles frequenter ponit dicere pro af­ firmare. I, vi, 77 (4). Dictio — Aristoteles videtur imposuisse nomen dictio ad significandum partes enunciationis. I. vm, 104 [17]. — Dictiones simplices tripliciter considerari pos­ sunt. I, i, 5 [51. — Quomodo considerentur in libris Praedicamentorum, Perihermeneias, et Priorum, ibid. — Dictio significat simplicem intellectum. I. vi, 76 [31. — Etiamsi sit composita. I, vi, 79 [6], Differentia — Est pars definitionis. 1, xn, 161 [8]. — Sumitur a forma. I, vm, 97 [10). — Advenit ge­ neri per se, determinans ipsum, sicut materia deter­ minatur a forma. Ex ea et genere fit vere unum. VI. VIII Metaph. ibid. — Differentiae divisivae ge­ neris non cadunt in definitione ipsius generis. I. vm, 108 [21], Diodorus — Secundum Boethium, definivit necessa­ rium, possibile, et impossibile, distinguens ea in or­ dine ad eventum. I. xiv, 183 [8], — Haec distinctio est incompetens. ibid. Divisio — Magis accedit ad partes quam ad totum. I, i, 10 [101. — Fit per resolutionem ad simplicia. I, in, 26 [4). — Naturaliter posterior est composi­ tione. I. ill, 25 [31. — Divisio, idest iudicium nega­ tivum, dicitur esse in intellectu quando comparat unum conceptum alteri, quasi apprehendens diversi­ tatem rerum quarum sunt conceptiones. I, m, 26 [4], 31 [91. — Talis divisio pertinet ad secundam opera­ tionem intellectus. Prooem., 1 [11. m, 25 [3], ■— Est nonnisi simplicium apprehensorum. Prooem., 1 [1]. m, 25 [31. — Anima in uividendo necesse habet adjun­ gere tempus. III De Anima. I, xiv, 194 [19], — Divisio in voce. Vide Negatio. Dubitativa Oratio — Ad interrogativam reducitur. I, VII, 86 [5], Cf. Oratio. E Effectus — Non omne quod fit, habet causam, sed solum illud quod est per se. VI Metaph. I, xiv, 186 1111. 187 [121. — Oportet effectum proportionaliter referre ad causam suam. II Physic. V Metaph. I, xiv, 188 [131. — Quod est per accidens habet cau-· sam per accidens, et quomodo, ibid. — Quod est per accidens non potest reduci, ut in causam per se, in aliquam virtutem naturalem. I. xiv, 189 (14). — Contingit id quod secundum se causaliter evenit, reduci in aliquem intellectum praeordinantem. I, xiv, 190 [15). — Effectus dicuntur necessarii vel contin­ gentes, per respectum ad causas necessario vel con­ tingenter agentes. I, xiv, 197 [221. — Omnes effectus dependent a voluntate divina, ut a prima causa, quae transcendit ordinem necessitatis et contingentiae. ibid. — Falsum est quod, posita causa, etiam sufficienti, necesse est effectum poni. VI, Metaph. I, xiv, 186 [111, 187 (121. Cf. Fatum, Providentia, Stoici. Electio — Sequitur ad consilium. I, xiv, 198 [23]. — Videtur quibusdam quod sit semper ex necessitate. ibid. — Revera non est necessaria. I, xiv, 199 [24], Cf. Contingens. Ens — Ens et verum convertuntur. I, m, 27 [51. — Quomodo. I, m, 30 [81. — Ens et unum convertun­ tur. I, vm, 89 12). — Ens est fons et origo esse. I, v, 70 [191. — Non dicitur proprie aequivoce, sed secundum prius et posterius, ibid. — Non potest esse genus substantiae et accidentis. I. vm, 93 [6], — Omne ens est perparticipationem divini esse. I, xiv, 191 [16]. — Et hoc ipso quod est ens, cadit sub virtute activa divina, ibid. — Omne ens, omnesque entis differentiae profunduntur a voluntate di­ vina. ut a causa. I. xiv, 197 [22J. — Possibile et necessarium sunt differentiae entis, ibid. — Ens vel est per se, vel per accidens. I, xiv, 186 [11). — Quod est per accidens non est proprie ens. ibid. Cf. Plato. — Quomodo reducatur ad id quod est per se. I, xiv, 188 [13]. — Non est unum. I, xiv, 190 [15], — Potest tamen ab intellectu accipi ut unum. I. xiv, 191 [16], — Dictio ens nihil aliud significat quam quod est. I, v, 71 [201. — Importat rem et esse. — Consignificat, sed non principaliter significat esse. — Ideoque non significat veritatem vel falsi­ tatem cognitionis, ibid. — Non ens quomodo dica­ tur ens. IV Metaph. II. i, 207 13). — Cf. Alexander, — 408 Ammonius, Porphyrius, Effectus, Esse. Enunciatio — Est oratio in qua verum vel falsum est. I, vn, 83 [2). vm, 93 [61, 108 [21). — Sicut in signo. I, vn, 84 [31. — De ipsa sola agit demon­ strator. I, vn. 87 [6). — Idem est quod Interpre­ tatio. Prooem., 3 [3], Cf. Interpretatio, Periherme­ neias. — Fieri potest ex solo nomine et verbo. I, l, 6 [6[. — Non autem ex aliis orationum partibus sine his. I, i, 6 (6). vm, 95 [81, 96 [91. — Verbum infinitum non supplet locum verbi. II, I, 209 [5]. — Nomen infinitum sufficit loco nominis, ibid. — Ex casu verbi et nomine fit enunciatio: non autem ex casibus no­ minum, verbo addito. Π, I, 209 [5], — Nomen et verbum sunt principia eius materialia, seu partes intégrales. I, i, 7 [71. iv, 36 [1], vi, 74 [11. — Ora­ tio est principium cius formale. I, iv, 36 [1], vi, 74 [11. — Utpote genus eius. I. i, 8 [8). iv. 36 (1). vi, 74 [1], vm, 93 [61. 108 [21], — Constituitur ex subiecto et praedicato. I, ix, 116 [8], x, 125 [8]. Cf. Nomen, Praedicatum, Subiectum, Verbum. — Enunciatio ratione suae unitatis dividitur in unam absolute, et unam secundum . Quid, seu in simplicem et compositam. I, vm, 89 (2), 91 [4], 105 [181. x, 127 [101. xm, 165 [2]. — Definitiones utriusque mem­ bri. I, vm, 100 [131. 105 [181. — Est divisio ana­ logi in ea de quibus praedicatur per prius et poste- INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABIL1UM ET NOMINUM rlus. I, X, 127 [101. — Unitas eius petenda est ab unitate significati, non ex unitate nominis. I, vm, 102 115). xii, 160 [7], 161 [81, 162 [91. Cf. BoëTHius, — Unitas significationis debet esse tum ex parte praedicati, tum ex parte subiecti. I, xn, 160 |7|. — Unitas non impeditur neque per compositio­ nem importatam per verbum, neque per multitudinem nominum ex quibus constat definitio. I, vm, 98 (111, 103 (161. — Unitas non impeditur per multitudinem quae continetur sub universali, neque per eam quae continetur sub sola nominis unitate. I, xii, 160 [71. — Additio facta ad praedicatum vel subiectum quan­ doque tollit unitatem enunciationis, quandoque non. II. I, 205 [1). — Enunciatio una non sic unum si­ gnificat sicut nomen et verbum. I, VIII, 104 [17], — Enunciationes plures sunt, vel ex eo quod plura si­ gnificant, vel ex eo quod absque coniunctione pro­ feruntur. I,· vm, 100 [13], 103 [16], — Ex parte unitatis et pluralitatis tres sunt modi enunciationis; quibus Aristoteles addit quartum. I. vm, 103 116). — Ratione suae formae dividitur in affirmativam et negativam. I. vm. 90 [31. ix, 110 [21. xm, 165 [2). Π, I, 210 (61. — Est divisio generis in species. I, 1, 7 [7), 8 [81, 10 1101. vm, 93 [6] 108 [21]. x, 127 110). — Pertinet ad eius qualitatem essentialem. I, x, 127 (10). xm, 165 [21. — Convenit primo simplici enunciation!, secundo compositae. I, vm, 106 119). — Cf. Affirmatio, Negatio, Alexander, Ammonius, Boethius, Porphyrius. — Ratione subiecti dividitur in universalem, particularem, indefinitam, et singu­ larem. I, x, 125 [8], 131 (141, 133 [161. xm, 165 [21. — Quae divisio spectat eius quantitatem. I. x, 127 (10). 133 [161. xm, 165 [2], — Universalis quid sit. I. x, 130 (131, 131 (141. — Ad veritatem cius quid requiratur. I, xi, 151 (91. — Prior est particulari. I, xi, 151 [9]. — Continens eam. I, xi, 151 [91. XII, 155 [2]. — Particularis quid sit. I, x, 130 [131, 131 |14J. Xi, 144 (21. — Ad eius veritatem quid requi­ ratur. I, xi, 151 [9], — Particularis negativa destruit partem subiecti. ibid. — Particularis quodammodo aequivalet indefinitae. II, I, 210 16). — Indefinita quid sit. I, X. 131 (141, 139 (221. — Quidam pone­ bant, falso tamen, indefinitam negativam semper esse accipiendam pro universali negativa. I, XI, 151 [91. Cf. Ammonius. — Philosophi quandoque utuntur in­ definitis pro universalibus in his quae per se con­ veniunt universalibus, vel ab cis removentur, ibid. — Singularis quid sit. 1, x, 125 (81. — Non diversificatur cx modis quibus praedicatum dicitur de sub- i iecto. I, x. 132 |15]. — In singularibus non potest inveniri omnis differentia. Il, i. 210 [6). — Vide Contradictio, Proposit., Oppositio Enunciat. — Di­ visiones ratione nominis finiti vel infiniti ex parte subiecti. II, I, 210 [6]. — Ratione praedicati divi­ ditur in enunciationes- de secundo adiacente, et de tertio adiacente. II, II, 212 [21. — Enunciationes de tertio adiacente subdividuntur in simplices, infinitas, et privativas. 11, n, 216 (6J. Cf. Theophrastus. — Numerus et ordo simplicium enunciationum de tertio adiacente. II, n, 215 151. Cf. Ammonius, Boethius, Herminus. — Oppositio inter eas. Vide Oppositio. — Ratione temporis est de praesenti, de praeterito, et de futuro. 1, xm, 166 [31. — In enunciationibus de praesenti et de praeterito, opus est ut affirmatio vel negatio sit determinate vera vel falsa. I, xm, 167 14). xv. 204 |5). — Idem dicendum de universalibus, particularibus, et indefinitis de futuro. 1, xm, 168 (5). — Et de singularibus de futuro in materia ne­ cessaria et impossibili. 1. XII, 159 16). — Non autem de singularibus de futuro in materia contingenti. I, XIII, 169 (6|. seqq. Xiv, per tot. — Ratione materiae dividitur in enunciationem de materia necessaria seu naturali, impossibili seu remota, et possibili seu con­ tingenti. I, xm, 166 |31. — Definiuntur tales enun- 409 ciationes. ibid. — In materia necessaria omnes affir­ mativae sunt verae, et negativae falsae; in materia impossibili, e contrario; in materia contingenti, univer­ sales sunt falsaè, et particulares verae: indefinitae autem affirmativae et negativae sunt simul verae. I, xm, 168 [5J. — Contradictoriarum enunciationum in materia contingenti, necesse est quod sub disjunctione altera pars sit vera vel falsa. I, xm, 175 (12). xv, 203 [41. — Si contingat quod altera magis sit vera, non sequitur quod altera determinate sit vera vel falsa. I, xv, 203 [4).— Enunciatio per comparatio­ nem ad rem est vera aut falsa. I, ix, 110 (21. — Vera definitur. I. ix. 110 [2], 111 [31. xi, 149 [71. xm, 170 [71. 174 [111, 175 [12). xiv, 179 [4], — Falsa definitur. I, IX, 110 [2], 111 [3). XI, 149 [7] (ex IV Metaph.). xm, 175 [12). — Relate ad veri­ tatem et falsitatem. affirmationem et negationem, qua­ tuor modis variatur enunciatio. I, ix, 111 [3J. — Quae differentiae inveniuntur etiam quando verbum est futuri vel praeteriti temporis. I, ix, 113 [51. — Vide Veritas. — Dividitur enunciatio in categoricam et hypotheticam. I, I, 8 [8]. — Enunciatio quare dicatur categorica. I, vm, 96 [9], — Categorica di­ citur affirmativa vel negativa ratione verbi, ibid. — Hypothetica ex pluribus categoricis componitur, ibid. — Non continet absolutam veritatem, ibid. — Ideoque de ea non agitur in libro Perihermeneias. ibid. — Quo sensu dicatur affirmativa vel negativa. I, vm, 96 (9). — Virtus enunciationis. Vide Ammonius. — Dupliciter utimur enunciatione. I, vm, 104 [17]. Esse — Idest Existere. In iis quae possunt esse vel non esse, prius est non esse quam esse. I, l, 10 [10]. — Esse vel non esse secundum tempus praesens, est esse vel non esse in actu et simpliciter: secundum tempus praeteritum vel futurum, est esse vel non esse secundum quid. I, III, 35 [13). v, 73 (22). — Quod est in praesenti habet esse in seipso. I, XIII, 174 [11]. — Quod est in futuro, quomodo habeat esse. Vide Futurum. — Impossibile est idem simul esse et non esse. I, xv, 201 [21. Cf. Necessarium. — Esse divinum, seu essentia divina comprehendit omne quod quocunque modo est. I, xiv, 191 [16]. — Verbum esse vel non esse exprimit iudicium intellectus. I, m, 35 (131. — Est nota praedicationis. II, n, 213 [3]. — Est dictio, non enunciatio. I, vm, 104 [17]. — Per se non est significativum veritatis vel falsitatis in re. I, v, 69 [18]. — Significat esse. I. v, 72 [21], — Esse quod importat, est compositio quaedam. I, v, 71 [20], 72 [21], 73 [221. — In qua est verum et falsum. I, v, 72 [21]. — Secundum se non signi­ ficat aliquid esse. I, v, 72 [211. — Consignificat compositionem, sed non principaliter significat. I, v, 73 [221. — Quid primo significet, ibid. — Significat per modum verbi, ibid. — In enunciatione significat non solum existentiam subiecti, sed etiam praedica­ tum illi Inesse. I, ix. 112 14). Π. XI. 214 [4], — Quando significat existentiam subiecti, praedicatur se­ cundum se. II, n, 212 [21. — Quando significat coniunctionem inter praedicatum et subiectum, dicitur tertium adiacens. II, II, 212 [2], 214 [41. F Fatum — Significat causam determinatam ad unum, inferentem necessitatem rebus naturalibus. I, xiv, 185 [10]. — Quomodo Stoici intellexerint fatum; et quid dicendum de eorum opinione. Vide Stoici. — Quidam dicebant fatum esse vim coelestium corpo­ rum inferentem necessitatem omnibus rebus. I, xiv, 189 [14], — Non datur faium in hoc sensu sum­ ptum. 1, xiv, 190 115]. Forma — Philosophus nominat formam quoddam di­ vinum (1 Phys.p, et quare. 1, m, 30 |8]. — A forma INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM sumitur differentia. I, vm, 97 (101. — Ex materia et forma fit vere unum. ibid. — Inter formam et materiam nihil cadit medium. I, vm, 98 (111. ·— Omnis forma quae nata est recipi in materia, quan­ tum est de se communicabilis est multis materiis. I, X, 123 (6). — Dupliciter impediri potest eius com­ municatio. I, X, 122 15]. — Quae non est nata in materia recipi, oportet quod remaneat una et sin­ gularis. ibid. Fortuita — Vide Casualia. Futurum — Futurum est quod erit praesens. I, v, 64 (131. II, I, 209 (51. — Est extrinsecum praesenti. I. IX, 113 [51. II, I, 210 [61. — Non est in seipso; sed est aliqualiter in sua causa. I, xm, 174 [11], xiv, 184 [91. — Id contingit tripliciter. I, XIII, 174 (111. — Quando sic est in sua causa ut ex necessi­ tate ex ea proveniat, determinate potest dici de eo quod erit: quando est in sua causa ut quae habet inclinationem ad effectum, quae tamen impediri po­ test. idem de eo dici potest, sed non cum certi­ tudine: non vero quando est in sua causa pure in potentia, absque determinatione ad unum. ibid. — Homo est principium eorum futurorum quae agit | ut dominus suorum actuum. I, xiv, 180 [5], — Quomodo cognoscantur futura. Vide Cognitio. — Enunciationes de futuro. Vide Enunciatio. G Genus — Est pars definitionis. I. xn, 161 [8]. — Sumitur a materia. I, vm, 97 [10]. — Ex eo et differentia fit unum. ibid. — Differentiae divisivae generis non cadunt in eius definitione. I, vm, 108 (211. — Nec etiam propria spccicrum. ibid. — Di­ citur univoce de suis speciebus. I, vm, 107 [20]. Vide Prioritas. H Habitus — Naturaliter prior est privatione. I, vm, 90 [31. Herminus — Citatur eius expositio textus circa enun­ ciationes simplices de tertio adiacente. II. n, 217 (7). Homo — Est animal naturaliter politicum et sociale. I, n. 12 [2], — Utitur intellectuali cognitione, ibid. — Est sollicitus de his quae distant loco et futura sunt tempora, ibid. — Intendit finem in suis actio­ nibus. I, xiv, 177 [2]. — Est principium quorum­ dam futurorum, ea agens quasi dominus suorum actuum. I, xiv, 180 [51. Cf. Consilium. — intel­ lectus et voluntas hominis. Vide sub propriis titulis. Idea — Ideae secundum suam abstractionem non sub­ sistunt realiter, sed in solo intellectu. I, n, 15 [51. Cf. Plato. Imaginatio — A Philosopho vocatur passivus intelle­ ctus, in III De Anima. I, II, 16 [6], Imperativa — Est species orationis perfectae. I, VII, 85 [4|. — Quid exprimat. I, vn, 86 [5], Cf. Oratio. Impossibile — Definitur: Id quod est determinatum solum ad non esse. I, xiv, 183· (81. Cf. Diodorus, Philo, Stoici. — Impossibilitas in rebus est duplex; una absoluta, altera ex suppositione. I. xv, 201 [21. — Impossibile non esse idem significat ac necesse esse. I. xm, 173 [101. xv, 201 (2). — Impossibilia semper non sunt. I. xv. 203 (41. — Enunciationes in materia impossibili. Vide Enunciatio. Individuum Vagum — Quid sit. I, x, 130 [131. Institutio — Institutio humana advenit rei naturali sicut materiae. I. n, 14 (41. Instrumentum — Est quo agens operatur. I, vi, 80 (71. — Debet definiri ex suo fine, qui est usus in­ strumenti. I, vn, 83 [21. Intellectus — Operatio intellectus nostri duplex est. Ill De Anima. Prooem., 1 [1]. m, 25 [3]. v, 68 (17). vn, 83 (21. — Una. indivisibilium inteiligentia; altera, operatio intellectus componentis et dividentis, idest iudicium. Prooem., 1 [1], m, 25 [31. — Additur tertia, scilicet ratiocinatio. Prooem., 1 [11. — Prima ordinatur ad secundam; secunda ad tertiam. Prooem., 1 (11. — Obiectum proprium intellectus nostri est quod quid est. III De Anima. I, X, 122 [5], — Apprehendit rem intellectam secundum propriam essentiam, ibid. — Intelligendo format quasdam intentiones, attribuens eas naturae intellectae, secundum quod comparat eam ad res quae sunt extra animam. I, X, 126 [91. — Singularia non cognoscit. I, xiv, 191 (161. — Inteliigit materialia immaterialiter. I. m, 32 (101. — Ea quae sunt coniuncta in rebus potest distin­ guere, quando unum eorum non cadit in ratione alterius. I, x, 121 [41. — Conceptiones intellectus. Vide Conceptiones. — Intellectus bonum est ve­ rum. VI Ethic. I, m, 29 [71. Vide Veritas. — In­ tellectus speculativus humanus mensuratur a rebus na­ turalibus. I, m, 29 [71. — Intellectus practicus est mensura et causa rerum, ibid. Cf. Res. — Intel­ lectus, seu ratio, non est actus alicuius corporis, seu organi corporalis. III De Anima. I, vi, 81 [8]. xiv, 189 [14]. — Utitur viribus sensitivis, ibid. Cf. Cor­ pus, Sensus. — Movet virtutem corporalem motivam ad opera artificialia; illisque utitur ut instru­ mentis. 1, vi, 81 (81. — Potest uti oratione et eius partibus ut instrumentis, ibid. — Ad eius officium pertinet secundum suum conceptum alia dirigere et ordinare. I, vn, 86 [5]. — Ex ratione seu intellectu unius hominis, alius dirigitur ad tria. ibid. — In­ tellectus divinus cognoscit veritatem. I, m, 32 [101. Vide Veritas. — Non habet in se compositionem et divisionem. XII Metaph. I, m, 27 (51, 32 (10]. — Ad ipsum omnia etiam naturalia comparantur, sicut artificiata ad artem. I, III, 30 [8], — Deus agit per suum intellectum. I, xiv, 191 [16], — Ideoque per­ fecte comprehendit suam virtutem activam, ibid. — Intellectus passivus. Vide Imaginatio. — Intellectus possibilis. Vide Intelligere. Intelligentia — Indivisibilium inteiligentia, quid si­ gnificet. Prooem., 1 (11. m, 25 [3]. Cf. Intellectus. Intelligere — Idest Actus intellectus intelligentis. In­ telligere nostrum non est sine phantasmate. I, II, 16 (6). — Intelligere intellectus possibilis quoddam pali est. ibid. Intentiones — Vide Intellectus. Interpretatio — Definitur secundum Boethium. Prooem., 3 [31. — Proprie loquendo, sola oratio enunciativa est interpretatio, ibid. Cf. Perihermeneias. — Virtus interpretativa. Est naturalis homini. I, vi, 80 [7], 81 [81. — Instrumenta cius, quae sint. I, vi, 81 [81. — Utitur naturalibus instrumentis ad faciendum oratio­ nem. ibid. — Si virtutem hanc attribuamus rationi, sic non est naturalis, sed supra omnem naturam cor­ poream. ibid. Interrogativa — Est species orationis perfectae. I. vn, 85 [4]. — Quid exprimat. I, vn, 86 [51. Cf. Oratio. Ioannes Grammaticus — Voluit ut definitio orationis daretur solum ,de oratione perfecta: sed decipiebatur. I, vi, 77 [41. Iudicium — Idest Actus intellectus componentis et di­ videntis. Vide Compositio, Divisio, Intellectus. L Liberum Arbitrium — Vide Bonum. Consilium, Con­ tingens. Litterae — Sunt notae vel signa vocum. I, n, 19 [91. — Earum significatio est ex impositione. I, n, 18 --- 4IO --- INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 18], 19 I9J. — Est magis remota a conceptionibus intellectus quam significatio vocum. I, n, 13 (3). — Pertinet magis ad considerationem grammatici quam logici, ibid. — Litterae sunt partes nominis et verbi. I. vi, 79 [6], — Earum formatio est per artem. I, n, 13 [31. — Non sunt caedem apud omnes, ibid. — Vide Alexander. Logica — Dicitur rationalis scientia. Prooem., 2 12]. — Eius consideratio versatur circa ea quae pertinent ad tres operationes rationis, ibid. — Ordinatur ad co­ gnitionem de rebus sumendam. I, II, 13 13·]. ■— Vide Vox. M 10 [10). — Secundum propriam rationem est ea po­ sterior. I, l, 10 110]. vm, 90 [31, 91 [4], 93 [6]. II, I, 209 [5]. — Et quidem triplici modo. I, VIII, 90 [31. — Negatio secundum vocem superaddit affirma­ tioni. I, vi, 76 [3]. vm, 90 [3]. — Scilicet parti­ culam negativam. I, vm. 90 [31. II, I, 209 [5], — Negatio est vera vel falsa. I, ix, 111 [31. xm, 175 [12]. — Definitur negatio vera et falsa. I, ix, 111 [31. — Negatio una, quae sit. I, xn, 170 [7], 171 18], 172 [91. — Affirmatio et negatio opposita sunt se­ cundum se. I, ix, 114 [6]. — Contingit omne quod quis affirmaverit, negare. I, ix 114 [61. — Quomodo efficiatur enunciatio negativa. II, I, 209 [5]. — Vide Contradictio, Contrarietas, Enunciatio, Oppositio. Magnitudo — Secundum prius et posterius in magni­ tudine est prius et posterius in motu et tempore. IV Phys. I, xiv, 194 [19J. Materia — Quod materia secundum se sumpta sumitur pro peiori, verum est secundum sententiam Platonis; non tamen secundum Aristotelem. I, xi, 151 [9]. Cf. Plato. — Malum et turpe et alia huiusmodi ad defectum pertinentia, non dicuntur de materia nisi per accidens. I Physic, ibid. — Ex materia sumitur genus. I, vm, 97 [10]. Vide Forma. Materialia — Vide Intellectus. Motus — Proprium est motus tempore mensurari. I, v, 58 [7]. — Non datur in instanti. I, v, 63· [12]. Vide Actio, Passio, Tempus. — Virtus motiva. Mo­ vetur a ratione. I, vi, 81 [8]. — Utitur naturalibus instrumentis ad faciendum opera artificialia, ibid. — Prius et posterius in motu. Vide Magnitudo. N Natura — Quomodo naturalia comparentur ad intelle­ ctum divinum. Vide Intellectus. — Virtutis natu­ ralis oportet esse instrumenta naturalia. I, vi, 80 [7]. Necessarium — Definitur. I, xiv, 183 [81. — Neces­ saria semper sunt. I, xiv, 183 [8], xv, 203 [4]. — Non possunt impediri. I, xiv, 183 (81. Cf. Diodorus, Philo, Stoici. — Quod omnia sint ex necessitate est inconveniens. I, xm, 173· [101. xiv, 177 [2]. — Pro­ batur. I, xiv, 180 151, 181 [6], 182 [7]. Cf. Fatum. — Necessitas in rebus, alia est absoluta, alia ex suppositione. I, xv, 201 [2], — Invenitur necessitas ex suppositione in omnibus entibus; non vero abso­ luta. ibid. — Necessitas in rebus per comparationem ad sua opposita, sequitur leges contradictionis. 1, xv, 202 [3]. — Ideoque quod non est in se neces­ sarium absolute, fit necessarium per disiunctioncm oppositi, ibid. — Si tamen divisim alterum accipia­ tur, non est necesse illud esse absolute, ibid. — Pari modo loquendum est de necessitate non essendi ct essendi. I, xv, 201 [21. — Necesse esse et impos­ sibile non esse, idem valent. I, xm, 173 [10], xv, 201 [2]. — Necesse non esse et impossibile esse, etiam idem significant. I, xv, 201 |2J. Cf. Impossibile. — De necessitate enunciationum; et de cnunciationibus in materia necessaria. Vide Enunciatio. Negatio — Idest Enunciatio negativa. Definitur ab Ari­ stotele. I, VIII, 108 [21]. — Est per modum divi­ sionis. I, I, 10 [10], vin, 108 [21J. — Quare dicatur divisio. I, III, 26 [4], — Significat non esse. I, I, 10 [10|. vin, 90 (31. 106 [191, 108 [21]. IX, 110 [2], x, 135 [181. — Significare non esse est proprium illi, et eiusdifferentia specifica. I, vm,108 [211. — Si­ gnificat divisionem intellectus. I, vm, 90 [31. — Re­ ducitur ad genus affirmationis. I, v, 61 [10], — Non est pars integralis enunciationis. I. I, 7 [71. — Sed est species eius. I, i, 7 [7], 10 [101. vm, 93 [6], 108 [211. x, 127 [101. Cf. Alexander. — Ex aequo cum affirmatione dividens eam. I, I, 10 [10]. vm, 93 [6]. — Et sic simul natura cum affirmatione. 1, I, — 4Ti — Negatio, idest negativa particula. Addita verbo vel nomini extra enunciationem, removet ipsum ab­ solute: addita verbo in enunciatione posito, facit enunciationem negativam. II, i, 209 [5], — In nullo variatur veritas enunciationis, sive utamur negativa particula ut infinitante verbum, vel ut faciente nega­ tivam enunciationem. ibid. — In verbis infinitis quo­ modo sumatur negatio apposita. I, v, 62 [111. Nomen — Tripliciter habet esse. I, n, 14 [41. — In conceptione intellectus; in prolatione vocis; in con­ scriptione litterarum (Vide Scriptura), ibid. — No­ men vocale late sumptum, significat quamlibet dictio­ nem. II, II, 214 [4], — Stricte sumptum. 1°, Est vox significativa, I, iv, 38 [31. vi, 75 [21. x, 119 [21. — Sic distinguitur ab aliis sonis, ibid. — Quare vox, non vero signum ponatur ut genus eius. I, iv, 40 [51. — 2°, Non est aliquid naturale. I, iv, 39 [4J. — Sed ab hominibus est institutum. I, n, 14 [4], iv 39 [4], 41 [61. 46 [111. x, 119 [2], — Et sic differt a vocibus significantibus naturaliter. I, iv, 41 [6]. — Significatio cius non est a natura. I, iv, 46 [11], 47 [12], — Congruit tamen naturis Terum. I, iv, 47 [12] . — Variae sententiae de re hac. ibid. Cf. Plato. — 3’, Significat sine tempore. I, iv, 42 [7]. V, 53 [2], 58 [71. — Per hoc differt a verbo. I, iv, 42 [71. — Significat tempus principaliter, ut rem quamdam, I, iv, 42 [7], v, 58 (7). — 4“, Nulla pars eius a toto separata significat. I, iv, 43 [8], 44 [9], vi, 76 [31, 79 [6], Cf. Ammonius. — Sic distinguitur ab ora­ tione. I, iv, 43 [8], — Pars nominis, quomodo com­ paretur ad significationem totius, ibid. — Pars no­ minis compositi non significat partem conceptionis compositae. I, iv, 44 [9], — Nominis compositi pars habet apparentiam significandi, licet non significet. I. iv, 45 (101, 48 (131. vi, 79 (6). — Nomen est dictio, non enunciatio. I, vm, 104 [171. — Est pars materialis orationis. I, v, 54 [3]. vi, 74 [1]. — Non est affirmatio aut negatio in actu, sed in potentia. I, vi, 78 (51. — Non importat compositionem. I, vm, 96 (91. — Nomen, si dicatur, facitne quiescere intellectum? 1, v, 68 [171. — Potest poni ex parte subiecti et praedicati. I, iv, 48 [13], v, 55 [4], 66 [15], — Nomina magis sunt principia interpretatio­ num quam interpretationes. Prooem., 3 [31. — Nomen significat simplicem intellectum. I, vi, 75 [2j. x, 119 . [2] — Nomina composita significant simplices intel­ lectus, licet rerum compositarum. I, in, 35 [131. — Unum nomen imponitur ad significandum unum sim­ plicem intellectum. I, IV, 44 [9], 45 [10]. — No­ mina immediate significant conceptiones intellectus, et eis mediantibus, res. I, II, 15 [5]. x, 121 [41. Cf. Plato. — Ratio quam significat nomen, est defi­ nitio. IV Metaph. I, II, 20 [101. — Significat sub­ stantiam rei. I, iv, 36 [1], — Significat formam ac­ cidentalem ut concretam subiecto. I, iv, 40 [5J. — Proprium est eius ut significet rem quasi per se existentem. I, v, 56 [51, 66 [151. — Omne nomen signi­ ficat aliquam naturam determinatam, aut personam determinatam, aut utrumque determinatum. I, iv, 48 [13] . Cf. Pronomen. — Dantur multa nomina unius INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM lei, et quomodo. I, rv, 47 [12], — Aliud est id a quo imponitur nomen ad significandum, ab eo quod nomen significat. I, iv, 44 (91. — Nomen simplex imponitur ad significandum ab aliquo simplici con­ ceptu. I, iv, 45 [10], — Nomen compositum, a com­ posita conceptione. I, iv, 44 [9], 45 [10]. — Nomen impositum a privatione, requirit subiectum existens. I, iv, 48 [13]. — Nomina, divisim accepta a rebus, assimilantur intellectui simplici quoad veritatem. I, in, 33 [11], 34 [12]. vm, 104 [17]. — Addito verbo, nomen fit verum vel falsum. I, m, 33 [11], 34 [12], iv, 50 [151. vm, 104 1171. — Quando per unicum nomen responsio vera datur, subintclligitur verbum. I, m, 34 [12]. vili, 104 1171. — Nec etiam nomina composita sunt vera vel falsa, nisi addito esse vel non esse. I, III, 35 [13]. — Nomen dividitur. 1°, In simplex et compositum. I, iv, 44 [9], 45 [10]. — 2", In finitum .et infinitum. II, I, 206 [21. — Nomen finitum prius est ratione infinito. II, I, 210 [61. — Nomen infinitum non est nomen simpliciter dictum, I, iv, 48 [131, 51 [16], II. I, 206 12], 207 [3], — Non est oratio nec negatio. I, iv, 48 [13], — Di­ citur innominatum, et quare. II. I, 206 [21. — Quare ab Aristotele vocetur infinitum. I, iv, 48 [13]. Π. I, 206 ]2]. 207 [3]. Cf. Ammonius, Boëthius. — Si­ gnificat per modum nominis, et requirit ad minus sup­ positum in apprehensione. I, iv, 48 [13]. — Quare non significet determinatam naturam vel personam? I. iv, 48 [131. — Significat unum, non simpliciter sed quodammodo. Π, I, 207 (31. — 3°, In rectum et obliquum. — 4·, In nomen quod significat univer­ sale et nomen significans singulare. I, x, 121 [4], — Explicatur divisio, ibid. — Duplici modo con­ tingit nomen significare singulare. I, x, 123 [6]. — Nomen singulare pluribus impositum, non est uni­ versale, sed aequivocum. I, x, 124 [7J. — Aristo­ teles non divisit nomina in universale et particulare. ibid. — Nomen aequivocum definitur: Unum no­ men diversas res significans. I, n, 21 [11], ix, 116 18]. — Non nihil sed multa significat. I, v, 70 [19]. Cf. Alexander. — Nomine aequivoco non utimur ad notificandum significata eius. I, vm, 108 [21]. Nominativus — Solus principaliter dicitur nomen. I, iv, 49 [14]. — Per illum facta est impositio nominis ad significandum, ibid. — Quare dicatur rectus, ibid. Cf. Stoici. Nullus — Quid significet dictio nullus. I, x, 130 (13). — Eius etymon, ibid. Numerus — Genus numerorum est multitudo men­ surata per unum. I, vm, 93 [6], — Aequaliter hanc rationem participant: licet unus sit alteri prior se­ cundum proprias rationes, ibid. O Omnis — Dictio omnis quid designet. I. x, 130 [13], 136 [19]. — Non significat ipsum universale, sed mo­ dum universalitatis. I, X, 136 [19]. Opposita — Quae non sunt opposita, possunt simul esse. I, vm, 103 116]. — Oportet opposita esse circa idem. 1, ix, 116 [8]. Oppositio Enunciationum — Definitur: Affirmatio et negatio eiusdem de eodem. I, ix, 116 [8], X, 118 [1]. xi, 144 [2], xii, 156 (31. — Ad eam requiritur iden­ titas praedicati et subiecti. ibid. — Non solum se­ cundum nomen, sed etiam secundum rem. I, ix, 116 [8], — Aliae conditiones requisitae. I, ix, 117 (9). — Quonam principio nitantur hae conditiones. ibid. — Sunt plura oppositionum genera. I, xii, 155 |2). — Oppositarum enunciationum aliae sunt con­ trariae, aliae contradictoriae. 1, xn, 159 16], — Est oppositio inter universalem et particularem; et inter duas universales. I. xi, 143 [1]. — Non est oppo­ sitio proprie dicta inter particulares seu subcontra­ 412 rias. I, xi, 144 [2]. xn, 159 [6], — Nec inter inde­ finitas, duplici casu excepto. I, xn, 158 15], 159 [6j. — Est oppositio inter singulares. I, xn, 157 [4]. — Omnis affirmatio habet negationem sibi oppositam. I, ix, 114 [6], x, 126 19], II, I, 208 [4], — Uni affirmationi una sola negatio opponitur. I, xn, 155 [2] , 156 [3], 159 [6]. — Enunciationum, in quibus verbum est constituit principale praedicatum, una tantum est oppositio, eodem subiecto existente; sed in enunciationibus de tertio adiacente oportet esse duas. II. n, 213 [3]. — Non est necesse in omni genere affirmationum et negationum oppositarum, al­ teram determinate esse veram et alteram falsam. I, xv, 204 [5]. — Nec indeterminate. I, xn, 159 (61. — Indefinitae improprie oppositae possunt simul veli­ ficari. 1. XI, 150 [8]. — In affirmationibus et nega­ tionibus aequivoci subiecti, non oportet unam esse veram et alteram falsam. I, xn 163 [10]. —· Cf. Con­ tradictio Propositionum, Contrarietas Propositio­ num. Optativa — Oratio optativa reducitur ad deprecativam. I, vu, 86 [5], Cf. Oratio. Oratio — Definitur. I, vi, 75 12], 76 [3]. — 1’, Est vox significativa. I, vi, 75 [2], — Vox non est pro­ prie eius genus, sed assumitur ad eius constitutionem. I, i, 9 [9]. — Ad placitum. I, vi, 81 [8]. Cf. Plato. — Significat intellectum compositum. I, iv, 44 (91. vi, 75 [2], 76 [3]. — 2°, Eius partium aliquid signi­ ficativum est separatim. I, iv, 44 [9J. vi, 76 [3]. vm, 91 [4], 96 [9]. — Quaenam partes eius signi­ ficent. I, vi, 79 [6], — 3°, Pars eius significat intel­ lectum simplicem. I, iv, 44 [91. vi, 76 [3]. — Pars eius non est affirmatio vel negatio in actu. I, vi, 76 [3] , 78 [5]. — Sed in potentia. I, vi, 78 [5]. Cf. Alexander, Ammonius, Aspasius, Porphyrius. — Definitio Aristotelica convenit etiam orationi imper­ fectae. I, vi, 77 [4]. Cf. Ioannes Grammaticus. — Quaedam orationes componuntur ex nominibus, quae­ dam ex verbis. I, v, 54 [3], — Omnes orationis par­ tes, quando ponuntur materialiter, sumuntur in vi nominum. I. v, 57 [6], — Sola nomina et verba sunt principales eius partes. I, i, 6 [6]. — Alia sunt magis colligationes partium eius. ibid. — Omnes eius partes principaliter referuntur ad orationem per­ fectam. I, vi, 77 [4], — Sola oratio cnunciativa pro­ prie interpretatio vocatur; caeterae magis ordinantur ad exprimendum affectum quam ad interpretandum. Prooem., 3 ]3]. — Oratio est prior enunciatione. I, I, 10 [10]. — Utpote genus eius. I, i. 8 181. iv, 36 [1], vi, 74 [1], vm, 93 [6], 108 [21], Cf. Enunciatio. — Oratio dividitur in perfectam et imperfectam. I, vi, 77 |4J. vu, 85 (41. — Ipsa oratio imperfecta est pars orationis perfectae. I, vi, 77 [4]. — Non significat verum et falsum. I, vn, 85 [4], — Sola oratio per­ fecta facit quiescere intellectum. I, v, 68 (17J. — Oratio perfecta, seu quae complet sententiam, habet quinque species, scilicet, Enunciativam, Deprecativam, Imperativam, Interrogativam, et Vocativam. I, vn, 85 [4]. Vide sub propriis titulis. — Necessariae sunt hae species. I, vn, 86 [5], — Aliae orationes praeter enunciativam, non significant ipsum conceptum in­ tellectus, sed quemdam ordinem ad hoc consequentem. ibid. — Nec significant verum et falsum, ibid. — Consideratio illarum, ad quem pertineat. I, vn, 87 [6J. — Oratio est simplex et composita. I, vi, 77 [4]. — Oratio composita. Vide Enunciatio. P Pars — Illud dicitur pars, quod immediate venit ad constitutionem totius. I, vi, 79 [6], — Nulla pars separata habet formam totius. I, iv, 43 |8). — Om­ nes partes principaliter referuntur ad totum perfe­ ctum; quaedam immediate, quaedam mediantibus par­ INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM monii. ibid. — Quomodo explicet verba Philosophi: tibus principalibus. I, vi, 77 [4J. — Partes, aliae sunt j Est autem simplex enunciatio, vox significativa de rationis, aliae integrates. I, XII, 161 [81. eo quod est aliquid, vel non est. I, vm, 108 [211. Participium — Sub verbo comprehenditur. I, i, 6 [6]. — Approbatur explicatio, ibid. — Contrarietatem — Habet tamen convenientiam cum nomine, ibid. enunciationum indefinitarum refert ad contrarietatem — Significat substantiam prout motui subiicitur. 1, praedicati. I, x, 138 [21], — Vide Boethius. iv, 47 [71. — Consignificat tempus. I, i, 6 [6], iv, Possibile — Vide Contingens. 47 [7). v, 55 [41. — Potest poni ex parte praedicati Potentia — Potentia interpretativa. Vide Interpre­ et subiecti. I, v, 55 [4]. Particula Negativa — Vide Negatio. tatio. Praedicamentorum Liber — Quid contineat. I, i, 2 (21. Passio — Passio est ex impressione alicuius agentis. I, n, 12 [2]. — Consistit in motu. I, iv, 42 [71. — — Ordinatur ad librum Perihermeneias. ibid. Praedicatio — Magis proprie ad compositionem per­ Passio et eius privatio sunt in tempore. I. v, 61 1101. tinet. I, v, 59 [81, 60 19]. — In omni praedicatione — Non est in instanti. I, v, 63· [12], — Pati in actu oportet esse verbum. I, v, 59 [8], 60 (91. est pati simpliciter: pati in praeterito vel futuro, est Praedicatum — Est quasi pars formalis enunciationis. pati secundum quid. ibid. — Nomen passionis po­ test extendi ad omnem receptionem. I, II, 16 [61. — I. vm, 96 [91. x, 127 110], 140 [231. — Comparatur ad subiectum ut forma ad materiam, et differentia Passiones animae. Communiter significant appetitus ad genus. I, vm, 98 1111. — Rationes ob quas ne­ sensibilis affectiones. II Ethic. I, II, 15 [5], — In I gari potest de subiecto. I. x, 138 (21). — Non su­ De Anima omnes animae operationes vocantur pas­ mitur universaliter in affirmativis, sive universalibus, siones. I, n, 16 (61. — In libro Perihermeneias desi­ sive non universalibus. I, x, 140 1231, 141 [241. — gnant conceptiones intellectus. I, n, 15 [51, 20 [101. Ideoque nunquam accipere potest signum universale Cf. Conceptio. — Passiones virium sensitivarum. in talibus, ibid. — In negativis sumitur universaliter: Vide Sensus. et potest habere appositum signum universale, ibid. Perihermeneias — Liber Perihermeneias dicitur quasi De Interpretatione. Prooem., 3 [3]. — Explicatur titu­ — Signum particulare potest illi adiungi in affirma­ tivis; et quandoque ponitur ad designandum quod lus. ibid. — Tractat de oratione enunciativa simplici. sit in plus. I. x, 140 [231. — Nullum signum ta­ Prooem., 2 [21, 3 [3], 6 [6], —- Determinat de nomine men convenienter additur ei. I, x, 140 [23]. — Ali­ et verbo prout sunt partes enunciationis. I. I, 5 [51. quid praedicatur essentialiter, ut de subiecto; acci— Principaliter ordinatur ad demonstrationem. I, i, dentaliter, ut in subiecto. I, v, 60 191. — Praedica­ 8 (81. — Ordinatur ad librum Priorum, et sequentes. tum exprimitur per verbum. I. v, 55 [41, 59 [8]. Prooem., 2 [2]. — De eius authentia. Cf. Andronicus. vm, 96 [9], II, i, 206 (21. — Vide Enunciatio. — Huic operi Aristoteles praemittit prooemium. I, i, Praepositiones — Non sunt interpretationes. Prooem., 3 4 [41. — In primo libro agitur de enunciatione sim­ (31. — Nec, proprie loquendo, partes orationis. I, i, pliciter considerata: in secundo, prout diversificatur 6 [6]. — Non sunt nomina neque verba. I, v, 70 per aliquid sibi additum. Prooem., 1 [11. (191. Phantasma — Phantasma non est sine corporali pas­ Praesens — Praesens tempus quid mensuret. I, v, sione. I, n, 16 [61. 63 [12). — Est medium praeteriti et futuri. I, ix, Philo — Referente Boethio, definivit necessarium, im­ 113 (51. — Alia tempora dicuntur per respectum ad possibile, possibile, et contingens ad utrumlibet, di­ praesens. I, v, 64 [13]. II, i, 209 [5]. — Praesens stinguens ea secundum naturam rerum. I, xiv, 183 indivisibile est instans. I, v, 63 [12]. — Quomodo [81. — In hoc convenit cum Aristotele, ibid. cognoscantur praesentia. Vide Cognitio. Placitum — Ad placitum, sive secundum placitum, Praeteritum —· Dicitur per respectum ad praesens. I, quid significet. I, iv, 41 [61. vi, 81 181. v, 64 [131. II, i, 209 [5], — Est ei extrinsecum. Plato — Dicit, nominum significationem congruere na­ I, ix, 113 [51. II, I, 210 [6], — Quomodo cogno­ turis rerum. I, iv, 47 1121. — Et in hoc sensu oratio scantur praeterita. Vide Cognitio. est aliquid naturale, non ex institutione hominum Prioritas — Unum dividentium aliquod commune significans, sed naturaliter. I, vi, 80 [7], 81 [81. — potest esse prius altero dupliciter. I, vm, 93 [6]. — Respondetur eius rationi. I, vi, 81 [81. — Opinatur Qualis prioritas tollat univocationem generis, ibid. universale esse extra animam. I, x, 121 [41. — Et Priorum Liber — Quid contineat. Prooem., 2 [2], species rerum dari separatas a singularibus, et per Privatio — Supponit determinatum subiectum. I, v, se subsistentes. I. x, 123 [6], 126 [91. 129 [12J. — 62 [11], — Vide Habitus, Plato. Adinvenit determinationes quibus designaretur quo­ Pronomen — Pronomina sub nominibus comprehendun­ modo aliquid attribuitur universali prout est extra tur. I, i, 6 [6]. — Non nominant naturam, sed per­ singularia. I, x, 129 [12]. — Non distinguebat pri­ sonam determinant. I, I, 6 [6], iv, 48 (131. — Si­ vationem a materia. I, xi, 151 [9]. — Dixit, id quod gnificant sqbstantiam secundum se consideratam. I, est per accidens, non esse ens, sed magis ordinari iv, 42 (71. — Non significant cum tempore, ibid. cum non ente. I, xiv, 186 [111. — Platonici posue­ Providentia — Omnia quaecunque in hoc mundo agun­ runt quod nomina significarent ipsas ideas separatas. tur, etiam fortuita et casualia, reducuntur in ordinem I, π. 15 15). providentiae divinae. I. Xiv, 191 [16], — Non se­ Pluralitas — Opponitur unitati pluralitas. I, vm, 99 quitur ex hoc omnia necessario evenire. I, xiv, 193 [12|. — Pluralitas enunciationum. Vide Enunciatio. Poetae — Quomodo moveant auditores, et inducant ad [18], 197 [22]. assentiendum. I, vu, 87 [6]. Porphyrius — Approbatur eius expositio textus, ibi : Q et ea quae scribuntur (sunt notae) eorum quae sunt Quidam — Idem designat quod aliquis. Vide Aliquis. in voce. I, n, 17 [71. — Quomodo interpretetur iden­ Quies — Tempore mensuratur. VI Physic. I, v, 61 titatem conceptionum apud omnes, adsertam ab Ari­ stotele. I. n, 21 [11], — Non accipitur eius inter­ [101. pretatio. ibid. — Quomodo exponat dictum Aristotelicum: Neque si ens ipsum nudum dixeris etc. R 1, v, 70 [191. — Reficitur expositio, ibid. — Censet definitionem orationis datam esse pro oratione sim­ Ratio — Vide Intellectus. Ratiocinatio — Est tertia operatio intellectus. Prooem., plici. I. vi, 77 (41. — Opinio eius in re hac coincidit, quoad sensum, cum illa Alexandri et Am1 111. — Definitur, ibid. — 413 INDEX ALPHABETICDS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Res — Sunt naturaliter. I, II, 19 (9). — Eaedem sunt apud omnes, ibid. — Quomodo cognoscantur. Vide Cognitio. — Ex quibus intelligantur. 1, u, 12 [2]. — Comparantur ad intellectum, sicut ea quorum in­ tellectus sunt similitudines. I, in, 29 [7]. — Res na­ turalis comparatur ad intellectum dupliciter. I, m, 29 [7]. — Ad intellectum speculativum humanum sicut mensura ad mensuratum. I, m. 29 (7], 31 [9], ix, 110 [2]. — Ad intellectum practicum ut mensu­ ratum ad mensuram. I, in, 29 [7). — Omnes res ad intellectum divinum comparantur ut artificiata ad ar­ tem. I. m, 30 [8], — Dividitur res 1°, in veram et falsam. 1, m, 27 15], 31 [9J. Vide Veritas. — 2°, in unam simplicem et unam coniunctione. I, vin, 89 |2]. — Necesse est omnem rem esse aliqualiter unam. ibid. — 3’, in universalem et singularem, seu parti­ cularem. I, x, 119 [2], 124 [7)t 125 [8]. — Haec ultima divisio rerum fit secundum quod referuntur ad intellectum, et significantur per nomina. I, x, 121 . (4) Vide Nomen, Singulare, Universale. ■— De necessitate in rebus. Vide Necessarium. Rhetores — Quomodo moveant auditores, et ad assentiendum inducant. I, VII, 87 [6], S Scientia — Sciendae proprium est partes subiecti tra­ dere, sicut et passiones. Prooem.. 3 13]. — In omni scientia oportet praenoscere principia subiecti. I, i. 4 [4]. iv, 36 (11. — Scientia demonstrativa. Vide Demonstratio. — Scientia Dei. Vide Cognitio. Scriptura — Ex scriptura intelliguntur res, I, n, 12 (21. — Homini necessarius est eius usus. ibid. — Nomina et verba quae scribuntur, sunt signa eorum nominum et verborum quae sunt in voce. I. II, 17 [7J. Cf. Porphyrius. — Scriptura vera. Vide Ve- •ritas. Sensus — Sensus non componit vel dividit. I, m, 27 ]5]. — Quomodo, et quando sensus sit verus. Vide Veritas (Veritas sensus). — Vires sensitivae sunt actus organorum corporalium: per accidens sub­ duntur virtuti corporum caelestium: earum passiones non inferunt necessitatem rationi et voluntati, ut patet ex VII Ethic. I, xiv, 189 (14], Signum — Signum debet conformari signato. I, II. 12 |2]. —■ Signum est vel naturale, vel ex institutione. I, ii, 19 (9]. iv, 46 (11). — Signum naturale est similitudo rei. I, n, 19 (91. — Signum naturale non fit. I. iv, 46 [11], — In multis signis non attenditur ratio similitudinis, sed institutionis tantum. I, II, 19 [9], — Ad designandum diversos - modos attri­ buendi aliquid universali, inventa sunt quaedam signa. sive determinationes. I, x, 129 ]12]. Cf. Plato. ■— Sunt universalia et particularia: affirmativa et nega­ tiva. I, x, 130 113], — Quid designent, et quae sint. ibid. — Neque signum universale neque particulare, convenienter additur praedicato, sed magis subiecto. I, x, 140 (23). — Signum universale negativum, vel particulare affirmativum, non repugnat veritati si po­ natur ex parte praedicati, ibid. — Sed universale affirmativum nunquam ei apponitur, ibid. — Quarc quandoque a philosophis praedicato addatur signum particulare affirmativum, ibid. — Contingit plura si­ gnificari sub aliquo uno communi. I, vm, 103 (16). Similitudo — Unius rei possunt esse multae similitu­ dines. I. iv, 47 [12], Singulare — Definitur. I, x, 121 [2]. — In qualibet re singulari est considerare aliquid quod est proprium illi, in quantum est haec res; et aliquid in quo con­ venit cum aliis quibusdam rebus. 1, x, 121 (4). — Duo modi singularitatis. I, x, 123 (6). — Res ut singularis, est res considerata secundum id quod illi soli convenit, in quantum est haec res. ibid. — Sin­ gulari attribuitur aliquid tripliciter, et tot modis dc eo negatur. I, x, 126 (9J. — De singulari quamvis aliquid diversa ratione praedicetur, tamen totum re­ fertur ad singularitatem ipsius. I, x, 132 (15). — Illa proprie ad singularia pertinent, quae contingenter eveniunt: quae autem per se insunt vel repugnant, attribuuntur singularibus secundum universalium ra­ tiones. I, xili, 169 [6], — Singularia dicuntur sub­ stantiae primae. I, x, 120 [31. — Enunciationes sin­ gulares. Vide Enunciatio, Sonus — Soni ferarum litteris significari non possunt. I, iv, 46 (11). — Non sunt nomina: ea tamen ha­ bent. I, iv, 46 (11), 47 (12). — Litterati et articulati soni distinguuntur lingua, dentibus, et labiis. I, vi, 81 (8). Species — Species ex aequo dividentes genus sunt si­ mul natura. I, I, 10 (10). — Species separatae, si darentur, essent individua. VII Metaph. I, X, 123 (6). Vide Plato. Stoici — Docent, nominativos esse casus. I, iv, 49 [141. — Quare, ibid. — Definiunt necessarium, pos­ sibile, et impossibile, secundum exteriora prohibentia, ut ait Boëthius. I, xiv, 183 (8). — Non approbatur haec distinctio, ibid. — Ponunt omnia ex necessitate evenire propter fatum. I, xiv, 185 (10). — Quomodo fatum intellexerint, ibid. Subcontrariae — Vide Oppositio Enunciationum. Subiectum — Subiectum enunciationis significatur ut cui inhaeret aliquid. I, V, 59 [81. — Est pars mate­ rialis enunciationis, utpote pars eius integralis. I, iv, 36 [1]. — Etiam ut comparatum ad praedicatum, est pars materialis. 1, vili; 98 (11). x, 127 [10]. 140 (23). — Est nomen, vel aliquid loco nominis. I, x, 119 [2]. II, i, 206 (2). — Vide Enunciatio, Praedicatum. Substantia — Substantia secundum se considerata, prout significatur per nomen vel pronomen, non mensu­ ratur tempore; sed secundum quod subiicitur motui, prout per participium designatur. I, iv, 42 [7], — Substantiae dividuntur in primas, seu singulares, et secundas, seu universales. I, X, 120 [31. — Substantiae secundae non sunt nisi in primis. Praedicam, ibid. —■ Substantia non est univocum cum accidente. I, vm, 93 [6]. — Est prior eo naturaliter, ibid. Suppositiva — Oratio suppositiva, seu hypothetica. Vide Enunciatio. Syllabae — Syllabae sunt voces, sed non per se si­ gnificant in quantum sunt partes nominis vel verbi, licet aliunde sint dictiones per se significantes. I, vi, 79 [6], Syncategoremata — Secundum se non significant ali­ quid absolutum, sed solum habitudinem unius ad alterum. I, vi, 76 (31. T Tempus — Circa tempus considerari possunt: 1·. ipsum tempus ut res quaedam; 2°, id quod mensuratur a tempore, nempe motus; 3', habitudo temporis men­ surantis. I, iv, 42 (7). — Primum significatur per nomen. I, iv, 42 (7). v, 58 [7]. — Secundum per verbum vel participium. I, iv, 42 [71. — Tertium per adverbium, ibid. — Id quod primo et principaliter a tempore mensuratur, est motus: substantia vero solum prout subiicitur motui, ibid, et v. 58 [71. — Dividitur in praesens, praeteritum, et futurum. I, v, 64 (13). ix, 113 (5). II. i, 209 (5). — Alia tempora dicuntur per respectum ad praesens. I, v, 64 [13]. II, I, 209 [5[. — Consignificare tempus, quid sit. I, iv, 42 (71. v, 58 [7]. — Prius et posterius in tempore. Vide Magnitudo. — Cf. Futurum, Praesens, Prae­ teritum. Theophrastus — Enunciationes simplices de tertio adiacente, quae sunt de infinito praedicato. Theo­ phrastus vocabat transpositas. II, n, 217 [7[. — 414 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM U Universale — Definitur. I. x, 119 [21. — Non est aliquid extra res existens. VII Metaph. I, x, 120 [3J. — Seu non est nisi in singulari. Praedicam, ibid. — Dicitur substantia secunda, ibid. — Est ipsa res sin­ gularis considerata secundum id quod est commune sibi et multis aliis. I, x, 121 [41. — Ideoque Aristo­ teles non definivit secundum aliquid quod pertinet ad rem. ibid. Cf. Plato. — Ad rationem universalis requiritur, quod forma quae dicitur universalis, possit esse in pluribus, non autem quod sit actualiter in pluribus. I, x, 122 [5). — Quod significatur per no­ men, si sit forma terminata ad hanc materiam, vel quae non est nata in materia recipi, non est univer­ sale. I, x, 123 [6], — Ratio universalitatis non pen­ det a communicabilitate nominis tantum, sed etiam a communicabilitate rei. 1, x, 124 [7). — Universale, ut sic, habet esse in intellectu. I, x, 126 [9J. — Quatuor modis aliquid attribuitur universali, vel de eo negatur, ibid. — Quomodo designentur isti modi. I, x, 129 [121, 130 [131. — Quae per se insunt vel re­ pugnant, attribuuntur rebus secundum universalium rationes. I, x, 126 [91. xm, 169 [61. — Non est ab omnibus communiter apprehensum quod universalia extra singularia subsistant; sed universale ut in sin­ gularibus cadit in communi apprehensione hominum. 1, x, 129 [121. — Cum universale profertur uni­ versaliter, quomodo sumatur. I, x, 140 [231. — Item, quando particulariter profertur, ibid. Vide Enuncia­ tio, Praedicatum. Unum — Ens et unum convertuntur. I, vm, 89 [2]. ·— Unum eodem modo dicitur aliquid sicut et ens. II, I, 207 [3|. — Unum dividitur in unum simplex, idest indivisibile vel continuum; et unum compositum, id­ est colligatione, compositione, aut ordine. I. vm, 89 [21. 105 [181. — Quod est coniunctione unum, non est unum et non multa, sed est unum ex multis. I, vm, 102 [15]. — Dividitur etiam in unum sim­ pliciter et unum secundum rationem. Π, i, 207 [31. — Ex multis fit unum tribus modis. I. XII, 161 [81. — Unitas enunciationis. Vide Enunciatio. Velle — Vide Voluntas. Verbum — Tripliciter habet esse. I, n, 14 [4]. — In conceptione intellectus; in prolatione vocis; in con­ scriptione litterarum (Cf. Scriptura), ibid. — In verbi vocalis definitione Aristoteles non ponit ea quae sunt nomini et verbo communia. I, v, 53 [21, 58 [71. — Verbum 1°, consignificat tempus. I, r, 5 [5]. iv, 42 (71. v, 53 [2], 58 [71, 61 [101, 63 [12]. II, n, 214 [4). — Exponitur haec particula. I. v, 58 [7], 63 112], — Per ipsam distinguitur a nomine. I. iv. 42 [71. v, 53 [2], 58 [71. — 2«. Est semper eorum, quae de altero praedicantur, nota. I, v, 55 [4], 59 [81, 60 [91. vm, 96 [91. II. I. 206 [2], — Exponitur I. v, 59 [81. 60 [9], Cf. Boethius. — Per quam differt a participio et nomine. I, v, 55 [41. — 3’. Di­ citur: cuius nulla pars separata significat. I, v, 53 . (2) — Ut distinguatur ab oratione. 1, v, 54 [31. — Vel etiam ob convenientiam quam videtur habere cum oratione. I, v, 54 |31. — Definitio Aristotelis est de verbo communiter sumpto. 1, v. 62 |11|. — Verba magis sunt principia interpretationum quam interpretationes. Prooem., 3 131. — Verbum est pars integralis enunciationis. ideoque annumeratur inter eius principia materialia. I. 1. 7 (71. iv, 36 111. vi. 74 [I]. — Importat compositionem. I, v, 54 [31. 59 |8). VIII, 96 [91. — Et sic est quasi quaedam pars formalis orationis. 1, v, 54 |3J. — Verba sunt voces significativae ex institutione humana. I, n. 14 [4]. — Verbum semper ponitur ex parte praedicati. I, v, 55 [4], 59 18). — In subiecto positum signi­ ficat materialiter. I, v, 57 [6]. — Verbum significat aliquid ut in altero existens. I, v, 61 [101. — Si­ gnificat actionem vel passionem. I, iv, 36 (11. 42 [7]. v, 56 [5], 59 18), 61 )]. — Procedentem a re. l, iv, 36 [1]. v, 56 [ii, 59 [8]. — Verba accepta divisim a nominibus, assimilantur intellectui simplici quoad veritate i. I, m, 33 [11], 34 [121. — Per se sumptum verbum non significat nisi simplicem con­ ceptionem. I, v, 58 [71. — Ideoque non significat verum vel falsum logicum. I, v, 69 [18]. ·— In verbo primae et secundae personae, et in verbo exceptae actionis, intelligitur determinatus nominativus, et in illis est compositio implicita. I. III. 34 [12], vm, 104 [17], — Verbum substantivum cum nomine sem­ per significat verum vel falsum. I, iv, 50 [151. — Quare verba imn;rsonalia cum casibus obliquis si­ gnificent verum vel falsum, ibid. — Quomodo verba comprehendantur sub nominibus. I, v, 66 [15], 67 [16], — Quando ponuntur materialiter, sumuntur in vi nominum. I, v, 57 [61, 59 [8]. — Verba infi­ nitivi modi, quomodo accipiantur ut verba, et ut nomina. I, v, 56 [51, 59 [8]. — Verbum infinitum, quomodo constituatur. II, i, 209 [5]. — Non habet perfectam rationem verbi. 1, v, 61 (10], 62 [111. — Quare dicatur infinitum. I, v, 62 [11). — Verba infinita quomodo differant a negativis, ibid. — Extra enunciationem positum, verbum infinitum po­ test accipi ut una dictio. II. i. 209 [5]. — In cnunciatione positum fit verbum negativum, ibid. — Ca­ sus verbi. Vide Casus. Veritas — Veritas late sumpta est conformitas ad mensuram. I, m, 31 [9]. — Stricte sumpta, est con­ formitas inter rem et intellectum. I, m, 29 [7]. — Verum est bonum intellectus. VI Ethic. I, ill, 29 (7). — De quocunque dicatur verum, oportet quod sit per respectum ad intellectum, ibid. — Veritas du­ pliciter invenitur: 1°, ut in eo quod est verum: 2°, ut in cognoscente verum. I, m, 28 [6J. — Co­ gnoscere veritatem, quid sit. I, m, 31 [91. — Ve­ ritas, ut in re vera, invenitur in simplicibus et in compositis. I, m, 28 [6], — Est quoddam verum per se notum. I, xiv, 199 [24]. — Sunt quaedam vera non per se nota, sed per alia. ibid. ■— Horum quaedam ex necessitate sequuntur ex principiis, alia non. ibid. — Ex vero cognito, proceditur ad cogni­ tionem ignotorum. Prooem., 1 [1). — Veritas dividitur in veritatem rerum, intellectus, vocis, et sensus. I. m, 29 [71, 30 (81. 31 [9]. — Veritas rerum. Ens et verum convertuntur. I, m, 27 (5). — Quomodo quaelibet res sit vera. I, m, 30 [81. — Hoc modo est aliquid verum quo habet esse. I. xm, 174 (111. — Veritas in rebus per comparationem ad earum op­ posita, sequitur leges contradictionis. I. xv, 202 13). — Res naturalis non est vera vel falsa formaliter per comparationem ad intellectum nostrum. I, m. 29 |7J. — Est tamen effective, ut habetur ex lib. Praedic. I, ΙΠ. 29 |7]. vu, 84 [3]. — Quidam antiqui posue­ runt veritatem rerum in videri. I, m, 29 [7]. — Artificialia quomodo sint vera vel falsa, ibid. — Veritas intellectus. Intellectus noster quandonam ve­ rus vel falsus. I, m, 29 [7], 31 [9]. ix, 110 [2]. — Veritas, ut in re vera, semper invenitur in intellectu secundum quod cognoscit quod quid est. ΙΠ De Anima. I, Π, 20 |10]. m, 27 [5], 31 [9). — Intel­ lectus est subiectum veritatis cognitionis. VI Metaph. I, vu. 84 |3J. — Concipiens in se veritatem rei. I. vu, 86 |51. — Solus intellectus cognoscit veritatem. VI Metaph. I, m, 31 |9|. — Quomodo veritatem cognoscat, ibid. — Invenitur in una eius operatione, non autem in altera. 111 De Anima. 1, m, 24 [2|. — Veritas et falsitas cognitionis est in intellectu compo­ INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM nente et dividente. I, m, 25 [3], 26 [4], 28 16], 31 19). 33 (II]. — Intellectus componens et dividens babet ex necessitate veritatem vel falsitatem cogni­ tionis. I, m, 24 [2], — Prima et summa veritas est in intellectu divino. I, m, 27 [5], — Absque com­ positione et divisione. I, III, 32 (10]. — Veritas vocis. Vox est vera, ut res quaedam. I, in, 31 [91. — Vox vera, ut in quo est verum, quid sit. ibid. — Item falsa, ibid. — Veritas vel falsitas est in eo ut in signo. I, m, 31 |9]. vu, 84 [31. — Vocum significa­ tivarum quaedam significant sine vero et falso, quae­ dam cum vero et falso. I, m, 23 (1], 24 [2]. —· Nomina et verba divisim accepta, non sunt vera vel falsa. I, m. 33 Ill], 34 [12], 35 [131. — Nec etiam nomina composita, absque verbo. I, m, 25 [3]. — Sola oratio enunciativa significat verum et falsum. l, vu, 85 (41. — Veritas vocis non est sine compo­ sitione ct divisione. I, m. 35 [13], II, I, 205 [1]. — Ex veritate vel falsitate enunciationis sequitur rem esse vel non esse; et e converso. I, xm, 170 [7], 175 (12). — Veritas nostrae enunciationis non est causa existentiae rerum. 1, xiv, 179 (4). — Sed potius e converso. I, ix, 110 (2). Xiv, 179 (4). — Enuncia­ tiones se habent ad veritatem sicut res ad esse vel non esse. I, xv, 203· [41. — Quid sequatur ex hoc. ibid. — Ventas sensus. Sensus est verus quando per suam formam conformatur ad res extra animam. I, m, 31 [9], — Sensus proprii sensibilis semper est verus, ibid. — Sensus non cognoscit veritatem, ibid. Virtus — Vis — Vide Corpus, Interpretatio, Motus, Natura, Sensus. Vocativa — Est species orationis perfectae. I, vii, 85 [4], — Non constituitur per soulm nomen vocativi casus, ibid. — Quid exprimat. I, vil, 86 [5]. — Cf. Oratio. Vocativus — Per casum vocativum provocatur animus audientis ad attendendum. I, vu, 85 (4], Cf. Voca­ tiva. Volitum — Vide Voluntas. Voluntas — Obiectum voluntatis est bonum. I, xiv, 198 (23). — Bono propter se appetibili necessario adhaeret voluntas. I, x, 141 (241. — Item bonis ne­ cessariis ad felicitatem, maxime si ut sic apprehen­ dantur. ibid. — Non vero necessario appetit parti­ cularia boni; sed libere ea eligit, ibid. Cf. Consi­ lium, Electio. — Voluntas quae est in ratione, non est actus organi corporalis. III De Anima. I, xiv, 189 [14]. — Utitur viribus sensitivis, ibid. — Vo­ luntas Dei est causa extra ordinem entium existens, profundens totum ens, omnesque entis differentias. I, xiv, 197 [22]. — Indeficiens est: tamen non om­ nes eius effectus sunt necessarii, sed quidam contin­ gentes. ibid. — Ex ipsa originatur necessitas et contin­ gentia in rebus: ipsa tamen transcendit ordinem utri­ usque. ibid. — Velle Dei, seu operatio eius volun­ tatis, multo differt ab operatione voluntatis no­ strae. I, xiv, 193 (18). — Est ipsum esse Dei. I, xiv, 191 [16], — Comprehendit omnem appe­ titum. ibid. — Volitum divinum comprehendit omne appetibile, ibid. Vox — Definitur ex II De Anima. I, iv, 38 [3]. — Est quoddam naturale. I, i, 9 [9J. II, 14 [4]. iv, 39 [4] , — Vox, ut quoddam naturale, pertinet ad con­ siderationem Naturalis Philosophiae. II De Anima. et ult. De Generat. Animal. I, I, 9 [9], — Cf. Ora­ tio. — Significatio vocum pertinet ad Logicam. I, II, 13· [3]. — Non omnes voces sunt significativae. I, II, 14 [4]. — Ex vocibus significativis intelliguntur res. Prooem., 2 [2], — Voces significativae sunt homini necessariae: et sufficerent, si uteretur sola cognitione sensitiva. I, II, 12 [2]. — Quaedam significant natu­ raliter. I Polit. I, n, 14 (4], 15 (51. 18 [8]. — Exprimentes appetitus sensibilis affectiones. I, II, 15 [5]. — Quaedam ex institutione humana significant. I, II, 15 [5], 18 [8], 19 19], — Tales sunt notae con­ ceptionum intellectus. I, u, 13 13], 15 (5), 19 (91, 20 (10). m, 23 (1], 24 [2], 31 [9], v, 67 [16]. vu, 83 [2]. — Immediate significantes conceptiones, ct, eis mediantibus, res. I, n, 13 [3], 15 (5). — Quae naturaliter significant, eaedem sunt apud omnes; aliae vero non. I, u, 18 18]. —· Voces significantes na­ turaliter, interpretationes dici non possunt. I, i, 3 (31. — Proprium est vocis significativae stricte dictae ut generet aliquem intellectum in animo audientis. I, v, 67 [161. — Duplex est significatio vocis. I, vi, 76, 13). — Una refertur ad intellectus simplices. I, u, 20 (10). vi. 76 (3). — Altera ad intellectum compositum. I, vi, 76 [3], — Vox vera. Vide Veritas. ---- 416 INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM QUAE IN COMMENTARIIS DIVI THOMAE SUPER ARISTOTELIS LIBROS POSTERIORUM ANALYTICORUM CONTINENTUR [EX EDITIONE LEONINA] Numeris romanis maioribus indicatur liber; minoribus lectio; numeralibus arabicis extra paren­ theses uncinatas, indicatur paragraphus; intra parentheses paragraphus ed. Leoninae. Aristotelis opera litteris italicis designantur. A Abstracta — Ea quae dicuntur secundum abstractionem, contingit nota facere per inductionem. I, xxx, 252 (51. Accidens — Accidentia quodammodo definitionem ha­ bent. VII Metaph. I, II, 15 [3]. — Accidens inest aliis. I, xxxiv, 295 [91. — Esse eius est inesse sub­ iecto. I. II. 15 (31. — Esse eius dependet a subiecto. I, x. 85 [4]. — De sui ratione est ut dicatur de sub­ iecto. I. xxxiv, 295 (91. — Non est aliquid sub­ sistens. I, xxxiv, 295 [91. — Non est subiectum al­ terius, per se loquendo. I, xxxiv, 288 (21. 295 19]. — Quomodo id quod est accidens in respectu ad aliquid, possit esse subiectum in respectu alterius. I. n, 48 (5|. — Uni infinita accidunt. I, xxxiv, 295 (9). — Accidens per se, quid sit. I, x, 85 [4]. xiv, 121 (2). — Duplex est. scilicet per se passio vel proprium et accidens inseparabile. I, xiv, 121 [21. — Oportet quod proprium subiectum ponatur in eius definitione, quandoque in recto, quandoque in obli­ quo. I. x, 85 [41. — Propria subiecta sunt causae talium accidentium. I, x, 89 [8], xiv, 121 (21. — Haec accidentia subiectis insunt semper et necessario. ibid. — Accidentia propria demonstrantur per defini­ tionem speciei. II, xm, 533 (71. — Sunt converti­ bilia cum subiecto. I, vm, 73 [71. xxxi, 267 [13]. — Universaliter praedicantur. I, xxvn, 229 [9], — Vide Definitio. — Accidens quod non est per se, contingit non inesse. I. xiv, 121 (2). — Et non potest demon­ strari. ibid. — Tale non est necessarium. I, xiv, 121 [2|, 125 [6], — Genera accidentium sunt finita. I, xxxiv, 296 [10). — Omnia quae non sunt aliquid substantiale, sunt accidentia. I, xxxiv, 295 [9], — Accidentia sunt signa formae-^essentialis. VIII Metaph. II, xtit, 533 (71. — Non quidem accidentia propria speciei, sed accidentia communiora, ibid. — Causa probativa per accidens. Vide Medium. — Modi prae­ dicationis in accidentibus. Vide Praedicatum. — Co­ gnitio per accidens. Vide Scientia. Actus — Sumitur ad significandum idem quod forma. II. xm, 532 [6]. — Quod est in actu. Vide Gene­ ratio. Addiscere — Quid significet. I, in, 27 (61. — Nihil addiscitur nisi ex praeexistenti cognitione. I, I, 9 (91. II, xx, 586 [51. —; Quod quis addiscit, erat prius notum virtute, non autem actu. I, I, 9 (91. Cf. Plato. Aequivoca — Medium demonstrationis in aequivocis. Vide Medium. — Fallacia aequivocationis. Vide Fal­ lacia. Affirmatio — Vide Propositio. Agens — Agens seu efficiens, est causa alia ab es­ sentia causati. II, vu, 471 [21. vm, 481 [31. — Ratio cius sumitur ex fine. I. xvi, 139 (51. — Operatur propter finem. I, xvi, 139 [51. II, vn, 471 (21. vm, 481 [31. —■ Unit formam materiae. II, vit, 471 [21. vm, 481 [31. — Unde est quodammodo causa formae et materiae. II, vn, 471 [21. — Est principium mo­ tus. II, ix, 491 [2], 498 [91, 499 [101. — Est pri­ mum in via generationis. II, ix, 499 [101. — Non est semper causa necessaria. II. vn, 471 [21. — Agit sibi simile. I, xvi, 139 [5]. — Quomodo contingat quod non sit simul cum eo cuius est causa; et quo­ modo etiam sit simul cum eo. II, X, 505 [21. — Agentia naturalia per suas formas reducunt in actum formas rerum inferiorum. I, i, 8 (81. Cf. Plato. — Agens, ut medium demonstrationis. Vide Medium. Analogum — Est quoddam commune, quod proportionaliter se habet ad multa. I. xxxvtl, 328 [61. II, xvil, 563 (4). xix, '577 [JJ. — Non est idem cum eis secundum speciem vel genus. II, xvil, 563 (41. — Medium demonstrationis in analogis. Vide Me­ dium. Analytica — Analytica seu Judicativa est pars Logi­ cae. I, I, 12 (12[. xxxv, 299 [2], — Quare sic appelle­ tur. I, i, 12 [121. — Est demonstrativa scientia. I, xxxv, 299 [21. — Analyticorum libri. Priorum Analyticorum liber est de syllogismo simpliciter. Prooem., 6 [6|. — In eo fit resolutio ad quaedam simplicia principia pertinentia ad dispositionem syllogismi in — 4V — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM modo et figura. II. tv, 444 [2]. Posteriorum liber est genera causarum, formalis, materialis, efficiens seu de syllogismo demonstrativo. I, i, 12 [12], — In eo agens, et finalis. II Physic. V Metaph. II, vn, 471 , [2] ix, 491 121. Vide sub propriis titulis. — In rebus docetur resolutio usque ad principia prima. II. tv, habentibus quatuor causas, una causa est quodam­ 444 [2], — In primo libro determinat Philosophus de modo causa alterius. I, xiv, 139 [5]. II, vm, 481 [3], ipso syllogismo demonstrativo. II. i, 407 [1). — In — Semper causa superior se habet ut formalis re­ secundo libro, de principiis eius, scilicet medio ct spectu inferioris. II, vm, 481 [31. — Unius effectus propositionibus indemonstrabilibus, ibid. possunt esse plures causae. II. ix, 500 [11]. — Con­ Anaxagoras — Posuit, formas naturales praeextitisse tingit aliquid unum commune habere plures causas, simpliciter in materia ante generationem. I, m, 24 [31. secundum quod convenit diversis. II. xvm, 573 [81. — Tonitruum, quid iudicaverit esse. II, vn, 477 [8). — Causa vel est causa per se, vel causa per accidens. Anima — Vide Plato. II. xix, 576 [2), 577 [3). — Necesse est pervenire Animalia — Tres gradus in animalibus quantum ad vim ad unum primum in quolibet genere causarum. II cognoscin’vam. 1°. Inest omnibus sensus. II, xx, 589 Metaph. II, xn, 523 [31. — Idest in causis per se. [81. — 2°. Animalibus quibusdam, praeter sensum, ibid. — Unius effectus una est causa per se, seu inest memoria, et hoc in gradu diverso: quae carent propter quam est (non numerics sed formaliter lo­ motu progressivo, memoriam non habent. II, xx, 590 quendo). I, xxn, 191 [121. II, xix, 576 [2]. — Re­ [91. — 3° Homines vero gaudent etiam ratione. II. mota causa propter quam est aliquid, removetur ef­ xx. 591 [10). — Animalia bruta naturali instinctu j fectus. I, xm, 116 [81. — Causa per se est univer­ ad suos actus aguntur. Prooem., 1 [11. salis causa. I, xxxvm, 333 [21. xlii, 379 [8], — Aristoteles — Ex eius operibus sequentia citantur. II Causa debet esse proportionata effectui. I, iv, 38 [111. Periherm. II, I, 409 [3]. — I Priorum, VIII, 74 [81. — Est naturaliter prior et notior suo effectu. I, iv, ix, 78 [31, 79 [4).xm. 118 [101. xx, 172 [61. xxxix, 42 [15], xxm, 195 [4]. xli, 360 [5], — Id est sim­ 345 [61. II, rv, 444 [2]. — I Topic. I, iv,41 [14], xxn, pliciter, et secundum naturam. I, XXIII, 195 [4], — 181 [2], 186 [71, 188 [91. II, I, 408 [2]. — II Topic. Causa est potior suo effectu. I, vi, 56 [4], — Expli­ I, iv, 33 [61. — Elenchorum. I, xm, 115 [71. — catur adagium, propter quod unumquodque tale, et I Phys. I, iv, 43 [16J. II, xn, 523· [3], — II Phys. •illud magis, ibid. — Alia producit effectum suum sem­ I. Ill, 22 [1], xu, 358 [3), 371 [61. XUI, 372 [1], per, alia sicut frequenter. II, x, 504 [1]. xn, 524 373 [2], 374 [3], II, vu, 471 [2], vm, 481 [3]. ix, [4]. — Alia est simul tempore cum suo effectu, alia 491 [2), 493 [4J, 494 [51, 503 [141. x, 506 [3], — non. II, x, 504 [1]. xvm, 567 (21. — Causam in III Phys. I, XXXVIII, 335 [4]. — V Phys. I, xxxn, actu oportet simul esse cum eo cuius est causa. II 271 [4J. xli, 362 [71. Il, XI. 515 [2). — VI Phys. Phys. II, x, 506 [31. — In causis quae sunt extra II, xi, 515 [21. — VII Phys. I. xxxvn, 327 [5]. — motum, oportet causam esse simul cum effectu. II, VIII Phys. I, xxxvn, 327 [5]. II, x. 505 [2). — I De x, 505 [21, 509 [6], —· Causa et causatum quae acci­ Anima. I. XLIV, 405 [111. II, m, 441 [111. — III De piuntur ut simul, oportet quod similiter sint in fieri, Anima. I, xlii, 378 [71. II, v, 459 [9], — II De et in esse, et in jactum esse, et in futurum esse. Generat, et Corrupt. II, XII, 522 [2], — I De Caelo II, x, 506 [31, 507 [4]. — Utrum, quando causa et et Mundo. I. xxxvn, 327 [51. — II De Caelo et causatum non sunt simul, causatum secundum tempus Mundo. I, xn, 100 [3J. — I Metaph. Prooem., 1 [11. continuum consequatur ad causam, vel non. II. x, xxx, 251 [41, 254 [7]. — II Metaph. I, iv, 32 [51. 508 [5], seqq. xi, per tot. — Causa ct causatum sunt 43 [16]. x, 84 [31. II. vi, 463 [4], ix. 494 [5]. xn. simul simultate consecutionis. II, xvm, 568 [31. — 523 [31. — IV Metaph. I, π 17 [5], iv, 33 [61. v, Quomodo hoc sit accipiendum. II, xvm, 573 [81. 574 49 [6]. xx, 167 111, 171 [51, 172 [61. χχνιι, 223 [3], [9], — Nobilioris principii (seu causae) nobilior est 224 [41. xxxi, 231 [111. xlii, 378 [7], xliv, 404 [10). effectus. I, xxxix, 347 [81. — Causa et effectus in — V Metaph. II, vm, 480 [21. ix, 491 [21. — VI generatione circulari. Vide Generatio. — Causa pro­ Metaph. Π. IX, 494 [51. — VII Metaph. I, II, 17 [5], bativa. Vide Medium. xxxvn, 328 16]. xli, 360 (51. II. n, 423 [6], 424 [71. Certitudo — Quod contingit aliter se habere, non po­ vi, 466 |71. xm, 532 [6]. — VIII Metaph. II. test aliquis per certitudinem cognoscere. I, iv, 32 xm. 532 [6], 533 17], — IX Metaph. II, VII, 475 (6). [51. — Incertitude causatur propter materiae sensi­ — X Metaph. I. xxxvi, 318 [111. — VI Ethic. I. bilis transmutationem. I. xli, 358 [3]. — Vide luxliv, 405 [111. II, xx, 592 [111, 596 [15], — VII et DICIUM. X Ethic. I, xli, 370 [15]. Caelum — Motus caeli circularis. Vide Generatio. Ars — Est certa ordinatio rationis quomodo per de­ Cognitio — Est sensitiva, imaginativa · et intellectiva. terminata media ad debitum finem actus humani per­ 1, I, 9 [9], Vide Imaginatio, Intellectus, Sensus. veniant. Prooem., 1 [11. — Seu. est recta ratio factibi— Cognitio per se et per accidens. Vide Scientia. — lium. VI Ethic. I. xliv, 405 [11], II, xx, 592 [11], Magis scimus unumquodque cum cognoscimus ipsum Vide Intellectus. — Ab actu rationis omnes artes secundum se, quam quando cognoscimus ipsum procedunt. I, i, 8 [81. 9 [9], II, ix, 502 [131. — secundum aliud. I, xxxvn, 327 [51. — Cognitio no­ Undenam sit in nobis eius principium. II, xx, 592 bilior ea est, quae est per causam. I. xlii, 379 (8). 1111. — Imitatur naturam. I, I, 11 [111. — Operatur — Cognitio simplicium praecedit cognitionem com­ propter finem. II Phys. II, ix, 503 [14], — In om­ positorum. I, ii, 14 [21. — Prius est scire magis nibus artibus est aliquis demonstrationis modus. I. commune. I, iv, 43 [16]. — Dupliciter aliquid est I. 10 (10). notius, scilicet quoad nos, et secundum naturam. I, Ascensus — Ascensus in demonstrationibus. Vide De­ iv, 42 [15], vm, 71 [4], — Nihil potest fieri nobis monstratio. notum nisi per id quod est magis notum nobis. I, B iv, 43 [16], xxm, 195 [4|. xxxix, 346 [71. — Non potest per ignotum aliquid cognosci, nisi sub illa Bonum — Pervenire ad bonum est aut a natura, aut conditione, si illud primum quod ignotum est, sit. ab arte. II, ix, 503 [141. — De natura boni. Vide I. vn, 62 [3]. — Quod est magis notum nobis, est Plato. quandoque magis notum simpliciter, quandoque non. ibid. — Praecognitio importat cognitionem, et co­ C gnitionis ordinem. I, n, 13 [11. — Quaedam prae­ cognoscuntur sicut prius nota tempore; quaedam sicut Causa — Causa essendi est eadem cum essentia cauprius nota natura, licet simul tempore cum iis quibus sati, vel non. Π, VII, 471 [21. — Ergo, quatuor sunt ---- 418 INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM praecognoscuntur. I, n, 20 [8]. — Quancjonam ha­ beatur praecognitio ordine naturae, et quandonam ordine temporis, i, n, 21 (9). Complexa — Complexa non definiuntur. VII Metaph. I, n, 15 (31. Compositio — Compositio, sicut et divisio, est secunda operatio intellectus. I, i, 10 [10]. Vide Verum. Conceptio — Communes animi conceptiones. Vide cidit deceptio secundum fallaciam consequentis. I, xxii, 190 [11]. Corruptibile — In omnibus corruptibilibus invenitur aliquando sic et aliquando non. I, xvi, 137 [3], — In eis non invenitur dici de omni. ibid. — Vide De­ finitio, Demonstratio. — Incorruptibile est magis ens quam corruptibile. I, xxxvn, 330 [81. Vide Par­ ticulare, Universale. Principium. Conclusio — Ex principiis aliquibus infertur. I, tt, 14 [2], — Ad conclusionem inferendam duae pro­ positiones requiruntur. I, n, 21 [9]. Vide Maior, Mi­ nor. — Conclusiones, quomodo sint infinitae. I, XLiii, 388 [71. — Subiectum et praedicatum conclu­ sionis sunt maior et minor extremitas in praemissis. I, III, 26 [51. xv, 132 [6], — Ex conclusionibus pos­ sunt quodammodo syllogizari praemissae. II, xu, 522 [21. Cf. Demonstratio. — Conclusio debet proportionari medio. II, vi, 462 [3·]. — Est propositio me­ diata. I, xxxvi, 318 (111. — Quaedam conclusiones utpote per sensum acceptae, sunt notissimae. I, vi, 54 [2], — Una conclusio per plura principia demon­ strari potest. I, xu, 369 [141. — Et hoc dupliciter. I, xli, 369 [14], 370 [15], 371 [16). — Interempta conclusione, interimitur principium. I, xt, 354 [6J. — Conclusio se habet ad principium ut pars ad to­ tum. ibid. — Conclusionum et principiorum est idem genus, aut simpliciter, aut secundum quid. I, XV, 131 [5], 132 [61. — Antequam inducatur inductio vel syllogismus ad faciendam cognitionem de con­ clusione, ilia conclusio simpliciter nescitur, sed scitur secundum quid, seu virtualiter. I, ill, 22 [1], 24 [3], 27 [61. Cf. Plato. — Plura alia. Vide Principium, Syllogismus. — Conclusio demonstrationis. Vide Demonstratio. Consequens — Fallacia consequentis. Vide Fallacia. Consequenter — Dicuntur consequenter se habentia, quorum nihil est medium eiusdem generis. Π, XI, 515 [2], Contingens — Contingentia possunt aliter se habere. I, xliv, 397 [3]. — Id quod non est necessarium, seu quod est contingens, oportet quod aliquando cor­ rumpatur. I, χία, 117 [91. — Posito contingenti, illud quod accidit est possibile et contingens, non impossibile, ibid. Continuum — In continuis, inter quaelibet duo puncta, sive signa, est medium accipere. I, xxxit, 272 [5]. Contradictio — Est oppositio cuius non est medium secundum sc. I, v, 48 [5]. — Oppositio nempe affir­ mationis et negationis, ibid. — Altera pars eius est affirmatio, altera negatio, ibid. — Contrarium, pri­ vatio, et contradictio sunt in eodem genere. I, x, 89 [8]. — Contingit utramque contradictionis partem quandoque vel probabilem esse, vel ex probabilibus ostendi. I, XX, 172 [6], Contrarium — Contrarium, privatio, et contradictio sunt in eodem genere. I, x, 89 [8], — Quandoque con­ trarium aequiparatur negationi in aliquo genere. I, x, 89 [81. — Alterum contrariorum habet aliquid priva­ tionis. I, v, 48 [5]. — In contrariis immediatis, quam­ vis non sit medium circa determinatum subiectum, tamen est medium simpliciter; et hoc etiam quod habent de immediatione, habent in quantum aliquid participant contradictionis, ibid. — Oportet, si unum contrariorum invenitur in natura, et reliquum inve­ niri. II De Caelo et Mundo. I, xn, 100 (31. — Contraria pertinent ad scientiam communem. I, xv, 133 (7). Convertibilia — Convertibilia idem sonat quod aeque praedicantia. I, xxm, 195 [4]. xxxiv, 292 [6], — Quo sensu non sit in cis accipere prius et posterius. I, xxxi, 267 (13]. — Datur inter ea quaedam prioritas. ibid. — In terminis convertibilibus non ac­ — 4I9 D Deceptio — Vide Ignorantia. Definitio — Definitio essentialis est oratio significans quod quid est. II, n, 419 [2], vm, 484 [6], — Est una unitate significationis. II, v, 458 [8]. VI, 462 [3]. vm, 484 (6J. — Significat unum de una re cuius est ratio, et hocnon per accidens. II, vm, 484 [6]. — Sic distinguitur a nomine, ibid. — Ex partibus eius fit unum per se. II, vi, 462 [3]. — Est ratio quam significat nomen. IV Metaph. I, iv, 33 [6]. — In­ conveniens est quod nihil sit aliud quam ratio expo­ nens nominis significationem. II, vi, 465 [6], seqq. — Alius modus definitionis est, ut sit ratio manife­ stans propter quid. II, vm, 485 [71. — Definitio est notificatio substantiae. II, II, 424 [7], 427 [10]. — Principaliter est substantiae; aliorum autem in quan­ tum se habent ad substantiam. VII Metaph. II, n, 424 [71. VI, 466 [7]. — Quo sensu dicatur quod non sit eorum quae insunt. II, II, 423 [6], — Non-cntium et non-substantiarum non sunt definitiones. I, n, 17 [5]. II, vi, 466 [7]. — Solam substantiam mediam definire contingit. I, xxxiv, 291 [5]. — Non contingit definire genera generalissima, ibid. — Nec singularia. I, xvi, 139 (5], xxxiv, 291 [5]. — Est universalium. I, xvi, 139 [5]. — Non est corruptibilium, sed sempi­ ternorum. I, xvi, 138 [4], 140 [6], — Est eorum si­ gnificativa quae praedicantur affirmative et universa­ liter. II, n, 421 [4]. — Sed tamen non omnium ho­ rum. II, n, 422 [5]. Vide Praedicatum. — Quae po­ nuntur in definitione debent esse talia, quae quidem sunt semper, et divisim accepta sunt in plus, non tamen extra genus; sed simul sumpta non sunt in plus quam quod quid est definiti. II, xm, 530 [4], seqq. — Partes materiae non ponuntur in definitione. VII Metaph. I, x, 84 [3]. — Quomodo debeant in­ vestigari ea quae ponuntur in definitione, per divi­ sionem generis. II, Xiv, 537 [2], 538 [31. — Duo er­ rores excluduntur. II, xv, 542 [1], 546 [5]. — Tria requisita ad constituendam definitionem per viam di­ visionis. II, xv, 547 [6], — Quomodo haec observen­ tur. II, xv, 548 [7], 549 [8], 550 [9], — Sufficiunt haec tria. II, xv, 551 [101. — Modus investigandi defi­ nitiones per similia et dissimilia. II, xvi, seqq. — Definitio debet tradi tali modo qui competat ad ma­ nifestandum quod quid est. II, ili, 432 [2], — Unde, debet esse ex prioribus et notioribus, ibid. — Con­ stare ex genere et differentia. I, xxvi, 220 (81. xxvn, 229 [9], xxxiv, 290 [4], 291 [5]. II, v, 452 [2]. — Et esse convertibilis cum definito. I, xxxm, 284 [71. II, v, 452 [2], xm, 530 [4]. — Partes eius debent poni absque copula. II, v, 458 [8]. — Et recte or­ dinari. II, xiv, 540 [5J. — Nihil debet praetermitti eorum quae pertinent ad quod quid est. I, xxxm, 279 (2]. II, rv, 448 [6], xiv, 541 [6]. — Nihil su­ perfluum debet apponi. II, iv, 448 (6). —, Significat totam essentiam. I, xxxm, 284 [7], — Non oportet definire per metaphoras. II, xvi, 559 [81. — Defini­ tiones debent dari per causas proximas. II, vm, 481 , [3] — Non sunt infinita praedicata in definitione. I, xxxm, 279 [2]. xxxiv, 291 [5]. xxxv, 303 [6], 305 (8(. — Quamvis definitio et proprium sint convertibilia, definitio est prius proprio natura­ liter. utpote praedicatum essentiale. I, xxxi, 267 INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 1131. — Contingit diversas definitiones ' dari eiusdem rei. I, xvi, 139 [5]. — Unius una est definitio (es­ sentialis). II, xix, 160 [2]. — Definitio quae sumitur ex causa formali, est causa definitionis quae sumitur ex causa materiali. II, vm, 481 13]. — Definitio quae est ex causa agente, est causa definitionis a causa formali, ibid. — Definitio sumpta a fine est quodam­ modo causa definitionis quae sumitur ex causa agente. ibid. — Definitio sumpta a fine est ratio et causa pro­ bativa aliarum definitionum. I, xvi, 139 [51. — Non significat esse vel non esse. I, v, 51 [8], 52 [9]. xix, 163 [51. — Est quaedam positio. I, v, 51 [8]. — Non est petitio vel suppositio. I, v, 51 [8]. xix, 163· 15], 165 [7]. — Non significat verum vel falsum. I, v, 51 181. — In ea nihil praedicatur. I, xix, 165 [7] , II, n, 428 [111. — Neque universaliter neque particulariter. I, xix, 165 [7]. — Etsi non in actu, tamen in virtute est propositio. I, v, 52 [9]. — Et sic potest dici principium syllogismi, ibid. — Defi­ nitio et syllogismus non sunt idem, neque de eodem. II, vi, 469 ]10]. — Non manifestat quia est. II. vi, 464 15], — Non omnium est definitio, quorum est demonstratio. II, II, 421 [4], 424 [7], — Nec ali­ cuius eiusdem est definitio et demonstratio. II, n, 427 (101, seqq. — Idest, secundum idem. II, Π, 420 . [3] vi, 469 [10]. — Definitio potissimum locum ha­ bet in scientiis demonstrativis. I, xxvr, 215 13]. — Aut est principium demonstrationis, aut conclusio, aut demonstratio positione differens. I, xvi, 138 [4], 139 [5], xxvi, 215 [31. II, vm, 488 [10], — Est indemon­ strabilis ratio eius quod quid est, respectu eorum quae non habent causam. II, vm, 479 [1], 488 [10]. — Definitio manifestans propter quid, est quasi demon­ strativus syllogismus eius quod quid est. II, vm, 486 [8] , 487 [91. 488 [10]. — Quaedam definitio est so­ lum significativa eius quod quid est, et est conclusio demonstrationis. II, vm, 488 [10], Vide Quod quid est. — Quo sensu dici possit, quod definitiones se­ cundum materiam factae, habent medium unde de­ monstrentur, sed definitiones secundum speciem fa­ ctae, medio carent. II, vm, 481 [31. — Cum aliquid definitur, ita se habet ad intellectum, sicut id quod sensibiliter describitur se habet ad visum. I, xxn, 184 [51. — Ad investigandam definitionem, sola pri­ ma figura convenit. I, xxvi, 215 [31. — Definitiones dicuntur termini. I, xix, 163 [5]. II, vi, 464 [51. — Vel etiam quod quid est. I, X, 84 [31. xxxm, 279 . [2] II, v, 452 [21. — Praeter definitionem essentialem inveniuntur aliae rationes (seu definitiones) rei: quae sint. II, vm, 484 [6], — Est in eis sola unitas coniunctionis. ibid. Delectatio — Est motus appetitivae potentiae. I, xli, 370 (151. — Quies in bono desiderato causât dele­ ctationem. ibid. — Delectationes sensibiles sunt cum motu. ibid. Cf. Plato. — Omne quod delectatur, quiescit (VII et X Ethic.')', et hoc praecipue verificatur in delectationibus intelligibilibus. ibid. Demonstratio — Undenam oriatur necessitas demon­ strationis. I, i, 8 [81 — Ostenditur necessarium esse dari demonstrationes. I, i, 9 [91. — Finis, seu effe­ ctus eius, est acquisitio scientiae. I, I, 8 [8], et plu­ ries habetur. — Scire nempe ultimum propter quid. I, xxxvm, 334 (31. — Hoc addit supra syllogismum. I, xxxvi, 318 [111. — Id cuius scientia in ea quae­ ritur, est conclusio in qua propria passio de subiecto praedicatur. I, II, 14 [2]. — Demonstrat de passio­ nibus subiecti quod sint. I, xvm, 157 [9]. — Defi­ nitur ex fine demonstratio perfecta: Syllogismus scien­ tiolis, seu faciens scire. I, rv, 36 [9], et pluries ha­ betur. — Vel etiam: Syllogismus ostendens causam et propter quid. I, xxxvm, 333 [2], — Ex materia definitur: Syllogismus procedens ex veris, primis et immediatis, notioribus, et causis conclusionis. I, iv, 37 [10J. xxm, 193 [2J. seqq. — Ac proinde ex pro­ - 42O priis. I, iv, 38 [111, 43 116). — Demonstratio infe­ rioris scientiae, facta ex principiis superioris, non facit scire propter quid, sed quia tantum. I, xvi, 145 [3]. — Est de necessariis. I, ix, 77 [21. x, 89 [8). xm, 112 [41, 119 [111. xiv, 121 [2], 122 [3], 125 [6]. xlii, 373 [21. — De his quae sunt per se. I, Xiv, 120 [1], seqq. xv, 132 [6], xxxv, 300 [31. II, II, 423 . [6] — Conclusio demonstrationis includit secundum et quartum modum dicendi per se. I, x, 89 [81. xm, 111 [3], — Non est eorum accidentium quae non sunt per se. I, xiv, 121 [2], — Est de perpetuis, non de corruptibilibus. I, xvi, 13-7 [31. xix, 166 [81. — Per accidens est de corruptibilibus. I, xvi, 141 [7J. —■ Eorum quae frequenter eveniunt, dantur demon­ strationes. I, xvi, 142 [8). xlii, 373 [2], — Quo­ modo. I, xvi, 142 [81. xlii, 374 [31. — Demon­ strationes de his quae sunt vera ut frequenter, non faciunt scire verum, nisi secundum quid, et deficiunt a certitudine aliarum scientiarum. II, xn, 522 [2]. — Non est eorum quae accidunt ut in paucioribus. I, xlii, 373 (2). — Est de omni. I, m, 26 [5]. xvi, 142 [8]. xix, 166 [81. — Per se est huius universalis, prout per se et primo praedicatur. I, xi, 97 18]. — Affirmativa universalis maxime quaeritur in demon­ stratione. I, xxxi, 256 (21. — Non est de singula­ ribus. I, xxxvi, 314 (71. — Demonstrator nunquam habet viam nisi ad verum demonstrandum. I, v. 47 , [4] xxxi, 258 [4], — Datur syllogismus ignorantiae in demonstrativis. I, xxn, 181 [21. — In eis non est paralogismus in dictione. I, xxn, 184 [5], — Nec extra dictionem. I, xxn, 186 [7], Seqq. — Pa­ ralogismus disciplinae procedit ex propriis seu con­ venientibus disciplinae, sed non ex veris. I Topic. I, xxvii, 227 [7], 229 [9], — In ea non est falsitas ex parte formae. I, xxvii, 227 [7]. — Quae demon­ strantur, non sunt substantiae. Π, II, 424 [7], 427 [101. — Nec per modum substantiae significantur, sed per modum accidentis. II, n, 424 [7]. — Sup­ ponunt substantiam demonstrationes. II, n, 427 [10], —■ Omne quod demonstratur est quia est. II, vi, 463 , [4] 469 [10]. — Demonstratio non est omnis eius cuius est definitio. II, n, 425 (81, 426 [9]. — Nec alicuius eiusdem (secundum idem) est definitio et demonstratio. II, u, 427 (10], seqq. — Quomodo hoc sit intelligendum. Vide Quod quid est. — Alterius alia est demonstratio. II, n, 429 [12]. vi, 462 (31. — Est eadem demonstratio totius et partis. II, n, 429 [121. — Erroneum est dicere, omnium posse ha­ beri scientiam per demonstrationem. I, vn, 61 [2], xxxv, 307 [10], — Radix huius erroris. I, vn, 63 [41. — Non contingit circulariter demonstrare. I, vili, 70 [31, seqq. Π, xn, 522 [21. — Nisi in primo modo primae figurae, sumptis tribus terminis conver­ tibilibus. I, vm, 75 [91. II, xn, 522 [21. — Dummodo etiam non sit omnino idem quod prius fuit conclusio, et postea est principium, respectu eiusdem numero. II, xn, 522 [2], — Duplex est principium eius, me­ dium nempe, et primae propositiones indemonstrabiles. II, I, 407 (11. Vide Medium, Principium. — Ex parte scientiae quam causât, quid sit eius principium. I, xxxvi, 318 [11]. — In demonstrationibus tria sunt necessaria; quae sint. I, xv, 129 [31. — Non omnis qui scit principia, scit conclusionem deducere demon­ strando. Π. II, 422 (51. — Concludit demonstratio necessario. II, v, 459 [9J. — Suntne interrogationes in demonstratione? Vide Interrogatio. — Maxime fit in prima figura. I, xxvi, per tot. — Utrum in de­ monstrationibus sit ascensus in infinitum ex parte maioris termini; descensus ex parte minoris; vel processus in infinitum ex parte medii termini. I, xxxi, 261 [7], seqq. — In quibus hae quae­ stiones locum habeant, et in quibus non. I, xxxi, 266 [12], 267 [13]. — Dubitatio de medio reducitur INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM ad illam de extremis. I, xxxu, 269-272 [2-5]. — Item, dubitatio de processu in infinitum in negativis, reducitur ad dubitatienem de affirmativis. I, xxxu, 274 [7J, seqq. — Logice ostenditur demonstrationes affirmativas non posse procedere in infinitum in prae­ dicatis ex quibus constituitur definitio. I, xxxm, 279 [21. xxxiv, 291 [51. — Idem dicendum quoad omnia praedicata affirmativa, sive substantialia, sive accidentalia. I, xxxm, 280 [3]. xxxiv, 297 (111. — Sive per modum circulationis. I, xxxiv, 292 [61, 293 [71. — Sive procedendo in sursum, sive in deor­ sum. I, xxxiv, 294 [8], seqq. — Ostenditur analytice quod in praedicatis non est procedere in infinitum, neque in sursum, neque in deorsum. I, xxxv, per tot. — Demonstrationes non utuntur nisi praedicatis sim­ pliciter et per se. I, xxxi. 259 [51. xxxm, 282 [51. xxxv, 299 [2], — Quae sunt in demonstrativis, sunt ut plurimum convertibilia. I, xxn, 190 [111. — De­ monstratio dividitur in demonstrationem quia, seu facientem scire quia, et demonstrationem propter quid, seu facientem scire propter quid. I, xm, 119 [11]. xxiv, 202 [21. — Demonstratio propter quid est ea quae procedit ex causis rei, et primis, et immediatis. I, xxill, 193 [2J. — Demonstratio quia, dupliciter differt a demonstratione propter quid in una scientia. I, xxill, 194 [31. — Vel enim non est ex immediatis; vel etsi sit ex immediatis, non est ex causis. I, xxm, 194 [31, 195 [4J. — Demonstratio quia per effectus. est syllogismus per effectus convertibiles et immedia­ tos. vel per effectus non convertibiles. I, xxm, 195200 [4-9]. — Demonstratio quia per effectus, pro­ cedit ex prioribus et notioribus quoad nos, licet non simpliciter. I, iv, 43 [16]. xxm, 195-200 [4-91. — Quomodo possit converti in demonstrationem propter quid, demonstratio per effectum, convertibilem. I, xxm. 198 [71, 199 [81. — Item, quando et quomodo demonstratio per effectum non convertibilem. I, xxm, 200 [9]. — Ab effectu qui a pluribus causis proce­ dere potest, non potest una illarum concludi. I, xxm, 200 [9]. — Demonstratio per causam, sed non im­ mediatam, seu in qua medium extra ponitur, qualis sit. I, xxiv, per tot. — Talem syllogismum oportet fieri in media figura. I, xxiv, 204 [4], — Demon­ stratio quia et propter quid differunt etiam in di­ versis scientiis. I, xxv, 207 [11. — In scientiis subal­ ternis. I, xxv, 208-211 [2-5]. — Et in non subal­ ternis. I, xxv, 212 [6J. — Demonstratio etiam divi­ ditur in universalem et particularem. I, xxxvn, 324 [21. — Utrum universalis sit potior particulari. I, xxxvn, 327 [51, seqq. xxxvm, per tot. — Demon­ stratio universalis semper concludit de universali illud quod ipsi convenit per se primo, et secundum quod ipsum. I, xxxvn, 329 [7], — Est ex universalibus. I, xxxvm, 338 (71. — Terminatur in ipso intellectu. I, xxxvm, 339 [81. — Demonstratio particularis pro­ cedit ex aliqua particulari propositione. I, xxxvm, 338 [7|. — Concludit particulare. I, xxxvm, 339 [81. — Incipit in intellectu et terminatur ad sensum, ibid. — Per quamdam applicationem seu reflexionem ratio demonstrans usque ad particulare perducitur, ibid. — Dividitur demonstratio in categoricam seu affirmativam, et privativam seu negativam. I, xxxvn, 324 [21. — Demonstratio affirmativa est potior negativa. I, xxxix, per tot. — Affirmativa ac­ cipit solum ens; negativa accipit esse et non esse. I, xxxix, 344 [5]. — Affirmativa est ex solis affir­ mativis; negativa ex affirmativa et negativa. I, xxxi, 266 [12]. xxxix 345 [6]. — Negativa demonstratio dependet ex affirmativa. I, xxxix, 348 [91. — Qualis sit demonstratio negativa. I, xl. 350 [2], — Dividitur etiam in ostensivam et ducentem ad impossibile. I, xxxvn, 324 [2]. — Ostensiva potior est ea quae ducit ad impossibile. I, XL, per tot. — Quae sit demonstratio ad impossibile. I, xl. 351 13·]. — In -- 42I quo conveniat cum negativa ostensiva? I, xl, 352 [4], — De praecognitione requisita antequam sciatur con­ clusio. Vide Conclusio, Praedicatum, Principium, Subiectum. Dependere — Illud ex quo aliud dependet, est princi­ palius. I, xxxix, 348 [91. Descensus — Descensus in demonstrationibus ct prae­ dicationibus. Vide Demonstratio, Praedicatum. Deus — Est essentialiter Ens. — In ipso solo quidditas et esse sunt unum et idem. II, vi, 462 (31, 463 [4], — Ipse solus simpliciter et absolute non habet causam sui esse. II, vm, 480 [21. — Non est in genere. II, vi, 463 [4]. — Est causa esse et veritatis in omnibus rebus. II, vni, 480 [2]. Dialectica — Dialectica, sive Topica, continetur sub Logica: ordinatur ad illum rationis processum, qui non est cum omnimoda certitudine. I, I, 12 [12]. — — Utitur syllogismo et inductione. I, i, 11 [111. — Dicitur scientia communis. I, xv, 133 [7]. — Est enim de communibus, non solum quia pertractat in­ tentiones communes rationis, sed etiam quia circa communia rerum argumentatur. I, xx, 171 [5J. — Differt a Metaphysica quoad principia communia. I, xx, 172 [61. — Vide Disputatio, Interrogatio, Pro­ positio, Syllogismus. Dicere — Dici de omni, per se etc. Vide Praedicatum. — Simul intenduntur ea quae dicuntur ad invicem. I, xxxvm, 335 [4], Differentia — Est pars definitionis. VII Metaph. II, xm, 532 [6], et pluries habetur. — Ratio quae est differentiae, est speciei et actus. VIII Metaph. II, xm, 532 [61. — Differentia ultima non excedit spe­ ciem VII. II, xm, 532 [61, 533 [7]. — In eadem specie sunt multae differentiae accidentales, quae non diversificant substantiam speciei. II, xv, 544 [31. — Differentiae assumptae ad notificandam formam essen­ tialem. quare sint communiores specie: et quo sensu dicantur substantiales. Π, XIII, 533 [7]. — Differen­ tiae quae sunt immediatae si comparentur ad genus inferius, non sunt immediatae si comparentur ad ge­ nus superius. II, xv, 546 [5J. — Vide Genus. — Problema de differentia reducitur ad problema de genere. I Topic. I, xxxiv, 292 [6]. Dignitas — Dignitas, seu Maxima Propositio, est illa quam non contingit demonstrare, sed necesse est ha­ bere in mente et ei assentire quemlibet qui doceri debet. I, v, 49 [6]. — Dantur talia principia, ibid. — Quare appellentur dignitates vel maximae propo­ sitiones. ibid. — Sunt per se notae quoad omnes. I, v, 50 [71. xxxvr, 314 [71. —· Accipiuntur a .Meta­ physica. I, v, 50 [71. Disciplina — Est receptio cognitionis ab alio. I, I, 9 [91. —- Omnis disciplina intellectiva fit ex praeexi­ stente cognitione. I, I, 9 [91. II, I, 407 [11. — Procedit a facilioribus. II, xvr, 557 [61. — Discipli­ nae, idest Mathematica. I, xlii, 374 [3]. Discursus — Discurrere ab uno in aliud, ut per id quod est notum, deveniat in cognitionem ignoti, est tertius actus rationis, et proprium eius. I, I, 10 [10]. Disputatio — Ex interrogatione et responsione fit disputatio. I, xxi, 179 [71. — In qualibet scientia est propria disputatio, quae fieri debet circa subiecta, et ex principiis illius scientiae, ibid. — Disputatio dialectica est circa probabilia; et procedit ex commu­ nibus. I, xxvii, 227 [71. — Non procedit ex aliqui­ bus demonstrativis, neque assumit alteram contra­ dictionis partem. I, xx, 172 [61. — Disputatio de­ monstrativa est circa necessaria, et est ex propriis. I. xxvii, 227 [71. — Quali syllogismo utraque utatur. Vide Demonstratio. Syllogismus. — Per dialecticas et rhetoricas disputationes non acquiritur scientia. I. I, 9 [9], Divisio — Unumquodque refugit divisionem sui. II, v, 455 [5]. — Divisio intellectualis est secunda ope­ INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM ratio intellectus. I, i, 10 [10]. — In ea est verum et falsum, ibid. — Via divisionis ad probandum, quae sit. II, xv, 445 [34. — Per eam nihil syllogistice pro­ batur. I Prior. Il, iv, 444 [2], seqq. — In quo con­ veniat cum inductione. II, iv, 444 [2]. Vide Defi­ nitio, Quod quid est. Doctrina — Est actio eius qui aliquid cognoscere facit. I, I, 9 [9]. — Omnis doctrina intellectiva fit ex prae­ existenti cognitione. I, i, 9 19]. II, i, 407 [1]. Effectus — Effectus dicitur causatum, quia habet cau­ sam sui esse. II, vn, 471 [2]. — Omne causatum habet causam. II, xvni, 568 13]. — Plures possunt esse causae eiusdem effectus. Π, ix, 500 [11]. — Et sic effectus potest manifestari pluribus causis, ibid. — Praeexistit in causis activis virtute, non autem in actu. I, m, 22 [1]. — Effectus aliquando est notior causa, quoad nos, et secundum sensum. I, IV, 43 [16]. xxiii, 195 [4]. — Causa et effectus ad invicem de­ monstrantur. II, xvm, 570 [5], — Sed diversis demon­ strationibus; scilicet quia et propter quid. I, xxiii per tot. II, xvm, 571 [6], — Iudicium certum de effectibus haberi non potest nisi resolvendo in prima principia. I. i, 12 [12]. — Effectus, alius est per se, alius per accidens. II, xix, 576 [2], 577 [3], — Alius est con­ vertibilis cum sua causa, alius non. I, xxiii, 195 [4], 200 [9]. — Quidam effectus fiunt ut semper, quidam ut frequenter. I, xvi, 142 [81. II, XII, 524 [4], 525 , [5] — Aliquando effectus est simul cum sua causa, aliquando non. II, x, 504 [1], Vide Causa, Medium. Efficiens — Vide Acens. Elenchorum Liber — De quo agat. I, i, 12 [12]. Vide Sophistica. Empedocles — Tonitruum, quid esse dixerit. II, vn, 477 [8]. Ens —· Non est genus. Ill Metaph. II, vi, 463 [4], — Ens et ea quae sunt propria entis, sunt omnibus communia: considerantur a philosophia prima. I, xvi, 138 [4], — Quaenam sint quae communiter conse­ quuntur ens. I, xxxvii, 3-31 [9]. — Omnia praeter Deum sunt entia per participationem. Π, vi, 462 [3]. — Non entis non est aliqua essentia. II, vi, 461 [2]. — Potest nomine significari. II, vi, 466 [71. —· De eo sciri potest solummodo significatio nominis, vel ratio ex pluribus nominibus composita. II, vi, 461 12], — Non entia non producuntur in esse nisi ab aliquo ente. I, xxxix, 347 [8]. — Genera entium sunt diversa. I, xliii, 387 [6]. Enthymema — Est quidam syllogismus detruncatus. I, I, 12 [12], Enunciatio — In enunciatione plura de uno, vel unum de pluribus praedicatur. I, v, 46 [31. — Unde dicitur plures. ibid. — Habet duas partes, scilicet affirma­ tionem et negationem, ibid. — Complectitur utram­ que partem contradictionis. I, v, 48 [5]. Cf. Propo­ sitio. — Formatur uno modo ex nomine et verbo absque apposito; alio modo, quando tertium aliquid adiacet. II Periher. Π, i, 409 [3]. Error — Vide Ignorantia. Essb — Esse et quod quid est non sunt idem nisi in Deo. II, vi, 462 [31, 463 [4]. — Non est substantia alicuius rei in genere existentis. II, vi, 463 [4]. — Esse rei causatae habet causam aliquam. II, vn, 471 [2], Vide Necessarium. — Scilicet, vel ipsam es­ sentiam, vel aliam causam: sunt quatuor genera cau­ sarum esse. ibid. — Esse et esse verum convertun­ tur. I, iv, 40 [13], — Eadem sunt principia esse rei et veritatis ipsius. II Metaph. I, iv, 32 [5], — Quod est per se, est causa eius quod est per aliud. VIII Phys. I, vn. 67 [81. xxxvn, 327 [5]. — Esse in actu est esse simpliciter. 1, m, 22 [1], — Prius est esse ---- 422 quam non esse. I, xxxix, 347 [8], — Quid sit individualiter inesse vel non esse. I, XXVI, 217 [5]. — Quaestio an sit. Vide Quaestio. Essentia — Vide Quod quid est. Exemplum — Est inductio imperfecta procedens a sin­ gulari ad singulare. I, i, 12 [12], Experientia — A sensu ortum habet. I, xxx, 252 [5]. Vide Universale. Experimentum — Quomodo fiat. II, xx, 592 [II], — Indiget aliqua ratiocinatione circa particularia: ex experimento et ex universali per experimentum ac­ cepto, est in anima principium artis et scientiae, ibid. Extrema — In conclusione continentur. Maior extre­ mitas in conclusione est praedicatum; minor est sub­ iectum. I, xv, 132 [6], xxvi, 309 [2], — Contingit extrema non esse in eodem genere. I, xxvi, 314 [7]. F Fallacia — Fallacia seu Paralogismus. Vide Demon­ stratio, Syllogismus. — Fallacia aequivocationis quid sit. I, xxii, 184 [51. — Duplici modo excluditur. ibid. —■ Fallacia consequentis quomodo fiat. I, xxii, 187 [8], Fieri — Fieri est quoddam continuum: factum esse est quoddam indivisibile terminans vel dividens mo­ tum. II, x, 510 [7]. XI, 515 [2], — Fieri est causa praecedens factum esse: et factum esse est causa alterius fieri: item, futurum fieri est causa fore. II, x, 509 [6], 510 [7], — Duo facta esse non se habent ad invicem consequenter; nec fieri et factum esse. II, xi, 515 [2], — Sunt infinita facta esse in eo quod est fieri. II, xi, 515 [2], 518 [5], —· Fieri im­ mediate terminatur ad factum esse. II, XI, 515 [2]. — De his plura in libro Physic, ibid. — Potest a po­ steriori argui a factum esse ad primum fieri: non autem a priori ad secundum fieri. II, X, 510 [7], 513 [10], — Eadem est ratio de fore et futurum fieri, quae de fieri et de factum esse. II, X, 510 [71. — Etiam in demonstrationibus de his quae sunt in fieri, necesse est accipere esse medium quod sit primum et immediatum. II, xi, 517 [4], 518 [51. — Scilicet, quod posterius factum est; ex quo fieri et alia facta esse demonstrantur. II, xi, 517 [4], 519 [6], — Idem dicendum de futuris quod de praeteritis. II, xi, 519 , [6] 520 [7]. — Quomodo et in his quae fiunt circulariter, possit syllogizari a posteriori. II, xil, 522 [2]. 523· [31. — Omne quod incipit esse hoc, fit hoc. I, xxxiii, 195 [4]. Figura — In prima figura medium sumitur inter ex­ trema, seu subiicitur in maiori et praedicatur in mi­ nori; in secunda, extra extrema; in tertia, infra extre­ ma. I, xxvi, 213 [1], 216 [41. — In sola prima figura concluditur universalis affirmativa. I. vm, 75 , [9] xxvi, 215 [3], 216 [41. xxxi, 256 [2], Π, II, 422 [5], — Et hoc nonnisi in primo eius modo. I, vm, 75 [9]. — In ea proceditur etiam ex negativis. I, xxvi, 213 [1], — In prima figura non potest esse maior affirmativa si minor sit negativa: talis combinatio est secundae. I, xxiv, 204 [41. xxvi, 220 [8]. — Minor primae figurae non potest esse negativa, ibid. Condcnsatio et augmentatio mediorum fit solum per primam figuram. I. xxvi, 216 [41. — Est maxime accommoda demonstrationibus. I, xxvi, 214 [21·. xxxix, 346 [71. — Ad investigandam definitionem sola prima figura convenit. I, xxvi, 215 [3]. — Aliae figurae in demonstrationibus indigent prima; prima autem non indiget aliis. I, xxvi, 216 [41. — In secunda figura non est conclusio nisi negativa. I, vm, 75 [9]. xxvn, 232 [12], xxxvi, 321 [14]. Π, II, 421 [4], — Una praemissarum debet esse negativa. I, vm, 75 [91. — Syllogismus cuius medium extra ponitur, oportet quod fiat in media (idest secunda) figura. I, xxiv, INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 204 14|, — In tertia figura omnes conclusiones sunt particulares. I, vm, 75 (9). xxvn, 232 [121. II, n. 421 [41. — In tribus figuris contingit negativam con­ cludi. I, xxxii, 274 [7], 275 18], 276 (9). — In syl­ logismis negativis in prima figura, nihil mediorum acceptorum procedendo ad immediata, cadit extra genus terminorum affirmativae propositionis: cadit ta­ men extra genus praedicati. I, xxxvi. 320 [13]. — In negativis secundae figurae, media accipi debent ex parte propositionis negativae. I. xxxvi, 321 [141. — In negativis tertiae figurae, media accepta non sunt neque extra praedicatum quod negatur, neque extra subiectum de quo negatur. I, xxxvi, 322 [15], Finis — Finis, seu causa finalis, est cuius gratia aliquid fit. II, ix, 491 (2[. — Est alia ab essentia causati. II, vn. 471 (2). — Est quodammodo causa materiae et formae, ibid. Cf. Agens. — Est causa causarum. II, vm, 481 [31. —Est ultimum invia generationis. II, ix, 499 [101. — Tamen est prior natura. I, xlii, 374 (31. — Ex suppositione finis sequitur quod sit id quod est ad finem. Il Phys. II, vn, 471 [21. Vide Necessarium. — Aliquid est finis alterius et quan­ tum ad fieri, et quantum ad esse. I, xxxvui, 334 (3). — Vide Ars, Natura. — Quomodo accipiatur in de­ monstratione. Vide Medium. Finitum — Si finita finities accipiantur, necesse est to­ tum esse finitum. I, xxxii, 189 (10). — In quantum aliqua sunt finita, in tantum sunt scibilia. I, xxxvnr, 335 [4], Forma — Forma, seu causa formalis, est pars essen­ tiae causati. II, vn, 471 [21. — Completiva ipsius. Π, IX, 491 [2]. — Nominatur quod quid erat esse. II, ix, 491 [21, 495 [61, 496 [7]. — Non est propter materiam. Il Phys. II. vm, 481 [31. Cf. Materia — Ratio formae est efficiens causa. I, xvi, 147 (51. Cf. Agens, Finis. — Quomodo accipiatur forma in demonstratione. Vide Medium. — Quare sit certior quam materia. I, XII, 360 >5J. — Est principium co­ gnoscendi rem. I, xxxvui, 335 [4]. — Est simplex; et habet rationem finis, in quantum terminat infini­ tatem materiae, ibid. — Licet posterius in via gene­ rationis, est prius ordine naturae. I, xlii, 374 [31. Cf. Finis. — Formae in rebus inferioribus reducun­ tur in actum per formas agentium naturalium. I. i. 8 [81. Cf. Plato. — Formae naturales praeexistunt in potentia in materia. I, m, 24 [31. Cf. Anaxagoras. ' — Formae essentiales non sunt nobis per se notae. I II, xili, 533 [7]. — Nobis manifestantur per acci­ dentia communiora. VIII Metaph. ibid. Fortuna — Quae sunt a fortuna, eveniunt per accidens et praeter intentionem. Il Phys. I. xlii, 372 [11. — Etsi contingat fortuna in his quae fiunt propter ali­ quid. illud quod dicitur a fortuna fieri non est in­ tentum tanquam finis. II. ix. 503· [141. — Quae sunt a fortuna, eveniunt ut in paucioribus. II Phys. I, xlii, 373 [21. — De ipsis non datur scientia, ibid. Futurum — In futuris tanto aliquid est prius in fieri. quanto est proximius praesenti nunc. II. xi, 517 [41. G Generatio — Generari, quid sit. I. m. 27 [6|. — Quod generatur, ante generationem fuit ens in po­ tentia, non autem in actu. I. m, 27 [6], U. XII, 523 , [3] — In omni generatione, id quod est in potentia, est prius tempore, et posteritis natura: quod autem est completum in actu, est prius natura et posterius tempore. I, iv, 43 [16], Cf. Finis, Forma. — Gene­ ratio est propter formam. I. xxxvui. 334 [31. — Generatum consequitur formam per actionem gene­ rantis. II, vm. 481 [31. — Duplex est generatio; : in rectum, et in circulo. II. x, 508 (51. — Motus caeli circularis est causa generationis in istis inferio- I ribus. II De Generatione. II, xn, 522 [2], — Ideoque est quaedam circulatio in generationibus, ibid. — Quatenus a primo devenitur ad ultimum, et ab ultimo reditur ad primum, non idem numero, sed specie, ibid. — Iste causarum circuitus non invenitur in causis per se. II, xn, 524 [41. Genus — Est substantiale praedicatum, significans par­ tem essentiae. I. xxxm, 284 [71. xxxiv, 290 [41. — Dividitur in species per oppositas differentias. I, xn, 100 (31. — Non est possibile invenire aliquod genus cuius una tantum sit species. I, xn. 100 [3]. — De ratione eius est quod contineat sub se species. 1. xlii, 377 (6J. II, xili, 535 [9). — Inferius genus constituitur per differentiam divisivam superioris. II. xiv, 541 (6[. — Per se praedicatur de specie. I, xxvin. 234 [2]. — Praedicatur de ea in eo quod quid est. I, xxxiv, 296 [101. — Est immediate in proximis speciebus, in quas primo dividitur. I, xxvn, 230 [10]. xxvni, 234 [21. — Quae de aliquo praedicantur sub­ stantialiter ut genera, non praedicantur aequaliter ad invicem. I, xxxiv, 292 [6], — Genera generalissima non contingit definire. I, xxxiv, 291 [5]. — Genus commune innominatum. I, xn, 101 [41, 105 [81. xxxvi, 312 [5). II, xvir, 562 (3). — Multa sunt in­ nominata tam in generibus quam in speciebus. II. xni, 535 [9], — Genus subiectum scientiae. Vide Subiectum. H Habitum — Habitum super id quod est consequenter, addit contactum. V Phys. I, xxxii, 271 [41. II, xi, 515 [21. Vide Consequenter. — Inveniuntur habita in discretis. I, xxxii, 272 [5). Habitus — Materialis diversitas obiecti non diversificat habitum, sed formalis. I. xli, 366 (111- — Quomodo in habitu et privatione sit immediatio. et quomodo non. I, v, 48 [51. — Habitus cognoscitivi. Vide In­ tellectus. Homo — Hominum genus arte et rationibus vivit. I Metaph. Prooem., 1 [11. — Rationis iudicio actus hu­ mani reguntur, ibid. — In actibus singularibus ho­ minum. universales propositiones non possunt assumi vere. I, I. 12 (121. — Homo utitur ratiocinatione de his quae remanent in memoria. Π, xx, 591 (101. — Vide Intellectus, Ratio. Idea — Vide Pi ato. Idem — Idem dicitur multipliciter. I, Xliv, 404 [10). — Quae eisdem sunt eadem, sibi invicem sunt eadem. I. xliii, 390 (91. Ignorantia — Alia est negativa, alia est secundum di­ spositionem. I, xxvn, 222 [2]. — Explicatur utraque. ibid. — Ignorantia secundum dispositionem, idem est quod error, ibid. — Negativa non potest fieri per syllogismum: fit tamen altera ignorantia. I, xxvn, 222 (21. XXXI, 255 (1). — Ignorantia per syllogismum facta, vocatur deceptio. I, xxvn, 222 [21. — Vide Syllogismus. — Deceptio vel est circa prima prin­ cipia, vel circa conclusiones. I, xxvn, 223 [31. — Quo­ modo detur ignorantia circa prima principia, ibid. — Utraque ignorantia dispositionis provenit homini dupliciter; absque ductu rationis, seu simpliciter, et ex ratione errante. I. xxvn, 224 [41. — Ignorantia simpliciter dicta, nonnisi uno modo causatur; sed deceptio ex ratione crante multiplex esse potest. I. xxvn. 226 (61. — In qualibet scientia sunt pro­ priae deceptiones et ignorantiae. I, xxn, 180 (11. — Qui semper caruit aliquo sensu, vel qui nunquam exercuit sensum quem habet, necesse est quod habeat — 423 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ΕΓ NOMINUM ignorantiam negativam respectu obiecti illius sensus. I. xxx, 249 (2J. seqq. Imaginatio — Cognitio imaginative non accipitur per processum ex uno in aliud. I. I, 9 [9]. Impressio Sensibilis — In quibusdam animalibus re­ manet aliqua impressio sensibilis, abeunte re sen­ sibili; in quibusdam autem non. II. xx, 590 (9]. Incertitudo — Vide Certitudo. Individuum — Contingit totam materiam alicui speciei proportionatam, sub uno individuo comprehendi, et tunc non est nisi unum individuum sub una specie. I, xn, 100 [31. Indivisibile — Indivisibile et unum sunt idem. II, v, 455 [5]. — Indivisibilia non se habent consequenter in continuis. IV Physic. II, XI, 515 [2J. Inductio — Est modus sciendi quo concluditur uni­ versale ex singularibus. I, i, 11 [111. xxu, 185 [6J. xxx. 251 [41. — Nisi supponatur quod accepta sint omnia quae continentur sub aliquo communi, indu­ cens non poterit concludere universale. II, iv, 446 [4] — Inducens non demonstrat neque syllogizat ex necessitate. II, iv, 445 [3], 450 [81. — Tamen mani­ festat aliquid. II, iv, 450 [81. — Neque ex univer­ salibus possumus demonstrare sine inductione; neque per inductionem aliquid cognoscitur sine sensu. I, xxx. 253 (6). — Etiam ea quae dicuntur secundum abstractionem, contingit nota facere per inductionem. 1. xxx, 252 [5J. — Vide Conclusio. Infinitum — Infinita (seu indefinita), in quantum hu­ iusmodi, non sunt scibilia: quare. I, xxxvm, 335 (41. Vide Materia, Particulare. — Infinita non est pertransire. I, xxxm, 279 [21. xxxiv 291 [51, 297 [11). Instantia — Per instantiam ostenditur defectus in for­ ma syllogizandi; et sic frequenter per eam obviatur paralogismus extra dictionem. I, xxu, 185 [6], — Instantia et propositio, quomodo sint eaedem, ibid. — In demonstrativis non est instantia nisi universalis. ibid. Intellectus — Error fuit quorumdam, intellectum non differre a sensu. HI De Anima. IV Metaph. I, XLll, 378 (71. II, xx, 593 [121. — Intellectualis co­ gnitio ex sensu procedit in nobis. I, iv, 43 [161. — Intellectus est potior sensu. I, xxxvm, 339 [81. — Intellectus est cognoscere universale. II, xx, 596 (151. — Proprium est intellectivae partis ut in seipsam reflectatur. Prooem., 1 (11. — Cognitio intellectiva in nobis acquiritur ex aliqua cognitione praeexistente. I, I, 9 (91, seqq. m, 22 (11. II. xx, 585 [41. — Duo sunt actus intellectus; intelligentia indivisibilium, et compositio vel divisio. Prooem., 4 [41. — Prima di­ citur etiam informatio intellectus, vel imaginatio, per intellectum, ibid. — Intellectus potest intelligere ali­ quid eorum quae sunt coniuncta secundum rem, sine hoc quod actu intclligat aliud : nec tamen est falsus. I, xxxvii, 229 (9). — Habitus cognoscitivi intelle­ ctuales quinam sint. I, xliv, 405 (111. — Quidam eorum sunt semper veri; alii interdum recipiunt fal­ sitatem; quidam etiam sunt semper falsi. I, xliv, 405 (111. II, xx, 596 [151. — Quantum ad aliquid, pertinent ad considerationem philosophiae primae vel naturalis, et quantum ad aliquid, ad moralem. I, xliv, 405 [11]. — Vide Ars, Prudentia, Ratio. Sapien­ tia, Scientia, Solertia. — Intellectus potest sumi ut quaedam potentia animae, vel ut principium scien­ tiae. I, xliv, 397 [31. — Est principium scientiae quatenus est habitus cognoscitivus primorum princi­ piorum, ex quibus procedit scientia. I, xliv, 397 [31. II, xx, 596 [15]. — Ut habitus, est quaedam scientia indemonstrabilis: quare sic dicatur. I, xliv, 397 (31. — Est certa existimatio, seu absoluta et simplex ac­ ceptio principii per se noti. I. xxxvr, 318 (11). xliv, 397 [31. — Comparatur ad scientiam sicut unum et indivisibile ad multa. I, xxxvi, 318 (111. — Re­ spondet immediatae propositioni, ibid. — Est certius scientia. II, xx, 596 (15J. — Semper est verus. I, XLIV, 405 Ill]. II, xx, 596 [15J. — Nihil est eo verius, ibid. — Non est contingentium. I, xliv, 397 (31. — Ad intelligibilem cognitionem principiorum, simul cum sensu oportet praesupponere intellectum agentem, et intellectum possibilem: quid significent. II, xx, 593 (121. Intelligentia — Omnis intelligentia est substantia. I, xxvn, 231 [111. Intelligere — Intelligere non est supponere. I, xix, 163 (51. Interrogatio — Idem est secundum substantiam inter­ rogatio syllogistica et propositio. I, v, 46 [31. xxi, 174 (21. — Sed in modo proferendi differunt. I, xxi, 174 [2]. — In dialectica non solum interrogatur de conclusione, sed etiam de praemissis; in demon­ stratione autem interrogatur tantum de conclusione. I Prior. I, XX, 172 (61. xxi, 175 (3). — In qualibet scientia sunt propriae interrogationes. I, xxi, 174 [21. — Interrogatio, sumpta ut propositio, dicitur proprie alicuius scientiae, ex qua demonstratur, vel in ipsa scientia, vel in scientia ei subalternata. I, xxi, 176 (41. — Sumpta ut conclusio, est proprie alicuius scientiae illa de qua ratio reddi potest in scientia illa. I. xxi, 177 [5], — Non contingit unum­ quemque scientem de qualibet quaestione interrogare, sed de his solum quae pertinent ad illam scientiam. I. xxi, 178 (61. Cf. Disputatio, Responsio. — In­ terrogatio non geometrica, quid sit (et idem de aliis scientiis). I, xxu, 182 [31. — Interrogatio secundum ignorantiam, quid significet. I, XXII, 181 [2). — Utrum tales interrogationes possint dici alicuius scien­ tiae propriae. I, xxu, 183 [4], — Interrogationes fiunt de contingentibus. I, xiv, 123 [4], Inventio — Non semper est cum certitudine: dc his quae inventa sunt, indicium requiritur ad hoc quod certitudo habeatur. Prooem., 6 [6], Inventiva — Est pars Logicae deserviens processui ra­ tionis in quo ut in pluribus verum concluditur. Pro­ oem., 6 [6). — Continet sub se Topicam sive Diale­ cticam, Rhetoricam, et Poeticam, ibid. Iudicativa — Pars Logicae quae de certo iudicio agit. Prooem., 6 (61. — Dicitur etiam Analytica. ibid. — Vide Analytica. Iudicium — Est cum certitudine scientiae. Prooem., 6 (61. Certitudo iudicii per resolutionem habita, est vel ex forma syllogismi tantum, vel simul ex forma et materia, ibid. L Linea — Est in genere quantitatis. I, xn, 105 181. — Est quoddam continuum. II. x, 510 (7). — Sunt infinita puncta potentialiter in linea. * II, XI, 515 12). Vide Punctum. Logica — Est ars directiva ipsius actus rationis. Prooem., 1 [11. xx, 171 (5J. — Est necessaria, ibid. — Quare dicatur rationalis scientia. Prooem., 2 [21. — Est ars artium. Prooem., 3 [3]. —Eius partes accipiuntur secun­ dum diversitatem actuum rationis. Prooem., 3 [31. — Ideoque tres partes Logicae assignantur. Prooem., 4 (4). — Tertia subdividitur, secundum varios rationis pro­ cessus, in ludicativam seu Analyticam; Inventivam (quae continet Topicam sive Dialecticam, Rhetoricam. et Poeticam); et Sophisticam. Prooem., 6 [6]. Vide in locis propriis. — Logica, quomodo sit de commu­ nibus. I, xx, 171 [5). — Est de operationibus ra­ tionis. ibid. — Ad Logicam communiter pertinet con­ siderare praedicationem, secundum quod continet sub se praedicationem quae est per se. et quae non est per se. I, xxxv 299 [2], — Logice ostendere, idest, ostendere per rationes commune omni syllogismo. I, xxxm, 278 (11, 279 (2). xxxvm, 337 [6J. — 424 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM M Maior — Maior propositio syllogismi est universalis. I, Π, 21 (91. II, v, 454 (4]. — Dicitur ab Aristotele tota. II. v, 454 [4J. — Praecognoscitur conclusioni non solum natura, sed tempore. I, u, 21 (9). — Maior terminus, seu extremitas in conclusione est praedicatum. I. xv, 132 (6]. xxvi, 214 (21. — Vide Extrema, Praedicatum. — Si aliquis accipiat secun­ dum unum aliquid particulare, id cuius causa quae­ ritur, id est, praedicatum conclusionis, erit in plus quam medium vel subiectum : sed si accipiatur secun­ dum omnia quibus competit, aequaliter se habebunt subiectum, medium, et praedicatum. II, xtx, 578 (4). Materia — Materia, seu causa materialis, est pars es­ sentiae causati. II. vn, 471 |2]. — Est propter for­ mam. Il Phys. II, vin, 481 131. — Ex forma sumitur eius ratio. I, xvi, 139 (51. Cf. Agens, Finis. — Est causa necessaria. II Phys. II, ix, 491 [21, 493 [41. — Tamen non ita quod omnia quae sunt ex materia, habeant ex ea necessitatem. II Phys. II, ix, 493 (4). — Est individuationis principium. I, χχχνπι, 3·35 [41. — Non est principium cognoscendi rem. ibid. — Infinitum (improprie dictum) congruit materiae. III Phys. ibid. — Duplex est materia: sensibilis et intelligibilis. I, xli, 360 (51. — Materia magis proprie dicitur in sensibilibus. II, ix, 494 [51. — Quomodo accipiatur causa materialis in demonstratione. II, ix. 493 (41. 494 [5], 495 [61. — Materia communis ele­ mentorum. II, xm, 529 [31. Mathemata — Manifesta mathemata. Quid hoc no­ mine velit Aristoteles. I, xliii, 391 [101. Mathematica — Mathematicae scientiae sunt principa­ liores in demonstrativis. I, i, 10 [10], — Sunt de quantitate continua vel discreta. I, n, 17 (5). — Sup­ ponuntur in iis prima in genere quantitatis, ibid. — Abstrahunt a materia sensibili, non autem a materia intelligibili. VI Metaph. II, ix, 494 [51. — Earum subiecta tamen sunt in materia sensibili. I, xxv, 210 [41. — Sunt circa species, ibid. — In eis non fiunt demonstrationes nisi ex causis formalibus. I, iv, 43 (161. — Etsi fiant in eis demonstrationes per ma­ teriam intclligibilem, non dicuntur fieri per causam materialem, sed potius per causam necessitatis: quare. II. ix, 494 (51. — In eis sunt demonstrationes quasi operativae. I. n, 17 [5]. — Ut plurimum prima fi­ gura utuntur. I. xxvi, 214 [21. — Necessitas in ma­ thematicis est a priori. I, XLll, 374 [31. — Mathe­ matica sunt semper vera. ibid. — Scientiae mathema­ ticae subalternatae. I. xxv. 209 [3], 210 [41. XLI, 358 [3J. Medium — Est unum ex principiis demonstrationis. II, I, 407 [1], — Assumitur in demonstratione ad aliquid innotescendum de quo dubitatur vel quae­ ritur. ibid. — Est quod quid est et propter quid. II, II, 418 [11. 419 (21. — Est definitio passionis et subiecti conclusionis. I. n, 15 [31. xm, 111 [31. xxvn, 229 19], II, i, 415 [91. — Seu. definitio maioris extre­ mitatis. quae si indigeat demonstrari de subiecto. demonstrabitur per definitionem minoris extremitatis. II. vn, 477 (8). xix. 576 [2], — Est causa. II, i, 414 (81, et pluries habetur. — Causa nempe passionis quae praedicatur de subiecto. I. xxvi, 214 (21. — Passio inest subiecto propter medium. I, xvn, 145 [31. — Quae causae possint accipi ut media demon­ strationis. II, vn. 471 [21. — Quomodo causa ma­ terialis possit esse medium demonstrativum. II. ix, 493 [41. 494 (51. 495 (6). — Idem modus potest etiam pertinere ad formalem. II, ix, 495 [61. — Exemplum medii, quod est causa efficiens. Π, ix, 497 [8]. — Manifestatur in causa finali. II, ix, 498 [91. — Dif­ ferentia inter media quae sunt causae finales et agentes. II, ix, 499 (101. — Plures praedictarum cau­ sarum, seu multa quod quid est, possunt assumi ad manifestandum eundem effectum. I, xvi, 139 [51. II, vn, 472 [3], ix, 500 [111. — Quando causa est simul cum suo effectu, oportet eamdem causam acci­ pere quantum ad hoc quod est fieri, vel factum esse, vel futurum esse, quae accipitur ad hoc quod est esse. II, x, 506 [31, 507 (41, 512 [9], — Quando causa non est simul cum suo effectu, non potest ac­ cipi ut medium ad demonstrandum effectum. II, X, 510 [71, seqq. — Sed fieri potest demonstratio a po­ steriori, ab effectu nempe, ita . ut posterius factum est sit medium ad demonstrandum fieri praecedens; et posterius fieri demonstret factum esse praecedens. II, x, 510 [7], — Etiam in demonstrationibus de his quae sunt in fieri, necesse est accipere aliquod me­ dium quod sit primum et immediatum. II, xi, 517 , [4] 518 [5J. — Et hoc est illud quod posterius fa­ ctum est. ibid. — Eadem est ratio in futuris. II, xi, 519 [6]. — Quomodo effectus sint media demonstra­ tionis in his quae fiunt circulariter. II, XII, 522 [21, 523 [3]. — Sunt varia media praeter demonstrativa. II, vm. 479 (11. — Causa probativa, seu medium, triplex est: 1°, Causa per se; 2°, Causa ut signum; 3·, Causa per accidens. II, xix, 576 [2]. — Causa per se, est medium in demonstratione. I, xxu, 190 [111. II, i. 414 (81. IX, 491 [21. xix 576 [2], — Dialectici syllogismi frequenter recipiunt pro medio praedicata per accidens. I, xxu, 190 [111. — Est una causa per se demonstrativa unius effectus. II, xix, 576 [21. — Unius effectus contingit accipere plures causas probativas, ut signa, vel per accidens, ibid. — Causa, seu medium, per se, similiter se habet cum effectu; idest. in aequivocis medium com­ mune erit aequivocum, un analogis accipitur analo­ gice. II, xix, 577 [3i. — Talis modus consequentiae invenitur inter subiectum et praedicatum conclusionis et medium, quod si id cuius causa quaeritur acci­ piatur secundum aliquid particulare ex iis quibus inest, causatum excedit causam, sicut et subiectum; sed si accipiatur secundum omnia quibus competit, aequaliter se habebunt medium, praedicatum, et sub­ iectum. II, xix, 578 [4], seqq. — Medium in prae­ missis continetur. I, xv, 132 [61. — Necesse est me­ dios terminos accipi ex eodem genere ac extrema. I, xv. 132 (61. xxxvi, 313 [6], — Medium demon­ strationis debet esse universale. I, xix, 166 [8]. xxxvm, 339 [81. — Et necessarium. I, xm, 119 (111. — Eorum quae fiunt ut semper, oportet accipere me­ dium quod sit ut semper: et eorum quae fiunt sicut frequenter, medium sicut frequenter. II, xli, 524 [41, 525 (5J. — Medium proprium quid sit. I, xxix, 241 (2). — Medium in demonstratione debet esse prius et notius. I, xxvi, 220 [8], — Media quae sunt unius ordinis sunt aeque nota; sed priora sunt notiora. I, xxxix, 243 (41. — Quando effectus est medium, est convertibilis, vel non, cum maiori extremitate. I, XXlll, 198 [71, 199 [8], 200 [91. — Si non sit convertibilis, aut est in plus aut in minus quam maior extremitas; aut in plus aut in minus quam minor extremitas. I, xxm. 200 (91. — Si sit in plus quam minor, et convertatur cum maiori, conveniens fit syl­ logismus: item si sit in minus quam maior: non autem si sit in plus. ibid. — In demonstrativis opor­ tet medium semper idem esse dupliciter. I, xxu, 184 (51. — Quid sit medium extra positum. I, xxiv, 202 (2|. — Tale non est causa proprie loquendo; ideoque non potest esse medium demonstrationis pro­ pter quid. ibid. — Si medium sit aequivocum, potest accidere vitium in arguendo. I, xix, 166 [8]. — Di­ versum medium quandoque pertinet ad eamdem scien­ tiam. quandoque ad diversas. I, xli, 3-71 [161. — Assumere medium extraneum contingit in litigiosis et dialecticis syllogismis. I, xxxv, 307 [10]. — Quid significet densare, vel augmentare media. I, xxvi, — 425 — INDEX ALPHABET1CUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 216 [41. — Fit solum in prima figura, ibid. — Pro­ cessus in infinitum ex parte medii. Vide Demonstra­ tio. Syllogismus. — Combinatio medii cum extre­ mis. Vide Figura. Memoria — Animalia in quibus remanet impressio sen­ sibilium. abcunte re sensibili, habent memoriam. II, xx, 590 [9|, 592 [111. —' Sola memoria singularium non sufficit ad causandum intelligibilem cognitionem principiorum. II, xx, 583 [2]. Vide Experimentum. Mensura — Est homogenea mensurato. I, xxxvi, 318 [111. — Primum in quolibet genere est mensura om­ nium quae sunt illius generis, ibid. — Secundum di­ versitatem generum, sunt diversae mensurae, ibid. Metaphora — Accipitur secundum aliquid simile. II. xvi, 559 [81. Metaphysica — Metaphysica, seu Philosophia Prima. considerat substantiam, sive ens, simpliciter, et ea quae sunt entis. I, n, 17 [51. v, 50 [7]. xvn, 146 [41. xvin, 152 [41. xx, 171 [51. xli, 362 [71. — Est scientia communis. I, xv, 133 [7]. — Quomodo sit de communibus. I. xx, 171 [5], — Non demonstrat principia communia; sed contradicit negantibus ea, per ea quae oportet concedi, ibid. — Et monstrat aliquid de eis, sicut de subiectis. I, xx, 172 [6]. — Procedit circa ea per modum demonstrationis, et non per modum dialecticae disputationis, ibid. — Consi­ derat omnia principia. I, xvn, 146 [41. — Est maxime scientia. I, xvn, 147 |51. — Omnes scientiae acci­ piunt ab ea principia per se nota quoad omnes. I. v, 50 [71. Minor — Minor propositio syllogismi dicitur ab Ari­ stotele pars, idest particularis. II, v, 454 [4). — Quando tempore praecognoscatur conclusioni, et quan­ do non. I, II, 21 [9). — Minor terminus est subie­ ctum conclusionis. I, xv, 132 [6], xxvi, 214 [21. — Vide Extrema, Subiectum. Motus — Est actus mobilis a movente, secundum quem movens dicitur movere, et mobile moveri. II, x, 505 [21. — .In motu est prius et posterius, ibid. — Sicut per totum motum perducitur mobile ad terminum, ita per primam partem ad secundam, et sic deinceps; unde sicut motus est causa quietis subsequentis, ita una pars motus est causa subsequentis; et hoc sive consideretur in uno mobili, sive in diversis, ibid. ■— Motus simul est cum movente, ibid. — Motum esse est quoddam indivisibile, quod potest accipi vel ut terminans totum motum, vel ut dividens motum. II, x, 510 (71. — Moveri est divisibile. II. xi. 515 [21. — Infinita divisio motus in momenta. II. xi, 519 [6], — Omnis motus a principio procedit, et ad ali­ quid terminatur. I, xli, 363 [81. — Unitas motus ex termino desumitur. V Phys. I. xli, 362 [71. — Motus est in singularibus. II, xx, 592 [111. N Natura — In actibus naturae triplex diversitas inve­ nitur. Prooem., 5 [5). — In rebus naturalibus, in his quae ut in pluribus agunt, gradus quidam attenditur; et quare. Prooem., 6 (61. — Plurima quae sunt cx ne­ cessitate. et fiunt propter finem, maxime inveniuntur in his quae subsistunt a natura, et in his quae sunt per naturam constructa. II. ix. 501 (121. — Quae­ dam facit propter finem. II Phys. II. ix, 501 [121. 503 [14]. — Quaedam ex necessitate priorum cau­ sarum. II. ix. 491 [2]. Vide Necessarium. — In operibus naturae est quidam circularis processus. II, Xlt, 523 (3|. — In naturalibus demonstrationes fiunt ut plurimum per effectus. I, iv, 43 |16|. — Essentiae et virtutes rerum naturalium sunt nobis occultae: quare. — Quomodo innotescant, ibid. — Fiunt de­ monstrationes de rebus in natura existentibus. nobis notis. I, xxxiii. 286 |9). — Tales res sunt particu­ lares et materiales, ibid. ---- 426 Naturalis — Scientia Naturalis est de subiecto mo­ bili. I, n. 17 (51. Necessarium — Necessarium definitur: illud quod non contingit aliter se habere. I, xliv, 396 (21, — Illa sunt ex necessitate circa unumquodque genus, quaccunquc sunt per se et conveniunt unicuique secundum quod unumquodque est. I, xiv. 125 [61. — Quae sunt per accidens non sunt necessaria. I, xiv, 121 (2[, 125 |6|. — Necessarium in mathematicis est a priori; in naturalibus a posteriori. II Phys. I, XLll. 374 [3]. — In naturalibus, necessitas priorum causa­ rum est vel secundum naturam, vel secundum cau­ sam moventem. II. ix, 501 [121. — Quae sequuntur cx necessitate materiae, sunt necessaria absolute. II Phys. II, ix, 491 (21. — Non omnia quae sunt ex materia, habent ex ea necessitatem. Il Phys. II, ix. 493 [41. — Necessitas rei ordinatae ad finem, ex fine desumitur. I, i, 8 [8]. — Etiam necessaria ha­ bent causam suae necessitatis. V Metaph. II, vm, 479 [II. — Quod non est necessarium, oportet quod aliquando corrumpatur. I, xm, 117 [91. — Neces­ saria non sunt propria principia contingentium; neque ex necessariis potest concludi contingens. I, xliv, 399 [51. Negatio — Vide Propositio. Nomen — Nomina significant ad placitum. II, vi, 468 [91. — Nominibus utendum est ut plures utuntur. II Topic. I, iv, 33 [6]. — Nomen quodlibet per in­ terpretationem exponi potest. II, vi, 466 (71. — Multa sunt innominata tam in generibus quam in speciebus. II, xm, 535 [9]. — Contingit ea quae nec sunt substantiae, nec universaliter entia, nomine si­ gnificare. II, vi, 466 [7[. Numerus — Primum in numeris, quid sit. I, x, 85 [41. —· Compositus numerus definitur, ibid. Nunc — Praesens nunc est principium temporis, quia secundum ipsum distinguitur praeteritum et futurum; et sic est principium notificandi temporis successio­ nem. II, xi, 517 [41. — Respectu omnium in prae­ terito factorum, postremum est praesens nunc. II. xi, 518 (5[. — Inter quaelibet duo nunc discontinuata est accipere medium. II, x, 509 (6). O Omne —■ Est signum universale. I, xxii, 184 [51. — Dici de omni. Vide Praedicatum. Opinabile — Vide Probabile. Opinio — Est assensus mentis in unam contradictionis partem, cum formidine alterius. Prooem., 6 [6]. — Ori­ tur ex probabilitate propositionum, ex quibus procedi­ tur. ibid. — Aliter definitur: Acceptio seu existimatio immediatae vel mediatae propositionis, et non neces­ sariae. I, xliv, 399 [5|. — Est circa contingentia quae possunt aliter se habere, sive sint actu vera, sive actu falsa. I, xliv, 397 [31, 398 [41. Cf. Verum. — Est etiam circa ea quae accipiuntur ut contin­ gentia, etsi talia non sint. I, xliv, 402 [81. — Sic se habet opinio circa contingentia, sicut intellectus et scientia circa necessaria. I, xliv, 399 [5]. — Ex sua natura est debilis et incerta. I, xliv, 400 [61. — Opinio differt a scientia. I, xliv, 395 [11. seqq. — Si aliquis per media procedat ad immediata, ita quod illa media non arbitretur ut contingentia aliter se habere, non erit opinio, sed scientia. I, xliv, 403 (91. — Si procedat per media vera, quae tamen vel non insint per se. vel non sint accepta ut quae per se insunt, tunc habebit opinionem, ibid. — Sed quod idem homo de eodem simul habeat opi­ nionem et scientiam, non omnino est verum, sed aliquo modo. ibid. — Falsa opinio et vera opinio possunt esse de eodem subiecto secundum rem, non tamen secundum eamdem rationem. — Similiter idem INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM subiectum potest esse scitum et opinatum, sed non secundum eamdcm rationem. I, xliv, 404 [10]. — Id quod est scitum ab uno, potest esse opinatum ab alio: sed quod idem homo de penitus eodem simul habeat opinionem et scientiam, non contingit, ibid. Opposita — Quandoque duo opposita sub disjunctione accepta, ex necessitate subiecto insunt. I, x, 89 [8]. — Quicunque dubitat de falsitate unius oppositorum, non potest firmiter inhaerere opposito. I, vi, 59 [7]. — Oppositio prioris et posterioris: propinqui et re­ moti. I, iv, 42 [15]. Oratio — Comprehenditur sub quantitate. I, xn, 105 (81. — Cuilibet rationi, idest orationi aliquid signi­ ficanti, est imponere nomen ei correspondens, quod per illam rationem manifestatur. II, vi, 467 [8]. — Oratio est una dupliciter, coniunctione scilicet, et si­ gnificatione. II, vm, 484 [6], — Orationes disputa­ tivae sive dialecticae, utuntur syllogismo et indu­ ctione. I, i, 11 [11], P Paralogismus — Vide Syllogismus. Pars — Partes se habent ad totum secundum rationem materiae. Π Phys. II, ix, 494 [51. — In toto sunt in potentia partes. I, xxxvm, 338 [7], — Idem re­ spectu eiusdem esse partem et totum, est impossibile. I, xxxiv, 292 [6]. — Partes componentes et partes subiectivae. I, xxxm, 286 [9]. xli, 364 [91. Particulare — Quantum ad id quod rationis est, uni­ versalia magis sunt entia quam particularia; quan­ tum vero ad naturalem subsistentiam, particularia ma­ gis sunt entia, quae dicuntur primae et principales substantiae. I, xxxvn, 3’30 [81. — Quanto magis proceditur versus particularia, tanto magis itur ver­ sus infinitum. I, xxxvm, 335 [41. — Qui cognoscit particulare, non propter hoc cognoscit universale. I, xxxvm, 336 [5], — Particulare directe per sensum cognoscitur. I, xxxvm, 339 [81. — In universali sunt in potentia particularia. I. xxxvm, 338 [71. Passio — Passio propria. Vide Accidens, Praedicatum. Per — Praepositio per designat habitudinem causae. I, x, 83 [2]. — Interdum etiam situm, ibid. — Causae habitudinem aliquando designat formalis: ali­ quando materialis; quandoque causae extrinsecae: et praecipue efficientis, ibid. — Per se. Significat subie­ ctum vel aliquid eius esse causam eius quod sibi attribuitur, ibid. — Quatuor modi dicendi per se. I, x, 84 [3], seqq. — Semper id quod est per se, prius est eo quod est per aliud, et causa eius. VIII Phys. I, xxxvit, 336 [51. — Vide Praedicatum, Scientia. — Per accidens. Vide ibid. Perihermeneias Liber — Ordinatur ad secundam ope­ rationem intellectus. Prooem., 4 [4], Petitio — Est propositio non per se nota, quae non est opinata a discente, sive habeat contrariam opi­ nionem sive non. I, xxxix, 341 [21. — Quid com­ mune habeant petitiones et suppositiones; et in quo differant. I. xix, 162 [41. — Petitio, sicut et suppo­ sitio, exteriori ratione confirmari potest. I. xix, 161 [31. xxxix, 341 [2], — Dicit aliquid esse vel non esse. I, xix, 163 [5]. — Est propositio universalis vel particularis. I. xix, 165 [7]. Philosophia — Philosophia Rationalis. Vide Logica. — Philosophia Prima. Vide Metaphysica. Physica — Est de corpore mobili. I, xli, 362 [7]. Plato — Originem scientiae nostrae quomodo expli- · caverit. I. I, 8 (81. xxx, 254 (71. — Refutatur eius positio. I, xxx, 254 (71. — Formas naturales quid­ nam esse dixerit. I, i, 8 (8|. — Actio naturalium agentium qualis sit secundum Platonem, ibid. — Liber Menonis intitulatur ex nomine sui discipuli. 1, m, 23 [2|. — Eius argumentatio ibidem facta ad probandum conclusionem praecognosci simpliciter an­ tequam fiat syllogismus: veritas explicatur et dubi­ tatio solvitur. I, m, 23 [2], seqq. — Quid intellexerit per species seu ideas: quomodo has ponere coactus sit. I, xvi, 140 [61. xix, 166 [8]. —· Item, mathe­ matica separata posuit: quare. I, xix, 166 [81. — Platonici dicebant, praedicata substantialia significare essentias separatas, non vero id de quo praedicantur, nec aliquid eius: unde negabant accidentia quae sunt in individuis, convenire huiusmodi praedicatis. I, xxxm, 286 [91. — Solvitur haec dubitatio, ibid. — Species istae, si darentur, essent universales et im­ materiales, nobiliores rebus naturalibus, praemonstra­ tiones respectu earum, ibid. — Plato non distinxit inter unum, substantiam rei, et unum, principium numeri. I, xli, 359 [4], II, m, 441 [11], — Definit unum et punctum: dicit, ex puncto causari quanti­ tates continuas: has se habere ex appositione ad nu­ meros: et numeros esse formas magnitudinum. I, xli, 359 [41. — Secundum eius opinionem, omne quod delectatur movetur. I, xli, 370 [15], — Quo­ modo animam definiverit. II, ni, 441 (111. — Se­ cundum Platonem, vivere est quoddam moveri; sicut et sentire, sive cognoscere. II, m, 441 [111. — Posuit eamdem esse rationem unius et boni. II, v. 455 [5]. Plus — Esse in plus, quid significet. II, xm, 529 [31. Poetica — Continetur sub Inventiva, et pertinet ad Rationalem Philosophiam. Prooem., 6 (61. — Poetae est inducere ad aliquod virtuosum per aliquam decen­ tem repraesentationem, ibid. Porphyrius — Quomodo acceperit universale. I, xi, 91 [2], Positio — Definitur: Quod non contingit demonstrare, neque tamen qui doceri debet, necesse est mente con­ cipere, sive ei assentire. I, v, 49 (61. — Positiones sunt principia per se nota quibusdam tantum. I, v, 50 [7]. — Positio dividitur in positionem simpliciter, et suppositionem. I, v, 51 (81, 52 [91. — Positiones simpliciter dictae non significant esse vel non esse. I, v, 51 [81. — Vide Suppositio. Posteriorum Liber — Vide Analytica. Potentia — Quod est in potentia. Vide Generatio. Praecognitio — Vide Cognitio. Praedicamentum — Quae praedicantur non secun­ dum aliud subiectum. distinguuntur per decem prae­ dicamenta. I, xxxt, 260 [61. — Praedicari sicut prae­ dicamentum, idem est ac sicut substantiale praedi­ catum. I, xxxt, 267 [13], — Genera praedicamen­ torum sunt finita. I, xxxm, 283 (61. xxxiv, 295 [9], — Id quod est in uno praedicamento, non est in altero. I, xxvi, 219 [71. xxvn, 229 [9], — Nullum praedicamentum universaliter praedicatur de his quae communiter consequuntur ens. I, xxvn, 229 [91. — Praedicamentorum Liber ordinatur ad primam ope­ rationem intellectus. Prooem., 4 [4]. — In eo actum est de decem praedicamentis. I, xxxm, 283 [61. Praedicatum — Praedicatum conclusionis syllogismi de­ monstrativi dicitur propria passio. I, n, 14 [2], — Conclusioni praecognoscitur. I, Π, 14 [21. — Qua­ liter. I, Π, 15 [3], 17 (51. xvni, 157 [9], 158 [101. II, I, 415 [9]. — Praedicatum inesse subiecto conclu­ ditur demonstratione. I. n, 15 [3]. — Cognoscitur per actum apprehendentis quid est. I, n, 19 [7], — Per prius inest medio quam subiecto. I, v, 45 (2]. — Contingit praedicatum et subiectum non esse in eodem genere. I, xxvi, 219 [71. — Qualis sit modus consecutionis inter medium, praedicatum, et subie­ ctum. Π, XIX, 578 [41, seqq. — Praedicatum dicitur individualiter esse vel non esse in subiecto, quando non est medium per quod probetur propositio. I, xxvi, 217 [51. — Dici, seu praedicari singulariter, quid sit. II, xvi, 558 [71. — Praedicata in demon­ stratione sunt de omni, per se, et primo. I, ix, 78 |3J. — Haec sunt ex additione ad invicem, ibid. — 427 INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Dici de omni est per comparationem ad ea quae continentur sub subiecto. ibid. — Significat praedi­ catum inesse cuilibet eorum quae continentur sub subiecto; et sic commune est demonstratori et dia­ lectico. I Priorum. I, ix, 79 [4], — Vel super hoc addit quod praedicetur simpliciter, et secundum omne tempus; et sic a solo demonstratore accipitur. I, ix, 80 [51, 81 [6], xvi, 136 [21. 137 [3], — Praedi­ cata propositionum demonstrationis quomodo insint subiectis. I, x, 89 [81. xm, 111 [31. — Dici primo est per comparationem ad ea quae sunt priora sub­ iecto et continentia ipsum. I, ix, 78 [3]. — Omne quod primo praedicatur, praedicatur per se, sed non convertitur, ibid. — Dici primo est dici ut univer­ sale. ibid. — Et hoc est quando praedicatum dicitur de subiecto, ut de omni, et per se, et secundum quod ipsum. I, XI, 92 [31. — Ac proinde necessario inest subiecto. I, XI, 93 [41. — Dicitur hic universale se­ cundum quamdam adacquationem praedicati ad sub­ iectum. I, XI, 91 [2], — Multa universaliter (idest, de omni) praedicantur, quae non praedicantur per se, et secundum quod ipsa. I, XI, 92 [3J. — Per se, et secundum quod ipsum idem significant. I, XI, 94 , [5] — Praedicatum etiam debet primo demonstrari inesse subiecto. I, XI, 95 [6], 96 [71. — Dici per se est per respectum ad ipsum subiectum. I, ix, 78 [>]. — Per se aliquid praedicatur, quando subiectum vel aliquid eius, est causa eius quod attribuitur. I, x, 83 [2], — Omne quod per se praedicatur, universa­ liter praedicatur, sed non e converso. I, ix, 78 (31. — Primus modus dicendi per se est quando praedi­ catum est de definitione subiecti. I, x, 84 [3]. xxxv, 301 [4], — Huiusmodi praedicata sunt necessaria. I, xm, 110 [2], — Secundus modus est, quando sub­ iectum ponitur in definitione praedicati, ut causa materialis et proprium subiectum eiusdem. I, x, 85 [4] , xxxv, 301 [4]. — Si talia praedicata sint oppo­ sita, necesse est ut unum eorum, sub disiunctione, insit praedicato. I, x, 89 [81. xm, 110 [21. — Tertius modus est, quando unum ita est in se. ut non possit praedicari de aliquo ut de subiecto in quo sit: talis est modus existendi. non praedicandi. Ï, x, 87 [61. — Quartus modus est, quando subiectum, vel aliquid eius, se habet ut causa praedicati, sive efficiens, sive altera. I, x, 88 [71. xxvi, 214 [21. — Ultimi modi dicendi per se reducuntur ad duos priores. I, xxxv, 301 [41. — Praeter ea quae dicuntur per se, quaedam dicuntur secundum accidens. I. XIII, 110 [21. xxxi, 259 [5]. xxxm, 281 [41. — Talia dicuntur, vel ut subiectum de accidente, vel ut accidens de subiecto. vel ut accidens de accidente. I. xxxi, 259 (51. xxxin, 281 [41. — Differentia inter istos modos. ibid. — Omne quod praedicatur in quid, aut est genus, aut definitio significans essentiam. II, xm, 535 [9|. — Tale oportet quod semper et universa­ liter praedicetur. I, xxvn, 229 (9[. II, xm, 529 [31. — Et ex necessitate. II, xm, 534 [8]. — Etiam quod praedicatur ut proprium, universaliter praedicatur. I, xxvii, 229 [9J. — Non omne quod vere praedicatur de aliquo, praedicatur in eo quod quid est. II, iv, 447 [5] , — Quae praedicata neque sunt in definitione subiecti, neque habent subiectum in sua definitione, per accidens praedicantur. I, X, 86 [51. — Ea quae dicuntur de subiecto, sicut in eo existentia, sunt ac­ cidentia. I, x, 87 [6]. — Quae vero dicuntur de subiecto, sicut universalia de inferioribus, non sem­ per accidentia sunt. ibid. — Aliter dividitur praedi­ cari in simpliciter, seu per se, idest, non ratione al­ terius subiecti; et per accidens, idest. ratione alterius subiecti. I, x, 88 (71. xxxm. 282 [5], 285 [8], — Nihil simpliciter praedicatur de accidentibus, sed so­ lum per accidens: et quare. I, xxxm, 281 [4], 282 [51. xxxiv, 295 [91. — Praedicata per se, sic sum­ pta, et secundum decem praedicamenta distincta, in ---- 428 substantialia et accidentalia dividuntur. I, xxxm, 283· [6|. xxxiv, 295 (91. — Quod praedicatur ut substantia, praedicatur vel ut definitio, vel ut genus, vel ut differentia. 1, xxxm, 284 [71. xxxiv, 290 [41. — Quandoque suoiectum est convertibile cum prae­ dicato tali, quandoque est pars illius subiectiva. I, xxxm, 284 [71. — Praedicata accidentalia non signi­ ficant substantiam, sed dicuntur de aliquo subiecto, quod nec essentialiter est illud praedicatum, nec ali­ quid eius. I, xxxm, 285 [81. — Nullum accidens convertitur cum subiecto suo. I, xxxiv, 293 [71. — Quamvis illa quae non significant substantiam, sint accidentia, non tamen per accidens praedicantur. I. xxxm, 285 [8|. — Omnia accidentia praedicantur de his quae pertinent ad substantiam rei. I, xxxiv, 296 [10], Vide Plato. — Quid significet processus in infinitum in praedicatis. I, xxxi, 263 [91. — Quaestio de processu in infinitum non habet locum in pro­ positionibus, quarum praedicata et subiecta aequa­ liter de se invicem praedicantur. I, xxxi, 267 [13], — Quid sit processus in sursum, seu ascensus: quid processus in deorsum, seu descensus. I, xxxtt, 269 [21. — Circulatio in praedicatione. I, xxxiv, 289 [3]. — Non est processus in infinitum in praedicatis quidditativis. I, xxxm, 279 [2|. xxxiv, 291 [51, 295 (9J. — Logice ostenditur quod non est procedere in in­ finitum in praedicatis quibuscunque affirmativis, sive substantialibus sive accidentalibus; neque per mo­ dum circulationis, neque per modum rectitudinis in sursum, nec in deorsum. I, xxxiv, per tot. — Idem ostenditur analytice quoad praedicata per se in primo et secundo modo. I, xxxv, per tot. — Cf. Demonstratio. — Prius praedicatur de posteriori per se: posterius de priori per accidens. I, xxxiv, 296 (101. — Quae aeque praedicantur, di­ cuntur convertibilia. I, vm, 75 [91. xxiv, 204 [4]. xxxi, 267 [131. Vide Convertibilia. — Unum de uno praedicatur in simplici praedicatione. I, xxxm, 283 [61. xxxiv, 295 [91. — Si praedicatum non sit unum sed multa, non poterit simpliciter dici quid vel quale, sed forte quale quid. I, xxxm, 283· [6]. — Si multa praedicantur de uno, ita quod accipiantur in ratione unius praedicati, poterunt in infinitum praedicationes multiplicari, secundum infinitos modos combinandi praedicata ad invicem, ibid. — Non oportet ut illud quod praedicatur de duobus, quorum unum aut nullo modo aut non universaliter de alio praedicatur, insit utrique secundum aliquid commune, et hoc semper. I, xxxvi, 309 [2J, seqq. — Praedicatio uni­ versaliter sumpta pertinet communiter ad Logicam; praedicatio per se ad Analyticam. I, xxxv, 299 [21, 300 [31. Praemissae — Vide Principium. Praemonstrationes — Vide Plato. Praesens — Vide Nunc. Praeteritum — In praeteritis, tanto aliquid est po­ sterius in fieri, quanto est proximius praesenti nunc. II. xi, 517 [41. Primum — Vide Principium — Dici primo Vide Praedicatum. Principium — Idem videtur esse primum et princi­ pium. I, iv, 43 [161. — Primum et maximum in unoquoque genere est causa omnium quae sunt post. II Metaph. I, iv, 43 [161. — In quolibet genere oportet esse unum primum, quod est simplicissimum in genere illo, et mensura omnium quae sunt illius generis. X Metaph. I. xxxvi, 318 [111. — Secundum diversitatem generum oportet esse diversa principia indivisibilia. I, xxxvi, 318 [111. — Principia syllo­ gismi sunt propositiones; et primum eius principium est propositio simplicissima immediata, ibid. — Prae­ missae. seu principia, syllogismi sunt duae, maior et minor. I, n, 21 [9]. — Non sunt eadem principia omnium syllogismorum. I, xliii, 382 [11, seqq. — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Non possunt esse aliqua principia communia, cx qui­ bus solum omnia syllogizcntur. I, xliii, 387 [6). — — Diversorum generum subiectorum diversa sunt principia. I, xliii, 386 [51. 3·94 [131. — Oportet haec coassumere communibus ad concludendum, vel de­ monstrandum. I, xliii, 387 [6|, 392 [111. — Syllo­ gismus non procedit ex definitione syllogismi. II, v, 454 [41. — Est ex universalibus. I, xxn, 185 [6|. — In aliis syllogismis praeter demonstrationem opus non est ut syllogizetur ex necessariis: sufficit ut sint ex veris. I, xm, 112 [4], — Principia sunt univer­ salia et particularia. I, xxxvm, 338 [71. — Qui co­ gnoscit universale, cognoscit particulare in potentia, sed non c converso, ibid. — Sunt vera vel falsa. I. xliii, 383 [21. — Principia falsa quandoque sunt contraria, et incompossibilia. I, xliii, 385 [4J. — Sunt necessaria principia et contingentia. I Prior. I, xliii, 389 [8]. — Principja syllogismorum non sunt multum pauciora conclusionibus. I, xliii, 3-88 [7]. — Sunt infinita (seu indefinita). I. xliii, 388 [71. 389 [81. — Quomodo multiplicentur. I, xliii, 386 , [5) 388 [71. — Plurima eorum sunt etiam conclu­ siones. I, XXI, 175 [3], xliii, 386 [5], 388 [7]. — Principia syllogismorum demonstrativorum. Sunt illa quae, cum sint vera, non contingit ea demonstrare, vel simpliciter, vel in illa scientia in qua sunt prin­ cipia. I, xviil, 151 [31. xxt, 177 [51. — In quo con­ veniant cum non principiis, et in quo differant. I, xvm, 152 [4], 157 19]. — In talibus principiis, seu propositionibus per se notis, praedicatum est de ra­ tione subiecti. I, v, 50 [71. VII, 74 [81. — Divi­ duntur in per se notas quoad omnes, et non quoad omnes. I, v, 50 [71. — Sunt vel communia vel pro­ pria. I, xvm, 154 [61. — Seu, propositiones imme­ diatae primae et secundae. I, xliii, 392 [111. — Nempe, communes dignitates, et positiones seu sup­ positiones. I, v, 50 [6], seqq. xix, per tot. xxxi, 257 (31. — Quae sint principia communia ct pro­ pria, et quomodo accipiantur. I, xvm, 154 [61, seqq. — Dignitates sunt communes omnibus demonstra­ tionibus, et sunt eorum principia simpliciter; aliae propositiones sunt principia particularium demonstra­ tionum. I, xv, 130 [41. xxxvi, 314 (71. xliii, 394 (131. — Omnes scientiae communicant in principiis communibus, quatenus omnes utuntur eis, ut ex qui­ bus demonstrant, non autem ut de quibus, vel ut quod demonstrant. I, xx, 170 [41. — Quomodo Dialectica et Metaphysica eis utantur. I, xx, 171 [51, 172 [6]. — Principia scientiae immediata non sunt communia aliis scientiis diversi generis, nisi subie­ ctum unius contineatur sub subiecto alterius. I, xv, 130 [41. — Est impossibile et derisibile quod sint eadem principia unius scientiae, quae sunt alterius. I. xliii, 390 [91. — Quodlibet non demonstratur ex quolibet. I, xliii, 391 [101. — Tot sunt principia demonstrationum quot sunt termini ad quos statur. I. xxxvi, 312 (51. — Duo omnium prima principia, quae sint. I, xx, 167 [11. — Nulla demonstratio ac­ cipit principium contradictionis. I, xx, 168 [21. — Demonstratio ad impossibile accipit illud. De quo­ libet est affirmatio vel negatio vera. I, xx, 169 [31. — Non tamen semper, nec in sua universalitate, sed quantum sufficiens est in genere aliquo, ibid. — — Principia propria singularum scientiarum habent aliquod commune prius eis. I, xvil, 151 [3]. — Nempe, principia communia. I, xvn, 152 (41. — Habere aliquid prius (in eadem scientia) est contra rationem principii. I, xxxv, 307 [101. — Tam com­ munia quam alia principia demonstrationis sunt per se vera. I. xix, 160 [2], — Sed communia necesse est videri quod per se sint vera; et in hoc ab aliis distinguuntur. IV Metaph. I, xix, 160 [2], 161 [31. xx. 172 (61. xxvn, 223 (31. xliv, 402 [81. — Inte­ riori ratione communibus obviari non potest, sed so­ ~ 429 lum exteriori, quae est per vocem. I, xix. 161 [31. xxvit. 223 [3]. — Et secundum falsam quamdam imaginationeçi. IV Metaph. I, xxvn, 223 [31. — Principium quod non contingat idem esse et non esse, quidam ore negaverunt. I, xix. 161 [31. — Alia principia confirmari possunt aliqua argumenta­ tione. I, xix, 161 [31. — Principia prima et inane.diata sunt indemonstrabilia. I, vn, 62 [31. 64 [51. xix, 162 [4]. xx, 171 [5). xxxv. 307 [10], xli, 368 [13] , Π, II, 426 [9], — In demonstrativis dantur non solum indemonstrabilia affirmativa, quae scilicet affir­ mant essentiale praedicatum vel propriam passionem; sed et negativa quae talia negant. I, xxxvi, 304 [7], 305 [81. — Quomodo in affirmativis demonstrationibus utendum sit immediata propositione. I, xxxvi, 317 £10], 319 [121. — Item in negativis. I, xxxvi, 320 [131, 321 [14], 322 [151. — Propositio affirmativa universalis est principium proprium demonstrationis affirmativae, et universalis negativa negativae. I, xxxix, 347 [81. — In demonstrativis, principiorum et con­ clusionum est idem genus. I, xv, 131 [5], 132 [61. xliii, 390 [91, 394 [131. — Aut simpliciter, aut se­ cundum quid. I, xv, 131 [51. 132 [6]. — In demon­ stratione id quod accipitur, non est idipsurn quod concluditur, nec aliquid quod habeat eamdem ratio­ nem cum eo, et convertatur. II, v, 457 [7], — Prin­ cipia praecognoscuntur conclusioni. I, n, 14 [2]. — Non potest de eis praecognosci quid sunt, sed so­ lum quia vera sunt. I, II, 15 [31. xvm, 158 (101. — Cognoscuntur per actum componentis et dividentis. I, II, 19 [71. — Principia, aut omnia aut quaedam, nedum conclusioni praecognoscuntur, sed magis nobis nota sunt quam conclusio. 1, VI, 54 [21, 55 [31, 57 [5]. vn, 61 [2J. vm, 70 (31. — Quare dicatur, aut omnia aut quaedam. I, vi, 54 [21. — Si conclusio aliunde quam per demonstrationem esset nota, nihil prohiberet principia non esse magis nota conclu­ sione in via illa. I, vi, 58 (61. — Principia se habent ad conclusiones in demonstrativis, sicut causae activae in naturalibus ad suos effectus. II Phys. I, in, 22 (11. — De eis est cognitio certitudinaiis. I, vn, 64 (51, 65 (61. — Immo, nihil debet esse certius quam quod opposita principiis sint falsa. I, vi, 59 17]. — Co­ gnitio immediatorum est principium quoddam totius scientiae. I, vn, 67 [8]. — Est certior cognitione scicntifica. II, xx, 585 [41. — Cognoscuntur per cognitionem propriorum terminorum. I, vn, 67 (81. xx, 170 [41. Vide Dignitas, Positio. — Cognitio eorum pertinet ad intellectum, II, xx, 596 [15]. — Cognitioni principiorum praeexi­ stit in nobis potentia cognoscitiva, quae tamen non est certior cognitione principiorum. II, xx, 588 [7]. — Habitus principiorum cognoscitivi non praeexistunt in nobis quasi determinati et completi; neque fiunt de novo ab habitu praeexistente; sed fiunt in nobis a sensu praeexistente. II, xx,, 592 [111. — Cogno­ scuntur per inductionem. I, xxx, 252 (5). Π, xx, 595 [14] , — Pertinent ad habitus qui sunt semper veri. II, xx, 596 [151. — Iu disputatione contra negantes principia, oportet incipere a significatione nominum. IV Metaph. I, II, 17 [51. — Principia demonstra­ tionis simpliciter dictae sunt immediata, vel statim assumpta, vel ad quae devenitur per media aliqua. I Topic. I, iv, 41 [141. vu, 66 [7]. xxvi. 216 £4], xxvn, 231 [111. xxxvi, 219 171. xliii, 391 [10]. — Immediata secundum rei veritatem. I, xxxi, 258 [4], — Quare dicantur immediata. I, iv, 37 [10], — Sunt notiora, non solum quantum ad quid est, sed etiam quantum ad quia est. I, iv, 42 (151. — Notiora simpliciter, non solum quoad nos. I, iv, 42 [15], 43 [16]. vm, 71 [41, 71 bis [51. — Sunt necessaria. Prooem., 6 [6], ix, 77 (21. xm, 109 [11. seqq. xiv, 125 [6]. XLII, 373 [21. — Proprium est demonstrationis sim­ pliciter dictae, ex necessariis semper procedere. I, INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM ΧΠΙ. 112 (4). — Sunt per se. I, IX, 78 [31. xiv, 125 , [6] 126 [7). .xv, 128 [2], 132 [61. xvn, 143 IU. xx, 171 [7]. xxxi, 259 [5). xxxv, 300 [3], 305 [81. II, xix, 576 [2]. — Imo, per se primo. I, IX, 78 [31. — In quibus modis dicendi per se. I, ΧΠΙ, ill [3]. — Proprium est demonstrationis ut principia eius sint per se. I, xxxv, 299 [21. — Sunt universalia. I, iv, 43 [161. ix, 78 [31. xvi, 136 [21, 13-7 [31. XIX, 166 [8]. xxii, 187 [7], xxx, 251 [4], xxxvi, 314 [71. xxxix, 347 [81. — Non sunt extranea, sed propria. I, xm, 114 [6], xv, per tot. — Sunt sempiterna et non cor­ ruptibilia. I, xvi, 132 [41. — Sunt per se nota. II, v, 458 [81. — Quaedam etiam sunt vera ut frequen­ ter. I, xlii, 373· [21. — Qualia sint principia demon­ strationis quia. I, xxin, 194 [31, 195 [41. — Scientiae subalternatae accipiunt principia sua formalia a subalternantibus. I, xxv, 210 [41. — Principia syllogismi dialectici sunt solum probabilia. I, vm, 71 bis [51. — Sunt magis nobis nota. ibid. — Sunt maxime opinabilia. I, xxxi, 258 [41. — Habent medium, licet videantur non habere. Γ, xxxi, 258 [41. — Opus non est ut sint per se. I, xxxi, 259 [5], — Frequenter sunt per accidens. I, xxn, 191 [11]. — Principia sophistici syllogismi quandoque non sunt probabilia, etsi videantur talia esse. I, XIII, 115 [71. — Principia inductionis sunt singularia. I, xxn, 185 . [6] xxx, 251 [41. — Et sunt priora quoad nos. I, vm, 71 [4], Priorum Liber — Vide Analytic*. Prius — Prius tempore et prius natura. I, n, 20 [81. iv, 43 [16]. xxxix, 347 [81. — Prius, idest, a quo non convertitur consequentia essendi. I, xxxi, 267 [13]. — Priora in cognitione. Vide Cognitio. Privatio — Est in eodem genere cum contrario et contradictione. I, x, 89 [81. — Nihil aliud est quam negatio in subiecto determinato, ibid. — In priva­ tione et habitu, licet non sit medium circa determi­ natum subiectum. tamen est medium simpliciter; et hoc quod habent de immediatione. habent in quan­ tum participant aliquid de contradictione. I, v, 48 15). Probabile — Probabile, seu opinabile, dicitur, quod est magis notum vel sapientibus vel pluribus. I, vm, 71 bis [51. — Ex hoc quod aliquid sit probabile vel improbabile, non habetur quod sit primum vel non primum. I, xm, 114 [6], — Probabilitas propositio­ num generat opinionem vel fidem. Prooem., 6 [61. — Opinabile (seu probabile) differt a scibili. I, xliv, 395 [11. Problema — Quomodo differat a propositione. I, v, 46 (31. — Quaedam problcmaticae dubitationes redu­ cuntur, sicut in causam, ad defectum sensus. I, xlii, 381 [101. — Quaedam problemata conveniunt in eo quod est propter quid, quia habent eadem media, non simpliciter, sed genere, quae tamen diversis dif­ ferentiis di versificantur. II, xvn, 563 [41. — Alia conveniunt in eo quod est propter quid, quia habent diversa media quae ad invicem subordinantur. II, xvii, 564 [51. Processus — Processus in infinitum. Vide Demonstra­ tio, Praedicatum, Syllogismus. Proportio — Est habitudo unius quantitatis ad alteram. I, xn, 105 (81. — Proportionalitas est collatio dua­ rum proportionum: quot terminos habeat, ibid. ·— Permutata proportio quid sit; et quibus conveniat. ibid. Propositio — Est altera pars enunciationis, in qua praedicatur unum de uno. I. v, 46 [31. Vide Enun­ ciatio, Problema. — Quomodo differat ab interro­ gatione syllogistica. I, xxi, 174 (2). — Propositiones et instantiae quomodo sint eaedem. I, xxn, 185 [61. — Propositio demonstrativa accipit unam enunciatio­ nis partem determinate; dialectica vero utramlibet. I, v. 47 [4]. — Propositio inductiva. I, XXII, 185 [61. — Propositio est mediata vel immediata. I, v, 45 [2J. — Utraque definitur, ibid. — Immediata pro­ positio (sicut et mediata) est necessaria vel contin­ gens. I, xliv, 399 [51· — Propositio immediata di­ citur individua. I, xxix, 241 [21. —· Plura de im­ mediata propositione. Vide Principium. — Quandocunquc aliqua propositio est mediata, oportet quod priores ea sint propositiones ex quibus demonstratur. I, v. 45 [2], — Propositio est affirmativa vel nega­ tiva. I, xxxix, 344 [51. — Affirmativa significat esse. I, xxxix, 344 [5], — Est potior negativa. I, xxxix, 347 [81. — Et prior ea naturaliter, ibid. — Habet maiorem efficaciam ad syllogizandum quam negativa. I, xxxix, 345 [61. — Negativa significat non esse. I, xxxii, 274 [71. xxxix, 344 (51. — Negativa potest esse mediata vel immediata. I, xxvi, 217 [5], seqq. —· Tripliciter potest demonstrari negativa. I, xxxii, 274 [71, 275 [8], 276 [9]. — Falsa propositio aut est contraria verae, aut contradictoria. I, xxvn, 227 (71. — Quandonam propositio sit demonstrabilis. I, xxxiv, 297 [111. — Propositionem demonstrabilem non possumus melius cognoscere quam sciendo, ibid. — Si illam propositionem per quam alia nota est nescimus, neque melius cognoscimus quam sciendo, consequens est quod nec secundam propositionem sciamus, ibid. — De cognitione indemonstrabilium. Vide Principium. Proprium — Non omne quod est proprium alicui, per­ tinet ad essentiam eius. II, ni, 434 [41. Vide Acci­ dens. Prudentia — Est habitus intellectualis rectificans ratio­ nem circa agibilia, seu actus morales. I. xliv, 405 (11J. — Est semper ad verum, ibid. — Vide Intel­ lectus. Punctum — Est quoddam unum indivisibile in con­ tinuo, abstrahens secundum rationem a materia sen­ sibili. I. xli, 360 [5). — Se habet ex additione ad unitatem, ibid. — Est quoddam terminans et dividens lineam. II, x, 510 (7). — Idem punctum est terminus unius partis et principium alterius, ibid. — Duo pun­ cta non habent se consequenter in continuo. Π, XI, 515 [21. — Sunt infinita puncta potentialiter in linea. ibid. Pythagorici — Eorum opinio est, tonitruum fieri ad comminandum his qui sunt in tartaro. II, ix, 500 11U. Quaestio — De his quaestiones facimus, quae igno­ ramus. II, i, 408 [21. — Hinc sunt quatuor, scilicet, quia, propter quid, si est, et quid est. ibid. — Quo­ modo dividantur quaestiones in I Topic. II, I, 408 [21. — Sola enunciatio est quaeribilis. II, i, 409 [3], — Quaestio est simplex vel composita, ibid. — Sim­ plex est an sit vel quid sit. Π, I, 411 [51. — Compo­ sita est quia vel propter quid. II, 1, 409 [3Ί, 410 [41. — Omnes quaerunt medium seu causam. II, i, 414 [81, 416 [10], 417 [111. II, 418 [11. 419 [2], — Quando medium sentitur, nullus est quaestioni locus. II, I, 416 [10]. — Ea quae quaeruntur sunt univer­ salia. II, I, 417 (111. — Quaestio an sit. Cognoscere si est est cognoscere esse simpliciter. II, i, 412 [6], 413 (71. — Quomodo differat cognoscere si est a cognoscere quia est. ibid. — In quaestione si est, quomodo quaeratur an sit medium. II, i, 412 [6], 414 [81. — Antequam sciatur an sit. non possumus scire proprie quid sit. I, n, 17 [5], — Possumus scire an sit, non scientes perfecte quid sit. II, vn, 474 (51. — Et hoc vel per aliquod accidens eius, vel (quod in solis compositis contingit) per aliquid essentiae eius. II, vn, 475 [6], — Cognoscentes accidens, non vere (idest per se et absolute, cf. II, vm, 484 (6|) cognoscimus quia est de subiecto. H, vn, 476 (71. — Possumus simul scire si est et quid est; sed im- — 43° — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM possibile est cognoscere quid est, ignorato si est. II, vit, 474 [5], 476 [71. VIII, 484 [6]. — De penitus ignoto non possumus scire si est. II, vm, 484 [6], — Oportet intelligere quid significet nomen priusquam cognoscamus si sit. I, n, 17 [5]. — Possumus scire quia est, nescientes propter quid; possumus utrum­ que simul cognoscere; sed non possumus scire pro­ pter quid, nescientes quia est. II, vn, 474 [5). — Quaestio quid est. Idem est quaerere quid est et quaerere causam quaestionis an est. I, II, 17 [5], II, I, 411 [51. vn, 471 [21. — Qui quaerit quid sit, quaerit quid sit medium; non tamen ut medium. II, i, 412 [61, 414 [8]. — Vide Quod quid est. — Quaestio quia. Quaerere quia seu quia est ita, differt a quaerere quia est simpliciter, sicut in parte et sim­ pliciter. Π, I, 412 [61, 413 [7]. — In ea quaerimus utrum sit invenire medium ipsius quod quaerimus, an non. II, I, 412 [61, 414 [81. — Non tamen quaeritur medium ex forma quaestionis, vel sub ratione medii. ibid. — Quaestio propter quid. Quaestiones quid est et propter quid in idem redeunt subiecto, sed dif­ ferunt ratione. II, i, 414 [8], 417 [111. — Propter quid significat causam seu medium. I, xm, 116 [8]. xiv, 126 [7], xliv, 402 [81. II, Π, 418 [11. ix, 490 [11. — Idem est scire propter quid, et scire causam quaestionis quia est ita. II, I, 410 [41. VII, 471. [2J. — Qui quaerit propter quid, quaerit quid sit me­ dium, non tamen ut medium. II, I, 412 [61, 414 [8], — Scire propter quid differt a scire quia est ita. I, xxm, 192 [1], Vide Demonstratio. — Multoties qui sciunt propter quid, nesciunt quia ita est. I, xxv, 210 [4], — Ultimum propter quid scitur, quando pervenitur ad universale. I, xxxvm, 334 (31. — Quomodo oporteat investigare propter quid. II, xvn, per tot. Vide Medium. — Quaestio, principium, quid sit. I, xix, 162 [4). — Assumitur ut principium in­ demonstrabile in una scientia, etsi in alia possit de­ monstrari. ibid. Qualitas — Est accidens. I. xxxiv, 288 [2], 293 (7). 295 [9]. — Qualitates sensibiles afficiunt singulares quasdam substantias in determinato loco et tempore existentes. I, xlii, 376 [5], — Sunt obiectum sensus. ibid. Quantitas — Est accidens. I, xxxiv, 295 [91. — Con­ tinet sub se numeros, et lineas, et corpora, et tem­ pora. I. xii, 107 [81. — Continet etiam sub se alia, sicut orationem et ea quae dicuntur quantitates per accidens, ibid. — Quomodo illi conveniat commuta­ rim proportionari. ibid. — Quantitates incommen­ surabiles. I, iv, 40 [131. Quies — Vide Delectatio, Motus. Quod quid erat esse — Ostendere quod quid erat esse. est demonstrare essentiam rei. II. iv, 447 [5]. (Cf. II, V, 452 [2], 457 (71). — Est causa formalis. II, ix, 495 [61, 496 [71. Quod quid est — Est essentia rei. II. iv, 447 [5], — Haec supponitur esse essentia (seu quod quid est} uniuscuiusque, quae invenitur in individuis illius spe­ ciei finaliter. ex necessitate et universaliter. II, xm, 535 [91. — Quod quid est et esse non identificantur nisi in primo essendi principio. II, VI, 462 [31. — Est causa ipsius esse rei. II, VII, 472 [3]. — Qui scit quod quid est rei, scit rem illam esse, vel sal­ tem esse possibilem. II, vi, 461 [21, 463 [4], 469 [10). vn, 474 [5j. — Essentia cuiuslibet rei est una. II, vm, 484 [6). — Neutrum istorum, quid est et quia est, est pars alterius. II. n, 429 [12], — Quod quid est est proprium. II, m, 434 [4], 435 [5], — Quomodo praedicetur. Vide Praedicatum. — Quod quid est non est obiectum sensus, sed intellectus. III De Anima. I. XLII, 376 [51. II. v, 459 [9). — Constituitur ex genere et differentia. II. Xiv, 540 [5], — Investigantibus quod quid est. oportet accipere non solum genus, sed etiam differentiam. II. iv, 446 [4J. — Quod quid est cognoscitur per affirma­ tionem. I, xxvi, 215 [31. — Nullo modo proprie de­ monstratur vel syllogizatur quod quid est. II. vn. 478 (9J. vm, 484 (6). — Non per terminos conver­ tibiles. II, m, 438 [81, seqq. — Nec per viam divi­ sionis. II, iv, per tot. v, 458 |8]. — Quandoque per plures divisiones accipitur quod quid est. II, iv, 446 [41. — Sed non syllogistice. II, iv, 446 [41. 450 [8], — Nec accipiendo id quod requiritur ad quod quid est. II, v, per tot. — Nec per suppositionem; nempe, accipiendo quod quid est alterius rei. II, v. 456 [61, seqq. — Nec per inductionem. II, v, 459 [9J. — Neque potest demonstrari demonstratione sensus. II. v, 459 [91. — Rationes quaedam com­ munes quae probant impossibilitatem demonstrandi quod quid est. II. vi. — Potest logice probari quod quid est per aliud quid eiusdem rei. II, VII, 472 [31. 478 [91. — In quibus hoc contingat. II, vn, 472 [J·]. —■ Licet non demonstretur, potest accipi ex demon­ stratione. II, vn, 477 [81, 478 [91. vm, 488 [101. — Non tamen in omnibus, sed in habentibus cau­ sam. II, vm, 479 [1J, 489 [11]. — Sunt quaedam quorum quod quid est oportet accipere sicut imme­ diatum principium. II. vm. 479 [11. 481 [3]. — Supponendo de eis esse et quid est. II, vm. 479 (II. — Et in his, quod quid est debet manifestari alio modo quam per demonstrationem, ibid. — Ad co­ gnoscendum quid est alicuius rei, non est necesse cognoscere omnia alia entia in speciali. II, xv, 545 14). — Accidentia nullo modo se habent ad hoc ut cognoscamus (absolute et per se. Cf. II. vm, 484 ) [6] de re quid est. II. vn, 476 17). — Cognito ta­ men quia est per accidentia, facilius scire possumus quid est. Il, vn, 476 |7). — Sicut nos habemus ad cognoscendum quia est, ita nos habemus ad cogno­ scendum quid est. ibid. — Impossibile est cogno­ scere quid est, ignorato si est. II, vn. 474 [5]., 476 [71. vm, 484 [61. Cf. Quaestio. — Quod quid est proprie pertinet ad philosophiam primam. I, xvm, 569 [4], — Essentia, seu quod quid est, dicitur etiam substantia. Π, II, 427 [10]. — Quod quid est, idest definitio significans quod quid est. Vide Definitio. — Quod quid est ut causa probativa. Vide Medium. R Ratio — Ratio est interior, scilicet facultas in anima; I i | I ' — 4SI vel exterior, idest argumentatio. I, xix, 161 [31. —· Ratio interior. Tres sunt eius actus; quorum duo sunt rationis inquafitum est intellectus quidem, tertius est secundum id quod est rationi proprium. Prooem., 4 [4], — Rationis solum est procedere ex uno in aliud. I, I, 9 [91. — Actus eius similes sunt aliquo modo actibus naturae. Prooem., 5 [51. — Unde, triplex diversitas in eis repetitur, relate ad veritatis acqui­ sitionem. ibid. — In secundo processu (ad veritatem acquirendam) gradus inveniuntur; scilicet, fides vel opinio, suspicio, et existimatio ex mera repraesenta­ tione. Prooem., 6 [6J. — Ratio non solum dirigere po­ test inferiorum partium actus, sed etiam actus sui directiva est. Prooem., 1 (11. — Ratio non operatur nisi in­ tendens finem. II, ix, 502 [13], — In illis quae fiunt per rationem, quaedam talia sunt quae nunquam fiunt a casu, nec etiam unquam possunt fieri ex ne­ cessitate naturae, sed semper fiunt propter finem : quaedam possunt fieri quandoque a fortuna; et hoc maxime contingit in his in quibus aliquid fit sic et aliter, ibid. — Ratio ut significat potentiam quam­ dam. pertinet ad considerationem naturalem. De Ani­ ma. I, xliv, 405 [11]. — Ratio, habitus, pertinet ad deductionem principiorum in conclusiones. I, xliv, 405 [111. — Recipit veritatem et falsitatem. II, XX, 596 [151. — Ratio, idest oratio. Vide Oratio. INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Responsio — In qualibet scientia sunt responsiones; sed dc his solum quae sunt secundum illam scien­ tiam. I. xxi, 178 [61. — Ad eamdem scientiam per­ tinet interrogatio et responsio, ibid. Rhetorica — Pertinet ad partem Logicae quae Inventiva dicitur. Prooem., 6 [61. — Ad quid deserviat, ibid. — Per rhetoricas disputationes non acquiritur scien­ tia. I, I, 9 [9]. — Quomodo in eis fiat persuasio. I, I, 12 [121. S Sapientia — Est habitus cognoscitivus rectificans ra­ tionem circa causas altissimas. VI Ethic. I, XLIV, 405 [11]. — Continet sub se scientiam et intellectum. IV Ethic. II, xx, 596 [15], — Est quaedam scientia et caput scientiarum, ibid. — Est semper ad verum. I, XLIV, 405 (111. II, xx, 596 (15J. Scientia — Scire est duplex, simpliciter seu per se, et secundum quid seu per accidens. I, IV, 31 [4], — Scire simpliciter est scire rem in seipsa: scire secun­ dum quid est scire rem in alio; et hoc tribus modis contingit, ibid. — Vide Cognitio. — ' Scientia sim­ pliciter sumpta, et in sensu perfecto, est: 1°, Co­ gnitio rei perfecta; ideoque cognitio eius causae ut ad effectum applicatae: 2-, cognitio actualis: 3’, et certa; ideoque cognitio rei necessariae. I, iv, 32 [51, 33 [6], 34 [7J. — Sola enunciatio est scibilis. II, i, 409 [31 — Scientia est conclusionum. I, iv, 36 [9], et pluries habetur. — Conclusionum, nempe, in qui­ bus passiones praedicantur de propriis subiectis. I, x. 89 [81. — Est cognitio per demonstrationem acqui­ sita. I, iv, 36 [9], et pluries habetur. — Est ex prin­ cipiis propriis. I, xvm, 149 [11. xxi, 174 [2]. — Ex necessariis. I, xliv, 396 [2J. — Principia eius debent esse proxima his quae demonstrantur, vel proxima primis principiis indemonstrabilibus. I, xvm, 149 [11. — Est per causam et propter quid. I, xxxvm, 333 [21. — Per causam nempe universalem. I, xlii, 379 [81. — Est ex principiis primis. I, xli, 363 [81. — Quomodo scientia non sit principium scientiae. II, xx, 596 (15). — Non est uniuscuiusque scientiae de­ monstrare principia sua propria. I, xvn, 146 [41. xvm, 151 [31. xxt, 177 [5]. — Nisi accipiendo principia alte­ rius. I, xxi, 177 [51. — Obiectum eius est necessa­ rium. I, iv, 32 (51. 34 [71. xm, 109 [11. xliv, 397 (31. Π, XX, 584 [4], 592 [11]. — Et universale. I. XLII, 378 [71, 381 (101. xliv, 396 [21. II, I, 592 [11]. — Non datur scientia de singularibus pertinentibus ad sensum. I, xlii, 376 [5], seqq. xliv, 396 [21. — In sciendo intelligimus omnia singularia simul in universali. I, xlii, 381 [10]. — Non est corruptibi­ lium, loquendo simpliciter, sed solum secundum ac­ cidens. I, xvi, 136 [2]. — Est eorum quae sunt sicut frequenter: quomodo. I. xlii, 374 (31. — Talis scien­ tia deficit quoad certitudinem demonstrationis a scien­ tiis quae sunt de necessariis absolute. II, xn, 525 [51. — Non potest esse de co quod est a fortuna. I, xlii, 373 [21. — Non est nisi veri. VI Ethic. I, iv, 40 (131. xliv, 405 [111. II, XX, 596 (151. — Erro­ neum est dicere nullius rei dari scientiam. II, vn, 471 (21. seqq. — Non datur scientia non entium. I, iv, 40 (131. — Non est de significatione nomi­ num. II. vt, 468 [9j. — Genus subiectum, communes dignitates, et passiones sunt in qualibet scientia na­ turaliter supponenda. I, xvm, 157 19). 158 [10]. ■— Processus scientiae est quasi motus rationis. I, xli. 362 (7), 363 [8). — Quid sit eius finis seu ter­ minus. I, xli, 362 [71. 364 [9). — Est per decursum a principiis ad conclusionem. I, xxxvt, 318 [111. — Eius unum et indivisibile quid sit. ibid. — Scientia est potior sensu, et qualibet alia cognitione quae est de rebus habentibus causam. I. xlii, 379 [81. — Scientia differt ab opinione, et scibile ab opinabili. I. xliv, 395 [1], seqq. Vide Opinio. — Quomodo differat ab aliis habitibus cognoscitivis. I, xliv, 405 [11], seqq. — Non latet habentem. II, xx, 585 [4]. — Quatuor modi quibus amittitur. I, xm, 117 [91. — Nullum aliud genus cognitionis, quam intellectus, est certius scientia. II, xx, 596 [15], — Certitudi­ nem habet ex intelligentia principiorum. I, xlii, 380 (91. — Tres modi quibus una scientia est alia certior. I. xli, 357 [21, 358 [3], 359 [41. — Scientia de causa est certior illa quae est de effectu; et scientia de forma est certior ilia quae est de materia. I, xli. 360 [51. — Est determinate unius secundum certitu­ dinem. I, xlii, 380 [91. — Scientia dicitur una ex hoc quod est unius generis subiecti. I, xli, 362 [7], — Unius nempe formaliter. I, xli, 366 [11]. — Di­ versitas scientiarum sumitur ex diversitate principio­ rum, in aliquo genere scibili. I, xli, 367 [121, 368 [131. — Una scientia est sub altera dupliciter; vel quia subiectum unius est species subiecti superioris scientiae, vel quia subiectum inferioris comparatur ad subiectum superioris sicut materiale ad formale. I, xxv, 208 [21. — Scientiae quarum una est sub al­ tera in hoc secundo sensu, sunt fere univocae ad invicem. I, xxv, 209 [3]. — In iis, superiores subal­ ternantes demonstrant propter quid, seu principia formalia inferiorum, quae ideo accipiunt propter quid a subalternantibus, et applicant ad cognoscendum quia proprii subiecti. I, xxv, 210 (41. — Scientia subalternata separatim scit quia, nesciens propter quid. I, xli, 357 [2]. — Eadem ratione scientia inferior, quatenus est subalternans respectu alterius scientiae, demonstrat propter quid huius inferioris. I, xxv, 211 [5] . — In speculativis scientiis, nihil aliud quaeritur quam cognitio generis subiecti: in practicis, finis est constructio subiecti. I, xli, 362 [71. — Scientiae speculativae non sunt de essentiis substantiarum se­ paratarum. I, xli, 363 (81. Cf. Substantia. — Rei quae non habet principia priora, non est scientia. I, XLI, 363 (8). — Una scientia communior est quam alia. I, xli, 362 [71. — Scientia communis. Vide Dialectica, Metaphysica. — Rationalis scien­ tia. Vide Logica. — Est etiam scire (minus proprie) per effectum. I, iv, 35 (8). xxiii, 195 [4], seqq. — Sumitur scientia quandoque pro cognitione qualibet certitudinali. I, vn, 65 [6J. — Hoc sensu sumpta, datur scientia principiorum indemonstrabilium. I, iv, 35 [81. vn, 64 [5]. — Potest acquiri vel demonstra­ tione vel inductione. I, xxx, 251 [4], — Certae exi­ stimationes, quare scientiae vocentur. I, xlii, 380 [9]. Sensus — Cognoscit aliquid tale et non hoc. I, xlii, 376 [5]. — Sensibiles qualitates sunt eius obiectum. ibid. — Non substantiae vel quidditates. III De Anima. I. XLII, 376 [51. II, v, 459 [9], — Id quod sentitur est hoc aliquid: et est alicubi et nunc. I, xlii, 376 (5J. — Sensus est singularium. I, xxx, 253 [6] . xliii, 388 (71. II, i, 417 [11]. — Ea directe cognoscit. I, xxxvm, 339 [8], — Non apprehendit universale. I, xliii, 388 [7], 389 [81. — Sed sentiendo particulare, statim accidit ut sciamus universale. II, i, 417 [11], — Singulare sentitur proprie et per se, sed tamen sensus est quodammodo etiam ipsius uni­ versalis. II, xx. 595 [141. — Sensibilia in particulari sunt corruptibilia: in universali tamen quamdam sempiternitatem habent. I. xvi, 557 [61, 558 (71. — Qualis sit demonstratio sensus. II. v, 459 [91. — Nulla est deceptio in iis quae demonstrantur ad sen­ sum. I, xxii, 184 [51. — Est determinate unius quan­ tum ad certitudinem. I, xlii, 380 [91. — Quae per sensum cognoscuntur, sunt prima in cognitione no­ stra. I, iv. 43 [16], xlii, 372 [11. — Sunt etiam notiora quoad nos. I. iv, 43 (161. — Sensitiva co­ gnitio praecedit in nobis intellectivam, ibid. — Non acquiritur ex praecedenti cognitione. I. I, 9 [91. — Error sensismi excluditur. I, xliii, 388 [7]. — Im- — 432 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM possibile est per sensum cognoscere aliquid demon­ strabile. nisi forte aequivoce utamur nomine sensus. I, xlii, 380 (9). — Si alicui deficiat aliquis sensus, et semper illi defuerit, deficit scientia ei propriorum sensibilium illius sensus. I, xxx, 249 (2], 253 16], — Sentire, seu cognoscere. Vide Plato. Simile — Non oportet quod id quod est simi>e quoad unum, sit simile quoad omnia. II. xvi, 559 18). Singulare -— Late sumptum, potest accipi pro quo­ libet inferiori. I. XII, 100 [3]. II. xvi, 557 [6], — Stricte loquendo, individuum speciei designat, ibid. — Tale singulare non dicitur de subiecto. I, II, 21 [9]. xxxiv, 291 [5]. — Inter singularia et speciem specialissimam nullum medium potest inveniri. I, II, 21 [9J. xxxvi, 314 (71. — Quo sensu dicatur quod semper habeant notitiam sui universalis. I, II, 21 (91. — Singularia sunt manifesta quantum ad sensum. I. I, 11 (111. iv, 43 [16]. — Sunt proxima sensui. I. iv, 42 (151. — Sunt priora et notiora quoad nos, et posteriora simpliciter. I, rv, 42 [15], 43 [16]. vin, 70 (4]. — Vide Sensus. — Quaedam singularia con­ tingit esse omnino ignota: quomodo. I. xxx, 253 [6]. — Ordo singularis ad universale simpliciter, est se­ cundum ordinem sensitivae et intellectivae cognitionis. I, IV. 43 (161. — Qualiter singularia opponantur uni­ versalibus. I, iv, 42 (15). Solertia — Est quaedam subtilis et facilis coniecturatio medii propter quod aliquid evenit, et hoc quando non habet magnum tempus ad perspiciendum vel deliberandum. I, xliv, 406 (121. — Habitus iste contingit ex naturali aptitudine et ex exercitio, ibid. — In omnibus habitibus intellectualibus potest esse solertia. ibid. Sophistae — Quare sic dicantur. I. xm. 114 [6], 115 [71. — Duo genera sophistarum. I, xm, 115 (71- — Exemplum modi arguendi sophistarum. I, iv, 31 [41. — Syllogismus sophisticus. Vide Syllogismus. Sophistica — Pars Logicae. Prooem.. 6 [6]. — Cuinam rationis processui deserviat, ibid. — De ea agitur in libro Elenchorum, ibid. Spatium — Quid intelligatur per spatia immediata. I. xxxv, 307 [10). xxxvi, 258 (4). Species — Genus ponitur in definitione speciei. I, XXVIII. 234 [2]. — Omnes differentiae superiorum generum pertinent ad quod quid est alicuius speciei. II, xiv, 125 [6], — In eadem specie sunt multae differentiae accidentales, quae non diversificant sub­ stantiam speciei, nec per se insunt. II, xv, 544 [3]. — Cuiuslibet speciei est propria forma, quae nulli alii convenit. II, XII, 526 [61. — Quomodo notificetur forma speciei. II. xm, 533 (7). — Accidentia speciei. Vide Accidens. — Species dividitur in di­ versa individua per divisionem materiae. I, xn, 100 (3|. — Quomodo contingat unum solum individuum inveniri in una specie, ibid. — Species communis est omnibus, et conservatur per generationem. L xxxvn, 228 [81. — Species specialissima non praedicatur de singulari per aliquod medium. I. Π. 21 [9]. xxxvi, 219 [71. — Species, idest formalia principia. I. xxv, 210 [4]. — Species, seu ideae. Vide Plato. — Multa sunt innominata in speciebus. II, xm. 535 (91. Subiectum — Subiectum fit hoc quod praedicatur de ipso sicut de subiecto, vel secundum totum vel se­ cundum partem. I. xxxm, 281 |4[. — Subiectum est causa propriae passionis. I, xxxvm, 333 (21. II. vu, 477 [81. — Ultimum, seu particularissimum subiectum quid sit. I, xxxi, 261 [71. xxxil, 273 [6], 276 [9). — Primum seu universalissimum quid sit. I. xxxii, 273 [6|. — Subiectum conclusionis est minor terminus in syllogismo. I, xv, 132 [6|. xxvi, 214 [21. —■ Sub­ iecto conclusionis per prius inest medium quam prae­ dicatum. I. v. 45 [21. — Modus consequentiae inter subiectum. praedicatum, et medium in demonstra­ tione. 11, xix, 162 [4]. — Subiectum conclusionis debet praecognosci quoad quid est et quia est. I, n, 14 [2], 15 [31, 18 [6], — Cognoscitur per actum apprehendentis quod quid est. I. n, 19 [71. — Sub­ iectum, seu genus subiectum scientiae, est cuius pro­ priae passiones et per se accidentia demonstrantur. I, xv, 129 [31. — Est terminus scientiae. I, XLI, 362 (71. — Est necessarium ad demonstrationem, ibid. — Duae conditiones generis subiecti. I. xli, 363 [8], 364 [91. xm, 373 [11. — Duplices partes habere po­ test. I, xli, 364 [9]. — Unitas eius formalis unde desumatur. I. xli, 366 [111. — Unius unius generis subiecti est communior quam unitas alterius. I, xli, 362 [7). — Genera scibilium secundum diversos mo­ dos cognoscibilitatis distinguuntur. I, xli, 367 [121. Sunt diversa genera subiecu diversarum scientiarum. I. xv, 130 [4], 132 [6J. XLHI, 393 [131. — Genus subiectum inferioris scientiae est alterum a genere subiecto superioris. I. xvu, 145 [3], — In demon­ stratione non est transitus de genere in genus. I. xv, 131 (5], — Est unum genus vel simpliciter vel se­ cundum quid, circa quod sunt principia et conclu­ siones. ibid. — Quid sit genus unum simpliciter, et genus unum secundum quid. Ibid. — Subiectum in demonstratione debet supponi, quoad quid est et quia est. I, xvill, 157 (9], 158 (101. — Est unum ex propriis principiis demonstrationis. I, xvin, 157 (91. — Quare non semper fiat mentio de genere sub­ iecto, quod supponatur esse. I, xvm, 158 (10). — Nulla scientia demonstrat aliquid de subiecto alterius, nisi agatur de scientiis quarum una est sub altera. I, xv. 133 (7). — De proprio subiecto scientia non probat nisi accidentia eiusdem generis cum subiecto. I, xv,- 134 [8|. — In scientiis quae sunt de acciden­ tibus, nihil prohibet id quod accipitur ut subiectum respectu unius, accipi ut passionem respectu ante­ rioris. ibid. — Tamen et in illis est devenire ad ali­ quod primum, quod non accipitur ut passio. I, u, 17 [51. — Subiectum sumitur quandoque pro materia sensibili. I, xxv, 210 [41. xli, 357 [2]. Substantia — Primae substantiae significant hoc ali­ quid. I, x, 87 (61. xlii, 376 (5], — Sunt per se. I, X, 87 (61. — Substantia media. I, xxxiv, 291 [51. — Substantia universalis, ibid. — Soli substantiae convenit proprie ratio subiecti. I, xxxiv, 288 12). — Substantia non est obiectum sensus. I, xlii, 376 [51. Cf. Sensus. — Substantiae separatae transcen­ dunt sensibilia. I, xxx, 254 (71. — Non possumus in hac vita eas cognoscere intelligendo quidditates earum. I, xxx, 254 [7], xli, 363 (81. — Quid de eis scire possimus. I, xli, 363 [81. — Intelligibiles sunt per seipsas ab intellectu ad hoc proportionato : non cognoscuntur per priora, ibid. — Possumus intelligere partem essentiae substantiae compositae: sed sub­ stantia simplex intelligitur tota simul. IX Metaph. II. vn. 475 (6). — Substantia quandoque sumitur pro essentia. I, x, 84 [31. II, II, 427 [101. Suppositio — Ut propositio immediata, est ea quae non potest probari nisi per principia alterius scientiae. I, v, 50 (71. xix, 162 [4]. xxxix, 341 [21. — Ut principium syllogismi, est positio quae accipit alteram partem enunciationis, scilicet affirmationem vel ne­ gationem. I, v, 51 [81. — Quomodo differat sup­ positio a petitione. I. xix, 162 [4]. xxxix, 341 [21. — Quomodo differat a quaestione. I, xix, 162 [4], — Quomodo differat a definitione. I, xix, 163 (51. 165 [71. — Suppositio exteriori ratione confirmari potest. I, xix, 160 [21. Suspicio — Quid sit. Prooem., 6 [6], — Ad eam ordi­ natur Rhetorica, ibid. Syllogismus — Omnis syllogismus probat aliquid de aliquo per aliquod medium. II, m, 434 [41. — Constat ex tribus terminis et duabus propositionibus ad minus. I Prior. I. n, 21 [91. vm, 74 (81. xxxi, 256 [21, 257 [31. II, ix, 493 [41. — In eo accipitur — 433 — .•8 - In lib. Peri herm. INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Item, in secunda figura. I. xxvni. 237 [5[. 238 [61, cognitio alicuius universalis ab aliis universalibus no­ 239 [71. — Syllogismus negativus falsus, quando fit tis. I, i, 11 [111. — Qualia sint principia eius. Vide in propositionibus mediatis, si accipiatur medium pro­ Principium. — De conclusione. Vide Conclusio. — prium. non potest esse utrasque esse falsas, sed so­ De medio. Vide Medium. — Altera praemissarum lum maiorem. I. xxix, 241 (2[. — Idem dicendum ad minus debet esse universalis. I, n. 21 [9). vm, , si fiat ex medio extraneo simili proprio. I. xxix. 75 [9]. — Si una sit particularis,conclusio non erit | 242 [31. — Ex medio extraneo dissimili, in prima universalis. I. vm, 75 [9]. xvi, 137 (3). — Ex dua­ figura, non fit per utrasque falsas, nisi in uno casu. bus negativis nihilconcluditur. I Prior. I, vm, 75 I, xxix, 243 [41. — Minor tamen potest esse falsa. [9]. xxxix, 345 [61, 346 [71. — Ex duabus affirma­ ibid. — In secunda figura, utraque non potest esse tivis non concluditur negativa. I, vm,75 [9]. — totaliter falsa. I, xxix, 244 [51. — Syllogismus affir­ Ex veris semper concluditur verum. I, XIII, 118 [10). mativus falsus in propositionibus mediatis, si accipia­ xliii, 384 [31. — Conclusio falsa concluditur ex tur medium proprium, non potest habere utrasque falsis. I, xliii, 384 |3J. — Quomodo contingat sylfalsas. I, xxix. 245 [61. Idem dicendum si me­ logizarc verum ex falsis. I, xlii, 374 [3], — Neces­ dium sit non proprium, sed eiusdem ordinis. I. xxix, sarium potest syllogizari, licet non possit sciri, ex 246 [7]. — Si medium sit extraneum, tunc syllogi­ non necessariis. I. ix. 77 [21. xm, 112 [41. 116 [8], smus potest fieri ex utraque falsa, vel ex alterutra. 117 [91. 118 [101, 119 [111. xlii, 381 [10]. — Ex 1, xxix, 247 [8]. duabus necessariis semper sequitur necessarium. 1 Prior. I. xm, 118 [101. xlii, 373 (2). — Ex veris ut frequenter, sequitur verum ut frequenter: nunquam T verum ut in paucioribus. I, XLII, 381 [10]. — Ex praemissis contingentibus non est necessitas absoluta T empus — De eis tractatur in naturali philosophia vel consequentis, sed necessitas consequentiae. I. xiv, astrologia, ibid. — Cf. Futurum, Nunc, Praeter­ 124 [5|. — Syllogismi qui sunt ex eisdem principiis, itum. convcniut ve) in medio, vel in sursum ascendendo Terminus — Terminus, idest definitio. II. vi. 464 [51. versus maiorem extremitatem, vel deorsum descen­ Topica — Topica sive Dialectica. Prooem.. 6 [6], Vide dendo versus minorem extremitatem. I, xliii. 385 Dialectica. — Topicorum liber tractat de syllogismo 15). — Non datur processus in infinitum in syllo­ dialectico, ibid. gismis. neque quantum ad media, neque quantum ad T otum — In toto sunt in potentia partes. I. xxXvm, extrema. I, xxxm et xxxiv, per tot. xliv, 399 [5]. 338 [7]. — Idem respectu eiusdem esse partem et Cf. Demonstratio, Praedicatum. — Syilogizans non totum est impossibile. I, xxxiv. 292 [6], — Quanproponit utramque partem enunciationis. I. v, 46 docunque in mathematicis demonstratur aliquid de [3]. — Propositiones syllogismi ponuntur in genere toto per partes, est demonstratio per causam mate­ causae efficientis. II Phys. I, m, 22 (11. — Virtua­ rialem. II. ix, 494 [5]. liter continent conclusionem, ibid. — Syilogizans re­ T ransmutari — Eiusdem est transmutari et quiescere. spicit ad definitionem syllogismi, sicut artifex ad re­ I. xli, 370 [15], gulam artis. II, v, 454 [4], — Per viam divisionis nihil syllogistice probatur. I Prior. II. iv, 444 [2]. — Syllogismus est affirmativus vel negativus. I, xxxi, U 256 |2|. II. n, 421 [4], — Qualis sit uterque. I. xxxi. 256 [2[. — Est universalis vel particularis. II, n, Universale — Potest accipi ut unum pluribus commu­ 421 [4). — Verus vel falsus. I. xliii, 383 [2|. — ne. vel secundum quamdam adaequationem praedi­ Syllogismus demonstrativus. Vide Demonstratio. — cati ad subiectum. I, xi, 91 [21. — Universale (in Syllogismus dialecticus. Ex qualibus principiis pro­ primo sensu) accipitur in consideratione intellectus cedat: tendit ad faciendam opinionem. I, xxxi, 258 ut unum secundum se: sed non oportet opinari quod (4[. — Quo sensu dicatur sophisticus. I, xm, 115 sit unum praeter multa existens. I. xxxvu. 331 19]. [71. — Potest esse circularis. I. vm, 71 bis [5]. — II. XX. 592 (111. — Non est aliquid praeter singu­ Potest esse falsus ex parte formae, et ex parte ma­ laria. VII Metaph. I. xxxvu, 328 [6], — Non prae­ teriae. I, xxii, 181 [2], xxvn, 227 [7]. — Vide Me­ dicatur aequivoce de suis particularibus. I. xxxvu, dium, Principium. — Syllogismus sophisticus in stri­ 329 [7]. — Secundum esse, est in omnibus singula­ cto sensu, qualis sit. I. xm. 115 [7], — Syllogismus ribus unum et idem, non numero, sed secundum ra­ per signa. I, xiv, 126 (71. — Syllogismus circularis. tionem speciei. II, xx, 592 [11]. — Est semper et Quid sit. I, vm, 69 [21. — Utrum detur in demon­ ubique. I. xlii, 376 [5], — Hoc intelligendum est strativis. Vide Demonstratio. — An in dialecticis. per modum negationis. I, xlii. 377 [6]. — Ratio Vide supra. — Syllogismus ignorantiae. Qualis igno­ universalis est incorruptibilis. I, xxxvu, 330 [8]. — rantia fiat per syllogismum. I, xxvn. 222 [2], — Quanto magis proceditur versus universalia, tanto Accidit per eum decipi, vel quia peccat in materia, magis itur in aliquid simplex. I, xxxvui, 335 vel quia peccat in forma. I Topic. I, xxii. 181 [21. [4]. — Ratio universalis sumitur ex parte for­ — Syllogismus qui peccat in forma, est paralogismus: mae. ibid. — Non est necesse de quocunque uni­ quid significet paralogismus. ibid. — Paralogismus in versali. quod insit universaliter omnibus quae sunt. demonstrativis. Vide Demonstratio. — In dialecticis. I. xxvn, 229 [9]. — Duplex oppositio inter univer­ Vide supra. — In syllogismo deceptionem causante salia et singularia. I. iv, 42 [15]. —- Universalia sunt contingit quandoque utrasque propositiones esse falsas, priora et notiora simpliciter, non quoad nos. ibid. quandoque alteram tantum. I, xxvn, 228 [8], seqq. — Quo sensu dicatur in I Phys. ea esse priora quoad — Syllogismus ignorantiae potest concludere affirma­ nos. et posteriora secundum naturam. I, iv, 43 [16], tivam contrariam negativae immediatae, vel ex dua­ — Universalia quantum ad id quod rationis est, bus falsis contrariis veris, vel ex duabus falsis con­ sunt magis entia quam particularia; non autem quan­ tradictoriis veris. I. xxvn, 228 [81. 229 [91. — Vel ex una falsa et altera vera. I, xxvn, 230 [10], 231 i tum ad naturalem subsistentiam. I, xxxvu. 330 [8]. — Particularia sunt in universali in potentia. I. [111. — Tamen, nonnisi in prima figura. I. xxvn, xxxvui, 338 (7[. — Considerantes universale, multei­ 232 [12|. — Potest concludere negativam falsam con­ ties nesciunt quaedam singularia, quia non intendunt trariam affirmativae immediatae, in prima figura, ex per considerationem. I. xxv. 210 [4|. — Qui habet utrisque falsis. I. xxvni. 234 [2]. — Vel ex altera cognitionem dc universali, cognoscit etiam particu­ falsa et altera vera. I, xxvni, 235 [31, 236 [4]. — — 434 — INDEX ALPHABETICUS RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM lare, dummodo sciat quod sub universali contineatur. I, xxxvm, 336 (5], — Qui cognoscit propositionem universalem, cognoscit particularem in potentia. I, xxxvm, 338 17]. — Qui cognoscit in particulari, non propter hoc cognoscit in universali, nec in actu, nec in potentia, ibid. — Universale non cadit sub sensu. I. xxx, 251 [4], xlii, 376 [5], 377 [61. 378 [7], — Ab intellectu cognoscitur. I. iv, 43 [161. xxxvm, 339 (81. — Impossibile est universalia specuiari abs­ que inductione. I. xxx, 251 [41. 252 [5]. — Ex pluribus singularibus visis, in quibus multoties con­ sideratis invenitur idem accidere, accipimus univer­ salem cognitionem. I, xlii, 378 [7], II, xx, 592 |1U. — Accipitur ex experientia singularium. I, xxx, 251 [4]. II. xx, 592 [111. — Tunc accipitur a singula­ ribus, quando unum in quo non differunt, accipitur, sive pertineat ad essentiam, sive non. II. xx, 594 [131. — Quomodo possit intellectus accipere ex sensu universale. II, xx, 595 (141. — Abstrahitur a sin­ gularibus per intellectum agentem, et eius cognitio suscipitur ab intellectu possibili, II, xx, 583 [21. — Ex experimento et universali quiescente in anima, est principium artis et scientiae. II. xx, 592 [11], — Quare universale dicatur quiescens in anima, ibid. — In universalibus (acceptis pro magis communibus) magis latent aequivocationes quam in singularibus (idest minus communibus). II, xvt, 557 [6], — Uni­ versale acceptum secundum adaequationem praedicati ad subiectum. quale sit. Vide Praedicatum. — Mul­ toties videtur demonstrari, et non demonstratur. I, xn. 99 [2], — Tripliciter contingit decipi circa eius acceptionem. 1. xn, 100 [3], seqq. — Cognitis infe­ rioribus alicuius universalis, non propterea cognosci­ tur universale secundum seipsum. I.· xn. 106 [9], 107 [101. — Quid sit cognoscere universale secun­ dum species: item, secundum numerum. I. xn, 106 [9|. — Cuinam subiecto primo conveniat hoc uni­ versale. I, xn, 108 [111. — Est primum cui propria . passio inest. I. xxxvm, 333 [21. — Illi magis inest I aliquid secundum sequam particulari (idest, cui non 1 primo), ibid. — Est proprie causa, ibid. — Est ma­ gis demonstrabile quam particulare (relative sic di­ ctum). I, xxxvm, 33·5 [4], — Qui scit in universali, magis cognoscit rem per se, in quantum huiusmodi, quam qui cognoscit in particulari (seu non primo). I, xxxvn, 329 [7], Univocatio — In specialibus magis potest esse nota univocatio. II. xvi, 558 [7], Unum — Unum principium numeri. Est principium in omni genere quantitatis. I, n, 18 16], — Aliquo modo est accidens respectu substantiae; sed non acci­ pitur ut passio in mathematicis, ibid. — Unitas ora­ tionis. Vide Oratio. — Unum transcendentale. Ab­ strahit et a materia sensibili et ab intelligibili. I, xn. 360 (5J. — Identitas unius et boni. II, v, 455 [5]. — Vide Plato. — Unius in quantum est unum, est unus modus cognoscendi. II, u, 425 [81. Verum — Esse et esse verum convertuntur. I, iv, 40 (131. — Eadem sunt principia esse rei et veritatis ipsius. II Metaph. I. iv, 32 [5J. — Contingit verum esse intellectum, et scientiam, et opinionem, et quod enunciatur voce. 1, xliv, 398 (4). — Verum et falsum est in compositione et divisione intellectus. Prooem., 4 [4], xuv, 398 [41. — Est in cnunciatione exteriori in quantum significat interiorem veritatem opinionis, scientiae, vel intellectus. I, xliv, 398 |41. II. i, 409 (31. — Vera sunt necessaria vel contingentia. I, xliv, 397 [31. — Contingentia vel sunt vera ut frequenter, vel ut in paucioribus. I, xlii, 373 (2). — Nihil est adeo quin verum voce possit negari: quaedam sunt ita vera quod eorum opposita intellectu capi non possint. I, xix, 161 (31. — Quomodo habitus cognoscitivi se habeant ad verum. Vide Intellectus. — Varii processus rationis circa verum. Vide Ratio. — Quomodo concludatur. Vide Syllogismus. Virtus — Virtus uniuscuiusque est id quod ultimum potest. I De Caelo et Mundo. I, xxxvn, 327 (51. — Unumquodque tanto perfectius est. quanto magis at­ tingit ad propriam virtutem. VIII Phys. ibid. Vivum — Duobus distinguitur vivum a non vivente, scilicet sensu et motu, I De Anima. II, ili, 433 [3], — Cf. Plato. — 435 — INDEX GENERALIS pag. v Introductio editoris IN LIBROS PERI HERMENEIAS EXPOSITIO 4 Epistola nuncupatoria LIBER I. pag. Prooemium S. Thomae......................... 5 Lectio Lectio Lectio tione Caput I. I.................................................. 6 II. De vocum significatione . . 9 III. De diversa vocum significa­ .................................................... 13 Caput II. Lectio IV. De nomine................................18 Caput III. Lectio V. De verbi natura et eius con­ venientia ad nomen........................... 23 Caput IV. Lectio VI. De principio formali enun­ ciationis, quod est oratio .... 30 Lectio VII. De enunciationis definitione 34 Caput V, VI. Lectio VIII. De divisione enunciationis in simplicem et compositam, affirma­ tivam et negativam........................... 37 Lectio IX. De oppositione affirmatio­ nis et negationis absolute .... 43 Caput VII. Lectio X. De divisione propositionum ex parte subiecti, deque oppositione affirmationis et negationis in propo­ sitionibus universalibus et in indefi­ nitis ......................................................... 47 Lectio XI. De oppositione inter pro­ positiones universales et particulares, deque modo quo se habent affirmatio et negatio oppositae ad verum et fal­ sum ......................................................... 54 j Caput VII, VIII. pag. Lectio XII. Quod uni affirmationi una sola negatio opponitur...................... 58 Caput IX. Lectio XIII. De veritate et falsitate in oppositis propositionibus singularibus de futuro in materia contingenti . . 62 Lectio XIV. Iterum de propositionibus singularibus de futuro in materia con­ tingenti, de contingentia in rebus, de­ que contingentiae radicibus .... 68 Lectio XV. Ex modo quo veritas se ha­ bet circa res concluditur qualiter ve­ ritas se habeat circa propositiones . 75 LIBER II. Caput X. Lectio I. De distinctione et ordine sim­ plicium enunciationum, in quibus no­ men finitum vel infinitum ponitur tan­ tum ex parte subiecti............................80 Lectio II. De numero et habitudine in­ ter se simplicium enunciationum de tertio adiacente, in quibus praedicatur verbum est et subiicitur nomen fini­ tum non universaliter sumptum . . 84 Lectio III. De numero et habitudine enunciationum in quibus praedicatur verbum est et subiicitur nomen fini­ tum universaliter sumptum, vel nomen infinitum, et in quibus praedicatur verbum adiectivum................................. 89 Lectio IV. Nonnullae circa ea quae di­ cta sunt dubitationes moventur ac sol­ vuntur ..................................................... 95 Caput XI. Lectio V. De multiplicitate enunciatio­ num iuxta quosdam modos, quibus non unam, sed plures esse contingit unam enunciationem....................... 100 — 436 — INDEX GENERALIS Pag. Lectio VI. Ex aliquibus divisim prae­ dicatis de subiecto sequitur enuncia­ tio de eisdem coniunctim in eodem subiecto, ex aliquibus autem non se­ quitur ................................................... 104 Lectio VIL An ex enunciatione habente plura praedicata coniunctim inferre li­ ceat enunciationem quae eadem prae­ dicata divisim continet.......................... 108 Caput Xli. Lectio VIII. De propositionibus modalibus earumque inter se oppositione Lectio IX. De negatione opponenda non verbo sed modis in contradictionibus propositionum modalium .... Pag. Lectio XI. An ad illud quod est, ne­ cessarium esse, sequatur id quod est possibile esse?.....................................126 Lectio XII. Declaratis potentiis quae aequivocae dicuntur, sumitur ratio im­ possibilis ad determinandum quodnam ex possibilibus ad necessarium sequa­ tur ................................ . ... 129 Caput XIV. 113 117 Caput XIII. Lectio X. De propositionum modalium consequentiis . . ......................... 120 Lectio XIII. Contrarieras in animi opi­ nionibus constituitur ex aliqua veri falsique oppositione.......................... 134 Lectio XIV. Illa veri falsique oppositio, quae opinionum contrarietatem con­ stituit, est oppositio secundum affir­ mationem et negationem eiusdem de eodem ................................................... 138 IN LIBROS POSTERIORUM ANALYTICORUM EXPOSITIO LIBER I. pag. Prooemium S. Thomae.............................. 147 Caput 1. Lectio I. De necessitate praecognitionis in omni doctrina et disciplina intelle­ ctiva ............................................................149 Lectio II. De modo et ordine praeco­ gnitionis necessariae ad scientiam ac­ quirendam .............................................. 152 Lectio III. De praecognitione conclu­ sionis ................................................... 155 Caput II. Lectio IV. De natura syllogismi demon­ strativi ................................................... 158 Lectio V. De propositionibus primis et immediatis ......................................... 164 Lectio VI. De immediatorum principio­ rum cognitione.................................... 168 Caput 111. Lectio VII. Duo errores, quorum pri­ mus est, quod nullius rei sit scien­ tia; alter quod omnium possit haberi scientia per demonstrationem. - Ex­ cluditur primus error..............................170 Lectio VIII. Alter error excluditur ostendendo quod non contingit circu­ lariter demonstrare............................... 172 Caput IV. Lectio IX. De principio quod est, dici de omni.............................................. 176 Lectio X. De altero principio quod est, dici per se . .... ........................... ■. 179 Lectio XI. De tertio principio quod est, dici ut universale, et de modo, quo universali utitur demonstratio . . . 182 Caput V. pag. Lectio XII. Quo modo in acceptione universalis errare contingat .... 184 Caput VI. Lectio XIII. Demonstratio procedit ex necessariis.............................................. 188 Lectio XIV. Demonstratio est de his et ex his quae sunt per se..................... 194 Caput VII. Lectio XV. Demonstratio non potest transire de uno ad aliud genus ex­ traneum .............................................. 196 Caput VIII. Lectio XVI. Ostenditur demonstratio­ nem esse de perpetuis, non autem de corruptibilibus .................................... 199 Caput IX. Lectio XVII. Demonstratio procedit non ex communibus, sed ex propriis prin­ cipiis rei demonstratae ..... 202 Caput IX, X. Lectio XVIII. De differentia inter prin­ cipia et non principia, principia com­ munia et propria...............................205 Caput X, XI. Lectio XIX. De differentia principio­ rum communium ab invicem . . . 209 Lectio XX. Quomodo demonstrativae scientiae se habeant ad principia com­ munia ...................................................212 Caput XII. Lectio XXL De interrogationibus, re­ sponsionibus et disputationibus in qualibet scientia propriis..................... 216 — 437 — INDEX GENERALIS pag. Lectio XXII. Quod in qualibet scientia sunt propriae deceptiones et ignoran­ tiae ........................................................219 Caput XIII. Lectio XXIII. De differentia inter de­ monstrationem quia et propter quid in eadem scientia; ac de demonstra­ tione quia per effectum.....................224 Lectio XXIV. De demonstratione quia per non immediata...............................228 Caput XIV. Lectio XXV. De differentia demonstra­ tionis quia a demonstratione propter quid in diversis scientiis sive subalternatis, sive non subalternatis . . . 230 Caput XIV. XV. Lectio XXVI. Syllogismus demonstrati­ vus maxime fit in prima figura. - De propositione negativa tum mediata tum immediata................................... 233 Caput XVI. Lectio XXVII. De syllogismo, per quem inducitur in nobis ignorantia vel de­ ceptio. Et primo, quomodo circa pri­ ma et immediata causatur ignorantia qua existimatur esse, quod non est 238 Lectio XXVI 11. De syllogismo ignoran­ tiae, quo in I* et in ΙΓ figura conclu­ ditur negativa falsa contraria affirma­ tivae immediatae.............................. 243 Caput XVII. Lectio XXIX. De syllogismo ignoran­ tiae in propositionibus mediatis . . 247 Caput XVIII. Lectio XXX. De ignorantia simplicis negationis..............................................251 Caput XIX. Lectio XXXI. Quaestiones moventur an sit stare in extremis et mediis syllo­ gismi demonstrativi, vel sit possibilis processus in infinitum.................... 254 Caput XX, XXI. Lectio XXXII. Dubitatio quae est de processu in infinitum in mediis re­ ducitur ad dubitationem quae move­ tur de extremis. Item dubitatio quae est de processu in infinitum in de­ monstrationibus negativis reducitur ad dubitationem quae est de affirma­ tivis ........................................................260 Caput XXII. Lectio XXXIII. Logice ostenditur de­ monstrationes non posse procedere in infinitum in praedicatis quidditativis. - Praenotamina quaedam ad solven­ dam universaliter quaestionem de processu in infinitum in praedicatis affirmativis ............................................ 264 pag. Lectio XXXIV. Per logicas rationes ostenditur universaliter quod in prae­ dicatis affirmativis non proceditur in infinitum, neque per modum circu­ lationis, neque secundum rectitudi­ nem in sursum vel deorsum . . . 268 Lectio XXXV. Ostenditur analytice quod in praedicatis non est in infinitum procedere, neque in sursum neque in deorsum ..............................................273 Caput XXIII. Lectio XXXVI. Collaria quaedam ex di­ ctis ........................................................ 277 Caput XXIV. Lectio XXXVII. Utrum demonstratio universalis potior sit demonstratione particulari? - Disputatur pro parte negativa .............................................. 282 Lectio XXXV1I1. Demonstratio univer­ salis potior est demonstratione par­ ticulari ................................................... 287 Caput XXV. Lectio XXXIX. Demonstratio affirma­ tiva est potior negativa..................... 291 Caput XXVI. Lectio XL. Demonstratio negativa ostensiva potior est demonstratione du­ cente ad impossibile.......................... 294 Caput XXVII, XXVIII, XXIX. Lectio XLI. De comparatione scien­ tiae ad scientiam secundum certitudi­ nem, et secundum unitatem et plura­ litatem ................................................... 297 Caput XXX, XXXI. Lectio XL1I. Scientia non est de rebus fortuitis, neque de rebus quae co­ gnoscuntur per sensum.....................303 Caput XXXII. Lectio XLI1I. Non eadem sunt princi­ pia omnium syllogismorum .... 307 Caput XXXIII, XXXIV. Lectio XLIV. De comparatione scien­ tiae ad alios cognoscendi modos . . 312 LIBER II. Caput I, II. Lectio I. Quatuor sunt quaestiones ad scientiam pertinentes, et omnes sunt quaestiones medii.............................. 320 Caput III. Lectio II. Utrum definitio significans quod quid est possit demonstrari . . — 438 — 326 INDEX GENERALIS Caput IV. pag. Lectio III. Utrum quod quid est, quod est definitionis significatum, possit de­ monstrative probari per acceptionem convertibilium terminorum .... 331 Caput V. Lectio IV. Utrum quod quid est possit demonstrari per viam divisionis . . 337 Caput VI, VII. Lectio V. Utrum possit demonstrari quod quid est accipiendo id quod re­ quiritur ad quod quid est .... 340 Lectio VI. Utrum quod quid est possit ostendi demonstratione vel definitione 343 Caput VIII. Lectio VII. De duobus modis, logico et demonstrativo, manifestandi quod quid est ........................................................ 347 Caput VIII. IX. Lectio VIII. Non est possibile in om­ nibus accipere quod quid est per de­ monstrationem. - Quomodo se habeat definitio ad demonstrationem . . . 353 Caput X. Lectio IX. Propter quid potest mani­ festari in quatuor generibus causarum 357 Caput XI. Lectio X. Quomodo in demonstratione accipiatur propter quid, seu causa quae est simul cum eo cuius est cau­ sa. - Praenotamen ad alteram quae­ stionem de causa quae non est simul cum effectu............................................ 363 Lectio XI. Quomodo per demonstratio­ nem accipiatur causa quae non est simul cum effectu...............................368 Caput XI. XII. pag. Lectio XII. Quomodo in demonstratio­ ne accipiatur causa quae non est si­ mul cum effectu in iis quae circulariter fiunt; et qualiter diversimode de­ monstretur per causam in his quae sunt semper, et in his quae sunt ut fre­ quenter .......................................................371 Lectio XIII. Qualia esse oporteat ea quae constituunt definitionem signifi­ cantem essentiam rei..........................374 Lectio XIV. De divisione generis ad in­ vestigandum ea quae ponenda sunt in definitione.........................................379 Lectio XV. Duo errores excluduntur. Quae secundum rei veritatem requi­ rantur ad constituendam definitionem per viam divisionis............................. 382 Lectio XVI. De modo investigandi de­ finitiones per similia et dissimilia . . 385 Caput XIII. Lectio XVII. De modo investigandi propter quid circa singula problema­ ta; deque convenientia problematum in eo quod est propter quid, tum quoad unitatem medii, tum quoad or­ dinem mediorum............................... 388 Caput XIV. Lectio XVIII. De coëxistentia causae ad causatum quantum ad simultatem consecutionis......................................... 392 Lectio XIX. Utrum ad unitatem causae sequatur unitas effectus, et e conver­ so. - Manifestatur modus consecutio­ nis causae et effectus..........................395 Caput XV. Lectio XX. Quomodo cognoscantur a nobis prima principia demonstrationis 399 INDEX ALPHABETICUS eorum quae continentur Super Aristotelis libros Perihermeneias . · ............................................. » Super Aristotelis libros Posteriorum Analyticorum — 439 — 405 417 Stampa: 1986 Nuova Oflito s.r.l. Mappano (Torino) Printed in Italy