S. THOMAE AQUINATIS
DOCTORIS ANGELICI

IN OCTO LIBROS

POLITICORUM ARISTOTELIS
EXPOSITIO

Cura et studio
P. Fr. RAYMUNDI M. SPIAZZI Ο. P.
IN STUDIO GENERALI FF. PRAEDICATORUM TAURINENSI
S. THEOLOGIAE ET PHILOSOPHIAE PROFESSORIS

t
MARIETTI
TAURINI

1966

1

, Mt Angel Abbey Library»
βϊ. Benedict^ Oregon_97373

ROMAE

V. nihil obstat.

Taurini, die 5 ianuarii 1951.

Fr. Ceslaus Pera, 0. P.
Fr. Henricus di Rovasenda, Ο. P.

Imprimi potest.

Taurini, die 17'ianuarii 1951.

P. Raphael Tavano, Ο. P., Prior Provincialis.

IMPRIMATUR.
+ IOSEPH ANGRISANI, Ep. Casalen.

Copyright (1966) Marietti Editori Ltd. — Printed in Italy.

Ius proprietatis vindicabitur (30-1-1966),

INTRODUCTIO EDITORIS

Manus admovimus ad hoc Commentarium S. Thomae in Aristotelis Politica
edendum, multis iam annis in lucem non prolatum, quod magni momenti nobis opus
visum est, praecipue ad mentes et voluntates hominum in rectam viam redigendas
ad verum societatis bonum consequendum.
Quamquam S. Thomae commentarium ad libros tantum I-III, lect. 6, pertinet,
tamen quid de politica sentiat ibi plane videmus, aliis in locis, praesertim in Summa
Theologica et in libro De Regno amplius suam mentem pandit; sed, quamquam in
hoc commentario Aristotelis textum praecipue explanat, ideoque maxime Stagiritae
opinionibus adhaeret, tamen haud difficile est et hic invenire propriam S. Thomae sen­
tentiam politicam.
S. Thomae Commentario adjungimus, ut in omnibus antiquis editionibus, com­
mentarium in ceteros libros, quod, ut P. Browne ostendit, a lectione VII libri III in­
cipit et Petro de Alvernia (saec. xm-xiv) tribuitur (1). Hac de causa Nobis visum
est etiam in hac nova editione illud referre (etsi non omnia subsidia adiunximus
quibus curavimus ut facilius legi ac pervolutari posset Divi Thomae Commentarium),
quod in eo etiam S. Thomae sententiae exprimuntur, quasi hereditas quam reliquit
postquam in schola expresserat.

Principio huius editionis aliqua praemittenda nobis videntur:
I quanti momenti, quam nostris temporibus apta haec opera sit;
II quae cius origo, quod compositionis tempus, quae authentia;
III quae eius materia atque divisio sit:
IV quibus criteriis in hac editione usi simus.

I. - QUANTI MOMENTI, QUAM NOSTRIS TEMPORIBUS
APTA HAEC OPERA SIT
Nostris huius temporis hominibus hoc maxime curandum est, ut omnia, quae
in ratione humana plurimum valeant, et principia iuris naturae discant atque colant,
quae saepius in rebus publicis administrandis neglecta vel inversa fuerunt
Catholicae ipsa Ecclesiae doctrina et actio, quae in rerum supernaturalium ordine
semper putavit plurimum valere omnia ea quae natura ipsa ponit, satagit ut hominum
mentes ad hunc cultum revocentur, probe sciens inde opus salutis oriri. Ratio hu(I) Cfr. « Revue Thomiste » 1918. pp. 78-83 Vide etiam Grabmann M . Phil Jahrbuch 1915. pp 373-378.
— Circa Petrum de Alvernia cfr. > Diet. Th Catii. « t XII. coli. 1881-1882. ubi tamen non commemoratur ut
jltetor commentarii in Polilica Aristotelis.

,— V —

INTRODUCTIO EDITORIS

mana ceterum, iuxta novam Encyclicam «Humani Generis », quae Concilii Vaticani
voces refert, quamquam « veram et certam cognitionem... naturalis legis a Creatore
nostris animis inditae, suis naturalibus viribus ac lumine assequi revera possit, nihil­
ominus non pauca obstant quominus eadem ratio hac sua nativa facultate efficaciter
fructuoseque utatur, quae enim ad Deum pertinent et ad rationes spectant, quae
inter homines Deumque intercedunt, veritates sunt rerum sensibilium ordinem om­
nino transcendentes, quae, cum in vitae actionem inducuntur eamque informant, sui
devotionem suique abnegationem postulant. Humanus autem intellectus in talibus
veritatibus acquirendis difficultate laborat tum ob sensuum imaginationisque impulsum,
tum ob pravas cupiditates ex peccato originali ortas. Quo fit ut homines in rebus
huiusmodi libenter sibi suadeant esse falsa vel saltem dubia, quae ipsi nolint esse
vera. Quapropter divina « revelatio » moraliter necessaria dicenda est, ut ea, quae
in rebus religionis et morum rationi per se impervia non sunt, in praesenti quoque
humani generis condicione, ab omnibus expedite, firma certitudine et nullo admixto
errore cognosci possint » (2).
Hac de causa, Catholica Ecclesia ipsa summam curam sibi sumit ut homines
recte ducat, ac disciplina instituat (quod suum officium est) in virtutibus, institutis,
vitae actionibus, lumine fidei, quae « stella rectrix » humanae rationis vocari potest,
ab alto illustrans. Quod praecipue sex recentioris temporis pontifices fecerunt, magis
magisque Pius XII fecit, in illis qui « radiomessaggi sociali » vocantur.
Doctores etiam Ecclesiae, Revelationis luce et theologica scientia ducti, sapienter
homines dirigere valent in civitatibus informandis atque in vita humanae societatis
agenda.
Hac de causa nobis visum est valde nostris temporibus aptum, quid Sanctus Tho­
mas de politica sentiat, exponere; propterea quod, in Aristotele explanando agat in
hoc opere de naturali i ure et de his omnibus principiis, quae naturalis rationis usu
inventa ac elaborata fuerunt, quibus etiam in nova societate Christiana communis ci­
vium vita innitatur oportet. Cum enim gratia non destruat sed perficiat naturam (3),
omnes humanae facultates non destruuntur a divinis principiis, etsi et principia prima
et finis summus in civitatibus regendis, ab iis, qui vere Christiani esse velint, ab
ordine supernaturali sumenda sunt.
Sed « Causae exteriores » supernaturales minime ad nihilum redigunt ea omnia
quae, natura duce, homines in regendis civitatibus agunt. Quin etiam hoc efficiunt,
ut, his omnibus actionibus, divinae leges quasi vehiculo quodam, in hominum coctu
ac societate invehantur.
Haec est illa synthesis integralis Christianae doctrinae, quae hoc nostro tempore
efficienda nobis est. Minime prohibitum est quominus christiani rationali facultate et
naturalibus virtutibus utantur; eorum usus contra et imperatur et requiritur, ut totis
viribus in eam terrestrem civitatem aedificandam impendant, quae ad regni Dei ad­
ventum magis magisque promovendum apta sit. Maiore studio quam ceteri, chri­
stiani in republica administranda versentur, praeceptis bonae conscientiae inservien­
tes, et ut bona omnia, quae ad aeternam salutem pertineant, consequantur.
Ψ * -.S

Hoc primum atque instantissimum munus est. ut quid sit et quid valeat verbum
ipsum « politicae » definiatur, quod saepe nostris temporibus male interpretatum est.
(2) Cone. Vatic. D.B. 1876, Const. De Fide Cath., cap. 2, De revelatione. L’Osservatorç Romano, 21-22

Aur. 1950. Cfr. C. G., I, c. 4; I, q. 1, a. 1; q. 94, aa. 4, 6.
(3) I, q. t, a. 2, ad 1; a. 8, ad 2.

yj ---.

INTRODUCTIO EDITORIS

Multi enim putant in hoc tantum contineri politicam, vel in quodam ludo vel cer­
tamine partium, quae ad summam rerum administrandam pervenire cupiunt, vel etiam
in his omnibus rebus ac consiliis quibus illi, qui ad summam pervenerint, sive in
republica regenda, sive in se cum aliis partibus gerendis, utantur. Sed hac ratione quid
politica sit maxime, imminuitur. Praecipue ex hac definitione omnia, quae ad mores
pertinent, paene absunt: quin etiam saepe aperta ratione repelluntur, ex quo Grotius
ordinem iuris ab ordine morum paene absolute seiunxit, initium faciens aetatis quae a
« positivismo iuridico » appellatur. Quam perniciosa haec doctrina fuerit, non solum
iurisprudentiae, sed etiam, vel etiam magis communi civium vitae (vel politicae) quae in
illa fundamentum posuit, nemo est qui ignoret. Grotius enim, quippe qui iuris peritus
tantum, minime philosophus esset, metaphysica et morali scientia plene neglecta, do­
ctrinae iuris, quod positivum dicitur, fundamentum aliquod quaesivit: hoc in «natu­
rali iure » expresso in quadam communi morum doctrina, in qua omnes convenirent,
se invenisse arbitratus est. Nihil aliud opus esse; nullam doctrinae morum « ex pro­
fesso » inquisitionem; nullum ad normas obiectivas transcendentes et aeternas re­
spectum; ne stabilem quidem morum doctrinam; satis esse illud « naturale ius » quod
ille sic proferret. Quae principia, a Grotio in « Prolegomenis » ad opus De iure belli
ac pacis libri tres, expressa (1625), a Pufendorf (1632-1694) amplius pertractata fue­
runt, inde a Thomasio (1655-1728): quorum alter «sociales» appellat actiones quae
possunt socialibus sanctionibus subdi, morales quae ab hac sanctione effugiunt: alter
morum doctrinam in duas partes distinguit: altera «Ethica» appellatur, altera «na­
turae ius ». Exinde disceptari inceptum est, utrum ius a morum doctrina depen­
deat necne (4).
Disciplina illa, quae « positivismus » appellatur, affirmavit nihil omnino esse
inter ius et doctrinam morum.
Nostrum non est hic plene haec omnia disserere, neque omnes disciplinas expo­
nere, quae politicam omnino a morum legibus rescissam voluerunt (5). Non tantum
de disciplinis agitur, sed potius de vitae actione in rebus publicis administrandis! Nos
hodie mala omnia adhuc patimur, quae ex illa « amorali politica » orta sunt. Hac
enim doctrina, lege aeterna omnino reiecta, hominum generis excellentia, nobilitas,
etiam reiciebatur, servitus parabatur, ruinae maximae in hominum societate in­
vehebantur.
(4) Cfr. Leclercq .1., Le fondement du droit et la société, Namur-I.ouvain, 3e éd., p. 18 ss. — Cfr. etiam
Vialatoux, Morale et politique, Paris (Desclée), 1931.
(5) Sufficiat quod memoremur influxum perniciosum hegelianismi in moderna vita politica; illius scilicet
systematis, secundum quod « lo Stato è razionale in sè e per sè. Quest’unità sostanziale è fine a se stessa,
assoluto, immoto, ncl quale la libertà giunge al suo diritto supremo, cosl come questo scopo finale ha il suo
piû alto diritto, di fronte ai singoli, il cui dovere supremo è di essere componenti dello Stato » (Hegel, Elementi
di Filosofîa del diritto, trad, it., Bari [Laterzal, p. 211). Et adhuc: « Lo Stato, in quanto spirito di un popolo,
è la legge che pcnctra tutti i suoi rapporti, 1’ethos e la coscienza dei suoi individui » (ii>., p. 239); « è il fine
assoluto della ragione» (ib., p. 377); immo: « lo Stato è l’ingresso di Dio nel mondo; il suo fondamento è la
potenza della ragione che si realizza come volontà. Nell’idea dello Stato non si devono tener present! stati
particolari, istituzioni particolari; si deve, anzi, considerare per sè 1’idea, questo Dio rcale » (ib., p. 378). Ex
hac theoria facile intelligitur quid circa moralem normam vitae civilis, quid circa fontem auctoritatis conse­
quatur. Ipse Status, qui « ethicus » vocatur, est fons et norma moralitatis. Ipsius voluntas stat pro suprema
lege, quin superiori legi subdatur, ita quod, ut B. Croce ait, κ Ponestà politica non è altro che la capacité
politica » (Frammenti di Etica, p. 143); « gli Stati sono magnifici animali, poderosi, colossali; ma essi non vogliono altro che vivere, e, per non morire, accettano qualunque modo loro si offra » (ib., p. 152). Eorum di­
gnitas « consiste nell’asserire la forza senz’altro limite che questa forza stessa e il piû conveniente e utile modo
di usarla. Onde lo Stato non riconosce mai, in nessun caso, un proprio torto, non trovando ragione a cib, e.
tutt’al piit, si rammarica con sc stesso dei propri errori di calcolo » (ib., p. 150). Cfr. Gentile G.. l fondamenti
della filosofia dei diritto, Pisa (Mariotti), pp. 46-48. Nihil tam perniciosum fuit reccntiori societati quam hic absolutismus ethicus ct voluntarismus statalis, ex quo persona humana oppressa ct labefacta est, et omnis vita po­
litica concepta et actuate absque relatione ad normam supremam et transcendentem, ex qua accipiatur discrimi­
natio inter itistum et iniustum, bonum ct malum. Sic via pandebatur ad totalitarismum et ad tyrannidem. Sic
vis praevalens stabat pro iure. Restat explicandum quod doctor talis erroris, B. Croce, militaverit pro iure
personae ad libertatem contra totalitarismum. dum ipse sua doctrina fuerit causa quod mens hominum sic
aberraret et talem inordinatam rationem gubernandi induceret.

•---- VII ----

I

INTRODUCTIO EDITORIS

Hoc ipsum, ut diximus, quid politica sit, in lucem proferendum est, atque ad
id, quod certe significet, terminus ipse reducendus.
Reapse «politica» nomen adiectivum est: quod substantivum ei subiacet? No­
stra sententia, non tantum « ars », « ars politica », cum in ea arte perfectio illa
immanens, spiritualis non sit, quae in actione et opera, quae totum hominem com­
plectuntur, requiritur, ut est in « politica »; ars tamen quaedam, et politica habenda
est. Nec tantum ut «scientia», politica habenda est: etsi enim aliqua politica scientia
revera sit, haec tamen theoria tantum est, abstractio a rebus contingentibus, quae
contra in agendo pertractandae sunt. Nec tantum «praxis» vel «actio», politica est:
tunc enim in integrali « pragmatisme » incideremus, a principiis ordinis et ab inte­
rioribus regulis omnino absoluto.
Re vera « politica » adiectivum est, quod ad mentem Aristotelis et S. Thomae
additur « prudentiae » verbo; ita ut ad cardinalium virtutum principem pertineat, quae
rationis lumen et conscientiae regulas in vitae actione, non tantum uniuscuiusque
nostrum, sed etiam in hominum societates inducit.
S. Thomas procul dubio de quadam « politica scientia » agitur, necessaria ad phi­
losophiam perficiendam (cfr. infra, n. 5), quae intra fines practicae ac moralis philo­
sophiae continetur (n. 6), et principalis et architectonica est ex omnibus scientiis
practicis (n. 7), rempublicam eiusque rationem gubernandae spectat (n. 8): sed etiam
docet, ut quid politica sit vere ac certe definiatur, quod « non dicitur aliquis esse
bonus princeps, nisi sit bonus per virtutes morales et prudens. Dictum est enim in
sexto Ethicorum quod politia est quaedam pars prudentiae: unde oportet politicum,
id est rectorem politiae, esse prudentem, et per consequens bonum virum » (infra,
n. 369).
In expositione in X libros Ethicorum, postquam docuit politicam partem esse
philosophiae moralis, quae operationes civilis multitudinis considerat (ed. Marietti,
n. 6), atque principem esse ex practicis scientiis (nn. 3, 1200), quippe quae humanam
multitudinem regat (n. 1318), addit prudentiam et politicam inter se partim conve­
nire, partim differre. Nam « prudentia et politica sunt idem habitus secundum sub­
stantiam (quia utraque est recta ratio rerum agibilium circa humana bona vel mala;
sed differunt secundum rationem. Nam prudentia est recta ratio agibilium circa unius
hominis bona vel mala, id est suiipsius. Politica autem circa bona vel mala totius
multitudinis civilis. Ex quo patet quod ita se habet politica ad prudentiam, sicut iustitia
legalis ad virtutem, ut supra in quinto habitum est (cfr. n. 906-910) » (edit. Ma­
rietti, n. 1196).
Postea S. Thomas etiam amplius politicam, cuius conceptum ab Aristotele sumit,
determinat et definit: «Determinat (Philosophus) de politica. Et distinguit eam in
duas partes; dicens quod eius habitus qui est circa totam civitatem, una pars est
quasi prudentia architectonica, quae dicitur legis positiva. Dicitur enim pars archi­
tectonica quae determinat aliis quid sit agendum. Unde principes imponentes leges
suis subditis, ita se habent in civilibus sicut architectores in artificialibus. Et propter
hoc ipsa lex positiva, idest ratio recta secundum quam principes leges rectas ponunt,
dicitur architectonica prudentia. — Alia autem pars politicae communi nomine vo­
catur politica, quae scilicet consistit circa singula operabilia. Leges enim comparantur
ad opera humana, sicut universalia ad particularia, ut de iustis legalibus dictum est
in quinto (cfr. nn. 902-903). Et sicut legis positiva est praeceptiva, ita et politica est
activa et conservativa eorum quae lege ponuntur » (edit. Marietti, n. 1197).
Item: «quamvis politica tam legis positiva quam exeeutiva sit prudentia, tamen
maxime videtur esse prudentia quae est circa unum tantum, scilicet circa seipsum.
Et talis ratio suiipsius gubernativa retinet sibi commune nomen prudentiae; quia aliae
partes prudentiae habent propria nomina, quibus nominantur. Earum enim quaedam
— VIII

INTRODUCTIO EDITORIS

dicitur oeconomica, id est prudentia dispensativa domus; quaedam vero dicitur legis
positio, id est prudentia ponendi leges; quaedam vero est politica, id est prudentia
exequendi leges...» (n. 1199).
« Est etiam considerandum, quod quia totum est principalius parte, et per con­
sequens civitas quam domus, et domus quam unus homo, oportet quod prudentia
politica sit principalior quam oeconomica, et haec quam illa quae est suiipsius directiva. Unde et legis positiva est principalior inter partes politicae, et simpliciter prae­
cipua circa agibilia humana » (n. 1201).
Quod ad differentiam inter scientiam et prudentiam politicam attinet, dicit: «Pru­
dentia non est in ratione solum, sed habet aliquid in appetitu. Omnia ergo de quibus
hic (it mentio, in tantum sunt species prudentiae, inquantum non in ratione sola con­
sistunt, sed habent aliquid in appetitu. Inquantum enim sunt in sola ratione, dicuntur
quaedam scientiae practicae, scilicet ethica oeconomica et politica » (n. 1200).
Quasi dicat: in alicuius civitatis vita non solum scientia, sed conscientia etiam
et praesertim valet; non homo tantum « universalis », homo « theoricus », leges fert
atque observat, princeps vel subditus est homo singulus, qualis naturâ est, qui non
solum ex intellectu, sed ex voluntate, ex animi motibus efficitur. Ut leges in civitate
ferat, atque ad legum nutum vitam agat, eget hic homo, ut naturâ constitutus est,
ea virtute quae rationem ad vitae actionem perficit, quae prudentia vocatur. « Poli­
tica » est igitur prudentiae pars quae ad vitam hominum in societate coni unctam per­
tinet: sive in principe qui leges fert (politica architectonica), sive in subditis qui leges
observant (simplex politica).
In Summa Theologica haec doctrina iterum pertractatur, atque maxima evidentia
delinitur: 11-11, q. 47, a. 10: ’’Utrum prudentia se extendat ad regimen multitudinis ”.
« Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus dicit, in VI Ethicorum (c. 8, n. 4),
quidam posuerunt quod prudentia non se extendit ad bonum commune, sed solum
ad bonum proprium. Et hoc ideo quia existimabant quod non oportet hominem quae­
rere nisi bonum proprium. Sed haec aestimatio repugnat caritati, quae non quaerit
quae sua sunt, ut dicitur 1 ad Cor. 13, [5], Unde et Apostolus de seipso dicit, I ad
Cor. 10, [33]: Non quaerens quod mihi utile sit, sed quod multis, ut salvi fiant:
Repugnat etiam rationi rectae (6), quae hoc iudicat, quod bonum commune sit me­
lius quam bonum unius. Quia igitur ad prudentiam pertinet recte consiliari, iudicare
et praecipere de his per quae pervenitur ad debitum finem, manifestum est quod pru­
dentia non solum se habet ad bonum privatum unius hominis, sed etiam ad bonum
commune multitudinis » (cfr. ad 1, 2).
a. 11 : ” Utrum prudentia quae est respectu boni proprii sit eadem specie cum ea
quae se extendit ad bonum commune ”.
« Respondeo dicendum quod ... species habituum di versificantur secundum diver­
sitatem obiccti quae attenditur penes rationem formalem ipsius. Ratio autem formalis
omnium quae sunt ad finem attenditur ex parte finis... Et ideo necesse est quod ex
relatione ad diversos fines diversificcntur species habitus. Diversi autem fines sunt
bonum proprium unius, et bonum familiae, et bonum civitatis et regni. Unde necesse
est quod et prudentiae differant specie secundum differentiam horum finium: ut sci­
licet una sit prudentia simpliciter dicta, quae ordinatur ad bonum proprium; alia autem
oeconomica, quae ordinatur ad bonum commune domus vel familiae; et tertia poli­
tica, quae ordinatur ad bonum commune civitatis vel regni » (cfr. ad 1, 2, 3).
a. 12: ’’Utrum prudentia sit in subditis, an solum in principibus”.
« Respondeo dicendum quod prudentia in ratione est. Regere autem et guber­
nare proprie rationis est. Et ideo unusquisque inquantum participat de regimine et
(6) Notetur haec convergentia, secundum D. Thomam, exigentiarum chantatis et rectae rationis, in ordine
ad socialitatem.

IX ----

INTRODUCTIO EDITORIS

gubernatione, intantum convenit sibi habere rationem et prudentiam. Manifestum est
autem quod subditi inquantum est subditus, et servi inquantum est servus, non est
regere et gubernare, sed magis regi et gubernari. Et ideo prudentia non est virtus
servi inquantum est servus, nec subditi inquantum est subditus. Sed quia quilibet
homo, inquantum est rationalis, participant aliquid de regimine secundum arbitrium
rationis, intantum convenit ei prudentiam habere. Unde manifestum est quod pru­
dentia quidem in principe est ad modum artis architectonicae, ut dicitur in VI Ethi­
corum (c. 8, n. 2); in subditis autem ad modum artis manu operantis » (cfr. ad 1, 2, 3).
q. 50, a. 1 : ’’Utrum regnativa debeat poni species prudentiae”.
« Respondeo dicendum quod ... ad prudentiam pertinet regere et praecipere. Et
ideo ubi invenitur specialis ratio regiminis et praecepti in humanis actibus, ibi etiam
invenitur specialis ratio prudentiae. Manifestum est autem quod in eo qui non solum
seipsum habet regere, sed etiam communitatem perfectam civitatis vel regni, invenitur
specialis et perfecta ratio regiminis: tanto enim regimen perfectius est quanto est
universalius, ad plura se extendens et ulteriorem finem attingens. Et ideo regi, ad
quem pertinet regere civitatem vel regnum, prudentia competit secundum specialem
et perfectissimam sui rationem. Et propter hoc regnativa ponitur species prudentiae »
(cfr. ad 1, 2. 3).
a. 2: ’’Utrum politica convenienter ponatur pars prudentiae”.
« Respondeo dicendum quod servus per imperium movetur a domino et subditus
a principiante, aliter tamen quam irrationalia et inanimata moveantur a suis motori­
bus. Nam inanimata et irrationalia aguntur solum ab alio, non autem ipsa agunt
seipsa: quia non habent dominium sui actus per liberum arbitrium. Et ideo recti­
tudo regiminis ipsorum non est in ipsis, sed solum in motoribus. Sed homines servi,
vel quicumque subditi, ita aguntur ab aliis per praeceptum quod tamen agunt seipsos
per liberum arbitrium. Et ideo requiritur in eis quaedam rectitudo regiminis per quam
seipsos dirigant in obediendo principatibus. Et ad hoc pertinet species prudentiae quae
politica vocatur » (cfr. ad 1,2, 3).
Voluimus haec ample ex Summa Theologiae referre ut S. Thomae doctrina, quae
eadem ac sibi constans in Summa, in Ethicorum et Politicorum commentariis extat,
plane resplenderet.
Ex quibus conspici potest, quid sit apud Aristotelem et S. Thomam et quid si­
gnificet « politica » : pars quaedam prudentiae est, cum in magistratibus, tum in ci­
vibus: quam ob rem moralibus legibus arcte connectitur atque ex illis pendet; opera
est conscientiae ac sapientiae. Per eam conscientia perficitur in omnibus rebus quae
ad societatis vitam pertinent; per eam cives, si omnia, quae in omnibus vitae mo­
mentis sibi facienda sint, cum termine ac lege conferant, maxima cura facilitate, ala­
critate, cum gaudio etiam (cum opus sit virtute), et rationis actu uti, et viam atque
iter ad vitam agendam invenire possunt. Hac ratione civitatis vita (πόλις, unde « po­
litica ») tota conscientiae legibus regitur ac subiicitur; hoc valet et in eos qui civi­
tatibus moderantur, et in eos qui subditi sunt; qui sane, cum rationis ac libertatis
participes sint (ut nos S. Thomas docet), ratione duce aliquam partem in republica
administranda sibi vindicare debent. Non enim « authomata » sunt, vclut machinae
alicuius partes, nullo suo motu, nullis suis legibus praedita, sed animantes sunt, qui­
bus sua cuique facies, sua vox, suum praetium inest. Ea ratione ergo se gerent, ut
« seipsos dirigant in oboediendo principatibus » : quam ob rem poterunt quodam
modo reipublicae gubernationis participes fieri, atque maxime cives erunt (infra
n. 381).
« Politica » ergo apud S. Thomam amplissime patet, maximeque ad totam ho­
minum vitam pertinet: vitam totam civitatis amplectitur (idem ergo est vita politica
ac vita civilis), et immanentem hominum perfectionem attinet: qui, libertate ac ra­

INTRODUCTIO EDITORIS

tione praediti, etiam in vita politica leges morales observant, conscientiam ducem se­
quuntur, recte sua libertate utuntur. Quae omnia fundamenta sunt omnis ordinis qui;
ut hodie dicitur, vere « democraticus » sit.
* * #

Quod si prudentia politica moderatorum ac civium in vita civitatis agenda, est
propria theologorum ac philosophorum est politicam quasi scientiam investigare:
numquam tamen iis obliviscendum est hanc doctrinam praecipue ad vitae actionem
pertinere, ita ut rebus et casibus singulis vitae adhaereant, neque ea, quae hominibus
nulla ratione fieri possint, respiciant! (cfr. Ethicorum., X, lect. 16, η. 2171E
Politica, si qualis prudentia consideretur, « consistit circa singula operabilia »
(Eth., n. 1197). Si qualis scientia consideretur, requirit ac tradit principia communia,
speculativo-practica, quibus vita civitatis, ut ita dicam, ordiatur. Neque pragmatismus tantum, neque theoria tantum habetur, sed rerum agendarum scientia, qua prae­
clara illa vis animi, quae a naturali « synderesis » habitu oritur, augetur atque expli­
catur (cfr. I, q. 79, a. 12).
S. Thomas igitur, qui philosophus et theologus est, eam politicam doctrinam ex­
ponit, quae in De Regno et in Summa a Revelatione lumen ac finem acquirit (iam
vidimus S. Thomam in Summa, cum agit de bono communi, argumenta non solum
ex recta ratione sed etiam a charitate trahere): in Expositione Politicorum contra,
solum philosophice procedit, Aristotelem sequens, cuius ex systemate, parum firmo
multis in locis, multa, quae digna maxima et perenni aestimatione sunt, ut « valores » perennes, ad synthesim theologicam comparandam accipit.
Utile atque opportunum videtur velut primis lineis designare quid sit politica aristotelico-thomistica ac praecipue nonnulla indicare quae S. Thomas ita in bono lumine
collocat, ut sint velut prima elementa in doctrina ac disciplina politica ab ipso velut
propria certo studio elaborata.
Patet quod huius doctrinae ac disciplinae nunc tantum ea, quae maioris mo­
menti sunt et quae S. Thomas declarat atque illustrat in Aristotelis Politica commen­
tario, indicare possumus (7), Ceterum politica doctrina aristotelico-thomistica, ut supra
diximus, intelligi non potest nisi pars quaedam moralis doctrinae habeatur: opti­
mum ergo nobis videtur hic summatim exponere morum doctrinam aristotelico-thomisticam, in cuius conclusione S. Thomas iter pandit ad Politicam, ipsa argumen­
torum ac systematis logica dispositione ductus.
Si Ethica aditum patefacit ad Politicam, ipsa in Metaphysica innititur, ex qua
mutuatur principem illam Ideam Boni Summi, quod idem est ac Forma. Summum
Bonum in Ethica ut finis habetur hominum actionis in quantum homines, idest si
conscientia ac libertate moveantur.
(7) En nonnullae bibliographicae indicationes circa doctrinam politicam S. Thomae: Feugueray, Essai sur les
doctrines politiques de Saint Thomas d'Aquin, Paris (Chamerot) 1857; Keesen, La mission de l'Etat d'après la
doctrine cl la méthode de Saint Thomas d’Aquin, Louvain (Inst. Sup. de Phil.) 1896; Malagola. Le teorie politiche di San Tommaso d'Aquino, Bologna (tip. Berti) 1912; Burri, Le teorie politiche di San Tommaso e il
moderno diritto pubblico, Roma (tip. Soc. Catt. Istruttiva) 1884; Zeiller, L'idée de l’Etat dans Saint Thomas
d'Aquin, Paris (Alcan) 1910; Schwalm, La société politique, in 11 vol., « Leçons de Philosophie Sociale »,
Paris (Blond) 1911; Eschmann, Lectiones oeconomiae politicae (cyclost.), apud Angelicum, Romae; Hugon, L’Etat
et l’individu, in « Mélanges Thomistes », pp. 346-360; Lachance, L’humanisme politique de Saint Thomas'. In­
dividu et Etat, Ottawa (éd. du Levrier), Paris (Sorey) 1939, Π vol.; Id.. 'Nationalisme et religion, Ottawa (Col­
lège Dominicain) 1936; Id., Le concept de droit selon Aristote et S. Thomas, (Ottawa (èd. du Levrier) 1948;
Lclni. Philosophia moralis et socialis, I-II, Paris 1917-1918; Lallement, La doctrine politique de St. Thomas
d'Aqttm, « Rev. de Phil. ». 1937; cfr. ctiam Leclercq, L'Etat ou la Politique, Namur-Louvain 1943 (3° éd.); 01giati, Il concetto di giuridicità e San Tommaso d’Aquino, Milano (Vita c Pensiero), 3" cd. 1949; Cordovani,
Spunti di sociologia, Roraa (Bclardetti) 1948; Bender, Philosophia iuris, Romae 1947. Videantur etiam: Pavan,
Lo Stato al servizio dell’uomo, Roma 1950; Bussi, La persona umana al centro della vita sociale, 2·1 ed„
Alba 1949; et praesertim Encyclicae « sociales » Pontificum, in quibus doctrina socialis et politica D. Thomae
auctoritativc proponitur et quasi « canonizatur ».

---- XI

INTRODUCTIO EDITORIS

Secundum Aristotelem, est bonum humanum, quod ad effectum perducitur
quantum ab hominibus fieri potest; secundum S. Thomam Bonum divinum erit
(Ethica theocentrica ac theologica); quod si quis consecutus fuerit, etiam bonum
humanum ad effectum perduxerit.
Si quis id, quod suum bonum est, plene ad effectum perduxerit, prout sua
ipsius forma postulat, quae, cum rationalis anima sit, rationalem virtutem adhibet,
felicitatem consequetur (εύδαιμονία).
Bonum eius maximum, perfecta beatitudo in ordine rationis habetur: at ce­
tera bona (suo quaeque ordine inclusa) et humanae activitatis formae, dum rationis
lumine regantur, nulla ratione removentur.
Actio ex potentiis procedit, vel facultatibus, quae, si ad spiritualem ordinem
respicitur, intellectus et voluntas sunt, quibus facultatibus et cogitamus et volumus.
Sed inter potentias et actus medii sunt habitus, quibus potentiae ad agendum
disponuntur; si ad bona perficienda disponunt, virtutes appellantur; si ad mala, vitia.
Virtutes, habitus agendo acquiruntur (sed ethica theologica S. Thomae suum
locum habebunt etiam supranaturales virtutes, a Deo directe infusae!), quae acqui­
sitae efficiunt ut bona sit quaedam actio: sicque bene agere ex virtute procedit, idemque causa artifex virtutis est.
Extant virtutes intellectuales, quae ad recte agendum intellectum disponunt; et
virtutes morales, quae ad recte agendum voluntatem disponunt, in quibus maxi­
mum pretium est, et plena ratio virtutis, cum homo in quantum homo bonus per
ipsas efficiatur. Iteratis actibus hae virtutes acquiruntur, ita ut ipsa hominis natura
per eas perficiatur, et voluntas, homo ipse, impediantur ne in errores vel aberra­
tiones incidant, quibus naturales animorum inclinationes implicari solent.
Moralibus virtutibus priores habentur intellectuales virtutes, quae cum illis per
prudentiam coniunctae sunt. Prudentia enim efficit ut virtutes omnes in agendo ra­
tionis lumine illustrentur, quo lumine regula agendarum rerum quasi aliqua men­
sura qualitative potius quam quantitative sumpta, definitur, ita ut recte electio ha­
beatur inter opposita, nimis et parum.
Maxima moralium virtutum, secundum Aristotelem, est iustitia (patet quod
secundum S. Thomam charitas erit — virtus tamen theologica —, quae tamen iustitiae imperium in ea, quae ad morales virtutes pertinent, minime delebit). Iustitia
virtutes omnes sibi subiicit, quodam modo omnes complectens atque ad unum redu­
cens, quod saltem ad «politicam iustitiam » attinet (πολιτικόν δίκαιον)· quae ut «iu­
stitia » habenda est si ad id, quod iustum est, non tantum propter positivum, qui
dicitur ius, sed propter ipsam naturam respiciet. Iustitia est ordo ad aliorum bonum,
ergo includit atque implicat cum bonum ceterorum, tum bonum uniuscuiusque; quod
bonum commune est. Eadem ergo est ac dispositio quaedam ad amicitiam, qua no­
stra sponte et ultro, nec tamen officium praetermittentes, amicorum bonum potius
quam nostrum requirimus, ordinemque ad aliorum bonum, in quo iustitia exstat, re
ipsa perficimus (cfr. Ethicor. lib. VIII-IX).
Iustitia efficitur ut quaedam actio per se ipsa sit iusta, remota etiam agentis vo­
luntate: quod « iuris » proprium est, scilicet ut «medium rei» disponatur et compa­
retur; sed tum solum virtus moralis atque immanens perfectio dicenda est, cum
etiam in ea voluntas hominum inest atque adhaeret; hoc « medium rationis » vo­
camus, quo maxime libertate consideramus et eligimus id, quod per se iustum sit
in officium nos obstringat. Hoc sibi vult Aristoteles cum de πολιτικόν δίκαιον loqui­
tur: id est de iustitia quae in naturali hominum studio societatis innititur, quae, ante
positivas leges, naturae hominum immanentibus legibus (et transcendentibus!) con­
gruit. Naturae enim leges imponunt ut « medietas quaedam per se vera, in ratione
vitae gerenda, et communis naturae communicatio, quia ad amorem inter se homines
XII —

INTRODUCTIO EDITORIS

pelluntur, rcspiciatur. Homines enim naturâ non solitari, sed civiles sunt (cfr. Politi­
corum n. 34, 35, 36, 37, 39, 40), quod non solum ad vivendum, sed etiam ad bene
vivendum attinet (n. 387).
In omnibus hominibus est quidam moralis impetus ad communitatem civitatis,
sicut ad virtutes. Natura ipsa voluntatem movet (societas ergo ex ipsa hominum na­
tura oritur); cui sequitur « humana industria », usus scilicet et exercitium facultatum
et in acquirendis virtutibus et in societate recte constituenda (n. 40). Naturali im­
pulsu et hominum industria formae societatis oriuntur; sive familia, sive civitas, sive
quaecumque alia communitas « naturalis ».
Sed oportet auctoritatem esse ut homines ad virtutes excolendas et felicitatem ac­
quirendam dirigantur (nn. 31, 59, 389). Neque tamen in tyrannide auctoritas corrum­
penda est: singuli ad totum ordinandi sunt, ut ad bonum totius civitatis et partium
partem aliquam habeant (nn. 39, 284). Sed cum singuli ratione ac libertate praediti
sint, ipsis libertate ac conscientia agendum est (nn. 353, 390). Sed cum si soli sunt,
cupiditatibus moti, facile in errorem perducuntur, legibus egent, quae eos ab bonum
agendum et ad libertatem adhibendam colant. Rectores quasi leges viventes esse de­
bent, speciem quamdam legis in se efferentes. Et ipsos virtute praeditos esse, et vir­
tutis causa, non aliis causis eligi oporteret (nn. 160, 369, 370). Sed cum, ut expe­
rientia docet, haud facile vel etiam minime tales viri plene virtutibus informati inve­
niri possint, etiam a principibus legibus optemperandum est nec quidquam contra
eas admittendum. Lex ita dirigit atque tuetur, lex est regula ac virtutis tutela, in prin­
cipibus et in civibus (n. 13).
Sed multi subiecti, sive deficiente natura, sive adversitatibus, sive casibus vitae,
« non possunt regi propria ratione, per quam homo est dominus sui, sed solum ra­
tione alterius » (n. 73). Damnati videntur in perpetuum ad vitam imperfectam, neque
eorum condiciones sanari possunt. Cum iis ita agendum est ut cum pupillis (idest,
«minoribus») agi solet: docendi atque instituendi sunt ut res in civili communitate
iustas faciant, nulla tamen spe ut intus iusti ac virtute praediti fieri possint.
Hi servi sunt, qui naturaliter subiicere aliis debent; liberi contra veri cives sunt.
Servi paene «totius civitatis» partes sunt: non enim quid civitas sit comprehendere
possunt (cf. infra nn. 52, 55, 73, 68, 159); nec tamen instrumenta tantum sunt ina­
nimata sed animata, quod ratione quodam modo communicant; non ut sensum ra­
tionis per se ipsos habeant sed tantum ut sensum rationis recipiant: rationalis na­
turae participes sunt, vel minime: difficile ergo est de eorum deficientia indicium af­
ferre (nn. 69, 73, 156, 164). In fabrilibus operibus adhibentur, quas Aristoteles du­
rius intellectualibus operibus opponit, quasi indigna liberis viris (nn. 92, 144, 373,
380, 381).
Ex hoc intelligitur cur ipse Aristoteles artifices et operarios non plene cives
habeat, et quodam modo minoris faciat quam ipsos servos (n. 163). Certo certius
longe a nobis abest haec sententia atque haec cogitandi ratio! Inter Aristotelem et
nostram aetatem duo milia annorum intersunt, quibus Christiana religione societatis
ordines inter se coaluerunt, ratio quoque agendarum rerum hisce in terris, quin ipse
artificum labor longe alias habiti sunt. Si quis etsi coquus fuerit, non hoc operandi
genere minuetur, atque indignus humanitate reddetur: ex quo Christiana religio nos
docuit etiam illam operam meritorum originem esse et viam ad caelum, rationem
Deo inserviendi eiusque gloriam celebrandi (I Cor., VIII, 31; Col. III, 17). S. Tho­
mas in Summa Theologiae, in Quaestionibus Quodlibetalibus, in Opusculis quibus
Religiosorum statum defendebat, primis lineis theologiam fabrilium operum (« teologia dei lavoro ») designabat, quarum, sequens D. N. I. Christum et S. Paulum mo­
ralem et asceticam dignitatem in lucem efferebat. Hac ratione, labore operando et
humana dignitas affirmatur et viam redemptionis invenitur (Cf. Ha-IIae q. 187, a. 3;
— XIII —

INTRODUCTIO EDITORIS

Quodl. VIII, q. 7, a. 1, 2; Contra retrah., c. 16; Contra ius pugn., cc. 5-6. Cfr. etiam
C. G., 111, c. 135; in Iohann., c. 6, 1. 3).
Tria sunt denique civitatum regimina: monarchia, aristocratia, politia (qua nunc
democratia appellatur, recte verbo si utimur). Quae tamen corrumpi possunt, in ty­
rannide, in oligarchia, in demagogia (cfr. nn. 392, 393, 394, 395).
Monarchia si ad rem ipsam ratio habetur, optima est, dummodo rex virtute
praeditus ac sapiens sit: eius corruptio, tyrannis, pessima efficitur.
Optima, ad Aristotelis mentem civitas mixta esset, in qua omnes cives partem ali­
quam in republica administranda haberent, ita ut neque causa esset excedendi vel
abutendi et leges quam plurimum valerent (cf. infra n. 344, quae ad partem a
S. Thoma explanatam attinent).
In summa autem rerum publicarum administranda optimi quidem, virtute prae­
diti, sapientes vocandi sunt. In populo potestas et rectores eligendi et eorum errores
corrigendi inest (344).
* ♦ «

En ergo quae S. Thomas accepit (et ab Ethicis et a Politicis) ad propriam do­
ctrinam civitatis efformandam.
Homo naturâ animal civile est. Prima societas est domus (nn. 25, 26, 44). Maior
est vicus, qui ex multiplicatione prolis constitutus est (nn. 27, 28, 29). Etiam
maior est civitas (πόλις), Respublica vel « Status », ut hodie appellatur, quae sola
sufficiens sibi societas est, in qua homines bonum, quod suum est, ut bene vivant,
non tantum ut vivant, totum consequi possunt (n. 387), auctoritate magistratuum
ducti, qui omnes ad finem ac bonum commune, id est ad vitam virtuosam ac beatam,
promovet (cfr. nn. 11, 31, 33, 70, 355, 387).
Civitas vel Status ex individuis familiisque constat; compositum et concretum
quiddam est, ut aliquod totum ex multis partibus conflatum (nn. 7, 11, 31, 43, 167,
180, 181, 212 etc.). Quae tamen partes eo discrimine ad unum in civitate rediguntur
ut earum quae propria est natura minime deleatur, quin etiam ad melius redigatur
(nn. 180, 181, 368), secundum leges illius qui hodie « pluralismus » appellari solet,
et valde laudatur ac commendatur. Sed haec omnia ad hominum « personas » ordi­
nantur; curandum etenim est ut ipsi homines bene vivant (n. 387). Si cives quodam
modo ad rempublicam ordinantur, reipublicae contra curae esse debet ut cives recte
probeque vivant, quod bonum « personae » hominum est, liberorum saltem, qui soli
veri cives habentur (n. 390). Reipublicae enim munus est ut homines in iustitiae ac
virtutis ordine inducantur, ut civiles efficiantur (n. 41).
Personae humanae notio, quasi nodus ac finis vitae in societate constitutae, im­
plicita est in Aristotele, sed amplius apud S. Thomam pertractatur, in theologica
praecipue doctrina. Ut haec notio plene in lucem efferretur ac quid valeret osten­
deretur in omnibus hominibus, non in paucis tantum civibus, opus fuit Christiana re­
velatione omnes homines personaliter immortales esse, fratres omnes et aequales,
in uno et solo Patre et in Christo, doceretur. Hoc erit profecto verus « humanismus
Christianus », quo homines prout sunt considerantur, nullis mythis vel fabulis de­
cepti : homines singuli, concreti, hic existentes, qui singuli coli et servari possunt at­
que debent.
Aristoteles et S. Thomas hoc praecipue contendunt, qua ratione bene institutae
civitates a malis distinguantur: quae ratio bonum commune est, quod in singu­
lorum bono resolvitur (n. 387). Civitas ipsa beata esse non potest nisi cives omnes vel
quam plurimi, beati sunt (221). In recte institutis civitatibus, rectores regunt pro bono
— xiv —

INTRODUCTIO EDITORIS

communi; in malis, sui ipsius boni causâ, sua auctoritate abutuntur, in cives tyrannice
se gerunt, cives non liberos, sed servos habentes (cfr. nn. 640, 154, 242, 374, 389, 390,
392, 394, 395).
Tali ratione auctoritate abutuntur, sed in bene instituta republica maxime impe­
rium legis et iustum ius pollere debent; ita ut leges pluris quam factiones habeantur.
Ad leges servandas, quae hominum utilitati sunt, reipublicae imperio vis inesse debet
(n. 79), ut virtutibus ordo servetur (n. 297), et amicitia inter cives (n. 193), pax in
civitate (n. 266), bona conversatio et civium in civitate et civitatis cum civitatibus
propinquis (n. 268).
In virtutibus excolendis, in legibus observandis — ut ergo maxime optimi mores
floreant — est bonum urbis et politicae terminus, ut S. Thomas et Aristoteles do­
cent (8). Quae omnia possunt ad bene vivendum adducere homines, iisque maxima
ac optima bona inferre (n. 40).

* * *
Si quis interroget quaenam « oeconomica structura » aptior sit ad civitatis for­
mam efficientem, firmam, diuturnam, videat quam censuram Aristoteles ac S. Tho­
mas agant in bonorum communitate (praeter mulierum et liberorum: communismus
integralis!) quam Plato effinxit, immo quasi in somniis prosecutus est. Quae censura
aptissima et nunc est adversus communismum, ut etiam novissime collectum est (9).
(8) Cfr. Mazzantini C., La filosofia nel filosofare mano. Storia dei penslero antico, Torino (Marictti) 1949,
pp. 181-191.
(9) En quae in « Gazzetta del Popolo », die 9 augusti 1950 Marius Missiroli scripsit sub titulo « Che cosa
è il Comunismo? » :
« La negazione comunista non è una novità dei tempi moderni, ma un'antichissima eresia. E’ all'origine
di ogni società costituita e ne segue 1’cvoluzione nella misura stessa in cui si differenzia dando luogo al’c
inevitabili disuguaglianzc. Nella sua Politica — libro di sorprendente attualità — Aristotilc dedica un intero capitolo al comunismo. Alia esposizionc dclle tcorie di Falea Calccdonio, che per primo sostenne il concetto del1’eguaglianza di fortuna fra i cittadini, segue una confutazionc, alia quale, anchc oggi, nulla c’è da aggiungcrc.
Fra l’altro, il massimo genio dcll’antichità coipi al cuorc 1’utopia comunista con questa semplice osservazione :
” Sarcbbe bene che a quelli che tentano simili costruzioni legislative sfuggisse, come ora sfugge, che, stabilendo
un termine per la quantità di ricchezza, dovrcbbero stabilirne uno corrispondcnte pel numero dei figljoli ”. Dal
che si vede come la manomissionc della proprietà porti inevitabilmcnte alia manomissionc della famiglia e come
Ia pretesa di ritornare ad un presunto stato di natura, colpisca alie radici ciô che vi è di niti ” naturale ” al
mondo.
« Si supponga — continua Aristotile — l’eguaglianza delle fortune. ” Questa o sarà troppo larga da ge­
nerare il lusso, o troppo angusta da rendere la vita penosa. Ê manifesto, dunque, che non si richiede al le­
gislatore che stabilisca l’uguaglianza délie fortune, ma che procuri ancora di raggiungere le giuste proporzioni.
E nemmeno Ia determinazione dei patrimonio medio per tutti riesce di giovamento: convienc piuttosto pareggiare i desideri che le sostanze, c cio non è possibile se non con l’cducazione opportunamente regolata con leggi.
Falea potrebbe tuttavia osservare che questo è proprio il suo concetto, opinando che nei consorzi civili vi sia
un doppio ordine d’uguaglianza, quclla délia proprietà e quella dell’educazione. Ma occorreva ben dire quale
dovesse essere l’cducazione, non essendo opportuno che sia la stessa per tutti: è possibile, infatti, chc sia la
stessa per tutti, senza poter impedire che da essa vengano fuori uomini avidi di ricchezze e d onori. o delle
une c dcgli altri insicmc. Inoltrc avvengono le rivoluzioni non solo per l’îneguaglianza delle fortune, ma anche
per l’îneguaglianza degli onori. La moltitudine
si ribella per l’îneguaglianza delle fortune, gli ottimati per la
eguaglianza degli onori ”,
« Pagina luminosa. La critica mossa al comunismo nei secoli successivi non use! mai da queste premessc
aristoteliche, che ripongono il senso della vita nei valori morali. Qualsiasi pareggiamento delle fortune presuppone una totale modificazione dei valori della vita, delle aspirazionl dcgli uomini. Il problema economico
si risolve, si dissolve in un problema di ” cducazione
In secondo luogo, la soluzione in senso egualitario del
problema economico lascia sussistere le ineguaglianze morali, a riprova che t valori supremi della vita non
sono di ordine materiale. I. teorici del comunismo — specie quelli che muovono da presupposti religiosi —
sembrano avere avvertito questa insanabile contraddizione ed hanno immaginato una società fondata sulla ” rinunzia
hanno. cioè. immaginato un radicalissimo spostamento dei valori e dei gusti umani. Tale rovesciamento di valori è conccpibilc solo in una dottrina religiosa, chc ponga il senso della vita nell’al di là c que­
sto spiega I’apparirc del comunismo in quasi tuite le religioni. Ma c facile osservare che a questo modo il pro­
blema, più chc risolto, è abolito. La Chiesa offre un tipico esempio di società comunistica nelle comunità con­
ventual!; ma in queste vige il cclibato. quasi a testimoniare che la rinunzia ad ogni bene materiale comporta la
dissoluzione délia famiglia e. da ultimo, l’estinzione della società medesima.
« II comunismo non ha mai aderito a questa logica assoluta. perche il comunismo dclle varie scuole non
----- XV -----

INTRODUCTIO EDITORIS

Ex tali communitate bonorum, ipsi nos docent, neque respublica magis nna
erit, ut Plato arbitrabatur, sed maiores lites, discordiae, dissidia sequerentur, cum ne­
mo contentus esset ea parte bonorum quae sibi contingent (n. 198, 199).
Bonorum communitas vellet etiam eam vitae communitatem quae procul dubio
causa perturbationum et bellorum esset. Dicit enim « realistice » S. Thomas: «qui
enim non frequenter simul conversantur, non frequenter habent turbationem ad in­
vicem » (n. 199).
Sed per hanc communitatem possessionis multa bona tollerentur, quibus si quis
careret, imperfectione ac tristitia procul dubio afficeretur. Liceat nobis ad verbum
referre quae S. Thomas dicit in Aristotelis commentario: cum ipse multa trahat ex
rerum gestarum historia et cognitione hominum animorum, nec tamen negligit con­
siderare commoda quae, si respublica forte « communistice » administraretur, se­
querentur.
« Ostendit quae bona per praedictam legem tollerentur.
Et ponit tres rationes: circa quarum primam dicit [127], quod si ita ordinetur
in civitatibus, sicut nunc se habet, quod scilicet possessiones sint civibus divisae, et
hoc ordinetur pulchris consuetudinibus et iustis legibus, habebit magnam differentiam
in excessu bonitatis et utilitatis respectu eius quod Socrates dicebat. Utrobique enim
invenitur aliquid boni: scilicet et in hoc quod ponuntur possessiones propriae, et in
hoc quod ponuntur communes.
Sed si possessiones sunt propriae, et ordinetur per reclas leges ei consuetudines
quod cives sibi invicem communicent de suis bonis, habebit, talis modus vivendi bo­
num, quod est ex utroque: scilicet et ex communitate possessionum et distinctione
earum. Oportet enim possessiones simpliciter quidem esse proprias quantum ad pro­
prietatem dominii, sed secundum aliquem modum communes.
Ex hoc enim quod sunt propriae possessiones, sequitur quod procurationes pos­
sessionum sunt divisae, dum unusquisque curat de possessione sua. Et ex hoc se­
quuntur duo bona: quorum unum est quod dum unusquisque intromittit se de suo
proprio et non de eo quod est alterius, non fiunt litigia inter homines quae solent
fieri quando multi habent unam rem procurare, dum uni videtur sic et alii aliter
faciendum. Aliud bonum est quod unusquisque magis augebit possessionem suam
insistens ei sollicitius tamquam propriae. Et hoc modo erunt possessiones divisae, sed
propter virtutem civium, qui erunt in invicem liberales et benefici, erunt communes
secundum usum, sicut dicitur in proverbio, quod ea quae sunt amicorum sunt com­
munia.
Et ne cui videatur impossibile, subiungit quod in quibusdam civitatibus bene
dispositis est hoc statutum quod quaedam sint ipso facto communia quantum ad
usum, quaedam autem fiant communia per voluntatem ab ipsis dominis, dum sci­
licet unusquisque habens propriam possessionem, quaedam de bonis suis facit pro­
venire in utilitatem suorum amicorum, et quibusdam de bonis suis utuntur amici
sui per seipsos, tamquam rebus communibus. Sicut erat in civitate Lacedaemonia in
qua unus poterat uti servo alterius ad suum ministerium ac si esset proprius ser­
vus. Similiter poterant uti equis et canibus et vehiculis aliorum tamquam suis, si
indigerent ire ad agros, in eadem tamen regione. Unde manifestum est quod multo
melius est quod sint propriae possessiones secundum dominium, sed quod fiant com-

ha mai negato i valori délia società di cui meditava Ia distruzione, i valori terreni, i valori ” edonistici ”, La
eguaglianza non è invocata in nome della ” rinunzia
ma in nome dei ” benessere ”, in nome dcll’etcrno
” egoismo ”. Senonchè Ia società chc i comunisti vogliono distruggerc, è proprio quella che. attraverso i sccoli.
si ê formata stimolando 1’egoismo degli uomini, la corsa al piacere. Di modo che la società attuale è precisamente la società costituita dagli uomini come realmente sono e non come dovrcbbero essere. In sede logica. Ia
dottrina comunista si risolvc in una interminabile petizione di principio ».

XVI

INTRODUCTIO EDITORIS

munes aliquo modo quantum ad usum. Quomodo autem usus rerum propriarum
possit fieri communis, hoc pertinet ad providentiam boni legislatoris.
Secundam rationem ponit, ibi [1271], ’’Adhuc autem et ad delectationem etc.”.
Et dicit quod non potest de facili enarrari quantum sit delectabile reputare ali­
quid esse sibi proprium. Venit enim haec delectatio ex hoc quod homo amat se­
ipsum; propter hoc enim vult sibi bona. Nec hoc est vanum, quod aliquis habet
amicitiam ad seipsum; sed naturale est. Quandoque tamen iuste vituperatur ali­
quis ex hoc quod est amator suiipsius. Sed quando hoc in vituperium dicitur, non
est hoc simpliciter amare seipsum, sed magis quam oportet; sicut et amatores pecu­
niarum vituperantur, quas tamen omnes aliquo modo amant: quia amatores pecu­
niarum vituperantur inquantum amant eas magis quam oportet. Hanc autem dele­
ctationem, quae est de rebus propriis habendis aufert lex Socratis.
Tertiam rationem ponit, ibi [1272], ” At vero et largiri etc.”. Et dicit quod val­
de delectabile est quod homo donet vel auxilium ferat vel amicis, vel extraneis, vel
quibuscumque aliis: quod quidem fit per hoc quod homo habet propriam possessio­
nem: unde etiam hoc bonum tollit lex Socratis auferens proprietatem possessionum.
Ultimo autem concludit [127"], quod ista inconvenientia accidunt his qui vo­
lunt nimis unire civitatem introducendo communitatem possessionum, et uxorum,
et liliorum.
Deinde cum dicit ” et ad hoc” [128], obiicit simul contra utramque positionem,
scilicet de communitate uxorum et possessionum. Et inducit etiam ad hoc tres ra­
tiones: quarum prima est [128] quod illi qui volunt sic nimis unire civitatem, ma­
nifeste interimunt opera duarum virtutum: scilicet temperantiae, inquantum est
circa mulieres: opus enim temperantiae est abstinere a muliere aliena: quod non
habebit locum si omnes mulieres sint communes. Similiter introducens communi­
tatem possessionum, aufert actum liberalitatis. Non enim poterit esse manifestum
de aliquo an sit liberalis, nec aliquis poterit actum liberalitatis exercere, ex quo non
habet proprias possessiones, in quarum usu consistit opus liberalitatis. Providus (10)
homo propria expendit et dat. Quod autem aliquis det communia, non est multum
liberalitatis.
Secundam rationem ponit, ibi [1281], ’’Bonae faciei quidem igitur etc.”. Et dicit
quod lex Socratis praedicta videtur bona in superficie, et videtur quod sit amabilis
ab hominibus: et hoc propter duo.
Primo propter bonum quod aliquis suspicatur futurum ex tali lege. Quando
enim aliquis audit, quod inter cives sint omnia communia, suscipit hoc cum gaudio,
reputans amicitiam admirabilem futuram per hoc omnium ad omnes.
Secundo propter mala, quae putat tolli per hanc legem. Accusat enim aliquis
mala, quae nunc fiunt in civitatibus, sicut disceptationes hominum ad invicem circa
contractus, et indicia de testimoniis falsis, et hoc quod pauperes adulantur divitibus,
tamquam omnia ista fiant propter hoc quod possessiones non sunt communes.
Sed si aliquis recte consideret, nihil horum fit propter hoc quod possessiones
non sunt communes, sed propter malitiam hominum. Videmus enim quod illi qui
possident aliqua in communi, multo magis dissident adinvicem, quam illi qui habent
separatas possessiones. Sed quia pauci sunt illi qui habent possessiones communes
respectu illorum qui habent divisas, propter hoc pauciora litigia veniunt ex commu­
nitate possessionum: tamen si omnes haberent communes multo plura litigia essent.
Tertiam rationem ponit, ibi [1282], ’’Adhuc autem iustum etc.”. Et dicit
quod homo non solum debet considerare quot malis priventur illi qui habent com­
munes possessiones et uxores, sed etiam quot bonis priventur. Debet enim legislator
(10)

An prodigus?

- - XVII —
1 — In Politicorum.

INTRODUCTIO EDITORIS

sustinere aliqua mala, ne priventur maiora bona: tot autem bona privantur per hanc
legem Socratis, quod videtur esse impossibilis talis conversatio vitae, ut patet per
inconvenientia supra posita » (nn. 200, 206).
Ex his conspici potest quomodo certo ictu attingantur ipsa praecipua capita com­
munistarum doctrinae, item causae psychologicae ex quibus oritur: scilicet exspe­
ctatio futurae amicitiae ac fraternitatis universalis, spes ut mala quibus afficimur, si
oeconomicae structurae innoventur, removeantur, et quae bona tollerentur (oecono­
mica ac moralia : praecipue virtutes). Simul breviter significatur qua ratione « socialis
quaestio » iuste solvenda sit: ut possessiones propriae ponantur, et simul cives sibi
invicem communicent de suis bonis; quod sive civium virtute sive providentiâ legum
faciendum sit (« quomodo autem usus rerum propriarum possit fieri communis, hoc
pertinet ad providentiam boni legislatoris », n. 201). Reipublicae igitur curae sit ius
proprietatis legibus definire, ut divitiae inter cives amplius ac liberius circumeant,
bona terrae huius aequabilius distribuantur: ut usque illuc perveniatur (quod a catho­
lica sociologia et ab ipsis Summis Pontificibus proclamatum est), ut omnes facile
possint aliquam privatam proprietatem sibi acquirere.
Aristotelis et S. Thomae censura prosequitur realistice et objective. Negant so­
cietatem ad maiorem unitatem pervenire posse bonorum communitate. Quin immo
omnes in civitate cives ita perlibrarentur, ut vitae civium concordia (quae symphoniae
ac consonantiae vocum in aliquo concentu assimilatur), quae naturaliter in civitate
evolvenda esset, tolleretur.
Quam ob rem «nimia unitate» vera unitas deleretur! «Dicit ergo primo [129],
quod causa quare Socrates deviavit a veritate circa legem de communitate possessio­
num, filiorum et uxorum, oportet putare fuisse, quia supponebat quamdam supposi­
tionem non rectam: scilicet quod summum bonum civitatum esset quod ipsa esset
maxime una.
Haec autem suppositio ideo non est recta, quia ad civitatem et domum, sicut
supra dictum est, requiritur aliqua imitas, sed non omnimoda. Unde intantum potest
procedere unitas civitatis, quod iam non erit civitas; puta si omnes sint unius artis
et cohabitantes in una domo. Intantum autem potest procedere unitas quod erit in
propinquo ad hoc quod non sit civitas. Unde sequitur quod sit peior: quia unum­
quodque tanto deterius est, quanto magis appropinquat ad suum non esse; sicut si
tollatur aliqua distinctio officiorum, quae sunt necessaria ad bene esse civitatis.
Et ponit exemplum, sicut si aliquis faciat concentum univocum, idest omnes can­
tantes in una voce, iam non erit symphonia et consonantia vocum, cui similatur ci­
vitas ex diversis consistens. Similiter si quis faceret versum pedem unum, idest car­
men uno pede tantum numero constare: quia tunc carmen non esset quod ex multis
numero pedibus conficitur. Et ita potest in tantum procedere unitas quod tollatur
civitas.
Sed, sicut supra dictum est, oportet in civitate esse quidem diversorum multitu­
dinem, sed quod civitas fiat una et communis propter quamdam disciplinam legum
recte positarum. Sed si aliquis qui erat inducturus disciplinam ad uniendum civitatem
putet per hanc legem de communitate filiorum et uxorum fieri civitatem bonam, incon­
veniens est si aestimet quod per tales communitates possit rectificare civitatem, et non
magis per bonas consuetudines et leges, et per sapientiam circa talia: sicut dictum
est supra, quod Lacedaemones possessiones proprias faciebant communes quantum ad
usum; et in Creta etiam fecit legislator esse aliqua communia, ut fierent quaedam
convivia publica civibus, secundum aliqua tempora ad hoc instituta, ut inter eos maior
familiaritas esset » (nn. 208-209).
Praeterea ostendit multo tempore considerandum esse, ut manifestum sit per ex­
perientiam utrum tales leges bene se habeant: quae experientia plane defuit Platoni,
XV] n

INTRODUCTIO EDITORIS

et apud nostri temporis communisticas respublicas, parum vel minime ad effectum
pervenisse videtur (cfr. n. 120).
Ostendit etiam, Platonis doctrinam strictius persequens, non posse civitatem ali­
quam, ita constitutam, sibi sufficere. Nullum enim discrimen inter cives esset (nn. 212,
213), neque mala, quae nunc exstant, tollerentur (n. 214), fraudes etiam et iniuriae
essent eorum, quibus munus distribuendi ac assignandi bona demandatum esset (n. 215).
Et multis aliis argumentis concludi poterit talem civitatem nullo modo beatam esse
posse! Si singuli cives infelices redduntur, sive auferendo eis proprietatem bonorum,
naturâ hominibus insitam, sive vitam omnem et familiam ipsam communicando (quod
nunc accidit regionibus illis communistarum iugo submissis, in quibus omnia subi­
guntur communitatis regimini) non haec beata vita dicenda erit!
« Ostendit insufficientiam quantum ad communem civitatis felicitatem: dicebat
enim Socrates, quod legislator debet ad hoc attendere, quod faciat totam civitatem
felicem, et quantum ad opera virtutis, et quantum ad exteriora bona: cum tamen So­
crates per suam legem auferret a singulis civibus felicitatem : quia volebat, quod non
haberent aliquid proprium, nec in possessionibus, nec in mulieribus, nec in filiis, quae
quidem pertinent ad felicitatem tamquam organice deservientia, ut dicitur in primo
Ethicorum. Hoc autem est impossibile, quod tota civitas sit felix, nisi vel omnes, vel
plures partes civitatis felicitatem habeant: non enim est felicitas civitatis, sicut nu­
merus par, et alia similia. Partes enim numeri paris quandoque sunt impares, sicut
partes senarii sunt duo trinarii » (n. 221).
Quae omnia inveniri possunt etiam in civitate quam Faleas Chalcedonius ordi­
navit, qui statuit omnes cives aequales possessiones habere: «voluit enim quod
omnes possessiones civium essent aequales: quod quidem dicebat non esse difficile
fieri in civitatibus, quando a principio inhabitari incipiebant, quia poterant posses­
siones ex aequo dividi inter cives; sed in civitatibus inhabitatis quarum cives habent
inaequales possessiones, hoc difficilius erat: tamen cito posset reduci ad hanc regulam
per dotes, ita scilicet quod divites contrahentes cum pauperibus darent dotes et non
acciperent, et pauperes non darent, quousque omnium possessiones adaequaren­
tur» (n. 256).
Sed de hac ordinatione, sicut et dc alia Platonis, « ostendit in quo omnes huiusmodi deficiebant: latebat enim eos, quoniam ex hoc, quod statuebant aliquid circa
multitudinem divitiarum, oportebat etiam quod aliquid ordinarent circa multitudinem
filiorum: puta, quod aliquis post certum numerum generationi operam non daret,
vel quod postquam pueri erant nati in aliquo numero, quod supercxcrescentes viri
mitterentur ad alias civitates constituendas, vel quocumque alio modo. Quia si nu­
merus filiorum qui nascuntur excedat multitudinem divitiarum, quae alicui homini
taxantur, necesse est, quod lex de aequalitate possessionum dissolvatur; puta si duorum
civium habentium aequales possessiones, unus generet quatuor filios, alius vero unum
tantum, ex necessitate sequetur, quod filii eorum non habeant aequales possessiones,
et propter hoc, quod solvatur lex.
Sequetur etiam aliud malum; scilicet quod multi qui nascuntur ex divitibus,
fiant pauperes, dum substantia unius divitis in multos filios dividitur: et hoc est
malum, quia opus est ad pacem civitatis, ut filii divitum qui insolescere possunt, non
sint pauperes, quia efficerentur latrones. Sed si non taxetur alicui quantitas posses­
sionis, hoc non sequetur; quia secundum quod augetur ei numerus filiorum, studebit
aliquis in divitiis crescere. Sic igitur, vel nihil statuendum est circa mensuram posses­
sionum, vel simul cum hoc ordinandum est aliquid circa numerum filiorum » (n. 258).
Hac oeconomica constitutione civitas ipsum familiae institutum violaret: et simul
(praeter difficultates maximas quae minime desunt in tali regimine instituendo) sanctis­
xix —

INTRODUCTIO EDITORIS

simum illud hominum ius, libertatem scilicet liberos procreandi ac totam familiae
vitam suo iudicio agendi.
Aristoteles tamen et S. Thomas non negant utile et iustum fore si civitas ipsa ius
proprietatis aliquo modo dirigeret, ut bonum commune requirit.
« Approbat praedictam ordinationem quantum ad hoc, quod ordinabat aliquid
circa mensuram substantiarum, ne videatur propter praedicta inconvenientia ea re­
probasse.
Approbat autem hoc duplici ratione. Primo quidem per auctoritatem antiquorum
legislatorum; et dicit, quod quidam antiquorum legislatorum videntur cognovisse, quod
regulare substantias civium, habet magnam virtutem ad civilem communitatem bene
conservandam: unde etiam Solon, qui fuit unus de septem sapientibus, et statuit leges
Atheniensium, posuit pro lege, quod etiam apud alios observatur, ut non posset quis
de terra ad possidendum quantum voluerit, sed usque ad aliquem certum terminum.
Similiter etiam leges quaedam sunt in aliquibus civitatibus, quae prohibent, ne homines
vendant suas possessiones: sicut in civitate Locrorum, quae est in Calabria, lex fuit
antiquitus, ut nullus venderet possessionem, nisi monstraret quod accidisset ei aliquod
grave infortunium, puta quod esset captus ab hostibus, vel aliud aliquid huiusmodi
passus. Similiter etiam leges aliquae sunt ordinantes, quod antiquae sortes civium
conserventur illesae: et haec omnia pertinent ad hoc, quod substantiae civium regu­
lentur... » (n. 259).
Quae omnia (ut nostri philosophi arbitrantur) solvi possunt, si is oeconomicus
ordo instituatur, in quo bonorum possessio non solum magnae pecuniae (ordo capitalisticus) sed pluribus hominibus, immo « humanae personae » inserviatur, ita ut
« humanus, vel personalisticus proprietatis ordo », appellari possit. Hac ratione haud
multum interesset inter divites et pauperes; medius quidam ordo magnus atque felix
esset. Huic ordini potestas reipublicae administrandae committenda esset, multitudine
civium assentiente; cives etiam maiore virtute ac peritia praediti in partes admini­
strandae reipublicae vocandi essent, et libertas tenuiorum servanda esset. Minime ut
omnes « proletarii » fiant oportet, videntur nostri philosophi admonere, sed ut omnes
se ipsi meliores efficiant, atque eam copiam rei familiaris valeant sibi comparare, qua
vitam honeste agere possint.
«Contingit esse aequalitatem substantiae inter cives: et tamen potest esse vel
valde multa, ita quod cives ex ea delitiose vivant, et sic civium mores corrumpantur;
vel valde modica, ut vivant cives valde tenaciter, ita quod unus alteri subvenire non
possit: et utrumque eorum est nocivum ad bonam disciplinam civium. Unde mani­
festum est, quod non est sufficiens legislator ex hoc, quod solum facit substantias
civium aequales; sed oportet quod ipse determinet aliquod medium, ita scilicet quod
sit tanta quantitas possessionum, ut neque superflue possint delitiis intendere, neque
etiam nimis parce vivere compellantur » (n. 262).
Vitanda est nimia fortunarum inaequalitas, ne inde nimius luxus, inde nimia
paupertas oriatur.
Hoc tamen etiam magis considerandum est, non solum innovando oeconomicum
ordinem posse homines vel civitates esse felices, sed felicitatem et pacem ab interiore
et exteriore disciplina oriri.
Homo novus tantum novum rerum ordinem statuere potest, qui melior etiam
in rebus oeconomicis sit, non, ut communistae etiam aiunt, novos rerum ordo novum
hominem efficiet.
« Dicit quod etiam si aliquis omnibus civibus ordinet moderatam possessionem,
adhuc istud non sufficit ad bonam vitam civium: magis enim oportet regulare inte­
riores concupiscentias animae, ut scilicet non immoderata concupiscant, quam exte­
riores substantias, ut scilicet non immoderata habeant. Sed quod concupiscentiae ho­

INTRODUCTIO EDITORIS

minum regulentur, hoc non contingit nisi per hoc, quod homines sint sufficienter
instructi per debitas leges, quas Phaleas non posuit: unde insufficienter tradidit ea,
quae pertinent ad disciplinam civium... Secundo..., excludit responsionem Phaleae:
qui forte ad hanc rationem responderet, quod utrumque oportet esse in civitate:
scilicet et aequalitatem possessionis, et aequalitatem disciplinae, ut scilicet omnes
cives aequali disciplina informentur. Sed contra hoc Aristoteles dicit, quod oportuisset
eum dicere quid est ista disciplina, qua oportet omnes cives informare. Non enim
sufficit dicere, quod sit una et eadem omnium; sed oportet eam esse talem, per quam
cives informentur, ut quidam eorum non velint excedere alios vel in divitiis, vel in
honoribus, vel simul in utrisque: unde, cum talem disciplinam Phaleas praetermiserit,
insufficiens legislator fuit.
Deinde cum dicit ’’adhuc dissident” [158], ostendit, quod praetermisit ea quae
pertinent ad pacem civitatis. Et circa hoc ponit tres rationes: quarum prima est, quod
cives dissident non solum propter inaequalitatem possessionis, sed etiam propter inae­
qualitatem honorum; sed diversimode tamen. Nam multitudo popularium de hono­
ribus non curat, sed solum de divitiis, et ideo dissident propter inaequalitates divi­
tiarum; sed homines gratiosi qui alios excellunt in operibus virtutum, dissident de
honoribus, si aequales eis reddantur, et non maiores quam aliis. Et ideo indiget legis­
lator ordinare aliquid circa honores: ut scilicet aliquis honor determinetur, qui non
detur nisi bonis, et aliud honor sit, quo etiam malus, idest deficiens a virtute, uti
possit: et sic servabitur pax in civitate. Cum igitur hoc Phaleas praetermiserit, insuffi­
cienter tradidit ea qua pertinent ad pacem civitatis.
Secundam rationem ponit, ibi [1581], ”Non solum autem, etc.”. Quae talis est.
Homines quidem non solum iniuriantur aliis propter necessaria conquirenda, quod est
primum, cuius remedium esse putabat Phaleas, quod substantiae civium essent aequa­
les, et sic omnes necessaria habent, et sic unus homo non spoliat alium propter vitan­
dum frigus aut famem : sed etiam quidam proximo iniuriantur, ut fruantur suis dele­
ctationibus, et ut non concupiscant aliquid, quod statim non habeant: quia si sint
aliqui qui habeant maiorem concupiscentiam rerum temporalium necessariis, idest
qui plura concupiscant quam sint eis necessaria, propter huiusmodi medelam, idest
ut satisfaciant suae concupiscentiae, injuriabuntur auferentes bona aliorum vi vel dolo.
Nec solum propter hanc causam homines iniuriantur; sed etiam propter hoc, quod
aliqui volunt ita gaudere delectabilibus, quod nullas tristitias patiantur; et ideo iniu­
riantur hominibus, per quos timent sibi posse inferri tristitias, opprimendo eos.
Oportet igitur, ad pacem civitatis, quod legislator excogitet remedia contra istas
tres causas iniuriandi. Illis enim qui iniuriantur propter necessaria acquirenda, pro
remedio sufficit modica possessio, et operatio propria, per quam sibi victus aliquis
acquirat. Paucis enim natura contenta est. Sed illis qui iniuriantur propter concupi­
scentias delectationum, remedium est temperantia, quae moderatur in homine dele­
ctationum concupiscentias. Sed contra tertium, scilicet contra eos qui iniuriantur ut
non tristentur, remedium adhibet philosophia, quantum ad eos, qui possunt huius­
modi delectationibus frui, quae sunt sine tristitia: quae etiam facit hominem non
tristari in infortuniis. Sed in aliis duobus potest homini auxilium ferri per homines:
unde cum ista duo secunda remedia Phaleas praetermiserit, solum contra primum re­
medium ferens, videtur insufficienter ordinasse.
Tertiam rationem ponit, ibi [1582], ” Iniuriantur autem, etc. ”. Et dicit, quod ho­
mines maxime iniuriantur propter excellentias divitiarum et honorum acquirendas:
non autem propter necessaria conquirenda; sicut patet de illis qui exercent tyrannidem. non quidem propter hoc ut non patiantur frigus aut famem, sed propter prae­
dictas excellentias. Et ideo quia isti maxime iniuriantur in civitate, propter hoc, prae­
mium datur magnorum honorum in civitatibus his qui interficiunt tyrannos, non

— xxi —

INTRODUCTIO EDITORIS

autem his qui interficiunt alios fures. Et tamen contra iniurias tyrannorum nullum
remedium apposuit Phaleas: unde patet, quod modus ordinationis eius praebet auxi­
lium solum contra modicas iniurias, non autem contra magnas... » (nn. 263-267).
« Dicit quod si voluntas hominum quantum ad necessitatem repleri possit, tamen
quantum ad malitiam repleti non potest.
Primo enim homini qui nihil habet videtur sufficiens quod habeat duos obolos;
quos cum acquisiverit vel ex haereditate paterna acceperit, semper videtur quod in­
digeat pluribus, et hoc usque in infinitum. Et hoc ideo est, quia natura concupi­
scentiae est infinita: non enim quaerit sola necessaria vitae, sed omnia quae possunt
homini esse delectabilia, quae sunt infinita. Unde, cum plurimi hominum ad hoc con­
tendant ut suam concupiscentiam repleant, sequitur quod eorum desiderium repleri
non possit usque in infinitum.
Ex hoc autem quod aliqui desiderant ea quae sunt aliorum, oriuntur in civi­
tatibus seditiones. Oportet igitur quod legislator magis regulet principium horum, sci­
licet concupiscentiam, quam etiam possessiones.
Sed hoc aliter fit quantum ad bonos et aliter quantum ad malos. Oportet enim
quod legislator illos qui sunt naturaliter virtuosi, ita instituat, quod non velint agere
avare, idest tollere aliena: quod quidem facere potest assuefaciendo eos ad amorem
iustitiae. Sed homines pravos sic debet tractare, ut non possint aliena tollere etiam si
velint. Et ad hoc duo sunt necessaria: quorum unum est, ut pravi in civitate sint mi­
nores, idest quod dimittantur in infimo statu, ut aliis nocere non possint. Aliud autem
est ut eis iniuriae non irrogentur, ex quibus homines provocantur, ut aliis noceant.
Cum igitur huiusmodi disciplinam Phaleas praetermiserit, insufficiens in sua le­
gislatione fuisse videtur... » (nn. 272-273).
Praecipue cives ad virtutes efformandi sunt, quod eorum, qui auctoritate prae­
diti sunt, munus est, ut supra diximus. Vitam societatis ethice informari oportet, ut
spiritualia omnia floreant, quantum fieri possit; hoc civitatis munus est: neque pu­
tandum est in ordine oeconomico tantum radicem humanae felicitatis esse.
Post tot saecula elapsa, post etiam amplius millibus annorum, haec censura communisticae doctrinae suam vim etiam nunc habet!
Nemo est qui neget novum rerum ordinem quam citius instaurandum esse, quo
radicitus oeconomia renovetur, ita ut divitiae maiore cum iustitia, maiore cum ra­
tione et humanitate distribuantur.
Sed numquam obliviscendum est nihil posse in locum bonae morum disciplinae
reponi quae ad hominis personam respiciat; solum hac disciplina assuefacimur et
adiuvamur ut nostri compotes simus, ut passiones arguamur ut virtutes excolamus,
praecipue ut eam « prudentiam politicam » adhibeamus, qua participes sapienter vitae
civitatis efficiamur, ad bonum totius civitatis aliquid afferamus.
Non si effrenatorum hominum multitudo, nullo rationis ductu, in instituta, quae
nunc exstant (etiam imperfecta), impetum faciet, novus ordo in orbem terrarum in­
duci poterit; sed si omnes et singuli sapientia et prudentiâ multa agant, ad recte
in civitate vivendum educentur, ad rempublicam regendam partem aliquam habeant,
sive in eligendis eorum « deputatis » in curiis, ubi leges feruntur, et in ipsa reipuplicae administratione (cfr. n. 344); sive cum invigilent reipublicae utilitatibus, per or­
gana « publicae opinionis » (praesertim ephemerides), per consociationes politicas, per
tribunalia ad hoc instituenda; sive, si opus fuerit, magistratus ipsos corrigentes, qui
a communis boni causa defecerint, vel graviter erraverint (cfr. n. 344). Hae res sunt,
quibus inniti potest aliqua popularis respublica (« democratia »).
Ut iam supra diximus, S. Thomas nobis doctrinam tradit, quae « realismus so­
cialis » appellari potest: ab omni fabula vel mytho ille longe abest, sed societatem
<---- XXII ----

INTRODUCTIO EDITORIS

et politicam in se ipsas, immo et hominem, ut natura est, considerat; quod si illius
naturam respicitur, poterit homo et educari et efformari.
Homo enim quadam sua natura, suis facultatibus, suis necessitatibus, suis desi­
deriis praeditus est. Per plurima iam annorum milia, hominis natura se ipsa non­
nullis certis modis ac rationibus exprimit, quae, etsi multa instituta immutentur,
multisque in rebus plurimum processum habeatur, una atque eadem semper sunt.
Amor sui, bonorum privata possessio, familia, amicitia, patria, religio, haec
omnia sunt, etsi huc illuc vario modo habeantur, in quibus homo semper se ipse
exprimit, movetur, augetur, alitur. Si quis in haec omnia manus inferre conetur,
idem sit ac si obstinate experiri ea velit quae semper maximam ruinam hominibus
attulerint. Abstinendum tandem est audacibus inceptis, ratione et scientia duce potius
procedendum. E contra saepe pro fabulis relinquimus ea quae facta ipsa nos edocent;
maiorem spem in futuris quam in praesentibus ponimus; nos abicimus in commen­
ticiam spem, quam nobis ipsis opinionis errore fingimus, novarum rerum cupidi,
neque animadvertimus totis viribus potius in praesentia, quoquo modo se habeant,
contendendum esse, ut augeantur, explicentur et meliora fiant, ea lege qua et ab
intus moventur et secundum quod rerum historia progreditur, fiunt. Quae tamen re­
quirunt ut omnia iuxta suae naturae leges crescant, per gradus, quodam ordine ser­
vato; non ut vi, proeliis, perturbationibus a praeteritis avellantur.
Communistae ipsi, si vera dicere volumus, suam doctrinam solum mente fictamen esse animadvertunt, quamquam « scientia » elaboratam esse dicunt.
Quam ob rem « novum quemdam hominem » efficiendum esse affirmant. Hic
« novus homo » ex « novo ordine » tantum suum ortum ducet, cum bona omnia in
communitatem redacta erunt, cum ipse homo (rebus omnibus despoliatus quibus nunc
trahitur, alligatur ad se solum amandum, ad certandum cum ceteris hominibus effertur),
vere « socialis » erit, sui ipsius oblitus, omnium frater, liber, denique felix!
Somnia haec sunt, quibus poetae, somniatores, ii, qui sibi cogitando res effin­
gunt, iam antea decepti sunt; nunc ea somnia communistae miserrimis hominum
iterum proponunt, quos fascinant atque animo rapiunt. Sed vae illis, qui iis con­
fisi fuerint!
Haec omnia contra naturam ipsam hominis, qualis pluribus iam annorum mi­
libus exstat, pro certo sunt: haec longe a rebus aberrant.
Sed ad res ipsas semper redeundum est, cum semper magis quam somnia pos­
sint. Hoc saepe nobis dolendum plurimum est, quod serius nos, quae minime fieri
possint, facere conatos esse, nos aliosque fefellisse, multum temporis amisisse, con­
spiciemus.
Ad hominem autem, uti est, considerandum, vitiis ac virtutibus, conscientia ac
concupiscentia, libertate ac infirmitate praeditum, nos clara voce provocat S. Thomas,
in his scriptis, quae et sapientiae graecorum fructus uberrimos afferunt, et in theo­
logica S. Thomae synthesi lumine christiani verbi refulgent. Nos etiam vocat, ut
interiorem hominum perfectionem perficiamus, fundamenta societatis ordinis in ipsis
hominum animis iniciamus, neve eodem tempore conatus omnes intermittamus ad
meliorem terrenam civitatem erigendam, ad oeconomicum ordinem magis ratione
constitutum efficiendum, ad humaniorem vitam hominum reddendam.
Haec omnia magni pretii res nos docent, nostris his temporibus aptissimas.
Hac de causa commentarium hoc ad Aristotelem, etsi imperfectum, una cum ce­
teris, maximi ponderis est. In eo conspicere possumus quanta cura S. Thomas anti­
quorum philosophorum cogitata, praesertim Aristotelis, revolverit, iuris naturalis et
humanae philosophiae bona elementa inquisierit, definiverit, illustraverit, in lucem
protulerit, quae omnia ad suam Christianam synthesim efformandam valerent.

— XXIII —

INTRODUCTIO EDITORIS

II. - QUAE EIUS ORIGO, QUOD COMPOSITIONIS TEMPUS,
QUAE AUTHENTIA
Quae in Aristotele interpretando S. Thomas propria sua arte attulit, si historice
considerantur, adscribenda sunt conatibus illis, quibus et tunc temporibus docti viri
doctrinam philosophicam nitebantur ad novam christianamque synthesim deducere.
In revelatis enucleandis Patres veteresque theologi Platonis plerumque ac Neoplatonicorum schematibus usi sunt: imo in ecclesiastica traditione Aristoteles cum minus
religiosus videretur quam Plato, utpote magis naturae addictus et in natura magis
clausus, aegre ferebatur ob interpretationem praesertim a commentatoribus arabicis
datam.
Romani autem Pontifices pluries ne illius opera in scholis theologicis communiter
legerentur, vetuerunt; atque pariter ne ab Artium magistris adhiberentur priusquam
correcta fuerint. Quae interdictio denuo confirmata est die 19 ian. a. 1263 (11).
Quam ob rem Albertus M. et Thomas Aquinas studium Aristotelis in ipsis fon­
tibus aggressi sunt, ut inde ostenderent quantam utilitatem eius philosophia afferre
potuerit doctrinae Christianae, utpote quae intrinseca cohaerentia, amplitudine, firmi­
tate ceteris omnibus aptior esset ad illam exponendam atque enucleandam. Acriter
oppugnati sunt ab aliis doctoribus, qui traditionem caeco animo sequebantur atque
ab illis qui inconsulto metuebant ne ingressu Aristotelis (aliorumque philosophorum)
in Christianam philosophiam flagitium quoddam patraretur, proinde ac si « idola »
in templum Dei inferrentur.
Magna equidem laus illis habenda est eo quod in certamine fortiter restiterunt
illudque superaverunt.
S. Thomas in suo opere explendo a Guillelmo de Moerbeke de Brabantia, papal i
paenitentiario quem divino consilio cognovit in aulis pontificiis amicumque habuit,
valde adiutus est.
Guillelmus c. a. 1215 natus, Lovanii probabiliter, Ordinem Praedicatorum in­
gressus est. Quodam tempore in Graecia est commoratus, a qua revocatus est ut
regnantibus Urbano IV, Clemente IV, Gregorio X in aulis pontificiis adesset ceu
paenitentiarius et cappellanus papalis. Factus est posterius archiepiscopus Corinthi
(a. 1278) et c. a. 1286 e vita discessit (12).
Apud pontifices dum manebat, Guillelmus peropportunus fuit Aquinati; qui,
cum iuxta quosdam (13) linguam graecam penitus ignoraret; vel iuxta alios in ea
non calleret; occasionem nactus, opera confratris in sermone Eliadis optime callentis,
libenter usus est. Rogatus enim a S. Thoma, Guillelmus, praeter sacrum ministerium,
textibus Aristotelis aliorumque auctorum, e. g. Procli (liber De causis) vertendis totum
se dedit. Itaque Aquinas nova versione usus certiorque factus de doctrina aristotelica, potuit Stagiritam profundiori cognitione quam ipse Albertus M., interpretari
atque oppugnantium opiniones refutare, solido se fundamento niti securus (14).
(11) Cfr. Potthast A., Regesta pontificum Romanorum ab a. 1198 usque ad a. 1304, I-Il Berolini 1874-75,
p. 1429. n. 18471: Van Stcenberghcn. Siger de Brabant d'après les oeuvres inédites, 1-11 Louvain 1931-42. vol. 11,
pp. 430-490; Grabmann Μ.. I divieti ecclesiastici di Aristotele sotto Innocenzo TU e Gregorio IX, Roma (Pont.
Univ. Gregoriana) 1941: Walz. Son Tommaso d’Aquino, Roma 1945, p. 117
(12) Cfr. Grabmann NT., Guglielmo di Moerbeke O. P., il traduttore delle opere di Aristotele, Roma (Pont.
Univ. Gregoriana) 1946; Dondaine. S. Thomas et les traductions latines d’Aristote, in « Bull. Th. ». Notes et
communications. 1933, pp. 199-213.
(13) Cfr. Merkle S.. Antonio Uccelli u. Thomas Contra errores Graecorum, « Rômischc Quartalschrift » 35
(1927), p. 223 s.
(14) Cfr. Glorieux. Répertoire des maîtres en théologie de Paris XIII siècle. I. Paris 1933-34. pp. 119-122.
n. 21; Castagnoli, Regesta thomistica, « D. Th. » (PL.) 80 (1927), 32 (1929). p. 447 s.; Altaner, Die Kenntnis

----- XXIV -----

INTRODUCTIO EDITORIS

In Italia commorans atque scholasticis occupationibus solutus, otium S. Thomas
habere potuit ut animum intenderet ad multa magnae molis perspicienda, inter quae
praecipue commentaria.
Nostrum nunc non est diversas opiniones circa illorum chronologiam accurate
referre. Sufficiat advertere iuxta novissimas inquisitiones a M. Grabmann (15) atque
ab A. Walz (16) comparatas, compositionem commentariorum in Aristotelem statui
annis 1266-1272: quorum quaedam certe in pontificio comitatu sunt saltem incepta;
quaedam Parisiis, dum secundo S. Thomas docebat, perfecta. Quo tempore Com­
mentarium quoque in libros Politicorum I-II, 1. 6, quod nostra nunc interest, perfecit,
scilicet a. 1272.

-Ceterum, si quis videre unico prospectu desiderat tempora quibus commentaria
aristotelica, in comparatione aliorum operum, conscripta sui
tabulam sequentem
inspiciat, quae, iuxta recentiora studia confecta, in quibusdam corrigit ea quae iam
a Mandonnet data fuerant (17), qui hoc Commentarium a. 1269 assignabat.
Restat denique dicendum authentiam Commentarii in Libros Politicorum extra
controversiam manere; a nullo enim in dubium revocatur neque ex antiquioribus
neque ex reccntioribus (18).
des Griechischen 445, 478-481; Grabmann, Mittelalterlisches Geistesleben, I-II. Miincbcn 1926-36. II, 413-423;
De Wulf, Histoire de la philosophie médiévale, II, Le troisième siècle. 6“ éd. Paris-Louvain 1936, pp. 267-269;
Walz, op. cit., p. 117.
(15) Cfr. Die Werke des hl. Thomas von Aquin. Einc literhistorische Untcrsuchung u. Einführung, 2 ed.,
Munster i. W. 1931, p. 262 ss.
(16) Op. cit., pp. 118, 141, et app.
(17) Cfr. Mandonnet-Destrez, Bibliographie thomiste. Le Saulchoir, Kain. 1921.
(18) Cfr. Walz, Ecrits de saint Thomas, in « Diet, de Théol. Cath. » art. Thomas d’Aquin, t. XV. col.
635 ss.; cfr. etiam studium P. Browne, in « Rev. Th. », 1918, pp. 78-83. — Circa Commentaria in Aristotelem,
cfr. etiam Grabmann, Les commentaires de St. Thomas d’Aquin sur les ouvrages d’Aristote, in « Annales de
l’Inst. Sup. de Phil. », Louvain 1914, pp. 231-281. Opus rursum editum et retractatum in Die Aristoteleskommentare
des hl. Thomas von Aquin, in « Mittelalterlisches Geistesleben ». t. I. 1929, pp. 266-313.

---- XXV ----

INTRODUCTIO EDITORIS

TABULA CHRONOLOGICA

ANNUS

COMMENTARIA

1254-57

In IV libros Sent.

1256- 59

In Matth.
In Isai.

1257- 58

In Boetium:
De hebdomad.
De Trinit.

Q U AESTION ES

Disputatae

OPUSCULA etc.
De ente et essentia
(1250-56)
De principiis naturae
(1255)
Contr. impugnantes
Dei cultum et rei
(1256)
etc. etc.

De Veritate
(1256-59)

C. Gent. L. I
(1259)
C. Gent.

1259

1261-64 In Dionysium:
De div. nomin.
1269-72 In lob
1261-64 Catena super Matth.
»
super Mc.
1265
»
super Lc.
1266

SUMMAE

Ouodlibet.

(1261-64)
L. II-IV

Quodl.
VII-XI
(1265-67)

De Potentia
(1265-67)

S. Th. P. I
(1266-68)

regim. ludaeor.
(1261-72)
C. error. Graec.
(1261-72).

De

De Regimine prine.
(1265-66)
etc. etc.

1269-73 IN III LIBROS DE ANIMA De Spirit. Creat.
(1266-68)
1266- 72 In lib. de sensu et
SENSATO

In lib.

de memoria

ET REMIN.

1267- 68

Catena sup. Ioan.
In Threnos
In leremiam
In VIII lib. phys.
In XII lib. Metaph.
In X lib. Ethic.

1267- 68
1268
1268- 72
1269
1269-72 In lib. Meteorol.
1269-72 In loannem

In lib. Peri-Herm.
In I et II lib.
Post. Analyt.
1272
1269-73
1259-72

1272-73
1272-73

In lib. Politic.
In lib. de causis
In S. Pauli epist.

De Anima
(post. 1265)

1266-82:

De Virt. in Com. Quodl.
De Caritate
I-VI, XII
De UnioneVcrbi (1269-72)
De Malo
De Virt. Cardin.
De Correctione
De Spe.

S. Th. II-II
(1271-72)
S. Th. P. III Compend. theol.
(1272-73)
(1261-69).

In psalmos

In lib.

S. Th. I-II
(1269-72)

De subst. separat.
(1261-69)
De perfect, vitae
spiritualis
(1269)
etc. etc.
De unitate intellect.
(1270)
Contra doctrinam
retrah. a rcl. (1270)
De aetern. mundi
(1271).

de caelo et

MUNDO

In lib.

de generat.

etc. etc.

ET CORRUPT.

(Nihi difficilius quam dare chronologiam certam operum D. Thomae. Periti de lus rebus
inter se non concordant, nec definitivae conclusiones habentur. Hic sumitur recentior chronologia
P. Walz Ο. P., cum nonnullis emendationibus quales dantur in vol. introductivo ad traductionem
Italicam Summae Theologiae D. Thomae ed. Salani, Florentiae 1949, pp. 25-29)·
XXVI

INTRODUCTIO EDITORIS

III. - QUAE EIUS MATERIA ATQUE DIVISIO SIT
S. Thomas, ut supra diximus, libros tantum I-III, 1. 6, commentatus est Politi­
corum Aristotelis.
Ab ipso operis initio summa cum evidentia elementa videmus quibus Aristotelis
Politica a Platonis politica differat.
Plato civitatem illam commenticiam fingit, quae non ex humanis rebus, ut ex­
stant, oritur, sed a priori, velut ex quodam philosophico cogitatu vel somnio. Res­
publica aliquod corpus est, cuius cives sunt partes, cetera collegia sunt eius organa.
Ut concordia, nullo amore sui, nullis civilibus bellis inter se cives vivant, Plato
familiam et privatam possessionem aufert, velut radices et causas discriminum et
inimicitiarum. In eodem errore quo recentiores communistae versantur.
Aristoteles, contra, magis res ipsas respiciens, observatione et experientia pro­
cedit. Studii initium facit a prima hominum societate, ceterarum societatum funda­
mentum, a familia. Ad bonum familiae promovendum oportet inesse differentias et
ordinem. Alias patri imperandum est uxori, liberis, et « ministris » illis, qui, paene
ratione destituti, ad serviendum nati sunt et quasi instrumenta quaedam familiae
habebantur, idest « servis ».
Aristoteles explanat aperti usque dicit solum inter paucos et certos amicitiam
posse et nasci et coli; qua de causa familiam deleri non posse, praesertim cum nemo
curam liberortim gereret. Liberos autem, si omnibus eorum cura gerenda esset, re
ipsa nemo in curis ac disciplina haberet, sicut nemo communium bonorum curam
gereret. Si omnia communia omnibus sunt, sibi quisque persuasum habet se ipsum
nimis agere, ceteros contra parum; unde sequitur ut si omnes quam minime possint
operentur, communia bona pereant. (Ne saevissimis quidem illius Draconis poenis,
neque armatis et crudelissimis custodibus poterit forsitan invigilari atque imperari,
ut pro communi omnium bono opera impendatur, sublata singulorum utilitate!).
Aristoteles argumentis non moratur ad confirmandum ius privatae possessionis:
pro eo legitime bona acquiruntur et possidentur aut vetere occupatione, aut victoria
et iure belli, aut agrorum cultu. Ostendit contra mala multa et magna, in ordine
oeconomico et in civitate evenienda esse, si privata possessio auferretur, in quadam
civitate ad mentem Platonis constituta. Putat etiam atque ostendit hominem natura
ad hoc impelli, ut in societate vivat, cum auxilio et opera aliorum hominum egeat,
ad se defendendum, ad bonis utendum, ad notiones primas acquirendas, ad perfectam
vitam agendam et ad suum ipsius bonum perficiendum, ad cultum humanitatis in­
stituendum.
Familiae igitur in vicis congregantur, ex quibus civitates constituuntur, cuius
finis bonum omnium commune est: quod bonum non solum ad utilitatem ac dele­
ctationem pertinet, neque tantum ad oeconomicum ordinem, ad artes, sed praecipue
honestum bonum est, quod ratione comparatur, atque rationi obtemperat, cum bonum
rationalium hominum sit: maxime ergo in virtutibus excolendis, iustitia et aequitate
in primis quae necessariae vitae societatis habentur, hoc bonum commune constat.
Haec praecipua sunt, quae in primis libris Politicorum exponuntur, et quae
S. Thomas summo studio commentatur. Ut iam supra diximus, S. Thomas hic prae­
cipue explanat; sed in Summa Theologica (I-II, q. 94, a. 5, ad 3) quae ipse de
servitute sentiat iuste declarabit (cfr. etiam II-II, q. 10, a. 10; q. 104, a. 5). Hic
tantum declarat hominem, qui parum compos sui sit, revera oportere a sapientioribus duci, et illis inservire. Quod valet et adservandum videtur in vita civitatis, ut
tamen semper ad humanam personam respiciatur, et ad omnium aequalitatem in Deo.
— xxvn

INTRODUCTIO EDITORIS

Τη secundo libro Politicorum S. Thomas, Aristotele duce, quae Plato de his
rebus senserit, perscrutatur: examinat ac diiudicat nonnullas graecorum constitutiones,
quae vel in civitatibus exstiterunt, vel a sapientibus excogitatae fuerunt. Inductiva
ratione utitur, quae maxime in practicis disciplinis adhibetur, quam ab Aristotele
sumit et ipse in « De Regno » adhibebit. Praecipue his in lectionibus atque hac
ratione fundamenta auctoritatis ponit, quae auctoritas per gradus et formas diversas,
a patre in familia, a principibus in civitatibus, a rege in regno exercetur. Item S. Tho­
mas, Aristotelem sequens, distinguit inter bonam et malam civitatem. Potest bona
civitas esse et si ab uno solo rectore (monarchia), vel a paucis (aristocratia), vel a plu­
ribus a multitudine delectis (democratia, si cum bona significatione nomen accipimus),
regatur. Quae formae, ut iam vidimus, possunt, secundum Aristotelem, in tyrannidem, oligarchiam, demagogiam depravari. Optima civitatis forma, theorice saltem,
est monarchia; sed ut preoccupetur tyrannidis periculum, magis proderit formam
quandam mixtam instituere, qua partes in administranda republica et nobilibus et popu­
laribus tribuantur. Quod S. Thomas praecipue in I-II, q. 105, a. 1 amplius declarabit.
Si tamen monarchia in tyrannidem vertitur, toleranda est ut peiora vitentur. Tn opere
de Regno (I, 6) adiunget, si tyrannis amplius toleranda non sit, populum posse
suo arbitrio uti, praesertim si monarchia electiva erit; sed nullo modo posse tyrannum
occidi (19). Ad Dei indicium sunt omnia potius remittenda, qui praemia ac poenas
tribuit sua sapientia infinita iis qui populos regunt. Qua denique una consolatione
affici poterimus, postquam bona, mala omnia vitae civitatis, iustitiam et iniustitiam
huius terrenae civitatis consideraverimus! Rebus omnibus in se conspectis, omnino
nobis desperandum esset, nisi nobis fides in Deum Bonum et lustum esset, nisi
oculos ad summam Iustitiam, quae in caelis est, verteremus.
Dolendum est S. Thomas non perfecisse commentarium Politicorum Aristotelis;
quid de republica sentiret, amplius ad rationem redactum, et elementa a naturali iure
desumpta conspiceremus. Etiam in aliis locis tamen de his rebus amplius agit, prae­
sertim in De Regno, ut diximus. Commentarium in Politica prosecutus est Petrus de
Alvernia.
Nunc synopticam tabulam adicimus, qua conspici potest ordo librorum quos
S. Thomas commentatus est.

Posito prooemio, in quo manifestat intentionem huius scientiae 9 [1]
Accedit ad tradendum scientiam politicam 42 [23].
a) Dicit de quo est intentio 42 [33].

(

/ Ostendit rationem et virtutem servi
[
49 [27]·

.

/ Utrum servitus sit na) turalis 56 [30].
I
■ ■
..
< Utrum dominativa sit
I op,?,??!?us i idem quod politica
' 5>
!
89 (541

Determinat de combinatione T
domini et servi 49 [27]. 1

primas partes ci- \
vitatis 42 [23]. I
J b) Exequatur
' propositum
\ 49 [27].
.

, quantum ad scientiam pecuniativam
Determinat consequenter de \ M
r6lp
i omni possessione 97 [61]; ) quantum ad usum eius 135 [90].

\ Determinat de aliis duabus combinationibus, scilicet viri ad uxorem
\ et patris ad filium 151 [101].
B) Determinat de civitate.

.(19) Cfr. de hac rc Leclercq. Leçons tie droit naturel. 11. L’État ou la politique, 3' cd.. Naniur-Louvain 1948,
pp. 154, ss.( J95, 196, 303. ss.

XXVIIJ —-

INTRODUCTIO EDITORIS
i) Ponens ea quae ab aliis dicta sunt de politica communicatione 169 [115}.

L IB E R S E C U N D U S

a) Dicit de quo est intentio 169 [115].

ordinate viventibus
297 [178];
quibusdam
civitatibus

I
quae observantur in I

Î quae sunt traditae a )
Ostendit qui fuerint, et quales, qui de huiusmodi
sapiendbus 173 [117]; j
\/

) [196];
de
'de politia
politiaCarthaginensium
Cretensi 321
332 [207].
ai Platone,
vel
Socrate 172
rum 297 [178];
[117];
se intromiserunt 341 [215 J
a Phalea 256 [155];
de Hippodamo
politia Lacedaemonioab
276 [162].

b) Prosequitu.
suam inten
donem 17
[117]·

L IB E R T E R T IU S

2) Incipiens prosequi de politiis secundum propriam opinionem,
manifestat diversitatem politiarum.
dicit de quo est intentio 349 [223];

a) Determinat id quod pertinet ad
politiam in communi 348 [223];

prosequitur intentum suum
351 [225];

ostendit quid sit civis 351 [425];
ostendit quae sit virtus quae
facit bonum civem 365 [233].

...
. politias
... 384
„ r[244]. (j iustas
ab
384 [244I;
( distinguit
in seips
is iniquis
39i [25Ê];

b) Dividit politias 384 [244];

«

ostendit quid sit iustum in unaquaque politia 399 [260];
ostendit quae politiarum sit potior 414 [275].

VI. - QUIBUS CRITERIIS IN HAC EDITIONE USI SIMUS

Huius excellentis S. Thomae operae novam curavimus editionem, ut in ma­
nibus doctorum ac studentium esset; nunc enim haud facile inveniri potest apud
librarios.
Minime in animo habuimus criticam editionem proferre; nec ad hanc operam
instrumenta necessaria nobis fuissent. Ceterum huic labori intendunt docti Patres
Leoninae Commissionis, qui utinam quam cito criticum textum huius et ceterorum
S. Thomae operum nobis proferre possint.
Ne opus perfectum quidem in suo genere faciendum duximus; multa imper­
fecta omnes conspicient; sive errores praeter nostram voluntatem sive imperfectae
refercntiae textum Aristotelis, quas S. Thomas citat. Sed nostram ad excusationem
valeat non semper omnia, quae in animo sunt, vel facienda sunt, fieri posse!
Editione Parmensi in primis usi sumus, quae textum antiquorum editionum
refert; nonnullis in locis cum Piana (Romae, 1570) et cum Veneta (1588), ut iam in
Commentario Metaphysicorum et Ethicorum fecimus, collegimus.
Textum, quem recognovimus, et correximus, dividendum paragraph's, numeris
progredientibus signatis, curavimus, quo facilius legi ac loca citata inveniri possent.
Ad textum Aristotelis, quem etiam numeravimus, referenda curavimus loca omnia,
quae S. Thomas in commentando citat. Tabulas etiam synopticas comparavimus, ut,
qui legunt, cito conspicere possent quae continerent et quomodo dividerentur sin­
gulae lectiones.
Hoc in libros tantum 1-111. lect. 6 fecimus, qui ad S. Thomam pertinent; reliquae
Commentarii partis, quae a Petro de Alvernia finem habuit, et tamen magni pretii
XXIX

INTRODUCTIO EDITORIS

est. multaque in doctrina politica docet, textum revisimus ac numeravimus tantum.
Hanc velut appendicem habemus, minime tamen in dubium referimus illius pon­
dus, quamquam longe abest ab excellentia operis S. Thomae, et ratione scribendi et
propter ea quae continet. Indicem etiam analyticum Commentarii S. Thomae com­
pilavimus.
Longe ergo absit a nobis ut opus perfectum effecisse praesumamus. Hoc tan­
tum in votis erat, ut quadam facilitate hoc opus Angelici Doctoris legi ac pervolutari
posset. Si hoc respicimus, putamus aliquid utilitatis in hoc nostro opere inesse:
alii, nobis meliores, melius facient; quod cito fieri posse avemus.
Hoc saltem velimus, ut multi ad S. Thomae sententias de politica recogitandas
moverentur, atque inde impulsum sumerent in societatem aedificandam. Non inve­
nient forsitan apud S. Thomam « artem », vel « technicam », qua in nostri temporis
civitate ac societate quaestiones resolvantur. Sed « civitatis architecturam » optimam
invenient. Amplas vias S. Thomas aperit, principia firma ac vera statuit, quibus et
regendae civitatis ars, et ratio inter cives communicandi, amplius patet.
Personae humanae (quae plurimam habenda est) notio, bonum commune, obiectiva et transcendens agendi regula, justitiae cultus, observantia legum, iustus ac rectus
« realismus », interior vitae disciplina, prudentia (quae omnia suo ordine contineat,
ac ratione moderetur), haec omnia, multaque alia, principia validissima sunt, qui­
bus spiritualis ac moralis vita in civitate dirigi ac contineri possit.
Si hominum civitas regnum erit «politicae prudentiae», si Machiavellicus ille
Princeps locum dabit Thomistico Principi, illum diem videbimus, quo novus ac me­
lior ordo in orbe terrarum instituetur.
Quod ut ita fiat, pro nobis intercedat Virgo Sanctissima, Mater Boni Consilii,
Virgo Prudentissima, Speculum lustitiae; quae non solum sapientissima in rebus di­
vinis contemplandis fuit, sed etiam in rebus hominum regendis, ut patet in sua
ipsius vita familiari, civili, religiosa: quod munus est Christianae sapientiae (cfr. II-JI,
q. 19, a. 8).
Hoc Anno Sancto 1950 in gloria Assumptionis Eius in Caelum Eam saluta­
vimus, quam magisterio suo infallibili Pius Papa XII fidei dogma definivit. In As­
sumptione maxima gloria est rerum humanarum omnium et christianae civilitatis ut
scripsimus in « L’Osservatore Romano » diei 9 septembris 1950. Hac luce resplen­
deant oportet civitates nostrae, quae et ipsae ad veram gloriam destinantur, in ani­
mis ac supernatural! vita excolendis. Omnia enim quae etiam corporea, materiae pro­
pria, vel cosmica vocantur, sempiterna erunt, purificata ac renovata, in illa superna­
tural! gratiae et gloriae abundantia, quae ab animis hominum in beatifica visione vi­
ventibus, in totum hominem et in omnia se effundet.
Tunc vere humanae personae triumphus habebitur, in Deo, qui Bonum Sum­
mum et Commune est totius civitatis, lerusalem caelestis. Ad hoc Bonum Summum
revera ordinatur, saltem indirecte et mediate, ipsa vita politica in civitate terrena.
Utinam nostri temporis homines hoc intellegant! Ad hoc eos adiuvet Mater
Boni Consilii, efficiatque ut in eis lux fulgidissima sui Cordis — quod est Specu­
lum lustitiae — resplendeat, in viam justitiae eos ducat.
Nos autem hanc nostram operam, sicut et ceteras. Ei offerimus, quamquam mo­
desta et imperfecta est: cum Mater nostra sit, pro certo habemus opus nostrum mi­
nime despicere velle.

PROOEMIUM S. THOMAE
1. — Sicut Philosophus docet in secundo
Physicorum, ars imitatur naturam. Cuius
ratio est, quia sicut se habent principia adinvicem, ita proportionabiliter se habent opera­
tiones et effectus. Principium autem eorum
quae secundum artem fiunt est intellectus hu­
manus, qui secundum similitudinem quamdam
derivatur ab intellectu divino, qui est princi­
pium rerum naturalium. Unde necesse est,
quod et operationes artis imitentur operationes
naturae; et ea quae sunt secundum artem, imi­
tentur ea quae sunt in natura. Si enim aliquis
instructor alicuius artis opus artis efficeret,
oporteï'et discipulum, qui ab eo artem suscepis­
set, ad opus illius attendere, ut ad eius simili­
tudinem et ipse operaretur. Et ideo intellectus
humanus ad quem intelligibile lumen ab intel­
lectu divino derivatur, necesse habet in his
quae facit informari ex inspectione eorum quae
sunt naturaliter facta, ut similiter operetur.
2. — Et inde est quod Philosophus dicit,
quod si ars faceret ea quae sunt naturae, simi­
liter operaretur sicut et natura : et converso, si
natura faceret ea quae sunt artis, similiter fa­
ceret sicut ars facit. Sed natura quidem non
perficit ea quae sunt artis, sed solum quaedam
principia praeparat, et exemplar operandi quo­
dam modo artificibus praebet. Ars vero inspi­
cere quidem potest ea quae sunt naturae, et
eis uti ad opus proprium perficiendum; perfi­
cere vero ea non potest. Ex quo patet quod
ratio humana eorum quae sunt secundum na­
turam est cognoscitiva tantum: eorum vero
quae sunt secundum artem, est et cognoscitiva
et factiva: unde oportet quod scientiae huma­
nae, quae sunt de rebus naturalibus, sint spe­
culativae; quae vero sunt de rebus ab homine
factis, sint practicae, sive operativae secundum
imitationem naturae.
3. — Procedit autem natura in sua opera­
tione ex simplicibus ad composita; ita quod in
eis quae per operationem naturae fiunt, quod
est maxime compositum est perfectum et to­
tum et finis aliorum, sicut apparet in omnibus
totis respectu suarum partium. Unde et ratio

hominis operativa ex simplicibus ad composita
procedit tamquam ex imperfectis ad perfecta.
4. — Cum autem ratio humana disponere
habeat non solum de his quae in usum hominis
veniunt, sed etiam de ipsis hominibus qui
ratione reguntur, in utrisque procedit ex sim­
plicibus ad compositum. In illis quidem rebus
quae in usum hominis veniunt, sicut cum ex
lignis constituit navem et ex lignis et lapi­
dibus domum. In ipsis autem hominibus, si­
cut cum multos homines ordinat in unam
quamdam communitatem. Quarum quidem
communitatum cum diversi sint gradus et or­
dines, ultima est communitas civitatis ordi­
nata ad per se sufficientia vitae humanae. Un­
de inter omnes communitates humanas ipsa
est perfectissima. Et quia ea quae in usum
hominis veniunt ordinantur ad hominem sic­
ut ad finem, qui est principalior his quae
sunt ad finem, ideo necesse est quod hoc to­
tum quod est civitas sit principalius omnibus
totis, quae ratione humana cognosci et con­
stitui possunt.
5. — Ex his igitur quae dicta sunt circa
doctrinam politicam, quam Aristoteles in hoc
libro tradit, quatuor accipere possumus.
Primo quidem necessitatem huius scien­
tiae. Omnium enim quae ratione cognosci pos­
sunt, necesse est aliquam doctrinam tradi ad
perfectionem humanae sapientiae quae philo­
sophia vocatur. Cum igitur hoc totum quod
est civitas, sit cuidam rationis iudicio subiectum, necesse fuit ad complementum philo­
sophiae de civitate doctrinam tradere quae
politica nominatur, idest civilis scientia.
6. — Secundo possumus accipere genus
huius scientiae. Cum enim scientiae practicae
a speculativis distinguantur in hoc quod spe­
culativae ordinantur solum ad scientiam ve­
ritatis, practicae vero ad opus; necesse est
hanc scientiam sub practica philosophia con­
tineri, cum civitas sit quoddam totum, cujus
humana ratio non solum est cognoscitiva,
sed etiam operativa.
Rursumque cum ratio quaedam opere­
I

PROOEMIUM
tur per modum factionis operatione in exte­
riorem materiam transeunte, quod proprie ad
artes pertinet, quae mechanicae vocantur, utpote fabrilis et navifactiva et similes: quae­
dam vero operetur per modum actionis ope­
ratione manente in eo qui operatur, sicut
est consiliari, eligere, velle et hujusmodi quae
ad moralem scientiam pertinent: manifestum
est politicam scientiam, quae de hominum
considerat ordinatione, non contineri sub factivis scientiis, quae sunt artes mechanicae,
sed sub activis quae sunt scientiae morales.
7. — Tertio possumus accipere dignitatem
et ordinem politicae ad omnes alias scientias
practicas. Est enim civitas principalissimum
eorum quae humana ratione constitui possunt.
Nam ad ipsam omnes communitates humanae
referuntur.
Rursumque omnia tota quae per artes me­
chanicas constituuntur ex rebus in usum ho­
minum venientibus, ad homines ordinantur,
sicut ad finem. Si igitur principalior scientia

6-8

est quae est de nobiliori et perfectiori, necesse est politicam inter omnes scientias pra­
cticas esse principaliorem et architectonicam
omnium aliarum, utpote considerans ultimum
et perfectum bonum in rebus humanis. Et
propter hoc Philosophus dicit in fine decimi
Ethicorum quod ad politica perficitur philo­
sophia, quae est circa res humanas.
8. — Quarto ex praedictis accipere possu­
mus modum et ordinem huiusmodi scientiae.
Sicut enim scientiae speculativae quae de ali­
quo toto considerant, ex consideratione par­
tium et principiorum notitiam de toto per­
ficiunt passiones et operationes totius mani­
festando; sic et haec scientia principia et par­
tes civitatis considerans de ipsa notitiam tra­
dit, partes et passiones et operationes eius
manifestans: et quia practica est, manife­
stat insuper quomodo singula perfici possunt:
quod est necessarium in omni practica scien­
tia.

2

LIBER PRIMUS
SUMMA LIBRI. — CIVITAS

ex vicis, vicus ex domibus coaluit, domus autem vel
EX VIRO ET UXORE, VEL PATRE ET LIBERIS, VEL EX DOMINO ET SERVIS COMPONITUR.
HARUM PRIMA ET SECUNDA NATURALIS EST. TERTIA QUANDOQUE NATURALIS EST,
QUANDOQUE NON. SUNT ENIM QUIDAM NATURA SERVI ET DOMINI, QUIDAM LEGIBUS
ACQUISITI. ACQUISITIONIS ETIAM SPECIES MULTAE NATURALES, UT CAPTURA, PASTIO.
ET AGRICULTURA: ALIAE NON NATURALES UT MERCATURA, FOENUS, ET MERCENARIA.
PORRO IN HIS OMNIBUS. QUOD SECUNDUM NATURAM. EXPETENDUM ET PRAEFERENDUM
EST; QUOD AUTEM PRAETER NATURAM. POSTPONENDUM, ET' FUGIENDUM.

SYNOPSIS
(Leet. I-XI; nn. 9-168; textus nn. 1-114).

LIB ER BRIM U S

Posito prooemio., in quo manifestat intentionem huius scientiae 9 [xj.
Accedit ad tradendum scientiam politicam 42 [23].
Dicit de quo est intentio 42 [33].

Determinat ea quae
pertinent ad primas ,
partes civitatis
1
42 [23].
Exequitur
propositum
49 [27]·

\

50 L3°J·

'·

((

et patris ad filium 151 [101].

Determinat ea quae pertinent ad ipsam civitatem (vide Lib. II; nn. 169; [115]).

3 — In Politicorum.

89 [54]·

opinionibus
Utr,um
sit­
rationem
et Nominativa
virtutem
ser
\ Determinat consequenter / Ostendit
quantum
ad )scientiam
pecuniativam
hnl
/ 9749
idem
vi
[27]·quod politica
I
de omni possessione
i
[61];
I
97[6i].
' quantum ad usum eius 135 [90].
wxxxwxxxouxvxx». ' Investigat de 1 Utrum servitus sit nadomini
et
servi
49
[27].
\ diversis
\ scilicet
ruralis
56ad[30].
I Determinat de aliis duabus combinationibuSj
viri
uxorem

— 3 —

L. 1, i. j

IN POLITICORUM

LECTIO I.
(nn. 9-41; [1-22]).
Civitatum origo. Quid civitas sit. Quod homo sit animal civile.
Civitatem natura priorem esse suis partibus, vico et domo.

Lectio L nn. 9-4 1 [i-22]<

SYNOPSIS
(Lcct. I.)
I) Praemittit quoddam prooemium., in quo manifestat intentionem huius scientiae 9 [1].
A) Ostendit dignitatem civitatis ex eius fine 9 [1].
1) Civitas ordinatur ad aliquod bonum., sicut ad finem 9 [1].
2) Et est bonum principalissimum inter humana bona 11 [2].
B) Ostendit comparationem civitatis ad alias communitates 12 [3].
A’) Ponit quorundam falsam opinionem 12 [3].
1) Ponit falsam opinionem 13 [3].
2) Inducit eorum rationem 14 [4].
B’) Ostendit quomodo eius falsitas innotescere possit 16 [5].
C’) Ponit veram comparationem aliarum communitatum ad civitatem 17 [6],
1) Agit de aliis communitatibus quae ordinantur ad civitatem 17 [6].
a) Proponit communitatem personae ad personam 17 [6].
a’) Ponit duas communicationes personarum 17 [6].
j) Maris et feminae 17 [6].
jj) Principantis et subiecti 19 [7].
b’) Comparat eas ad invicem 20 [8].
aa) Secundum veritatem 20 [8].
bb) Excludit errorem 22 [9].
j) Illum ponit 22 [9].
jj) Ostendit causam 24 [10].
b) Ponit communitatem domus 25 [11].
j) Ostendit ex quibus consistit 25 [11].
jj) Ostendit ad quid ordinetur 26 [12].
jjj) Ostendit quomodo dominantur qui in hac com­
munitate sunt 26 [12].
c) Ponit communitatem vici 27 [13].
a’) Ostendit ex quibus et propter quid sit 27 [13].
b’) Ostendit quod sit naturalis 28 [14].
aa) Per rationem 28 [14].
bb) Per quaedam signa 29 [15].
j) Secundum ea quae videmus in hominibus 29 [15].
jj) Secundum ea quae dicebantur de diis 30 [16].
2) Determinat de ipsa communitate civitatis 31 [17].
a) Ostendit qualis sit civitatis communitas 31 [17].
b) Ostendit quod est naturalis 32 [18].
a’) Ostendit 2 rationibus quod civitas est naturalis 32 [18].
b’) Ostendit quod homo est naturaliter animal civile 34 [19].
aa) Ex naturalitate civitatis 34 [19].
j) Ostendit propositum 34 [19].
jj) Excludit dubitationem 35 [19].
bb) Per operationem propriam ipsius 36 [20].
c’) Ostendit quod civitas est prius secundum naturam quam
domus, vel homo singularis 38 [21].
c) Agit de institutione civitatis 40 [22].II)
II) Accedit ad propositum manifestandum 42 [23],

— 4 —

IN POLITICORUM

L. I, 1. 1

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1252a - 1253a)
1. Quoniam omnem civitatem videmus com­
munitate quamdam existentem, et omnem
communitatem boni alicuius institutam; eius
enim quod videtur boni gratia, omnia ope­
rantur omnes: manifestum quod omnis bo­
num aliquod coniecturat.
2. Maxime autem principalissimum omnium
maxime principalis, et omnes alias circum­
plectens. Haec autem est quae vocatur ci­
vitas, et communicatio politica.
3. Quicumque igitur quidem existimant po­
liticum et regalem et oeconomicum et despoticum, idem non bene dicunt.
4. Multitudine enim et paucitate putant
differre, sed non specie, horum unumquod­
que: puta, siquidem paucorum, patrem fa­
milias; si autem plurium oeconomum. Si au­
tem adhuc plurium, politicum aut regale:
tamquam nihil differentem magnam domum
et parvam civitatem. Et politicum et regale,
quandoquidem ipse praeest, regale; quando
autem secundum rationem disciplinae talis
secundum partem principans et subiectus,
politicum.
5. Haec autem non sunt vera. Manifestum
autem erit, quod dicitur, intendentibus se­
cundum subiectam methodum. Sicut enim in
aliis compositum usque ad incomposita necesse dividere; hae enim minimae partes to­
tius; sic et civitatem ex quibus componitur.
Considerantes videbimus et de iis, quibus
quidem differunt ab invicem, et si quid arti­
ficiale contingit accipere circa unumquodque
dictorum. Si quis enim ex principio res na­
scentes viderit, quemadmodum et in aliis, et
in iis optime utique contemplabitur.
6. Necesse itaque primum combinare sine
invicem non possibiles esse, puta feminam
et masculum generationis gratia : et hoc non
ex electione, sed sicut in aliis animalibus et
plantis, naturale appetere quale ipsum, tale
derelinquere alterum.
7. Principans autem et subiectum natura
propter salutem. Quod quidem enim potest
mente praevidere, principans natura et do­
minans natura. Quod autem potest hoc cor­
pore facere, subiectum et natura servum.
Propter quod domino et servo idem expedit.
8. Natura quidem igitur distinguuntur fe­
mina et servus: nihil enim natura facit ta­
le, quale aeris figuratores delphicum gla­
dium pauperie, sed unum: sic enim utique
perficiet optime organorum unumquodque,
non multis operibus, sed uni serviens.
9. Inter barbaros autem femina et servus
eumdem habent ordinem.
10. Causa autem quia natura principans
non habent, sed fit communicatio ipsorum
servae et servi, propter quod dicunt Poetae
barbaris quidem Graecos principari congrue,
tamquam sit idem natura barbarum et ser­
vum.
11. Ex his quidem igitur duabus commu­
nitatibus domus prima. Et recte Hesiodus
dixit poëtizans, domum quidem primum en­
tem mulierem, et bovem aratorem: bos enim
pro ministro pauperibus.

12. in omnem quidem igitur diem consti­
tuta communitas secundum naturam domus
est, quos silicet Charondas quidem vocat
homositios, Epimenides autem Cretensis, homocapnos.
13. Ex pluribus autem domibus, commu­
nicatio prima, usus non diurnalis gratia,
vicus.
14. Maxime autem videtur secundum na­
turam vicus vicinia domus esse, quo quidam
vocant collactaneos pueros, et puerorum
pueros.
15. Propter quod et primum rege rege­
bantur civitates, et nunc adhuc gentes, ex
subiectis enim regi. Omnis enim domus re­
gitur a senissimo. Quare et viciniae propter
cognationem. Et hoc est, quod dicit Home­
rus: leges statuit unusquisque pueris, et
uxoribus : et dispersum enim : et sic anti­
quitus habitabant.
16. Et Deos autem propter hoc omnes di­
cunt regi; quia et ipsi, ii quidem adhuc et
nunc, ii autem antiquitus regebantur. Sic au­
tem et species sibiipsis assimilant homines,
sic et vitas Deorum.
17. Quare autem ex pluribus vicis com­
munitas perfecta civitas, iam omnis, habens
terminum per se sufficientiae, ut consequens
est dicere. Facta quidem igitur vivendi gra­
tia, existons autem gratia bene vivendi.
18. Propter quod omnis civitas natura est,
siquidem et primae communitates; finis enim
ipsa illarum: natura autem finis est. Quale
enim unumquodque est generatione perfecta,
hanc dicimus naturam esse uniuscuiusque,
sicut hominis, equi, domus. Adhuc quod
cuius gratia et finis, optimum. Per se suffi­
cientia autem finis, et optimum.
19. Ex iis igitur manifestum, quod eorum
quae natura, civitas est, et quod homo na­
tura civile animal est, et qui incivilis pro­
pter naturam, et non propter fortunam, aut
pravus est, aut melior quam homo, quem­
admodum et qui ab Homero maledictus, insocialis, illegatus, sceleratus; simul enim na­
tura talis affectator belli, veluti sine iugo
existens, sicut in volatilibus.
20. Quod autem civile animal homo, omni
ape et omni gregali animali magis, palam.
Nihil enim, ut aiunt, frustra natura facit :
sermonem autem solus habet homo super
animalia. Vox quidem igitur delectabilis et
tristabilis est signum, propter quod et aliis
existit animalibus: usque ad hoc enim na­
tura eorum pervenit ut habeant sensum tri­
stabilis et delectabilis; et hoc significant in­
vicem. Sermo autem est in ostendendo con­
ferens et nocivum. Quare et iustum et iniustum. Hoc enim ad alia animalia habent,
hominibus proprie solum, boni et mali, i usti
et iniusti, et aliorum sensum habere. Horum
autem communicatio facit domum et civi­
tatem.
21. Et prius itaque civitas quam domus,
c' unusquisque nostrum est: totum enim
prius necessarium esse per se. Interempto
enim toto, nec erit pes neque manus nisi ae-

— 5 —

L. I, 1. i

IN POLITICORUM

quivoce, velut si quis dicat lapideam: cor­
rupta enim erit talis. Omnia enim opere de­
finita sunt et virtute. Quare vero iam talia
existcntia, non dicendum eadem esse, sed
aequivoca. Quod quidem igitur civitas na­
tura prior quam unusquisque, manifestum.
Si enim non per se sufficiens unusquisque
segregatus, similiter aliis partibus se habebit
ad totum. Non potens autem communicare,
aut nullo indigens propter per se sufficien­
tiam, nulla pars est civitatis: quare aut be­
stia, aut Deus.
22. Natura quidem igitur impetus in om­

9-13

nibus ad talem communitatem. Qui autem
primus instituit, maximorum bonorum cau­
sa. Sicut enim perfectum, optimum anima­
lium homo est, sic et separatum a lege et
iustitia, pessimum omnium. Saevissima enim
iniustitia habens arma : homo autem habens
arma nascitur, prudentia et virtute, quibus
ad contraria est uti maxime, propter quod
scelestissimum et sylveslrissimum sine virtute,
et ad venerea et voracitatem pessimum: iu­
stitia autem civile. Diki enim civilis communi­
tatis ordo est. Diki autem iusti ludicium.

COMMENTARIUM S. THOMAE

9. — His igitur praelibatis, sciendum esi
quod Aristoteles in hoc libro praemittit quod­
dam prooemium [1], in quo manifestat in­
tentionem huius scientiae: deinde accedit ad
propositum manifestandum, ibi [23], « Quo­
niam autem manifestum ex quibus parti­
bus etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit di­
gnitatem civitatis, de qua est politica, ex eius
fine [1]: secundo ostendit comparationem ci­
vitatis ad alias communitates, ibi [3], « Qui­
cumque igitur quidem etc. ».
10. — Circa primum duo intendit probare.
Quorum primum est, quod civitas ordinetur
ad aliquod bonum, sicut ad finem [1], Se­
cundo, quod bonum ad quod ordinatur civi­
tas, sit principalissimum inter bona humana,
ibi, [2] « Maxime autem principalissimum om­
nium etc. ».
Circa primum ponit talem rationem [1].
Omnis communitas est instituta gratia ali­
cuius boni. Sed omnis civitas est communitas
quaedam, ut manifeste videmus. Ergo omnis
civitas est instituta gratia alicuius boni. Quia
igitur minor manifesta est, maiorem sic pro­
bat. Omnes homines omnia quae faciunt ope­
rantur gratia eius quod videtur bonum; sive
sit vere bonum, sive non. Sed omnis com­
munitas est instituta aliquo operante. Ergo
omnes communitates coniectant aliquod bo­
num, idest intendunt aliquod bonum, sicut
finem.
11. — Deinde cum dicit « maxime au­
tem » [2]
Ostendit quod illud bonum ad quod ordi­
natur civitas, est principalissimum inter bona
humana, tali ratione. Si omnis communitas
ordinatur ad bonum, necesse est quod illa
communitas quae est maxime principalis, ma­
xime sit coniectatrix boni quod est inter om­
nia humana bona principalissimum. Oportet
enim quod proportio eorum quae sunt ad fi­
nem, sit secundum proportionem finium.
Quae autem communitas sit maxime prin­
cipalis, manifestat per hoc quod addit. « Et
omnes alias circumplectens » [2], Est enim
communitas quoddam totum: in omnibus au­

tem totis, talis ordo invenitur quod illud to­
tum quod in se includit aliud totum sit prin­
cipalius: sicut paries est quoddam totum: et
quia includitur in hoc toto quod est domus,
manifestum est quod domus est principalius
totum : et similiter communitas quae includit
alias communitates est principalior. Manife­
stum est autem quod civitas includit omnes
alias communitates. Nam et domus et vici
sub civitate comprehenduntur; et sic ipsa
communitas politica est communitas principa­
lissima. Est ergo coniectatrix principalissimi
boni inter omnia bona humana : intendit enim
bonum commune quod est melius et divinius
quam bonum unius, ut dicitur in principio
Ethicorum.
12. — Deinde cum dicit « quicumque igi­
tur » [3]
Comparat civitatem ad alias communitates:
et circa hoc facit tria. Primo ponit quorum­
dam falsam opinionem [3], Secundo ostendit
quomodo positae opinionis falsitas innote­
scere possit, ibi [5], « Haec autem vera
non sunt etc.». Tertio secundum assignatum
modum ponit veram comparationem civitatis
ad alias communitates, ibi, [6] « Nccesse ita­
que primum combinare etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ponit fal­
sam opinionem [3], Secundo inducit eorum
rationem, ibi [4], « Multitudine enim et pau­
citate etc. ».
13. — Circa primum [3] considerandum
est, quod duplex est communitas omnibus
manifesta : scilicet civitatis et domus.
Civitas autem duplici regimine regitur: sci­
licet politico et regali. Regale quidem est re­
gimen, quando ille qui civitati praeest habet
plenariam potestatem. Politicum autem regi­
men est quando ille qui praeest habet pote­
statem coarctatam secundum aliquas leges ci­
vitatis.
Et similiter duplex est regimen domus: sci­
licet oeconomicum et despoticum. Despotes
quidem vocatur omnis habens servos. Oeco­
nomus autem vocatur procurator vel dispen­
sator alicuius familiae. Unde despoticum re­
gimen est quo aliquis dominus servis praesi-

— 6 —

13-18

IN POLITICORUM

det: oeconomicum autem regimen est quo
aliquis dispensat ea quae pertinent ad totam
familiam, in qua continentur non solum ser­
vi, sed etiam liberi multi. Posuerunt ergo qui­
dam, sed non bene, quod ista regimina non
differunt, sed sunt omnino idem.
14. — Deinde cum dicit « multitudinem
enim » [4]
Ponit rationem eorum; quae talis est. Quae­
cumque differunt solum multitudine et pauci­
tate non differunt specie; quia differentia quae
est secundum magis et minus non diversificat
speciem. Sed praedicta regimina differunt so­
lum multitudine et paucitate; quod sic mani­
festabant.
Si enim communitas, quae regitur, sit pau­
corum, sicut in aliqua parva domo, ille qui
praeest dicitur paterfamilias, ad quem perti­
net despoticus principatus.
Si autem sit adhuc plurium, ita quod non
solum contineat servos, sed etiam multitudi­
nem liberorum, dicitur ille qui praeest, oeco­
nomus.
Si autem sit adhuc plurium, puta non so­
lum eorum qui sunt unius domus, sed unius
civitatis, tunc dicitur regimen politicum aut
regale.
15. — Quod quidam dicebant tamquam ni­
hil differret domus a civitate nisi magnitudine
et parvitate; ita quod magna domus sit parva
civitas, et e converso; quod ex sequentibus
patebit esse falsum. Similiter etiam politicum
et regale regimen ponebant differre solum
multitudine et paucitate. Quando enim ipse
homo praeest simpliciter et secundum omnia,
dicitur regimen regale. Quando vero secun­
dum rationem talis scientiae in parte praesi­
det, idest secundum leges positas per discipli­
nam politicam, est regimen politicum; quasi
secundum partem principetur, quantum ad
ea scilicet quae eius potestatem subsunt; et
secundum partem sit subiectus, quantum ad
ea in quibus subiicitur legi. Ex quibus omni­
bus concludebant quod omnia praedicta re­
gimina, quorum quaedam pertinent ad civita­
tem quaedam ad domum, non differant specie.
16. — Deinde cum dicit « haec autem » [5]
Ostendit modum manifestandi falsitatem
praedictae opinionis: et dicit quod ea quae
dicta sunt non sunt vera : et hoc erit mani­
festum secundum hanc doctrinam consideran­
tibus, idest secundum artem considerandi (alia
quae infra ponentur. Modus autem huius ar­
tis est talis. Quod sicut in aliis rebus ad co­
gnitionem totius necesse est dividere com­
positum usque ad incomposita, idest usque
ad indivisibilia quae sunt minimae partes to­
tius (puta ad cognoscendum orationem, ne­
cesse est dividere usque ad literas. et ad co­
gnoscendum corpus naturale mixtum, necesse
est dividere usque ad elementa): sic, si con­
sideremus ex quibus civitas componatur, ma­
gis poterimus videre ex praemissis regiminibus
quid unumquodque sil secundum se et quid

— 7

L. I, 1. i

differant adinvicem, et utrum aliquid secun­
dum unumquodque eorum possit artificialiter
considerari. In omnibus enim ita videmus
quod siquis inspiciat res secundum quod
oriuntur ex suo principio, optime poterit in
eis contemplari veritatem.
Et hoc sicut est verum in aliis rebus, ita
etiam est verum in his de quibus intendimus.
In his autem verbis Philosophi consideran­
dum est quod ad cognitionem compositorum
primo opus est via resolutionis, ut scilicet di­
vidamus compositum usque ad individua.
Postmodum vero necessaria est via composi­
tionis, ut ex principiis indivisibilibus iam no­
tis diiudicemus de rebus quae ex principiis
causantur.
17. — Deinde cum dicit « necesse ita­
que » [6]
Secundum praemissum modum ponit veram
comparationem aliarum communitatum ad ci­
vitatem : et circa hoc duo facit. Primo agit de
aliis communitatibus quae ordinantur ad ci­
vitatem [6]. Secundo de communitate civita­
tis, ibi [17], « Quae autem ex pluribus pa­
gis etc. ».
Circa primum tria facit. Primo proponit
communitatem personae ad personam [6], Se­
cundo ponit communitatem domus quae com­
plectitur diversas personarum communicatio­
nes, ibi [11], «Ex his duabus igitur etc.».
Tertio ponit communitatem vici, quae est ex
pluribus multitudinibus, ibi [13], « Sed quae
ex pluribus domibus etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ponit duas
communicationes personales [6]. Secundo com­
parat eas adinvicem, ibi [8], « Natura qui­
dem igitur etc. ».
Duarum autem communicationum perso­
nalium, primo ponit [6] eam quae est maris
et feminae: et dicit, quod quia oportet nos
dividere civitatem usque ad partes minimas,
necesse est dicere quod prima combinatio est
personarum quae sine se invicem esse non
possunt, scilicet maris et feminae. Huiusmodi
enim combinatio est propter generationem
per quam producuntur et mares et feminae.
Et ex hoc patet quod sine se invicem esse non
possunt.
18. — Sed qualiter ista combinatio sit pri­
ma, ostendit per hoc quod subdit, « Quod
non ex electione » [ib.]. Ubi considerandum
est, quod in homine est aliquid quod est pro­
prium eius, scilicet ratio, secundum quam ei
competit quod ex consilio et electione agat.
Invenitur etiam aliquid in homine quod est
commune ei et aliis, et huiusmodi (1) est ge­
nerare. Hoc igitur non competit eis ex ele­
ctione. idest secundum quod habet rationem
eligentem, sed competit eis secundum ratio­
nem communem sibi et animalibus et etiam
plantis. Omnibus enim his inest naturalis ap­
ti) At. scilicet ratio, secundum quam ci competit quod
est commune ci et aliis, et huius est generare.

L. I, I. i

IN POLITICORUM

petitus, ut post se derelinquat alterum tale
quale ipsum est; ut sic per generationem con­
servetur in specie quod idem numero conser­
vari non potest.
Est quidem igitur huiusmodi naturalis ap­
petitus etiam in omnibus aliis rebus naturali­
bus corruptibilibus. Sed quia et viventia, sci­
licet plantae et animalia (2) habent specia­
lem modum generandi, ut scilicet generent ex
seipsis, ideo specialiter de plantis et animali­
bus mentionem facit. Nam etiam in plantis
invenitur vis masculina ct feminina, sed coniuncta in eodem individuo, licet in uno abun­
det plus una, in alio altera; ita scilicet, ut
imaginemur plantam omni tempore esse ta­
lem qualia sunt mas et femina tempore coitus.
19. — Deinde cum dicit « principans au­
tem » [7]
Ponit secundam communicationem persona­
rum, scilicet principantis et subiecti : et haec
et etiam communicatio est a natura propter
salutem. Natura enim non solum intendit ge­
nerationem, sed etiam quod generata salventur.
Et quod hoc quidem contingat in hominibus
per communicationem principantis et subiecti,
ostendit per hoc quod ille est naturaliter prin­
cipans et dominans qui suo intellectu potest
praevidere ea quae congruunt saluti, puta cau­
sando proficua et repellendo nociva : ille au­
tem qui potest per fortitudinem corporis im­
plere opere quod sapiens mente praeviderit,
est naturaliter subiectus et servus. Ex quo
manifeste patet quod idem expedit (3) utri­
que ad salutem, scilicet quod iste principetur et ille subiiciatur. Ille enim qui propter
sapientiam potest mente praevidere, interdum
salvari non posset deficientibus viribus corpo­
ris, nisi haberet servum qui exequeretur; nec
ille qui abundat viribus corporis, posset sal­
vari, nisi alterius prudentia regeretur.
20. — Deinde cum dicit « natura qui­
dem » [8]
Comparat praedictas communicationes adinvicem. Et primo secundum veritatem [8]. Se­
cundo excludit errorem, ibi [19], « Inter bar­
baros autem etc. ».
Concludit ergo primo [8] ex praedictis, quod
femina et servus naturaliter distinguuntur. Fe­
mina enim naturaliter est disposita ad gene­
randum ex alio; non est autem robusta cor­
pore, quod requiritur in servo. Et sic prae­
dictae duae communicationes abinvicem dif­
ferunt.
21. — Causas autem praemissae distin­
ctionis assignat ex hoc: quod natura non fa­
cit aliquod tale, sicut illi qui fabricant ex aere,
idest ex metallo, Delphicum gladium pro ali­
quo paupere. Apud Delphos enim fiebant
quidam gladii, quorum munus ad plura mi­
nisteria deputabatur: puta si unus gladius
(2) At. ct alia.
Ç3> AI. expetit.

18-23

esset ad incidendum, ad limandum et ad ali­
qua alia huiusmodi. Et hoc fiebat propter
pauperes qui non poterant plura instrumenta
habere.
Natura autem sic non facit ut unum or­
dinet ad diversa officia; sed unum deputat ad
unum officium. Et propter hoc femina non
deputatur a natura ad serviendum, sed ad ge­
nerandum : sic enim optime fient omnia,
quando quum instrumentum non deservit
multis operibus, sed uni tantum. Sed hoc est
intelligendum quando accideret impedimentum
in utroque vel altero duorum operum, quibus
idem instrumentum attribueretur; ut puta si
oporteret utrumque opus frequenter simul ex­
ercere. Si autem per vices diversa opera
exerceantur, nullum impedimentum sequitur,
si unum instrumentum pluribus operibus ac­
commodetur. Unde et lingua congruit in duo
opera naturae; scilicet in gustum et locutio­
nem, ut dicitur in secundo de Partibus ani­
malium. Non enim haec duo opera secundum
idem tempus sibiinviceïn coincidunt.
22. — Deinde cum dicit « inter barba­
ros » [9]
Excludit errorem contrarium. Et primo po­
nit errorem [9]. Secundo ostendit causam er­
roris, ibi [10], « Causa autem quia etc. ».
Dicit ergo primo, quod apud barbaros fe­
mina et servus habentur quasi eiusdem or­
dinis; utuntur enim feminis quasi servis. Po­
test autem hic esse dubium qui dicantur bar­
bari. Dicunt enim quidam omnem hominem
barbarum esse ei qui linguam eius non intelligit. Unde et Apostolus dicit (I Cor. xtv, 10):
« Si nesciero virtutem vocis, ero ei cui loquar
barbarus, et qui loquitur mihi barbarus ».
Quibusdam autem videtur illos barbaros dici,
qui non habent literalem locutionem in suo
vulgari idiomate. Unde et Beda dicitur in
linguam Anglicam liberales artes transtulisse,
ne Anglici barbari reputarentur. Quibusdam
autem videtur barbaros esse eos qui ab ali­
quibus civilibus (4) legibus non reguntur.
23. — Et quidem omnia aliqualiter ad ve­
ritatem accedunt: in nomine enim barbari
extraneum aliquod intelligitur. Potest enim
aliquis homo extraneus dici vel simpliciter vel
quo ad aliquem.
Simpliciter quidem extraneus videtur ab hu­
mano genere qui deficit ratione, secundum
quam homo dicitur; et ideo simpliciter bar­
bari nominantur illi qui ratione deficiunt vel
propter regionem caeli quam intemperatam
sortiuntur, ut ex ipsa dispositione regionis
hebetes ut plurimum inveniantur: vel etiam
propter aliquam malam consuetudinem in ali­
quibus terris existentem; ex qua provenit, ut
homines irrationales et quasi brutales red­
dantur. Manifestum est autem quod ex vir­
tute rationis procedit quod homines ratio­
nabili iure regantur, et quod in literis exer·»
(4)

AI. cuiuslibet,

23-29

IN POLITICORUM

L. I, 1. i

citentur. Unde barbaries convenienter hoc si­ I mo bove ad exequendum aliquod opus, sicut
gno declaratur, quod homines vel non utun­ et ministro.
tur legibus vel irrationabilibus utuntur: et si­
26. — Deinde cum dicit « in omnem » [12]
militer quod apud aliquas gentes non sint
Ostendit ad quod ordinetur communitas do­
exercitia literarum.
mus. Ubi considerandum est quod omnis hu­
Sed quo ad aliquem dicitur esse extra­ mana communicatio est secundum aliquos
neus qui cum eo non communicat. Maxime
actus. Actuum autem humanorum quidam
autem homines nati sunt sibi communicare
sunt quotidiani, sicut comedere, calefieri ad
per sermonem; et secundum hoc, illi qui
ignem, et alia huiusmodi. Quaedam autem
suum invicem sermonem non intelligunt, bar­ non sunt quotidiana, sicut mercari, pugnare,
bari ad seipsos dici possunt. Philosophus
et alia huiusmodi.
autem loquitur hic de his qui sunt simpli­
Naturale est autem hominibus, ut in utro­
citer barbari.
que genere operum sibi communicent seinvi24 — Deinde cum dicit « causa au­ cem iuvantes. Et ideo dicit quod nihil aliud
tem » [10]
est domus quam quaedam communitas se­
Assignat causam praedicti erroris. Et dicit
cundum naturam constituta in omnem diem,
quod causa eius est, quia apud barbaros non
idest ad actus, qui occurrunt quotidie agendi.
est principatus secundum naturam. Dictum
Et hoc manifestat consequenter per nomina.
est enim supra, quod principans secundum
Quidam enim Charondas nomine nominat eos
naturam est, qui potest mente praevidere:
qui communicant in domo, homositios, qua­
servus autem qui potest opere exequi. Bar­ si unius pulmenti, quia communicant in cibo.
bari autem ut plurimum inveniuntur corpore
Quidam autem alius nomine Epimenides, na­
robusti et mente deficientes. Et ideo apud eos
tione Cretensis, vocat eos homocapnos quasi
non potest esse naturalis ordo principatus et
unius fumi, quia sedent ad eumdem ignem.
subjectionis. Sed apud ipsos fit quaedam
27. — Deinde cum dicit « ex pluribus » [13]
Ponit tertiam communitatem, scilicet vici.
communicatio servae et servi; idest commu­
niter utuntur serva, scilicet muliere, et servo.
Et primo ostendit ex quibus sit ista commu­
Et quia naturaliter non est principatus in
nitas et propter quid [13]. Secundo ostendit
barbaris, sed in his qui mente abundant,
quod sit naturalis, ibi [14], « Maxime vero
propter hoc dicunt poëtae quod congruum
secundum naturam etc. ».
est quod Graeci qui sapientia praediti erant,
Dicit ergo primo [13], quod prima commu­
principentur barbaris: ac si idem sit natura­ nicatio quae est ex pluribus domibus, vocatur
liter esse barbarum et esse servum. Cum au­ vicus: et dicitur prima ad differentiam secun­
tem e converso est, sequitur perversio et inor­ dae quae est civitas: haec autem communi­
dinatio in mundo, secundum illud Salomo­ tas non est constituta in diem sicut dicit de
nis, Eccl. 10, 7 : « Vidi servos in equis, et
domo, sed est instituta gratia usus non diurprincipes ambulantes sicut servos super ter­ nalis. Illi enim qui sunt convicanei, non com­
ram » (5).
municant sibi in actibus quotidianis in qui­
25. — Deinde cum dicit: «ex his qui­ bus communicant sibi illi qui sunt unius do­
dem » [11]
mus, sicut est comedere, sedere ad ignem et
Determinat de communitate domus quae
huiusmodi: sed communicant sibi in aliqui­
constituitur ex pluribus communicationibus
bus exterioribus actibus non quotidianis.
28. — Deinde cum dicit « maxime au­
personalibus. Et circa hoc tria facit. Primo
tem » [14]
ostendit ex quibus consistit ista communi­
Ostendit quod communitas vici sit naturalis.
tas [11]. Secundo ostendit ad quid sit, ibi [12],
« In omnem etc. ». Tertio ostendit quomodo
Et primo ostendit propositum per ratio­
dominantur qui in hac communitate sunt,
nem [14]. Secundo per quaedam signa,
ibi [15], « Propter quod et primum etc. ».
ibi [12], «Quos Charondas etc.».
Dicit ergo primo [14], quod vicinia d orno­
Dicit ergo primo [11], quod ex praedictis
duabus communitatibus personalibus, quarum
rum, quae est vicus, maxime videtur esse se­
una est ad generationem, alia ad salutem,
cundum naturam. Nihil enim est magis natu­
rale quam propagatio multorum ex uno in
constituitur prima domus. Oportet enim in
animalibus; et hoc facit viciniam domorum.
domo esse virum et feminam, et dominum et
servum. Ideo autem dicitur domus prima,
Hos enim qui habent domos vicinas, quidam
quia est et alia communicatio personalis quae
vocant collactaneos, puerosque, idest filios, et
invenitur in domo, scilicet patris et filii, quae
puerorum pueros, idest nepotes, ut intelligamus quod huiusmodi vicinia domorum ex hoc
ex prima causatur. Unde primae duae sunt
primordiales. Et ad hoc inducit verbum He­ primo processit quod filii et nepotes multi­
siodi poëtae, qui dixit quod domus habet
plicati instituerunt diversas domos iuxta se
liaec tria : dominum qui praeeminet et mulie­ habitantes. Unde cum multiplicatio prolis sit
naturalis, sequitur quod communitas vici sit
rem et bovem ad arandum. In paupere enim
domo bos est loco ministri. Utitur enim honaturalis.
29. — Deinde cum dicit « propter
(5)
...super terram quasi servos.
quod » [15]

9 —

L. T, 1. i

IN POLITICORUM

Manifestat idem per signa. Et primo se­
cundum ea quae videmus in hominibus 115],
Secundo secundum ea quae dicebantur de
diis, ibi [16], «Et Deos autem etc.».
Dicit ergo primo [15], quod quia ex multi­
plicatione prolis constituta est vicinia, ex hoc
processit, quod a principio quaelibet civitas
regebatur a rege: et adhuc aliquae gentes
habent regem, etsi singulae civitates singulos
reges non habeant; et hoc ideo, quod civitates
et gentes constituuntur ex his qui sunt suble­
cti regi.
Quomodo autem signum hoc respondeat
praemissis, ostendit per hoc, quod subditur:
Quia omnis domus regitur ab aliquo antiquis­
simo, sicut a patrefamilias reguntur filii. Et
exinde contingit, quod etiam tota vicinia,
quae erat instituta ex consanguineis, regeba­
tur propter cognationem ab aliquo qui erat
principalis in cognatione, sicut civitas regitur
a rege. Unde Homerus dixit, quod unusquis­
que uxori et pueris suis instituit leges, sicut
rex in civitate. Ideo autem hoc regimen a do­
mibus et vicis processit ad civitates, quia di­
versi vici sunt sicut civitas dispersa in diver­
sas partes; et ideo antiquitus habitabant ho­
mines dispersi per vicos, non tamen congre­
gati in unam civitatem. Sic ergo patet, quod
regimen regis super civitatem vel gentem pro­
cessit a regimine antiquioris in domo vel vico.
30. — Deinde cum dicit « et deos au­
tem » [16]
Ponit aliud signum per ea quae de diis di­
cebantur. Et dicit, quod propter praemissa
omnes gentiles dicebant, quod eorum dii re­
gebantur ab aliquo rege, dicentes fovem esse
regem deorum. Et hoc ideo, quia homines
adhuc aliqui regibus reguntur, antiquitus au­
tem fere omnes regebantur regibus. Hoc au­
tem fuit primum regimen, ut infra dicetur.
Homines autem sicut assimilant sibi species
deorum, idest, formas eorum, aestimantes
deos esse in figura quorumdam hominum, ita
et assimilant sibi vitas deorum idest, conver­
sationes, aestimantes eos conversari secundum
quod vident conversari homines. Hic Aristo­
teles nominat more platonicorum substantias
separatas a materia, ab uno tantum summo
Deo creatas, quibus gentiles erronee et for­
mas et conversationes hominum attribuebant,
ut hic Philosophus dicit.
31. — Deinde cum dicit « quae au­
tem » [17]
Postquam Philosophus determinavit de com­
munitatibus ordinatis ad civitatem, hic deter­
minat de ipsa communitate civitatis.
Et dividitur in partes 1res. Primo ostendit
qualis sit civitatis communitas [17], Secundo
ostendit, quod est naturalis, ibi [18], « Pro­
pter quod omnis civitas etc. ». Tertio agit de
institutione civitatis, ibi [19] « Ex his igitur
manifestum etc. ».
Circa primum ostendit conditionem civitatis
quantum ad tria [17]. Primo ostendit ex qui­

29-33

bus sit civitas. Quia sicut vicus constituitur
ex pluribus domibus, ita civitas ex pluribus
vicis.
Secundo dicit, quod civitas est communitas
perfecta: quod ex hoc probat, quia cum om­
nis communicatio omnium hominum ordine­
tur ad aliquid necessarium vitae, illa erit
perfecta communitas, quae ordinatur ad hoc
quod homo habeat sufficienter quicquid est
necessarium ad vitam: talis autem communi­
tas et civitas. Est enim de ratione civitatis,
quod in ea inveniantur omnia quae sufficiunt
ad vitam humanam, sicut contingit esse. Et
propter hoc componitur ex pluribus vicis, in
quorum uno exercetur ars fabrilis, in alio
ars textoria, et sic de aliis. Unde manifestum
est, quod civitas est communitas perfecta.
Tertio ostendit ad quid civitas ordinata sit:
est enim primitus facta gratia vivendi, ut sci­
licet homines sufficienter invenirent unde vi­
vere possent: sed ex eius esse provenit, quod
homines non solum vivant, sed quod bene
vivant, inquantum per leges civitatis ordina­
tur vita hominum ad virtutes.
32. — Deinde cum dicit « propter
quod » [18]
Ostendit, quod communitas civitatis est na­
turalis. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit,
quod civitas est naturalis [18], Secundo, quod
homo est naturaliter animal civile, ibi [19],
« Ex his igitur patet etc. ». Tertio ostendit,
quid sit prius secundum naturam, utrum unus
homo, aut domus, vel civitas, ibi [21], « Et
certe secundum naturam etc. ».
Circa primum ponit duas rationes: quarum
prima talis est [18]. Finis rerum naturalium
est natura ipsarum. Sed civitas est finis prae­
dictarum communitatum, de quibus ostensum
est quod sunt naturales : ergo civitas est na­
turalis.
Quod autem natura sit finis rerum natura­
lium, probat, ibi [18], « Quale enim etc. » ta­
li [18] ratione. Illud dicimus esse naturam
uniuscuiusque rei, quod convenit ei quando
est eius generatio perfecta: sicut natura ho­
minis est, quam habet post perfectionem ge­
nerationis ipsius: et similiter et de equo, et
de domo: ut tamen natura domus intelligatur forma ipsius. Sed dispositio rei quam ha­
bet perfecta sua generatione, est finis om­
nium eorum quae sunt ante generationem
ipsius : ergo illud quod est finis naturalium
principiorum ex quibus aliquid generatur, est
natura rei. Et sic cum civitas generetur ex
praemissis communitatibus, quae sunt natu­
rales, ipsa erit naturalis.
33. — Secundam rationem ponit, ibi [18],
« Insuper cuius gratia etc. ». Quae talis est.
Illud quod est optimum in unoquoque, est
finis, et cuius gratia aliquid fit: sed habere
sufficientiam est optimum : ergo habet ratio­
nem finis. Et sic, cum civitas sit communitas
habens per se sufficientiam vitae, ipsa est
finis praemissarum communitatum. Unde pa-

-— IO —-

34-38

IN POLITICORUM

tel, quod haec secunda ratio inducitur ut pro­
batio minoris praecedentis rationis.
34. — Deinde cum dicit « ex iis igi­
tur » [19]
Ostendit, quod homo sit naturaliter civile
animal. Et primo concludit hoc ex naturalitate
civitatis [19], Secundo probat hoc per opera­
tionem propriam ipsius, ibi, « Ex quo patet
sociale animal etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
propositum [19], Secundo excludit dubitatio­
nem, ibi, « Et qui absque civitate est etc. ».
Concludit ergo primo ex praemissis, quod
civitas est eorum quae sunt secundum natu­
ram [19], Et cum civitas non sit nisi congre­
gatio hominum, sequitur, quod homo sit ani­
mal naturaliter civile.
35. — Posset autem hoc alicui venire in
dubium ex hoc, quod ea quae sunt se'cundum
naturam omnibus insunt. Non autem omnes ho­
mines inveniuntur esse habitatores civitatum.
Et ideo ad hanc dubitationem excludendam
consequenter dicit, quod aliqui sunt non civi­
les propter fortunam, utpote quia sunt expulsi
de civitate, vel propter paupertatem necesse
habent excolere agros, aut animalia custodire.
Et hoc patet quod non est contrarium ei quod
dictum est, quod homo sit naturaliter civilis:
quia et alia naturalia aliquando deficiunt pro­
pter fortunam: puta, cum alicui amputatur
manus, vel cum privatur oculo. Sed si aliquis
homo habeat quod non sit civilis, propter na­
turam, aut nequam est, utpote cum hoc con­
tingit ex corruptione naturae humanae; aut est
melior quam homo, inquantum scilicet habet
naturam perfectiorem aliis hominibus commu­
niter, ita quod per se sibi possit sufficere abs­
que hominum societate; sicut fuit in loanne
Baptista, et beato Antonio heremita.
Adducit ad hoc dictum Homeri maledicentis
quemdam, qui non erat civilis propter pravi­
tatem. Dicit enim de ipso quod erat sine tribu,
quia non poterat contineri vinculo amicitiae,
el sine jure, quia non poterat contineri sub
iugo legis, et sceleratus, quia non poterat con­
tineri sub regula rationis. Qui autem est talis
secundum naturam, simul cum hoc oportet
quod habeat quod sit cupidus belli, quasi liti­
giosus et sine iugo existens. Sicut videmus
quod volatilia, quae non sunt socialia, sunt
rapacia.
36. — Deinde cum dicit « quod autem » [20]
Probat ex propria operatione hominis quod
sit animal civile, magis etiam quam apis, et
quam quodcumque gregale animal, tali ratio­
ne. Dicimus enim quod natura nihil facit fru­
stra, quia semper operatur ad finem determi­
natum. Unde, si natura attribuit alicui rei ali­
quid quod est de se ordinatum ad aliquem fi­
nem, sequitur quod ille finis detur illi rei a
natura. Videmus enim quod cum quaedam
alia animalia habeant vocem, solus homo su­
pra alia animalia habet loquutionem. Nam
etsi quaedam animalia loquutionem humanam

L. I, L i

proferant, non tamen proprie loquuntur, quia
non intelligunt quid dicunt, sed ex usu quo­
dam tales voces proferunt.
Est autem differentia inter sermonem et sim­
plicem vocem. Nam vox est signum tristitiae
et delectationis, et per consequens aliarum
passionum, ut irae et timoris, quae omnes
ordinantur ad delectationem et tristitiam, ut
in secundo Ethicorum dicitur. Et ideo vox da­
tur aliis animalibus, quorum natura usque ad
hoc pervenit, quod sentiant suas delectationes
et tristitias, et hoc sibiinvicem significent per
aliquas naturales voces, sicut leo per rugitum,
et canis per latratum, loco quorum nos ha­
bemus interlectiones.
37. — Sed loquutio humana significat quid
est utile et quid nocivum. Ex quo sequitur
quod significet iustum et iniustum. Consistit
enim iustitia et iniustitia ex hoc quod aliqui
adaequentur vel non adaequentur in rebus uti­
libus et nocivis. Et ideo loquutio est propria
hominibus; quia hoc est proprium eis in com­
paratione ad alia animalia, quod habeant co­
gnitionem boni et mali, ita et iniusti, et alio­
rum huiusmodi, quae sermone significari pos­
sunt.
Cum ergo homini datus sit sermo a natura,
et sermo ordinetur ad hoc, quod homines si­
biinvicem communicent in utili et nocivo, iusto et iniusto, et aliis huiusmodi; sequitur,
ex quo natura nihil facit frustra, quod natuturaliter homines in his sibi communicent. Sed
communicatio in istis facit domum et civitatem.
Igitur homo est naturaliter animal domesticum
et civile.
38. — Deinde cum dicit « et prius ita­
que » [21]
Ostendit ex praemissis, quod civitas sit prior
secundum naturam quam domus, vel quam
unus homo singularis, tali ratione. Necesse est
totum esse prius parte, ordine scilicet naturae
et perfectionis. Sed hoc intelligendum est de
parte materiae, non de parte speciei, ut osten­
ditur in septimo Metaphysicae. Et hoc sic
probat: quia destructo toto homine, non re­
manet pes neque manus nisi aequivoce, eo mo­
do quo manus lapidea posset dici manus. Et
hoc ideo, quia talis pars corrumpitur corrupto
toto. Illud autem, quod est corruptum, non
retinet speciem, a qua sumitur ratio definitiva.
Unde patet, quod non remanet eadem ratio
nominis, et sic nomen aequivoce praedicatur.
Et quod pars corrumpatur corrupto toto,
ostendit per hoc, quod omnis pars definitur
per suam operationem, et per virtutem qua
operatur. Sicut definitio pedis est, quod sit
membrum organicum habens virtutem ad am­
bulandum. Et ideo, ex quo iam non habet
talem virtutem et operationem, non est idem
secundum speciem, sed aequivoce dicitur pes.
Et eadem ratio est de aliis huiusmodi parti­
bus, quae dicuntur partes materiae, in quarum
definitione ponitur totum, sicut et in defini­
tione semicirculi ponitur circulus. Est enim
II

L. I, 1. i

IN POLITICORUM

39-41

autem qui primo instituit civitatem, fuit causa
hominibus maximorum bonorum.
41. — Homo enim est optimum animalium
si perficiatur in eo virtus, ad quam habet in­
clinationem naturalem. Sed si sit sine lege et
iustitia, homo est pessimum omnium animalium.
Quod sic probat. Quia iniustitia tanto est sae­
vior (6), quanto plura habeat arma, idest adiumenta ad male faciendum.
Homini autem secundum suam naturam con­
venit prudentia et virtus quae de se sunt or­
dinata ad bonum : sed quando homo est ma­
lus, utitur eis quasi quibusdam armis ad male
faciendum: sicut per astutiam cogitat diversas
fraudes, et per abstinentiam potens fit ad to­
lerandum famem et sitim, ut magis in mali­
tia perseveret, et similiter de aliis; et inde est,
quod homo sine virtute quantum ad corru­
ptionem irascibilis est maxime scelestus et sil­
vestris, utpote crudelis et sine affectione. Ei
quantum ad corruptionem concupiscibilis est
pessimus quantum ad venerea, et quantum ad
voracitatem ciborum.
Sed homo reducitur ad iustitiam per ordi­
nem civilem : quod patet ex hoc, quod eodem
nomine apud graecos nominatur ordo civilis
communitatis, et iudicium iustitiae, scilicet diki. Vnde manifestum est, quod ille qui civi­
tatem instituit, abstulit hominibus quod essent
pessimi, et reduxit eos ad hoc quod essent
optimi secundum iustitiam et virtutes.

semicirculus media pars circuli. Secus autem
est de partibus speciei, quae ponuntur in defi­
nitione totius, sicut lineae ponuntur in defini­
tione trianguli.
39. — Sic igitur palet, quod lotum est prius
naturaliter quam partes materiae, quamvis
partes sint priores ordine generationis. Sed sin­
guli homines comparantur ad totam civitatem,
sicut partes hominis ad hominem. Quia sicut
manus aut pes non potest esse sine homine,
ita nec unus homo est per se sibi sufficiens ad
vivendum separatus a civitate.
Si autem contingat, quod aliquis non possit
communicare societate civitatis propter suam
pravitatem, est peior quam homo, et quasi be­
stia. Si vero nullo indigeat, et quasi habens
per se sufficientiam, et propter hoc non sit
pars civitatis, est melior quam homo. Est
enim quasi quidam deus.
Relinquitur ergo ex praemissis, quod civi­
tas est prius secundum naturam quam unus
homo.
40. — Deinde cum dicit « natura qui­
dem » [22]
Agit de institutione civitatis; concludens ex
praemissis, quod in omnibus hominibus est
quidam naturalis impetus ad communitatem
civitatis sicut et ad virtutes. Sed tamen, si­
cut virtutes acquiruntur per exercitium huma­
num, ut dicitur in secundo Ethicorum, ita ci­
vitates sunt institutae humana industria. Ille

(6)

12

At. severior.

IN POLITICORUM

L. I, L n

LECTIO IL
(nn. 42-55; [23-29]).
De tribus familiarum generibus: quarum una ex domino et servo,
secunda ex viro et uxore, tertia ex patre et liberis constat.

SYNOPSIS
(Lect. II.)
Posito prooemio in quo ostendit conditionem civitatis et partium eius,
Hic accedit ad tradendum scientiam politicam.
Determinans ea quae pertinent ad primas partes civitatis (Lib. I).

I I) Dicit de quo est intentio 42 [23].
A) De quibus intendit determinare 43 [23].
1) Determinandum de his quae pertinent ad domum 43 [23].
2) Enumerat ea quae pertinent ad domum 44 [24].
a) Sicut partes, scii, dominum et servum, maritum et uxorem, patrem et filium
44 [24]·
b) Sicut necessaria partibus 46 [25].
B) Quo ordine sit agendum 47 [26].
II) Excquitur propositum 48 [27].
A) Determinat de combinatione domini et servi 49 [27].
1) Narrat opiniones quorundam de dominio et servitute 49 [27].
2) Determinat veritatem 50 [28].
a) Determinat rationem servitutis 51 [28].
a’) Praemittit quaedam 51 [28].
a) Possessio est quaedam pars domus, et ars possessiva est quae­
dam pars oeconomiae 51 [28].
δ) Instrumenta distinguuntur animata et inanimata 51 [28*].
c) Organa sunt factiva et activa 52 [282].
j) Prima ratio 53 [282].
jj) Secunda ratio 53 [283].
d) Qualiter servus se habet ad dominum 54 [284].
I
b’) Concludit ex praemissis definitionem servi 55 [29].

(

b)

Determinat de alia parte oeconc m'ae, quae est possessiva (vide Lect. Vlj
nn. 97 [61]).
B) Determinat de aliis duabus combinationibus (vide Lect. X; nn. 151 [xoi]).

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1253b - 1254al7)
23. Quoniam autem manifestum ex quibus
partibus civitas constat, necessarium primum
de oeconomia dicere. Omnis enim componi­
tur civitas ex domibus. Domus. autem par­
tes, ex quibus autem rursus instituta do­
mus est.
24. Domus autem perfecta ex servis et li­
beris. Quoniam autem ex minimis primum
unumquodque quaerendum, primae autem et
minimae partes domus, dominus et servus,
et maritus et uxor, et pater et filii; de tribus
iis considerandum utique erit, quid unum­
quodque, et quale oportet esse. Haec autem
sunt despotica, et nuptialis (innominata enim
feminae et viri coniugatio), et tertium technofactiva, et enim haec non est nominata pro­

— J3

prio nomine. Sunt autem tres, quas diximus.
25. Est autem quaedam pars, quae videtur
iis quidem esse oeconomia, his autem maxi­
ma pars ipsius: quomodo autem habet se,
considerandum. Dico autem de vocata chrematica.
26. Primum autem de despotica et servo
dicamus, ut et quae ad necessariam oppor­
tunitatem videamus, et ut utique siquid ad
scire de ipsis poterimus accipere, melius nunc
opinatis.
27. lis quidem enim videtur scientia quae­
dam esse despotica, et eadem oeconomica et
despotica et politica, et regnativa, sicut di­
ximus incipientes: iis autem praeter naturam
despotizare. Lege enim, hunc quidem ser-

L. I. 1. il

IN POLITICORUM

vum esse, hunc autem liberum: natura au­
tem nihil differre; propter quod neque iustum, sed violentum.
28. Quoniam igitur possessio pars domus,
et possessiva, pars oeconomiae. Sine enim
necessariis impossibile est vivere. Quemad­
modum autem determinatis artibus, necessa­
rium utique erit existere convenientia orga­
na, si debeat perfici opus, sic et oeconomico.
28'. Organorum autem haec quidem ina­
nimata, velut gubernatori gubernaculum qui­
dem inanimatum, prorarius autem animatus,
minister enim in organi specie artibus. Sic
et res possessa organum ad vitam est, et
possessio multitudo organorum est, et servus
res possessa animata, et sicut organum ante
organa omnis minister. Si enim posset unum­
quodque organorum iussum et praesentiens
perficere suum opus, quemadmodum quae
Daedali aiunt, aut Vulcani tripodas, quos
ait Poeta spontaneos, divinum subinduere
agonem, sic si pectines pectinarent per se,
ei plectra citharizarent, nihil utique opus es­
set architectoribus instrumentorum, nec do­
minis servorum.

42-47

282. Quae quidem dicuntur organa, factiva
organa sunt, res possessa autem activum. Ex
pectine quidem enim alterum aliquid fit prae­
ter usum ipsius; ex vestitu autem et lecto
usus solum.
28·3. Adhuc quoniam differunt factio, spe­
cie, et actio, et indigent ambae organis, necesse et hanc eamdem habere differentiam.
Vita autem actio, non factio est: propter
quod et servus minister eorum quae ad
actionem.
28'. Res possessa autem dicitur quemad­
modum et pars: quae quidem pars non to­
tum alterius est pars, sed et simpliciter al­
terius: similiter autem et res possessa. Pro­
pter quod despotes solum, illius autem non
est: servus autem non solum despotis ser­
vus est, sed est omnino illius.
29. Quae quidem igitur natura servus, et
quae virtus, ex iis manifestum. Qui enim non
suiipsius natura, sed alterius, homo, iste na­
tura servus, alterius autem est homo : qui
cum res possessa sit, servus est; res possessa
autem organum activum et separatum.

COMMENTARIUM S. THOMAE

42. — Posito prooemio in quo ostendit
conditionem civitatis et partium eius, hic ac­
cedit ad tradendum scientiam politicam. Et
primo secundum praeassignatum modum deter­
minat ea quae pertinent ad primas partes ci­
vitatis [23], Secundo determinat ea quae per­
tinent ad ipsam civitatem, in secundo libro,
qui incipit ibi [115], «Quia considerare' vo­
luimus etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [23], Secundo exequitur proposi­
tum, ibi [27], « De his utique etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de
quibus intendit determinare [23]. Secundo quo
ordine, ibi [26], « At primum de servo et do­
mino etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit quod
est determinandum de his quae pertinent ad
domum [23]. Secundo numerat ea quae perti­
nent ad domum, ibi [24], « Domus autem perfe­
cta etc. ».
43. — Dicit ergo primo [23], quod mani­
festum est per praemissa, ex quibus partibus
civitas constat : et oportet ad cognoscendum
totum praecognoscere partes, ut supra habi­
tum est. Necesse est ergo ut primum dicamus
de oeconomia quae est dispensativa vel gubernativa domus, quia omnis civitas compo­
nitur ex domibus sicut ex partibus.
44.— Deinde cum dicit « domus au­
tem » [24]
Enumerat ea quae pertinent ad domum. Et
primo ea quae pertinent ad ipsam sicut par­
tes [24], Secundo ea quae pertinent sicut ne­
cessaria partibus, ibi [25], « Est autem quae­
dam pars etc. ».
Dicit ergo primo [24] quod partes domus

“ I4

sunt ex quibus domus constituitur. Omnis au­
tem domus, idest domestica familia, si sit
perfecta, constat ex servis et liberis. Dicit au­
tem, perfecta, quia in domo pauperis est bos
pro ministro, ut supra dictum est.
Et quia unumquodque quod in multis consi­
derari potest, primo quaerendum est in pau­
cioribus et simplicioribus, ut facilior sit do­
ctrina; ideo dicendum est, quod primae et mi­
nimae partes domus sunt hae tres combinationes: scilicet domini et servi, mariti et uxoris,
patris et filii : quae quidem tertia ex secunda
oritur, et ideo supra eam praetermisit. Et ideo
de istis tribus considerandum est quid unum­
quodque sit.
45. — Et consequenter ponit nomina ha­
rum combinationum\ et dicit, quod combinatio
domini et servi vocatur despotica, idest dominativa. Combinatio autem viri et feminae non
erat nominata suo tempore, sed ipse nominat
eam coniugalem. quam nos matrimonium vo­
camus. Similiter et tertia combinatio patris et
filii non habebat proprium nomen, sed ipse
vocat eam paternam.
46. — Deinde cum dicit « est autem » [25]
Ponit quartum quod pertinet ad necessa­
ria domus: et dicit, quod est quaedam alia
pars oeconomiae quae vocatur pecunialis,
quae quibusdam videtur esse tota oeconomia,
quibusdam vero maxima pars eius est, eo
quod dispensatio domus maxime consistit in
acquisitione et conservatione pecuniae. Et de
hac etiam parte considerandum est quomodo
se habeat.
47. — Deinde cum dicit « primum au­
tem » [261
Dicit quo ordine de his sit agendum. Et

47-53

IN POLITICORUM

dicit quod primo dicendum est de domino et
servo: et haec consideratio ad duo erit utilis.
Primo quidem ut possimus cognoscere ea quae
sunt opportuna in talibus; scilicet ad exercen­
dum dominium in servos. Secundo valet ad
scientiam, ut per hoc possimus accipere ali­
quid melius his quae antiqui sunt opinati
de dominio et servitute.
48. — Deinde cum dicit « iis quidem » [27]
Determinat ea quae proposuit: et dividi­
tur in partes duas. In prima determinat de
combinatione domini et servi [27]. In secunda
de aliis duabus combinationibus, ibi [101],
« Quoniam autem tres partes oeconomiae,
etc. ».
Prima dividitur in duas. In prima determi­
nat de combinatione domini et servi [27]. Et
quia servus est quaedam possessio, ideo in
secunda parte determinat de alia parte oeco­
nomiae, quae est pecuniativa vel possessiva,
ibi [61], « Totaliter autem de universa posses­
sione etc. ».
Circa primum duo facit. Primo narrat opi­
niones quorumdam de dominio et servitu­
te [27], Secundo determinat veritatem de eis,
ibi [28], « Quoniam igitur possessio etc. ».
49. — Circa primum ponit duas opiniones :
quarum una est [27], quod despotica, idest
dominativa, est quaedam scientia, qua aliquis
scit dominari servis; et quod est idem cum
oeconomia qua aliquis scit gubernare domum,
et cum politica et regnativa, qua aliquis scit
gubernare civitatem, sicut in prooemio di­
ctum est.
Alia opinio est, quod habere servum sit
praeter naturam, et quod sola lege sit ordi­
natum quod quidam sunt servi et quidam li­
beri, et quod nulla differentia sit inter eos
secundum naturam. Unde ulterius inducunt
quod est iniustum esse aliquos servos. Ex
quadam enim violentia provenit quod qui­
dam alios sibi subiecerit in servos.
50. — Deinde cum dicit « quoniam igi­
tur » [28]
Determinat veritatem de dominio et servi­
tute. Et primo determinat rationem servitu­
tis [28], Secundo inquirit de opinionibus prae­
missis, ibi [30], « Utrum vero sit aliquis na­
tura talis etc. ».
Circa primum duo facit. Primo praemittit
quaedam necessaria ad cognoscendum ratio­
nem servitutis [28]. Secundo concludit ex prae­
missis definitionem servi, ibi [29], « Quae qui­
dem igitur sit natura etc. ».
51. — Circa primum quatuor ponit·, quo­
rum primum est [28], quod possessio sit quae­
dam pars domus, et quod ars possessiva sit
quaedam pars oeconomiae. Et hoc ideo, quia
impossibile est vivere in domo sine necessariis
ad vitam, quae per possessiones habentur: et
hoc probat per similitudinem in artibus. Vi­
demus enim quod unicuique arti necessarium
est habere convenientia instrumenta, si de­
beat perficere opus suum; sicut fabro necesse

— T5

L. I, 1. π

est habere martcllum, si debeat facere cultel­
lum. Et hoc modo gubernatori domus necesse
est habere res possessas ad proprium opus si­
cut quaedam instrumenta.
52. — Secundo ibi [281], « Organorum au­
tem etc. ». Ponit unam divisionem instrumen­
torum; dicens, quod instrumentorum quae­
dam sunt animata et quaedam inanimata. Si­
cut gubernatori navis inanimatum instrumen­
tum est gubernaculum, instrumentum autem
cius animatum est prorarius, idest ille qui cu­
stodit anteriorem partem navis, quae vocatur
prora, et obedit gubernatori. Minister enim in
artibus habet rationem instrumenti; quia si­
cut instrumentum movetur ab artifice, ita
etiam instrumentum movetur ad imperium
praecipientis.
Et sicut est in operibus artis duplex in­
strumentum, ita etiam in domo est instrumen­
tum inanimatum ipsa res possessa, puta, le­
ctus vel vestis, quae est instrumentum quod­
dam deserviens vitae humanae. Et multitudo
talium instrumentorum est tota possessio do­
mus. Cum autem servus sit quaedam res pos­
sessa animata, sequitur quod sit organum ani­
matum deserviens vitae domesticae. Est au­
tem huiusmodi organum animatum, quod est
minister in artibus; et servus in domo est in­
strumentum, quia scilicet ipse utitur aliis in­
strumentis, et movet ea; et ad hoc indigemus
ministris et servis.
Principales enim artifices, qui architectores
dicuntur, non indigerent ministris, neque do­
mini domorum indigerent servis, si unumquod­
que instrumentum inanimatum posset ad im­
perium domini, agnoscens ipsum, perficere
opus suum; puta, quod pectines per se pecti­
narent, et plectra per se cytharizarent, sicut
dicitur de statua quam fecit Daedalus, quod
per ingenium argenti vivi, movebat seipsam.
Et similiter quidam Poëta dicit, quod in quo­
dam templo Vulcani, qui dicebatur Deus
ignis, tripodes quidam erant sic praeparati,
quod per artificium humanum, vel per artem
necromantiae, per seipsos, quasi spontanei vi­
debantur subinduere divinum agonem quasi
concertando ad serviendum in ministerio tem­
pli.
53. — Tertio ibi [282], « Quae igitur dicun­
tur organa etc. » ponit secundam divisionem
organorum. Organa enim artium dicuntur or­
gana factiva; sed res possessa, quae est orga­
num domus, est organum activum. Et hanc
divisionem duplici ratione probat.
Primo quidem, quia organa factiva dicun­
tur, ex quibus fit aliquid praeter ipsum usum
instrumenti. Et hoc videmus in ipsis instru­
mentis artis; sicut ex pectine, quo utuntur
textores, fit aliquid alterum praeter usum ip­
sius, scilicet pannus. Sed ex rebus possessis,
quae sunt instrumenta domus, non fit aliquid
aliud praeter usum ipsius; sicut ex vestitu et
lecto, non fit nisi usus eorum. Ergo ista or­
gana non sunt factiva sicut organa artium.

L. I, I. π

IN POLITICORUM

Secundam rationem ponit ibi [283], « Praete­
rea, cum specie differant, etc. ». Quae talis
est. Diversorum diversa sunt instrumenta. Sed
actio et factio differunt specie: nam factio
est operatio, per quam aliquid fit in exterio­
ri materia, sicut secare et urere: actio autem
est operatio permanens in operante, et perti­
nens ad vitam ipsius, ut dicitur nono Metaphysicorum. Ambae autem hae operationes
indigent instrumentis. Ergo instrumenta carum
differunt specie. Sed vita, idest conversatio
domestica, non est factio: ergo servus est mi­
nister et organum eorum quae pertinent ad
actionem, non autem eorum quae pertinent
ad factionem.
54. — Quarto, ibi [284], « Id autem quod
possidetur etc. » ostendit qualiter servus se
habet ad dominum·, et dicit quod eadem est
comparatio rei ad possessorem et partis ad
totum, quantum ad hoc quod pars non dici­
tur solum pars totius, sed etiam dicitur sim­
pliciter esse totius, sicut dicimus manum ho­
minis et non solum dicimus quod sit pars ho­
minis: et similiter res possessa, puta vestis,
non solum dicitur quod sit possessio hominis,
sed quod simpliciter est huiusmodi hominis.
Unde cum servus sit quaedam possessio, ser­
vus non solum est servus domini, sed est sim­
pliciter illius. Ille autem non est simpliciter
servi, sed solum est dominus eius.
55. — Deinde cum dicit « quae qui­
dem » [29]
Concludit ex praemissis definitionem servi :

53-55

et dicit quod manifestum est ex praedictis
quae sit natura servi et potestas eius quod est
officium ipsius: nam virtus ad actionem re­
fertur, officium autem est congruus actus ali­
cuius. Cum enim servus sit hoc ipsum quod
est, alterius, ut dictum est; quicumque homo
non est naturaliter suiipsius, sed alterius, ipse
est naturaliter servus. Ille autem homo non
est naturaliter suiipsius, sed alterius, qui non
potest regi nisi ab alio. Hoc autem conver­
titur, scilicet quod quicumque est res pos­
sessa vel servus alterius est homo alterius. De
ratione autem rei possessae est quod sit orga­
num activum et separatum. Unde potest talis
definitio servi concludi: servus est organum
animatum activum separatum alterius homo
existens.
In qua quidem definitione, organum poni­
tur tamquam genus, et adduntur quinque dif­
ferentiae. Per hoc enim quod dicitur anima­
tum, distinguitur ab instrumentis inanimatis:
per hoc autem quod dicitur activum distin­
guitur a ministro artificis, qui est organum
animatum factivum: per hoc autem quod di­
citur alterius existens, distinguitur a libero,
qui quandoque ministrat in domo, non sicut
res possessa, sed sponte vel mercede condu­
ctus. Per hoc autem quod dicitur separatum.
distinguitur a parte quae est alterius non se­
parata; sicut manus. Per hoc quod dicitur
homo existens, distinguitur a brutis animali­
bus, quae sunt res possessae separatae.

l6 —

IN POLITICORUM

L. 1, 1. m

LECTIO III.
(nn. 56-74; [30-42]).
Quod aliquibus natura servire conveniat, aliquibus autem dominari.

SYNOPSIS
(Leet. TTI.)
Postquam ostendit rationem et virtutem servi,
Hic procedit ad investigandum de opinionibus suprapositis.

c;
I
O
fG

/
<
\

1

I) Utrum servitus sit naturalis 56 [30].
A) Movet dubitationem 57 [30].
B) Determinat quaestionem 58 [31].
1) Proponit modum quo haec ostendenda sunt 58 [31].
2) Ostendit propositum 58 [311].
a) Ex his quae fiunt 59 [311].
b) Ex ratione 60 [32].
a’) Ad ostendendum quod aliqui sunt naturaliter servi quibus expedit
servire 60 [32].
a) Ponit rationem 60 [32].
b) Probat propositum quadrupliciter 62 [33].
j) In rebus inanimatis 62 [33].
jj) In partibus hominis 63 [34].
jjj) In genere animalium 65 [35].
jjjj) In differentia sexuum 66 [36].
c) Concludit propositum 67 [37].
b’) Ostendit qui sunt qui naturaliter principantur et subjiciuntur 68 [38].
a) Quales sunt servi secundum animam 68 [38].
j) Hoc ostendit 68 [38].
jj) Ponit comparationem inter hos homines et bruta ani­
malia 69 [39].
Z>) Quales sunt servi secundum corpus 70 [40].
«’) Proponit quod intendit 70 [40].
(?) Probat quod dixit 72 [41].
j) Quantum ad corpus 72 [41].
jj) Quantum ad animam 73 [42].
c’) Concludit epilogando 74 [42].
C) Ostendit quod etiam contraria opinio est aliqualiter vera (vide Leet. IV; nn. 75 [43]).
II Utrum dominativa sit idem quod politica (vide Leet. V; nn. 89 [54]).

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1254al7 - 1255a2)
30. Utrum autem est aliquis natura talis aut
non, ct utrum dignius et iustius alicui servire
quam non, sed omnis servitus praeter natu­
ram est, post hoc considerandum.
31. Non difficile autem ratione contemplari,
et ex his quae fiunt addiscere.
31'. Principari enim et subiici, non solum
necessariorum sed etiam expedientium est: et
statim ex nativitate quaedam segregata sunt,
haec quidem ad subiici, haec autem ad prin­
cipari: et species multae et subiectorum sunt,
et principandum. Et semper melior principa­
tus, qui meliorum subiectorum. puta hominis
quam bestiae. Quod enim efficitur a melio­

ribus melius opus. Ubi autem hic quidem
principatur, hic quidem subiicitur, etiam ali­
quod horum opus.
32. Quandocumque enim ex pluribus con­
stituta sunt, et fiunt unum aliquod commu­
ne, sive ex coniunctis, sive ex divisis, in om­
nibus videtur principans et subiectum.
33. Et hoc ex omnium natura inest anima­
tis: etenim in non participantibus vita est
quidem principatus, puta harmoniae. Sed haec
quidem forte magis extrinsecae sunt specula­
tionis.
34. Animal autem primum constat ex ani­
ma et corpore; quorum haec quidem princi-

L. I, 1. πτ

IN POLITICORUM

pans est natura, hoc autem subiectum. Opor­
tet autem intendere ex secundum naturam ha­
bentibus, magis quam natura, et non in cor­
ruptis. Propter quod, et optime dispositum et
secundum corpus et secundum animam homi­
nem considerandum, in quo haec palam. Pe­
stilentium enim et prave se habentium vide­
bitur principari multoties corpus animae, pro­
pter prave et praeter naturam habere. Est
quidem sicut dicimus primum in animali con­
templari et despoticum principatum et poli­
ticum. Anima quidem corpori enim domina­
tur despotico principatu, intellectus enim ap­
petitui politico et regali. In quibus manife­
stum est, quod secundum naturam et expe­
diens corpori regi ab anima, et passibili parti
ab intellectu, et parte rationem habente; ex
aequo autem aut e contrario, nocivum om­
nibus.
35. Iterum in homine et in aliis animalibus
similiter se habet: mansueta quidem enim sylvestribus digniora secundum naturam: his au­
tem omnibus melius regi ab homine adipi­
scuntur enim salutem sic.
36. Adhuc autem et masculinum et femini­
num, natura hoc quidem melius, hoc autem
deterius; et hoc autem principans et haec au­
tem principata.
37. Eodem autem modo necessarium esse et
in hominibus.
38. Quicumque quidem igitur tantum distant
quantum anima a corpore, et homo a bestia,

56-59

(disponuntur autem hoc modo quorumcum­
que est opus corporis usus, et hoc est ab ipsis
optimum), isti quidem sunt natura servi, qui­
bus melius est regi hoc principatu, siquidem
et dictis creditur. Natura enim servus qui po­
test alterius esse, propter quod et alterius est.
39. Et communicans ratione tantum quan­
tum ad sensum recipere, sed non habere. Alia
enim animalia non rationem sentientia, sed
passionibus serviunt. Opportunitas variatur
modicum: ad necessaria enim corpori auxi­
lium fit ambobus, et a servis, et a domesticis
animalibus.
40. Vult quidem igitur natura, et corpora
differentia facere, quae liberorum, et servo­
rum: haec quidem fortia ad necessarium
usum, haec autem recta et inutilia ad tales
operationes, sed utilia ad talem vitam : iste
autem sit divisus ad bellicam opportunitatem,
et pacificam. Accidit autem multoties, et con­
trarium, hos quidem corpora habere libero­
rum, hos autem animas.
41. Quoniam et hoc manifestum, quod si
tantum fiunt differentes corpore solum quan­
tum deorum imagines, subdeficientes omnes
dicent utique dignos esse his servire.
42. Si autem in corpore hoc verum, multo
iustius in anima definiri. Sed non similiter fa­
cile videre animae, et corporis. Quod quidem
igitur sunt natura quidam, hi quidem liberi,
ii autem servi, manifestum, quibus et expedit
servire, et iustum est.

COMMENTARIUM S. THOMAE
56. — Postquam Philosophus ostendit ratio­
nem et virtute'm servi, hic procedit ad investi­
gandum de opinionibus suprapositis. Et primo
inquirit, utrum servitus sit naturalis [30]. Se­
cundo utrum dominativa sit idem quod poli­
tica, ibi [54], « Patet autem ex his etc. ».
Circa primum tria facit. Primo movet du­
bitationem [30]. Secundo determinat eam ap­
probando unam partem, ibi [31], «Non diffi­
cile etc. ». Tertio ostendit quomodo etiam
alia pars dubitationis habet aliqualiter virtu­
tem, ibi [43], « Quod autem et contraria etc. ».
57. — Dicit ergo primo [30], quod post
praedicta considerandum est utrum aliquis sit
naturaliter servus vel non : et iterum utrum
alicui magis sit dignum et iustum quod ser­
viat quam quod non serviat, an non, sed
omnis servitus praeter naturam sit. Quod qui­
dem remittit ad duas praemissas quaestio­
nes. Si enim omnis servitus est praeter natu­
ram, tunc nullus est naturaliter servus, et
iterum non erit iustum neque dignum quod
aliquis serviat: quod enim est praeter natu­
ram non est dignum neque iustum.
58. — Deinde cum dicit « non diffici­
le » [31]
Determinat propositam quaestionem, osten­
dens duo : scilicet quod aliquis homo natura­
liter est servus, et quod alicui dignum et ex­
pediens est servire.
Et circa hoc duo facit. Primo enim propo­
— i8

nit modum quo haec ostendenda sunt [31]: di­
cens quod non est difficile quod aliquis con­
templetur praedictarum quaestionum veri­
tatem et rationem, et quod etiam veritatem
addiscat ex his quae in rebus accidunt.
Secunda, ibi [311], « Imperare enim
etc. » (1).
Secundum duos praemissos modos osten­
dit propositum. Et primo ex his quae
fiunt [31’]. Secundo ex ratione, ibi [32],
« Nam quaecumque etc. » (2).
59. — Circa primum quatuor propo­
nit [311]. Quorum primum est, quod princi­
pari et subiici non solum est de numero eo­
rum quae ex necessitate vel violentia prove­
niunt, sed etiam est de numero eorum quae
expediunt ad salutem hominum : et hoc pertinet
ad secundam quaestionem. Quod enim expe­
diens est alicui, videtur esse dignum et iu­
stum ei.
Secundum est quod in hominibus ex ipsa
nativitate videmus quod est quaedam distin­
ctio: ita quod quidam sunt apti ad hoc ut
subiiciantur, quidam vero ad hoc quod principentur: et hoc pertinet ad primam quaestio­
nem. Quod enim ex nativitate confestim inest
alicui, videtur esse naturale.
Tertium est quod sunt multae species eo(1) Sic in versione recenti.
(2) Sic in versione recenti.

59-64

IN POLITICORUM

rum qui subiicîuntur et eorum qui princi­
pantur: aliter enim principatur vir feminae,
aliter dominus servo, aliter rex regno. Et hoc
etiam pertinet ad eamdem quaestionem : nam
ea quae naturaliter insunt rebus, secundum
eorum diversitatem diversificantur.
Quartum est quod semper est melior prin­
cipatus qui est meliorum subiectorum: si­
cut melior est principatus quo quis prin­
cipatur homini quam quo quis principa­
tur bestiae: et hoc probat tali ratione.
Omnis principatus et subiectio ad aliquod
opus ordinatur obedit enim qui subiicitur principanti in aliquo opere. Sed opus quod fit a
melioribus est melius : ergo et principatus
melior. Et hoc etiam quartum pertinet ad
primam quaestionem : nam quae naturaliter
insunt, tanto sunt meliora quanto sunt me­
liorum.
60. — Deinde cum dicit « quandocumque
enim » [32]
Ostendit propositum ex ratione. Et primo
ponit rationem ad ostendendum quod aliqui
sunt naturaliter servi quibus expedit servi­
re [32], Secundo ostendit quod sint tales,
ibi [38], «Quicumque igitur etc.».
Circa primum ponit talem rationem [32],
Quaecumque sunt ex pluribus constituta, in
his est aliquid principans et aliquid subiectum naturaliter, et hoc expedit. Sed homi­
num multitudo est ex pluribus constituta: er­
go naturale est et expediens quod unus principetur et alius subiiciatur.
Huius autem rationis minor manifesta est
ex praemissis: in quibus ostensum est quod
homo est naturaliter animal politicum, et ita
naturale est quod ex multis hominibus con­
stituatur una multitudo.
61. — Unde, ea praetermissa, probat ma­
iorem : et sic in hac ratione tria facit. Primo
ponit maiorem [32]. Secundo probat eam.
ibi [33], « Et hoc ex omnium natura etc. ».
Tertio infert conclusionem, ibi [37], « Eodem
modo etc. ».
Dicit ergo primo [32], quod quaecumque
sunt constituta ex pluribus quod ex eis fiat
unum commune, sive in plura sint coniuncta,
sicut membra corporis coniunguntur ad consti­
tutionem totius, sive sint divisa sicut ex mul­
tis militibus constituitur unus exercitus, in
omnibus his invenitur esse principans et sub­
tectum: et hoc est naturale et expediens,
ut per singula patebit exempla.
62. — Deinde cum dicit « et hoc » [33]
Probat propositum quadruplici! er. Primo
quidem in rebus inanimatis [33], Secundo in
partibus hominis, ibi [34], « Animal autem
primum etc. ». Tertio in genere animalium,
ibi [35], «Rursum in homine etc.». Quarto
in differentia sexuum, ibi [36], « Est autem
masculus etc. ».
Dicit ergo primo [33], quod veritas prae­
missae propositionis invenitur in rebus inani­
matis'. non quia est eis proprium, sed ex eo
4 — In Politicorum.

— T9

L. I, 1. m

quod est commune toti naturae: quia etiam
in his quae non participant vitam, est aliquis
principatus, puta harmoniae. Quod potest intelligi dupliciter. Uno modo de harmonia so­
norum; quia semper in vocibus quae conso­
nant aliqua vox praedominatur, secundum
quam tota harmonia diiudicatur. Potest etiam
intelligi de harmonia elementorum in corpore
mixto, in quo semper unum elementorum est
praedominans. Sed huiusmodi pertransit, quia
sunt extrinseca ab hac consideratione.
63. — Deinde cum dicit « animal au­
tem » [34]
Ostendit propositum in partibus hominis,
et dicit quod prima compositio animalis est
ex anima et corpore. Quae quidem compo­
sitio dicitur prima, non secundum ordinem
generationis, sed secundum principalitatem,
quia est ex partibus principalissimis : harum
autem partium una est naturaliter principans,
scilicet anima; alia vero subiecta, scilicet cor­
pus.
Posset autem aliquis dicere quod hoc non
est naturale, cum non inveniatur in omni­
bus; et ideo ad hoc excludendum subdit quod
ad indicandum quid sit naturale, oportet con­
siderare ea quae se habent secundum natu­
ram, non autem ea quae sunt corrupta, quia
huiusmodi deficiunt a natura. Et ideo ad iudicandum quae pars in homine naturaliter
principetur, oportet considerare aliquem ho­
minem qui sit bene dispositus et secundum
animam et secundum corpus in quo est mani­
festum quod anima corpori dominatur. Sed
in hominibus pestilentibus et qui male se ha­
bent, multoties corpus principatur animae,
quia praeferunt commodum corporis commo­
do animae; et hoc ideo, quia sunt male dis­
positi et praeteï naturam.
64. — Ostendit autem consequenter quod
principatus qui est in partibus animalis, ha­
bet quamdam similitudinem exterioris princi­
patus. Possumus enim in animali quod est ho­
mo, considerare duplicem principatum ad par­
tes eius : scilicet despoticum quo dominus prin­
cipatur servis, et politicum quo rector civitatis
principatur liberis. Invenitur enim inter par­
tes hominis quod anima dominatur corpori,
sed hoc est despotico principatu in quo servus
in nullo potest resistere domino, eo quod ser­
vus, id quod est simpliciter est domini, ut
supra dictum est; et hoc videmus in membris
corporis, scilicet manibus et pedibus, quod statim sine contradictione ad imperium animae
applicantur ad opus. Invenimus etiam quod
intellectus sed ratio dominatur appetitui, sed
principatu politico et regali qui est ad libe­
ros, unde possunt in aliquibus contradicere:
et similiter appetitus aliquando non sequitur
rationem.
Et huiusmodi diversitatis ratio est, quia
corpus non potest moveri nisi ab anima, et
ideo totaliter subiicitur ei: sed appetitus po­
test moveri non solum a ratione, sed etiam

L. I, 1. in

TN POLITICORUM

a sensu; et ideo non totaliter subiicitur ratio­
ni. In utroque autem regimine manifestum
est, quod subtectio est secundum naturam, et
expediens. Est enim naturale et expediens
corpori, quod regatur ab anima : et similiter
est naturale et expediens parti passibili, idest
appetitui qui subiicitur passionibus, ut rega­
tur ab intellectu vel ratione: et utrobique es­
set nocivum, si id quod debet subiici haberet
ex aequo, vel e contrario ei quod debet prin­
cipari: corpus enim corrumperetur nisi subiiceretur animae, et appetitus esset inordinatus
nisi subiiceretur rationi.
65. — Deinde cum dicit « iterum in ho­
mine » [35]
Probat idem in genere animalium, dicens
quod similiter se habet in homine et aliis ani­
malibus, quod naturale et expediens est ut
homo aliis dominelur. Videmus enim quod ani­
malia mansueta quibus homo dominatur, di­
gniora sunt secundum naturam silvestribus,
inquantum participant aliqualiter regimine ra­
tionis; sed et omnibus animalibus expedit,
quod ab homine regantur, quia sic in multis
casibus adipiscuntur salutem corporalem quam
per se consequi non possent; sicut patet, cum
eis copiosa pabula et remedia sanitatis ab ho­
minibus exhibentur.
66.— Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [36]
Probat idem in differentia sexuum : et di­
cit, quod eodem modo etiam se habet mascu­
linum ad femininum, quod naturaliter ma­
sculinum est melius, et femininum deterius;
et masculus principans, femina autem subiecta. Est autem attendendum, quod pri­
ma duo exempla sunt de toto integrali, alia
duo de toto universali, quod est genus vel spe­
cies: et sic patet quod praedicta propositio in
utrisque locum habet.
67. — Deinde cum dicit « eodem au­
tem » [37]
Concludit propositum, scilicet quod eodem
modo se habet in hominibus sicut in praemis­
sis: scilicet quod naturale et expediens est
quod quidam principentur, et quidam subji­
ciantur.
68. — Deinde cum dicit « quicumque qui­
dem » [38]
Ostendit qui sunt qui naturaliter principan­
tur et subiiciuntur. Et primo quales sunt se­
cundum animam [38], Secundo quales se­
cundum corpus, ibi [40], « Vult quidem etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
quales sunt secundum animam qui naturali­
ter principantur et subiiciuntur [38]. Secun­
do ponit comparationem inter homines, qui
naturaliter sunt servi, et bruta animalia, quae
etiam naturaliter serviunt, ibi [39], « Et com­
municans etc. ».
Dicit ergo primo [38], quod cum anima na­
turaliter dominelur corpori, et homo bestiis;
quicumque tantum distant ab aliis, sicut ani­
ma a corpore, et homo a bestia, propter emi­

64-70

nentiam rationis in quibusdam, et defectum
in aliis, isti sunt naturaliter domini aliorum,
secundum quod etiam Salomon dicit [Prov.,
XI, 29], quod qui stultus est, serviet sapienti.
Disponuntur autem hoc modo, scilicet
quod ad eos se habeant aliqui, sicut homo ad
bestias vel anima ad corpus, illi quorum opus
principale est usus corporis, et quod hoc est
optimum quod ab eis haberi potest: sunt enim
validi ad exequenda opera corporalia, impoten­
tes autem ad opera rationis : et isti sunt na­
turaliter servi, quibus melius est quod regan­
tur a sapientibus, sive conveniens est quod
credatur rationibus supradictis, quia in hoc
sortiuntur regimen rationis. Et quod isti sint
naturaliter servi, patet per hoc quia ille est
naturaliter servus, qui habet aptitudinem na­
turalem ut sit alterius, inquantum scilicet non
potest regi propria ratione, per quam homo
est dominus sui; sed solum ratione alterius,
propter quod naturaliter alterius est quasi ser­
vus.
69. — Deinde cum dicit « et communi­
cans » [39]
Comparat secundum convenientiam et diffe­
rentiam hominem naturaliter servum ad ani­
mal brutum : et dicit quod ille qui est ser­
vus naturaliter, communicat ratione solum
quantum ad hoc, quod recipit sensum ratio­
nis, sicut edoctus ab alio; sed non quantum
ad hoc, quod habeat sensum rationis per
seipsum: sed alia animalia serviunt homini
non quasi recipientia aliquem sensum ratio­
nis ab homine, inquantum scilicet memoria
eorum quae sunt bene vel male passa ab ho­
mine, timore vel amore incitantur ad ser­
viendum. Et sic quantum ad modum servien­
di est differentia, inquantum naturaliter ser­
vus servit ratione, brutum autem animal
passione, timoris scilicet vel amoris acquisita
per memoriam bene vel male patiendi ab ho­
mine.
Sed opportunitas, idest utilitas, quae ex
utriusque servitio provenit, modicum varia­
tur: ab eadem enim praebetur nobis auxi­
lium, et a servis, et a domesticis animalibus,
scilicet ad necessaria corpori. Non enim na­
turaliter servus, cum deficiat ratione, potest
auxiliari per consilium, vel ad aliquod opus
rationis: in corporalibus autem pluribus mo­
dis potest servire servus quam animal bru­
tum, propter rationem.
70. — Deinde cum dicit « vult qui­
dem » [40]
Ostendit quales sint servi secundum cor­
pus. Et primo proponit quod intendit [40].
Secundo probat propositum, ibi [41], « Nam
id quidem etc. ».
Dicit ergo primo, [40], quod natura vult,
idest habet quemdam impetum sive inclina­
tionem ad hoc ut faciat differentiam inter
corpora liberorum et servorum, ita scilicet quod
corpora servorum sint fortia ad exercendum
usum necessarium, qui eis competit, scilicet

— 20 —·

70-74

IN POLITICORUM

ad fodiendum in agro, et alia similia mini­
steria exercenda: sed corpora liberorum de­
bent esse recta, idest bene disposita secun­
dum naturam, et inutilia ad tales operationes
serviles, quod exigit complexio delicata; sed
tamen debent esse utilia ad civilem vitam,
in qua liberi homines conversantur.
Iste autem qui habet membra utilia ad ci­
vilem vitam, habet dispositionem divisam in
bellicam opportunitatem, et pacificam; ut sci­
licet tempore belli habeat membra apta ad
pugnandum, et ad alia militaria opera, tem­
pore vero pacis ad exercendum alia civilia
opera.
Et quamvis natura habeat inclinationem
ad praedictam differentiam corporum causan­
dam, tamen quandoque deficit in hoc, sicut
etiam in omnibus aliis quae generantur et
corrumpuntur, consequitur natura effectum
suum ut in pluribus, deficit vero in pauciori­
bus. Quando ergo in hoc natura deficit, ac­
cidit multoties contrarium ei quod dictum
est, ut scilicet illi qui habent animas libero­
rum, habeant corpora servorum, vel e con­
verso.
71. — Est autem considerandum, quod
Philosophus hic inducit concludens ex prae­
missis, in quibus agebat de dispositione ani­
mae; quia cum corpus sit naturaliter propter
animam, natura intendit formare tale corpus
quale sit conveniens animae; et ideo intendit
his qui habent animas liberorum dare corpora
liberorum, et similiter de servis. Et hoc qui­
dem quantum ad interiores dispositiones sem­
per consonat : non enim potest esse quod ali­
quis habeat animam bene dispositam, si or­
gana imaginationis et aliarum virium natura­
lium et sensitivarum sint male disposita: sed
in figura, et quantitate exteriori et aliis dispo­
sitionibus exterioribus, potest inveniri disso­
nantia, ut hic dicitur.

21

L. I, 1. in

72. — Deinde cum dicit « quoniam et
hoc» [41]
Probat quod dixerat. Et primo quantum
ad corpus [47], Secundo quantum ad ani­
mam, ibi [42], « Si autem in corpore etc. ».
Dicit ergo primo [41], quod naturam in­
clinari ad hoc, quod faciat diversa corpora
servorum et liberorum, ex hoc est manife­
stum: si inter aliquos inveniatur tanta diffe­
rentia solummodo ex parte corporis, ut vi­
deatur tantum alios extollere, ac si essent
quaedam imagines deorum; sicut solemus
communiter dicere, quando videmus aliquos
elegantis formae, quod videntur esse sicut
angeli: tunc omnes dicerent, quod illi qui
deficiunt a tanta elegantia formae corporalis,
sunt digni ut serviant eis qui superexcellunt,
secundum illud « Species Priami digna est im­
perio ». Et cum hoc sit manifestum in ma­
xima differentia, idem est sciendum quan­
tum ad intentionem naturae, si non fuerit
tanta differentia.
73. — Deinde cum dicit « si autem
in» [42]
Probat idem ex parte animae: et dicit,
quod si hoc est verum ex parte corporis, quod
illi qui deficiunt sunt digni servire excellen­
tibus, tanto iustius est hoc determinari ex
parte animae, quanto anima nobilior est cor­
pore. Sed tamen excellentia pulchritudinis
animae, non ita de facili potest cognosci,
sicut pulchritudo corporis: et ideo magis
vulgariter indicatur, quod aliqui sint digni ad
dominandum ex parte corporis quam ex par­
te animae.
74. — Ultimo autem concludit epilogando
duas conclusiones intentas in hoc capitulo :
scilicet quod quidam sunt naturaliter servi,
et quidam naturaliter liberi: et quod his qui
sunt naturaliter servi expedit servire, et iustum est quod serviant.

L. 1, 1. iv

IN POLITICORUM

LECTIO IV.
inn. 75-88; [43-53]).

Circa dominos et servos, ostendit alios esse natura quibus expedit dominos et servos
esse, alios autem legibus, quibus contrarium contingit.

SYNOPSIS
(Leet. IV.)
Postquam ostendit quod aliqui naturaliter sunt servi,
Hic ostendit quod etiam contraria opinio est secundum aliquam partem vera.
Ponit modum servitutis secundum quem negatur a quibusdam servitus esse naturalis et iusta
75 [43]II) Dubitationem movet de ista servitute legali, et solvit 76 [44].
A) Ponit diversas opiniones 76 [44].
B) Assignat rationes diversitatis 77 [45].
1) Proponit quoddam manifestum 77 [45].
2) Ostendit quid remaneat sub dubitatione, utrum scii, sit iustum quod propter ex­
cellentiam virtutis aliqui debeant principari 78 [46].
C) Solvit dubitationem 79 [47].
/
1) Ostendit quando sit iustum servire 79 [47].
a) Ponit solutionem 79 [47].
I
b) Manifestat eam 81 [48].
a’) Per rationes 81 [48].
j
b’) Per ea quae communiter dicuntur 82 [49].
I
a) De servitute 82 [49].
j) Proponit dictum commune 82 [49].
jj) Ostendit qualiter intelligatur 83 [50].
6) De libertate 84 [51].
j) Ponit dictum 84 [51]·
\
jj) Ostendit quomodo sit intelligendum 85 [52].
V
2) Ostendit quomodo aliquibus servire sit expediens vel non 88 [53].

/ I)

;

«

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1255a3 - 1255b15)
43. Quod autem, cl qui contraria dicunt se­
cundum modum aliquem dicunt recte, non
difficile videre. Dupliciter enim dicitur servire,
et servus: est enim aliquis secundum legem
servus et serviens: lex enim promulgatio quae­
dam est, in qua in bello superata praevalen­
tium esse dicuntur.
44. Hoc itaque iustum multi eorum, qui in
legibus, quemadmodum rhetora scribunt ini­
quorum, tamquam durum si vim inferre po­
tentis, et secundum potentiam melioris, erit
servum et subiectum quod violentiam passum
est. Et iis quidem sic videtur, iis autem illo
modo, etiam sapientium.
45. Causa autem huius dubitationis, et quod
facit verba variari, quia modo aliquo virtus
sortita successum, violentiam pati potest maxi­
me, et est semper superans in excessu boni
alicuius, ut videatur non sine virtute esse vio­
lentia :
46. Sed de iusto solum esse dubitationem.

Propter hoc enim iis quidem benevolentia
iustum esse videtur, his autem ipsum hoc
iustum, meliorem principari. Quoniam sepo­
sitis seorsum his rationibus, neque forte ni­
hil habent neque probabile alterae rationes,
ut non oporteat melius secundum virtutem
principari et dominari.
47. Totaliter autem attendentes quidam, ut
possibile, ad iustum quoddam (lex enim iu­
stum quoddam), eam quae secundum bel­
lum servitutem ponunt iustam, omnino au­
tem non aiunt.
48. Principium enim contingit non iustum
esse bellorum, et indignum servire, nequa­
quam utique dicit aliquis servum esse. Si au­
tem non, accidet eos qui videntur esse opti­
mi generis servos esse, et ex servis, si con­
tingat vendi captos.
49. Propter quod non volunt ipsos dicere
servos, sed barbaros.
50. Et quidem cum hoc dicunt, nihil aliud

•---- 22 ----

75-78

IN POLITICORUM

quaerunt quam quod natura servum: quod
quidem a principio diximus. Necesse enim
est dicere aliquos esse, hos quidem a prin­
cipio servos, hos autem nequaquam.
51. Eo autem modo, et de ingenuitate.
Ipsos quidem enim, non solum apud ipsos
ingenuos, sed etiam ubique putant; barbaros
autem domi solum: tamquam sit aliquid,
hoc quidem simpliciter ingenuum et liberum,
hoc autem non simpliciter, quemadmodum
Theodecti Helena inquit: Ex ambabus divi­
nis progenitricibus natam quis utique dignificabit addiscere servam?
52. Cum autem hoc dicant, nihil aliud
quam virtus et malitia determinant servum et
liberum, et nobiles et ignobiles: dignificant
enim, quemadmodum ex homine hominem,
et ex bestiis fieri bestiam, sic et ex bonis
bonum. Natura autem vult quidem hoc fa­
cere multoties, non tamen potest.

L. I. 1. tv

53. Quod quidem igitur habet quamdam
rationem dubitatio, et non sint ii quidem
natura servi, ii autem liberi, palam : et quod
in quibusdam determinatum, quod tale, quo­
rum quidem huic expedit servire, huic au­
tem dominari; et iustum est, et oportet hunc
quidem subiici, hunc autem principari, quo
nati sunt principatu principari, quare et despotizare. Male autem inutiliter est ambobus:
idem enim expedit parti et toti, et corpori,
et animae: servus autem pars quaedam do­
mini, velut animatum aliquid corporis, sepa­
rata autem pars corporis. Propter quod et ex­
pediens aliquid est, et amicitia servo et do­
mino ad invicem, iis qui natura tales dignificantur: iis qui autem qui non secundum hunc
modum, sed secundum legem et violentiam
passis, contrarium.

COMMENTARIUM S. THOMAE

75. — Postquam Philosophus ostendit,
quod aliqui naturaliter sunt servi quibus ex­
pedit servire et iustum est, hic ostendit, quod
etiam contraria opinio est secundum aliquam
partem vera.
Et circa hoc duo facit.
Primo ponit modum servitutis, secundum
quem negatur a quibusdam servitus esse na­
turalis et iusta [43], Secundo super hoc du­
bitationem movet et solvit, ibi [44], « Hoc
itaque iustum etc. ».
Dicit ergo primo [43], quod non difficile est
videre, quod illi qui dicunt contrarium his
quae determinata sunt, asserendo scilicet nul­
lam servitutem esse naturalem et iustam, se­
cundum modum aliquem recte dicunt. Dupli­
citer enim dicitur servire et servus. Unus qui­
dem modus est secundum aptitudinem natu­
ralem, ut supra dictum est. Alius est secun­
dum quem est aliquis servus vel serviens se­
cundum legem inter homines positam. Posita
est enim quaedam promulgatio legis ut illi
qui sunt victi in bello, dicantur esse servi
eorum, qui contra eos praevaluerunt: et hoc
iure quasi omnes gentes utuntur, unde et
ius gentium nominatur.
76. — Deinde cum dicit « hoc itaque » [44]
Movet dubitationem de ista servitute legali.
Et circa hoc tria facit. Primo ponit diversas
opiniones [44], Secundo assignat rationes di­
versitatis, ibi [45], « Causa autem etc. ». Ter­
tio solvit dubitationem, ibi [47], -.< Omnino re­
tinentes etc.».
Dicit ergo primo [44], quod multi qui in­
tromiserunt se de legibus scribendis, scripse­
runt quod iustum praedictae legis est de nu­
mero iniquorum. Et inducit quemdam qui
vocabatur orator, cui durum videbatur, si ille
qui est passus violentiam sit servus et subiectus ei qui potuit violentiam inferre, et non
est melior, nisi quia est potentior. Unde qui­

— 23

busdam sic videtur, quod scilicet sit iniustum:
aliis autem videtur alio modo: et ista diver­
sitas non solum est inter populares, sed
etiam inter sapientes.
77.— Deinde cum dicit « causa au­
tem » [45]
Assignat causam praedictae diversitatis. Et
primo proponit quoddam quod est manife­
stum [45]. Secundo de quo sit dubitatio,
ibi [46], « Sed de iusto etc. ».
Dicit ergo primo [45], quod causa prae­
missae dubitationis, unde variantur verba sapientum, est ex hoc quod virtus quae est per
aliquem modum, idest sive per sapientiam,
sive per constantiam, sive per fortitudinem
corporalem, sive quocumque alio modo, si
sortiatur successum, id est nisi contrarium
eveniat per infortunium, potest maxime com­
pati secum quod violentiam inferat: et sic
manifestum est quod ille qui superat sem­
per est in excessu alicuius boni, nisi per in­
fortunium aliter accidat: et ex hoc videtur quod
violentia nunquam sit sine qualicumque vir­
tute cius qui violentiam infert: et hoc est
per se manifestum.
78. — Deinde cum dicit «sed de iusto» [46]
Ostendit qui remaneat sub dubitatione: et
dicit quod dc hoc solum remanet dubitatio,
utrum sit iustum quod propter excellentiam
qualiscumque virtutis aliqui debeant principari
qui superant. Et ideo circa hoc sunt diversae
opiniones.
Quidam enim dicunt quod hoc iustum prae­
dictae legis est per benevolentiam, id est in
favorem victorum introductum, ut propter hoc
homines ad fortiter pugnandum incitarentur.
Quibusdam autem videtur quod hoc ipsum
quamdam rationem justitiae habet quod ille
qui apparet melior, in hoc quod vincit principetur, secundum quod Salomon dicit in
Prov. [XII, 24]: Manus fortium dominabitur;

L. I,. I. iv

IN POLITICORUM

78-84

quae autem remissa est. tributis serviet. Et hoc
proprium unius, non est infringendum quod
quidem ideo dicunt, quia si huiusmodi ratio­ convenit bono publico, quamvis non conveniat
nes operationum removeantur de medio in pri­
alicui privatae personae.
mo aspectu apparet quod illae rationes quae
81. — Deinde cum dicit « principium
dicunt quod non oportet principari et domi­
enim » [48]
nari illum qui est melior secundum virtutem
Manifestat solutionem praemissam. Et pri­
quae victorum extitit, non habet aliquid quod
mo per rationes [48], Secundo per ea quae
sit efficax ad movendum rationem, neque etiam communiter dicuntur, ibi [49], « Propter quod
habent aliquam probabilitatem, sed ea quae
non etc. ».
communiter hominibus videntur.
Circa primum ponit duas rationes [48], Pri­
79 — Deinde cum dicit « totaliter au­
ma est: illud quod provenit ex principio iniutem » [47]
sto, non est simpliciter iustum : sed princi­
Solvit praedictam dubitationem. Et primo
pium bellorum contingit esse iniustum, puta
ostendit quando sit iustum servire [47], Et se­ cum aliquis non habet iustam causam assu­
cundo quomodo sit expediens, ibi [53], « Quod
mendi bellum: ergo servitus quae sequitur ex
igitur haec etc.».
tali bello non est simpliciter iusta.
Circa primum duo facit. Primo ponit solu­
Secundam rationem ponit ibi [ib.], « Et
tionem [47], Secundo manifestat eam, ibi [48],
indignum etc.»: quae talis est. Contingit per
«Principium enim etc.».
bellum aliquem superari cui indignum est ser­
Dicit ergo primo [47], quod ut totaliter et
vire. Sed nullus potest dicere quod ille quem
complete veritatem huiusmodi dubitationis de­ indignum est servire, iuste sit servus : ergo non
terminemus, dicendum est quod quidam atten­
potest dici quod servitus quae est ex bello
dentes ad quoddam iustum, idest ad iustum
simpliciter sit iusta.
secundum quid quale potest esse in rebus hu­
Minorem autem probat: quia si aliquis di­
manis, quod quidem iustum lex tradit, ponunt
ceret iuste servum esse eum quem indignum
servitutem quae ex bello provenit esse iustam :
est servire, accideret quandoque eos qui sunt
non autem dicunt quod omnino, id est sim­ de nobilissimo genere esse servos si caperen­
pliciter, sit iusta. Approbat igitur secundani
tur in bello : et si contingeret eos vendi, se­
opinionem, et exponit eam, ostendens quod
queretur ulterius quod filii eorum essent servi
non loquebatur de iusto simpliciter, sed de
ex servis nati; quod videtur esse inconveniens.
iusto secundum quid, quale est iustum legis
82. — Deinde cum dicit « propter quod »
humanae.
[49]
Dicitur enim iustum simpliciter quod est iu­
Probat propositum per ea quae communi­
stum secundum suam naturam: iustum autem
ter dicuntur. Et primo per ea quae communi­
secundum quid quod refertur ad commodita­ ter dicuntur de servitute [49]. Secundo per ea
tem humanam, quam lex intendit, quia propter
quae communiter dicuntur de libertate, ibi
utilitatem hominum omnes leges positae sunt.
[51], « Eodemque modo etc. ».
Quia igitur hoc non est iustum secundum
Circa primum duo facit. Primo proponit di­
naturam quod quicumque ab hostibus vincun­ ctum commune [49], Secundo ostendit quali­
tur sint servi, cum plerumque contingat sa­ ter intelligatur, ibi [50]. « Et quidem cum
pientes ab insipientibus superari, dicit hoc non
hoc ».
esse simpliciter iustum: est tamen ad commo­
Dicit ergo primo [49], quod propter prae­
dum humanae vitae.
dictum inconveniens vitandum non volunt ho­
Est enim hoc utile et illis qui vincuntur, quia
mines dicere quod nobiles homines quando
propter hoc a victoribus conservantur, ut sal­ capiuntur in bello fiant servi; sed solum bar­
tem subiecti vivant, unde et servi a servando
bari cum capiuntur fiunt servi.
dicuntur; et etiam illis qui vincunt, quia per
83. — Deinde cum dicit « et quidem » [50]
hoc homines incitantur ad fortius pugnandum :
Ostendit quomodo intelligatur: et dicit quod
illi qui hoc dicunt videntur dicere solum de
et quod sint aliqui fortes pugnatores expedit
conversationi humanae ad prohibendum mul­ naturali servitute quae est in barbaris propter
defectum mentis, non autem est in nobilibus
torum malitias.
80. — Si autem potuisset lex humana de­ viris captis in bello : quia, sicut supra dictum
est, necesse est, ab ipso principio nativitatis
terminare efficaciter qui essent meliores men­
te, illos procul dubio, sequens naturam, do­ esse quosdam naturaliter servos et quosdam
minos ordinasse. Sed quia hoc fieri non po­ non.
84. — Deinde cum dicit « eo autem » [51]
terat, accepit lex aliud signum praeeminendae,
Ponit ea quae dicunt homines de libertate.
scilicet ipsam victoriam quae provenit ex ali­
Et primo ponit dictum [51], Secundo ostendit
qua excellentia virtutis; et ideo statuit victores
quomodo sit intelligendum, ibi [52], « Cum
esse dominos eorum qui vincuntur. Et ideo
autem hoc dicant etc. ».
hoc iustum dicitur esse secundum quid, ut
Dicit ergo primo [51], quod secundum eumpossibile fuit legem poni; non tamen est iu­
dem modum loquuntur homines de ingenui­
stum simpliciter. Et tamen servandum est hoc
tate, idest de libertate : nam ingenuus est,
etiam homini virtuoso secundum mentem : quia
qui neque est servus, neque libertus. Dicunt
cum bonum commune sit melius quam bonum
— 24

84-88

IN POLITICORUM

enim quod homines nobiles sunt ingenui non
solum cum sunt apud seipsos, idest cum sunt
in propria domo et potestate, sed etiam ubi­
que terrarum: sed barbari qui sunt naturaliter
servi, propter defectum rationis, solum domi
sunt liberi propter defectum et carentiam do­
minantium: tamquam aliqui sint simpliciter
liberi vel ingenui, scilicet qui sunt bene dispo­
siti secundum mentem, alii autem secundum
quid, sicut barbari. Et inducit ad confirmatio­
nem praemissorum verba Theodecti. Helenam,
inquit, ex diis ab utraque stirpe prognatam
quisnam appellabit servam? secundum errorem
Gentilium, qui magnos principes deos voca­
bant.
85. — Deinde cum dicit « cum autem » [52]
Ostendit qualiter id quod dictum est, sit
intelligendum. Et dicit quod illi qui hoc di­
cunt, nihil aliud dicere videntur quam quod
libertas et servitus, nobilitas et ignobilitas de­
terminantur virtute mentis: ita quod illi qui
sunt virtuosi mente sint liberi et nobiles, qui
autem sunt vitiosi sunt servi et ignobiles, se­
cundum quod Dominus dicit in libro Regum
[I, II, 30] : « Qui contemnunt me erunt igno­
biles·». Et hoc ideo, quia homines reputant
dignum, quod sicut ex homine generatur homo
et ex bestiis bestia, ita ex bonis viris gene­
retur bonus vir. Et inde processit honor no­
bilitatis, dum filii bonorum honorati sunt
tamquam similes patribus in bonitate.
86 — Et verum est quod natura habet
inclinationem ad hoc faciendum : provenit
enim ex bona corporis complexione et na­
tura quod aliqui inclinantur magis vel minus
ad opera virtutum vel vitiorum, sicut aliqui
naturaliter sunt iracundi et aliqui mansueti :
et haec quidem, scilicet natura corporalis, a
patre derivatur ad posteros, ut in pluribus,
sicut et aliae dispositiones corporales, puta
pulchritudo, fortitudo et alia huiusmodi : sed
propter aliquod impedimentum, quandoque
deficit. Et ideo ex bonis parentibus nascuntur
multoties boni filii; sed propter aliquod im­
pedimentum non potest natura semper hoc
facere: et ideo quandoque ex parentibus
bene dispositis ad virtutem oriuntur filii
male dispositi, sicut ex parentibus pulchris
turpes filii, et ex magnis parvi.
87. — Contingit autem quod filii diversificantur a parentibus in bonitate vel malitia
non solum propter dispositionem naturalem
corporis, sed etiam propter rationem quae non

25

L. 1, 1. iv

ex necessitate sequitur naturalem inclinatio­
nem: unde contingit quod homines qui sunt
similes parentibus in dispositione naturali,
propter aliam instructionem et consuetudinem
sunt in moribus dissimiles. Si igitur bonorum
parentum filii sint boni, erunt nobiles et se­
cundum opinionem et secundum veritatem:
si autem sunt mali, erunt nobiles secundum
opinionem, ignobiles autem secundum rei
veritatem : e contrario autem est de filiis
malorum.
88. — Deinde cum dicit α quod qui­
dem » [53]
Ostendit quomodo servire aliquibus sit ex­
pediens vel non: concludens epilogando ex
praemissis quod dubitatio, quae supra mota
est, habet quamdam rationem: ita quod
quaedam libertatis et servitutis distinctio non
est secundum naturam, sed secundum legem:
sed in quibusdam distinguitur per naturam:
et in talibus expedit huic quod serviat et
illi quod dominetur, et hoc etiam iustum est.
Et hoc probat: quia opportunum est quod
unusquisque subiiciatur vel principetur secun­
dum quod habet aptitudinem naturalem : unde
et his qui habent aptitudinem naturalem ad
hoc, expedit quod dominentur servis: sed si
male dominentur ct contra aptitudinem na­
turalem, inutile est ambobus. Quod probat
per hoc, quia videmus quod idem expedit
parti et toti: scilicet, ut pars contineatur in
toto: et similiter corpori et animae, ut sci­
licet corpus regatur ab anima. Quod autem
servus comparetur ad dominum sicut corpus
ad animam, supra dictum est; sed quod etiam
comparetur ad ipsum sicut quaedam pars
eius, ac si esset quoddam organum animatum
et esset quaedam pars corporis separata : hoc
enim distinguit servum a parte, ut dictum
est.
Et ideo patet ex praemissis, quod servo et
domino qui sunt digni esse tales secundum
naturam expedit adinvicem quod unus sit do­
minus et alius servus; et ideo potest esse
amicitia inter eos, quia communicatio duo­
rum in eo quod expedit utrique est ratio
amicitiae. Sed illi qui non sic se habent adin­
vicem secundum naturam, sed solum secun­
dum legem et violentiam, contrario modo se
habent, quia non habent amicitiam adinvi­
cem, nec expedit eis quod unus sit dominus
et alius servus.

L. I, 1. y

IN POLITICORUM

89

LECTIO V.
inn. 89-96; [54-60]).
Diversas esse civitatum administrationes. Item quod tribus modis acquisitio fiat se­
cundum naturam: pastione, agricultura, et venatione.

SYNOPSIS
(Leet. V.)
Postquam inquisivit circa opinionem ponentem servitutem non esse naturalem,
Hic accedit ad inquirendum de alia opinione, scii, utrum dominativa sit eadem politicae, et utrum sit
scientia quaedam.

. i I) Excludit primum modum 89 [54].
i
A) Ostendit quod dominative non est idem quod politica 89 [54].
■j
i
B) Ostendit quod oeconomica non est idem quod politica 90 [55].
,*q i II) Excludit secundum modum 91 [56].
\o
I
A) Ostendit dominativam, vel dispoticam, non esse scientiam 91 [56].
T 1
B) Ostendit quod habet aliquam scientiam adiunctam 92 [57].
00 /
1) Proponit quod intendit 92 [57].
ri \
2) Manifestat 92 [57].
3
a) De scientia servili 92 [571].
^7
b) Quae sit dispotica scientia 93 [58].
o
j) Manifestat propositum 93 [58].
·§
jj) Ostendit conditionem dispoticae scientiae 94 [59].
o
jjj) Agit de quadam scientia affini, scii, acquisitiva servorum 95 [60].
•4
3) Concludit 96 [60].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1255M6 - 1255b40)
54. Manifestum autem et ex iis, quoniam
non idem est dcspotica et politica, nec omnis
ad invicem principatus, sicut quidam aiunt;
hic quidem enim liberorum natura, hic au­
tem servorum.
55. Et oeconomica quidem monarchia; ab
uno enim regitur omnis domus; politica au­
tem liberorum et aequalium principatus.
56. Despotes quidem igitur non dicitur se
eundum scientiam, sed eo quod talis sit; si­
militer autem et servus et liber.
57. Scientia autem utique erit et despotica
et servilis.
57*. Servilis quidem, qualem quidam qui
in Syracusis erudivit : ibi enim accipiens quis
pretium, docuit ancillaria ministeria pueros.
Erit autem utique et ad plus horum disci­
plina; velut pulmentaria et alia talia genera
ministrationis. Sunt enim alia aliis, haec qui­

dem honorabiliora opera, haec autem necessariora; et secundum proverbium, servus, an­
te servum, ut dominus ante dominum. Tales
scientiae sunt.
58. Despotica autem scientia est, quae est
usiva servorum. Despotes enim, non in pos­
sidendo servos, in utendo servis.
59. Est autem haec scientia nihil magnum
habens, neque venerandum: quae enim opor­
tet servum scire facere, illum oportet haec
praecipere. Propter quod quibuscumque pote­
stas quod non ipsi malum patiantur, procu­
rator accipit hunc honorem; ipsi autem civi­
liter vivunt, aut philosophantur.
60. Acquisitiva autem, altera ab utrisque
iis, velut quae iusti bellica quaedam existens,
aut venativa. De servo quidem igitur et do­
mino, determinatum sit hoc modo.

COMMENTARIUM S. THOMAE

89. — Postquam Philosophus inquisivit de
veritate opinionis ponentis servitutem non
esse naturalem, hic accedit ad inquirendum
— 26

de alia opinione ponente, quod dominativa
est eadem politicae, et quod est scientia quae­
dam.

89-94

IN POLITICORUM

Et primo excludit primum modum [54].
Secundo secundum, ibi [56], « Despotes qui­
dem igitur etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
quod despotica, idesl dominativa, non est
idem quod politica [54], Secundo, quod oe­
conomica non est idem quod politica, ibi,
[55] «Et oeconomica quidem etc.».
Dicit ergo primo [54], quod ex praedictis
potest esse manifestum, falsam esse opinio­
nem quorumdam qui dicebant, quod despo­
tica, idest dominativa, et politica et quilibet
principatus sunt unum ad invicem : quia po­
litica est principatus eorum qui sunt liberi
secundum naturam, despotica autem est prin­
cipatus servorum. Dictum est autem supra,
quod subtectorum et principantium est diver­
sitas principativa, ita quod meliorum subte­
ctorum est melior principatus. Non est ergo
idem principatus, despotica et politica, sed
politica est praeeminentior.
90. — Deinde cum dicit « at oecono­
mica » [55]
Ostendit differentiam politicae ad oecono­
micam, sub qua despotica continetur, cum
despotica sit principatus servorum, oecono­
mica vero omnium qui habitant in domo,
quorum quidam sunt servi et quidam liberi.
Differt ergo oeconomica a politica in hoc,
quod oeconomica est quaedam monarchia,
idest principatus unius; omnis enim domus
regitur ab uno qui est paterfamilias: sed po­
litica est principatus liberorum et aequalium:
unde commutantur personae principantes et
subiectae propter aequalitatem, et constituun­
tur etiam plurcs principatus vel in uno, vel
in diversis officiis. Videtur autem haec diffe­
rentia non esse conveniens. Primo quidem,
quia non omnis oeconomica videtur esse mo­
narchia, sed solum cum pater domum regit;
cum vero vir et uxor dominantur, est aristocratia; cum vero fratres in domo, est democratia vel politica, ut dicitur in octavo Ethi­
corum. Secundo etiam quia monarchia est
una politicarum, ut in tertio dicetur.
Dicendum autem ad primum, quod Philo­
sophus loquitur hic de domus principatu se­
cundum optimum suum statum qui perseve­
rare potest: quod autem fratres principcntur
in domo, hoc non est ad semper, sed quo­
usque haereditatem dividant, et unusquisque
domum suam regat. Principatus autem uxoris
in domo non est simpliciter, sed secundum
quid, cum et ipsa sit subiecta viro; et si ali­
ter accidat, est inordinatio et corruptio do­
mus. Ad secundum dicendum, quod hic lo­
quitur de principatu politicae, secundum quod
politicum distinguitur a regali, ut supra ha­
bitum est.
91. — Deinde cum dicit « despotes qui­
dem » [56]
Improbat praedictam opinionem quantum
ad hoc. quod ponebat despoticam esse scien­
tiam. Ei pruno ostendit, quod non est scien­

L. I, 1. v

tia [56]. Secundo, quod habet quamdam
scientiam adiunctam, ibi [57], « Scientia au­
tem etc. ».
Dicit ergo primo [56], quod despotes non
dicitur secundum scientiam, quia scilicet sciat
dominari, sed ex eo quod est sic dispositus
secundum naturam vel legem; quod similiter
dicendum est de servo et libero. Sed despo­
tica est qua aliquis denominatur despotes:
ergo despotica non est scientia.
92. — Deinde cum dicit « scientia au­
tem » [57]
Ostendit quod despotica habet scientiam
adiunctam. Et circa hoc duo facit. Primo
proponit quod intendit [57]; dicens, quod est
quaedam scientia despotica, idesl dominativa,
et quaedam servilis.
Secundo ibi, [ib.], « Servilis quidem etc. »,
manifestat de utraque. Et primo de ser­
vili [57]. Secundo de despotica, ibi [58],
« Despotica autem scientia etc. ».
Dicit ergo primo [57], quod servilis scien­
tia est qualem quidam in civitate Syracusa­
norum docuit, qui accepto pretio docuit pue­
ros quaedam ancillaria ministeria, idest do­
cuit eos facere quaedam ministeria, quae an­
cillae facere consueverunt vel alii servi. Et
haec scientia ad plus se extendit quam ad
praeparanda pulmenta, et alia huiusmodi mi­
nisteria facienda.
Quorum tamen ministeriorum differentia
attendatur· secundum duo: scilicet secundum
dignitatem et necessitatem: quaedam enim
sunt honorabiliora, tamen minus necessaria,
sicut ministerium de delicatis cibariis praepa­
randis: quaedam autem sunt ministeria magis
necessaria, sed minus honorabilia, sicut mini­
sterium de pane faciendo. Unde et prover­
bium inolevit, quod non omnes servi sunt
aequales, sed servus praefertur servo, sicut
dominus domino. Quia igitur talia ministeria
sunt servorum, manifestum est quod omnes
tales scientiae sunt serviles: unde ad harum
differentiam dicuntur aliquae artes liberales,
quae deputantur ad actus liberorum.
93. — Deinde cum dicit « despotica au­
tem » [58]
Manifestat quae sit despotica scientia. Et
circa hoc tria facit. Primo manifestat propo­
situm [58]. Secundo ostendit conditionem despoticae scientiae, ibi [59], « Est autem haec
scientia etc. ». Tertio agit de quadam scien­
tia affini, ibi [60], « Acquisitiva autem altera
etc. ».
Dicit ergo primo [58], quod despotica
scientia dicitur per quam aliquis scit bene
uti servis, non autem illa per quam aliquis
acquirit servos. Et hoc probat per hoc, quod
aliquis dicitur despotes, idest dominus, non
in possidendo, idest in acquirendo servos, sed
magis in hoc quod utitur ipsis.
94. — Deinde cum dicit « est autem
haec » [59]
Ostendit conditionem huius scientiae; et di-

— 27 —

L. I. I. v

TN POLITICORUM

cit, quod haec scientia non est magnae aesti­
mationis aut venerationis. Et hoc probat pri­
mo per rationem: quia scilicet dominativa
scientia in hoc consistit, ut homo sciat uti
servis praecipiendo eis: et hoc non est ma­
gnum: eadem enim sunt quae scire oportet
servum ad faciendum, et dominum ad prae­
cipiendum: unde patet quod non est magni
momenti talis scientia.
Secundo manifestat idem per consuetudi­
nem humanam: quia enim haec scientia non
reputatur alicuius momenti, ideo quicumque
possunt se expedire ut non patiantur hoc
malum, idest ut non impediantur circa cu­
ram servorum, ipsi expediunt se et vacant
vel vitae politicae, seu civili, vel vitae philo­
sophicae; curam autem servorum committunt
alicui procuratori.

— 28

94-96

95. — Deinde cum dicit « acquisitiva au­
tem » [60]
Quia dixerat, quod despotica scientia non
consistit in acquirendo servos, subdit quod
quaedam alia scientia est acquisitiva servo­
rum, quae differt a servili et a dominativa :
et haec est multiplex. Exemplificat autem de
duabus : per quarum unam acquirit homo
homines in servos, et haec est scientia per­
agendi iusta bella, in quibus qui capiuntur
iure servi efficiuntur (si autem bellum esset
iniustum, non esset iusta acquisitio servorum,
unde non esset secundum scientiam); alia au­
tem scientia est, per quam homo acquirit
bestias in servos, et ista est scientia venandi.
96. — Ultimo autem epilogando conclu­
dit, quod de domino et servo intantum de­
terminatum sit.

IN POLITICORUM

L. 1, 1. vi

LECTIO VI.
(nn. 97-110; [61-701).
Quomodo secundum naturam divitiae acquirantur. Divitias autem esse multitudinem
instrumentorum rei familiaris et publicae.

SYNOPSIS
(Lect. VI-VIII; nn. 97-134; [61-89]).
Postquam determinavit de domino et servo, qui est possessio quaedam,
Hic determinat consequenter de omni possessione.
Et primo determinat de ea quantum ad scientiam 97 [61].

L e c tio V I , n n . 9 7 -1 1 0 [6 1 -7 0 ].

/

(
'

i
I

L e c tio V IT , rm .

III-I2 I

[7 1 -8 1 ].

1

I) Dicit de quo est intentio 97 [61].
II) Movet quasdam dubitationes 98 [62].
A) Movet eas 98 [62].
B) Incipit solvere 100 [63].
A’) Ostendit quod pccuniativa non est eadem oeconomicae 100 [63].
B’) Inquirit utrum pccuniativa sit pars oeconomicae vel aliquid extraneum ab ipsa loi [64].
A”) Movet dubitationem 101 [64].
B”) Prosequitur eam 102 [65].
1) Ostendit differentiam pecuniativae ad aliam possessivam 102 [65].
a) Movet dubitationem, utrum agricultura sit pars pecuniativae vel
aliud genus artis 102 [65].
b) Solvit 103 [66].
a’) Dividit acquisitionem ciborum in multas partes 103 [66].
j) Ostendit diversitatem ciborum in animalibus 103 [66].
jj) Et in hominibus 104 [67].
b’) Ostendit qualis sit praedicta possessiva quae est acquisitiva
cibi 105 [68].
j) Ostendit quod est naturalis 105 [68],
jj) Quod est pars oeconomicae 107 [69].
jjj) Quod non est infinita 108 [70].
c) Determinat de pccuniativa III [71].
a’) Proponit conditionem ipsius in [71].
b’) Determinat de natura ipsius 112 [72].
aa) Ostendit quomodo commutatio se habeat ad res com­
mutatas 112 [72].
bb) Determinat de commutatione naturali 113 [73].
j) Ostendit quorum sitii3 [73].
jj) Quomodo est introducta 114 [74].
jjj) Quod non est praeter naturam 115 [75].
cc) Determinat de commutatione pecuniaria 116 [76].
d) Ostendit quomodo est per rationem inventam
116 [76].
a’) De eius prima inventione 116 [76].
6’) Dc quadam commutatione pecuniaria su­
perveniente 117 [77].
c’) De pccuniativa 118 [78].
ad) Quae sit materia et actus huius
artis 118 [78].
bb) Determinat quandam dubitationem
circa praemissa, scii, utrum sint
omnino idem pecuniae et divi­
tiae 119 [79].
j) Proponit quorundam opi­
nionem 119 [79].
jj) Introducit rationes in con­
trarium 120 [80].
jjj) Concludit determinationem,
veritatis 121 [81],

— 29 —

L. I, 1. vi

IN POLITICORUM

b) Ostendit quomodo est infinita talis acquisitiva
,_ζ

pecuniae 122 [82].
«’) Ostendit propositum 122 [82].
Zj
aa) Hoc facit 123 [82].
“ i
bb} Solvit dubitationem 124 [83].
-t* I
j Movet eam 124 [83].
i? 1
jj Solvit 125 [84].
A
I
b') Assignat causam praemissorum, scii, quod
«
I
dispensatores domorum interdum perse<
verant ad augendum pecuniam in infinici j
tum 126 [85].
,_y j
2) Solvit motam superius quaestionem 130 [862].
H J
a) Ostendit quod pecuniativa subservit oeconomicae 130 [862].
> f
j Solvit quaestionem 131 [862].
.0 J
jj Movet aliam dubitationem scii, quare ars medicinalis non est
ΰ
pars oeconomicae 132 [87].
j 1
jjj Manifestat quoddam quod dixerat, scii, quod natura tradat
\
ea quae sunt necessaria 133 [88].
b) Ostendit quod una pecuniativa est laudabilis, alia vituperabilis 134 [89].
Postea determinat quantum ad usum (Vide Leet. IX; nn. 135 [90]).
/

μ

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1256a - 1256b39)
61. Totaliter autem de omni possessione et 1 domesticis animalibus cibus sine labore fit
pecuniaria contemplabimur, secundum subinvacantibus. Cum autem fuerit necessarium
ductum modum, quoniam quidem et servus
transmigrare pecoribus propter pascua, et
possessionis pars quaedam erat.
ipsi coguntur coassequi, tamquam agricultu­
62. Primum quidem igitur dubitabit aliquis,
ram viventem colentes. Alii autem ex praeda
utrum pecuniativa eadem sit oeconomicae, aut
vivunt, et praedas alii alias, puta, ii quidem
pars quaedam, aut subministrativa; et si suba latrocinio, ii autem a piscatione quicum­
ministrativa, utrum ut pectinifactiva textili,
que circa stagna et paludes et fluvios et mare
aut sicut aeraria statuificae: non enim simi­
tale habitant, ii aut ex avibus, aut bestiis sylliter serviunt : sed haec quidem organa exhi­
vestribus: plurimum autem genus hominum
bet, haec autem materiam. Dico autem ma­
ex terra vivit, et domesticis fructibus. Vitae
teriam quod supponitur, ex quo aliquod per­
quidem igitur fere tot, quicumque quidem
ficitur opus; puta textori quidem lana, statuisponte natam habent elaborationem, et non
fico autem aes.
per commutationem et negotiationem ferunt
63. Quod quidem igitur non eadem oecono­
alimentum, pascualis, furativa, et piscativa,
mica pecuniativae, palam: huius quidem
et venativa, alii autem et miscentes ex iis,
enim est acquirere, huius autem uti. Quid
delectabiliter vivunt, consupplentes defectis­
enim erit quod utitur iis quae secundum do­
simam vitam quae fuerit deficiens, ad per se
mum, praeter oeconomicam?
sufficientem esse: puta hi quidem pascualem
64. Utrum autem pars ipsius sit quaedam,
simul et furativam, ii autem agriculturam et
aut altera species, habet dubitationem.
venativam, similiter autem etiam circa alias,
65. Si enim est pecuniativi videre unde pe­
quomodocumque opportunitas compellat, hoc
cuniae et acquisitio erit, possessio autem mul­
modo degunt.
68. laus quidem igitur acquisitio, ab ipsa
tas complectitur partes, et divitiae: itaque
primum agricultura, utrum pars quaedam pe­
videtur natura data omnibus, sicut secundum
cuniativae," aut alterum quoddam genus, et
primam generationem, mox sic et secundum
universaliter, quae circa cibum cura et acqui­
perfectam. Etenim secundum eam, quam e
sitio.
principio, generationem, haec quidem anima­
66. Insuper species multae ciborum; pro­
lium compariant tantum alimentum, ut suffi­
pter quod et multae vitae et animalium et
ciens sit quousque utique possit ipsum sibi
hominum sunt: non enim possibile est vive­
ipsi acquirere quod generatum est, velut quae­
re sine cibo : quare ciborum differentiae, vi­
cumque vivificant aut ovificant: quaecumque
tas fecerunt differentes animalium: bestiarum
autem animalificant, progenitis habent cibum
enim haec quidem gregalia, haec autem di­
in seipsis ad tempus, vocatam lactis naturam:
spersa, utro modo expedit ad cibum ipsis:
quare similiter palam quoniam et genitis exi­
propter hoc quaedam esse animaliphaga, haec
stimandum, plantas animalium gratia esse, et
autem fructiphaga, haec autem omniphaga
alia animalia hominum gratia; domestica qui­
ipsorum esse. Itaque ad desidias et electio­
et propter usum, et propter cibum; sylnem horum, natura vitas ipsorum determi­ dem
vestrium autem, quamvis non alia omnia, ta­
navit: quoniam autem non idem unicuique
men plurima cibi et alterius auxilii gratia, ut
delectabile secundum naturam, sed altera al­
ct vestis et alia organa fiant ex ipsis. Si igitur
teris, et ipsorum animaliphagorum et fructinatura nihil neque imperfectum agit, neque
phagorum vitae ad invicem differunt.
frustra, necessarium, hominum gratia, ipsa
67. Similiter autem et hominum : multis
omnia
fecisse naturam : propter quod et bel­
enim differunt horum vitae. Qui quidem
lica natura acquisitiva aliqualiter erit, praeenim otiosissimi, pascuales sunt, qui enim a

— 3°

97-101

IN POLITICORUM

dativa cnim pars ipsius, qua oportet uti, et
ad bestias, et ad homines quicumque nati
subiici non volunt, tamquam natura iustum
sit hoc praedativum bellum et primum.
69. Una quidem igitur acquirendi species
secundum possessivae naturam, oeconomicae
pars est; quam oportet, aut existere, aut
acquirere ipsam ut existât : quare et thesau­
rizabo rerum ad vitam necessariarum et uti­
lium in communionem civitatis aut domus.
70. Et videntur vere divitiae ex iis esse:

L. I, 1. vi

possessiones enim talis per se sufficientia ad
bonam vitam, non infinita, sicut Solon in­
quit poctizans, divitiarum nullus terminus
praefinitus viris ponitur. Ponitur enim quem­
admodum et aliis artibus: nullum enim or­
ganum infinitum nullius est artis, neque mul­
titudine, neque magnitudine: divitiae autem
organorum multitudo sunt oeconomico et po­
litico. Quod quidem igitur est quaedam pos­
sessiva secundum naturam oeconomicis et po­
liticis, et propter quam causam, palam.

COMMENTARIUM S. THOMAE
97. — Postquam Philosophus determinavit
de domino et servo, qui est possessio quae­
dam, hic determinat consequenter de omni
possessione.
Et dividitur in partes duas. In prima de­
terminat de ea quantum ad scientiam [61].
In secunda quantum ad usum, ibi [90],
«Quoniam autem quae ad scientiam etc.».
Circa primum duo facit. Primo dicit de
quo est intentio [61]. Secundo movet dubita­
tionem, ibi [62], « Primum quidem igitur du­
bitabit etc. ».
Dicit ergo primo [61], quod quia dictum
est de servo, quod servus est quaedam pos­
sessio, oportet considerare eo modo, quo tra­
ctavimus de servo, universaliter de omni pos­
sessione, et de arte quae est de pecuniis.
98. — Deinde cum dicit « primum qui­
dem » [62]
Movet quasdam dubitationes. Primo movet
eas [62], Secundo incipit eas solvere, ibi
[63], «Quod quidem igitur etc.».
Prima autem dubitatio dividitur in duas
[62]; quarum prima est, utrum ars pecuniativa, idest acquirendi pecunias, sit omnino
eadem oeconomicae, vel sit potius pars quae­
dam ipsius; aut non sit eadem, neque pars,
sed potius subministrativa. Manifestum est
enim, quod pecuniativa aliquo modo ad oe­
conomicam pertinet : unde oportet quod ali­
quo istorum modorum se habeat ad eam.
Non autem idem est, quod aliqua ars sit
pars alterius, et quod sit subministrativa ei;
nam ars dicitur esse pars alterius artis, quae
considerat partem eius, quam considerat alia
ars: sicut ars quae facit cultellum, est ars
fabrilis, quia cultellus est quaedam species
operum ex ferro factorum. Ars autem sub­
ministrativa dicitur, quae facit aliquid in mi­
nisterium alterius artis, sicut ars quae fundit
ferrum, subministrat arti fabrili. Et quia pe­
cunia est in ministerium domus, ideo magis
videtur esse subministrativa quam pars.
99. — Et ideo movet secundam dubitatio­
nem. Invenitur cnim, quod una ars ministrat
alii dupliciter. Uno modo praeparando ei or­
ganum quo operatur: sicut ars quae facit
pectinem cum quo texitur, ministrat arti
textili proprium instrumentum. Alio modo,
quia exhibet ei materiam qua operatur; sicut

ars quae praeparat aes deservit arti quae
facit statuam ex aere, et illa quae praeparat
lanam deservit textori. Est ergo dubitatio,
utrum ars acquirendi pecuniam deserviat oe­
conomicae, sicut praeparans materiam, vel
sicut praeparans instrumentum.
100. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem » [63]
Incipit solvere praedictas dubitationes. Et
primo ostendit, quod pecuniativa non est ea­
dem oeconomicae [63]. Secundo inquirit,
utrum sit pars eius, aut subministrativa vel
potius sit aliquid extraneum ab ea, ibi [64],
« Utrum autem pars ipsius etc. ».
Primo ergo solvit primam dubitationem
[63], ostendens quod pecuniativa non sit om­
nino eadem oeconomicae: quia ad pecuniativam pertinet acquirere pecunias, ad oecono­
micam autem pertinet uti eis. Nulla enim
alia ars est, ad quam pertineat uti eis quae
sunt utilia domui, nisi oeconomicae.
Manifestum est autem etiam in aliis, quod
ars quae utitur est alia ab ea quae facit vel
acquirit; sicut ars gubernatoria est alia a navifactiva; ergo oeconomica est alia a pecu­
niativa.
Ex quo etiam manifestum est, quod pecu­
niativa magis est ministrativa quam pars :
semper enim ars factiva deservit arti utenti,
sicut quae facit fraenum militari.
Ex quo etiam manifestum fit, quod pecu­
niativa magis subministrat per modum prae­
parantis instrumenta, quam per modum prae­
parantis materiam. Pecunia enim et omnes
divitiae sunt quaedam instrumenta oeconomi­
cae, ut infra dicetur.
101. — Deinde cum dicit « utrum au­
tem » [64]
Inquirit, utrum pecuniativa sit pars oeco­
nomicae vel aliquid extraneum ab ipsa; et di­
viditur in partes duas. In prima movet dubi­
tationem [64], In secunda prosequitur eam,
ibi [65], « Si enim est pecuniativi etc. ».
Dicit ergo primo [64], quod cum pecunia­
tiva non sit eadem oeconomicae, quae uni­
versaliter utitur divitiis et possessionibus, du­
bitari potest, utrum pecuniativa sit quaedam
pars ipsius oeconomicae, aut sit altera spe­
cies ab oeconomica.

— 3T —

L. I, 1. vi

IN POLITICORUM

102. — Deinde cum dicit « si enim
est » [65]
Prosequitur praedictam dubitationem. Et
primo ostendit differentiam pecuniativae ad
aliam possessivam [65]. Secundo determinat
propositam quaestionem, ibi [86], « Palam
autem et quod dubitant etc. ».
Circa primum tria facit. Primo movet du­
bitationem de differentia pecuniativae ad alias
possessivas [65], Secundo determinat de alia
possessiva, ibi [66], « Insuper species multae
ciborum etc. ». Tertio determinat de pecuniativa, ibi [71], « Est aliud genus etc. ».
Dicit ergo primo [65], quod cum ad pecuniativam pertineat considerare, unde pecuniae
acquirantur; multa autem alia possidentur
praeter pecuniam, sicut terrae nascentia et
alia huiusmodi : quaestio est de agricultura
per quam aliquae divitiae acquiruntur, utrum
sit quaedam pars pecuniativae, vel aliud ge­
nus artis : et quia agricultura ordinatur ad
acquirendum cibum, eadem quaestio potest
moveri de arte quae ordinatur ad acquiren­
dum universaliter.
103. — Deinde cum dicit « insuper spe­
cies » [66]
Solvit propositam quaestionem. Et primo
dividit acquisitionem ciborum in multas par­
tes [66]. Secundo ostendit qualis sit, ibi [68],
« Talis quidem igitur acquisitio etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit di­
versitatem ciborum in animalibus [66], Se­
cundo in hominibus, ibi [67], « Similiter au­
tem et hominum etc. ».
Dicit ergo primo, [66], quod multae sunt
ciborum species; et ex hoc di versificantur
modi vivendi tam in animalibus quam in ho­
minibus: cum enim non sit possibile vivere
sine cibo, necesse est quod secundum diffe­
rentiam ciborum differat modus vivendi in
animalibus: videmus enim quod quaedam be­
stiae vivunt congregata in multitudine et
quaedam vivunt dispersa et separata secun­
dum quod expedit ad cibum ipsorum; quae­
dam enim ipsorum sunt comedentia animalia,
quaedam vero comedunt fructus, quaedam
vero comedunt indifferenter omnia.
Unde non distinxit vitas eorum, sed cibos
quos eligunt naturaliter, et secundum quod
vivunt in desidia vel in pugna: nam ea quae
comedunt alia animalia oportet esse pugnativa et quod dispersa vivant, aliter enim non
possent cibum invenire; sed animalia quae
comedunt cibum, qui de facili potest inveniri,
vivunt simul. Et quia in quolibet dictorum
generum diversa sunt delectabilia diversis ani­
malibus; non enim omnia animalia comeden­
tia carnes delectantur in eisdem carnibus, et
similiter nec omnia animalia comedentia fru­
ctus delectantur in eisdem fructibus: inde
contingit quod etiam animalium quae come­
dunt carnes, sunt diversi modi vivendi, et
similiter eorum quae comedunt fructus.

— 32

102-105

104. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem » [67]
Ostendit diversitatem ciborum in homini­
bus: et dicit quod etiam secundum diversita­
tem ciborum in multis differunt vitae homi­
num. Tripliciter enim acquirunt aliqui nutri­
mentum.
Quidam acquirunt cibum, et neque labo­
rant neque depraedantur; et isti sunt otiosis­
simi: et isti sunt pascuales, scilicet pastores:
quia cibus qui fit a domesticis animalibus,
puta ab ovibus, absque labore fit hominibus
viventibus in otio; sed habent solum laborem
hunc quod cum fuerit necessarium pecoribus
propter pascua transire de loco ad locum,
tunc et ipsi coguntur sequi tamquam si co­
lerent quemdam agrum qui viveret et move­
retur.
Alii vero sumunt nutrimentum ex praeda,
vel quam acquirunt ab hominibus, sicut la­
trones, vel quam acquirunt ex aquis stagno­
rum, paludum, fluviorum et in aliis, sicut
piscatores; vel ex agris et silvis, sicut vena­
tores avium et bestiarum.
Tertium genus vivendi est quod pluribus
hominum convenit quod vivunt ex his quae
nascuntur in terra et ex domesticis fructibus:
et isti habent cibum elaboratum.
Hae igitur ut plurimum sunt vitae homi­
num : praeter eos enim qui habent cibum
elaboratum et qui vivunt de negotiatione, de
qua infra agetur, sunt quatuor vitae simpli­
ces: scilicet pascualis, furativa, piscativa et
venativa, ut ex dictis patet: sed cum vita
hominum sit deficientissima eo quod mullis
indiget, quidam ad hoc quod per se sibi
sufficiant, exercent simul et miscent praedictas
vitas; et ita delectabiliter vivunt supplentes
sibi ex una quod deest sibi ex altera : sicut
quidam exercentes simul vitam pascualem et
furativam, quidam simul agricultivam et venativam, et similiter alias vitas secundum
quod unicuique est opportunum.
105. — Deinde cum dicit « talis qui­
dem » [68]
Ostendit qualis sit praedicta possessiva quae
est acquisitive cibi. Et primo ostendit quod
est naturalis [68], Secundo quod est pars oe­
conomicae, ibi [69], « Una quidem igitur ac­
quirendi species etc. ». Tertio quod non est
infinita, ibi [70], « Et videntur verae divitiae
etc. ».
Circa primum ponit talem rationem [68],
Sicut natura providet animalibus statim in
prima eorum generatione, ita et postquam
eorum generatio fuerit perfecta. Providet au­
tem eis de nutrimento in prima eorum
generatione: et hoc patet in diversis anima­
libus: sunt enim quaedam animalia non ge­
nerantia animal perfectum, sed faciunt ova,
sicut aves vel vermes quosdam loco ovorum,
sicut patet in formicis et in apibus et in aliis
huiusmodi : et huiusmodi animalia simul pariunt cum propriis foetibus tantum de nutri·.

105-110

IN POLITICORUM

mento quantum sufficere possit, quousque
animal generatum perveniat ad perfectum :
sicut patet in ovo, cuius rubeum cedit in nu­
trimentum pulli qui generatur ex albo ovi, et
hoc quamdiu pullus est intra testam; simile
est in vermibus. Quaedam autem animalia
sunt quae generant animalia perfecta, sicut
equi et alia huiusmodi; et in talibus animalia
quae pariunt habent usque ad aliquod tem­
pus cibum in seipsis ab nutrimentum genito­
rum, qui quidem cibus vocatur lac. Et sic
patet quod in prima generatione natura pro­
videt animalibus de cibo.
Unde manifestum est quod postquam iam
animalia sunt perfecta, natura providit eis de
cibo: ita quod plantae sunt propter alia ani­
malia, quia ex eis nutriuntur; alia vero ani­
malia sunt propter homines: domestica qui­
dem et propter cibum et propter alias utili­
tates: sylvestria vero, etsi non omnia, tamen
plurima eorum cedunt in cibum hominis, vel
aliquo alio modo in auxilium eius, inquantum
homo ex eis acquirit vestitum, scilicet de pel­
libus eorum; vel etiam alia instrumenta, ut
puta de cornibus, ossibus, aut dentibus. Et
sic manifestum est quod homo indiget ad
suam vitam aliis animalibus et plantis.
106. — Sed natura, neque dimittit aliquid
imperfectum, neque facit aliquid frustra; ergo
manifestum est quod natura fecit animalia et
plantas ad sustentationem hominum. Sed
quando aliquis acquirit id quod natura pro­
pter ipsum fecit, est naturalis acquisitio: ergo
possessiva qua huiusmodi acquiruntur, quae
pertinent ad necessitatem vitae, est naturalis,
et pars eius est praedativa, qua oportet uti
ad bestias quae naturaliter sunt subiectae ho­
minibus, et ad homines barbaros qui sunt
naturaliter servi, ut supra dictum est, ac si
hoc sit bellum iustum secundum naturam.
Dixit autem praedativam esse partem huius­
modi possessivae, quia alia pars est agricul­
tura, quae acquirit nutrimentum ex plantis.
107. — Deinde cum dicit « una qui­
dem» [69]

— 33

L. I, 1. vi

Concludit ex praemissis quod quaedam
naturalis species possessivae de qua iam di­
ctum est, pars est quaedam oeconomicae, se­
cundum quod pars dicitur esse quae est subministrativa : subministrat enim non solum
oeconomicae, sed etiam politicae; et hoc ideo,
quia oportet ad actum politici et oeconomici,
ut acquirantur illae res quae thesaurizantur
ad necessitatem vitae et utilitatem communi­
tatis, tam domus quam civitatis; quia neque
domus neque civitas potest gubernari sine
necessariis vitae.
108. — Deinde cum dicit « et utun­
tur » [70]
Ostendit quod praedicta possessiva non est
infinita. Et dicit quod verae divitiae sunt ex
huiusmodi rebus quibus subvenitur necessitati
naturae. Ideo autem istae sunt verae divitiae,
quia possunt tollere indigentiam et facere
sufficientiam habenti eas, ut scilicet homo sit
sibi sufficiens ad bene vivendum. Sunt autem
quaedam aliae divitiae, quarum possessio est
infinita, ut infra dicetur; de quibus Solon qui
fuit unus de septem sapientibus dicit in suo
poemate, quod nullus terminus divitiarum
potest praefiniri hominibus : unde tales non
sunt verae divitiae, quia non replent hominis
appetitum.
109. — Quod autem divitiae quae consi­
stunt ex rebus necessariis ad vitam, sint fini­
tae, probat tali ratione. Nullius actus instru­
mentum est infinitum in multitudine, neque
magnitudine: ars enim fabrilis non habet in­
finitos martellos, neque etiam unum aliquem
martellum infinitum. Sed praedictae divitiae
sunt quaedam organa oeconomici et politici,
quia eis utuntur ad gubernationem domus vel
civitatis, ut dictum est. Ergo huiusmodi divi­
tiae non sunt infinitae, sed est eis aliquis ter­
minus.
110. — Et ultimo epilogando concludit
quod est quaedam naturalis possessiva quae
est necessaria et oeconomicis et politicis; et
propter quam causam, manifestum est ex
dictis.

L. I, 1. vu

IN POLITICORUM

LECTIO VII.
(nn. 111-121: [71-81]).

De acquisitione per commutationem rerum vendenti inutilium, ementi necessariarum.
De nummi inventione, primum rudis, deinde signati, ex quo nata est nummorum
conquirendi facultas.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1256b40 - 1257b23)
71. Est autem genus aliud possessivae,
quam maxime vocant et iustum est, ipsam
vocari pecuniativam : propter quod nullus vi­
detur esse terminus divitiarum et possessionis,
quam ut unam et eamdem dictae multi pu­
tant propter vicinitatem: est autem neque
eadem dictae, neque longe posita. Est autem
hoc quidem natura, hoc autem non natura
ipsarum, sed per experientiam quamdam et
artem fit magis.
72. Sumamus autem de ipsa principium
hinc: uniuscuiusque enim rei duplex usus
est: ambo autem secundum se, sed non si­
militer secundum se: sed hic quidem pro­
prius, hic autem non proprius rei, puta cal­
ceamenti calceatio et commutatio : ambo
enim calceamenti usus: etenim commutans
cum eo qui indiget calceamento pro numi­
smate aut cibo, utitur calceamento secundum
quod calceamentum, sed non secundum pro­
prium usum: non enim commutationis gratia
factum est: eodem autem modo se habet et
de aliis possessis rebus.
73. Est enim permutativa omnium; quae
incipit, primo quidem ab eo quod secundum
naturam, eo quod hic quidem plura, hic au­
tem pauciora sufficientium habent homines:
quare et palam, quod non est secundum na­
turam pecuniativae campsoria : quantum enim
sufficiens ipsis, necessarium erat fieri commu­
tationem.
74. In prima quidem igitur communitate
(haec quidem est domus) manifestum, quod
nullum opus ipsius. Sed iam ampliori com­
munitate existente, ii quidem enim ipsorum
commutabant omnibus, ii autem segregati,
multis rursum, et aliis, quorum secundum in­
digentias, necessarium fieri retributiones, quem­
admodum adhuc faciunt multae barbararum
nationum, secundum commutationem : ipsae
enim opportuna ad ipsas commutant, ad plus
autem nihil; puta vinum ad triticum dantes
et accipientes, et aliorum unumquodque ta­
lium.
75. Talis igitur commutativa quidem, neque
praeter naturam, neque pecuniativae est spe­
cies ulla; in suppletionem enim eius, quae
secundum naturam, per se sufficientiae erat.

— 34

76. Ex hac tamen facta est illa secundum
rationem in agendo : peregrino enim facto
auxilio per adduci quibus indigebant, ex ne­
cessitate, numismatis acquisitus est usus: non
enim facile portabile unicuique secundum na­
turam necessariorum : propter quod ad com­
mutationes tale aliquid composuerunt ad semetipsos dare et accipere, quod utilium per
se ens, habebat utilitatem valde expeditam ad
vivere, puta ferrum, et argentum, ct si quid
tale alterum: primo quidem simpliciter de­
terminantibus magnitudine et pondere: po­
stremo autem, et characterem imprimentibus,
ut absolvet a mensuratione ipsos, character
enim positus est quantitatis signum.
77. Facto igitur iam numismate ex neces­
saria commutatione, altera species pecuniati­
vae facta est campsoria. Primo quidem igitur
simpliciter forte factum; deinde per experien­
tiam iam artificialius, unde et quando nu­
mismatum plurimum faciat lucrum.
78. Propter quod videtur pecuniativa maxi­
me circa numisma esse, et opus ipsius posse
considerare unde erit multitudo pecuniarum:
factiva enim divitiarum et pecuniarum.
79. Etenim divitias multoties ponunt numi­
smatis multitudinem, propter circa haec esse
pecuniativam et campsoriam.
80. Alterum autem rursum deliramentum
esse videtur numisma et lex omnino, natura
autem nihil; quoniam transpositis utentibus,
nullo dignum, neque utile ad aliquid neces­
sariorum: et numismate dives, multoties in­
digebit necessario cibo: quamvis inconve­
niens tales esse divitias, quibus abundans fa­
me perit; quemadmodum et Midam illum fa­
bulose dicunt, propter insatiabilitatem desi­
derii, omnibus sibi exhibitis aureis.
81. Propter quod quaerunt alterum aliquid,
divitias et pecuniativam recte quaerentes: est
enim altera pecuniativa et divitiae quae se­
cundum naturam, et haec quidem oecono­
mica. Campsoria autem factiva pecuniarum,
non omnino, sed per pecuniarum permuta­
tionem. Et videtur circa numisma haec esse;
numisma enim elementum et finis commuta­
tionis est.

111-115

IN POLITICORUM

L. I, 1. vu

COMMENTARIUM S. THOMAE
111. — Postquam Philosophus determina­
vit de una parte possessivae quae est acquisitiva cibi et aliorum necessariorum vitae,
hic determinat de alia possessione quae ap­
pellatur pecuniativa.
Et circa hoc duo facit.
Primo proponit conditionem ipsius [71].
Secundo determinat de ea, ibi [72], « Su­
mamus autem de ipsa principium etc. ».
Circa primum tria determinat de hac se­
cunda parte possessivae [71], Primo enim de­
terminat nomen eius; dicens quod vocatur pe­
cuniativa, quia scilicet insistit circa acquisi­
tionem pecuniarum.
Secundo dicit de ea, quod quia acquisitio
pecuniarum est infinita, propter istam partem
possessivae videtur hominibus et quod nullus
sit terminus divitiarum et possessionis: multi
enim reputant quod haec pars possessivae sit
una et eadem cum praemissa, propter vicini­
tatem, quam habet cum ipsa.
Tertio proponit comparationem huius pos­
sessivae ad praemissam: et dicit quod neque
est eadem cum praedicta, neque tamen longe
distat ab ea. Quod autem non sit eadem, ma­
nifestat per hoc quod praedicta pars posses­
sivae, quae est acquisitiva cibi et aliorum ne­
cessariorum vitae, est naturalis; sed haec quae
est acquisitiva pecuniae, non est naturalis.
Denarii enim non sunt adinventi a natura,
sed per quamdam experientiam et artem sunt
introducti; ideo autem dixit, quod non longe
distant, quia per denarium etiam necessaria
vitae haberi possunt et e converso.
112. — Deinde cum dicit « sumamus au­
tem » [72]
Incipit determinare naturam pecuniativae.
Et quia pecunia est inventa propter commu­
tationes faciendas, ideo circa hoc tria facit.
Primo ostendit quomodo commutatio se ha­
beat ad res commutatas [73], Secundo deter­
minat de commutatione naturali, ibi [73],
« Est enim permulativa etc. ». Tertio deter­
minat de communicatione pecuniaria, ibi [76],
« Ex hac tamen etc. ».
Dicit ergo primo [72], quod ad conside­
randum de pecuniativa debemus hinc accipere
principium: est enim uniuscuiusque rei duplex
usus: et conveniunt in hoc quod uterque est
secundum se et non per accidens: differunt
autem in hoc quod unus eorum est proprius
usus rei, alius autem non est proprius sed
communis. Sicut duplex est usus calceamenti:
unus quidem proprius, scilicet calceatio; alius
communis, scilicet commutatio; ad hunc enim
usum non factum est calceamentum, ut homo
commutet ipsum; sed tamen homo sic potest
uti calceamento ut commutet ipsum vel pro
5 — In Poliiicoruin.

— 35

pane, vel pro cibo. Sed quamvis commutatio
non sit proprius usus calceamenti, est tamen
usus eius per se et non secundum accidens:
quia ille qui commutat ipsum, utitur eo se­
cundum valorem suum. Et sicut dictum est
de calceamento, ita intelligcndum est de om­
nibus aliis rebus quae ab homine possideri
possunt.
113. — Deinde cum dicit « est enim » [73]
Determinat de commutatione naturali; et
circa hoc tria facit. Primo ostendit quorum
sit ista commutatio [73], Secundo quomodo
est introducta, ibi [74], « In prima igitur
societate etc. ». Tertio quomodo se habet ad
naturam, ibi [75], « Talis igitur commutativa
etc. ».
Dicit ergo primo [73], quod permutatio
potest fieri de omnibus rebus. Et prima qui­
dem commutatio incoepit a rebus quae na­
tura ministrat ad necessitatem humanae vitae,
eo quod de his quidam homines plura habe­
bant, quidam pauciora, sicut quidam habe­
bant plus de vino, alii plus de pane: unde
oportuit quod commutarent : et inlantum fie­
bat commutatio, quousque unusquisque habe­
bat quod sibi sufficiebat. Unde manifestum
est quod cum denarii non sint a natura sicut
dictum est, nummularia, quae est permutatio
denariorum, non est a natura.
114. — Deinde cum dicit « in prima » [74]
Ostendit quomodo est introducta talis per­
mutatio: et dicit quod in prima communitate,
quae est communitas unius domus, non erat
opus aliqua tali commutatione, eo quod om­
nia necessaria vitae erant patrifamilias, qui
omnia providebat: sed quando iam facta est
amplior communitas, scilicet vici et civitatis,
propter hoc quod aliqui hominum commu­
nicabant cum omnibus, inter quos non pote­
rat fieri commutatio; alii vero erant separati
et in multis aliis rebus: ideo necessarium fuit
illarum rerum, quae divisae erant, fieri com­
mutationes, ut scilicet dum unus acciperet
ab alio quod alter habebat ipse retribueret
ei quod ipse habebat : quod adhuc servatur
apud multas barbaras nationes apud quas
non est usus denariorum, quae nihil plus
communicant, nisi ea quae sunt eis oppor­
tuna ad vitam, sicut dando et accipiendo vi­
num et triticum et alia huiusmodi.
115. — Deinde cum dicit « talis igi­
tur » [75]
Concludit ex praemissis quod talis commu­
tativa non est praeter naturam, quia est de
rebus quas ministrat natura; neque est species
pecuniativae, quia non fit per denarios. Et
quod non sit praeter naturam, probal per

L. I, I. vn

IN POLITICORUM

hoc quod est in supplementum per se suffi­
cientiae, idest ut homo per huiusmodi com­
mutationem habeat ea quae sunt necessaria
sufficienter ad sustentationem humanae vitae.
116. —· Deinde cum dicit « ex hac ta­
men » [76]
Determinat de commutatione pecuniaria; et
circa hoc duo facit. Primo ostendit quomodo
haec commutatio est per rationem inventa,
cum non sit a natura [76]. Secundo ostendit
quod sit infinita, ibi [82], « Et infinitae uti­
que divitiae etc. ».
Circa primum tria facit.
Primo determinat de prima inventione pe­
cuniariae commutationis [76]. Secundo de
quadam commutatione pecuniaria superve­
niente, ibi [77], « Facto igitur iam numismate
etc. ». Tertio determinat de pecuniativa quae
est circa huiusmodi commutationes, ibi [78],
« Propter quod videtur etc. ».
Dicit ergo primo [76], quod ex prima com­
mutatione quae erat ipsarum rerum necessa­
riarum adinvicem, processit quaedam alia
commutatio secundum rationem inventa. Cum
enim auxilium hominum adinvicem per com­
mutationes esset factum magis peregrinum,
quia scilicet homines non solum ad propin­
quos sed etiam ad remotos coeperunt uti
commutatione, adducendo ad se ea quibus
indigebant ct mittendo illis ea in quibus ipsi
abundabant; propter istam necessitatem in­
ventus est usus denariorum, eo quod non
poterant de facili portari ea quae sunt ne­
cessaria secundum naturam ad remotas ter­
ras, puta vinum, aut triticum, aut aliquid
huiusmodi. Et ideo ad huiusmodi commuta­
tiones in remotis faciendas ordinaverunt quod
aliquid sibiinvicem darent et acciperent, quod
de facili et expedite portari posset, et tamen
de se haberet aliquam utilitatem: et huius­
modi sunt metalla, puta aes, ferrum et ar­
gentum et alia huiusmodi : haec enim sunt
secundum se utilia, inquantum ex eis fiunt
vasa vel aliqua instrumenta, et tamen de fa­
cili portari poterant ad remotum locum, quia
modicum de istis, propter eorum raritatem,
valebat multum de aliis rebus; sicut etiam
modo homines qui debent longum iter per­
agere pro suis expensis loco denariorum ae­
reorum, portant argenteos vel aureos propter
praedictam necessitatem commutationis ad
loca remota.
Primo fuit determinatum metallum solo
pondere et magnitudine, sicut apud quasdam
gentes habentur formae argenti non monetati;
sed postea ut homines liberarentur a necessi­
tate mensurandi vel ponderandi impresserunt
aliquem characterem quod ponitur in signum
quod metallum sit tantae quantitatis: sicut
etiam in aliquibus locis imponuntur quaedam
signa publica ad mensuram vini vel frumenti.
Sic ergo patet quod primo denarii sunt in­
venti pro commutatione rerum necessariarum.

116-120

117. — Deinde cum dicit « facto igi­
tur » [77]
Determinat de alia commutatione superve­
niente; et dicit quod postquam iam facti sunt
denarii ex praedicta commutatione quae est
ex necessitate facta propter res necessarias ex
remotis locis habendas, subintroducta est
species commutationis pecuniariae secundum
quam denarii pro denariis commutantur: et
haec vocatur nummularia, qua scilicet utun­
tur campsores denariorum. Et hoc quidem
primo factum est simpliciter et quasi a casu;
puta quod ex aliquibus terris in alias aliqui
denarios transferentes carius eos expenderint
quam acceperint: unde postea per experien­
tiam factum est artificiale, ut homo scilicet
consideret de quo loco denarii sint transmu­
tat! et quomodo possint facere maximum lu­
crum; ct hoc pertinet ad artem nummulariam.
118. — Deinde cum dicit « propter
quod » [78]
Determinat de pecuniativa; et circa hoc
duo facit. Primo concludit ex praemissis quae
sit materia et actus huius artis [78]. Secundo
determinat quamdam dubitationem, ibi [79],
« Etenim divitias etc. ».
Concludit ergo ex praemissis, quod ex quo
incoeperunt denarii ad denarios commutari
propter lucrum quodam artificiali modo, ars
quae est circa denarios vocatur pecuniativa;
et actus eius est quod possit conside'rare unde
possit provenire homini multitudo pecunia­
rum: ad hoc enim est ordinata, sicut ad fi­
nem, ut faciat multitudinem pecuniarum et
divitiarum.
119. — Deinde cum dicit « etenim divi­
tias » [79]
Determinat quamdam dubitationem circa
praemissa. Quia enim dixerat quod pecunia­
tiva est factiva divitiarum et pecuniarum,
posset aliquis dubitare, utrum sint omnino
idem pecuniae et divitiae.
Circa hoc ergo tria facit.
Primo ponit quorumdam opinionem [79],
Secundo inducit rationem in contrarium, ibi
[80], « Alterum rursus deliramentum etc. ».
Tertio concludit determinationem veritatis,
ibi [81], « Propter quod quaerunt etc. ».
Dicit ergo primo [79], quod multoties ho­
mines opinantur quod divitiae nihil aliud
sint quam multitudo pecuniarum, eo quod
pecuniativa et campsoria, cuius finis est mul­
tiplicare divitias, tota consistit circa pecu­
nias, sicut circa propriam materiam.
120. — Deinde cum dicit « alterum au­
tem » [80]
Ponit opinionem contrariam; dicens quod
aliquando videtur fatuitas quaedam dicere
quod nihil eorum quae sunt secundum na­
turam sint divitiae, puta triticum et vinum
et alia huiusmodi : et quod totae divitiae sint
denarii introducti per legem. Et ad hoc in­
troducit duas rationes : quarum prima est,

120-121

IN POLITICORUM

quia non sunt verae divitiae illae quae varia­
ta hominum dispositione, nullam dignitatem
neque utilitatem habent ad necessitatem vi­
tae: sed transmutata dispositione hominum
qui utuntur divitiis denarii nullius sunt pretii,
nec aliquid afferunt ad necessitatem vitae;
puta si placeat regi vel communitati, ut non
valeant. Ergo stultum est dicere quod divi­
tiae totaliter nihil sint nisi multitudo pecunia­
rum.
Secundam rationem ponit, ibi [80], « Et nu­
mismate dives etc. » quae talis est. Inconve­
niens est dicere quod ille qui est dives, indi­
geat cibo vel pereat fame: sed multoties potest
contingere quod homo abundans in denariis
egeat cibo et moriatur fame, sicut dicitur fa­
bulose de quodam Mida nomine, quod is,
propter hoc quod habebat insatiabile deside­
rium pecuniae, petiit a deo et impetravit quod
omnia quae sibi exhiberentur fierent aurea; et
sic peribat fame habens multitudinem auri

L. 1, 1. vit

omnibus cibis sibi appositis conversis in au­
rum : ergo denarii non sunt verae divitiae.
121. — Deinde cum dicit « propter
quod » [81]
Concludit determinationem veritatis: et dicit
quod illi qui recte sapiunt, propter praedi­
ctas rationes dicunt aliud esse divitias et pe­
cuniam, sive pecuniativam : sunt enim quae­
dam divitiae secundum naturam, scilicet de
rebus necessariis ad vitam, sicut supra di­
ctum est; et talis acquisitio divitiarum pro­
prie pertinet ad oeconomicam : sed illa pecuniativa quae est campsoria multiplicat pe­
cunias non omnibus modis, sed solum per
denariorum permutationem : unde tota con­
sistit circa denarios: quia denarius est prin­
cipium et finis talis commutationis, dum de­
narius pro denario datur. Patet ergo secun­
dum hoc, quod ditiores sunt qui abundant in
rebus necessariis ad vitam vere loquendo,
quam illi qui abundant in denariis.

— 37 —

L. I, 1. vin

IN POLITICORUM

LECTIO VIII.
(nn. 122-134; [82-89]).

Acquisitio pecuniarum, quae facit ad procurandum res necessarias vitae humanae,
finita est. Quae vero ah hoc fine deviat, infinita et praeter naturam.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1257b23 - 1258b8)
82. Et infinitae utique divitiae, quae ab hac
pecuniativa. Sicut enim medicinalis ad sanare
infinitum est, et quaelibet artium finis in in­
finitum (quam maxime enim illum volunt fa­
cere), eorum autem quae ad finem, non in
infinitum: terminus enim quod finis omnibus:
sic et huic pecuniativae non est finis termi­
nus, finis autem tales divitiae et pecuniarum
possessio: oeconomicae autem non pecunia­
tivae est terminus; non enim hoc oeconomi­
cae opus.
83. Propter quod, sic quidem videtur om­
nium divitiarum necessarium esse terminum :
in his autem quae fiunt, video accidens con­
trarium: omnes enim in infinitum augent pro
rebus ad usum habentes numisma.
84. Causa autem propinquitas ipsorum : va­
riat enim usus eiusdem, existens utrique pe­
cuniativae. Et eiusdem enim usus est acqui­
sitio, sed non secundum idem: sed huius
quidem alius finis, huius autem augmentatio
finis. Quare videtur quibusdam, hoc esse oe­
conomicae opus; et perseverant, vel salvare
oportere existimantes, vel augere numismatis
substantiam in infinitum.
85. Causa autem huius dispositionis stude­
re circa vivere, sed non circa bene vivere. In
infinitum igitur illa concupiscentia existente,
et factiva. Infinita desiderant. Quicumque au­
tem ipsius bene vivere adiiciunt, quod ad
fruitiones corporales, quaerunt. Itaque quo­
niam et hoc in possessione videtur existere,
omnis eorum vita circa acquisitionem pecu­
niarum est.
86. Et altera species pecuniativae, propter
hoc venit : in excessu enim non existente
fruitione, fruitivi excessus factivam quaerunt.
86 L Et si non pro pecuniativa possint
acquirere, per aliam causam hoc attentant,
unaquaque priorum utentes non secundum
naturam. Fortitudinis enim non pecunias fa­
cere est, sed audaciam: neque militaris et
medicinalis : sed huius quidem victoriam,
huius autem sanitatem. Hi autem omnes fa­
ciunt pecuniativas tamquam hic finis existât,
ad finem autem omnia opportunum occurrere.
De non necessaria quidem igitur pecuniativa,

et quae, et propter quam causam in indigentia
sumus ipsius, dictum est, et de necessaria,
quoniam altera quidem ab ipsa; oeconomia
autem secundum naturam, quae circa cibum,
non sicut ipsa infinita, sed habens terminum.
862. Palam autem et quod dubitabant a
principio, utrum oeconomici et politici est
pecuniativa aut non. Sed onortet hoc quidem
existere: sicut enim et homines non facit po­
litica, sed sumens a natura, utitur ipsis; sic
et cibum naturam oportet tradere, terram, aut
mare, aut aliud aliquid : ex his autem quo­
modo oporteat ista disponere convenit oeco­
nomo. Non enim est textilis lanas facere, sed
uti ipsis, et cognoscere etiam, quale utile et
idoneum, vel pravum et ineptum.
87. Etenim dubitabit utique aliquis propter
quid pecuniativa quidem pars oeconomiae,
medicinalis autem non pars? quamvis oportet
sanari eos qui in domo, sicut et vivere aut
aliud aliquid necessariorum. Quoniam autem
est quidem et oeconomici et principis etiam
de sanitate videre, est autem ut non, sed
medici; sic et de pecuniis est quidem ut oe­
conomici, est autem ut non, sed subservientis.
88. Maxime autem, quemadmodum dictum
est prius, oportet naturae hoc existere : na­
turae enim opus est cibum genito exhibere.
Omni enim ex quo fit cibus quod relinquitur
est : propter quod secundum naturam est pe­
cuniativa omnibus ex fructibus et animalibus.
89. Duplici autem existente ipsa, quemad­
modum diximus, et hac quidem campsoria,
hac autem oeconomica, et hac quidem ne­
cessaria et laudata, hac autem translativa vi­
tuperata iuste, non enim secundum naturam,
sed ab invicem est; rationabilissime odio ha­
betur obolostatica. eo quod ab ipso numi­
smate fit acquisitio et non super quo qui­
dem acquisivimus : translationis enim gratia
factum est usura: tocos autem seipsum facit
amplius. Unde et nomen istud accepit: si­
milia enim parta generantibus ipsa sunt, to­
cos autem fit numisma ex numismate : quare
et maxime praeter naturam ista pecuniarum
acquisitio est.

122-127

IN POLITICORUM

L. 1, l. vi i

COMMENTARIUM S. THOMAE
122.— Postquam ostendit Philosophus
quomodo pecuniativa commutatio est intro­
ducta per legem, hic ostendit quomodo sit
infinita talis acquisitiva pecuniae: et circa
hoc duo facit.
Primo ostendit propositum [82]. Secundo as­
signat causam praemissorum, ibi [85], « Causa
autem huius dispositionis etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
propositum [82], Secundo solvit ex hoc quam­
dam dubitationem, ibi [83], « Propter quod sic
quidem etc. ».
123. — Dicit ergo primo [82], quod divi­
tiae quae acquiruntur ab hac pecuniativa, sci­
licet campsoria, quae tota est circa denarios,
est infinita: et hoc probat tali ratione. Desi­
derium finis in unaquaque arte est in infinitum;
desiderium autem eius, quod est ad finem,
non est in infinitum, sed habet terminum se­
cundum regulam et mensuram finis: sicut ars
medicinalis intendit ad sanandum in infini­
tum, cum inducit sanitatem quantumcumque
potest; sed medicinam non dat quantumcum­
que potest, sed secundum mensuram, quae
est utilis ad sanandum; et ita est in aliis
artibus.
Et ratio huius est, quia finis est secundum
se appetibilis: quod autem secundum se est
tale, si magis fuerit, erit magis tale: sicut si
album disgregat visum, magis album, magis
disgregat. Sed pecuniae se habent ad pccuniativam campsoriam, sicut finis: haec enim in­
tendit acquirere pecunias. Ad oeconomicam
autem non se habent sicut finis, sed sicut or­
dinatum ad finem qui est gubernatio domus;
ergo pecuniativa quaerit pecunias absque ter­
mino, oeconomica autem cum aliquo termino.
124. — Deinde cum dicit « propter
quod » [83]
Solvit dubitationem quamdam ex praemissis.
Et circa hoc duo facit. Primo movet
eum [83], Secundo solvit, ibi [84], « Causa
autem etc. »
Dicit ergo primo [83], quod propter prae­
dictam rationem videtur quod necessarium sit
esse aliquem terminum divitiarum in oecono­
mica: sed si quis consideret in his quae ac­
cidunt videtur esse contrarium: omnes enim
oeconomici augent denarios in infinitum, vo­
lentes habere denarios pro rebus quae sunt
ad usum vitae.
125.— Deinde cum dicit « causa au­
tem » [84]
Solvit praemissam dubitationem: et dicit
quod causa praedictae diversitatis videtur esse
propinquitas utriusque pecuniativae; illius sci­
licet quae deservit oeconomicae, quae quaerit
pecunias pro commutatione rerum necessa­
riarum, et nummulariae, quae quaerit denarios

— 39

propter seipsos: utriusque enim pecuniativae
est idem actus, scilicet acquisitio pecuniarum,
sed non eodem modo : sed in pecuniativa oe­
conomica hoc ordinatur ad alium finem, sci­
licet ad gubernationem domus; in pecuniativa
autem, scilicet nummularia, ipsa augmentatio
pecuniae est finis; et ideo propter propinqui­
tatem nummulariae ad oeconomicam videtur
quibusdam oeconomis quod sit eorum officium
illud quod pertinet ad nummularios, ut scili­
cet instent ad conservandum et multiplican­
dum denarios in infinitum.
126. — Deinde cum dicit « causa autem
huius » [85]
Assignat causam eius quod dixerat, quod di­
spensatores domorum interdum perse'verant
ad augendum pecunias in infinitum.
Et quia ex causa, quam assignat, sequuntur
quaedam abusiones; ideo haec pars dividitur
in tres secundum tres abusiones quas ponit.
Secunda pars incipit ibi [86], « Et altera spe­
cies etc. ». Tertia ibi [86], « Et si pro non pe­
cuniativa etc. ».
Dicit ergo primo [85], quod causa huius
dispositionis, quod scilicet dispensatores do­
morum quaerunt augere pecuniam in infini­
tum, est, quia homines student ad vivendum
qualitercumque, non autem ad vivendum be­
ne, quou est vivere secundum virtutem. Si
enim intenderent vivere secundum virtutem,
essem contenti his quae sufficiunt ad susten­
tationem naturae: sed quia praetermisso hoc
studio, student ad vivendum unusquisque se­
cundum suam voluntatem, ideo unusquisque
intendit acquirere ea per quae possit suam vo­
luntatem implere: et quia concupiscentia ho­
minum tendit in infinitum; ideo in infinitum
desiderant ea per quae possint satisfacere suae
concupiscentiae.
Quidam etiam sunt qui habent studium, ut
bene vivant; sed ei quod est bene vivere, ad­
dunt id quod pertinet ad delectationes corpo­
rales: dicunt enim non esse bonam vitam, nisi
cum in talibus delectationibus homo vivat; et
ideo quaerunt ea per quae possunt impleri
delectationes corporales : et quia hoc videtur
hominibus posse evenire per multitudinem di­
vitiarum; ideo omnis cura eorum esse videtur
ad acquirendum multas pecunias.
Et est considerandum quod assignat causam
eorum, quae pertinent ad dispensatorem do­
mus, ex intentione humanae vitae, quia di­
spensator domus habet pro fine bonam vi­
tam eorum quae sunt in domo. Sic igitur
prima abusio est, quod homines propter hoc
quod non habent rectum studium bonae vi­
tae. intendunt ad acquirendum pecunias in in­
finitum.
127. — Deinde cum dicit « ct altera » [86]

L·. 1, 1. VIH

IN POLITICORUM

Ponit secundam abusionem. Quia enim di­
spensatores domorum student circa acquisitioneïn pecuniarum propter hoc inducitur in cu­
ram domus altera species pecuniativae, scili­
cet nummularia, praeter eam quae est propria
oeconomicae, scilicet acquisitio rerum neces­
sariarum ad vitam: sed quia in excessu inten­
dunt frui delectationibus corporalibus, propter
hoc quaerunt ea quae possunt facere huiusmodi excessum, scilicet multitudinem divitiarum.
Et sic est secunda abusio quod pecuniativa
non naturalis, neque necessaria assumitur ad
oeconomicam.
128. — Tertio ponit tertiam abusionem,
ibi [861], « Et si pro non pecuniativa etc. ».
Et dicit quod quia homines non possunt in­
terdum per artem pecuniativam acquirere suf­
ficienter ea per quae satisfaciant excessui de­
lectationum corporalium, attentant acquirere
pecunias per alias causas; et abutuntur quali­
bet potentia, idest virtute vel arte, vel officio,
non secundum suam naturam.
Sicut fortitudo est quaedam virtus, et eius
opus proprium non est congregare pecunias, sed
facere hominem audacem ad aggrediendum et
sustinendum; unde si aliquis fortitudine uta­
tur ad congregandum divitias, utitur ea non
secundum naturam. Similiter etiam militaris
ars est propter victoriam, et medicinalis pro­
pter sanitatem, neutra tamen est propter pe­
cuniam: sed quidam et militarem artem et
medicinalem convertunt ad acquirendum pe­
cuniam, et ita faciunt utramque esse pecunia­
tivam, idest acquisitivam pecuniae, ordinan­
tes huiusmodi artes ad pecuniam, sicut ad fi­
nem ad quem oportet ordinari omnia alia; et
ideo dicitur in Eccles. X, 13: « Pecuniae obediunt omnia ».
129. — Concludit ergo epilogando ex prae­
missis, quod dictum est de non necessaria pe­
cuniativa, quae scilicet acquirit pecuniam in
infinitum, sicut finem, quae sit ipsa et pro­
pter quam causam homines indigent ipsa, sci­
licet propter concupiscentiam in infinitum: di­
ctum est etiam de necessaria pecuniativa, quae
scilicet est altera a praemissa. Acquirit enim pe­
cunias usque ad aliquem terminum propter
alium finem, scilicet propter habenda necessa­
ria vitae. Sed proprie' oeconomica est circa ea
quae sunt secundum naturam, sicut illa quae
pertinent ad cibum: et haec non est infinita,
sicut prima pecuniativa, sed habet aliquem
terminum. Vel potest intelligi, quod ipsa pecuniativa quae est necessaria, est altera a non ne­
cessaria, sed est oeconomica, et aliam non imi­
tatur.
130. — « Palam autem et quod dubitabant
etc. » [862]. Moverat superius quaestionem,
utrum pecuniativa sit pars vel subserviens
oeconomicae: et distinxit pecuniativam ab
alia possessiva: nunc solvit motam superius
quaestionem.
El circa hoc duo facit. Primo ostendit, quod

— 40

127-132

pecuniativa subservit oeconomica [86-]. Se­
cundo ostendit, quomodo pecuniativa quae­
dam est laudabilis, et quaedam vituperabilis,
ibi [89], « Duplici autem existente ipsa etc. ».
Circa primum tria facit. Primo solvit supe­
rius motam quaestionem [862]. Secundo movet
aliam dubitationem, ibi [87], « Etenim dubi­
tabit aliquis etc. ». Tertio manifestat quod­
dam, quod dixerat, ibi [88], « Maxime autem
etc. ».
131. — Dicit ergo primo [86], quod iam ex
praemissis potest esse manifestum illud, quod
quaerebatur a principio, utrum pecuniativa
pertineat ad oeconomicum et politicum, aut
non, sed sit omnino extranea. Et veritas est
quod non est eadem pecuniativa oeconomi­
cae, ut supra dictum est, sed tamen ei subser­
vit; quia pecunias oportet existere ad hoc,
quod domus gubernetur.
Et hoc probat, per hoc, quod in domo et
civitate oportet esse homines, et ea quae sunt
necessaria hominibus. Homines autem non fa­
cit politica, sed accipit cos a natura gene­
ratos, et sic utitur ipsis: similiter ergo poli­
tica vel oeconomica non facit cibum, sed
natura tradit ipsum vel ex terra sicut fructus,
vel ex mari sicut pisces, aut ex aliqua alia
re. Facere igitur vel acquirere huiusmodi ci­
bum non est proprium opus et immediatum
politicae vel oeconomicae; sed proprium opus
eius est dispensare in domo, sicut oportet.
Sicut videmus, quod textoris non est facere
lanam, sed uti ipsa, et cognoscere qualis
lana sit idonea ad suum opus, qualis etiam
sit prava et inepta. Sic igitur oeconomicae
deservit et natura, quae generat homines et ci­
bus, iterum pecuniativa, quae acquirit, sicut
etiam arti textoriae deservit et natura quae
producit lanam, et mercativa quae acquirit
eam.
132. — Deinde cum dicit « etenim dubi­
tabit » [87]
Movet quamdam quaestionem, et est ista
quaestio. Cum illi qui sunt in domo indi­
geant sanitate, sicut indigent his quae sunt
necessaria ad vitam, ut cibo et vestitu, quare
ars medicinalis non est pars oeconomicae, si­
cut pecuniativa?
Et respondendum, quod ad dispensatorem
domus et ad principem civitatis pertinet quo­
dammodo considerare de sanitate, scilicet
utendo consilio medicorum ad sanitatem su­
blectorum : alio autem modo non pertinet ad
eos, sed ad medicos, considerando scilicet
ex quibus rebus sanitas conservetur vel re­
stituatur.
Similiter etiam ad dispensatorem domus
quodammodo pertinet considerare de pecu­
nia. scilicet utendo ea iam acquisita, et uten­
do etiam ministerio eorum qui acquirunt:
sed considerare ex quibus rebus pecunia pos­
sit acquiri et quomodo, hoc non pertinet ad
oeconomicum, sed ad artem subservientem,
scilicet ad pecuniativam,

133-134

IN POLITICORUM

133. — Deinde cum dicit « maxime» au­
tem » [88]
Manifestat quod supra dixerat; scilicet quod
natura tradat ea quae sunt necessaria: et di­
cit quod sicut dictum est prius, ea quibus
utitur oeconomica vel politica, maxime opor­
tet praeexistere a natura, a qua etiam accipiunt
subservientes artes. Et hoc probat per hoc
quod naturae opus est dare cibum ei quod
generatur secundum naturam. Videmus enim
quod illud ex quo fit aliquid, quantum ad
id quod est residuum generationis, est cibus
rei generatae; sicut patet quod animal gene­
ratur ex sanguine menstruo, et id quod est
residuum ex hac materia natura convertit in
lac et praeparat cibum generato. Et ideo quia
homo constitutus est ex rebus quae sunt se­
cundum naturam, aliae res quae sunt, sunt ei
cibus. Et ideo omnibus hominibus est natu­
ralis pecuniativa, idest acquisitiva ciborum,
vel denariorum pro cibo, ex rebus naturali­
bus, scilicet ex fructibus et animalibus. Quod
autem aliquis acquirat pecuniam non ex rebus
naturalibus, sed ab ipsis denariis, hoc non est
secundum naturam.
134. — Deinde cum dicit « duplici au­
tem » [89]
Positis duabus pecuniativis, ostendit, quae
earum sit laudabilis, et quae vituperabilis:
et dicit, quod duae sunt pecuniativae : qua­
rum una vocatur campsoria, quae scilicet

— 41

L. I, 1. vin

acquirit pecuniam ex pecuniis et propter ipsas
pecunias; alia autem pecuniativa est oecono­
mica, quae scilicet acquirit pecunias ex rebus
naturalibus, puta ex fructibus et animalibus,
ut dictum est: ista quidem secunda, est neces­
saria ad vitam hominum, unde et laudatur:
alia vero, scilicet nummularia, transfertur ab
eo quod est necessarium naturae ad id quod
requirit concupiscentia, ut supra dictum est,
et ideo iuste vituperatur: non enim illa pecuniativa est secundum naturam, quia neque
ex rebus naturalibus est, neque ad supplen­
dam necessitatem naturae ordinatur, sed ex
denariorum adinvicem commutatione; inquantum scilicet homo denarios per denarios lu­
cratur.
Et cum ista pecuniativa, quae est nummu­
laria, iuste vituperetur, quaedam alia acquisi­
tiva pecuniae est, quae rationabilissime vitu­
peratur, et odio habetur: quae dicitur foenus,
per quod denarius seipsum adauget, et ideo
sic vocatur. Videmus enim quod ea, quae pariuntur secundum naturam, sunt similia gene­
rantibus; unde fit quidam partus cum dena­
rius ex denario crescit. Et ideo etiam ista
acquisitio pecuniarum est maxime praeter na­
turam : quia secundum naturam est, ut de­
narii acquirantur ex rebus naturalibus, non
autem ex denariis. Sic ergo una pecuniativa
est laudabilis, et duae vituperabiles, ut dictum
est.

L. 1, 1. ιχ

IN POLITICORUM

LECTIO IX.
(nn. 135-150; [90-100]).
Quid oporteat acquisitioni studentes cognoscere: deque mercatura, foenore,
et mercenaria, earumque inter se comparatione, et Thaletis prudentia.

SYNOPSIS

(Leet. IX.)
Postquam docuit quae sint pecuniativae origo, proprietates et parteSj
Hic consequenter determinat ea quae pertinent ad usum eius.

â
»—<
o
d
u

I I) Dicit de quo est intentio 135 [90].
I II) Exequatur propositum 136 [91].
/
A) Distinguit partes pecuniativae 137 [91].
1) Partes pecuniativae necessariae ad vitam humanam 137 [91].
2) Partes pecuniativae non necessariae 139 [92].
I
a) Distinguit partes, quae sunt: mercativa (navigatio, devectio, negotiatio),
1
foeneratio, mercenaria, et alia quasi media 139-142 [92].
I
b) Excusat se a diligentiori consideratione 143 [93].
c) Manifestat quaedam quae dixerat de operationibus vilibus et inartificialibus
/
144 [94]·
\
B) Proponit documenta utilia ad partes praemissas pecuniativae 145 [95].
1) Docet huiusmodi documenta considerare ex scripturis 145 [95]
2) Proponit documentum de exemplis considerandis 146 [96].
a) Proponit quod intendit 146 [96].
b) Subiungit duo exempla 147 [97].
a’) Primum exemplum (de Thalete Milesio) 147 [97].
j) Illud proponit 147 [97].
jj) Ostendit ad quid est utile pecuniativae 148 [98].
\
b’) Secundum exemplum (de Dionysio Syracusano) 149 [99].
■
j) Narrat factum 149 [99].
jj) Ostendit quod redit in idem cum primo 150 [100].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1258b9 - 1259a36)
90. Quoniam autem, quae ad scientiam de­
terminavimus sufficienter, quae ad usum opor­
tet pertransire: omnia enim talia contempla­
tionem liberam habent, experientiam autem
necessariam.
91. Sunt autem pecuniativae partes utiles,
circa possessibilia expertum esse, qualia pre­
tiosissima, et ubi, et quando; puta equorum
possessio, qualis quaedam, aut bovum, aut
ovium, similiter autem et caeterorum anima­
lium: oportet enim expertum esse ad in­
vicem, horum quae pretiosissima, et qualia
in quibus locis: alia enim in aliis abundant
regionibus: deinde de terrae cultura, et huius
iam nudae et plantatae, et de apum cultura,
et aliorum animalium natatilium et volati­
lium a quibuscumque convenit sortiri auxi­
lium. Propriissimae quidem igitur pecuniati­
vae hae partes et primae.
92. Translativae autem maximum quidem
mercatura: et huius partes tres, naucleria,

portigia, parastasis: differunt autem horum
altera ab alteris, eo quod haec quidem cer­
tiora sunt, haec autem ampliorem acquirunt
excrescentiam. Secundum autem tocismos:
tertium autem haec quidem banausarum ar­
tium, haec autem inartificialium, et corpori
soli utilium. Quarta autem species pecunia­
tivae, intermedia huius et primae, habet enim
et eius, quae secundum naturam, aliquam
partem, et translativae: quaecumque a terra,
et ex a terra genitis infructuosis quidem, uti­
libus autem, puta sylvae incisiva, et omnis
metallica: haec autem multa iam complecti­
tur genera; multae enim species ex terra me­
tallorum sunt.
93. De unaquaque horum autem universa­
liter quidem dictum est nunc: particulariter
autem diligentius dicere utile quidem ad ope­
rationes, grave autem immorari.
94. Sunt autem maxime artificiales quidem
operationum, ubi minimum fortunae; maxi-

42 —

135-138

IN POLITICORUM

me autem banauticae, in quibus corpora ma­
culantur maxime Maxime autem serviles ubi
corporis plurimi usus. Ignobilissimae autem
ubi minimum requiritur virtutis.
95. Quoniam autem a quibusdam scripta
sunt de his. puta a Charete Pario, et Apollo­
doro Lemnio de terrae cultura et nudae et
plantatae.
96 Similiter autem et ab aliis de aliis:
haec quidem ex his considerentur cuicumque
est cura Adhuc autem et dicta sparsim per
quae adepti sunt quidam pecuniis intenden­
tes oportet colligere. Omnia enim haec pro­
ficua sunt honorantibus pecuniativam.
97 Puta, et quod Thalis Milesii: (haec
enim est consideratio quaedam pecuniativa,
sed illi quidem propter sapientiam adaptant,
contingit autem universale aliquid existens);
exprobrantibus enim ipsi propter pauperta­
tem tamquam inutili philosophia existente,
aiunt ipsum considerasse olivarum ubertatem
futuram ex astrologia, adhuc quoque hieme
existente abundantem pecuniis paucis arrha­
bones dedisse olivarum cultoribus, his qui in
Mileto et Chio omnibus, modico pro pretio
dato, tamquam nullo adiiciente. Quando au­
tem tempus venit, multis quaerentibus simul
et subito pretium taxans quomodo volunt,
cum multas pecunias collegisset, demonstravit

L. 1, L ix

quia facile est ditari philosophis si volunt,
sed non est hoc circa quod student. Thales
quidem igitur hoc modo aiunt ostensionem
fecisse sapientiae.
98. Est autem quemadmodum diximus, uni­
versale. quod tale pecuniativum, siquis po­
tuerit monopoliam praeparare sibi: propter
quod et civitatum quaedam hoc modo fa­
ciunt divitias cum egeant pecuniis. Monopo­
liam enim venalium faciunt.
99. In Sicilia autem quidam reposito apud
se numismate, simul emit omne ferrum de
ferri mineris. Post hoc autem, ut venerunt
de nundinis mercatores, vendebat solus, non
multum faciens excessum pretii; sed tamen
in quinquaginta talentis, super assumpsit cen­
tum. Hoc igitur Dionysius sentiens, pecunias
quidem iussit asportare, non tamen amplius
manere in Syracusis, tamquam divitias inve­
nientem, sui ipsius rebus inconvenientes.
100. Quod vero visum fuit Thali et huic
idem est. Utrique enim sibi ipsis studuerunt
fieri monopoliam. Utile autem notificare hoc
politicis. Multis enim civitatibus opus est pe­
cuniae acquisitione, et talibus divitiis quem­
admodum domibus, magis autem : propter
quod, et quidam civiliter conversantium ci­
viliter conversantur per hoc solum.

COMMENTARIUM S. THOMAE

135. — Postquam Philosophus docuit co­
gnoscere pecuniativae originem et eius pro­
prietates et partes, hic consequenter determi­
nat ea quae pertinent ad usum ipsius.
Et primo dicit de quo est intentio [90]. Se­
cundo e'xequitur propositum, ibi [91], « Sunt
autem pecuniativae partes utiles etc. ».
Dicit ergo primo [90], quod quia sufficienter
determinavimus de pecuniativa in eo quod
pertinet ad cognoscendum naturam ipsius,
oportet breviter ponere ea quae pertinent ad
usum eius, qualiter scilicet sit ea utendum:
omnia enim huiusmodi, quae pertinent ad ope­
rationes humanas, habent liberam, idest ex­
peditam contemplationem; quia facile est ea
considerare in universali; sed tamen necesse
est, quod habeatur experientia circa ipsa, ad
hoc quod homo possit perfectum usum eorum
habere.
136. — Deinde cum dicit « sunt au­
tem » [91]
Determinat ea, quae pertinent ad usum pecuniativae.
Et circa hoc duo facit. Primo distinguit
partes ipsius [95], Secundo ponit quaedam do­
cumenta utilia pecuniativae, ibi [95], « Quo­
niam autem a quibusdam etc. ».
Circa primum duo facit. Primo assignat
partes pecuniativae, quae est necessaria ad vi­
tam humanam [91], Secundo partes pecunia­
tivae non necessariae, ibi [92], « Translativae
maximum quidem mercatura etc. ».
Dixit autem supra, necessariam esse pecu­

— 43

niativam, per quam homo acquirit pecuniam
ex rebus quas natura ministrat ad nécessita»
tem vitae. Huiusmodi autem ponit duas partes.
137. — Quarum prima est secundum quam
homo ex emptione et venditione talium rerum
potest pecuniam acquirere. Et circa hanc par­
tem dicit, quod pecuniativae sunt istae par­
tes utiles, idest utilia quaedam documenta, ut
homo sit expertus circa bona huiusmodi, quae
ab hominibus possidentur, quae eorum sint
maximi pretii, et ubi maximo pretio vendan­
tur, et quomodo, puta quo tempore, vel se­
cundum alias conditiones.
Et exponit de quorum bonorum possessione
dicat: est enim quaedam possessio equorum,
et boum, et ovium, et aliorum animalium.
Oportet autem eum, qui ex his vult lucrari pe­
cuniam, esse expertum quae eorum sint maxi­
me cara, et in quibus locis; quia alia istorum
in aliis regionibus abundant; ut scilicet emat
in loco ubi abundant, et vendat in loco ubi
sunt cara.
138. — Secunda autem pars huiusmodi pos­
sessivae est, ut homo acquirat copiam harum
rerum venalium: quod quidem est per cultu­
ram terrae, sive nudae, hoc est absque arbo­
ribus, sicut sunt campi in quibus seminatur
triticum: sive plantatae, sicut sunt vineae, et
horti et oliveta. Per huiusmodi enim culturam
acquirit homo abundantiam tritici et vini, et
aliorum huiusmodi; et oportet etiam esse ho­
minem expertum de cultura apum et aliorum
animalium tam natatilium, scilicet piscium,

L. I, 1. ix

IN POLITICORUM

quam volatilium, scilicet avium; a quibuscum­
que enim contingit acquirere auxilium ad vi­
tam humanam; quia per eorum abundantiam
potest fieri acquisitio pecuniarum.
Sic ergo patet, quod istae sunt primae et
propriissimae partes pecuniativae: et dicuntur
primae ct propriissimae, quia sic acquiritur
pecunia ex rebus naturalibus, propter quas in­
venta est primo pecunia.
139. — Deinde cum dicit « translativae
autem » [92]
Distinguit partes pecuniativae translativae.
Dixit autem supra, pecuniativam translativam
esse per quam acquiritur pecunia non ex re­
bus necessariis ad vitam, sed ex quibusdam
aliis rebus. Et dicitur translativa, quia pecu­
nia translata est de rebus naturalibus ad hu­
iusmodi.
Circa primum tria facit. Primo distinguit
partes huiusmodi pecuniativae [92]. Secundo
excusat se de diligentiori consideratione harum
partium, ibi [93], « De unaquaque horum etc. ».
Tertio manifestat quaedam quae dixerat,
ibi [94], « Sunt autem maxime etc. ».
Circa primum [92] ponit quatuor partes pe­
cuniativae: quarum prima et maxima est mercativa. Mercatores enim maxime pecunias ac­
quirunt. Et hanc primam partem secundo di­
stinguit in tres partes; quarum prima est na­
vigatio, quae scilicet mercationes exercet per
mare. Alia autem dicitur devectio, idest onera­
ria, quae scilicet exercet mercationes in terra
per deportationem onerum in curribus vel iumentis. Tertia autem vocatur negotiatio, puta
cum aliquis non defert merces nec per mare
nec per terram, sed assistit mercatoribus per
communicationem pecuniae vel rerum : et istae
partes differunt adinvicem: quia quaedam eo­
rum sunt certiores, sicut mercationes terrae,
quaedam autem faciunt magis excrescere lu­
crum, sicut mercationes maris, quae tamen
sunt magis periculosae.
140. — Secunda autem pars principalis hu­
ius translativae pecuniativae est feneratio, quae
scilicet per usuras pecuniam acquirit.
141. — Tertia autem pars est mercenaria,
sicut eorum qui labores suos locant pro mercede pecuniarium. In hac est quaedam diffe­
rentia: quia quaedam mercenaria fit per artes
utiles, sicut est ars coquorum et huiusmodi
ministeriorum. Quaedam autem fit per labo­
res non artificiales, et qui sunt utiles soli cor­
pori et in quibus etiam solum corpus est
utile; sicut illi qui mercede conducuntur ad fo­
diendum in agio, vel ad aliquid aliud huius­
modi.
142. — Quarta autem pars est media inter
translativam et primam quae est necessaria,
habens aliquid de utraque illa: quae scilicet
acquirit lucrum per incisionem lapidum vel
metallorum de terra. Habet enim hoc com­
mune cum prima pecuniativa, quia est a terra
et ab his quae generantur ex terra, sicut agri­
cultura circa ea est quae generantur ex terra.

— 44

138-146

Cum translativa autem convenit in hoc quod
huiusmodi metalla non faciunt aliquem fru­
ctum pertinentem ad necessitatem vitae, sicut
faciunt campi et animalia : sunt tamen huius­
modi utilia ad alia, puta ad aedificandas do­
mos vel ..d aliqua instrumenta construenda.
Et ista quarta pars complectitur sub se di­
versa genera, secundum diversas species metal­
lorum, quae sunt aurum, argentum, ferrum et
huiusmodi.
143. — Deinde cum dicit « de unaqua­
que » [93]
Excusat se a perfecta horum determinatio­
ne; et dicit quod dictum est nunc utiliter de
istis partibus: esset autem utile ad operationes
eorum qui volunt pecuniam acquirere, quod
diligentius determinaretur particulariter de sin­
gulis; sed tamen grave est diu morari circa ta­
lia tendentibus ad maiora.
144. — Deinde cum dicit « sunt au­
tem » [94]
Exponit quaedam quae dixerat de operatio­
nibus vilibus et inartificialibus; et dicit quod
illae operationes sunt maxime artificiales, in
quibus minimum operatur fortuna: hoc enim
a fortuna fieri dicimus quod fit praeter praevisionem rationis, in qua ars consistit. Unde
operationes illae, quarum eventus multum subiacent fortunae, parum sunt artificiales; si­
cut eorum qui piscantur hamo, et aliorum hu­
iusmodi: et e contrario operationes quarum
effectus parum subiacent fortunae, sunt ma­
xime artificiales, sicut fabrorum et aliorum
artificum. Illae autem operationes sunt maxi­
me abiectae et viles, quibus corpora maxime
maculantur, sicut sunt coquorum et eorum
qui purgant plateas et aliorum huiusmodi.
Illae autem operationes sunt maxime serviles,
ubi maior pars usus est ex parte corporis et
parum ex parte rationis; sicut eorum qui defe­
runt onera, et cursorum et huiusmodi. Illae
autem sunt ignobilissimae inter omnes ad quas
requiritur minimum de virtute vel animi vel
corporis; sicut in aliquibus praedictarum ap­
paret.
145. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem » [95]
Proponit documenta utilia ad partes praemis­
sas pecuniativae.
Et primo docet huiusmodi documenta con­
siderare ex scripturis [95], Secundo ex exemplis,
ibi [96], « Similiter autem et ab aliis etc. ».
Dicit ergo primo [95], quod quia quidam sa­
pientes de praemissis scripserunt, sicut quidam
Charetes nomine, Parius origine, ct Apollodo­
rus Lemnius scripserunt de cultura terrae tam
nudae quam plantatae, velut et apud latinos
Palladius, et ab aliis scriptum est de aliis
praemissarum partium: quicumque habet cu­
ram plenius praemissa cognoscere consideret
ex eorum libri.
146. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem » [96]

146-150

IN POLITICORUM

Proponit documentum de exemplis conside­
randis.
Et primo proponit quod intendit [96]. Se­
cundo subiungit exempla, ibi [97], « Puta ct
quod Thalis etc. ».
Dicit ergo primo [96], quod non solum opor­
tet considerare libros eorum, qui artes de prae­
dictis partibus construxerunt; sed etiam si
quae dicuntur exempla dispersa in diversis
narrationibus per quae aliqui acquisiverunt
magnam pecuniam, oportet huiusmodi consi­
derare: haec enim erunt utilia his qui inten­
dunt acquirere pecunias.
147. — Deinde cum dicit « puta et
quod » [97]
Subiungit duo exempla; quorum secundum
incipit ibi [99], «In Sicilia etc.».
Circa primum duo facit. Primo proponit
exemplum [97], Secundo ostendit ad quid est
utile, ibi [98], « Est autem etc. ».
Sciendum est ergo circa primum [97], quod
Thales Milesius fuit unus de septem sapientibus,
qui primus incoepit studere in philosophia na­
turali, aliis sex sapientibus circa res humanas
occupatis. Cuius factum habet quamdam consi­
derationem utilem ad acquirendum pecunias,
quamvis ascribatur non ad cupiditatem pe­
cuniae, sed ad sapientiam : potest tamen ex
eius facto sumi quoddam universale documen­
tum acquirendi pecunias. Cum enim exprobra­
retur sibi ab aliquibus quod pauper esset, et
quod sic sua philosophia esset sibi inutilis,
consideravit per astrologiam, cuius erat peri­
tus, quod in futuro anno, futura esset uber­
tas olivarum praeter consuetudinem: nam in
praecedenti anno, etiam fuerat olivarum uber­
tas: ut plurimum autem olivae deficiunt post
ubertatem. Cum igitur adhuc in hieme esset
abundantia olivarum, dedit cultoribus oliva­
rum in duabus civitatibus, scilicet Mileto et in
Chio, paucas pecunias pro arrha fructus futuri
anni, qui parum credebantur excrescere. Quan­
do ergo venit tempus olivarum, multis simul

L. I, 1. ix

et subito quaerentibus emere olivas, taxavit
pretium, sicut voluit; et sic colligens multas
pecunias, ostendit quod philosophis facile est
ditari si volunt, sed non est studium eorum
ad hoc: et per hunc modum Thales ostendit
suam sapientiam.
148. — Deinde cum dicit « est autem » [98]
Ostendit ad quid est utile pecuniativae huius­
modi exemplum : et dicit quod hoc est valde
utile ad acquirendum pecunias, si quis possit
praeparare singularem venditionem, ut scilicet
ipse solus vendat res aliquas in civitate.
149. — Deinde cum dicit « in Sicilia » [99]
Ponit secundum exemplum; et primo narrat
factum [99]; secundo ostendit quod redit in
idem cum primo.
Dicit ergo primo, quod cum quidam in Si­
cilia haberet pecuniam apud se reconditam,
emit simul omne ferrum de mineris in quibus
fundebatur. Unde cum venissent mercatores,
ipse solus vendebat, non tamen faciebat ma­
gnum excessum pretii, ut expeditius venderet;
tamen lucratus est de quinquaginta talentis
centum. Dionysius autem tyrannus Syracusa­
norum, sentiens hunc valde ditatum, mandavit
ei quod ulterius non habitaret in Syracusis,
permittens tamen ei portare suas secum pecu­
nias. Quod enim aliqui cives multum diten­
tur, reputant sibi tyranni esse inconveniens,
ut infra dicetur.
150. — Deinde cum dicit « quod ve­
ro » [100]
Ostendit quod illud in idem redit cum pri­
mo; quia et isti siculo et Thaleti philosopho
idem visum fuit, ut scilicet exerceret monopoliam: et est etiam utile quod politici consi­
derent, quia multis civitatibus necesse est ac­
quirere pecunias, sicut domibus; et adhuc ma­
gis, quanto civitas pluribus indiget. Et ideo
quidam qui student circa regimina civitatum,
ad hoc principaliter videntur intendere, ut mul­
tiplicent pecuniam in aerario publico.

— 45 —

L. I, 1. χ

JN POLITICORUM

LECTIO X.
(nn. 151-161; [101-106]).
Prima et secunda species domus excutitur;
et servos virtutibus praeditos esse oportere, quibus videlicet bene parere sciant.

SYNOPSIS
(Leet. X XI; nn. 151-168; [101-114]).
Postquam determinavit de coniugatione domini et servi,
addito etiam universali tractatu de possessione,
Hic determinat de aliis duabus coniugationibus domesticis, scii.

viri ad uxorem
i et patris ad filium.
/ I) Determinat quaedam de huiusmodi coniugationibus 151 [101].
/
A) Comparat eas aliis principatibus 152 [ιοί],
1) Ponit comparationem 152 [ior].
I
2) Comparationem manifestat 153 [102].
1
a) Nuptialis principatus ad politicum 153 [102].
b) Paterni ad regalem 154 [103].
/
3) Ostendit quod intentio oeconomici est maxime circa has coniugationes 155 [104].
B) Movet quaestionem de virtute liberorum et servorum 156 [105].
1) Movet quaestionem 156 [105].
a) Circa dominum et servum 156 [105].
b) Circa alios principatus 157 [106].
2) Solvit eam 158 [107].
a) Proponit solutionem in generali 158 [107].
i
b) Manifestat eam magis in particulari 161 [108].
Ex solutione movet iterum aliam dubitationem 162 [109].
a) Movet dubitationem 162 [109].
b) Solvit eam 163 [no].
c) Infert quoddam corollarium 165 [ili].
II) Excusat se a diligentiori consideratione 166 [112].
1) Exponit excusationem 166 [112].
2) Assignat rationem dictorum 167 [113].
3) Continuat praedicta dicendis 168 [114].

3)

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1259a37 - 1260a36)
101. Quoniam autem tres partes oeconomi­
cae erant, una quidem despotica de qua di­
ctum prius, una autem paterna, tertia autem
nuptialis. Etenim mulieri praeest et natis,
tamquam liberis quidem ambobus. Non eo­
dem autem modo principatus; sed mulieri
quidem politice, natis autem regaliter. Ma­
sculus enim natura, femella principalior, nisi
aliqualiter constet praeter naturam: et se­
nius et perfectum, iuniore, et imperfecto.
102. In politicis quidem igitur principati­
bus, plurimis transmutatur principans, et subiectum. Ex aequali enim vult esse secundum
naturam, et differre nihil: attamen cum hic
quidem dominetur, hic autem subiiciatur,
quaeruni differentiam esse et figuris, et ser­
monibus, et honoribus, quemadmodum Ama­

sis dixit de pedum lotore sermonem. Ma­
sculus autem ad femellam semper hoc modo
se habet.
103. Puerorum autem principatus regalis.
Quod enim genuit, et secundum amorem prin­
cipans, et secundum senectutem est, quod qui­
dem est regalis species principatus. Propter
quod bene Homerus lovem appellavit dicens,
Pater virorumque Deorumque, regem horum
omnium, patrem dicens. Natura enim regem
quidem oportet differre, genere autem esse
eumdem : quod quidem passum est senius ad
iuvenem, et qui genuit ad natum.
104. Manifestum igitur, quoniam amplior
solicitudo oeconomiae circa homines, quam
circa inanimatorum possessionem; et circa
virtutem horum, quam circa eam quae posses-

— 46 —

151-152

IN POLITICORUM

sionis, quam vocamus divitias, et liberorum
magis quam servorum.
105. Primo igitur quidem de servis dubi­
tabit utique aliquis, utrum esi virtus aliqua
servi praeter organicas et ministrativas, alia
honorabilior iis, puta temperantia, et forti­
tudo, et iustitia, et aliorum talium habituum;
aut non est neque una praeter corporalia
servilia. Habet enim dubitationem utrobique:
si enim est, quid differat a liberis: et si non
est, existeniibus hominibus et ratione com­
municantibus, inconveniens.
106. Fere autem idem est, quod quaestio
de muliere et puero, utrum et horum sunt
virtutes, et oportet mulierem esse tempera­
tam et fortem, et iustam, et puer est intem­
peratus, et temperatus, aut non. Universa­
liter itaque hoc est considerandum dc subiecto natura, et principante : utrum eadem
virtus, aut altera. Si quidem enim oportet
ambos participare calocagathia, propter quid
hunc quidem principari oportebit utique, hunc
autem subiici secundum semel : neque enim
per magis et minus possibile est differre:
subiici quidem enim et principari specie dif­
ferunt, magis autem et minus nihil. Si au­
tem hunc quidem oportet, hunc autem non,
mirabile. Si enim principans non erit sobrius
et iustus, quomodo principabitur bene? si ve­
ro subiectus, quomodo subiicietur bene? In­
temperatus enim et formidolosus nihil faciet
eorum quae oportet.
107. Manifestum igitur, quia necesse qui­
dem participare utrosque virtute; huiusmodi
autem esse differentiae, quemadmodum natu­
ra, et subtectorum, et hoc statim exemplificalur circa animam. In hac enim est natura,
hoc quidem principans, hoc autem principa­
tum; quorum alterum dicamus esse virtutem,
puta ratione abundantis, et irrationale. Ma­
nifestum igitur, quod eodem modo se habet

L. I, 1. x

et in aliis. Quare natura quae plura princi­
panda et subiecta : alio enim modo liberum
servo principatur, et masculus feminae, et vir
puero. Et omnibus insunt differenter. Servus
quidem enim omnino non habet, quod consiliativum: femina habet quidem, sed invali­
dum : puer autem habet quidem, sed imper­
fectum : similiter igitur necessarium habere,
et circa morales virtutes: existimandum opor­
tere quidem participare omnes, sed non eo­
dem modo: sed quantum unicuique ad sui
ipsius opus. Propter quod principem quidem
perfectam habere oportet moralem virtutem:
opus enim est simpliciter architectonis: ratio
autem architecton; aliorum aut unusquisque
quantum immittit ipsis. Itaque manifestum,
quoniam est moralis virtus et dictorum om­
nium, et non eadem temperantia mulieris et
viri, neque fortitudo et iustitia, quemadmo­
dum putavit Socrates; sed haec quidem principativa fortitudo, haec autem subministrativa. Similiter autem se habet et circa alias.
108. Palam autem hoc, et particulariter ma­
gis considerantibus. Universaliter enim dicen­
tes decipiunt seipsos, quia habere bene ani­
mam, virtute aut recte operari aut aliquid
talium. Multo enim melius dicunt enumeran­
tes virtutes, sicut Gorgias, quam siquis sic
determinat. Propter quod oportet, sicut Poeta
dixit de muliere, sic putare de omnibus ha­
bere: mulieri ornatum silentium praestat:
sed viro non iara hoc. Quoniam autem puer
imperfectus, palam quod huius quidem vir­
tus, non ipsius ad seipsum, sed ad finem et
ductorem: similiter autem et servi ad domi­
num. Posuimus autem ad necessaria utilem
esse servum : quare palam quod et virtute
indiget parva et tanta, ut neque propter in­
temperantiam, neque propter timiditatem de­
ficiat ab operibus.

COMMENTARIUM S. THOMAE
151. — Postquam Philosophus determinavit
de coniugatione domini et servi, addito etiam
universali tractatu de possessione, hic deter­
minat de aliis duabus coniugationibus dome­
sticis, quas supra posuerat; scilicet viri ad uxo­
rem et patris ad filium; et dividitur in partes
duas.
In prinia determinat quaedam de huiusmodi
coniugationibus [101]. In secunda excusat se
a diligentiori horum consideratione, ibi [112],
«De viri autem et mulieris etc. ».
Circa primum duo facit. Primo determinat
de praedictis coniugationibus, comparans eas
aliis principatibus [101]. Secundo movet quam­
dam quaestionem communem de omnibus,
ibi [105], « Primo igitur quidem etc. ».
Circa primum tria facit. Primo ponit com­
parationem praedictarum conjugationum ad
alios principatus [10], Secundo compara­
tionem praedictam manifestat, ibi [102],
«In politicis quidem igitur officiis etc.». Ter­
tio ostendit quod solicit udo oeconomiae ma­

— 47

xime circa huiusmodi coniugationes versatur,
ibi [104], «Manifestum igitur etc.».
152. — Dicit ergo primo [101], quod cum
prius dictum sit quod tres sint partes oeco­
nomicae. idest gubernativae domus, secundum
tres coniugationes praedictas : de una earum
iam dictum est, scilicet dc despotica, quae
pertinet ad dominum et servum : unde restat
dicere de secunda, quae est paterna, pertinens
ad patrem et filium; et de tertia quae est nu­
ptialis, pertinens ad virum et uxorem. De qui­
bus tria dicit.
Primo quidem, quod in utraque harum coniugationem est quaedam praelatio, sive qui­
dam principatus. Vir enim principatur mulieri,
et pater filiis, non quidem sicut servis, sed sicut
liberis : in quo differunt hi duo principatus a
principatu despotico.
Secundum est, quod hi duo principatus non
sunt uniusmodi; sed vir principatur mulieri
politico principatu, idest sicut aliquis qui eli­
gitur in rectorem civitati praeest : sed pater
praeest filiis regali principatu; et hoc ideo,

L. 1, 1. x

IN POLITICO RUM

quia pater habet plenariam potestatem super
filios, sicut el rex in regno : sed vir non habet
plenariam potestatem super uxorem quantum
ad omnia, sed secundum quod exigit lex ma­
trimonii: sicut ct rector civitatis habet potesta­
tem super cives secundum statuta.
Tertio autem manifestat hos duos principa­
tus esse secundum naturam; quia semper quod
est principalius in natura, principatur, ut su­
pra habitum est. Sed masculus est naturaliter
principalior femina, nisi aliquid accidat prae­
ter naturam, sicut in hominibus effeminatis: et
similiter pater est naturaliter principalior filio,
sicut antiquius iuniore et perfectum imperfe­
cto; ergo naturaliter masculus principatur fe­
minae et pater filiis.
153. — Deinde cum dicit « in politi­
cis » [102]
Manifestat comparationes praedictas.
Et primo nuptialis principatus ad politi­
cum [102], Secundo paterni ad regalem,
ibi [103], « Puerorum autem principatus etc. ».
Ostendit ergo primo [102] comparationem
quantum ad differentiam : quia in civilibus
principatibus transmutantur personae princi­
pautés et subiectae: qui enim sunt in officio
principatus uno anno, subditi sunt alio; et hoc
ideo quia talem principatum competit esse in­
ter eos qui sunt aequales secundum naturam
et in nullo differunt naturaliter, sed tantum
tempore, quo unus principatur et alii subiiciuntur.
Industria vero humana adinvenit quamdam
differentiam et quantum ad figuram quae con­
sistit in exterioribus insigniis, et quantum ad
sermones, quia aliter nominantur quam prius,
et aliter eos homines alloquuntur; et similiter
quantum ad honores, quia scilicet cives quas­
dam reverentias exhibent ei qui est in princi­
patu, quas ante non exhibebant; sicut Amasis
poëta dixit de lotore pedum: ille enim qui
est lotor pedum, si circumponerentur sibi hu­
iusmodi insignia et alia duo dona sibi exhibe­
rentur, non videretur a principe civitatis dif­
ferre. Sic ergo patet quod politicus principa­
tus permutatur de persona in personam : sed
hoc non contingit in principatu maris ad femi­
nam : non enim qui est mas postea fit femina,
aut e converso; sed semper manet eodem
modo.
154. — Deinde cum dicit « puerorum au­
tem » [103]
Comparat principatum paternum ad regalem
secundum similitudinem; et dicit quod princi­
patus patris respectu filiorum est regalis. In
hoc enim principatu duo attenduntur: scilicet
quod pater qui generat principatur secundum
amorem, naturaliter enim amat filios: et ite­
rum principatur secundum senectutem, quasi
habens quamdam naturalem praerogativam ae­
tatis supra filios: et quantum ad hoc est spe­
cies, idest similitudo principatus regalis.
Et inde est quod Homerus appellavit lovem.
idest summum Deum, patrem virorum et deo­

152-156

rum, idest regem omnium, et hominum, et
superiorum substantiarum quas Deos vocabat.
Oportet enim quod rex qui perpetuo principa­
tur et plenariam habet in omnibus potesta­
tem, differat a subditis secundum naturam in
quadam magnitudine bonitatis; et tamen
quod sit genere idem eis, ad minus secundum
speciem humanam: melius autem erit et si
etiam unitate gentis.
Et haec etiam est comparatio senioris ad
iuniorem et generantis ad genitum, quod sci­
licet habet naturalem praerogativam perfectio­
nis. Ideo autem oportet regem naturaliter dif­
ferre ab aliis: nisi enim esset naturali qua­
dam bonitate melior, non esset iustum quod
semper dominaretur plenaria potestate sibi ae­
qualibus, ut infra in tertio dicetur.
Sic igitur naturalis differentia separat prin­
cipatum regalem a politico, qui est ad aequale
secundum naturam: amor autem separat prin­
cipatum regalem a tyrannico, qui non princi­
patur propter amorem, quem habet ad sub­
ditos, sed propter commodum proprium.
155. — Deinde cum dicit « manifestum igi­
tur » [104]
Concludit quod principalis intentio oecono­
mici est circa istas duas coniugationes princi­
palior, quam circa alia. Magis enim intendit
circa homines quam circa possessionem inani­
matorum, sicut tritici, et vini et aliorum huius­
modi : et magis debet intendere ad virtutem
per quam homines bene vivunt, quam ad vir­
tutem possessionis per quam possessio bene
procuratur et multiplicatur, quod signatur no­
mine divitiarum : et similiter etiam magis stu­
det ad virtutem liberorum quam servorum. Et
huiusmodi ratio potest assignari, quia princi­
palis intentio cuiuslibet est de fine. Res autem
inanimatae quaeruntur propter homines, sicut
propter finem, et servi propter liberos ut eis
ministrent.
156. — Deinde cum dicit « primo igi­
tur » [105]
Quia fecerat mentionem de virtute liberorum
et servorum, movet de hoc questionem; et cir­
ca hoc tria facit.
Primo movet quaestionem [105]. Secundo
solvit eam, ibi [107], « Manifestum igitur etc. ».
Tertio ex solutione movet iterum aliam quae­
stionem, ibi [109] « Dubitabit autem utique
aliquis etc. ».
Circa primum duo facit.
Primo movet quaestionem circa dominum et
servum [105], Secundo circa alios principatus,
ibi [106], « Fere autem idem etc. ».
Dicit ergo primo [105], quod de servis po
test esse quaedam dubitatio. Manifestum est
enim quod servus debet habere quamdam vir­
tutem organicam et ministrativam, per quam
scilicet sciat et possit exequi mandatum do­
mini et ei servire, sicut supra dictum est, quod
sunt quaedam serviles scientiae.
Sed dubitatio est utrum praeter huiusmodi
virtutes sit aliqua alia dignior virtus conve-

156-160

IN POLITICORUM

niens servo, sicut sunt virtutes morales, ut
temperantia, fortitudo, iustitia et alia hujus­
modi; vel nulla virtus competat servo, nisi
quae pertinet ad corporalia servitia.
Et dicit quod ex utraque parte videtur esse
dubitatio: quia si competit servis habere huiusmodi virtutes, sicut et liberis, in nullo vide­
buntur differre a liberis; imo excellentiores vi­
debuntur qui et servorum et liberorum virtuti­
bus polleant. Ex alia parte inconveniens vide­
tur, si, cum sint homines ratione communi­
cantes, non habeant virtutes quibus homines
vivunt secundum rationem.
157. — Deinde cum dicit « fere au­
tem » [106]
Movet eamdem quaestionem in aliis princi­
patibus', et dicit quod idem quod quaeritur de
servo, potest etiam quaeri de muliere et pue­
ro, utrum scilicet oportet esse mulierem tem­
peratam, et fortem et iustam, et similiter pue­
rum, vel non. Et haec etiam quaestio potest
moveri universaliter in omni principatu : utrum
scilicet sit eadem virtus principantis et subiecti,
vel non. Et obiicil ad utramque partem.
Quia si oportet et principantem et subiectum
participare bonitate virtutis, nulla ratio erit
quod unus debeat subiici, et alius principari
semper, idest per totam vitam suam: secus
autem esset si successive subiicerentur et prin­
ciparentur, sicut accidit in politico principatu.
Nec potest dici quod virtus principantis et su­
biecti differant secundum magis et minus : ma­
gis enim et minus non variant speciem: sed
principari et subiici differunt specie. Unde non
videtur sufficere ad differentiam principantis
et subiecti, quod unus habeat plus de virtute
quam alius.
Ex alia parte si dicatur quod oportet unum
habere virtutem, non autem alium, sequitur
etiam inconveniens. Quia si ille qui principa­
tur, non erit sobrius et iustus, non poterit be­
ne principari. Si vero subiectus non habeat
has virtutes, non poterit bene subiici; quia
propter intemperantiam vel timorem frequen­
ter omittet facere ea quae oportet, et tunc
non bene subiiceretur.
158. — Deinde cum dicit « manifestum igi­
tur » [107]
Solvit propositam dubitationem. Et primo
proponit solutionem in generali [107], Secundo
in speciali, ibi [108], « Palam autem hoc etc. ».
Concludit autem primo [107] ex rationibus
inductis ad unam partem, quod necesse est
quod tam principans quam subiectus partici­
pent virtute; aliter enim neque unus bene prin­
ciparetur, neque alius bene subiiceretur: sed
est quaedam differentia virtutis utriusque.
Et hoc manifestat per ea quae subiiciuntur
aliis naturaliter: et ponit exemplum in parti­
bus animae, cuius una pars naturaliter princi­
patur, scilicet pars rationalis, et alia naturali­
ter subjicitur, scilicet pars irrationalis, ut irascibilis et concupiscibilis. Ponimus autem
utriusque partis esse aliquam virtutem, sed

— 49

L. 1, 1. X

differentem : nam virtus rationalis partis est
prudentia, sed virtus irrationalis partis est tem­
perantia et fortitudo et aliae huiusmodi vir­
tutes. Unde manifestum est quod eodem modo
se habet etiam in aliis quae principantur et
subiiciuntur secundum naturam. Et quia na­
tura diversificatur in diversis; ideo secundum
naturam sunt diversa quae principantur et
subiiciuntur. Alio enim modo homo liber prin­
cipatur suo servo, et masculus feminae et vir
puero, ut etiam supra habitum est. Omnibus
autem his insunt partes animae quae dictae
sunt. Unde et virtutes earum omnibus prae­
missis insunt, sed differenter.
159. — Et hoc primo manifestat quantum
ad partem rationalem, ad quam pertinet consi­
liari. Servus enim inquantum est servus, non
habet consilium de suis actibus. Cuius ratio
est, quia consiliamur de his quae sunt in po­
testate nostra; servus autem non habet actus
suos in potestate sua, sed sunt actus eius in
potestate domini. Unde servus non habet li­
beram potestatem consiliandi.
Sed femina cum sit libera, habet potesta­
tem consiliandi, sed consilium eius est invali­
dum. Cuius ratio est, quia propter mollitiem
naturae ratio eius infirmiter inhaeret consi­
liatis, sed cito ab eis removetur propter pas­
siones aliquas, puta concupiscentiae, vel irae,
vel timoris vel alicuius huiusmodi.
Pueri autem habent consilium, sed imperfe­
ctum: cuius ratio est, quia non habent perfe­
ctum usum rationis, ut possint singula discu­
tere quae sunt in consiliis attendenda: et sic
diversimode se habet ad id quod est rationis.
160. — Similiter etiam considerandum est
et circa morales virtutes: omnes enim partici­
pant ipsas, sed non eodem modo; sed unus­
quisque eas participat quantum est necessa­
rium ad proprium opus. Unde ille qui princi­
patur sive civitati, sive servis, sive mulieri,
sive filiis, oportet quod habeat perfectam vir­
tutem moralem, quia opus eius est simpliciter
opus architectoris, idest principalis artificis.
Sicut enim principalis artifex dirigit et im­
perat ministris artis qui manu operantur, ita
princeps dirigit suos subiectos; et ideo habet
officium rationis, quae se habet similiter ut
principalis artifex ad inferiores partes animae.
Et ita oportet quod ille qui principatur habeat
rationem perfectam: sed unusquisque aliorum
qui subiiciuntur, tantum habet de ratione et
de virtute quantum ille qui principatur immittit
ipsis, idest tantum oportet quod habeant,
quod sufficiant sequi directionem principantis
implendo mandata ipsius.
Et sic patet quod omnium praedictorum est
aliqua moralis virtus, scilicet temperantia, for­
titudo, et iustitia; non tamen eadem est viri
et mulieris et aliorum subiectorum, sicut pu­
tavit Socrates: sed fortitudo viri est ad prin­
cipandum, ut scilicet propter nullum timorem
praetermittat ordinare quid faciendum sit: sed
in muliere et in quolibet subdito oportet quod

L. T, 1. x

IN POLITICORUM

sit fortitudo subministrativa, ut scilicet propter
timorem non praetermittat facere proprium
ministerium. Sic etiam differt fortitudo in duce
exercitus et in milite. Et sicut dictum est de
fortitudine, ita dicendum est de omnibus
aliis virtutibus; quae in principante quidem
sunt principativae, in subiectis autem ministrativae: et per hoc patet quod non diffe­
runt solum secundum magis et minus horum
virtutes, sed aliqualiter secundum rationem.
161. — Deinde cum dicit « palam au­
tem » [108]
Manifestat quod dixerat magis in particu­
lari: et dicit quod hoc quod dictum est, ma­
gis erit manifestum his qui volunt considerare
magis in particulari: quia illi qui de actibus
humanis volunt dicere in universali tantum,
decipiunt seipsos, quia non possunt plene per­
venire ad veritatem: sicut si aliquis esset
contentus ut sciret quod virtus est per quam
anima bene se habet, aut per quam homo
iuste operatur, vel aliquid aliud talium, et
nihil plus vellet scire de virtute, deciperet seipsum, imperfectam et inutilem habens scien­
tiam de virtute. Multo enim melius dicunt
illi qui enumerant virtutes in speciali, sicut
Gorgias fecit, quam illi qui dicunt solum in
generali cuius ratio est: quia actus sunt circa

160-161

| singularia: unde ea quae ad actus pertinent,
in particulari sunt consideranda.
Et ideo sicut quidam poëta dixit de mulie­
re quiddam particulariter ad eius virtutem per­
tinens, ita etiam est existimandum in omni­
bus. Ad mulieris enim ornatum vel honesta­
tem pertinet quod sit taciturna, hoc enim ex
verecundia provenit quae mulieribus debe­
tur: sed hoc ad ornatum viri non pertinet,
sed magis quod sicut decet loquatur. Unde et
Apostolus monet quod mulieres in ecclesiis
taceant, et si quid dicere volunt, domi viros
suos interrogent (I Cor., XIV, 34). Sed quia
puer est imperfectus, virtus eius non est ad
seipsum, idest ut secundum suum sensum re­
' gatur, sed ut disponatur secundum quod est
I conveniens ad finem debitum, et ad obediendum ductori, scilicet paedagogo. Unde in Ec­
clesiastico XXX, 11, sapiens dicit: « Non des
(filio tuo) potestatem in mventute, et ne despicias cogitatus illius ». Similiter etiam virtus
' servi est in ordine ad dominum. Dictum est
! enim supra, quod servus est utilis ad neces­
saria vitae: unde indiget quidem virtute, sed
, parva; et tanta, ut non deficiat ab his, quae
I debet operari, propter intemperantiam concu­
I piscentiae, vel propter timiditatem.
|

— 50 —

162-163

IN POLITICORUM

L. I, 1. xi

LECTIO XL
inn. 162-168; [109-114]).

Artifices cum secundum naturam servi sint, determinatamque servitutem habeant,
certis virtutibus ipsos esse praeditos conveniet; sic et mulieres et pueros.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1260a36 - 1260b24)
109. Dubitabit autem utique aliquis de
nunc dicto, sj verum, ergo et artifices opor­
tebit habere virtutem; multotiens enim pro­
pter intemperantiam deficiunt ab operibus.
110. Aut differt ab his plurimum. Servus
quidem enim particeps vitae, hic tamen re­
motius: et tantum immittit virtutis, quantum
et servitutis Banausus enim artifex determi­
natam quamdam habet servitutem : et servus
quidem eorum, quae natura; coriarius autem
nullus, neque aliorum artificum.
111. Manifestum igitur, quod talis virtutis
causam esse oportet servo dominum, sed non
doctrinativam habentem, operum dcspoticam.
Propter quod dicunt non bene, ratione ser­
vos privantes, et dicentes praecepto utendum
solum: monendum enim magis servos, quam
pueros: sed de iis quidem determinatum sit
isto modo.
112. De mulieris autem, et viri, et natorum
et patris, ea quae circa unumquemque ipso­

rum virtute, et ea quae ad seipsos homelia,
quid quod bene et non bene, et quomodo
oportet, quod quidem bene, persequi, quod
autem male, fugere, in iis, quae circa poli­
tias necessarium pervenire.
113. Quoniam enim domus quidem omnis
pars civitatis, haec autem domus, ea quae
partis ad eam quae totius, oportet videre vir­
tutem; necessarium ad politicam respicientes
erudire, et pueros et mulieres. Sed quidem
aliquid refert ad civitatem esse studiosam,
pueros esse studiosos, et mulieres studiosas:
necessarium autem refert. Mulieres quidem
enim dimidia pars liberorum, ex pueris au­
tem dispensatores fiunt politicae.
114. Quare, quoniam de iis quidem deter­
minatum est, de reliquis autem in aliis dicen­
dum; dimittentes tamquam finem habentes,
eos, qui nunc, sermones, aliud principium fa­
cientes dicamus. Et primo consideremus de
praenunciatis de optima politica.

COMMENTARIUM S. THOMAE
162. — Soluta praecedenti dubitatione,
hic movet quandam aliam dubitationem, quae
ex praemissa solutione oritur. Et circa hoc
tria facit. Primo movet dubitationem [109].
Secundo solvit eam, ibi [110], « Aut differt
ab his plurimum, etc. ». Tertio inducit quod­
dam corollarium ex solutione posita, ibi [111],
«Manifestum igitur, etc.».
Est ergo dubitatio [109] de hoc, quod supra
dictum est. Si enim verum est, quod oportet
servum habere quamdam virtutem, ne pro­
pter intemperantiam aut timorem deficiat ab
operibus; pari ratione videbitur, quod artifi­
ces, ad hoc quod sint boni artifices, oporteat
habere aliquam virtutem; cum multoties con­
tingat, quod propter intemperantiam, vel alia
vitia, defectum faciant in suis operibus, ut­
puta negligenter agentes dum aliis intendunt.
163. — Deinde cum dicit « aut dif­
fert » [110]
Solvit propositam dubitationem: et dicit,
6 — In Politicorum,

~ 5l

quod magna differentia est inter servum et
artificem: et hoc probat per duas rationes.
Quarum prima est, quia servus in aliquo
est particeps vitae, idest conversationis huma­
nae inquantum est servus. Dictum est enim
supra, quod servus est instrumentum in his,
quae pertinent ad actionem, idest ad conver­
sationem hominum. Et ideo cum virtutes mo­
rales perficiant hominem in conversatione hu­
mana, oportet quod servus, ad hoc quod sit
bonus, participet aliquid de virtute morali.
Sed artifex remotius se habet a conversatione
humana: non enim operatio artificis, inquantum huiusmodi, est circa agibilia conversatio­
nis humanae, sed circa aliqua artificiata, quae
dicuntur factibilia: unde aliquis dicitur bonus
artifex, utputa bonus faber, ex hoc, quod sciat,
et potest facere bonos cultellos, etiam si male
utatur, vel negligenter sua arte: sed tamen
intantum immittit de virtute in sua opera­
tione inquantum exhibet de servitute ad con­

L. 1, 1. xi

IN POLITICORUM

versationem humanam. Sicut videmus, quod
aliqui artifices, idest mercenarii, utputa coqui,
habent quandam determinatam servitutem,
dum deputantur ad quaedam specialia mini­
steria, et serviunt: et secundum hoc indigent
virtute morali, ad hoc quod sint boni in mi­
nisterio.
164. — Secundam rationem ponit ibi [ib.],
«Et servus est secundum naturam, etc.».
Quia servus est de his quae sunt a natura:
probatum est enim supra, quod aliqui sunt
naturaliter servi : sed nullus est coriarius vel
ullius artis artifex a natura; sed omnes artes
sunt adinventae per rationem. Virtus autem
ad ea se habet, quae sunt nobis a natura. Ha­
bemus enim naturalem quamdam inclinationem
ad virtutem, ut dictum est in secundo Ethi­
corum·, unde patet, quod ad hoc quod ali­
quis sit bonus servus, indiget virtute morali;
non autem ad hoc, quod sit bonus artife'x.
165. — Deinde cum dicit « manifestum
igitur» [111]
Infert quoddam corollarium ex dictis. Di­
ctum est enim, quod servus indiget virtute:
oportet autem, quod homo, qui habet inclina­
tionem ad virtutem, consequatur virtutem stu­
dio alicuius gubernantis; sicut cives debent
fieri virtuosi per legislatorem, ut dicitur in se­
cundo Ethicorum. Unde manifestum est, quod
huiusmodi virtutis, quam servus debet habere
ad hoc quod sit bonus, dominus eius debet ei
esse causa, instruendo eum qualiter agere de­
beat, et puniendo si male facit, et remune­
rando si bene: sed non est dicendum quod ad
dominum pertineat quod habeat dominalcm
quamdam scientiam quae doceat opera servi­
lia ipsum servum, puta quod doceat ipsum co­
quinare, vel aliqua huiusmodi facere; sed de­
bet eum docere, quomodo sit temperatus, et
humilis, et patiens, et alia huiusmodi.
Unde non bene dicunt, quod non est ra­
tione utendum ad servos, sed solo praecepto.
Magis enim debemus servos monere ad virtu­
tem, quam filios pueros; quia nondum sunt
ita capaces monitionis. Et de his quidem sic
determinatum sit.
166. — Deinde cum dicit « de mulie­
ris » [112]
Excusat se a diligentiori determinatione de
duabus aliis coniugationibus.

— 52

163-168

Et circa hoc tria facit. Primo exponit excu­
sationem [112], Secundo assignat rationem
dictorum, ibi [113], «Quoniam enim domus,
etc. ». Tertio continuat praedicta dicendis,
ibi [114], «Quare, quoniam de his etc.».
Dicit ergo primo [112], quod in his quae
dicenda sunt de civitatibus, necessarium est
tractare de virtute mulieris et viri, et patris et
filiorum, et collocutione vel conversatione eo­
rum adinvicem, quid in hoc sit bene, et quo­
modo illud quod est bonum, sit procurandum,
et illud quod sit malum, sit vitandum: et ita
ad praesens antequam de politicis dicamus,
determinari hic non possunt.
167. — Deinde cum dicit « quoniam
enim» [113]
Assignat duas rationes, quare praedicta opor­
teat determinari circa politias: quarum prima
est, quia dispositionem partis oportet consi­
derare in comparatione ad totum, sicut dispo­
sitionem fundamenti in comparatione ad do­
mum; sed domus est pars civitatis, ad quam
primo pertinent istae duae conjugationes, sci­
licet patris et filii, viri et uxoris: unde secun­
dum comparationem ad politiam oportet con­
siderare qualiter sint erudiendi pueri et uxores.
Secundam rationem ponit ibi [ib.], « Sed
quidem aliquid refert etc. ». Ea enim quo­
rum dispositio facit differentiam circa boni­
tatem civitatis, sunt consideranda in politiis.
Sed huiusmodi sunt instructiones puerorum et
mulierum, quomodo utrique sint boni, quia
mulieres sunt media pars hominum liberorum
qui sunt in civitate; ex pueris autem crescunt
viri, quos oportet esse dispensatores civitatis:
ergo in politiis determinandum est de instru­
ctione filiorum et uxorum.
168. — Deinde cum dicit « quare, quo­
niam » [114]
Continuat dicta dicendis: et dicit quod quia
determinatum est de praemissis, de reliquis
autem dicendum est in aliis, idest sequentibus,
quae ad politias pertinent, debemus ad prae­
sens dimittere istos sermones pertinentes ad
dispensationem domus, tamquam iam consum­
mationem habentes; et faciemus aliud princi­
pium, considerando ea quae dicta sunt ab
aliis de optima politia.
Et sic terminatur primus liber.

sium 332 [207].
Ostendit qui fuerint, et quales, qui de huiusmodi ’ se intromiserunt
341 [216].
\
297 [178];
f de politia Carthaginen-

LIBER SECUNDUS
VARIAE optimarum civitatum
administration
, tam
j quae observantur
in &
rumes297
[178];verbis
/quibusdam civitatibus)
de politiaET
Cretensi
321
DESCRIPTAE, QUAM USU COMPROBATAE PROPONUNTUR.
COMPARANTUR.
IN QUIBUS
I ordinate viventibus 1
[196];
DEFICIUNT ARGUUNTUR.

SUMMA LIBRI. —

civitatis 173 [117]

de politia Lacedaemonio-

,,

SYNOPSIS

(Leet. I-XVII; nn. 169-347; textus nn. 115-222).

L IB E R S E C U N D U S

Determinat de civitate,
Ponens ea quae ab aliis dicta sunt de politica communicatione 169 [115].

!

Dicit de quo est intentio 169 [115].

!(

Z a Platone, vel Socrate 172
quae sunt traditae a 7
[117];
sapientibus 173 [117];) a Phalea 256 [155];
' ab Hippodamo 276 [162];

— 53 —

L. il, I. i

IN POLITICORUM

LECTIO L
(nn. 169-184; [115-1222]).

Quod non oporteat in civitatibus omnia esse communia, ut filios, et mulieres,
et facultates, sicut Socrates opinabatur.

SYNOPSIS
(Leet. I-III; nn. 169-195; [115-1241-*]):

Lectio III
Lectio II
nn. 189-195 [1241- 6]. nn. 185-188 [123*·3].

Lectio I
nn. 169-184 [115-122 2],

Determinans de civitate,
et ponens ea quae ab aliis dicta sunt de politica communicatione,
I) Dicit de quo est intentio 169 [115].
Proponit suam intentionem 169 [115].
Excusat eam 171 [116].
II) Prosequitur suam intentionem, ponens diversas ordinationes civitatis traditas a sapientibus, et
in primis a Platone, vel Socrate 172 [117].
A) De quadam quaestione, scii, utrum et in quibus cives communicare debeant 173 [117].
A’) Excludit cives in nullo communicare 174 [118].
B’) Dubitat et inquirit de iis in quibus communicant 175 [119].
1) Ostendit inconvenientiam positionis Platonis de communitate uxorum et
possessionum 176 [120].
a) Quantum ad communitatem uxorum et filiorum 176 [120].
a’) Proponit inconvenientiam 171 [120].
b’) Eam prosequitur 178 [121].
aa) Est inconveniens quia assignata propter irrationalem
causam 178 [121].
а) Proponit causam 178 [121].
б) Improbat eam 3 rationibus 179 [122].

bb) Per hanc legem civitas non potest consequi unitatem,
4 rationibus 185 [123].
a) Quia haec communitas causât litigia 185 [123].
ά) Quia de communibus cives minus curantur
186 [1231].
c) Quia male est quod destruatur amicitia inter
propinquos 187 [1232].
d) Quia propter similitudinem saepe suspicaretur
de proprietate filiorum, vel fratrum 188 [1233].
cc) Multae difficultates ex ea consequuntur 189 [124].
а) Ex ira vel odio inter parentes 189 [124].
б) Ex concupiscentia libidinum 190 [1241].
c) Quia impedit amicitiam inter principes et subiectos
192 [1242].
d) Et amicitiam inter cives 193 [1243].
e) Quia induceret magnam turbationem in trans­
latione filiorum 194 [1244].
f) Et per hoc vulnerationes, libidinosos amores,
homicidia inter propinquos 195 [1245].
b) Quantum ad communitatem possessionum (vide Leet. II; nn. 196 [125]).
c) Quantum ad utramque (vide Leet. IV; nn. 196 [1251]).
2) Ostendit eius insufficientiam (vide Leet. V; nn. 207 [129]).
B) De ordinatione quantum ad alia (.vide Lcct. VI; nn. 223 [136]).

— 54 —

169

IN POLITICORUM

L. 11, 1. i

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1260b27 - 1261bl5)
115. Quia considerare voluimus de com­
munione politica quae sit optima omnium, iis
qui possunt vivere quam maxime ad votum,
oportet et alias considerare politias, quibus
utuntur quidam civitatum earum, quae bene
regi legibus dicuntur, et si quae aliae existunt
a quibusdam dictae et visae bene se habere,
et ut recte habens appareat et utile.
116. Adhuc autem quaerere praeter ipsas
alterum non videatur esse omnino sophizare
volentium, sed propter non bene se habere
has nunc existentes; propter hoc, hanc vi­
deamur inserere methodum.
117. Principium autem primo faciendum,
quod quidem natum est esse principium spe­
culationis. Necesse enim aut omnes omnibus
communicare cives; aut nullo; aut quibusdam
quidem, quibusdam autem non.
118. Nullo quidem igitur communicare, ma­
nifestum quod impossibile. Civitas enim com­
municatio quaedam est: et primum necesse
loco communicare. Locus quidem enim unus,
quod unius civitatis.
119. Sed utrum quibuscumque contingat
communicare, et melius est communicare fu­
turam habitari civitatem, bene, aut quibus­
dam quidem, quibusdam autem non, melius.
Contingit enim, et pueris et mulieribus, et pos­
sessionibus communicare cives adinvicem, quem­
admodum in politica Platonis. Ibi enim So­
crates ait oportere communes pueros, et mu­
lieres esse, et possessiones. Hoc itaque utrum,
ut nunc, sit melius habere, aut secundum in
politia scriptam legem.
120. Habet itaque difficultates alias multas
omnium esse mulieres communes: et causa
propter quam inquit oportere lege statui hoc
modo, Socrates non videtur accipiens ex ra­
tionibus. Adhuc autem ad finem, quem ait
oportere existera civitati, ut quidem dictum
est nunc impossibile, quomodo autem divi­
dere, nihil determinatum est.
121. Dico autem unam esse civitatem tam­
quam optimum ens, quam maxime omnem.
Accipit enim hanc suppositionem Socrates.
122. Quamvis manifestum sit, quod proce­
dens, et facta una magis, neque civitas erit.
Multitudo enim quaedam secundum naturam
est civitas; factaque una magis, domus qui­
dem ex civitate, homo autem ex domo erit:
magis enim unam domum civitate dicemus

utique, et unum domo. Quare, si potens quis
esset hoc operari, non faciendum: interimit
etenim civitatem. Non solum autem plurium
hominum civitas, sed et ex specie differen­
tibus: non enim fit civitas ex similibus. Al­
terum enim compugnatio, et civitas, hoc qui­
dem enim quantitate utile, quamvis sit idem
specie: auxilii enim gratia compugnatio apta
nata est, quemadmodum utique si pondus
amplius trahet. Differet autem tali, et civitas
a gente, cum non per vicos fuerint segregati
multitudine, sed velut Arcades. Ex quibus
autem ' oportet unum fieri, specie differunt,
propter quod aequale contrapassum, salvat
civitates, quemadmodum in Ethicis dictum
est prius, quoniam et in liberis et aequalibus
necesse hoc esse.
1221. Similiter autem non possibile est om­
nes principari, sed aut secundum annum, aut
secundum aliqualem alium ordinem aut tem­
pus. Et accidit utique secundum hunc mo­
dum, ut omnes principentur; quemadmodum
utique si transmutarentur coriarii, et fabri, et
non semper idem coriarii essent. Quoniam
autem melius sic habere, quae circa com­
munitatem politicam, palam, quod eosdem
semper melius principari, si possibile. In qui­
bus autem non possibile propter secundum
naturam aequales esse omnes, simul autem
et iustum, sive bonum sive pravum, princi­
pari omnes ipso participare, hoc autem imi­
tatur, scilicet in parte aequales cedere hoc,
tamquam similes sint a principio: ii quidem
enim principantur, ii autem subiiciuntur tam­
quam utique alii facti. Et eodem utique mo­
do principantium, alii alios principantur prin­
cipatus. Manifestum igitur ex his, quia non
aptum natum est unam sic esse civitatem,
ut dicunt quidam, et dictum ut maximum bo­
num in civitatibus, quod civitates interimit,
quamvis uniuscuiusque bonum salvet unum­
quodque.
1222. Est autem et per alium modum ma­
nifestum, quoniam valde quaerere unire ci­
vitatem non est melius. Domus quidem enim
magis per se sufficiens uno, civitas autem do­
mo, et vult iam tunc esse civitas cum per
se sufficientem accidit esse communitatem
multitudinis. Siquidem igitur magis eligibile,
quod magis per se sufficiens, et minus unum,
eo, quod magis, eligibilius.

COMMENTARIUM S. THOMAE

169. — Postquam Philosophus determinavit
in primo libio de his quae pertinent ad do­
mum, quae sunt elementa quaedam civitatis,
hic incipit determinare de ipsa civitate secun­
dum modum quem in fine primi tetigit, et etiam
in fine decimi Ethicorum.
Primo enim ponit ea quae ab aliis dicta
sunt de politica communicatione [115], Se­

cundo incipit determinare de ea secundum
propriam sententiam in tertio libro, ibi [223],
« Et qui de politica considerat etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [115], Secundo prosequitur suam
intentionem, ibi [117], « Principium autem
etc. ».
Circa primum duo facit.

— 55 —

L. If, 1. t

JN POLITICORUM

Primo proponit suam intentionem [115], Se­
cundo excusat eam, ibi [116], « Adhuc autem
etc. ».
Dicit ergo primo [115], quod intentio nostra
principalis est considerare de communicatione
politica, ut sciamus quis modus politicae con­
versationis sit optimus, quemadmodum omnia
ea secundum quae possunt homines vivere ma­
xime ad votum. Ad hoc consequendum opor­
tet considerare politias, idest ordinationes ci­
vitatis quas alii tradiderunt, sive sint illae qui­
bus quaedam civitatum utuntur quae laudan­
tur de hoc quod bene reguntur legibus: sive
etiam sint ab aliquibus philosophis et sapien­
tibus traditae quae videntur bene se habere.
Et hoc ideo oportet considerare, ut appareat
quid sit rectum et utile in conversatione et re­
gimine civitatis. Ex collatione enim nwltorum
magis potest apparere quid sit melius et uti­
lius.
170. — Notandum est autem quod ad opti­
mam politiam pertinere dicit, ut homines vi
vant quam maxime ad votum, scilicet secun­
dum hominum voluntatem; quia voluntas ho­
minis principaliter est de fine humanae vitae,
ad quem ordinatur tota politica conversatio.
Unde secundum quod homines diversimode
existimant de fine vitae humanae, secundum
hoc diversimode homines existimant de con­
versatione civitatis. Qui enim finem humanae
vitae ponunt delectationes vel potentiam aut
honores, existimant illam civitatem esse optime
dispositam, in qua homines possunt vivere delitiose vel acquirere multas pecunias, aut con­
sequi magnos honores vel multis dominari.
Qui vero finem praesentis vitae ponunt in
bono quod est praemium virtutis, existimant
illam civitatem esse optime dispositam in qua
homines maxime pacifice et secundum virtu­
tem vivunt.
Unde simpliciter verum est quod optima
dispositio civitatis est secundum quorumlibet
opinionem, prout in civitate potest vivere ho­
mo ad votum. Ita notandum est quod dicit
se consideraturum de politiis communitatum,
quae bene dicuntur regi, et de ordinationibus
civitatum a sapientibus traditis, qui videntur
bene se habere; quia ad inveniendum verita­
tem, non multum prodest consideratio eorum
quae sunt manifeste falsa, sed eorum quae
probabiliter dicuntur.
171. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [116]
Excusat propriam intentionem: et dicit quod
non oportet alicui videri quod hoc ipsum quod
est quaerere aliquid aliud in ordinationibus
civitatum, praeter ea quae ab aliis dicta sunt,
procedat ex hoc quod ipse intendat suam sa­
pientiam ostentare : sed ideo interserit hanc
artem, quia ea quae ab aliis dicta sunt, in
multis videntur non bene se habere.
172. — Deinde cum dicit « principium au­
tem » [1171
Prosequitur suam intentionem, prosequendo

— 56

169-175

ea quae ab aliis dicta sunt de ordinatione
civitatis.
Et primo ponit diversas ordinationes civi­
tatum traditas a diversis [117]. Secundo osten­
dit qui fuerunt et quales, qui de huiusmodi se
intromiserunt, ibi [216], « Eorum autem qui
de republica aliquid etc. ».
Prima autem pars dividitur in duas, secun­
dum diversitatem quam in praemissis tetigit.
In prima enim ponit ordinationes civitatis quae
sunt ab aliquibus sapientibus traditae [117].
In secunda ponit eas quae in quibusdam
civitatibus ordinate viventibus observantur,
ibi [178], « De ea autem quae Lacedaemonio­
rum republica etc. ».
Prima dividitur in tres. Primo ponit ordina­
tionem civitatis, quam tradidit Socrates vel
Plato discipulis eius, qui in suis libris Socra­
tem loquentem introducit [117]. In secunda
ponit ordinationem civitatis traditam a quo­
dam qui Phaleas dicebatur, ibi [155], «Pro­
pter quod Phaleas etc.». In tertia ponit ordi­
nationem Hyppodami, ibi [162], « Hyppodamus autem etc. ».
Circa primum duo facit [162]. Primo per­
tractat quamdam quaestionem de quadam
ordinatione, quam Plato dixit esse utilissimam
civitati [117], Secundo prosequitur de ordina­
tione ipsius quantum ad alia, ibi [136], « Fe­
re autem etc. ».
Circa primum duo facit. Primo movet quae­
stionem [117], Secundo prosequitur eam,
ibi [120], « Continet porro etc. ».
Circa primum tria facit. Primo movet quam­
dam quaestionem trimembrem [117], Secundo
excludit unum membrum ipsius, ibi [118],
« Nullo quidem igitur etc. ». Tertio quaerit de
aliis duobus, ibi [119], « Sed utrum quibus­
cumque etc. ».
173. — Dicit ergo primo [117], quod prin­
cipium huius considerationis faciendum est ab
eo quod primo considerandum occurrit secun­
dum naturam civitatis. Cum enim civitas sit
communitas, quaedam necesse est primo con­
siderare: utrum omnes cives debeant communi­
care in omnibus, aut in nullo; aut in quibus­
dam, et in quibusdam non.
174. — Deinde cum dicit « nullo qui­
dem » [118]
Excludit unum trium membrorum. Impossi­
bile est enim dicere quod cives in nullo com­
municent : quod probat dupliciter.
Primo quidem, quia civitas est quaedam
communicatio. Unde contra rationem civitatis
esset quod cives in nullo communicarent. Se­
cundo, quia manifestum est quod omnes ci­
ves necesse est communicare, saltem in loco,
quia unus est locus unius civitatis. Concives
autem dicuntur qui sunt socii in una civitate:
unde oportet quod communicent in loco.
175. — Deinde cum dicit «sed utrum» [119]
Relinquit duo alia membra sub dubitatione:
scilicet utrum melius sit quod civitas quae de­
bet bene conversari communicet in quibus­

175-180

IN POLITICORUM

cumque contingit aliquos communicare; vel
in quibusdam eorum communicet et in qui­
busdam non. Quaedam enim sunt in quibus
nullo modo contingit communicare; sicut in
omnibus personalibus, puta in membris cor­
poris.
Sed in filiis et uxoribus et possessionibus
contingit cives communicare adinvicem, sicut
traditur in politica Platonis: ibi enim dixit
Socrates quod oportet ad optimam civitatem,
quod sint communes possessiones omnium ci­
vium et communes uxores, ita scilicet quod
indifferenter omnes accedant ad omnes; et per
consequens sequitur quod filii sint communes
propter incertitudinem filiorum: et hoc tangit
in principio Timaei. Quaerendum est ergo,
utrum melius sic habere conversationem, aut
secundum legem quam Socrates in sua politica
scripsit.
176. — Deinde cum dicit « habet ita­
que» [129]
Inquirit de praedicta quaestione.
Et primo ostendit inconvenientiam praedi­
ctae positionis de communitate uxorum et pos­
sessionum [120], Secundo ostendit eius insuf­
ficientiam, ibi [129], « Causa autem deviatio­
nis Socratis etc. ».
Circa primum tria facit. Primo improbat le­
gem Socratis quantum ad communitatem uxorom et filiorum [120], Secundo quantum ad
communitatem possessionum, ibi [123], « Ha­
bitum autem iis etc. ». Tertio communiter
quantum ad utramque, ibi [124], « Adhuc au­
tem et tales difficultates etc. ».
Circa primum duo facit. Primo proponit ea
secundum quae potest apparere positio So­
cratis de communitate uxorum inconve­
niens [120]. Secundo prosequitur illa, ibi [121],
«Dico autem unam esse etc.».
177. —Circa primum [120] ponit quatuor:
quorum primum est quod ista ordinatio de
communitate mulierum habet multas alias dif­
ficultates, praeter ea inconvenientia quae statim tangentur. Secundum est quod causa pro­
pter quam Socrates dixit, hoc oportere lege
ordinari, non videtur esse rationabilis. Tertium
est quod per istam legem non posset perve­
niri ad finem et utilitatem civitatis, quam
Socrates existimabat. Quartum est quod insufficienter tradidit: cum enim communia non
possint singulis applicari nisi secundum cer­
tum modum distribuendi, ipse tamen faciens
mulieres communes non docebat modum quo­
modo essent singulis dividendae ad usum.
178. — Deinde cum dicit « dico au­
tem » [121]
Prosequitur tria eorum quae dixerat: nam
quartum de insufficientia est per se manife­
stum.
Primo enim ostendit causam huius ordina­
tionis a Socrate assignatam esse irrationabi­
lem [121], Secundo ostendit quod per hanc le­
gem civitas non posset consequi finem, quem
Socrates intendebat, ibi [123], « At vero neque

— 57

L. II, 1. ί

si etc. ». Tertio ostendit quod haec lex habet
multas difficultates, ibt [124], « Adhuc autem
et tales etc.».
Circa primum duo facit. Primo proponit
causam legis quam Socrates assignabat [121 [.
Secundo improbat eam, ibi [122], « Quamvis
manifestum sit etc. ».
Dicit ergo primo [121], quod Socrates sup­
ponebat hoc quasi principium, quod optimum
esset civitati quod esset una quantumcumque
posset: propter hoc enim volebat omnia esse
communia, etiam filios et uxores, ut cives es­
sent maxime ad invicem uniti.
179. — Deinde cum dicit « quamvis mani­
festum » [122]
Improbat praedictam causam tribus rationi­
bus: circa quarum primam dicit, manifestum
esse quod tantum posset procedere unitas ci­
vitatis magis quam deberet, quod non rema­
neret civitas. Dictum enim est supra quod ci­
vitas est naturaliter quaedam multitudo: mul­
titudo autem opponitur unitati. Unde si civi­
tas fuerit magis una quam deberet, iam non
esset civitas, sed ex civitate fieret domus : et
iterum si haec domus uniretur plus quam de­
beret, ex domo non remaneret nisi unus ho­
mo. Nullus enim dubitat quin una domus est
magis unum quam civitas, et magis unus ho­
mo est unum quam domus. Unde si etiam
aliquis posset facere qud in tota civitate esset
tanta unitas sicut in una domo, non deberet
hoc facere, quia sic destrueretur civitas.
180. — Sed quia posset aliquis dicere quod
Socrates non intelligebat de unitate quae ex­
cludit multitudinem personarum, sed de uni­
tate quae excludit dissimilitudinem; ideo subiungit quod civitas non solum debet esse ex
pluribus hominibus, sed etiam oportet esse ex
differentibus specie, idest ex hominibus diver­
sarum conditionum. Non enim fit civitas ex
hominibus qui sunt totaliter similes secundum
conditiones. Et hoc manifestat tripliciter.
Primo quidem, quia aliud est civitas et aliud
est multitudo congregata ad simul pugnandum.
Quia multitudo congregata ad simul pugnan­
dum est utilis ex sola quantitate numerali,
etiam si omnes sint eiusdem conditionis; quia
talis multitudo est adunata propter adiutorium, sicut contingit in illis qui volunt trahere
aliquod pondus, quod maior multitudo homi­
num trahit maius pondus; ita etiam maior
multitudo militum similium magis auxiliatur
ad victoriam.
Secundo per hoc quod civitas, in hoc quod
ex dissimilibus constituitur, differt ab illa gen­
te in qua multitudo non dividitur per habita­
tionem diversarum civitatum aut vicorum, sed
unusquisque separatim habitat per seipsum,
sicut accidit apud Arcades. Est autem Arcadia
quaedam provincia in Graecia, in qua unus­
quisque per se habitat: et sic sunt quodam­
modo omnes aequales e't similes.
Tertio ostendit idem per hoc, quod ea ex
quibus oportet unum aliquid perfectum fieri,

L. II. 1. i

IN POLITICORUM

differunt specie: unde omne totum perfectum
in rebus naturalibus invenitur esse constitu­
tum ex partibus diversis secundum speciem;
ut homo ex carnibus, ossibus et nervis. To­
tum vero quod componitur ex partibus eius­
dem speciei est imperfectum in genere natu­
rae, sicut aër et aqua et alia inanimata cor­
pora. Unde manifestum est quod, cum civitas
sit quoddam totum perfectum, oportet quod
consistat ex partibus dissimilibus secundum
speciem.
181. — Et ideo dictum est in quinto Ethico­
rum quod civitas conservatur per aequale contrapassum; idest per hoc quod alicui proportionaliter retribuitur aequale ei quod fecit, quia
hoc necesse est quod sit in liberis et aequali­
bus. Si enim non retribueretur alicui secun­
dum quod fecit, esset quaedam servitus, ut
ibidem dictum est. Haec autem retributio quae
hic contrapassum dicitur in his qui sunt ae­
quales secundum quantitatem, fit secundum ae­
qualitatem quantitatis, ut quantum aliquis de­
dit, tantum recipiat: quantum fecit, tantum
patiatur. In his autem qui non sunt aequales
secundum quantitatem, sed secundum propor­
tionem, servetur etiam aequalitas proportionis:
utpote quanto ille qui fecit iniuriam est mi­
nor, in eadem proportione plus puniatur. Ma­
ioris enim culpae est quod aliquis percutiat
digniorem personam quam inferiorem. Sic igi­
tur patet quod, cum de ratione civitatis sit
quod civitas ex dissimilibus construatur, non
est contra unum (1) quod Socrates putavit
quod oporteat civitatem esse maxime unam;
quia si tollatur dissimilitudo civium, iam non
erit civitas. Quae quidem dissimilitudo maxi­
me videtur tolii factis communibus possessio­
nibus et mulieribus et filiis.
182. — Secundam rationem ponit, ibi [1221],
« Similiter autem non possibile etc. ». Quae
etiam inducitur ad ostendendum quod oportet
esse aliquam differentiam inter cives. Oportet
enim quod quidam eorum principentur et qui­
dam subiiciantur. Non enim est possibile quod
omnes simul principentur : sed si hoc fiat, opor­
tet quod hoc sit vicissim, ita quod unusquis­
que in suo anno principetur, aut quocumque
alio tempore determinato, puta mense, vel die,
vel etiam secundum quemcumque alium ordi­
nem, puta quod sorte principes eligantur: et
secundum hunc modum vicissitudinarii princi­
patus accidit, quod omnes diversis tempori­
bus principentur, sicut si in civitate aliqua
non semper iidem homines essent coriarii vel
fabri, sed vicissim sequeretur quod omnes ci­
ves fierent coriarii et fabri.
183. — Subiungit autem quod melius est
quod ita disponatur civitas politica, si possi­
bile sit quod iidem semper principentur. Hoc
(1) Lege non est consentaneum rationi, vel quid simile.

180-184

enim dicit esse possibile quando in aliqua ci­
vitate inveniuntur aliqui viri multum aliis ex­
cellentiores per quos optimum erit ut semper
civitas regatur: sed quando hoc non est pos­
sibile eo quod omnes cives fere sunt aequales
secundum naturalem industriam et virtutem,’
tunc iustum est quod omnes participent prin­
cipatu, sive principari sit quoddam bonum, si­
ve malum; quia et communibus bonis et com­
munibus oneribus iustum est ut aequaliter
participent qui sunt aequales in civitate, lustum igitur esset, si esset possibile, quod
omnes simul principarentur: sed quia hoc
non est possibile, ad huius iusti imitationem
observatur quod illi qui sunt aequales in par­
te sibiinvicem cedant, tamquam a principio
sint similes: quia dum quidam eorum prin­
cipantur, et quidam subiiciuntur, quodammodo
facti sunt dissimiles et diversi per gradum di­
gnitatis. Et ita etiam quaedam diversitas est
inter eos quod simul principantur, dum di­
versi in civitate diversos principatus vel offi­
cia gerunt. Et sic palet quod ad civitatem re­
quiritur principantium et subiectorum diver­
sitas, vel simpliciter, vel secundum aliquod
tempus.
Sic igitur manifestum est ex praedictis, quod
civitas non est sic nata esse una, sicut qui­
dam dicunt, ut omnes sint similes. Et illud
quod dicitur esse maximum bonum in civita­
tibus, scilicet maxima unitas, destruit civita­
tem. Unde non potest esse bonum civitatis,
quia unaquaeque res salvatur per id quod est.
sibi bonum.
184. — Tertiam rationem ponit, ibi [1222],
« Est autem et per alium modum manife­
stum etc. ». Et procedit ista ratio alio modo
a praemissis: nam prima ratio sumebatur ex
partibus dissimilibus ex quibus necesse est
constitui civitatem: haec vero ratio sumitur
ex fine civitatis qui est sufficientia vitae. Et
hoc est quod dicit quod per alium modum
potest manifestari quod non est melius quod
homo quaerat valde unire civitatem; per hoc
quod tollitur sufficientia vitae. Manifestum
est enim quod una domus vel familia tota
magis est sufficiens ad vitam quam unus ho­
mo; et civitas est magis sufficiens quam do­
mus. Tunc enim iam debet esse civitas cum
communitas multitudinis est per se sufficiens
ad vitam. Si igitur id quod est minus unum
est magis per se sufficiens, ut domus homine
et civitas domo, manifeste sequitur quod eligibilius est in civitate quod sit minus una
quantum ad distinctionem civium, quam quod
sit magis una. Tanto enim erit sibi sufficientior, quanto plures diversitates hominum in ea
inveniuntur.
Unde patet falsum esse quod Socrates di­
xit optimum esse in civitate quod sit maxime
una.

-58-

185

IN POLITICORUM

L. Il, 1. n

LECTIO IL
(nn. 185-188: [1231-3]).
Non posse fieri ut non internoscantur liberi ex quibus parentibus orti sint.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1261M6 - 1262a24)
123. At vero neque si hoc optimum est,
scilicet unam quam maxime esse communi­
tatem, nec hoc ostendi videtur per sermonem,
si omnes simul dicant meum et non meum.
Hoc enim existimat Socrates, signum esse
eius, quod civitatem perfecte esse unam. Vox
enim Omnes, duplex. Siquidem igitur ut
unusquisque, forsitan utique erit magis, quod
vult facere Socrates. Unusquisque enim fi­
lium suiipsius dicet euradem et mulierem uti­
que eamdem, et de substantia, et circa
unumquodque utique contingentium similiter.
Nunc autem non sic dicent communibus
utentes uxoribus et pueris; sed omnes qui­
dem, non ut unusquisque autem ipsorum:
similiter autem et substantiam quidem, non
ut unusquisque autem ipsorum. Quod qui­
dem igitur paralogismus quidem est dicere
Omnes, manifestum; vox enim Omnes et
Utraque et imparia et paria propter duplicita­
tem et in orationibus litigiosos faciunt syllo­
gismos. Propter quod est Omnes idem dicere,
sic quidem bonum, sed non possibile; sic au­
tem nihil consentaneum.
123'. Adhuc autem aliud habet nocumen­
tum quod dicitur. Minime enim curam sorti­
tur, quod plurimorum est commune. De pro­
priis enim maxime curant, de communibus
autem minus quam quantum unicuique atti­
net: apud alios enim tamquam altero curan­
te, negliguntur magis; sicut in ministerialibus
servitiis, multi servientes quandoque deterius
serviunt paucioribus. Fiunt autem unicuique
civium mille filii, et isti non ut uniuscuiusque,
sed contingentis contingens similiter est fi­
lius: quare omnes similiter negligent.

1233. Adhuc sic unusquisque Meus dicet
bene operantem civium aut male quomodo­
cumque contingat secundum numerum exis­
tons; puta meus, aut huius filius, hoc modo
dicens secundum unumquemque mille, aut
quotcumque civitas est, et hoc dubitans: immanifestum enim cui accidit genuisse filium,
et salvatum esse genitum. Equidem utrum sit
melius meum dicere unumquemque idem qui­
dem appellantes duorum millium, aut decem
millium; aut magis, ut nunc in civitatibus
meum dicunt? ii quidem enim filium suum,
hic autem fratrem suum appellat eumdem,
hic autem nepotem, aut secundum aliam
quamdam cognationem, aut a sanguine aut
secundum familiaritatem, et curam ipsius pri­
mum, aut eorum qui ipsius: adhuc autem al­
terum fratruelem, aut contribulem: melius
enim proprium nepotem esse, quam per mo­
dum istum filium.
1233. Quinimo, sed neque diffugere possi­
bile non quosdam suspicari, sive ipsorum
fratres, et pueros et patres, et matres. Secun­
dum similitudines enim quae fiunt pueris ad
generantes necessarium accipere de invicem
crudelitates. Quod quidem aiunt quidam ac­
cidere terrae periodos describentium : esse
enim quibusdam de superiori Lybia commu­
nes uxores; natos tamen pueros, dividi per
similitudinem. Sunt autem quaedam etiam
femellae, et aliorum animalium, puta equae,
et boves, quae valde natae sunt similes red­
dere natos parentibus : quemadmodum quae
in Pharsalo, vocata lusta equa.

COMMENTARIUM S. THOMAE
185. — Postquam reprobavit causam quam
Socrates assignabat, legis ferendae de commu­
nitate mulierum et filiorum, ostendens non
esse optimum in civitate quod sit maxime
una : hic incipit ostendere quod civitas non
consequitur maximam unitatem per legem
praemissam.
Et ponit ad hoc quatuor rationes.
Circa quarum primam dicit [123], quod da­
to, quod hoc esset optimum civitatis, ut esset

— 59

maxime una; non tamen hic videtur ostendi
quod civitas sit maxime una per hoc quod
omnes simul dicant, hoc est meum. Si enim
omnia sint communia, nullus posset dicere,
hoc est meum. Et hoc putabat Socrates esse
signum huius quod est civitatem esse perfecte
unam. Videbat enim quod ex hoc oriuntur
dissidia in civitate, quod unus curat proprium
bonum et alius bonum suum, et sic studia ho­
minum ad diversa feruntur; quia non est idem

L. il, 1- Il

IN POLITICORUM

de quo unusquisque dicit, « hoc est meum ».
Sed si omnes dicerent de una et eadem re,
« hoc est meum », omnium studia ferrentur
in unum; et sic, sicut putabat Socrates, civi­
tas esset maxime una. Sed haec non est cau­
sa: quia cum tu dicis « Omnes dicerent: hoc
est meum » : haec propositio est duplex; eo
quod ly Omnes possit teneri distributive vei
collective.
Si distributive, esset sensus quod unusquis­
que per se ipsum posset dicere de tali re,
hoc est meum; et tunc forte esset verum quod
Socrates dixit : quia unusquisque unum et
eumdem diligeret tamquam filium proprium,
et similiter mulierem tamquam suam pro­
priam. Et ita est etiam de substantia, idest
de possessione. Sed illi qui utuntur commu­
nibus uxoribus et pueris, non dicent « Om­
nes » isto sensu, «hoc est meum», sed
omnes quidem dicent collective tamquam pos­
sidentes unam rem communem : ita tamen
quod nullus per se ipsum diceret. « hoc est
meum » : et idem est etiam si possessio sit
communis: nullius enim secundum seipsum
erit propria.
Sic igitur patet quod quidam sophisticus
syllogismus est secundum quem procedebat So­
crates dicens quod dicere omnes, hoc est
meum, est signum perfectae unitatis: quia
istae dictiones « Omnes » et « Uterque » pro­
pter suam duplicitatem, etiam in orationibus,
idest in disputationibus faciunt syllogismos liti­
giosos, idest sophisticos: puta si aliquis di­
cat, propositis tribus ex una parte et tribus ex
alia, « Utraque istorum sunt paria » : hoc
enim est verum, si collective accipiatur, quia
simul iuncta sunt paria : si vero distributive
accipiatur, sunt imparia.
Unde dicendum est quod in uno sensu di­
cere omnes de eodem quod sit suum, esset bo­
num, scilicet secundum quod ly « Omnes »
tenetur distributive : sed non est possibile :
implicat enim contradictionem: ex hoc enim
ipso quod est proprium huius, non est al­
terius. Si autem non accipiatur sic, sed colle­
ctive, non erit consentaneum, idest incongruum civitati.
186. — Secundam rationem ponit, ibi [1231],
« Adhuc autem aliud habet nocumentum ».
Per quam ostendit quod dictum Socratis non
solum non est utile civitati, sed etiam infert
maximum nocumentum. Videmus enim quod
de eo quod est commune multorum valde pa­
rum curatur: quia omnes maxime curant de
propriis; sed de communibus minus etiam cu­
rant homines quam quantum pertinet ad
unumquemque; ita quod ab omnibus simul
minus curatur, quam curaretur si esset unius
solius. Dum enim unus credit quod alius fa­
ciat, omnes negligunt : sicut accidit in servi­
tiis ministrorum, quod multi servientes quan­
doque peius serviunt, dum unus expectat quod
alius faciat. Secundum autem legem Socratis
sequitur quod unusquisque civis haberet mille

— 6o

185-187

filios vel plures; et sic minus curabit de sin­
gulis quam si haberet unum solum. Et si ad­
damus quod isti mille filii non sunt proprii
uniuscuiusque civium, sed incertus est filius in­
certi patris, multo minus curabunt. Unde se­
quitur quod omnes cives similiter negligent
curam puerorum, et hoc erit maximum da­
mnum in civitate.
187.—Tertiam rationem ponit, ibi [123-],
«Adhuc sic unusquisque meus etc.». Dicens
quod isto modo, idest secundum positionem
Socratis, unusquisque civium dicet de unoquo­
que civium bene operante, vel male, quotcum­
que contingat eos esse, dicet inquam, « hic est
meus », aliquod secundum naturam existens,
puta, «hic meus filius», vel «illius». Et hoc
modo dicet de unoquoque mille, vel quot con­
tingat esse in civitate: et hoc dicet non quasi
pro certo sciat hunc esse suum filium, vel il­
lius, sed cum dubitatione; quia si mulieres
sint communes, multis accedentibus ad unam,
non potest esse manifestum, ex quo patre con­
tingat esse genitum filium; quia multi sunt
qui non generant; et etiam incertum est, cu­
ius filium contingat esse servatum in vita
multis morientibus.
Est ergo considerandum utrum melius sit,
quod per modum istum aliquis appellet ali­
quem suum filium vel nepotem quemlibet de
numero duorum millium, aut magis, quod ali­
quis appellet aliquem iuvenem suum proprium,
sicut modo in civitatibus faciunt. Videmus
enim, quod unum et eundem iuvenem quidam
civium vocat filium suum, quidam nepotem,
vel secundum quamdam aliam propinquitatem,
sive consideretur propinquitas propter consan­
guinitatem, sive propter aliquam familiarita­
tem, sive quonam aliquis a principio habuit
curam ipsius, puta, quia fuit tutor eius vel
instructor, aut etiam eorum, quae ad ipsum
pertinent, et cum unum dicat filium vel ne­
potem, alium dicet esse fratruelem, vel con­
tribulem.
Dicuntur autem fratrueles, qui sunt ex duo­
bus fratribus nati. Contribules autem qui sunt
ex una tribu, puta ex una societate in civitate.
Sic igitur patet, quod non solum secundum
legem Socratis multi cives dicent de uno et
eodem, hic est meus, sed etiam secundum con­
suetudinem quae nunc in civitatibus observa­
tur. Sed in hoc videtur esse praeeminentia
secundum legem Socratis, quod multi dicent
hunc esse suum filium.
Ex alia vero parte est praeeminentia ex hoc,
quod diversi dicent unum et eundem esse
suum, non tamquam communem, sed tam­
quam proprium, vel nepotem, vel filium, vel
fratrem, vel aliquid huiusmodi. Multo autem
melius et efficacius est ad amicitiam et curam
impendendam, quod aliquis aestimet esse ali­
quem proprium nepotem, quam cum aestimet
eum filium communem per modum quo So­
crates ponit; quia sicut dictum est, propria
magis homines amant et procurant quam com-

188

IN POLITICORUM

munia. Unde patet, quod lex Socratis magis
affert civitati detrimentum quam utilitatem.
188. — Quartam rationem ponit ibi [1233],
« Quinimo, sed neque diffugere etc.». Et di­
cit, quod quamvis Socrates putaret per com­
munitatem filiorum et mulierum hoc evitare,
ut nullus dicat esse suum proprium filium
vel fratrem, sed communiter hoc opinentur,
tamen non potest hoc effugere, quin aliqui
suspicentur de aliquibus, quod sint fratres
eorum, vel filii, vel patres vel matres: et hoc
propter similitudinem quae frequenter inve­
nitur inter filios ct patres vel matres.
Unde quidam eorum, qui describunt perio­
dum terrae, et quomodo circularitas mundi est
habitata, narrant quod in superiori Lybia qui- '

— 01

L. 11, 1. π

dam habent communes uxores, sed dividunt
filios secundum similitudines, ita quod unus­
quisque virorum accipit sibi pro filio illum qui
sibi similatur. Et hoc etiam videmus contin­
gere in feminis aliorum animalium, sicut
equae, et vaccae, quae naturaliter habent,
quod faciant filios similes patribus. Sicut di­
citur de quadam equa, quae in terra Pharsa­
liae ob hoc vocabatur lusta, quia filios red­
debat similes patribus.
Unde manifestum est, quod Socrates per le­
gem quam dicit esse ferendam de communi­
tate uxorum et filiorum, non potest hoc con­
sequi, ut non sint privati affectus inter ho­
mines.

L. 11, I. in

IN POLITICORUM

189

LECTIO ill.
(nn. 189-195; [124'-6]).

Quod communitas liberorum reddat cives magis proclives ad iurgia et caedes;
quodque reverentiam seniorum tollat, et consanguinitatis benevolentiam.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1262a25 - 1262b36)
124. Adhuc autem, et tales difficultates non
facile devitare, hanc construentibus commu­
nitatem; puta vulnerationes, et homicidia in­
voluntaria; haec autem voluntaria, et pugnas,
et maledictiones: quorum nullum conveniens
est fieri ad patres et matres, et eos qui non
longe, quae plus accidere necessarium igno­
rantibus quam scientibus. Et factorum scien­
tibus quidem contingit putatas fieri solutio­
nes, aliis autem neque unam.
1241. Inconveniens autem, et communes
facientes filios, coire solum auferre ab aman­
tibus, amare autem non prohibere, neque
usus alios, quos patri ad filium esse omnium
est indecentissimum, et fratri ad fratrem;
quin et amare solum. Inconveniens autem,
et coitum auferre propter aliam causam qui­
dem, neque unam, ut valde vehementi dele­
ctatione facta : quia autem hic quidem pa­
ter, aut filius, ii autem fratres adinvicem, ni­
hil putare differre.
1242. Videtur autem magis terrae cultori­
bus esse utile, communes esse uxores, et
pueros quam custodibus. Minus enim erit
amicitia communibus existentibus pueris et
uxoribus. Oportet autem tales esse subiectos
ad obedire, et ad non insolescere.
124·’. Totaliter autem accidere necesse pro­
pter talem legem contrarium eorum, quorum
convenit recte positas leges causas fieri, et
propter quam causam Socrates sic arbitratus
est, oportere ordinare quae circa pueros et
uxores. Amicitiam quidem enim putamus ma­
ximum esse bonorum civitatibus: sic enim
utique minime seditiones faciunt, et unam
esse civitatem collaudat maxime Socrates:
quod et videtur, et ille esse inquit amicitiae

opus; quemadmodum in amativis sermonibus
scimus dicentem Aristophanem, quod aman­
tibus propter nimis diligere desiderantibus,
natura unum factos esse, et ambos fieri
unum ex duobus existentibus. Hic quidem
igitur necesse ambos corruptos esse, aut
unum. In civitate autem amicitiam necessa­
rium remissam fieri propter communionem
talem, et minime dicere meum, aut filium pa­
trem, aut patrem filium. Sicut enim modi­
cum dulce in multam aquam mixtum insen­
sibilem facit mixtionem, sic accidit, et fami­
liaritatem adinvicem eam quae de nominibus
his curare, minime necessarium existens in
politia tali, aut patrem ut filii, aut filium ut
patris, aut ut fratres invicem. Duo enim sunt,
quae maxime faciunt sollicite curare homines
et diligere: proprium, et dilectum: quorum
neutrum possibile est existere his, qui sic ci­
viliter conversantur.
1241. At vero, et de eo, quod est trans­
ferri natos pueros, hos quidem ex cultori­
bus et artificibus ad custodes, hos autem ex
his ad illos, multam habet turbationem, quo
erit modo, et cognoscere necessarium dantes,
et transferentes quibus quos dant.
124®. Adhuc autem, et antiqua dicta ma­
gis in his necessarium accidere, puta vulne­
rationes, amores, homicidia: non adhuc ap­
pellant fratres et pueros, et patres et ma­
tres, qui in alios cives dati custodes, et rur­
sum, qui apud alios cives, ut vereantur ta­
lium aliquid operari propter cognationem.
124e. De ea quidem igitur, quae circa pue­
ros et uxores, communione determinatum sit
hoc modo.

COMMENTARIUM S. THOMAE
189. — Postquam Philosophus ostendit,
quod causa, quam Socrates assignabat, suae
legis, non erat rationabilis, scilicet quod opti­
mum esset civitati esse maxime unam, et ite­
rum quod maxima unitas non provenit ex com­
munitate mulierum et filiorum, hic tertio vult
ostendere inultas difficultates ed inconvenien­

tia, quae consequantur ex tali lege: et propo­
nit sex rationes.
Circa quarum primam dicit [124], quod illis
qui constituunt hanc communitatem mulie­
rum et filiorum, non est facile, quod devitent
has difficultates, et inconvenientia quae dicen­
tur.

189-193

IN POLITICORUM

Primo cnim non potest contingere quin in
civitate contingant vulnerationes et homicidia.
Quandoque quidem involuntaria, puta cum
casu fiunt. Quandoque autem voluntaria, puta
cum fiunt ex odio vel ira. Et iterum rixae et
maledictiones sive opprobria: quae omnia
multo magis inconveniens est quod fiant pa­
rentibus, vel aliquibus propinquis secundum
cognationem, quod extraneis et remotis; quan­
to enim naturaliter aliquis magis inclinatur
ad amorem alterius, tanto magis inconveniens
est, quod ei inierat nocumentum. Et huiusmo­
di nocumenta vel iniuriae multo magis fient
ad illos de quibus nescitur pro certo quod
sint filii eorum quibus inferunt tales iniurias,
quam apud illos de quibus pro certo scitur.
Potest etiam cum hoc reputari, quod sit
facta aliqua dissolutio propinquitatis; sicut
contingit quandoque, quod propinquitas tol­
litur, vel propter longinquam generationem,
vel quandoque etiam consanguinei abdicantur
propter aliquam offensam. Sed illi qui ne­
sciunt propinquitatem, nullam possunt putare
solutionem propinquitatis esse faciam.
Unde patet, quod huiusmodi mala, quae in
civitatibus proveniunt, erunt magis inconve­
nientia si ponatur communitas mulierum et fi­
liorum; quia scilicet continget, quod frequen­
ter fiant ad propinquos.
190. — Secundani rationem ponit, ibi [1241J,
«Inconveniens autem, etc.». Et sumitur haec
ratio ex inconvenientibus, quae sequentur ex
concupiscentia libidinum, sicut prima sumeba­
tur ex inconvenientibus quae sequuntur ex ira
vel odio. Considerandum est ergo, quod apud
omnes reputatum fuit inconveniens et inhone­
stum, quod filii coirent cum matribus, aut
patres cum filiabus; et hoc oportebat accidere,
si ponerentur communes filii : quia contingeret,
quod filius cognosceret matrem suam sicut et
aliquam aliam mulierem; et similiter contin­
geret, quod pater cognosceret carnaliter fi­
liam suam, sicut et aliquam aliam.
Socrates ergo praesentiens hoc inconveniens,
voluit ipsum vitare tali statuto, ut per prin­
cipes civitatis impediretur coitus filii cum
matre, cum oportebat esse certum ad minus
apud principes civitatis, qui filium susciperent
nutriendum; et similiter, ut impediretur per
eosdem principes coitus patris ad filiam, quan­
do aliqua coniectura posset haberi, quod haec
esset filia illius.
191. — Sed hoc statutum Socratis Philoso­
phus impugnat dupliciter. Primo quidem, quia
hoc statutum videtur esse insufficiens. Prohi­
bebat enim filio solum coitum matris, non au­
tem prohibebat ei amorem libidinosum, quia
non indicabat ei quod haec esset mater eius,
neque etiam prohibebat ei alios usus libidino­
sos, puta amplexus et oscula, quae indecentissimum est esse inter propinquos, quia
etiam amorem libidinosum inter eos esse est
inconveniens. Secundo improbat istud statu­
tum propter causam quam assignat. Dicebat

L. II, I.

hi

enim, quod interdicendus erat coitus matris
filio, propter nullam aliam causam, nisi ad vi­
tandum delectationem valde vehementem, quae
ex amore naturali matris et filii proveniret,
qui superadderetur libidinoso amori. Vehe­
mentiam autem delectationis in coitu, ideo
vitari volebat, ne homines nimis allicerentur
ad intemperantiam.
Dicit ergo Aristoteles, quod inconveniens
est dicere, quod propter istam solam causam
debeat aliquis abstinere a coitu matris, et non
ex solo, quod mater eius est. Et eadem ratio
est de aliis propinquis: ex ipsa enim sangui­
nis propinquitate debent sibi cognati quam­
dam reverentiam honestatis, quae tollitur per
lasciviam coitus.
192. — Tertiam rationem ponit, ibi [1242],
« Videtur autem magis terrae cultoribus, etc. ».
Et dicit quo ista lex Socratis de communitate
uxorum et filiorum, magis est utilis agricolis
et aliis infimae conditionis hominibus, quam
custodibus civitatis, idest principibus civitatis,
et aliis magnis viris, qui agunt curam de re­
bus communibus civitatis; quia filii agricola­
rum exaltabuntur, et filii magnorum deficien­
tur, si omnes redigantur in commune. Et ex
hoc sequitur, quod minus erit amicitia inter
magnos et plebeios: conservatur enim amici­
tia inter eos, inquantum agricolae et alii hu­
iusmodi sunt principibus sublecti: quia ut di­
citur in nono Ethicorum, illud quod est proportionabilc unicuique, salvat amicitiam: sub­
rectio autem, conservatur in hoc, quod inferio­
res principibus obediant et non insolescant;
quod quidem accidet si aequiparantur maio­
ribus in filiis et mulieribus. Unde patet, quod
haec lex Socratis impedit amicitiam civitatis,
quae debet esse inter principes et subiectos.
193. —- Quartam rationem ponit, ibi [1243],
« Totaliter autem accidere, etc. ». Et dicit,
quod ex tali lege omnino accidit contrarium
eorum, ad quae intendunt illi qui ponunt re­
ctas leges; et iterum contrarium ei, propter
quod Socrates putavit, quod debeat ordinari
lex de pueris et uxoribus.
Omnes enim communiter putamus, quod
amicitia sit maximum bonum in civitatibus;
quia si sit amicitia inter cives, minime facient
seditiones; et ad hoc intendunt omnes legisla­
tores, ut civitas sit sine seditionibus. Unde
omnes, qui ponunt rectas leges, ad hoc ten­
dunt, ut sit amicitia inter omnes cives. So­
crates etiam dixit, quod optimum in civitate
erat, quod esset una : unitas autem hominum
adinvicem est effectus amicitiae, et sicut com­
muniter videtur omnibus, et etiam sicut So­
crates dixit. Unde etiam Aristophanes dixit in
sermonibus quos de amore fecit, quod seinvicem amantes desiderant, quod essent facti
I unum per naturam; et quia hoc non potest
I esse, desiderant, quod fiant unum quantum
possibile est. In hoc igitur casu in quo Ari­
stophanes loquitur, sequeretur quod vel ambo
se amantes corrumperentur, dum ex eis ali-

L. Il, 1. in

IN POLITICORUM

quid unum fieret, vel alter corum corrumpe­
retur quasi in alterum conversus.
Sed in civitate propter talem communica­
tionem mulierum et filiorum, sequetur quod
amicitia diminuatur et minimum habebit de
pondere ad amorem quod vel pater dicat de
aliquo, iste est meus filius, cum simul dicat
hoc de multis aliis in civitate existentibus, aut
filius dicat de patre, hic est meus pater, cum
etiam ipse hoc de multis aliis dicat.
Videmus enim quod si aliquis aliquod mo­
dicum dulce immittat in multam aquam fit
insensibilis mixtio, sicut cum parum de meile
imponitur in multa aqua, nihil sentitur de
dulcedine mellis. Unde familiaritas, quae ex
istis nominibus provenit in civitate, qua unus
dicit, hic est meus pater, vel filius, aut frater,
parum curabitur si quilibet antiquior de quo­
libet iuniore dicat eum esse suum filium, et
e converso, quilibet iunior dicat quemlibet
antiquiorem esse suum patrem, et omnes coae­
tanei dicant se esse fratres.
Et huius ratio est, quia duo sunt quae ma­
xime faciunt homines sollicite curare de aliis
et maxime diligere eos: quorum unum est
quod sit proprium et singulare eorum. Unde
homines magis curant de rebus propriis, quam
de communibus, sicut supra habitum est.
Aliud est specialis amor, quem quis habet ad
aliquem: qui quidem amor magis fit ad eum
quem aliquis singulariter diligit quam ad
eum quem simul cum multis aliis diligit: sicut
videmus quod etiam parentes magis diligunt
filios unigenitos, quam si multos habeant;
quasi amor diminuatur per communicationem
ad multos.
Sic igitur patet quod si sit talis ordinatio
civitatis qualem Socrates lege ordinavit, dimi­

— 64

193-195

nueretur amicitia civium adinvicem; quod est
contra intentionem legislatorum.
194. — Quintam rationem ponit, ibi 1124'],
« Al vero et de eo quod est transferri na­
tos etc. ». Et dicit quod secundum ordinatio­
nem Socratis oportebat quod fieret transmu­
tatio filiorum; ut illi scilicet qui essent nati
a quibusdam matribus, aliis darentur ad nu­
triendum, ita quod nullus cognosceret pro­
prium filium. Quomodo autem hoc fieti pos­
set, ut scilicet transferrentur filii agriculto­
rum et artificum ad nobiles qui custodiunt ci­
vitatem, aut e converso, non de facili apparet:
talis enim translatio magnam turbationem ci­
vibus afferret, et ex alia parte non posset om­
nino tolli opinio de propriis filiis; quia illi
qui darent et transferrent pueros, oporteret
quod scirent a quibus acciperent et quibus da­
rent. Unde lex Socratis non consequeretur
intentum. et cum hoc induceret magnam tur­
bationem.
195. — Sextam rationem ponit, ibi [124·"],
« Adhuc autem et antiqua etc. ». Et dicit quod
propter huiusmodi translationem puerorum
maxime in talibus acciderent ea quae supe­
rius dicta sunt, scilicet vulnerationes, libidi­
nosi amores, et homicidia inter propinquos.
Videmus enim quod nunc pueri qui dantur
ad custodiam et nutritionem aliorum, non
tanta affectione nominant suos propinquos,
sicut si apud eos nutriantur; et per consequens
non multum verentur in suos propinquos ali­
quod praedictorum committere: multo igitur
magis si non cognoscerent suos esse proprios
propinquos, nihil talium vererentur facere.
Ultimo autem epilogando concludit [124r·],
quod hoc modo determinatum est de com­
munione filiorum et uxorum, quam Socrates
inducere volebat.

IN POLITICORUM

L. 11, 1.

LECTIO IV.
(nn. 196-206; [125-1282]).
Quod communis rerum possessio multas excitet in civitate controversias,
temperantiaeque et liberalitatis usum aboleat.

SYNOPSIS
(Leet. IV.)

L e c tio I V , n n . 1 9 6 -2 0 6 [X 2 5 -1 2 8 2].

Postquam improbavit legem Socratis quantum ad communitatem mulierum et puerorum,
Hic improbat eam quantum ad communitatem possessionum.
I) Proponit quod intendit 196 [125].
1) Continuat se ad praecedentia 196 [125].
,
2) Ostendit quod ista quaestio consideranda est seorsum 196 [1251].
i
3) Distinguit modos quibus possibile est cives communicare in bonis possessis 196 [1252]·
I II) Ostendit quid sit verum circa propositam quaestionem 197 [126].
I
1) Ostendit quae mala sequerentur ex communitate possessionum 197 [126].
a) Dissidium in civitate 197 [126].
,
b) Plurima litigia inter homines 198 [126*].
I
c) Discordia 199 [1262].
\
2) Ostendit quae bona tollerentur 200 [127].
a) Concordia ct sollicitudo 200 [127].
b) Delectatio de rebus propriis habendis 202 [1271].
c) Socialis cooperatio 203 [1272].
Ill) In fine obiicit contra utramque positionem, scii, de communione uxorum et possessionum
204 [128].
1) Quia interimuntur opera duarum virtutum, scii, temperantiae et liberalitatis 204 [128].
2) Quia videtur bona solum in superficie, propter mala quae nunc derivantur a ma­
litia hominum 205 [1281].
3) Quia per possessionem communem talia mala obvenirent quod redderetur impos­
sibilis talis conversatio vitae 206 [1822].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1262b37 - 1263b30)
125. Habitum autem iis, est considerare de
possessione quomodo oportet constituere fu­
turis conversari secundum optimam politiam,
utrum communem, aut non communem opor­
teat esse possessionem.
125'. Hoc autem utique quis considerabit
et seorsum extra legis statuta de pueris et
uxoribus;
1252. Dico autem, quae circa possessionem:
utrum, et si sint illa seorsum secundum mo­
dum secundum quem nunc se habent omnes
communes esse possessiones melius et usus:
puta campos quidem seorsum, fructus autem
in commune ferentes expendere; quod qui­
dem quaedam faciunt nationum : aut contra­
rio modo, terram quidem communem esse
et colere communiter, fructus autem dividi
ad proprios usus (Dicuntur autem quidam et
hoc modo communicare barbarorum): aut et
campos et fructus communes.
12G. Alteris quidem igitur existentibus cul­
toribus, alius utique erit modus et facilior:
ipsis autem sibi laborantibus quae circa pos­

sessiones, plures utique exhibebunt difficulta­
tes: etenim in fructibus et operibus non fa­
ctis aequalibus, sed inaequalibus, necessarium
accusationes fieri ad fruentes, si accipientes
quidem multa, pauca autem laborantes, ab
iis, qui minus quidem accipiunt, plus autem
laborant.
126'. Omnino autem convivere et commu­
nicare humanis omnibus difficile, et maxime
talibus, ostendunt comperegrinantium com­
munitates: fere enim plurimi dissidentes, ex
iis quae in potibus et ex parvis propulsantes
invicem.
1262. Adhuc autem famulantium, iis maxi­
me offendimur quibus plurimum indigemus
ad ministrationes ancillares.
1263. Communes quidem igitur esse posses­
siones, has ct alias tales habet difficultates.
127. Eodem autem modo quo nunc se ha­
bet super ornatum consuetudinibus, et ordi­
ne legum rectarum non modicum utique dif­
ferret; habebit enim quod ex ambobus bo­
num. Dico autem quod ex ambobus, quod

L. IT, I. iv

IN POLITICORUM

est communes esse possessiones, et quod esse
proprias: oportet enim aliquo modo quidem
esse communes, omnino autem proprias. Cau­
sae quidem enim divisae, litigia adinvicem
non facient, magis autem addent, ut ad pro­
prium unicuique insistentes. Propter virtutem
autem erit ad uti, secundum proverbium,
communia quae amicorum. Est autem nunc
hoc modo in quibusdam civitatibus sic sub­
scriptum, tamquam non existens impossibile,
et maxime in bene dispositis, haec quidem
sunt, haec autem fient utique: propriam
enim unusquisque possessionem habens haec
quidem utilia facit amicis, his autem utitur
tamquam communibus; velut etiam in Lace­
daemonia servis utuntur iis, qui adinvicem,
ut est dicere, propriis. Adhuc autem equis et
canibus, si indigeant pro viaticis in agris per
regionem. Manifestum igitur, quod melius es­
set quidem proprias possessiones, usu autem
facere communes. Quomodo autem fiant ta­
les, legislatoris hoc opus proprium est.
1271. Adhuc autem, et ad delectationem
inenarrabilem, quantum differt putare aliquid
proprium: nequaquam enim vane eam quae
ad seipsum habet amicitiam unusquisque, sed
est hoc naturale. Philauton autem esse vitu­
peratur, et iuste: non est autem hoc amare
seipsum, sed magis quam oportet seipsum
amare: quemadmodum et amatorem pecunia­
rum; quoniam amant quidem omnes, ut di­
catur, unumquodque talium.
1272. At vero, et largiri, et auxiliari amicis,

196-197

aut extraneis, aut alteris, delectabilissimum,
quod fit in possessione propria existente.
1273. Haec itaque accidunt universis, unum
facientibus civitatem.
128. Et ad hoc interimunt opera duarum
virtutum manifeste: temperantiae quidem cir­
ca mulieres: opus enim bonum ab aliena
existente abstinere propter temperantiam: liberalitatis autem circa possessiones. Nec enim
manifestus erit liberalis existens, nec opera­
bitur actum liberalem nec unum: in usu enim
possessionum liberalitatis opus est.
128'. Bonae faciei quidem igitur talis legis
latio, et philanthropos utique esse videbitur:
audiens enim gaudens suscipit, putans fore
amicitiam quamdam mirabilem omnibus ad
omnes, aliterque cum accusat aliquis nunc
existentia in politiis mala, tamquam facta
propter non communem esse substantiam.
Dico autem disceptationes adinvicem, circa
contractum et falsorum testimoniorum indi­
cia, et divitum adulationes: quorum nihil fit
propter incommunicationem, sed propter ma­
litiam quoniam et omnia possidentes et com­
municantes, multo magis dissidentes videmus,
quam separatim substantiam habentes. Sed
videmus paucos ex communibus dissidentes,
ad multos comparantes, possidentes segregatim possessiones.
1282. Adhuc autem iustum non solum di­
cere quantis privantur malis communicantes,
sed et quantis bonis: videtur autem esse om­
nino impossibilis vita.

COMMENTARIUM S. THOMAE
196. — Postquam Philosophus improbavit
legem Socratis quantum ad communitatem
mulierum et puerorum, hic improbat eam
quantum ad communitatem possessionum.
Et circa hoc duo facit. Primo proponit quod
intendit [125], Secundo ostendit propositum,
ibi [126], « Alteris quidem igitur etc. ».
Circa primum tria facit. Primo continuat se
ad praecedentia [125]; dicens quod consequens
ad praemissa est considerare de possessione,
utrum oporteat ordinare quod illi qui debent
conversari secundum optimam conversationem
civilem, habeant possessiones communes vel
non communes.
Secundo, ibi [1251], «Hoc autem utique
quis considerabit seorsum etc. ». Ostendit quod
ista quaestio seorsum est consideranda a prae­
missa, quae erat de communitate uxorum; et
dicit quod considerandum est seorsum, etiam
si nihil esset statutum de communitate fi­
liorum et uxorum: utrum scilicet dato quod
filii et uxores non sint communes, sed seorsum
quilibet habeat propriam uxorem et filios se­
cundum modum qui nunc observatur, melius
sit quod possessiones et usus earum sint com­
munes omnibus, quam quod unusquisque ha­
beat propriam possessionem, sicut nunc est.
Tertio, ibi [1252], « Dico autem quae circa
etc. ». Distinguit modos quibus possibile est

cives communicare in bonis possessis. Et ponit
tres modos: quorum primus est quod unusquis­
que habeat seorsum proprium campum, sed
omnes fructus camporum deferantur ad com­
mune et distribuantur in omnes: quod obser­
vabatur apud quasdam nationes. Secundus
modus est quod e converso terra sit communis
et communiter colatur, sed fructus agrorum
dividantur inter cives ad proprium usum cu­
iuslibet. Et hic modus apud quosdam barba­
ros observabatur. Tertius modus est, ut et
campi et fructus sint communes : quod So­
crates lege statuendum esse dicebat.
197. — Deinde cum dicit « alteris qui­
dem » [126]
Ostendit quid sit verum circa propositam
quaestionem.
Et primo improbat legem Socratis de com­
munitate possessionum, ostendens quae ma­
la ex ea sequerentur [126], Secundo ostendit
quae bona per eam tollerentur, ibi [127], « Eo­
dem autem modo etc. ».
Circa primum ponit tres rationes: quarum
prima est [126], quia si possessiones essent
communes omnium civium, oporteret alte­
rum duorum esse: scilicet quod vel agri co­
lerentur per aliquos extraneos, vel per aliquos
ex civibus.
Et si quidem per alios colerentur, haberet

— 66 —

197-202

IN POLITICORUM

aliquam difficultatem, quia difficile esset ad­
vocare tot extraneos agricolas : tamen hic mo­
dus esset facilior, quam si aliqui ex civibus la­
borarent: hoc enim exhiberet multas difficul­
tates.
Non enim esset possibile quod omnes ci­
ves colerent agros: oporteret enim maiores
maioribus negotiis intende're, minores autem
agriculturae: et tamen oporteret quod maio­
res, qui minus laborarent circa agriculturam,
plus acciperent de fructibus: et sic non ae­
qualiter secundum proportionem corresponderet perceptio fructuum operibus, sive labo­
ribus agriculturae: et propter hoc ex neces­
sitate orirentur accusationes et litigia, dum
minores qui plus laborant, murmurarent de
maioribus quod parum laborantes multum ac­
ciperent, ipsi autem e contrario minus accipe­
rent plus laborantes. Et sic patet quod ex
hac lege non sequeretur unitas civitatis, ut
Socrates volebat, sed potius dissidium.
198. — Secundam rationem ponit, ibi [1261],
«Omnino autem convivere etc.». Et dicit
quod valde difficile est, scilicet quod multi
homines simul ducant vitam, quod communi­
cent in quibusdam humanis bonis et praecipue
in divitiis. Videmus enim quod illi qui in
aliquibus divitiis communicant, multas habent
dissensiones adinvicem, ut patet in his qui
simul peregrinantur: frequenter enim adinvi­
cem dissentiunt ex his quae expendunt in ci­
bis et potibus computuni faciendo, et ali­
quando pro modico seinvicem propulsant et
offendunt verbo vel facto. Unde patet quod si
omnes cives haberent communes omnes pos­
sessiones, plurima litigia inter eos existèrent.
199. — Tertiam rationem ponit, ibi [1262],
«Adhuc autem famulantium etc.». Et dicit
quod homines maxime offenduntur suis famu­
lis quibus multum indigent ad aliqua servilia
ministeria; et hoc propter communitatem con­
versationis vitae: qui enim non frequenter
simul conversantur, non frequenter habent tur­
bationem ad invicem. Ex quo patet quod com­
municatio inter homines existons est frequen­
ter causa discordiae.
Ultimo autem concludit [1263] quod prae­
missae difficultates et aliae similes sequerentur
ex communitate possessionum in civitate.
200. — Deinde cum dicit « eodem au­
tem» [127]
Ostendit quae bona per praedictam legem
tolleremur.
Et ponit tres rationes: circa quarum primam
dicit [127], quod si ita ordinetur in civitati­
bus, sicut nunc se habet, quod scilicet posses­
siones sint civibus divisae, et hoc ordinetur
pulchris consuetudinibus et iustis legibus, ha­
bebit magnam differentiam in excessu bonita­
tis et utilitatis respectu eius quod Socrates di­
cebat. Utrobique enim invenitur aliquid boni :
scilicet et in hoc quod ponuntur possessio­
ne* nropriae, et in hoc quod ponuntur com­
munes.
— In Politicorum.

L. II, 1. iv

Sed si possessiones sunt propriae, et ordi­
netur per rectas leges et consuetudines quod
cives sibi invicem communicent de suis bonis,
habebit talis modus vivendi bonum, quod est
ex utroque: scilicet et ex communitate pos­
sessionum et distinctione earum. Oportet enim
possessiones simpliciter quidem esse proprias
quantum ad proprietatem dominii, sed secun­
dum aliquem modum communes.
Ex hoc enim quod sunt propriae possessio­
nes, sequitur quod procurationes possessionum
sunt divisae, dum unusquisque curat de pos­
sessione sua. Et ex hoc sequuntur duo bona:
quorum unum est quod dum unusquisque in­
tromittit se de suo proprio et non de eo quod
est alterius, non fiunt litigia inter homines quae
solent fieri quando multi habent unam rem
procurare, dum uni videtur sic et alii aliter
faciendum. Aliud bonum est quod unusquisque
magis augebit possessionem suam insistens ei
sollicitius tamquam propriae. Et hoc modo
erunt possessiones divisae, sed propter virtu­
tem civium, qui erunt in invicem liberales et
benefici, erunt communes secundum usum, si­
cut dicitur in proverbio, quod ea quae sunt
amicorum sunt communia.
201. — Et ne cui videatur impossibile,
subiungit quod in quibusdam civitatibus bene
dispositis est hoc statutum quod quaedam
sint ipso facto communia quantum ad usum,
quaedam autem fiant communia per volunta­
tem ab ipsis dominis, dum scilicet unusquisque
habens propriam possessionem, quaedam de
bonis suis facit provenire in utilitatem suo­
rum amicorum, et quibusdam de bonis suis
utuntur amici sui per seipsos, tamquam re­
bus communibus. Sicut erat in civitate Lace­
daemonia in qua unus poterat uti servo al­
terius ad suum ministerium ac si esset pro­
prius servus. Similiter poterant uti equis et
canibus et vehiculis aliorum tamquam suis, si
indigerent ire ad agros, in eadem tamen re­
gione. Unde manifestum est quod multo me­
lius est quod sint propriae possessiones se­
cundum dominium, sed quod fiant communes
aliquo modo quantum ad usum. Quomodo au­
tem usus rerum propriarum possit fieri com­
munis, hoc peïtinct ad providentiam boni le­
gislatoris.
202. — Secundam rationem ponit, ibi [ 1271],
«Adhuc autem et ad delectationem etc.». Et
dicit quod non potest de facili enarrari quan­
tum sit delectabile reputare aliquid esse sibi
proprium. Venit enim haec delectatio ex hoc
quod homo amat seipsum; propter hoc enim
vult sibi bona. Nec hoc est vanum, quod ali­
quis habet amicitiam ad seipsum; sed natu­
rale est. Quandoque tamen iuste vituperatur
aliquis ex hoc quod est amator suiipsius. Sed
quando hoc in vituperium dicitur, non est hoc
simpliciter amare seipsum, sed magis quam
oportet; sicut et amatores pecuniarum vitupe­
rantur, quas tamen omnes aliquo modo
amant: quia amatores pecuniarum vituperan-

L. Π, 1. iv

IN POLITICORUM

tur inquantum amant eas magis quam oportet.
Hanc autem delectationem, quae est de re­
bus propriis habendis aufert lex Socratis.
203. — Tertiam rationem ponit, ibi [127-J,
« At vero et largiri etc. ». Et dicit quod val­
de delectabile est quod homo donet vel auxi­
lium ferat vel amicis, vel extraneis vel quibus­
cumque aliis: quod quidem fit per hoc quod
homo habet propriam possessionem: unde
etiam hoc bonum tollit lex Socratis auferens
proprietatem possessionum.
Ultima autem concludit [1273], quod ista
inconvenientia accidunt his qui volunt nimis
unire civitatem introducendo communitatem
possessionum, et uxorum, et filiorum.
204. — Deinde cum dicit « et ad hoc » [128]
Obiicit simul contra utramque positionem,
scilicet de communitate uxorum et possessio­
num.
Et inducit etiam ad hoc 1res rationes: qua­
rum prima est [128] quod illi qui volunt sic
nimis unire civitatem, manifeste interimunt
opera duarum virtutum: scilicet temperan­
tiae, inquantura est circa mulieres: opus enim
temperantiae est abstinere a muliere aliena :
quod non habebit locum si omnes mulieres
sint communes. Similiter introducens com­
munitatem possessionum, aufert actum liberalitatis. Non enim poterit esse manifestum de
aliquo an sit liberalis, nec aliquis poterit actum
liberalitatis exercere, ex quo non habet pro­
prias possessiones, in quarum usu consistit opus
liberalitatis. Providus (1) homo propria expendit
et dat. Quod autem aliquis det communia,
non est multum liberalitatis.
205. — Secundam rationem ponit ibi [1281],
« Bonae faciei quidem igitur etc. ». Et dicit

203-206

quod lex Socratis praedicta videtur bona in
superficie, et videtur quod sit amabilis ab ho­
minibus: et hoc propter duo.
Primo propter bonum quod aliquis suspica­
tur futurum ex tali lege. Quando enim aliquis
audit, quod inter cives sint omnia communia,
suscipit hoc cum gaudio, reputans amicitiam
admirabilem futuram per hoc omnium ad
omnes.
Secundo propter mala, quae putat tolli per
hanc legem. Accusat enim aliquis mala, quae
nunc fiunt in civitatibus, sicut disceptationes
hominum ad invicem circa contractus, et in­
dicia de testimoniis falsis, et hoc quod paupe­
res adulantur divitibus, tamquam omnia ista
fiant propter hoc quod possessiones non sunt
communes.
Sed si aliquis recte consideret, nihil horum
fit propter hoc quod possessiones non sunt
communes, sed propter malitiam hominum.
Videmus enim quod illi qui possident aliqua
in communi, multo magis dissident adinvicem,
quam illi qui habent separatas possessiones.
Sed quia pauci sunt illi qui habent possessio­
nes communes respectu illorum qui habent di­
visas, propter hoc pauciora litigia veniunt ex
communitate possessionum: tamen si omnes
haberent communes multo plura litigia essent.
206. — Tertiam rationem ponit ibi [1282],
« Adhuc autem iustum etc. ». Et dicit quod
homo non solum debet considerare quot malis
priventur illi qui habent communes posses­
siones et uxores, sed etiam quot bonis priven­
tur. Debet enim legislator sustinere aliqua
mala, ne priventur maiora bona: tot autem
bona privantur per hanc legem Socratis, quod
videtur esse impossibilis talis conversatio vi­
tae, ut patet per inconvenientia supra posita.

(1) An prodigiis?

— 68 —

L. 11, 1. Y

IN POLITICO RUM

LECTIO V.
(nn. 207-222; [129-135’]).
Quid Socratem deceperit in communione ponenda: et quod non contingit
talem civitatem esse felicem.

SYNOPSIS
(Leet. V.)
Postquam impugnavit legem Socratis ostendens eam esse inconvenientem,
Hic impugnat ostendens eam esse insufficientem.
I) Ostendit quod non habuit sufficiens motivum 207 [129].
1) Propter falsam suppositionem, scii, quod summum bonum civitatis esset quod ipsa esset
maxime una 208 [129].
2) Propter defectum experientiae quae requiritur in legibus condendis 210 [130].
II) Ostendit quod id quod ponebatur, erat insufficiens 211 [131].
1) Quantum ad ea de quibus est lex 211 [131].
a) Non poterat per eam sufficienter distingui multitudo civitatis 211 [131].
b) Accusationes et disceptationes et alia mala, quae nine sunt in civitate, essent etiam
in civitate habente omnia communia 214 [1311].
c) Agricolae, cui committeretur tota dispositio possessionum, essent graves aliis civibus
et defraudarent eos '215 [1312].
2) Quantum ad alia consequentia 216 [132].
a) In generali 216 [132].
b) In speciali 217 [133].
.
j) Quantum ad mulieres 217 [133].
jj) Quantum ad principes 219 [134].
jjj) Quantum ad communem civitatis felicitatem 221 [135].
III) Concludit quod lex Socratis habet tales dubitationes et alias non minores praedictis 222 Γ1351].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1263b30 - 1264b25)
129. Causa autem deviationis Socrati, opor­
tet putare suppositionem non entem rectam.
Oportet quidem enim esse modo aliquo unam,
et domum, et civitatem, sed non omnino:
est quidem enim ut non erit procedens civi­
tas, est autem ut erit quidem: prope autem
existons ut non sil civitas, erit deterior ci­
vitas. Quemadmodum utique siquis sympho­
niam facit homophoniam, aut rhythmon ba­
sin unam. Sed oportet multitudinem existentem quemadmodum dictum est prius, propter
disciplinam communem, et unam facere. Et
futurum disciplinam inducere, ct putantem
per hanc fore civitatem studiosam, inconve­
niens talibus existimare dirigere, sed non
consuetudinibus, et philosophia, et legibus, ad
modum quem circa possessiones in Lacedae­
monia et Creta pro conviviis legislator com­
municavit.
130. Oportet autem non hoc ipsum igno­
rare, quia oportet attendere multo tempore
ct multis annis, in quibus non utique lateat
si haec bene se habuerint: omnia enim fere
inventa sunt quidem, sed haec quidem non

conducta sunt, iis autem non utuntur cogno­
scentes. Maxime autem liet utique manife­
stum, siquis operibus videat talem politiam
constructam : non enim poterit, non partiens
ipsam et segregans facere civitatem, haec
quidem in convivia, haec autem in confraternitates, et tribus. Itaque et nihil aliud acci­
det esse lege statutum praeter non agros co­
lere municipes, quod et nunc Lacedaemonii
facere conantur.
131. Quinimmo, sed neque modus totius
politiae quis erit communicantibus, neque
dixit Socrates, neque facile dicere. Equidem
multitudo fere civitatis diversorum civium
multitudo, de quibus nihil determinatum est
prius. Et agricolis communes esse oportet
possessiones, aut secundum unumquemque
proprias, adhuc autem uxores et pueros, pro­
prios aut communes. Siquidem enim eodem
modo communia omnia omnibus, quid dif­
ferent isti ab illis municipibus, aut quid
plus sustinentibus principatum? nisi aliquid
sapiant tale, quale Cretenses: illi enim alia
haec servis dimittentes, solum negant gym­

L. 11, 1. v

IN POLITICORUM

nasia, et armorum possessionem. Si autem
quemadmodum in aliis civitatibus, et apud
illos erunt talia, quis modus erit communi­
tatis? in una enim civitate, duas civitates esse
necessarium, et has subcontrarias invicem.
Faciunt enim hos quidem municipes vehit
custodes, agricolas autem et artifices et alios
cives.
131'. Accusationes autem et disceptationes,
et quaecumque alia civitatibus existere inquit
mala, omnia existent et his: quamvis dicat
Socrates, quod non multis indigebunt legali­
bus propter disciplinam: puta legibus circa
municipia, et circa forum, et aliis talibus at­
tribuens solum disciplinam municipibus.
1312. Adhuc autem dominos facit rerum
possessarum agricolas, oblationem ferentes.
Sed multo magis verisimile est graves esse et
astutiis plenos, quam a quibusdam obsequia
et humiliationes et servitutes.
132. Sed sive necessaria similiter, sive non,
nunc nihil determinatum est, et de habitis,
quae eorum politia et disciplina, et leges
quales : est autem neque invenire facile, ne­
que differens modicum, quales quosdam esse
hos, ad salvandum municipum communi­
tatem.
133. At vero si uxores quidem faciet com­
munes, possessiones autem proprias, quis di­
spensabit, quamvis sint communes possessio­
nes et agricolarum uxores, quemadmodum

207-209

quae in agris viri ipsarum? Inconveniens au­
tem et ex bestiis fieri parabolam, quia opor­
tet eadem tractare mulieres viris: quibus oe­
conomiae nihil attinet.
134. Insecurum autem et principes, quomo­
do instituit Socrates: semper enim facit eos­
dem principes, haec autem seditionis causa,
et apud nullam dignitatem possidentes: si
aliunde utique apud animosos et bellicosos vi­
ros. Quod autem necessarium ipsi facere eos­
dem principes manifestum. Non enim quando­
que quidem aliis, quandoque autem aliis mix­
tum animabus a Deo aurum, sed semper eis;
dem. Ait autem iis quidem mox genitis misceri
aurum, his autem argentum, aes autem et fer­
rum artificibus futuris, et agricolis.
135. Adhuc autem et felicitatem auferens
a municipibus, totam inquit oporte.re felicem
facere civitatem legislatorem. Impossibile au­
tem felicem totam, non pluribus, aut non
omnibus partibus, aut quibusdam habentibus
felicitatem: non enim eorum felicitas, quo­
rum et par. Hoc quidem enim contingit toti
inesse, partium autem neutri: felicitati au­
tem impossibile. At vero, si municipes non
felices qui alteri? non enim utique artifices,
et multitudo banausorum.
135'. Politia quidem igitur, de qua Socra­
tes dicit, has dubitationes habet, et his non
minores alteras.

COMMENTARIUM S. THOMAE
207. — Postquam Philosophus impugnavit
legem Socratis ostendens eam esse inconve­
nientem, hic impugnat eam ostendens esse in­
sufficientem.
Et circa hoc duo facit. Primo ostendit quod
non habuit sufficiens motivum [I29], Secundo
ostendit quod id quod ponebatur, insufficiens
erat, ibi [131], « Quinimmo sed neque mo­
dus etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
motivum esse insufficiens propter falsam sup­
positionem [129], Secundo propter defectum
experientiae quae requiritur in legibus con­
dendis, ibi [130], « Oportet autem non etc. ».
208. — Dicit ergo primo [129], quod causa
quare Socrates deviavit a veritate circa legem
de communitate possessionum, filiorum et
uxorum, oportet putare fuisse, quia suppone­
bat quamdam suppositionem non rectam: sci­
licet quod summum bonum civitatum esset
quod ipsa esset maxime una.
Haec autem suppositio ideo non est recta,
quia ad civitatem et domum, sicut supra di­
ctum est, requiritur aliqua unitas, sed non
omnimoda. Unde intantum potest procedere
unitas civitatis, quod iam non erit civitas;
puta si omnes sint unius artis et cohabitantes
in una domo. Intantum autem potest proce­
dere unitas quod erit in propinquo ad hoc
quod non sit civitas. Unde sequitur quod sit
peior; quia unumquodque tanto deterius est,

quanto magis appropinquat ad suum non es­
se; sicut si tollatur aliqua distinctio officiorum,
quae sunt necessaria ad be'ne esse civitatis.
Et ponit exemplum, sicut si aliquis faciat
concentum univocum, idest omnes cantantes
in una voce, iam non erit symphonia et conso­
nantia vocum, cui similatur civitas ex diversis
consistens. Similiter si quis faceret versum pe­
dem unum, idest carmen uno pede tantum nu­
mero constare: quia tunc carmen non esset
quod ex multis numero pedibus conficitur. Et
ita potest in tantum procedere unitas quod
tollatur civitas.
209. — Sed, sicut supra dictum est, opor­
tet in civitate esse quidem diversorum multi­
tudinem, sed quod civitas fiat una et commu­
nis propter quamdam disciplinam legum recte
positarum. Sed si aliquis qui erat inducturus
disciplinam ad uniendum civitatem putet per
hanc legem de communitate filiorum et uxo­
rum fieri civitatem bonam, inconveniens est si
aestimet quod per tales communitates possit
rectificate civitatem, et non magis per bonas
consuetudines et leges, et per sapientiam circa
talia: sicut dictum est supra, quod Lacedaemones possessiones proprias faciebant com­
munes quantum ad usum: et in Creta etiam
fecit legislator esse aliqua communia, ut fie­
rent quaedam convivia publica civibus, secun­
dum aliqua tempora ad hoc instituta, ut inter
cos maior familiaritas esset.

210-214

IN POLITICORUM

210. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem » [ 130]
Ostendit insufficientiam motivi propter de­
fectum experientiae: et dicit quod ad hoc quod
leges bene ponantur, oportet hoc non igno­
rare, quia debet aliquis multo tempore consi­
derare et multis annis, ut manifestum sit per
experientiam, si tales leges vel statuta bene
se habeant. Aestimandum est enim quod in
longitudine praecedentium temporum fere
omnia inventa sunt circa conversationem hu­
manam, quae excogitari possunt : sed quae­
dam eorum non sunt inducta, idest non est
usque ad hoc in eis processum quod lege sta­
tuerentur, quia statim eorum inconvenientia
apparebat: quaedam vero sunt quidem statu­
ta, sed recesserunt ab usu dum cognoverunt
homines quod non erant utilia.
Et hoc maxime manifestum fit, si quis per
experientiam operis (1) inspiciat talem ordi­
nem civitatis institutum, qualem Socrates di­
xit. Impossibile enim est, quod fiat civitas nisi
per aliquam partitionem et segregationem;
puta quod de bonis communibus fiat distri­
butio per diversa convivia, vel per diversa ge­
nera, aut per diversas tribus, idest societates
civitatis aut regionis.
Quia igitur necesse est omnino, quod fiat
distributio bonorum communium quantum ad
rem, nihil aliud affertur per statutum talis le­
gis de communitate possessionum, nisi quod
municipes, idest qui continue morantur in ci­
vitate, non habeant curam de agris colendis,
quasi non habentes agros proprios. Sed etiam
si non sint agri communes, hoc ipsum fieri
potest, sicut Lacedaemonii facere conantur,
ut scilicet per alios agri colantur, quamvis sint
proprii.
211. — Deinde cum dicit « quinimmo,
sed» [131]
Ostendit inconvenientiam (2) legis Socrati­
cae quantum ad id quod ponebat.
Et circa hoc duo facit. Primo ostendit insuf­
ficientiam praedictae legis quantum ad ea de.
quibus est [131], Secundo quantum ad quae­
dam communia, ibi [132], « Sed sive neces­
saria etc. ».
Circa primum inducit tres rationes: quarum
prima est [131] per quam ostendit insufficien­
tiam praedictae legis quantum ad hoc, quod
non poterat secundum eam sufficienter distin­
gui multitudo civitatis. Et dicit, quod non so­
lum lex Socratis facere videbatur, nisi quod
municipes agros non colerent tamquam non
proprios existentes, sed neque etiam Socrates
dixit quis modus esset totius conversationis
politicae instituendae secundum suam legem
communicantibus, idest habentibus omnia
communia, neque etiam possibile est a quovis
alio dici hac lege servata.
212. — Necesse enim est, quod multitudo
(1) AI. ordinis.
(2) Forte insufficjcntiarn?

L. II, 1. v

civitatis sit multitudo hominum diversorum
secundum diversos status. De quorum diversi­
tate qualiter esse possit, nihil est determina­
tum a Socrate: necesse enim est dicere, quod
agricolis sint possessiones communes simul
cum aliis civibus, et filii et uxores, aut quod
habeant seorsum proprios filios et possessiones
et uxores praeter alios cives. Hoc autem se­
cundo modo contingit assignare diversitatem
eorum ab aliis civibus, tum propter differen­
tiam eorum in possessionibus, tum etiam pro­
pter parentum originem: sed si eodem modo
sint communia omnia praedicta omnibus
aliis, nulla differentia invenietur, secundum
quam possint diversificari agricolae a custo­
dibus; neque etiam poterit assignari, quid plus
consequatur illi qui portant pondus princi­
patus in regendo civitatem, et sic inutiliter
laborabunt: nunc autem habent hoc emolu­
mentum, quod attribuuntur eis plures posses­
siones, et filii eorum nobilitantur. Similiter
etiam non poterit assignari, quid passi suffe­
runt principatum, idest propter quam eorum
conditionem praecedentem ad principatum asconsequantur illi qui portant pondus princi­
patus assumi, qui sunt nobiliores origine vel
excellentiores divites: excellentia autem se­
cundum virtutem non semper est ita manife­
sta, quod secundum eam solam sufficienter
possint inveniri homines, qui assumantur ad
principatus.
213. — Posset autem aliquis dicere, quod
illi qui servarent legem Socratis, susciperent
tale aliquid observandum, quale observant
Cretenses, qui agriculturam et alia huiusmodi
artificia dimittunt exercenda per servos, quibus
solum interdicunt gymnasia, idest exercitia
corporalia, et usum armorum, ut secundum
hoc non oporteat distinguere inter agricolas
et municipes, quia exercentes agriculturam et
artifices secundum hoc non erant cives, sed
servi.
Sed si in civitate, quam Socrates intendit
instituere, erunt huiusmodi ordinata sicut in
aliis civitatibus, ut scilicet quidam civium sint
agricolae et artifices, non videbitur esse una
communitas, quia in una civitate necessarium
erat esse quasi duas civitates sibi contrarias:
ex una enim parte erunt custodes, qui custo­
diunt civitatem, nihil aliud operantes; et ex
alia parte erunt agricolae et artifices operantes,
quos oportet esse contrarios adinvicem, ex hoc
ipso quod quibusdam laborantibus, alii non
laborant, et tamen plura de fructibus reci­
piunt, sicut etiam supra dictum est. Si vero
possessiones non sunt communes, non erit ex
hoc litigium, quia quilibet procurabit, quod
colantur agri sui, vel per alium, vel per seipsum : et dum minores servient maioribus,
ab eis aliquod lucrum recipientes, erit una
communicatio inter eos.
214. — Secundam rationem ponit, ibi [131 ’],
« Accusationes autem, et disceptationes etc. ».
Et dicit, quod in civitate habente omnia com-

L. Il, 1. v

IN POLITICORUM

munia, sicut Socrates dixit, invenientur mu­
tuae accusationes et disceptationes, et omnia
alia mala, quae Socrates dicit nunc esse in ci­
vitatibus. Disceptabunt enim cives adinvicem
de hoc quod non aequaliter laborant, nec ae­
qualiter fructum recipiunt, et de multis etiam
aliis; quamvis Socrates putaverit, quod ista
mala in civitate, in qua essent omnia com­
munia, non essent. Et propter hoc dicebat,
quod propter huiusmodi disciplinam non in­
digeret civitas multis legibus, sed solum qui­
busdam paucis, scilicet circa dubitationem
municipii, et circa forum indiciorum, vel
etiam circa forum rerum venalium, et circa
alia huiusmodi, sine quorum ordinatione civi­
tas esse non potest: ita tamen, et huiusmodi
disciplinam legum attribuebat solum custodi­
bus civitatis, non autem agricolis, qui extra
civitatem et municipium morabantur. Et sic
patet, quod lex Socratis erat insufficiens, quia
non poterat a civitate extirpate mala quae tol­
lere conabatur.
215. — Tertiam rationem ponit, ibi [1312],
«Adhuc autem dominos etc.». Et dicit quod
Socrates committebat secundum suam legem
totam dispositionem possessionum agricolis,
quibus dicebat esse committendum, quod fru­
ctus agrorum offerrent quibuscumque circa
alia vacantibus: et ex hoc putabat, quod agri­
colae propter hanc potestatem efficerentur
obsequiosi et humiliter servientes aliis civibus.
Sed totum contrarium accideret: multo enim
magis est verisimile, quod ex quo haberent
omnia in sua potestate, quod essent graves
aliis civibus, et adinvenirent astutias ad de­
fraudandum eos, quam quod humiliter cis ser­
virent.
Et sic patet, quod lex Socratis de communi­
tate mulierum et possessionum insufficiens
erat, quia non poterat implere quod conabatur.
216. — Deinde cum dicit « sed sive » [132]
Ostendit insufficientiam legis Socratis quan­
tum ad alia consequentia.
Et primo in generali [132], Secundo in spe­
ciali, ibi [133], « At vero si uxores quidem fa­
ciet communes etc. ».
Dicit ergo primo [132], quod sive ista quae
Socrates posuit de communitatem mulierum et
possessionum, sint necessaria civitati, sive
non, tamen de consequentibus nihil determi­
navit, scilicet qualis debeat esse ordinatio po­
liticae conversationis, et qualis disciplina, et
quales leges propriae eorum, qui sic habent
omnia communia: non enim de facili est in­
venire aliquas tales: neque etiam oportet eos
parum differre ab aliis, qui praedictam civita­
tem servare possunt: unde quibusdam specia­
libus legibus et speciali disciplina essent im­
buendi.
217. — Deinde cum dicit « at vero » [133]
Ostendit insufficientiam in speciali.
Et primo quantum ad mulieres [133], Se­
cundo quantum ad principes, ibi [134], « Inse­
cutum autem etc. ». Tertio quantum ad com­

214-221

munem civitatis felicitatem, ibi [135], « Ad­
huc autem et felicitatem auferens a munici­
pibus etc. ».
Quantum ad mulieres autem duo tangit [133],
Primo, quod non potest sufficienter ordinari
de mulieribus si sint communes custodibus et
agricolis, sive possessiones sint propriae et
distinctae utrisque, sive sint communes; quia
si sini communes, oportet quod agricolae dis­
pensent ea quae sunt in agris, non poterunt
simul uti mulieribus in civitate existentibus,
et agros colere: sed si facultates sint pro­
priae, mulieres communes, non poterunt in­
tendere rei domesticae, sicut viri poterunt in­
tendere agriculturae, si e contra facultates sint
communes, et uxores propriae agricolarum :
simul enim poterunt et agros colere et uxori­
bus secum habitantibus operam dare.
218. — Secundo circa mulieres dicit, quod
Socrates dicebat, quod mulieres debebant ea­
dem tractare cum viris, ut scilicet colerent
agros et pugnarent, et alia huiusmodi face­
rent sicut viri: et accipiebat similitudinem a
bestiis, in quibus feminae similia operantur
masculis. Sed Aristoteles istud dicit esse in­
conveniens, nec esse' simile: quia bestiae nihil
participant de vita oeconomica, in qua qui­
dem vita mulieres habent quaedam propria
opera, quibus oportet eas intendere, et absti­
nere semper ab operibus civilibus.
219. — Deinde cum dicit « insecutum au­
tem » [ 134]
Ostendit insufficientiam quantum ad prin­
cipes: et dicit, quod non est securum civitati,
quod hoc modo instituantur principes civitatis
sicut Socrates instituebat : ordinavit enim,
quod semper manerent iidem principes: quod
quidem semper fuit causa seditionis, etiam
apud homines non magni valons, et multo
magis apud homines animosos et bellicosos,
qui non possunt de facili pati, quod ipsi sem­
per subiiciantur, et alii principentur.
220. — Et subiungit causam quare Socrates
instituebat, quod semper essent iidem princi­
pes: dicebant enim, quod sicut in quibusdam
mineris terrarum invenitur aurum, in quibus­
dam argentum, in quibusdam vero ferrum, aut
aes, ita in animabus quorumdam hominum,
qui abundant in sapientia et virtute, est au­
rum, quos iustum est principari; in quibusdam
vero argentum, qui sunt secundi gradus; in
quibusdam vero qui non sunt perfecti ad sa­
pientiam et virtutem, invenitur quasi aes aut
ferrum: et tales secundum ipsum debent fieri
agricolae et artifices. Manifestum est autem,
quod istud non commutatur, ita quod quan­
doque istis hominibus sil inditum aurum, et
quandoque non; sed semper eisdem : unde se­
quitur, quod aliis iidem principentur.
221. — Deinde cum dicit «adhuc au­
tem » [135]
Ostendit insufficientiam quantum ad com­
munem civitatis felicitatem: dicebat enim So­
crates, quod legislator debet ad hoc attendere,

221-222

IN POLITICORUM

quod faciat totam civitatem felicem, et quan­
tum ad opera virtutis, et quantum ad exte­
riora bona : cum tamen Socrates per suam
legem auferret a singulis civibus felicitatem :
quia volebat, quod non haberent aliquid pro­
prium, nec in possessionibus, nec in mulie­
ribus, nec in filiis, quae quidem pertinent ad
felicitatem tamquam organice deservientia, ut
dicitur in primo Ethicorum. Hoc autem est im­
possibile, quod tota civitas sit felix, nisi
vel omnes, vel plures partes civitatis felicita­
tem habeant: non enim est felicitas civitatis,
sicut numerus par, et alia similia. Partes enim
numeri paris quandoque sunt impares, sicut
partes senarii sunt duo trinarii.

L. 11, 1. v

Et praeterea si custodes civitatis non sunt
felices, qui alii erunt felices ad hoc quod in
eis felicitas civitatis fundari (3) possit? Non
enim potest dici quod agricolae et mercenarii
sint felices, qui sunt infimi in civitate: non
enim felicitas quae est optimum civitatis po­
test salvari in infima eius parte.
222. — Ultimo autem epilogando conclu­
dit [1351], quod conservatio politica civitatis
de qua Socrates dixit, habet praedictas dubita­
tiones et quasdam alias non minores prae­
dictis.
(3)

73 “

AI. fraudari.

L. II, 1. vi

IN POLITICORUM

LECTIO VI.
(nn. 223-241; [136-1433]).
Reliquae Socratis leges excutiuntur.

SYNOPSIS

(Lect. VI-VII; nn. 223-253; [136-152]).
Postquam improbavit positionem Socratis de communitate mulierum, puerorum et possessionum,
Hic inquirit de aliis consequentibus legibus.
, I) Narrat eas 223 [136].
I
A) Dicit de quo est intentio 223 [136].
i
B) Prosequitur intentum, recitans eas quae Socrates dixit de ordine politiae 224 [137].
1) Quantum ad partes civitatis 224 [137].
2) Quantum ad disciplinam civium 225 [138].
a) In communi, de opportunitate disciplinae 225 [138].
b) In quibus conveniebat cum aliis politiis 226 [1381].
c) Quaedam propria quae Socrates ponebat 227 [1382].
II) Disputat contra eas 228 [139].
A) Obiicit contra disciplinam legum 228 [139].
1) Proponit quod intendit 228 [139].
2) Manifestat propositum 229 [140].
a) Contra mensuram quam Socrates civitati imponebat 229 [140].
a’) Quantum ad numerum bellatorum 229 [140].
b’) Quantum ad quantitatem possessionis 230 [141].
aa) Improbat mensuram possessionum secundum se 2 rationibus
230 [141].
/
bb) Quantum ad hoc quod praetermisit mensuram generationis
\
232 [142].
a) Proponit esse inconveniens id quod Socrates dicebat
232 [142].
N
V) Ponit rationem quae movebat Socratem 233 [1421].
c) Ostendit hanc rationem esse insufficientem 234 [1422].
d) Proponit quod oportet determinare multitudinem circa
generationem filiorum 235 [1423].
e) Ostendit quid debeat observari in tali determinatione
236 [1424].
/) Ostendit quomodo oportet determinari multitudinem
generatorum 237 [1425].
b) Quantum ad distinctionem quam in civitate faciebat 238 [143].
a) Ostendit quomodo in hoc discordabat ab aliis legisla­
toribus 238 [143].
ά) Improbat legem Socratis quantum ad distinctionem
principium 239 [1431].
c) Quantum ad distinctionem possessionum 240 [1432].
j
d) Quantum ad domos 241 [1433].
B) Obiicit contra ordinem civitatis 242 [144].
i) Quantum ad populum 243-244 [144-145].
2) Quantum ad principes 245 [146].
a) Ponit positionem Socratis 245 [146].
a’) Proponit quod oportet in civitatibus commisceri diversa regimina
(de quibus n. 242 [144]), 245 [146].
b’) Ostendit qualiter Socrates commiscebat suam politiam 247 [147].
b) Improbat eam 247 [1471].
a’) Ostendit hanc ordinationem secundum se indecentem esse 247
[I471]·
b’) Ostendit quod ea quae statuebat non erant convenientia huic com­
mixtioni 248 [148].

(
o

d

— 74 —

IN POLITICORUM

L. Il, 1. VI

aa) Hoc ostendit 248 [148].
α) Proponit quod intendit 248 [148].
b) Manifestat propositum 249 [149J.
j) Circa electionem principum 249 [149].
jj) Circa electionem consiliorum 250 [150].
c) Ostendit quod oportet institui rem publicam ex gu­
bernatione plebis et unius principatu 251 [151].
bb) Ostendit quod electio principum quam Socrates instituebat
est periculosa 252 [152].
C) Concludit quod ea quae sunt in Legibus circa rem publicam Socratis, habent
praedictum modum 253 [152J.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1264b26 - 1265b26)
136. Fere autem similiter, et quae circa le­
ges se habent posterius scriptas. Propter quod
et de ea quae hic politia, considerare mo­
dica, melius: etenim in politia de paucis om­
nino determinavit Socrates, de uxorum et
puerorum communicatione, quomodo habere
oportet, et de possessione, et politiae ordine.
137. Dividitur autem in duas partes multi­
tudo habitantium: haec quidem in agricolas,
haec autem in partem, quae ad bellum. Ter­
tium autem ex iis consilians et principale ci­
vitatis. De agricolis autem et artificibus,
utrum nullo, aut aliquo participant princi­
patu, et utrum arma oportet possidere, et hos,
et compugnare, aut non, de iis nihil deter­
minavit Socrates: sed uxorem quidem existi­
mat oportere simul bellare, et disciplina par­
ticipare eadem municipibus: alia autem ex­
terioribus replevit sermonibus.
138. Et de disciplina, qualem quamdam
oportet fieri municipibus.
138L Legum autem plurima quidem pars
leges existunt entes: pauca autem de politia
dixit. Et hanc volens communiorem facere
civitatibus, secundum modicum, circumducit
iterum ad alterum politiam.
138-’. Praeter mulierum enim communionem,
et possessionis, alia eadem tradit ambabus
politiis: etenim disciplinam eamdem, et quod
ab operibus necessariis abstinentes vivere, et
de convivis similiter: verumtamen in hac in­
quit, oportere esse convivia mulierum: et
hanc mille arma possidentium, hanc autem
quinque millium.
139. Superfluum quidem igitur habent om­
nes Socratis sermones, et leve, et novum, et
quaestionibus plenum : bene autem omnia,
forte difficile.
140. Quin nunc dictam multitudinem opor­
tet non latere, quia regione Babylonica, vel
aliqua infinita opus erit, tot multitudinem ex
qua otiosi quinque millia nutriantur, et prae­
ter hos mulierum et famulorum alia turba
multo maior. Oportet quidem igitur supponi
ad votum, nihil tamen impossibile. Dicitur
autem quod oportet legislatorem ad duo re­
spicientem ponere leges: ad regionem et ho­
mines. Adhuc autem bene se habet apponere
et ad vicinorum loca: primum quidem si
oportet civitatem vivere vitam politicam, non
monasticam. Non enim solum necessarium
est, ipsam talibus uti ad bellum armis, quae
utilia secundum propriam regionem sunt, sed
ad exteriora loca. Si quis autem non talem

— 75

acceptat vitam, neque propriam, neque com­
munem civitatis, tamen nihil minus oportet
terribiles esse inimicis, non solum venientibus
in regionem, sed et discedentibus.
141. Multitudinem autem possessionis vi­
dere oportet, ne forte melius altero modo de­
terminetur plane magis. Tantam enim inquit
esse oportere, ut vivatur temperate; quemad­
modum siquis dicat ut vivatur bene; hoc enim
utile magis.
1411. Adhuc autem est temperate quidem,
misere autem vivere. Sed melior determinatio,
temperate, et liberaliter. Separatim enim
utrumque, hunc quidem delitiari assequetur :
hunc autem laboriose vivere. Quoniam soli ii
habitus sunt virtutes circa habitudines sub­
stantiae: puta substantia, mansuete, aut for­
titer uti non est: temperate autem et libe­
raliter est : quare et usus hos necessarium
esse circa ipsam.
142. Inconveniens autem, et possessiones
adaequantem circa multitudinem civium non
constituere; sed sinere puerorum procreatio­
nem infinitam;
1421. Tamquam sufficienter utique respon­
dentem ad eamdem multitudinem, propter
sterilitates quantiscumque generatis: quia vi­
detur hoc etiam nunc accidere circa civitates:
1422. Oportet autem hoc non similiter cer­
te habere circa civitates tunc et nunc. Nunc
quidem enim nullus dubitat, eo quod partitae
sunt substantiae ad quantamcumque multitu­
dinem: tunc autem indivisis existentibus, necesse deiectos nihil habere, sive pauciores
sint secundum multitudinem, sive plures.
142·*. Magis autem suspicabitur quis utique
oportere determinatam esse puerorum procu­
rationem, quam substantiam,
1421. Ut non numero quodam plures gene­
rentur, hanc autem multitudinem ponere aspi­
cientem ad fortunas, si accidat mori quosdam
generatorum, et ad aliorum sterilitatem.
1425. Finem autem quemadmodum in aliis
civitatibus paupertatis necessariam causam
fieri civibus; penuria autem seditionem effi­
cit, et malignitatem.
143. Phaedon quidem igitur Corinthius, exi­
stons legislator antiquorum, domus aequales
opinatus est oportere permanere, et multi­
tudinem civium, et si primo inaequales ha­
buissent fortes omnes secundum magnitudi­
nem : in legibus autem iis contrarium est.
Sed de his quidem quomodo utique existi­
mamus melius habere, dicendum posterius,

L. Π. 1. vi

IN POLITICORUM

Derelictus est autem legibus iis, et
quae circa principes, quomodo erunt differen­
tes a subiectis: ait enim oportere quemad­
modum ex altero lanae filatum fit, quam lini,
sic et principes habere oportet ad subiectos.
1432. Quoniam autem omnem substantiam
sinit fieri maiorem usque quincuplum, pro­
143'.

223-228

pter quid hoc non utique erit in terra, usque
aliquid?
1433. Et domiciliorum autem divisionem
oportet considerare, ne forte non expediat ad
oeconomiam, duo enim domicilia cuilibet di­
stribuebat, dividens seorsum; difficile autem
domos duas habitare.

COMMENTARIUM S. THOMAE
223. — Postquam Philosophus improbavit
positionem Socratis de communitate mulierum
et puerorum et possessionum, quod modo po­
nebat quasi principale in sua politica, hic in­
quirit de aliis consequentibus legibus.
Et primo narrat eas [136]. Secundo disputat
contra eas, ibi [139], « Superfluum quidem
igitur etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [136], Secundo prosequitur inten­
tum, ibi [137], « Dividitur autem etc. ».
Dicit ergo primo [136], quod sicut habet
multas dubitationes lex de communitate mu­
lierum et possessionum, ita etiam et aliae eius
consequentes leges; et ideo melius est quod de
tota eius politica aliqua pauca hic dicantur;
quia de paucis in sua politia determinavit So­
crates, scilicet de communitate uxorum et fi­
liorum et possessionum, quomodo debeant se
habere; et super hoc determinavit ordinem
politicae conversationis.
224. — Deinde cum dicit « dividitur au­
tem » [ 137]
Recitat ea qua Socrates dixit de ordine po­
litiae nam de communitate satis supra dictum
est.
Et primo quantum ad partes civitatis [137],
Secundo quantum ad disciplinam civium,
ibi [138], « Et de disciplina qualem quam­
dam etc. ».
Circa primum quatuor dicit [137], Quorum
primum est quod Socrates totam multitudi­
nem habitantium civitatem dividebat in duas
partes: quarum una erat agricolarum et alio­
rum artificum; alia vero erat vivorum bellato­
rum: addebat autem et tertiam partem, scili­
cet consilium et principes civitatis.
Secundo dicit quod Socrates omisit dicere
de agricolis et artificibus, utrum debeant ali­
quem principatum habere, et utrum etiam de­
beant aliquo modo pugnare vel non.
Tertio dicit, quod Socrates existimavit quod
oportebat mulieres bellare et alia similia fa­
cere viris.
Quarto dicit quod alias quidem partes suae
politicae implevit multis sermonibus extraneis
qui non pertinebant ad materiam politicae,
interponens multa de naturalibus et de aliis
scientiis.
225. — Deinde cum dicit « et de discipli­
na » [138]
Narrat quod Socrates dixit de disciplina ci­
vitatis.

Et circa hoc tria facit. Primo dicit in com­
muni quod Socrates dixit de disciplina civi­
tatis quod oportet aliquam disciplinam habere
custodes civitatis [138],
226. — Secundo, ibi [1381], « Legum au­
tem etc. ». Ponit ea in quibus conveniebat
cum aliis politiis : et dicit quod magna pars
legum, quas Socrates ponebat, sunt leges quae
modo in civitatibus observantur. Cum enim
ipse dixerit de politia, idest conversatione ci­
vitatis, et induxerit quamdam maiorem com­
munitatem in civitate quam sit consuetum,
paulatim instituendo leges deveniebat ad alte­
ram politiam, quae nunc observatur; quia prae­
ter communionem mulierum et possessionis
quae erat propria suae politiae, omnia alia
tradidit quae possint esse communia ambabus
politiis, scilicet et illi quae observat hanc
communitatem, et illi quae non observat: eamdem enim disciplinam dixit esse utrorumque :
puta quod homines viverent de necessariis ope­
ribus cum quadam moderantia et abstinentia,
et quod facerent quaedam convivia in civitate
ad maiorem civium familiaritatem, quae etiam
apud alias civitates observabantur, quamvis
oportuisset quod instituerent multo differen­
tem disciplinam, ut supra dictum est.
227. — Tertio cum dicit, « Praeter mulie­
rum enim communionem etc.» [I382] narrat
quaedam propria quae Socrates ponebat: quo­
rum unum erat quod fierent etiam convivia
mulierum et non solum virorum: aliud autem
erat quod determinabat numerum bellatorum;
scilicet quod in civitate essent ad minus mille
arma portantes et ad plus quinque milia.
228. — Deinde cum dicit « superfluum qui­
dem » [139]
Obiicit contra praedicta alia quae Socrates
inducebat.
Et primo obiicit contra disciplinam le­
gum [139], Secundo contra ordinem partium
civitatis, ibi [144], « Coordinatio autem to­
ta etc. ».
Circa primum duo facit. Primo proponit
quod intendit [139], Secundo manifestat pro­
positum. ibi [140], « Quin nunc dictam mul­
titudinem etc. ».
Dicit ergo primo [139], quod sermones So­
cratis habent aliquid superfluum, inquan­
tum replet suam politiam extraneis sermo­
nibus; et leve, inquantum erant insufficientes
rationes, et sine experientia prolatae: et no­
vum, inquantum erat contra communem con-

-76-.

229-233

IN POLITICORUM

suetudinem et erat quaestionibus plenum per
multas difficultates consequentes; et quod in
omnibus bene diceret difficile est asserere.
229. —
Deinde cum dicit
« quin
nunc » [140]
Munifestal quod dixerat.
Et primo improbat dicta Socratis quantum
ad mensuram quam civitati imponebat [140],
Secundo quantum ad distinctionem, ibi [146].
« Qui quidem igitur dicunt etc. ».
Circa primum duo facit. Primo improbat
dictum eius quantum ad numerum bellato­
rum [140], Secundo quantum ad quantitatem
possessionis quam taxabat, ibi [141], « Mul­
titudinem autem possessionis etc. ».
Dicit ergo primo [140], quod si quis con­
sideret praedictam multitudinem bellatorum,
quam Socrates instituebat in civitate, mani­
feste apparet quod civitas talis indigebit ma­
xima latitudine camporum, sicut est circa Ba­
byloniam, ad hoc ut nutriantur inde quinque
millia bellatorum, qui nihil aliud operentur,
et praeter cos multo maior alia turba, et
mulierum et famulorum. Et secundum hoc
oportet quod ille qui talem civitatem instituit,
habeat multitudinem camporum ad votum;
quod tamen non est impossibile: sed tamen
hoc considerandum quod ille qui vult legem
in civitate statuere, non debet statuere le­
gem secundum illud quod cogitat quod sit
possibile, sed respiciendo ad ea quae ei existunt; et praecipue quidem ad duo: scilicet ad
regionem, ut non constituat maiorem civita­
tem quam regio illa pascere possit, et iterum
ad homines ut conveniant leges hominibus se­
cundum eorum conditiones. Tertio autem est
apponendum, ut ponat leges respiciendo ad
loca vicina: et hoc quidem primo est necessa­
rium si civitas debet habere vitam non soli­
tariam, sed politicam, idest communem cum
multis aliis civitatibus, cum quibus societatem
habeat non solum in pace, sed etiam in bello :
quia talem civitatem non solum necessarium
est uti talibus armis ad bellum et in tanto
numero secundum quod utile est ad propriam
regionem; sed etiam in exterioribus locis, in
quibus conversantur vel hostes vel amici. Se­
cundo autem si quis non approbet vitam belli­
cosam, neque ut propriam alicuius hominis,
neque ut communem totius civitatis, nihilo­
minus tamen quantum ad hoc oportet cives
esse armatos et bellicosos, ut sint terribiles ini­
micis, non solum cum venerint in regionem,
sed etiam quando discedunt.
230. — Deinde cum dicit « multitudinem
autem» [141]
Improbat positionem Socratis, quantum ad
mensuram possessionum quam in civitate sta­
tuebat.
Et circa hoc duo facit. Primo improbat
mensurationem possessionum a Socrate posi­
tam secundum se [141], Secundo quantum ad
hoc quod praetermisit mensuram generationis,
ibi [142], « Inconveniens autem etc. ».

L. Il, 1. VT

Circa primum ponit duas rationes. Dicit er­
go primo [141], quod oportet considerare ne
forte alio modo possit planius determinari
quantitas possessionum quas civitas debet
communiter habere, quam Socrates determi­
naverat. Dicit enim Socrates quod tanta debet
esse possessio civitatis, ut ex ea possint ci­
ves vivere temperate : sed planius diceretur
st quis diceret, quod tanta debet esse pos­
sessio civitatis, ut ex ea vivatur bene: haec
enim determinatio est magis utilis, eo quod
plura in se comprehendit bene vivere quam
temperate vivere.
231. — Secundam rationem
ponit,
ibi [1411], «Adhuc autem est temperate
quidem etc. ». Et dicit quod contingit ali­
quem temperate vivere, qui tamen misere vi­
vit, idest cum magna penuria. Et sic patet
quod praedicta determinatio Socratis non suf­
ficit; sed melior determinatio est ut dicatur
quod tanta debet esse possessio, ut vivatur
temperate et liberaliter. Si enim alterum eo­
rum separatim dicatur, sequetur inconveniens.
Ex una enim parte si dicatur quod debeant
vivere liberaliter, sequetur quod homo in su­
perfluis delitiis vivat. Ex alia vero parte, si
dicatur quod debet vivere temperate, sequetur
quod possit homo vivere cum penuria et la­
bore: ideo ad excludendum utrumque incon­
veniens oportet dicere, temperate et liberaliter;
et haec determinatio sufficit; quia solae hae
duae virtutes faciunt hominem bene se ha­
bere circa usum substantiae, idest possessio­
nis : et hoc patet in aliis virtutibus : non enim
potest dici quod aliquis utatur sua possessione
mansuete aut fortiter.
Mansuetudo enim est circa iras, et fortitu­
do circa timores et audacias: et sic in nullo
respiciunt usum possessionum: sed temperan­
tia quae est circa concupiscentias ciborum et
venereorum propter quas multi consumunt
suam substantiam, et liberalitas quae est circa
donationes et acceptiones manifeste respiciunt
usum possessionis: unde potest dici quod ali­
quis utatur sua possessione temperate et libe­
raliter: unde cum per utrumque istorum vi­
deatur esse inconveniens circa usum posses­
sionum, necessarium est circa ipsas esse stu­
diosos, scilicet temperantiae et liberalitatis.
232. — Deinde cum dicit « inconveniens
autem » [142]
Improbat positionem Socratis ex hoc quod
determinans quantitatem possessionum non de­
terminabat quantitatem generationis.
Et circa hoc sex facit. Primo quidem propo­
nit esse inconveniens id quod Socrates dice­
bat [142] : et dicit quod inconveniens est quod
aliquis velit possessiones civitatis adaequare
idest ad certam quantitatem reducere, et cum
hoc non instituat aliquid ad determinandum
multitudinem civium, sed permittat genera­
tionem civium in infinitum fieri, sicut Socra­
tes faciebat.
233. — Secundo, ibi [ 142'], « Tamquam

— 77 —

L. II. 1. vi

IN POLITICORUM

sufficienter etc. » Ponit rationem quae move­
bat Socratem: contingit enim in civitate multas
mulieres esse steriles: et ita licet aliis mulie­
ribus generantibus multos filios, tamen sem­
per conservabitur eadem multitudo civitatis,
sicut nunc videmus in civitatibus evenire. Et
propter hoc Socrati non videbatur necessarium
quod circa generationem filiorum aliquid ta­
xaretur.
234. — Tertio quidem, ibi [1422]. « Oportet
autem etc. » Ostendit Aristoteles hanc ratio­
nem esse insufficientem, quia nunc in civita­
tibus, propter hoc quod possessiones sunt di­
visae, unoquoque habente propriam possessio­
nem, nulla dubitatio potest provenire ad quantamcumque multitudinem proveniat generatio
filiorum, quia unusquisque filiis suis studet
aliquo modo providere; sed tunc cum posses­
siones non essent divisae inter cives secundum
ordinationem Socratis, sequetur quod illi qui
essem ignobiliores nihil perciperent de fru­
ctibus possessionum, sive mutiplicare'ntur, sive
diminuerentur; dum scilicet potentes civitatis
primo sibi et suis filiis necessaria sumerent si
eorum multitudo excresceret.
235. — Quarto ibi [1423], « Magis autem
suspicabitur etc. ». Proponit quod oportet de­
terminare multitudinem circa generationem fi­
liorum; et dicit quod aliquis potest existimare
quod magis oportet determinari generationem
filiorum quam etiam multitudinem substantiae;
ita scilicet quod non generentur plures cives
ab aliquo numero determinato, cui sufficiant
civitatis possessiones.
236. — Quinto ibi [1424], « Ut non nume­
ro quodam etc. » Ostendit quid debeat obser­
vari in tali determinatione; et dicit quod opor­
tet determinare multitudinem filiorum gene­
randorum respiciendo ad casus fortuitos, pu­
ta ad mortes eorum qui nascuntur, et ad ste­
rilitatem mulierum quae non concipiunt, ut sci­
licet tantum permittatur ex alia parte superexcrescere generatorum numerus, ut huiusmodi
defectus fortuiti suppleantur.
237. — Sexto, ibi [1425], « Praetermittere
autem etc. » Ostendit quomodo oportet deter­
minari multitudinem generatorum: et dicit
quod hoc ideo necessarium est, quia si permit­
tatur quod in infinitum homines generent abs­
que aliquo determinato numero, sicut commu­
niter fit in civitatibus, ex necessitate sequitur
quod ex hoc proveniat causa paupertatis civi­
bus: multi enim filii pauperes erunt habentes
id solum quod eorum pater dives habebat:
ex paupertate autem civium, sequitur quod
sint seditiosi et maligni; quia dum non habent
necessaria vitae, student ea acquirere fraudi­
bus et rapinis.

233-241

238. — Deinde cum dicit « Phaedon qui­
dem » [143]
Improbat disciplinam legum Socratis quan­
tum ad distinctionem quam in civitate faciebat.
Et circa hoc quatuor facit. Primo ostendit
quomodo circa distinctionem discordabat ab
aliis legislatoribus [143]. Et dicit quod qui­
dam legislator Corinthius, Phaedon nomine,
duo dixit esse observanda in civitate: quorum
unum est, ut domus ipsorummet civium per­
manerent aequales adinvicem in divitiis et di­
gnitate, etiam si a principio inaequales sortes
habuissent: (quomodo autem reduci possunt
ad aequalitatem infra dicetur): aliud est ut
multitudo civium semper aequalis remaneat.
Sed in legibus Socratis contrarium invenitur:
quia neque ordinat quomodo aequalitas multi­
tudinis civium conservetur, neque etiam sta­
tuit quod sint aequales divitiae civium; sed
permittit quod quidam habeant maiores divi­
tias aliis, ut postea dicetur: sed de hoc quid
melius sit, utrum scilicet quod omnes cives
habeant divitias aequales, vel non, postea de­
terminabitur.
239. — Secundo, ibi [1431] « Derelictus est
autem legibus etc. » Improbat legem Socratis
quantum ad distinctionem principii m. Et dicit
quod per leges Socratis non fuit determinatum
quomodo deberent distingui principes a subdi­
tis, cum tamen ipse diceret quod oporteret
aliquam distinctionem esse inter eos, ut sicut
ex alia materia fit filum lanae quam filum
lini, ita ex alia conditione oporteret aliquos
assumi in principatum et remanere aliquos
in sublectione: non enim poterat eos distin­
guere per originem generis ex quo ponebat
pueros et uxores communes.
240. — Tertio, ibi [1432], « Quoniam au­
tem omnem substantiam etc. » Improbat po­
sitionem Socratis quantum ad distinctionem
possessionum; et dicit quod Socrates permitte­
bat quod in rebus mobilibus divitiae unius
multiplicarentur supra divitias alterius in quin­
cuplum; et pari ratione poterat permittere
idem in possessione terrae, ut non faceret
omnes agros communes.
241. — Quarto, ibi [1433], « Et domicilio­
rum autem divisionem etc. » Improbat dis­
tinctionem Socratis quantum ad domos. Et di­
cit quod oportet considerare ne forte distin­
ctio domorum, quam introducebat Socrates,
non sit utilis oeconomicae. Dicebat enim quod
quilibet civis debebat habere duo domicilia,
forte propter separationem filiorum: sed hoc
est difficile quod aliquis habeat tantam fa­
miliam quod possit inhabitare duas domos;
et etiam damnosum oeconomicae, ut unus
homo faciat duas expensas in duabus familiis.

242

IN POLITICORUM

L. II, 1. yn

LECTIO VIL
(nn. 242-253; [144-152]).
Socratis respublica improbatur quant uni est merito magistrat taira.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker I265b26 - 1266a30)
144. Coordinatio autem tota, vult quidem
neque democratia, neque oligarchia, media
autem harum, quam vocant politiam; ex
utentibus enim armis est.
145. Siquidem igitur communissimam hanc
constituit civitatibus aliarum politiarum, be­
ne dixit forte: si autem ut optima, post pri­
mam politiam, non bene: forsitan enim eam,
quae Laconorum; aliquis utique laudabit ma­
gis, vel etiam aliam aliquam magis aristocraticam.
146. Qui quidem igitur dicunt, quod opor­
tet optimam politiam ex omnibus esse civibus
mixtam, propter quod et Lacedaemoniorum
laudant, esse enim ipsam ii quidem ex oli­
garchia et monarchia et democratia aiunt, di­
centes, regnum quidem monarchiam, senio­
rum autem principatum, oligarchiam, demo­
cratic autem principari secundum plebciorum principatum, propter ex populo esse
Ephoros. Alii autem ephoriam quidem esse
tyrannidcm. Dcmocratice autem principari se­
cundum convivia, et aliam vitam quotidia­
nam.
147. In legibus autem iis est dictum quod
opportunum componi optimam politiam ex
democratia et tyrannide.
1471. Quas aut omnino, non utique ali­
quis ponet politias, aut pessimas omnibus.
Melius igitur dicunt, qui plures commiscent:
ex pluribus enim composita politia melior.
148. Deinde, neque iis videtur monarchicum nullum, sed oligarchica, et democratica;
magis autem determinare vult ad oligarchiam.

149. Palam autem ex principandum institu­
tione, quod quidem enim ex electis sortiales,
commune est amborum: quod autem abundantioribus necessarium sit convocare, et
ferre principes, aut facere aliquid aliud poli­
ticorum, hos autem dimittere, hoc oligarchicum.
150. Et tentare plures ex abundantibus esse
principes, ct maximos, et maximis honorabilitatibus. Oligarchiam autem facit et con­
silii electionem. Eligunt quidem enim omnes
necessario, sed ex prima honorabilitate, deinde
rursum aequales ex secunda, deinde ex tertiis.
Verumtamcn non omnibus erat necessarium
his qui ex tertiis aut quartis. Ex quarto autem
quartorum, necessarium solis primis et secun­
dis. Deinde ex his ex qualibet honorabilitate,
ait oportere ostendere aequalem numerum.
Erunt autem plures qui ex maximis honorabilitatibus et meliores, propter quosdam popu­
larium non eligere, quia non necessarium.
151. Quomodo quidem igitur ex democra­
tia et monarchia oportet constare talem po­
litiam, ex his manifestum, et ex posterius di­
cendis, cum inciderit de tali politia conside­
ratio.
152. Habet autem, et circa electionem principum, scilicet quod ex electis eligibiles, pe­
riculosum, si cum aliqui institui velint, et
mediocres multitudine, semper ad horum eli­
guntur voluntatem. Quae quidem igitur circa
politiam, quae in Legibus, hunc habent mo­
dum.

COMMENTARIUM S. THOMAE

242. — Postquam Aristoteles improbavit
positionem Socratis quantum ad disciplinas
legum, hic improbat eam quantum ad ordinem
civitatis.
Et primo quantum ad populum [144]. Se­
cundo quantum ad principes, ibi [146], « Qui
quidem igitur etc. ».
Ad evidentiam autem eorum quae hic dicun­
tur, considerandum est, quod sex sunt species
ordinationis civitatum, ut in tertio dicetur.
Omnis enim civitas, aut regitur ab uno, aut
a paucis, aut a multis.
Si ab uno; aut ille unus est rex, aut tyran­

— 79

nus. Rex quidem, si sit virtuosus tenens com­
munem utilitatem subditorum. Tyrannus au­
tem, si sit malus omnia retorquens ad suum
commodum, utilitate subditorum contempta.
Si vero regatur civitas a paucis; aut illi eli­
gentur propter virtutem qui bonum multitu­
dinis procurent: et tale regimen dicitur pote­
stas optimatum. Aut eligentur aliqui pauci
propter potentiam, aut divitias, et non pro­
pter virtutem, qui omnia quae sunt multitudi­
nis ad suam propriam utilitatem retorquebunt;
et tale regimen dicitur principatus paucorum.
Si vero civitas regitur a multis, similiter, si-

L. II, I. vu

IN POLITICORUM

quidem regatur a multis virtuosis, tale regi­
men vocabitur communi nomine Politia. Non
autem contingit multos inveniri virtuosos in
civitate, nisi forte secundum bellicam virtutem :
et ideo hoc regimen est quando viri bellato­
res in civitate dominantur.
Si vero tota multitudo populi dominari velit,
vocatur plebeius status.
243. —- Dicit ergo primo [144], quod secun­
dum legem Socratis tota coordinatio multitu­
dinis, scilicet civitatis, neque est plebeius sta­
tus, neque principatus paucorum, sed est me
dia horum, quam communi nomine nominant
aliqui politiam; et consistit ex his qui utuntur
armis. Cum enim Socrates multitudinem civi­
tatis divideret in duas partes, quarum una erat
pugnatorum, alia artificum et agricolarum
(agricolas autem oportet in agris manere) re­
linquitur quod quasi multitudo habitantium
civitatem esset virorum bellatorum.
244. — Deinde cum dicit « siquidem igi­
tur » [145]
Et dicit quod si ipse instituit talem ordina­
tionem tamquam communissimam inter alias
politias, forte bene dixit. Nam oligarchia est
solum magnorum : democratia vero est solum
infirmorum: haec vero politia est ex his qui
sunt medii inter utrosque: unde communior
est, utpote cum utriusque participans.
Sed si ipse instituit talem ordinationem
quasi optimam post primam, non bene dixit.
Primam autem ordinationem dicit regnum,
vel quia est prima a tempore (a principio
enim omnes civitates regibus regebantur), vel
quia est optima dummodo rex sit bonus. Post
hanc autem primam politiam non potest dici
quod politia virorum bellantium sit optima:
multo enim melior est principatus virtuoso­
rum, per quem modum regebantur Lacedaemo­
nii vel si qui alii cives optimatum potestate
reguntur.
245.— Deinde cum dicit « qui qui­
dem » [146]
Improbat ordinem quem Socrates in civitate
statuebat quantum ad principes.
Et circa hoc duo facit. Primo ponit posi­
tionem eius [146], Secundo improbat eam,
ibi [1471], « Quas aut omnino etc. ».
Circa primum duo facit. Primo proponit
quod expedit in civitatibus commisceri prae­
dicta regimina [146], Secundo ostendit qualiter
Socrates commiscebat, ibi [147], « In legibus
autem iis etc.».
Dicit ergo primo [146], quod quidam dicunt
quod optimum regimen civitatis est quod est
quasi commixtum ex omnibus praedictis re­
giminibus. Et huius ratio est, quia unum re­
gimen temperatur ex admixtione alterius, et
minus datur seditionis materia, si omnes ha­
beant partem in principatu civitatis; puta si
in aliquo dominetur populus, in aliquo po­
tentes, in aliquo rex: et secundum hoc maxime
laudabitur ordinatio civitatis Lacedaemonio­
rum: de qua tamen erant duae opiniones.

•— 8o

242-248

Quidam enim dicebant eam componi ex tri­
bus civitatibus: paucorum potestate, uno prin­
cipe, et populari statu. Habebant enim in ci­
vitate regem, quod pertinebat ad monarchiam ;
etiam habebant seniores quosdam ex maiori­
bus civitatis assumptos, quod perlinebat ad
oligarchiam: habebant etiam quosdam prin­
cipes qui eligebantur ex populo, et vocabantur
Ephori, idest provisores, et hoc pertinebat ad
democratism.
Aliorum autem opinio fuit quod principatus
Ephororum pertineret ad tyrannidem, quia pro
voluntate dominabantur; sed erant in civitate
alii principatus qui disponebant de conviviis
communibus et de aliis pertinentibus ad quo­
tidianam vitam civitatis, puta de victualibus
et aliis rebus venalibus; et id dicebant perti­
nere ad democratiam.
246. — Deinde cum dicit «in legibus» [147]
Ostendit quomodo Socrates commiscebat
suam politiam: et dicit, quod in legibus Socratis
dictum est, quod optima politia debet com­
poni ex tyrannide et plcbeio statu; forte pro­
pter hoc, ut potentia populi refrenaretur per
potentiam tyranni, et iterum potentia tyranni
refrenaretur per potentiam populi.
247. — Deinde cum dicit « quas
aut » [1471].
Improbat quantum ad hoc Socratis dictum.
Et primo ostendit hanc ordinationem secun­
dum se indecentem esse [1471]. Secundo
ostendit, quod ea, quae statuebat, non erant
convenientia huic commixtioni, ibi [148],
«Deinde neque iis etc.».
Dicit ergo primo [147], quod praedictae
duae politiae, scilicet tyrannis ct plebeius sta­
tus, vel non sunt dicendae politiae, quia non
sequuntur ordinem rationis, sed impetum vo­
luntatis: vel sunt dicendae pessimae inter
omnes : unde inconveniens est, quod ex pes­
simis politiis componatur optima politia. Mul­
to igitur melius faciunt illi, qui ex pluribus
politis commiscent ordinationem civitatis:
quanto enim est ex pluribus commixta, tanto
melior est, quia plures habent partem in do­
minio civitatis.
248. — Deinde cum dicit « deinde, ne­
que » [148]
Improbat dictum Socratis quantum ad hoc,
quod ea quae instituebat, non conveniebant
commixtioni praedictae.
Et circa hoc duo facit. Primo ostendit,
quod ea quae statuebat Socrates, non conve­
niebant praedictae commixtioni [148], Secundo,
quod erat secundum se periculosa, ibi [152],
« Habet autem, et circa etc. ».
Circa primum tria facit. Primo proponit
quod intendit [148], Secundo manifestat pro­
positum, ibi [149], « Palam autem etc. ».
Tertio ostendit quomodo praedicta commixtio
fieri posset, ibi [151], « Quomodo quidem igi­
tur ».
Dicit ergo primo [148], quod cum Socrates
vellet commiscere politiam ex plebeio statu et

248-253

IN POLITICORUM

tyrannide, quae est monarchia quaedam, siquis consideret ea, quae ipse statuit, nihil est
ibi pertinens ad principatum unius : sed omnia
sunt pertinentia ad oligarchiam, idest poten­
tes, et democratiam, idest ad populum; sed
magis declinat sua ordinatio ad paucorum po­
testatem.
249. —· Deinde cum dicit « palam au­
tem » [149]
Ostendit propositum.
Et primo circa electionem principum [149],
Secundo circa electionem consiliorum, ibi [150],
«Et tentare plures etc.».
Dicit ergo primo [149], quod hoc quod di­
ctum est, manifestum est ex institutione prin­
cipum, quam Socrates determinat: dicit enim
quod debebant aliqui eligi ex quibus per sortem
assumerentur principes: et hoc commune erat
et plebeio statui et potentiae paucorum, quia
isti electi erant et de populo et de maioribus.
Sed quaedam alia instituebat pertinentia ad
potentiam paucorum: scilicet quod ad divites
civitatis pertineret convocare multitudinem, et
quod ipsi deferrent principes electos ad popu­
lum; et omnia huiusmodi, quae pertinebant
ad communitatem civitatis volebat fieri per di­
visiones, et in his alios admittebat : similiter
etiam potentia paucorum erat, quod volebat
plures principes fieri ex divitibus, et in maio­
ribus officiis constitutos.
250. — Deinde cum dicit «et tentare» [150]
Dicit quomodo in electione consiliariorum
declinabat ad potestatem paucorum: et dicit,
quod secundum Socratem cives distingueban­
tur per quatuor gradus, et ex omnibus gradi­
bus aliqui erant, qui eligebant consiliarios:
sed omnes, qui erant de primo censu, ex ne­
cessitate cogebantur ad eligendum: illi vero
qui erant ex secundo, non omnes eligebant,
sed aliqui aequales numero primis; et tamen
isti etiam ex necessitate cogebantur eligere.

L. Il, 1. vu

Deinde ex tertio gradu eligebantur aliqui ae­
quales, et similiter ex quartis : sed tamen non
erat necessarium, quod omnes qui eligebantur
ex tertiis vel quartis eligerent; sed ex quarto
gradu qui erat quartorum, nullus poterat eli­
gere consiliarios, nisi illi qui erant de primo
et secundo gradu: et ita dicebat Socrates,
quod aequalis numerus proveniebat de quoli­
bet gradu civitatis. Sed hoc non est necessa­
rium: quinimo semper erunt plures et melio­
res ex maximis censibus, eo quod populares
non omnes eligent, cum non habeant necessi­
tatem eligendi.
251. — Deinde cum dicit «quomodo qui­
dem» [151]
Dicit, quod ex his quae dicta sunt, potest
esse manifestum qualiter oporteat institui rempublicam ex gubernatione plebis ac unius prin­
cipatu: et iterum ex his, quae dicentur poste­
rius, quando incidet consideratio de republica
sic commixta.
252. — Deinde cum dicit « habet au­
tem » [152]
Ostendit, quod electio principum quam So­
crates instituebat, est periculosa. Et dicit, quod
periculosum est civitati, quod Socrates insti­
tuebat circa electionem principum, ut scilicet
ex aliquibus electis, alii electi eligerentur. Illi
enim primi electi ex quibus eliguntur princi­
pes, sunt pauci respectu totius multitudinis
civitatis, et ideo facilius erit eos pervertere
quam totam multitudinem : unde si sint ali­
qui qui velint semper institui in principatu,
etiam si sint mediocres in multitudine, semper
ad horum voluntatem eligent principes, quia
mutuo se eligent, et mutuo sibi succedent in
principatibus.
253. — Ultimo epilogando concludit [ib.],
quod ea quae sunt in Legibus, circa rempublicam Socratis habent hunc praedictum modum.

b)

L. 11, 1. vin

Ostendit quid circa hoc Phaleas ordinavit 256 [155].

IN POLITICORUM

LECTIO VIII.
(nn. 254-268; [153-159]).
Legum a Phalea carthaginensi institutarum consideratio et earum reprobatio.
a)

Ostendit ad quid plurimi legislatores intenderent, id est ordinare de possessionibus
SYNOPSIS
civium 255 [154].

(Lect. VIII-IX; nn. 254-275; [153-161]).
Postquam disputavit de politia Socratis, sive Platonis,
hic prosequitur de politia cuiusdam qui Phaleas dicebatur.

I) Narrat eius ordinationem 254 [153].
1) Comparat istam politiam et sequentes ad ordinationem Socratis 254 [153].
2) Enarrat huius politiae ordinationem 255 [154].

I

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1266a31 - 1267a21)
153. Sunt autem quaedam politiae et aliae;
hae quidem idiotarum, hae autem philoso­
phorum et civilium, omnes autem constitu­
tarum, et secundum quas politice vivunt, ma­
gis propinqui sunt iis ambabus: nullus enim
neque eam, quae circa pueros communitatem,
et uxores, alius adinvenit, neque circa convi­
via mulierum; sed a necessariis inchoant
magis.
154. Videtur enim quibusdam quod circa
substantias esse necessarium maximum ordi­
nari bene; de iis enim fieri aiunt seditiones
omnes.
155. Propter quod Phaleas Chalcedonius
hanc intulit primus: ait enim oportere ae­
quales esse possessiones civium : hoc autem
eas quae habitari incipiebant civitates quidem
confestim non difficile existimabat facere: eas
autem quae iam habitabantur laboriosius qui­
dem, tamen celerrime utique regulari per do­

tes divites dare quidem, accipere autem non;
pauperes autem non dare quidem, accipere
nutem.
1551. Plato autem leges scribens usque ad
aliquid quidem putabat oportere, plus autem
quam quintuplum esse minimae possessionis
nulli civium potestatem esse possidere, quem­
admodum dictum est et prius.
1552. Oportet autem neque hoc latere sic
leges ferentes, quod latet nunc; quoniam sub­
stantiae statuentes multitudinem convenit et
multitudinem filiorum ordinare: si enim ex­
cedat substantiae multitudinem puerorum nu­
merus, necesse legem solyi, et sine solutione
pravum multos ex divitibus fieri pauperes:
opus enim non insolescentes esse tales.
156. Quia quidem igitur habet quamdam
partem ad politicam communitatem substan­
tiae regularitas, etiam antiquorum quidam vi­
dentur cognovisse; velut et Solon lege sta-

— 82 —

254-256

IN POLITICORUM

luit; et apud alios est lex, quae prohibet
possidere terram quantamcumque voluerit
quis : similiter autem, et substantiam vende­
re, leges prohibent: sicut in Locris, lex est
non vendere, nisi manifestum infortunium
ostendatur accidisse. Adhuc autem antiquas
sortes conservare:
1561. Hoc autem solutum et circa Leu­
cadem demoticam valde fecit politiam eo­
rum: non enim adhuc contingebat a deter­
minatis dignitatibus ad principatus procedere.
157. Sed est aequalitatem quidem esse sub­
stantiae: hanc autem vel valde multam esse,
ut delitiose vivatur; aut valde modicam, ut
vivatur tenaciter. Palam igitur quod non suf­
ficiens substantias aequales facere erit legi­
slator secundum medium conjecturandi.
1571. Adhuc autem si quis mediocrem or­
dinaverit substantiam omnibus, nihil prodest.
Magis enim oportet concupiscentias regulare
quam substantias: hoc autem non est, non
eruditis sufficienter a legibus.
1572. Sed forte utique dicet Phaleas, quod
hoc ipse dicit: putat enim duorum horum
aequalitatem oportere exislere civitatibus, pos­
sessionis et disciplinae. Secundum disciplinam
quidem, quae erit, oportet dicere. Et unam
esse et eamdem nihil utile. Est enim eamdem
quidem esse et unam; sed hanc esse talem
ex qua erunt electivi supergrediendi, aut pe­
cuniis, aut honore, aut simul utrisque.
158. Adhuc dissident non solum propter
inaequalitatem possessionis, sed etiam pro­

L. II, I. vm

pter honorum inaequalitatem. E contrario au­
tem circa utrumque: multi quidem enim pro­
pter inaequale circa possessiones: gratiosi
autem de honoribus si aequales: unde et in­
digent honore, hic quidem malus, hic autem
bonus.
Non solum autem homines propter neces­
saria iniuriantur, quorum remedium esse pu­
tat aequalitatem substantiae, ut non spolient
propter rigere, aut esurire; sed ut gaudeant
et non concupiscant. Si enim maiorem ha­
beant concupiscentiam necessariorum, pro­
pter huius medicinam iniuriabuntur. Non igi­
tur propter hanc solum, sed et si desiderent
ut gaudeant sine tristitiis delectationibus.
Quod igitur remedium horum trium? iis qui­
dem substantia modica et operatio: iis au­
tem temperantia : tertium autem si aliqui
possunt per ipsa gaudere, non utique quae­
rent nisi a philosophia remedium : aliae enim
hominibus indigent ut gaudeant sine tristitiis,
delectationibus.
1582. Iniuriantur autem maxime propter
excellentias, sed non propter necessaria : puta
tyrannides exercent, non ut non rigeant. Pro­
pter quod et honores magni si interficiat quis,
non furem sed tyrannum. Itaque ad modicas
iniurias auxiliativus solum modus Phaleae.
159. Adhuc multa opus est constitui, ex
quibus ad se ipsos conversentur bene: opor­
tet autem ad vicinos et ad extraneos omnes.
Necessarium igitur politiam constitui ad bel­
licum robur, de qua ipse nihil dixit.

COMMENTARIUM S. THOMAE

ne

n;
re
id
m
iis
n-

ic
fa­
ct
x-

ute
s:

m
n-

Ίa-

254. — Postquam Philosophus disputavit
de politia Socratis sive Platonis, hic prosequi­
tur de politia cuiusdam qui Phaleas dicebatur.
Et circa hoc tria facit. Primo narrat eius
ordinationem [153], Secundo approbat eam
quantum ad id quod bene dicebat, ibi [156],
«Quia quidem igitur etc.». Tertio improbat
eam quantum ad id in quo deficiebat, ibi [157],
«Sed est aequalitatem etc.».
Circa primum duo facit. Primo comparat
istam politiam et sequens ad praecedentem
ordinationem Socratis vel Platonis [153], Se­
cundo enarrat huius politiae ordinationem,
ibi [154], «Videtur e'nim quibusdam etc.».
Dicit ergo primo [153], quod praeter prae­
dictas politias Socratis vel Platonis sunt etiam
quaedam aliae politiae, idest ordinationes ci­
vitatum, quarum quaedam sunt ab idiotis et
illiteratis inventae, quaedam vero sunt adinventae a philosophis et a quibusdam homini­
bus, qui fuerunt prudentes et experti in civili
conversatione; et earum quaedam sunt consti­
tutae tantum a suis auctoribus, ita tamen,
quod in nulla civitate observantur; quaedam
vero sunt secundum quas aliqui civiliter con­
versantur.
Omnes autem huiusmodi politiae propin­
quius se habent ad invicem, et ad id quod
est conveniens civitati, quam ambae praedi­
ctae politiae Socratis vel Platonis, quarum
8 — In Politicorum.

prima supra posita est de communitate mulie­
rum, et filiorum et possessionum: alia vero
posterius de legibus ab eo scriptis. Nullus
enim alius legislator adinvenit, neque com­
munitatem filiorum et uxorum, quod pertinet
ad primam politiam Socratis, neque ordinavit
aliquid circa convivia mulierum, quod pertinet
ad secundam, ut ex praedictis palet; sed inci­
piunt ordinare civitatem ab his quae sunt ma­
gis necessaria.
255. —■ Deinde cum dicit « videtur
enim » [154]
Narrat politiam quam Phaleas ordinavit.
Et circa hoc quatuor facit. Primo ostendit
ad quid plurimi legislatores intenderent. Et di­
cit, quod quibusdam legislatoribus visum est
maxime necessarium esse, quod bene ordinetur
de substantiis, idest de possessionibus civium;
quia ex his praecipue oriuntur omnes seditio­
nes civitatum, quas principaliter legislatores
removere intendunt.
256. — Deinde cum dicit « propter
quod » [155]
Ostendit quid circa hoc Phaleas ordinavit.
Et dicit, quod ipse primus circa hoc aliquid
statuit. Voluit enim quod omnes possessiones
civium essent aequales: quod quidem dicebat
non esse difficile fieri in civitatibus, quando a
principio inhabitari incipiebant, quia poterant
possessiones ex aequo dividi inter cives; sed

L. II, 1. νπι

IN POLITICORUM

in civitatibus inhabitatis quarum cives habent
inaequales possessiones, hoc difficilius erat:
tamen cito posset reduci ad hanc regulam per
dotes, ita scilicet quod divites contrahentes
cum pauperibus darent dotes et non accipe­
rent, et pauperes non darent, quousque omnium
possessiones adaequarentur.
257. — Secundo ibi [ 1551], « Plato autem
etc. » Ostendit quomodo diversimode circa
hoc Plato ordinavit: dixit enim, quod nulli
civium debebat dari potestas, ut haberet divi­
tias plusquam in quincuplum supra cum qui
minimum haberet: sed hoc est intelligendum
quantum ad divitias rerum mobilium, quia
res immobiles communes faciebat.
258. — Tertio ibi [1552], « Oportet autem
etc. ». Ostendit in quo omnes huiusmodi de­
ficiebant: latebat enim eos, quoniam ex hoc,
quod statuebant aliquid circa multitudinem
divitiarum, oportebat etiam, quod aliquid or­
dinarent circa multitudinem filiorum: puta,
quod aliquis post certum numerum, generatio­
ni operam non daret, vel quod postquam pue­
ri erant nati in aliquo numero, quod superexcrescentes viri mitterentur ad alias civitates
constituendas, vel quocumque alio modo. Quia
si numerus filiorum qui nascuntur excedat
multitudinem divitiarum, quae alicui homini
taxantur, netesse est, quod lex de aequalitate
possessionum dissolvatur; puta si duorum ci­
vium habentium equates possessiones, unus
generet quatuor lilios, alius vero unum tan­
tum, ex necessitate sequetur, quod filii eorum
non habeant aequales possessiones, et pro­
pter hoc, quod solvatur lex.
Sequetur etiam aliud malum; scilicet, quod
multi qui nascuntur ex divitibus fiant pauperes,
dum substantia unius divitis in multos filios
dividitur: et hoc est malum, quia opus est
ad pacem civitatis, ut filii divitum qui inso­
lescere possunt, non sint pauperes, quia effi­
cerentur latrones. Sed si non taxetur alicui
quantitas possessionis, hoc non sequetur; quia
secundum quod augetur ei numerus filiorum,
studebit aliquis in divitiis crescere: sic igitur,
vel nihil statuendum est circa mensuram pos­
sessionum, vel simul cum hoc ordinandum
est aliquid circa numerum filiorum.
259. — Deinde cum dicit « quia qui­
dem » [156]
Approbat praedictam ordinationem quantum
ad hoc, quod ordinabat aliquid circa mensu­
ram substantiarum, ne videatur propter prae­
dicta inconvenientia ea reprobasse.
Approbat autem hoc duplici ratione. Pri­
mo quidem per auctoritatem antiquorum le­
gislatorum; e't dicit, quod quidam antiquorum
legislatorum videntur cognovisse, quod regu­
lare substantias civium, habet magnam vir­
tutem ad civilem communitatem bene conser­
vandam: unde etiam Solon, qui fuit unus de
septem sapientibus, et statuit teges Athenien­
sium posuit pro tege, quod etiam apud alios ob­
servatur, ut non posset quis de terra ad possi­

256-263

dendum quantum voluerit, sud usque ad ali­
quem certum terminum: similiter etiam teges
quaedam sunt in aliquibus civitatibus, quae
prohibent, ne homines vendant suas posses­
siones: sicut in civitate Locrorum, quae est in
Calabria, lex fuit antiquitus, ut nullus vende­
ret possessionem, nisi monstraret quod acci­
disset ei aliquod grave infortunium, puta
quod esset captus ab hostibus, vel aliud ali­
quid huiusmodi passus. Similiter etiam teges
aliquae sunt ordinantes, quod antiquae sortes
civium conserventur illesae : et haec omnia per­
tinent ad hoc, quod substantiae civium regu­
lentur.
260. — Secundo ibi [156‘], « Quod subla­
tum (1) etc. » Ostendit idem per inconvenien­
tia quae sequuntur: et dicit, quod quia hoc
fuit permissum in quadam civitate, consecu­
tum est quod eorum respublica esset multum
popularis; quia cum indifferenter cuilibet lice­
ret possessiones emere, factum est quod multi
popularium sunt exaltati, et maiores depressi:
et ita sequebatur, quod non eligerentur homi­
nes ad principatus ex aliquibus determinatis
dignitatibus civium, propter confusionem su­
pervenientem in conditionibus civium.
261. — Deinde cum dicit « sed est aequa­
litatem » [157]
Improbat praedictam ordinationem.
Et primo quantum ad hoc, quod aliqua
praetermisit [157], Secundo quantum ad hoc,
quod substantias non convenienter regulavit,
ibi [160], « Similiter autem etc. ». Tertio,
quantum ad hoc, quod de artificibus inconve­
nienter assignavit, ibi [161], « Videtur autem
etc. ».
Circa primum tria facit. Primo ostendit,
quod praetermisit ea quae pertinent ad disci­
plinam civium [157], Secundo, quod praeter­
misit ea quae pertinent ad pacem civitatis,
ibi [158], « Adhuc dissidet etc. ». Tertio ex
hoc, quod praetermisit ea, quae pertinent ad
civilem conversationem, ibi [159], « Adhuc
multa etc. ».
262. — Circa primum ponit duas rationes:
quarum, prima est [157], quod contingit esse
aequalitatem substantiae inter cives: et tamen
potest esse vel valde multa, ita quod cives ex
ea delitiose vivant, et sic civium mores cor­
rumpantur: vel valde modica, ut vivant cives
valde tenaciter, ita quod unus alteri subvenire
non possit: et utrumque eorum est nocivum
ad bonam disciplinam civium; unde manife­
stum est, quod non est sufficiens legislator
ex hoc, quod solum facit substantias civium
aequales; sed oportet quod ipse determinet ali­
quod medium, ita scilicet quod sit tama quan­
titas possessionum, ut neque superflue possint
delitiis intendere, neque etiam nimis parce vi­
vere compellantur.
263. — Secundam rationem ponit, ibi [157'],
« Adhuc autem si quis etc. ». Et circa hoc duo
(1) Sic habetur in versionc recenti.

263-268

IN POLITICORUM

facit. Primo ponit rationem; et dicit, quod
etiam si aliquis omnibus civibus ordinet mo­
deratam possessionem, adhuc istud non suf­
ficit ad bonam vitam civium: magis enim
oportet regulare interiores concupiscentias ani­
mae, ut scilicet non immoderata concupiscant,
quam exteriores substantias, ut scilicet non im­
moderata habeant. Sed quod concupiscentiae
horni.nim regulentur, hoc non contingit nisi
per hoc, quod homines sint sufficienter instructi
per debitas leges, quas Phaleas non posuit:
unde insufficienter tradidit ea, quae pertinent
ad disciplinam civium.
264. — Secundo ibi [1572], « Sed forsan
etc. » Excludit responsionem Phaleae: qui for­
te ad hanc rationem responderet, quod utrum­
que oportet esse in civitate; scilicet et aequali­
tatem possessionis, et aequalitatem disciplinae,
ut scilicet omnes cive's aequali disciplina in­
formentur. Sed contra hoc Aristoteles dicit,
quod oportuisset eum dicere quid est ista di­
sciplina, qua oportet omnes cives informare.
Non enim sufficit dicere, quod sit una et ea­
dem omnium; sed oportet eam esse talem,
per quam cives informentur, ut quidam eorum
non velint excedere' alios vel in divitiis, vel
in honoribus, vel simul in utrisque: unde,
cum talem disciplinam Phaleas praetermiserit,
insufficiens legislator fuit.
265. — Deinde cum dicit « adhuc dissi­
dent [158]
Ostendit, quod praetermisit ea quae perti­
nent ad pacem civitatis. Et circa hoc ponit
tres rationes", quarum prima est, quod cives
dissident non solum propter inaequalitatem
possessionis, sed etiam propter inaequalitatem
honorum; sed diversimode tamen. Nam mul­
titudo popularium de honoribus non curat, sed
solum de divitiis, et ideo dissident propter
inaequalitates divitiarum; sed homines gratiosi
qui alios excellunt in operibus virtutum, dis­
sident de honoribus, si aequales eis reddantur,
et non maiores quam aliis. Et ideo indiget le­
gislator ordinare aliquid circa honores: ut sci­
licet aliquis honor determinetur, qui non de­
tur nisi bonis, et alius honor sit, quo etiam
malus, idest deficiens a virtute, uti possit: et
sic servabitur pax in civitate. Cum igitur hoc
Phaleas praetermiserit, insufficienter tradidit
ea qua pertinent ad pacem civitatis.
266. — Secundam rationem ponit, ibi [1581],
« Non solum autem, etc. ». Quae talis est.
Homines quidem non solum iniuriantur aliis
propter necessaria conquirenda, quod est pri­
mum, cuius remedium esse putabat Phaleas,
quod substantiae civium essent aequales, et
sic omnes necessaria habent, et sic unus homo
non spoliat alium propter vitandum frigus aut
famem: sed etiam quidam proximo iniurian­
tur, ut fruantur suis delectationibus, et ut non
concupiscant aliquid, quod statim non habeant:
quia si sint aliqui qui habeant maiorem
concupiscentiam rerum temporalium necessa­

L. II, I. vin

riis, idest qui plura concupiscant quam sint eis
necessaria, propter huiusmodi medelam, idest
ut satisfaciant suae concupiscentiae, iniuriabuntur auferentes bona aliorum vi vel dolo.
Nec solum propter hanc causam homines
iniuriantur; sed etiam propter hoc, quod ali­
qui volunt ita gaudere delectabilibus, quod
nullas tristitias patiantur; et ideo iniuriantur
hominibus, per quos timent sibi posse inferri
tristitias, opprimendo eos.
Oportet igitur, ad pacem civitatis, quod le­
gislator excogitet remedia contra istas tres cau­
sas iniuriandi. Illis enim qui iniuriantur pro­
pter necessaria acquirenda, pro remedio suf­
ficit modica possessio, et operatio propria, per
quam sibi victus aliquis acquirat. Paucis enim
natura contenta est. Sed illis qui iniuriantur
propter concupiscentias delectationum, reme­
dium est temperantia, quae moderatur in ho­
mine delectationum concupiscentias. Sed con­
tra tertium, scilicet contra eos qui iniurian­
tur ut non tristentur, remedium adhibet philo­
sophia, quantum ad eos, qui possunt huius­
modi delectationibus frui, quae sunt sine tri­
stitia: quae etiam facit hominem non tristari
in infortuniis. Sed in aliis duobus potest ho­
mini auxilium ferri per homines: unde cum
ista duo secunda remedia Phaleas praetermi­
serit, solum contra primum remedium ferens,
videtur insufficienter ordinasse.
267. — Tertiam rationem ponit, ibi [1582],
« Iniuriantur autem, etc. ». Et dicit, quod ho­
mines maxime iniuriantur propter excellentias
divitiarum et honorum acquire'ndas : non au­
tem propter necessaria conquirenda; sicut pa­
tet de illis qui exercent tyrannidem, non qui­
dem propter hoc ut non patiantur frigus aut
famem, sed propter praedictas excellentias. Et
ideo quia isti maxime iniuriantur in civitate,
propter hoc, praemium datur magnorum ho­
norum in civitatibus his qui interficiunt ty­
rannos, non autem his qui interficiunt alios
fures. Et tamen contra iniurias tyrannorum
nullum remedium apposuit Phaleas: unde pa­
tet, quod modus ordinationis eius praebet au­
xilium solum contra modicas iniurias, non au­
tem contra magnas.
268. — Deinde cum dicit « adhuc mul­
ta » [159]
Ostendit, quod ordinatio Phaleae insufficiens
erat quantum ad civium conversationem; quia
oportet in civitate multa constitui, ex quibus
cives bene conversentur adinvicem. Oportet
etiam aliqua constitui, per quae bene conver­
sentur ad vicinos, et ad quoscumque extraneos.
Et quia inter vicinos et extraneos quidam
etiam sunt hostes, cum quibus est bellandum;
ideo necesse est etiam ponere in civitate ali­
quam ordinationem in comparatione ad belli­
cam fortitudinem. Quae omnia praedictus le­
gislator praetermisit : unde manifestum est,
quod insufficienter civitatem ordinavit.

-85-

L. II. 1. ix

IN POLITICORUM

269

LECTIO IX.
(nn. 269-275; [160-161]).

Phaleam reprehendit, quod cum fundos et domos exaequasset,
de servis et pecuniis tacuit.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1267a21 - 1267621)
160. Similiter autem et de possessione :
oportet autem non solum ad politicos usus
sufficientem existere, sed et ad extrinseca pe­
ricula. Propter quod quidem neque tantam
oportet multitudinem existere, quam proximi
et meliores concupiscant, habentes autem suf­
ferre non possint molestantes: neque sic mo­
dicam, ut non possint bellum sufferre inae­
qualium et similium. Ille quidem igitur nihil
determinavit. Oportet autem hoc non latere,
quod confert multitudo substantiae. Forte
igitur optimus terminus, ut non partem ha­
beat melioribus propter abundantiam bellum
inferre, sed sic ut utique est non habentibus
tantam substantiam: velut Eubulus Autophradati volenti Acarneam obsidere, praece­
pit ipsum considerantem in quanto tempore
capiet locum, ratiocinari temporis huius ex­
pensam : debere enim minus hoc sumentes
derelinquere ita Acarneam : hoc autem cum
dixisset, fecit Autophradatem consentientem
factum, cessare ab obsidione.
160 k Est quidem igitur aliquid expedien­
tium substantias esse aequales civibus, ad non
seditiones fieri adinvicem, at tamen magnum
nihil, ut est dicere: etenim gratiosi utique
indignabuntur, ut non aequalium existentes
digni : propter quod, et videntur frequenter
molesti, et seditiones moventes.

160-. Adhuc autem malitia hominum inreplebilis: et primum quidem sufficiens duo
oboli solum: cum autem iam hoc fuerit pa­
trium, semper indigerent pluribus quousque
in infinitum veniant. Infinita enim concupi­
scentiae natura, ad cuius utique repletionem
multi vivunt; talium igitur principum magis
quam substantias regulari. Epiiches quidem
natura tales constituere ut non velint avare
agere; pravos autem, ut non possint. Hoc au­
tem, si minores sint, et non iusta patiantur.
1603. Non bene autem, neque aequalitatem
substantiae dixit. Circa terrae enim posses­
sionem adaequat solum: sunt autem et ser­
vorum, et pecorum divitiae, et numismatis,
et praeparatio multa eorum, quae supellectilia vocantur: aut igitur omnium horum
aequalitatem quaerendum, aut ordinem quem­
dam moderatum, aut omnia dimittenda.
161. Videtur autem ex legislatione con­
struens civitatem modicam; siquidem artifices
omnes publici erunt, et non supplementum
aliquod exhibebunt civitatis. Sed si quidem
oportet publicos esse communia operantes,
oportet sicut in Epidamnio et sicut Diophan­
tus aliquando constituit in Athenis, et hunc
naoere modum. De Phaleae quidem igitur po­
litia fere ex his utique quis speculabitur, si
quid bene dixit, aut non bene.

COMMENTARIUM S. THOM XE
269. — Postquam Philosophus improbavit
politiam Phaleae quantum ad ca quae prae­
termisit, quantum ad disciplinam civium, pa­
cem civitatis, et communem conversationem;
hic improbat eam quantum ad hoc, quod insufjicienter de substantia ordinavit.
Et circa hoc ponit quatuor rationes: circa
quarum primam dicit [160], quod etiam de
possessione non sufficienter determinavit.
Quamvis enim posuerit quamdam possessio­
nis regulam inter cives adinvicem, ut scilicet
omnium possessiones essent aequales, non ta­
men determinavit quanta deberet esse posses­
sio totius civitatis: cuius mensuram oportet
accipere, non solum in comparatione ad suf­
ficientiam civilium usuum qui pertinent ad vi­

— 86

ctum et vestitum civium et alia huiusmodi,
sed etiam per comparationem ad pericula quae
possunt ab exterioribus imminere. Et ideo duo
sunt consideranda circa quantitatem posses­
sionis civitatis: quorum unum est quod non sit
tam magna quod vicini potentiores afficiantur
ad eam concupiscendam, ita quod cives non
possint sustinere eorum molestias; aliud est
quod non sit tam parva, ut non sufficiat ad
praeparationem belli per quod cives resistant
sibi aequalibus et similibus.
Oportet ergo scire, quod multitudo posses­
sionis prodest civitati: quia per hoc erunt ci­
ves sufficientes non solum ad expensas vitae
civilis, sed etiam ad exercitia bellica: sed ta­
men optimus terminus esse videtur multitu-

269-275

IN POLITICORUM

dinis substantiae, ut non sit tanta, ut propter
abundantiam cives de levi praesumant inferre
bellum suis potentioribus; sed ita ut possint
secure inferre bellum his qui non habent tan­
tam substantiam, per quam eis possint resistere.
Vel potest aliter intelligi, ut talis terminus
possessioni civium statuatur, ut potentiores
non dc facili moveantur bellum civitati inferre
allecti ex abundantia possessionis eorum; sed
ita se habeant ad eos sicut ad illos qui non
habent tot divitias propter quas diripiendas
debeant potentiores discrimen belli subire.
270. — Et huic consonat exemplum, quod
subdit. Cum enim quidam princeps Autophradates nomine, vellet obsidere quamdam civita­
tem quae Acarnea dicebatur, quidam sapiens
Eubolus nomine veluti bonus consiliarius indu­
xit eum, ut consideraret in quanto tempore pos­
set capere civitatem, et cum etiam hoc com­
putaret tanti temporis expensas: et si inveni­
ret quod minus lucraretur capiendo civitatem
quam expenderet obsidendo, derelinqueret
ipsam. Cui consilio prince'ps ille consentiens
cessavit ab obsidione: non autem cessasset si
maiores divitias habuisset. Unde praedictus
possessionis terminus videtur esse utilis civi­
tati: quem cum Phaleas praetermiserit, vide­
tur insufficienter de possessione civitatis ordi­
nasse.
271. — Secundam rationem ponit, ibi [ 1601],
•j Est quidem igitur etc.». Et dicit quod in
aliquo expedit civitati quod substantiae ci­
vium sint aequales ad hoc quod non fiant se­
ditiones adinvicem inter cives: sed, ut ita li­
ceat dicere, hoc non est aliquid magnum: quia
per hoc cessant seditiones inter parvos cives,
remanet autem materia seditionis maioribus
civitatis.
Illi enim qui sunt in civitate gratiosi, utpote nobiles et virtuosi existentes indignabuntur
si aequalia recipiant cum sint digni maioribus.
Sicut enim contra iustitiam esse videtur, ut
aequales inaequalia habeant, ita iniustitia est,
ut inaequales aequalia habeant. Et ex hac cau­
sa frequenter maiores sunt aliis molesti et se­
ditiones movent. Per iustitiam enim conserva­
tur pax civitatis, transgressio vero justitiae est
seditionis causa.
Sic igitur insufficienter dc possessionibus
statuit Phaleas.
272. — Tertiam rationem ponit, ibi [1602],
« Adhuc autem malitia etc. ». Et dicit quod
si voluntas hominum quantum ad necessita­
tem repleri possit tamen quantum ad malitiam
repleri non potest.
Primo enim homini qui nihil habet videtur
sufficiens quod habeat duos obolos: quos cum
acquisiverit vel ex haereditate paterna accepe­
rit, sempei videtur quod indigeat pluribus, et
hoc usque in infinitum. Et hoc ideo est, quia
natura concupiscentiae est infinita: non enim
quaerit sola necessaria vitae, sed omnia quae
possunt homini esse delectabilia, quae sunt In­
finita. Unde, cum plurimi hominum ad hoc

L. ΤΙ. 1. ik

contendant ut suam concupiscentiam repleant,
sequitur quod eorum desiderium repleri non
possit usque in infinitum.
Ex hoc autem quod aliqui desiderant ea
quae sunt aliorum, oriuntur in civitatibus se­
ditiones. Oportet igitur quod legislator ma­
gis regulet principium horum, scilicet concu­
piscentiam, quam etiam possessiones.
273. — Sed hoc aliter fit quantum ad bo­
nos et aliter quantum ad malos. Oportet enim
quod legislator illos qui sunt naturaliter vir­
tuosi, ita instituat, quod non velint agere ava­
re, idest tollere aliena: quod quidem facere
potest assuefaciendo eos ad amorem justitiae.
Sed homines pravos sic debet tractare, ut non
possint aliena tollere etiam si velint. Et ad
hoc duo sunt necessaria: quorum unum est,
ut pravi in civitate sint minores, idest quod
dimittantur in infimo statu, ut aliis nocere
non possint. Aliud autem est ut eis iniuriae
non irrogentur, ex quibus homines provocan­
tur, ut aliis noceant.
Cum igitur huiusmodi disciplinam Phaleas
praetermiserit, insufficiens in sua le'gislatione
fuisse videtur.
274. — Quartam rationem ponit, ibi [1603],
« Non bene autem etc. ». Et dicit quod Pha­
leas non sufficienter dixit de aequitate sub­
stantiae; quia adaequavit substantias civium
solum quantum ad bona immobilia, scilicet
quantum ad possessionem terrae. Sunt autem
quaedam aliae divitiae, puta servorum, anima­
lium, denariorum et aliorum quae praeparan­
tur ad usum vitae, quae supellectilia dicun­
tur: de quorum aequalitate nihil dixit. Opor­
tet autem quod omnium tam mobilium quam
immobilium aequalitas statuatur, aut secun­
dum aliquem alium modum ordinetur de eis,
aut quod omnia praetermittantur : eadem
enim ratio est de mobilibus et immobilibus,
quia ex utrisque seditiones oriuntur.
275. — Deinde cum dicit « videtur au­
tem » [161]
Improbat ordinationem Phaleae quantum
ad artifices: et dicit quod propter legem quam
Phaleas circa artifices tulit sequebatur quod
civitas modica constitueretur; volebat enim
quod omnes artifices in communi operare'ntur
et eorum opera distribuerentur civibus secun­
dum eorum necessitates; et secundum hoc ar­
tifices essent quasi servi communitatis et non
facerent aliquod supplementum ad multitudi­
nem civitatis : unde relinquebatur quod civi­
tas esset parva; cum videamus nunc non mo­
dicam partem civitatis ex artificibus esse. Opor­
tet tamen esse in civitate aliquos publicos ope­
rarios qui operentur opera communia civitatis,
sicut servatur in civitate Epidamni et sicut
quidam legislator nomine Diophantus ali­
quando statuit Athenis.
Ultimo autem epilogando concludit [ib.],
quod ex praemissis, potest aliquis considerare
circa politiam Phaleae quid bene vel non bene
dixerit.

— 87 —

L. II, 1. X

IN POLITICORUM

LECTIO X.
(nn. 276-280; [162-166s]).
Hippodami Milesii respublica qualis fuerit, et in quibus deficiat.

SYNOPSIS
(Lect. X-XII; nn. 276-296; [162-177]).
Postquam prosecutus est de politia Phaleac,
Hic agit de politia Hippodami.

$7·/ I) Exponit conditionem legislatoris 276 [162].
II) Enarrat ordinem politiae ipsius 277 [163].
7*1
A) Quantum ad divisiones quas adinvenit 277 [163].
>4 1
i) Quomodo divisit civium multitudinem 277 [163].
2) Quomodo divisit civitatis possessiones 278 [164].
ΰόολ
S) Quantum ad indicia 279 [165].
S 7j
1) Putavit leges iudiciorum esse solummodo tres 279 [165].
J
2) Instituit curiam cui per appellationem causae iam iudicatae referrentur 279 I I<S51 )·
3) Ponit modum quem in iudicando volebat observari 279 [1652].
C) Quantum ad disciplinam civium secundum 4 leges ipsius 280 [166J.
III) Improbat illam politiam 281 [167].
A) Quantum ad divisionem quam instituit 281 [167].
j) Quantum ad partes civitatis 281 [167].
a) Quantum ad artifices 282 [167].
b) Quantum ad b illatores 283 [168].
c) Quantum ad agricolas 284 [169].
u 7 1
2) Quantum ad possessiones 285 [170].
I~'oo|
B) Quantum ad ea quae de iudicio dixit 286 [171].
a) Improbat statutum 2 rationibus 286 [171].
b) Improbat causam statuti 288 [172].

£-1
[ t 71
£4 >2 1
o l—J 1

il 1

Ü
ttû]
ο'-ο/
'g γ ]
Jq®'/
dl

C) Quantum ad disciplinam quam ordinavit 289 [173].
1) Improbat statutum, scii, quod qui invenirent aliquid utile civitati, honorem conse­
querentur 289 [173].
2) Movet quasdam quaestiones 290 [174].
a) Utrum oporteat leges mutare 290 [174].
a) Rationes 4 ad ostendendum quod oportet mutare 290 [174].
&) Rationes ad contrarium 294 [175].
j) Ostendit veritatem quaestionis 294 [175].
jj) Solvit quandam inductarum rationum 295 [176].
b) Si sunt mutandae, a quibus et quomodo: hic movet quaestionem tantum
296 [177]·

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1267b22 - 1268al5)
162. Hippodamus autem Euriphontis Mile­
sius, qui et civitatum divisionem invenit, et
suburbia incidit, factus circa aliam vitam ma­
gis superfluus propter honoris amorem, sic,
ut videatur quibusdam vivere curiosius ca­
pillorum multitudine et comae: adhuc autem
vestitus, vilis quidem, sed calidi, non in
hieme solum, sed et circa aestiva tempora.
Ratiocinatus autem et circa totam naturam
esse volens, primus non politice viventium
conatus est aliquod de politia dicere optima.

163. Construxit autem civitatem multitudi­
ne etiam quidem decem milium virorum, in
tres autem partes divisam. Fecit enim unam
quidem partem artifices, unam autem agrico­
las, tertiam autem propugnans et arma habens.
164. Dividebat autem in tres partes regio­
nem: hanc quidem sacram, hanc autem pu­
blicam, hanc autem propriam. Unde quidem
deputata faciant ad Deos, sacram; a quibus
autem propugnantes vivant, communem; agri­
colarum autem propriam.

— 88 —

276-279

IN POLITICORUM

165. Putavit autem, et species legum esse
tres solum. De quibus autem disceptationes
fiunt, tria haec esse numero: iniuriam, nocu­
mentum, mortem.
165'. Lege autem statuit praetorium unum
principale, ad quod omnes reduci oportet cau­
sas, quae non bene iudicatae esse videntur:
hoc autem construxit ex quibusdam senibus
electis.
165-, Indicia enim in praetoriis, non sen­
tentiae collatione putabat fieri oportere, sed
ferre unumquemque pugillarem in quo scri­
batur, si condemnetur simpliciter; si autem
absolvatur, simpliciter vacuus. Si autem hoc
quidem, hoc autem non, hoc determinare:
nunc enim non putabat lege statutum esse

L. 11. 1. x

bene: cogere enim deierare hic vel hic disce­
ptantes.
166. Adhuc autem legem posuit de inve­
nientibus aliquid civitati expediens quatenus
adipiscantur honorem.
166L Et pueris eorum qui in bello moriun­
tur, de publico fieri cibum, tamquam non­
dum hoc apud alios lege statutum. Est au­
tem, et in Athenis ista lex nunc, et in al­
teris civitatum.
166'-’. Principes autem a populo eligi om­
nes. Populum autem faciebat tres partes civi­
tatis.
1663. Electos autem curare de communibus
et peregrinis et orphanis. Plurima quidem
igitur, eï quae maxime verbo digna Hippo­
dami ordinationis, haec sunt.

COMMENTARIUM S. THOMAE

276. — Postquam Philosophus prosecutus
est de politia Phaleae, hic incipit agere de po­
litia Hippodami.
Et circa hoc tria facit. Primo exponit con­
ditionem legislatoris [162]. Secundo narrat
politiam ipsius, quam ipse instituit, ibi [163],
«Construxit autem etc. ». Tertio improbat eam
quantum ad aliqua, ibi [167], « Dubitabit au­
tem utique etc.».
Circa primum tria facit. Primo dicit [162]
quod in arte politica Hippodamus adinvenil;
et dicit quod adinvenil distinctionem civitatis
quantum ad diversos ordines civium: et ite­
rum divisit suburbia; adinvenil enim quomo­
do territorium civitatis per diversa suburbia
distingui deberet. Fuit autem Euriphontis fi­
lius, Milesius autem natione.
Secundo exponit conversationem ipsius; et
dicit quod quia erat honoris cupidus, quae­
dam superflua observabat in propria vita pri­
vata quae est alia a civili: videbatur enim es­
se curiosus in multitudine capillorum et co­
mae, et iterum in utilitate vestitus; volebat
tamen habere calida vestimenta non solum in
hieme, sed etiam in aestate.
Tertio exponit studium ipsius: voluit enim
ratiocinari de tota natura rerum, et primus in­
ter philosophos, qui non agunt civilem vitam,
sed contemplativam, conatus est determinare
quae sit optima politia.
277. — Deinde cum dicit « construxit au­
tem » [163]
Enarrat ordinem politiae ipsius.
Et primo quantum ad divisiones quas adinvenit [163], Secundo quantum ad indicia,
ibi [165], « Putavit autem etc. ». Tertio quan­
tum ad civium disciplinam, ibi [166], « Ad­
huc autem legdm etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit
quomodo divisit civium multitudinem [163],
Secundo quomodo divisit civitatis possessiones,
ibi [164], « Dividebat autem etc. «.
Dicit ergo primo [163], quod Hippodamus
determinabat optimam quantitatem multitudi­

nis in civitate, ut sit decem millium virorum :
et hanc multitudinem dividebat in tres partes:
quarum una artificum, alia agricolarum, ter­
tia pugnatorum.
278. — Deinde cum dicit « dividebat au­
tem » [164]
Ostendit quomodo dividebat possessionem
civitatis; et dicit quod totam regionem, idest
territorium civitatis dividebat in tres partes :
quarum unam volebat esse sacram, de qua sci­
licet fierent ea quae homines reputant fieri
propter cultum divinum; aliam volebat esse
publicam vel communem de qua viverent bel­
latores : tertiam volebat esse propriam quae
distribueretur inter agricolas.
279. — Deinde cum dicit « putavit au­
tem [165]
Narrat ordinem politiae ipsius quantum ad
indicia.
Et circa hoc tria facit. Primo dicit quod pu­
tavit leges iudiciorum esse solummodo tres,
secundum tria de quibus homines in iudiciis
disceptant: quae sunt iniuria, damnum, et
mors: ut iniuria referatur ad ea quae fiunt
in vituperium hominis, nocumentum autem ad
ea quae fiunt in damnum rerum, sub morte
autem comprehendantur omnia quae fiunt in
nocumentum personae.
Secundo ibi [1651], «Ponebat quoque etc.»
Dicit quod Hippodamus instituit quamdam
principalem curiam ad quam reducerentur,
quasi per appellationem, omnes causae quae
non viderentur esse bene iudicatae: et vo­
lebat quod hoc iudicium committeretur qui­
busdam senibus ad hoc electis qui et discretio­
ne et virtute essent probati.
Tertio ibi [1652], « Indicia enim in praeto­
riis etc. » Ponit modum quem in iudicando
volebat observari. Cum enim esset aliqua sen­
tentia ferenda a multis indicibus, putabat non
oportere, quod iudices conferrent adinvicem
de sententia ferenda; sed quod unusquisque
solitarius cogitaret de sententia ferenda, et il­
lud quod cogitaret deferret scriptum in pu-

L. Π, 1. x

IN POLITICORUM

gillari; ita scilicet quod si sibi videretur quod
aliquis accusatus esset condemnandus, simpli­
citer condemnationem ibi describeret: si ve­
ro sibi videretur quod esset simpliciter ab­
solvendus, deferret pugillare vacuum. Si au­
tem sibi videretur quod quantum ad ali­
quid esset condemnandus, et quantum ad ali­
quid absolvendus, hoc etiam determinaret per
scripturam: et sic ex omnibus scripturis eli­
geretur quod pluribus videretur. Non autem pu­
tabat bonum esse hoc, quod nunc est lege
statutum, ut indices adinvicem conferant an­
tequam unusquisque sententiam proferat: cum
enim sint iurati dicere quod eis videtur, per
huiusmodi disceptationes quae in tali ioco,
et circa talia fiunt, coguntur quodammodo pcierare, dum aliquis non audet dicere quod
sibi videtur multis contradicentibus.
280. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [166]
Narrat ordinationem eius circa disciplinam
civium. Et ponit eius quatuor leges: quarum
prima est quod illi qui invenirent aliquid ordi­

279-280

nandum in civitate quod esset civitati expe­
diens, obtinerent aliquem honorem.
Secundam legem ponit, ibi [1661], « Et pue­
ris eorum etc. ». Ut scilicet filii eorum qui
moriuntur in bello pro civitate nutrirentur de
aerario publico; quod quidem nondum erat
statutum in civitatibus; nunc autem ista lex
observatur Athenis et in quibusdam aliis civi­
tatibus.
Tertiam legem ponit, ibi [1662], «Principes
autem a populo etc. ». Et haec est de electione
principum, ut scilicet totus populus principes
eligat. Dicebat autem esse populum tres prae­
dictas partes civitatis; scilicet agricolas, arti­
fices et bellatores.
Quartam legem ponit de officio magistra­
tuum, ibi [1663], « Electos autem etc. ». Ut
scilicet illi qui eliguntur in magistratus, ha­
beant curam de rebus communibus civitatis
et de peregrinis et de orphanis et aliis impo­
tentibus personis.
Et ultimo concludit [ib.], quod plurima et
digne recitanda de his quae Hippodamus or­
dinavit, sunt ea quae dicta sunt.

— 90 —

281-282

IN POLITICORUM

L. Π, 1. xi

LECTIO XL
ίηη. 281-288; [167-172]).
Reprehensio reipublicae Hippodami.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1268al6 - 1268b22)
167. Dubitabit autem utique aliquis, pri­
mum quidem circa divisiones multitudinis ci­
vium. Artifices enim, et agricolae et arma
habentes, communicant politia omnes. Agri­
colae quidem non habentes arma, artifices au­
tem neque terram neque arma : quare fiunt
fere servi arma possidentium. Participare qui­
dem igitur omnibus honoribus, impossibile:
necesse enim ex arma habentibus institui, et
duces exercitus et civium rectores, et princi­
palissimos principatus dicere. Non participan­
tes autem politia, quomodo possibile est amicabiliter se habere ad politiam?
168. Sed oportet et meliores esse ad arma
possidentes ambabus partibus. Hoc autem
non facile non multos existentes. Si autem
hoc erit, quid oportet alios participare politia,
et diversos esse constitutionis principum?
169. Adhuc agricolae quam utiles civitati?
artifices quidem enim necessarium esse: om­
nis enim indiget civitas artificibus; et possunt
procedere, quemadmodum in aliis civitatibus,
ab arte. Agricolae enim, acquirentes quidem
arma possidentibus cibum, rationabiliter uti­
que essent aliqua pars civitatis: nunc autem
propriam habent, et hanc propriam colent.
170. Adhuc autem communem a quo pro­
pugnantes habebunt cibum, si quidem ipsi
colent, non utique erit pugnans alterum et
agros colens: vult autem legislator alterum
esse. Si autem alteri quidem erunt ab iis qui
propria colunt bellantibus, quarta igitur pars
erit huius civitatis nullo participans, sed alie­

na a politia. At vero siquis eosdem ponat eos
qui propriam et qui communem colant, tunc
multitudo deficiens erit fructuum, ex quibus
unusquisque ministrabat duas domos. Et cuius
gratia non statim ex terra et eisdem sortibus
sibiipsis cibum sument, et viris praelii exhi­
bebunt? haec itaque omnia multam habent
turbationem.
171. Non bene autem, nec de iudicio habet
lex iudicare, significans dividentes causa sim­
pliciter scripta et fieri judicem disquisitorem.
Hoc autem in disquisitione quidem et pluri­
bus contingit : colloquuntur enim ad invicem
de iudicio: in praetoriis autem non esse, sed
contrarium huius legislatorum multi statuunt,
ut indices non colloquantur adinvicem.
171'. Deinde quomodo non erit plenum tur­
batione indicium, cum debere iudex quidem
existimaverit, non tamen quantum litigans?
Litigans quidem viginti minas, iudex autem
indicat decem minas; aut hic quidem plus, hic
autem minus, alius autem quinque, hic autem
quatuor: et hoc itaque modo palam quia par­
tientur: ii quidem omnia condemnabunt, ii
autem non. Quis igitur modus erit disputa­
tionis sententiarum?
172. Adhuc nullus deierare cogit simpliciter
abiudicantem, aut si quidem accusatio scripta
est iuste. Non enim nihil debere abiudicans
indicat, sed viginti minas. Secundum illud
deierat condemnatus, non computans debere
viginti minas.

COMMENTARIUM S. THOMAE

281. — Posita politia Hippodami, hic im­
probat ipsam
Et primo quantum ad divisionem quam in­
stituit [167], Secundo quantum ad ea quae de
iudicio dixit, ibi [171], « Non bene autem nec
de iudicio etc. ». Tertio quantum ad ea quae
instituit de disciplina civium, ibi [173], « De
eo autem etc. ».
Circa primum duo facit. Primo improbat
divisionem institutam ab Hippodamo quan­
tum ad partes civitatis [167]. Secundo quan­
tum ad possessiones, ibi [170], « Adhuc au­
tem communem etc. ».

— 91

Circa primum tria facit. Primo improbat
divisionem partium civitatis quantum ad arti­
fices [167]. Secundo quantum ad bellatores,
ibi [168], « Sed oportet etc. ». Tertio quantum
ad agricolas, ibi [169], « Adhuc agricolae etc. ».
282. — Dicit ergo primo [167], quod pri­
ma dubitatio in politia Hippodami, accidit
circa divisionem multitudinis civium. Voluit
enim quod tam artifices quam agricolae et
quam viri armati, omnes communicarent in
ordine civitatis : ita tamen quod agricolae non
haberent arma, sed haberent terram: artifices
autem neque haberent terram, neque arma.

L. II, 1. xi

IN POLITICORUM

Ex qua ordinatione sequitur, quod artifices fe­
re sunt servi eorum qui possident arma, quia
nullam propriam possessionem habentes. Quod
videtur ad eorum vilitaieïn pertinere, insistunt
enim operibus in ministerium civitatis, et prae­
cipue bellatorum, quos oportet maiorem par­
tem in honoribus civitatis obtinere. Non enim
est possibile quod artifices habeant partem in
omnibus honoribus, quia duces exercitus et
rectores civium et alii maiores principatus in­
decens est quod instituantur ex artificibus,
sed solum ex viris bellatoribus, qui sunt ad
hoc magis idonei. Non est autem possibile
quod, ex quo non habent partem in regimine
civitatis, quod ipsi ament talem ordinationem
civitatis: unde relinquitur seditionis materia:
non igitur convenienter ordinavit de artificibus.
283. — Deinde cum dicit « sed opor­
tet » [168]
Improbat praedictam ordinationem quan­
tum ad viros bellatores. Oportet enim eos esse
meliores, idest potentiores ambabus aliis par­
tibus, scilicet et agricolis et artificibus. Et hoc
ideo quia ad viros bellatores pertinet, ut po­
testatem civitatis defendant non solum contra
impugnationem hostium, sed etiam contra se­
ditiones civium, quos non possent reprimere
nisi potentiores essent: quod quidem non est
facile, nisi sint multi.
Si autem viri bellatores excedant et multi­
tudine et virtute et dignitate, nulla necessitas
fuit, quod artifices et agricolae partem habe­
rent in regimine civitatis, et quod ad eos per­
tineret institutio principum, quia semper hoc
fiet ad arbitrium virorum bellatorum. Super­
flue igitur aliis committitur: unde patet quod
non convenienter divisit viros bellatores ab
aliis.
284. — Deinde eum dicit « adhuc agri­
colae » [169]
Improbat praedictam distinctionem quantum
ad agricolas: de quibus non est manifestum
secundum praedictam ordinationem, quomodo
sint utiles civitati. De artificibus enim manife­
stum est quod sunt in civitate necessarii pro­
pter variam supellectilem praeparandam : et
vita civium poterit bene procedere per ea quae
praeparantur ab arte, sicut accidit in aliis ci­
vitatibus. Vel potest intelligi quod ipsi artifi­
ces possunt procedere, idest nutriri de sua ar­
te, unde non indigent agricolis ut ab eis su­
stententur; sed viri bellatores, quasi ab aliis
distinguantur, non possunt de suo officio su­
stentari: unde indigent ut ab aliis sustententur.
Si igitur agricolae instituerentur ad hoc quod
acquirerent cibum viris bellatoribus, rationabi­
liter ponerentur esse pars civitatis. Oportet
enim quod pars totius coadiuvet ad bonum
aliarum partium. Sed secundum praedictam
operationem (1) habebunt proprias possessio­
nes et eas colent et ita aliis in nullo utiles
(1) Vorte ordinationem.

*— p2

282-286

erunt, sed sibiipsis tantum. Non ergo ponun­
tur agricolae convenienter pars civitatis.
285. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [170]
Improbat divisionem possessionum. Ponebat
enim Hippodamus unam partem possessionum
civitatis communem ex qua viri bellatores nu­
trirentur. Est ergo considerandum quis colet
istam terram communem. Oportet autem quod
aliquo trium modorum colatur: quorum pri­
mus est ut ipsimet bellatores colant terram
communem, et sic quidem erunt pugnantes
et agricolae: sed legislator voluit eos distin­
guere, inutilis ergo fuit distinctio.
Secundus modus, ut quidam alii inter pu­
gnatores et agricolas colentes possessiones
proprias, colant terram communem: ex quo
sequitur quod erit quaedam quarta pars civi­
tatis in nullo participans regimine civitatis,
sed omnino ab hoc aliena : non enim admit­
tebat ad electionem principum, nisi tres par­
tes praedictas.
Tertius modus esse potest, ut ipsi agricolae
qui colunt possessiones proprias colant et
communes: sed tunc sequetur quod non sit
copia fructuum terrae in civitate, non enim
erit facile quod unus agricola sufficienter exco­
lat tot terras, unde fructus necessarios duabus
familiis administret. Si etiam iste tertius mo­
dus ponatur, videtur fuisse superflua posses­
sionum divisio in tre partes: potuisset enim
fieri, ut a principio tota terra daretur agricolis:
ut scilicet unusquisque agricola ex terra, quae
ei veniret in sortem, sumeret cibum suae fa­
miliae et aliquibus viris bellatoribus.
Ea igitur quae Hippodamus dixit circa hu­
iusmodi divisiones, inducunt magnam turba­
tionem.
286. — Deinde cum dicit « non bene » [171]
Improbat praedictam politiam quantum ad
iudicium; scilicet quantum ad hoc quod sta­
tuit iudicia in praetoriis fieri, non per senten­
tiae collationem.
Et circa hoc duo facit. Primo improbat sta­
tutum [171], Secundo rationem statuti,
ibi [172], « Adhuc nullus etc. ».
Circa primum ponit duas rationes : circa
quarum primam [171] dicit quod lex quam
ipse posuit de iudicio, non bene se habet, per
quam reputavit quod aliqui judicarent divi­
dentes se abinvicem, ita quod quilibet per
seipsum conscriberet in quod sibi de causa vi­
deretur. Et secundum hoc volebat quod iudex
per seipsum disquireret quid esset iudicandum.
Sed in tali disquisitione singulari contingebat
etiam a pluribus simul disquiri, quia iudices
poterant sibiinvicem colloqui de iudicio feren­
do in domibus propriis, ita tamen quod in
praetoriis, idest in loco publico indiciorum
non colloquerentur adinvicem ad conferendum
de sententia: et hoc erat magis periculosum,
quia facilius poterat contingere quod unus iu­
dex perverteret alium ad ferendum sententiam
aliter quam sibi videretur privatim cum eo

286 288

IN POLITICORUM

conferens, quam in praetorio publico omnibus
audientibus: unde esse contrarium huius mul­
ti legum latores statuerentur, ut scilicet judi­
ces non colloquantur adinvicem, in privato vi­
delicet, sed solum in praetoriis adinvicem con­
ferrent. Videtur igitur quod praedicta lex pe­
riculosa fuerit et aliorum legibus contraria.
287. —Secundam rationem ponit, ibi [1711],
s Deinde quomodo non erit etc. ». Et dicit
quod non poterit indicium absque turbatione
fieri per modum praedictum. Potest enim con­
tingere quod iudici non videbitur seorsum
considerandum, ut reus tantum condemnetur
quantum actor qui litigat petit, sed forte
actor petit quod reus condemnetur viginti
minas, index autem indicabit quod condemne­
tur ad decem minas: aut forte unus iudicum
condemnabit eum ad plus, aliud autem ad mi­
nus; puta unus ad quinque, alius ad quatuor;
et per hunc modum oportet quod indices idem
patiantur, idest ut conferant adinvicem post
sententias scriptas, sicut si sententias singula­
riter non conscripsissent quia forte quidam

L. II, 1. xi

iudicum condemnabunt reum quantum ad
omnia quae petit actor, quidam autem non.
Quis ergo modus erit disputandi de senten­
tiis diversis iudicum, nisi scilicet conferendo?
quod sic praedicta lex non poterit vitare quod
intendebat, scilicet collationem iudicum: unde
patet quod superflua fuit.
288. — Deinde cum dicit « adhuc nul­
lus » [172]
Improbat causam statuti, quae erat vitatio
periurii; et dicit quod si fiat collatio iudicum
de condemnatione alicuius, nullus cogit pro­
pter hoc, quod periurium committatur ab eo
qui judicare debet, etiam si accusatio actoris
sit iuste scripta et iudex eam non admittat:
non enim indicabit iudex quod reus nihil de­
beat, sed forte indicabit quod nonaginta mi­
nas debeat, cum actor plus petit; sed magis
reus, qui condemnatur, peierarc videtur, qui
non putat etiam se debere viginti minas. Et
ita propter talem causam non oportebat hanc
legem poni.

93 —

L. 11, 1. χπ

IN POLITICORUM

289

LECTIO XII.
(nn. 289-296; [173-177]).

Quod leges, etiam minus bonae, non sint facile immutandae.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1268b22 - 1269a28)
173. De eo autem quod invenientibus cum
aliquod civitati utile oporteat fieri quemdam
honorem non est securum legem ferre, sed
boni aspectus audire solum, habet enim ca­
lumnias et motus, si eveniat, politiae: incidit
autem in aliud problema et considerationem
alteram. Dubitant enim quidam, utrum noci­
vum, aut expediens civitatibus amovere pa­
trias leges, si sit aliqua alia melior. Propter
quod quidem non facile dicto velociter con­
sentire, siquidem non expedit £ movere: con­
tingit autem inducere quasdam legum solutio­
nes, aut politiae, ut commune bonum.
174. Quoniam autem fecimus memoriam,
modicum amplius de ipso dilatare, melius.
Etenim habet, quemadmodum diximus, dubi­
tationem: et videbitur utique melius esse
amovere: in aliis enim scientiis hoc contulit:
puta medicinali mota extra paterna, et gym­
nastica, et totaliter artes omnes et virtutes.
Quare, quoniam unam harum ponendum etiam
politicam, palam, quia et circa hunc necessa­
rium similiter habere.
174L Signum autem utique fieri dicet aliquis
in ipsis operibus: antiquas enim leges valde
simplices esse et barbaricas; ferrum enim por­
tabant tunc Graeci et uxores emebant ad in­
vicem. Quaecumque autem reliqua antiquo­
rum sunt, alicubi legalium stulta omnino
sunt: puta in Cuma circa homicidia lex est,
si multitudo quidem testium astiterit perse­
quens homicidam, qui suorum esset cognato­
rum reum esse homicidii fugientem. Quaerunt
autem totaliter, non quod patrium, sed quod
bonum, omnes.

174-, Verisimile, quia prius, sive terrigenae
erant, sive ex corruptione quadam salvati
sunt, similiter esse contingentes et insensatos,
quemadmodum et dicitur de terrigenis. Quare
inconveniens manere in horum dogmatibus.
1743. Adhuc autem, neque scriptas si im­
mobiles, melius: sicut enim et circa alias
artes et circa politicum ordinem impossibile
diligenter omnia scripta esse, universaliter
enim necessarium scribere, actus autem de
particularibus sunt, ex iis quidem igitur vi­
detur quia amovendae et quaedam et quan­
doque legum sunt.
175. Alio autem modo considerantibus reve­
rentiae utique videbitur esse multae. Cum
enim fuerit quod quidem melius modicum,
assuescere autem facile, solvere legem pra­
vum, manifestum quod sinendum quaedam
peccata et legislatoribus et principibus: non
enim tantum proderit qui mutaverit, quantum
nocebit principibus rebellare assuescens.
17S. Mendax quoque exemplum quod ab
artibus: non enim simile movere artem et
legem : lex enim robur nullum habet ad per­
suaderi praeter consuetudinem; hoc autem non
fit nisi per temporis multitudinem. Itaque fa­
cile mutare existentibus legibus, ad alteras
leges novas, facere est debilem legis virtutem.
177. Adhuc autem, si mutandae, utrum om­
nes et in omni politia, aut non, et utrum
quocumque aut quibus? haec enim habent
magnam differentiam. Propter quod nunc qui­
dem dimittamus hanc considerationem, alio­
rum enim est temporum.

COMMENTARIUM S. THOMAE

289. — Postquam improbavit politiam Hip­
podami quantum ad divisionem et iudicia, hic
improbat eam quantum ad disciplinam quam
ordinavit, quantum ad hoc. scilicet, quod sta­
tuit quod qui invenirent aliquid utile civitati,
honorem consequerentur.
Et circa hoc duo facit. Primo improbat sta­
tutum [173], Secundo movet quasdam quae­
stiones, ibi [174], « Quoniam autem fecimus
memoriam etc. ».
Dicit ergo primo [173], quod non est secu­

— 94

rum civitati quod praedicta lex statuatur; sed
solum in primo aspectu, cum auditur, appa­
ret bona. Si enim eveniat quod talis lex sta­
tuatur, habebit multas calumnias, dum aliqui
arbitrabuntur esse utile illud adinventum et
aliqui non. Habebit etiam transmutationes
politiarum. Una enim lege transmutata, quan­
doque totus status civitatis mutatur.
Sed istud statutum facit nos incidere in
aliam quaestionem et in aliam consideratio­
nem: est enim dubium apud quosdam utrum

19

289-293

IN POLITICORUM

sit expediens vel nocivum civitati, ut removeat
patrias leges, si aliqua melior adinveniatur; et
ideo huic dicto non facile est quod homo ve­
lociter consentiat, ut scilicet inventores novo­
rum honorentur, et hoc si non expedit civita­
tibus quod leges primae amoveantur. Contin­
get autem per hoc statutum, quod dum provo­
cantur ad novorum inventionem, ut adipiscan­
tur honorem, inducant dissolutionem legum
et totius politiae sub specie communis boni:
quod quidem est valde periculosum : non ergo
illud statutum est conveniens.
290. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem » [ 174]
Movet quasdam dubitationes.
Et primo, utrum oportet leges mutare [174].
Secundo si sunt mutandae, a quibus et quo­
modo, ibi [177], « Adhuc autem si mutan­
dae etc. ».
Circa primum duo facit. Primo inducit ra­
tiones ad ostendendum quod oportet muta­
re [174], Secundo inducit ad contrarium,
ibi [175], «Alio autem modo».
Circa primum ponit quatuor rationes.
Circa quarum primam dicit quod quia fe­
cimus modicam mentionem de mutatione le­
gum, melius est quod parum amplius super
hoc nos dilatemus; quia, ut dictum est, hoc
habet dubitationem: et quibusdam videtur,
quod melius sit leges antiquas amovere, si ali­
qua melior inveniatur. Videmus enim quod
hoc multum profuit in aliis scientiis, quod
scilicet aliqua sunt mutata de his quae a patri­
bus observabantur secundum medicinam. Nam
posteriores medici multa adinvenerunt mutan­
tes ea quae primi observabant. Et idem etiam
est in gymnastica, idest in exercitativa. Dice­
bantur enim gymnasia, quaedam loca in qui­
bus homines nudi se exercebant, a gymnos,
quod est nudum. Et ita etiam videmus in
omnibus aliis artibus et operatoriis potentiis,
de quarum numero est politica, quae est regitiva civitatis. Ergo etiam in regimine civi­
tatis oportet mutare ea quae a patribus sunt
observata, dummodo meliora occurrant.
291. — Secundam rationem ponit, ibi [1741],
«Signum autem utique etc.». Et dicit, quod
signum huius quod leges sint mutandae, po­
test aliquis accipere ab ipsis operibus, idest
ab his quae contingunt: videmus enim quod
antiquae leges fuerunt valde simplices et bar­
baricae, idest irrationabiles et extraneae, sicut
hoc quod ab antiquo erat lex apud Graecos
quod emebant uxores adinvicem portantes ad
talem emptionem ferrum, quia forte alia me­
talla non erant in usu. Et similiter videmus
quod si quae leges adhuc remanent de anti­
quis, sunt omnia stulta, sicut apud Cumas
erat talis lex circa homicidia quod si aliquis
de cognatis occisoris inducatur testis adver­
sus eum, censeretur reus homicidii: et hoc est
omnino irrationale. Homines autem in legibus
ponendis non debent quaerere, quid fuerit a
patribus observatum, sed quid sit bonum ob­

L. Il, I. xu

servandum; et ita conveniens est antiquas le­
ges mutari, si occurrant meliores.
292. — Tertiam rationem ponit, ibi [1742[,
« Verisimile quia prius etc. ». Ad cuius intel­
lectum considerandum est, quod Aristoteles
opinatus fuit mundum ab aeterno fuisse, ut
patet in octavo Physicorum et in primo de
Caelo: et tamen manifestum est per antiquas
historias, quod ab aliquo certo tempore incoeperunt regiones habitari : quod videtur contrariari aeternitati mundi.
Sed ad hoc solvendum inducebat Aristo­
teles quod multoties factae sunt desolationes
generales terrarum per aliqua diluvia vel per
quascumque corruptiones; quibus cessantibus
incoeperunt de novo regiones habitari. Quod
quidem potuit contingere dupliciter.
Uno modo ita quod homines generarentur
ex terra. Posuerunt enim quidam quod ex
terra aliquo modo proportionata naturaliter
generaretur homo, sicut et murem certum est
generari ex terra. Sed hoc non videtur conve­
niens: quia natura ex determinatis principiis
et per determinata media procedit in suos ef­
fectus: unde animalia perfecta nunquam pos­
sunt generari nisi ex semine: unde non cre­
dimus quod ex te'rra possit homo fieri natu­
raliter, sed solum virtute divina.
Alio modo potuit contingere quod in ge­
nerali corruptione aliqui homines conservaren­
tur vel in montibus vel per aliquem alium
modum; sicut nos ponimus quod Noë fuit
conservatus in Arca, tempore diluvii genera­
lis, et Deucalion fuit conservatus in montibus
in diluvio, quod accidit tempore Ogygis re­
gis in terra Graecorum.
Sed quocumque horum modorum contige­
rit, videtur quod primi homines fuerint im­
prudentes et ignari, idest non excellentes, si­
cut fabulose dicitur de illis qui dicuntur fuisse
producti de terra, tempore Deucalionis: unde
inconveniens videtur quod aliquis permaneat
in legibus et statutis ipsorum.
293. — Quartam rationem ponit, ibi [174"],
« Adhuc autem neque scriptas etc. ». Posset
enim aliquis dicere quod consuetudines anti­
quorum insensatorum opportunum fuit muta­
re; sed leges quae sunt scriptae a viris sapien­
tibus non debent mutari. Sed ad hoc excluden­
dum ipse obiiciendo dicit quod non est me­
lius, si etiam leges scriptae permaneant immo­
biles. Videmus enim quod impossibile est om­
nia diligenter et perfecte esse scripta circa
ordinationem civitatis, etiam a quibuscumque
sapientibus viris; sicut etiam est hoc impossi­
bile circa alias artes: quia sapientes scribunt
legem in universali, et non possunt considerare
omnia particularia : actus vero sunt circa par­
ticularia: unde non potuerunt omnia perfecte
scribere quae pertinent ad directionem actuum;
et sic melius est quod immutentur quando ali­
quid melius invenitur. Sic ergo per huiusmodi
rationes videtur quod quaedam leges aliquando
sunt mutandae.

— 95 —

L. 11. I. xii

IN POLITICORUM

294. — Deinde cum dicit « alio au­
tem » [175]
Procedit ad contrarium.
Et primo ostendit veritatem quaestionis [175].
Secundo solvit quamdam inductarum ratio­
num, ibi [176], « Mendax quoque etc. ».
Dicit ergo primo [175], quod si aliquis se­
cundum alium modum consideret, videbitur
esse multum verendum, mutare antiquas le­
ges etiam pro melioribus: potest enimcontin
gere quod sit modicum melius illud, quod
adinvenietur : consuescere autem ad dissolven­
dum leges est valde pravum. Unde manifestum
est quod sustinendi sunt quidam modici de­
fectus et errores qui contingunt principibus
et sapientibus in legibus ferendis; quia ille qui
vult mutare propter aliquid melius, non tan­
tum proficiet mutando, quantum nocebit, dum
consuescunt cives ad non observandum statu­
ta praecepta principum.
295. — Deinde cum dicit « mendax quo­
que » [176]
Solvit unam inductarum rationum in con­
trarium. Et dicit quod illud exemplum, quod

294-296

sumebatur de artibus in quibus profuit multa
mutasse, inducit nos ad mendacium, quod non
est simile de mutatione artis et legis : quia ea
quae sunt habent efficaciam ex ratione; sed
lex nullum habet robur ad hoc quod persua­
deatur subditis, quod sit bona, nisi per con­
suetudinem; quae quidem non lit nisi per mul­
tum tempus. Unde qui facile mutat legem,
quantum est de se, debilitat legis virtutem.
Ad alias autem rationes patet solutio; quia
non concludunt quod leges sint de facili mu­
tandae; sed quod aliquae leges, scilicet malae,
sint aliquando mutandae, quod verum est.
296. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [177]
Movet aliam quaestionem; et dicit, quod si
leges sint aliquando mutandae, quaerendum
est, utrum omnes sint mutandae, et utrum in
qualibet politia vel non; et utrum sint mutan­
dae a quocumque, vel ab aliquibus determina­
tis. Multum enim differt quid circa hoc verius
sit. Et ideo haec consideratio dimittitur ad
praesens et reservatur in posterum.

— 96 —

IN POLITICORUM

L II, 1. χπι

LECTIO XIII.
(nn. 297-308: [178-187]).
Examinat Lacedaemoniorum rempublicam, quae caeteris praestare diu visa est,
ipsamque reprehendit in servis, mulieribus, agrorum possessione.

SYNOPSIS
(Lcct. XTII-XIV; nn. 297-320; [178-195]).
Postquam posuit politias institutas a sapientibus,
Nunc agit de politiis quae in civitatibus observantur.
Et primo de politia Lacedaemoniorum.
/ I) Ponit modum considerationis necessariae circa has politias 297 [178].
II) Agit de politia Lacedaemoniorum 298 [179].
A) Quantum ad ea quae habentur a civibus 298 [179].
1) Prosequitur ea quae pertinent ad servos 298 [179].
2) Quae pertinent ad mulieres 301 [180].
a) Necessarium est quod mulieres in civitate bene disciplinen«m· 301 [180].
b) Quid circa hoc observabatur apud Lacedaemonios 302 [181].
c) Quae inconvenientia sequebantur 303 [182].
d) Ostendit causam praedictae observantiae 304 [183].
3) Quae pertinent ad possessiones 305 [184].
a) Improbat politiam, ostendens eam esse normam civitati 305 [184],
j) Erat apud eos irregularitas possessionum 305 [184].
jj) Unde hoc provenerit 306 [185].
jjj) Nocumentum quod ex hoc est secutum 307 [186].
b) Ostendit eam esse contrariam intentioni legislatoris 308 [187].

B) Quantum ad ipsos cives 309 [188].
1) Quantum ad principes 309 [188].
a) Quantum ad provisores, quorum principatum improbat quantum ad quinque
309-313 [188].
b) Quantum ad seniores 314 [189].
j) Quantum ad potestatem ipsorum 314 [189].
jj) Quantum ad eorum electionem 2 rationibus 315 [190].
c) Quantum ad principatum regium 316 [191].
2) Quantum ad ea quae pertinent ad populum 317 [192].
3) Quantum ad bellatores 318 [193].
a) Quantum ad bellatores belli navalis 318 [193].
b) Communiter quantum ad omnes bellatores 319 [194].
c) Quantum ad stipendia militum 320 [195J.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1269a29 - 1270b6)
178 De ea autem quae Lacedaemoniorum
politia, Iere autem de aliis politiis, duae sunt
considerationes. Una quidem, siquid bene vel
non bene ad virtutis ordinem lege statutum
est. Altera autem, siquid ad modum et ad
suppositionem contrariae propositae ipsis po­
litiae.
179. Quod quidem igitur oportet futurae
bene politicae vivere necessariorum existere
scholam, confessum est. Quo autem modo
existere, non facile accipere. Thessalorum
enim inopes molesti fuerunt multotiens Thes­

— 97

salis. Similiter autem Laconibus servi: quasi
enim insidiantes in infortuniis perseverant.
Circa Cretenses autem nihil unquam tale ac­
cidit. Causa autem forte vicinas civitates
quamvis pugnantes adinvicem, neque unam
esse compugnantem distantibus propter non
expedire, etiam ipsis possidentibus praedia
circa domos. Laconibus autem vicini inimici
omnes erant Argivi et Messenii, et Arcades,
quoniam et a Thessalis a principio discede­
bant propter bellare. Adhuc cum Achaicis
vicinis et Perrebiis, et Magnesibus. Videtur

L. 11, 1. χπι

IN POLITICORUM

autem et si nihil alterum, sed quod curae
quidem operosum esse, quo oporteat ad ipsos
colloqui modo. Remissi quidem iniuriantur et
aequalibus dignificant seipsos dominis; et male
ferendo viventes, insidiantur et odiunt. Palam
igitur quod non ex invenientibus optimum
modum, quibus hoc accidit, circa servitutem.
180. Adhuc autem ad mulieres remissio et
ad electionem politiae nociva, et ad felicita­
tem civitatis: quemadmodum enim domus
pars vir et mulier, palam quia et civitatem
prope ei quod est in duo dividi oportet pu­
tare, ut ad virorum multitudinem et mulie­
rum. Itaque in quibuscumque politiis prave
habet quod circa mulieres, medium civitatis
oportet putare esse inordinatum lege.
181. Quod quidem ibi accidit. Totam enim
civitatem legislator esse volens perseverativam, secundum viros quidem talis est, in mu­
lieribus autem neglexit: vivunt enim voluptuose
ad omnem intemperantiam et delitiose.
182. Itaque necessarium in tali politia ho­
norari divitias.
182'. Aliterque et si existant a mulieribus
continentes, quemadmodum multa militarium
et bellicorum generum, vel etiam siquidem
alteri honoraverunt eum qui ad masculos coi­
tum: videtur, is enim qui fabulose loquutus
est primus non irrationabiliter coniunxisse
martem ad venerem, aut enim ad eam quae
masculorum collocutionem, aut ad eam quae
mulierum videntur inhiantes omnes tales, pro­
pter quod apud Lacones extitit.
1823. Et multa dispensabantur a mulieribus
in principatu ipsorum, quamvis quid differt
mulieres principari, aut principes sub mulie­
ribus regi? Idem enim accidit.
182··'·. Utili enim existente audacia ad nihil
circularium nisi ad bellum : maxime nocivae
etiam ad hoc, quae Laconum erant. Osten­
derunt autem in eo qui Thebaeorum con­
gressu: utiles quidem enim nihil erant, quem­
admodum in aliis civitatibus. Tumultum au­
tem exhibebant plusquam inimici.
183. A principio quidem igitur videtur acci­
disse Laconibus rationabiliter mulierum re­
missio : extra domum enim propter militias
peregrinabantur multo tempore, pugnantes ad
Argos bellum, et rursum ad Arcades, et Mes­
senios: vacantes autem se exhibebant legisla­
tori praeparatos factos propter militarem vi­
tam: multas enim habet partes virtutis. Mu­
lieres autem aiunt quidem conatum fuisse Ly­

297

curgum ducere ad leges: ut autem resiste­
bant, discere rursum. Causae quidem igitur
sunt haec factorum; quia palam, quia et huius
peccati. Sed nos hoc non consideramus cui
oporteat veniam habere aut non habere; sed
de eo quod recte aut non recte. Quae autem
circa mulieres habentia non bene, sicut di­
ctum est et prius, non solum indecentiam
quamdam facere politiae ipsius secundum se,
sed addere aliquid ad amorem pecuniae.
184. Post ea enim quae nunc dicta sunt,
eos qui circa irregularitatem possessionis in­
crepabit utique aliquis: iis quidem enim ip­
sorum accidit possidere multam valde sub­
stantiam, iis autem omnino modicam : propter
quod quidem ad paucos venit regio.
185. Hoc autem etiam per leges ordinatum
est prave. Emere quidem enim aut vendere
existentem fecit non bonum, recte faciens:
dare autem et derelinquere potestatem dedit
volentibus; quamvis idem accidere necessarium
illo modo et isto. Sunt autem mulierum fere
omnis regionis quinque partium duae, hae­
redibus multis factis, et propter dotes dare
magnas, quamvis melius nullam, aut modi­
cam, aut mensuratam institutam esse. Nunc
autem licet dare haereditariam cuicumque
voluerit; et si moritur non disponens quem
utique derelinquat haeredem, iste cuicumquc
voluerit dat.
186. Igitur cum possit regio mille equites
mittere, et quingentos, et viros ad arma tri­
ginta millia, neque mille multitudine erant.
Factum est autem per opera ipsorum, mani­
festum quia prave ipsis habebant quae circa
institutionem hanc: nullam enim plagam
pertulit civitas, sed periit propter hominum
paucitatem. Dicunt autem, quod sub priori­
bus regibus adiiciebant politiam ut non fieri
tunc hominum paucitas et bellantibus multo
tempore: et aiunt fuisse aliquando Spartiatas, et decem millia. Attamen sive sint vera
ista, sive non, melius per possessionem regulatam replere viris civitatem.
187. Contraria autem et quae circa filiorum
procurationem lex ad hanc directionem. Vo­
lens enim legislator ut plures sint Spartiates,
provocat cives quia plures faciant pueros.
Est autem ipsis lex, cum qui genuerit tres
filios, aphuron esse; eum autem qui quatuor,
sine vectigali omnium. Quamvis manifestum
quod multis factis, regione autem sic divisa,
necessarium multos fieri pauperes.

COMMENTARIUM S. THOMAE
297. — Postquam Philosophus posuit poli­
tias institutas a sapientibus, nunc agit de poli­
tiis. quae in civitatibus observantur.
Et primo de politia Lacedaemoniorum [178].
Secundo de politia Cretensium, ibi [196], « Cre­
tensium quidem etc. ». Tertio de politia Carthaginensium, ibi [207], « Politizarc autem vi­
dentes et Carchedoni etc. ». Harum enim ci­
vitatum politiae commendabantur.
Circa primum duo facit. Primo ponit mo­
dum considerationis necessariae circa has po­
litias [I78]. Secundo agit de politia Lacedae­

- 98

moniorum, ibi [I79], «Quod quidem igitur
etc ».
Dicit ergo primo [178], quod duae conside­
rationes incidunt circa politias Lacedaemonio­
rum et alias politias: quarum una est ut consi­
deretur, utrum illud quod in eis lege est statu­
tum, sit conveniens ordini virtutis. Hoc enim
est finis omnis legis. Unde si lex non sit proportionata ad virtutem, non erit lex. Alia con­
sideratio est. utrum in politia sit aliquid or­
dinatum, quod sit conveniens secundum sup­
positionem et modum, contrariae politiae ei

297-303

IN POLITICORUM

quae proponitur: puta si aliquis intendat in­
stituere politiam status popularis, et ponat
leges convenientes politiae potentioris, quae
est contraria. Sic etiam et in scientiis aliquid
reprobatur, aut quia non convenit veritati,
aut quia non convenit positioni.
298. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem [179]
Agit de politia Lacedaemoniorum.
Et primo quantum ad ea quae habentur a
civibus [179]. Secundo quantum ad ordinem
ipsorum civium, ibi [188], « At vero et quae
etc. ».
Circa primum tria facit. Primo prosequitur
ea quae pertinent ad servos [179]. Secundo ea
quae pertinent ad mulieres, ibi [180], «Ad­
huc autem etc. ». Tertio ea quae pertinent
ad possessiones, ibi [184], « Post ea enim quae
etc. ». Haec enim tria a civibus habentur.
Dicit ergo primo [179], quod omnes confi­
tentur hoc: quod opportunum est civitati,
quae debet bene vivere politice, quod in ea
existât institutio necessariorum, idest servo­
rum, vel quorumcumque qui sunt necessarii ad
ministrandum, ut scilicet ipsi recta disciplina
potiantur. Sed quomodo fiat non potest de fa­
cili accipi.
299. — Quod autem hoc sit necessarium,
manifestat consequenter per inconvenientia,
quae ex eis sequuntur, quando non sunt bene
disciplinati. Multoties enim contingit, quod
pauperes in Thessalia molesti fuerunt diviti­
bus: et similiter Lacedaemoniis servi eorum
frequenter fuerunt infesti: insidiabantur enim
eis quando aliqua infortunia cis contingebant,
ita ut non possent eos reprimere, et in talibus
infortuniis eos molestabant.
Sed Cretensibus nihil tale accidit: et forte
huius causa est, quia quamvis civitates, quae
sunt vicinae, pugnent adinvicem, nulla tamen
est civitas quae pugnet contra aliquos cives
distantes, eo quod non expediat eis, propter
hoc quod praedia possident prope civitatem
et domos suas; et sic si longinquum bellum
susciperent, non possent suorum praediorum
curam habere. Et quia Cretenses non habe­
bant vicinos, qui contra eos pugnarent, puta
in insula maris existentes, non frequenter im­
minebant eis infortunia, in quibus servi vel
inopes possent eis insidiari.
Sed Lacedaemoniis omnes vicini insidiaban­
tur. Erant enim totaliter dediti rebus militari­
bus, ut Vegetius dicit in libro de Re militari,
sicut et Athenienses philosophiae. Inimicaban­
tur enim Argivi et Messenii et etiam Arcades,
et a principio etiam discordabant a Thessalis.
Habuerunt etiam bella cum Achaeis vicinis eo­
rum, et Perrebis et Magnesiis. Et ideo multo­
ties infortunia cis imminebant, quibus eorum
servi insidiabantur.
300. — Sic igitur patet, quod necessarium
est, ut servi et alii necessarii disciplinentur.
Sed quod hoc non sit facile, ostendit conse­
quenter.
9 — In Politicorum,

— 99

L. 11, 1. χΐίΐ

Et dicit, quod si nihil alterum esset, istud
videtur operosum esse quantum ad curam,
quam oportet habere de servis, quomodo opor­
teat ad eos colloqui, vel qualitercumque con­
versari. Quia ex una parte, si homo benigne
se habeat ad cos, insolescunt et efficiuntur
iniuriosi, et reputant se aequales dominis suis.
Ex alia vero parte si ipsi vivant, semper mala
sustinendo a dominis suis, odiunt eos et insi­
diantur eis: unde difficile est videre qualiter
sint tractandi. Oportet enim medio modo se
ad eos habere, ut non iniuste affligantur, nec
tamen eis nimia familiaritas ostendatur.
Ex istis ergo concludit, quod Lacedaemonii,
quibus hoc accidit, ut a servis suis molesta­
rentur, non sunt ex illis, qui optimum mo­
dum invenerunt circa gubernationem servorum.
301. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [180]
Agit de politia Lacedaemoniorum quantum
ad mulieres.
Et circa hoc quatuor facit. Primo ostendit,
necessarium esse, quod mulieres in civitate Ire­
ne disciplinentur [180], Secundo ostendit quid
circa hoc Lacedaemonii observarent, ibi [181],
« Quod quidem ibi, etc. ». Tertio ostendit,
quae inconvenientia ex hac observantia seque­
rentur, ibi [182], «Itaque necessarium etc.».
Quarto ostendit, quae fuerit causa huius ob­
servantiae, ibi [183], « A principio quidem igi­
tur etc. ».
Dicit ergo primo [180], quod remissio le­
gum circa mulieres, ut scilicet absque conve­
nienti disciplina in civitate vivant, ad duo est
nociva. Primo quidem ad electionem politiae;
quia per earum inordinationem totam poli­
tiam contingit immutari, ut dicetur. Secundo
ad felicitatem civitatis; quia propter earum
inordinationem multa inconvenientia possunt
in civitate sequi. Et hoc manifestat per hoc,
quod sicut partes domus sunt vir et mulier,
ut in primo dictum est, ita oportet quasi to­
tam civitatem quae ex domibus constituitur,
in duo dividi, considerata multitudine virorum
et mulierum. Unde sequitur, quod in quibus­
cumque civitatibus male se habet ordinatio
mulierum, reputandum est, quod medietas ci­
vitatis non sit bene ordinata secundum leges.
302. — Deinde cum dicit « itaque neces­
sarium » [181] (1)
Ostendit quid circa hoc obsevabatur apud
Lacedaemonios. Ibi enim accidebat praedicta
inordinatio mulierum. Cum enim de intentio­
ne legislatoris esset, quod tota civitas esset po­
tens sustinere et abstinere a delitiis, hoc qui­
dem bene observabatur quantum ad viros;
sed mulieribus hoc instituere legislator negle­
xit. Vivunt enim ibi mulieres voluptuose se­
cundum omne genus intemperantiae, et etiam
delitiose.
303. — Deinde cum dicit « itaque necessa­
rium » [182]
(1) Legendum·. « Quod quidem ibi, etc. ».

L. ΤΙ. 1. χιπ

IN POLITICORUM

Ostendit quae inconvenientia sequebantur.
Et ponit quatuor: quorum primum est, quod
necessarium est in tali politia, in qua mulieres
sic delitiosc vivunt, quod viri multum appre­
tient divitias, et concupiscant eas, ut ex his sa­
tisfacere possint delitiis mulierum, quae sine
magnis sumptibus esse non possunt. Hoc au­
tem multum facit ad hoc, quod mores cor­
rumpantur in civitate et multum curent de di­
vitiis. Ex hoc enim sequitur, quod omnia in
civitate sint venalia; quod corrumpit statum
civitatis.
Secundum inconveniens ponit, ibi [1821],
« Aliterque et si existentens, etc. ». Et dicit,
quod si cogatur multitudo civium, ut nimis
abstineat a mulieribus, sequitur quod laban­
tur ad turpe vitium, scilicet ad coitum ma­
sculorum; sicut accidit multis militantibus et
bellicosis viris, et quibuscumque similibus.
Qui enim primo fabulose induxit, quod Mars
fuit maritus Veneris, non irrationabiliter est
locutus; quia viri bellicosi, qui sunt martiales,
luxuriosi sunt, et inhiant vel ad coitum ma­
sculorum vel mulierum. Dicitur enim in libro
de Problematibus, quod equitantes continue,
luxuriosi magis fiunt, quia propter caliditatem
et motum, hoc patiuntur, quod accidit in
coitu. Hoc etiam quod frequenter vacant a ne­
gotiis, eos luxuriosos facit. Et hoc etiam acci­
dit Lacedaemoniis, propter hoc quod ad ni­
miam continentiam mulierum legislator eos in­
duxit.
Tertio inconveniens ponit, ibi [1822], «Et
multa dispensabantur etc. ». Et dicit, quod
mulieres in Lacedaemonia, propter hoc quod
delitiose vivebant, praesumptuosae reddebantur,
et volebant se de omnibus intromittere; ita
quod etiam in principatibus civitatis, multa
dispensabantur per mulieres : et tamen nihil
differt, utrum ipsae mulieres principentur, vel
ipsi principes sub mulieribus regantur, quod
eis subiecti sunt propter insolentiam mulie­
rum. Idem enim accidit utroque modo, ut sci­
licet civitas male regatur, quia mulieres defi­
ciunt ratione.
Quartum inconveniens ponit, ibi [1823],
« Utili enim existente audacia ad nihil etc. ».
Mulieres enim Lacedaemoniorum propter delitias insolentes et audaces reddebantur. Audacia
autem in civitate ad nihil circumadiacentium
negotiorum utilis esse potest, nisi ad bellum :
et tamen ad hoc etiam audacia illarum mu­
lierum erat nocua. Quod quidem manifestum
fuit in bello quod habuerunt cum Thebanis;
in quo mulieres ad nihil utiles erant, nolentes
facere ministeria, quae in aliis civitatibus mu­
lieres faciunt. Sed viris pugnantibus, maiorem
tumultum inferebant, quam etiam inimici,
volentes forte de omnibus se intromittere. Un­
de ex his patet remissionem mulierum nocuam
fuisse.
304. — Deinde cum dicit « a princi­
pio » [183]
Ostendit causam praedictae observantiae. Et

303-306

dicit quod rationabiliter Lacedaemoniis accidit
a principio remissio disciplinae circa mulieres;
quia propter militiam, cui totaliter dedita erat
civitas, multo tempore peregrinabantur extra
domum, pugnantes contra Argos et Arcades et
Messenos. Et ideo mulieres quae remanebant
domi absque viris, ad libitum viventes nullam
disciplinam a viris habentes. Et ex hac etiam
causa contingit quod viri facti sunt virtuosi
in multis. Vacantes enim rebus bellicis se ex­
hibebant promptos ad obediendum legisla­
tori propter consuetudinem militaris vitae,
quae multas in se continet partes virtutis. Re­
quirit enim talis vita maximam obedientiam
et abstinentiam a delitiis, et perseverantiam in
laboribus et rebus dolorosis. Postmodum Ly­
curgus legislator Lacedaemoniorum conatus fuit
mulieres reducere ad rectam disciplinam legum.
Sed mulieres omnino restiterunt propter pra­
vam consuetudinem; et ideo oportuit quod le­
gislator desisteret ab incepto.
Hae sunt igitur causae eorum quae fiebant
apud Lacedaemones, et potestatis mulierum,
quae apud eos erat: et quamvis ex rationabili
causa hoc acciderit absque eorum culpa, et sic
sint excusandi, tamen eos non consideramus
modo, quibus oporteat dare veniam vel non
dare. Non enim intendimus eos laudare vel
vituperare, sed ostendere qui recte se habeat
vel non recte. Manifestum est enim quod ea
quae non bene se habebant circa mulieres,
apud eos non solum erant indecentia secun­
dum se politiae eorum, sed etiam in animis
civium aliquid addebant ad amorem pecuniae,
ut dictum est.
305. — Deinde cum dicit « post ea » [184]
Agit de politia Lacedaemoniorum quantum
ad possessiones.
Et primo improbat politiam ipsorum circa
possessiones, ostendens eam esse nocuam ci­
vitati [184], Secundo ostendens eam esse con­
trariam legislatoris intentioni, ibi [187], « Con­
traria autem etc. ».
Circa primum tria facit. Primo proponit
quod apud eos erat irregularitas possessio­
num [184], Secundo ostendit unde provenerit,
ibi, [185], « Hoc autem etiam etc. ». Tertio
ostendit nocumentum quod ex hoc est secu­
tum, ibi [186], « Igitur cum possit regio
etc. ».
Dicit ergo primo [184], quod post praedicta
quae reprobanda sunt in hac politia circa ser­
vos et mulieres, potest etiam eos aliquis in­
crepare, quia circa irregularitatem possessionis
delinquebant. Accidebat enim apud ipsos quod
aliqui habebant valde' magnas possessiones, alii
vero habebant valde modicas, ita quod qua­
si tota regio ad dominium paucorum pervene­
rat.
306. — Deinde cum dicit « hoc au­
tem » [185]
Ostendit, unde haec irregularitas processerit.
Et dicit quod hoc processit ex prava ordina­
tione legis. Statuit enim legislator apud eos

— IOO —

306-308

IN POLITICORUM

quod civis non esset dominus vendendi et
emendi, ut scilicet posset possessionem suam
vendere aut emere aliquam quacumque ex
causa. Et hoc quidem bonum fecit ad regu­
landas possessiones; non tamen recte, quia
non sufficienter.
Dedit enim potestatem civibus, ut quibus­
cumque vellent darent inter vivos vel etiam
derelinquerent in testamento bona sua; ex quo
etiam accidebat irregularitas possessionum, si­
cut ex emptione et venditione: ita quod si to­
tum eorum territorium divideretur in quinque
partes, duae illarum partium iam pervenerant
ad mulieres. Tum quia multae earum erant in­
stitutae haeredes a viris morientibus; tum
etiam quia quando nubebant accipiebant ma­
gnas doles, cum tamen multo melius sit, quod
vel nulla dos detur, vel modica vel moderata.
Sed apud Lacedaemonios licebat cuilibet in
testamento dimittere haeredem bonorum suo­
rum quemcumque voluerit; et si in sua morte
non velit dimittere haeredem, potest distri­
buere bona sua cuicumque voluerit.
307. — Deinde cum dicit « igitur cum » [186]
Ostendit quod nocumentum sit inde secu­
tum. Et dicit quod cum tanta sit eorum regio,
idest territorium, quod posset nutrire mille
quingentos equites, et super hoc triginta mil­
lia bellatorum peditum, ad tantam paucita­
tem devenerant, possessionibus devenientibus
ad paucos, quod non erant nisi mille bellato­
res in civitate. Et sic per opera eorum ma­
nifestum est quod praedicta institutio mala

L. II, 1. xiii

erat; quia civitas illa ex hoc deperiit cum nul­
lam gravem hostilem plagam sustinuerit.
Dicitur autem quod in antiquis temporibus
extendebant politiam suam quantum poterant,
ut haberent multitudinem bellatorum; ita quod
aliquando (ut dicitur) Lacedaemones habue­
runt in exercitu suo decem millia armatorum.
Sed sive ista sint vera, sive non, tamen oppor­
tunum est quod per regulatas possessiones
civitas viris repleatur, quod aliter fieri non
potest. Quia si possessiones ad paucos devol­
vantur, alii propter paupertatem desererent
civitatem.
308. — Deinde cum dicit « contraria au­
tem » [187]
Ostendit quod praedicta irregularitas pos­
sessionum erat contraria intentioni legislatoris,
qui proposuerat quamdam legem circa filiorum
generationem contrariam praedictae institutioni,
ex qua procedebat irregularitas possessionum.
Intendens enim legislator ad hoc quod essent
plures cives in civitate, provocavit eos ad hoc
quod generarent multos filios, quibusdam im­
munitatibus: erat enim statutum lege apud
eos, quod ille qui genuisset tres filios, esset
sine custodia, quia scilicet non tenebatur ire
ad custodiam civitatis : qui autem genuerat
quatuor filios erat immunis ab omnibus vecti­
galibus et tributis. Et tamen manifestum est
quod si observetur praedicta regularitas in di­
visione possessionum, necesse erit, si generen­
tur plures filii, quod sint multi pauperes in ci­
vitate, quod est nocuum civitati, ut supra di­
ctum est.

— 101

L. II, 1. xiv

JN POLITICORUM

LECTIO XIV.
(nn. 309-320; [188-195]).

Quod Lycurgus in Ephoris, Phiditiis, et tributis constituendis,
plurimum a rectitudine aberravit.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1270b6 - 1271bl9)
188. At vero, et quae circa Ephoriam, prave
se habent. Principatus enim dominus quidem
maximorum ipsius est; fiunt autem ex populo
omnes; ut et multotiens incidat homines valde
pauperes in locum principum, qui propter pe
nuriam venales erant. Ostenderant autem mul­
totiens, et prius, et nunc autem in Andriis,
corrupti enim argento quidam, quantum in
ipsis, totam civitatem perdiderunt.
188'. Et propter principatum esse valde ma­
gnum et aequi tyrannicum, regere populum
seipsos cogebant reges, ut et sic simul lae­
datur politia. Dcmocratia autem ex Aristocratia accidebat. Continet quidem igitur po­
litiam principatus hic: quiescit enim populus
eo quod participet maximo principatu. Itaque
sive propter legislatorem, sive propter fortu­
nam hoc evenerit, utiliter habet rebus. Opor­
tet enim politiam salvandam omnes velle par­
tes civitatis esse, et permanere has. Reges
quidem igitur propter ipsius honorem sic ha­
bent. Boni autem propter senatum: primum
enim principatus iste virtutis est: populus
autem propter Ephoriam; constituitur enim
ex omnibus.
1882. Sed eligibilem oportebat principatum
esse hunc ex omnibus quidem, non autem isto
modo quo nunc: puerilis enim est valde.
1883. Adhuc autem et indiciorum magno­
rum sunt domini existentes quicumque:
propter quod quidem non propria sententia
melius iudicare, sed secunduni litteras et
leges.
1881. Est autem et diaeta Ephororum non
consona voluntati civitatis: haec quidem enim
remissa valde, in aliis autem magis excedit
ad durum, ut non possint perseverare, sed
latenter legem transgredientes fruantur cor­
poralibus delectationibus.
189. Habent autem et quae circa seniorum
principatum, non bene ipsis. Placidis enim exi­
stentibus et eruditis sufficienter ad andragathiam idest ad virilem bonitatem : forsitan uti­
que dicet aliquis expedire civitati, quamvis per
vitam dominos esse iudiciorum magnorum,
formidabile sit. Est enim quemadmodum et
corporis, et mentis senectus. Modo autem isto
eruditis, ut et legislator ipse diffidat ut non
bonis viris, non securum. Videntur autem et
velle videri dativi et inutiliter tribuentes multa
communium qui participes fuerunt principa­
tus istius: propter quod melius est ipsos
102

non sine correctione esse: nunc autem sunt:
videbitur autem utique Ephororum principa­
tus omnes corrigere principatus. Hoc autem
Ephoriae magnum valde donum, et modo
non hoc dicimus oportere dare correctiones.
190. Adhuc autem et electionem quam fa­
ciunt seniorum secundum iudicium, est pue­
rilis: et ipsum petere qui principatu dignificabitur, non recte habet. Oportet enim et
volentem et non volentem principari, qui di­
gnus est principatu. Nunc autem quod et circa
aliam politiam legislator videtur faciens; ama­
tores enim honoris consituens cives, his usus
est ad electionem senum. Nullus enim utique
principari quaeret non amator honoris existens, quamvis injustitiarum voluntariarum plu­
rima quidem accidant fere propter amorem
honoris et amorem pecuniarum hominibus.
191. De regno autem siquidem melius existere civitatibus, aut non melius, aliud sit
sermo : sed et si melius, non sicut nunc, sed
per ipsius vitam unumquemque iudicare re­
gum. Quod autem legislator neque ipse putat
posse facere optimos, manifestum: diffidit
enim ut non existentibus sufficienter bonis
viris: propter quod quidem emittebant simul
legatos inimicos et salutem putabant civitati
esse dissidere reges.
192. Non bene autem neque circa convivia
vocata lege statutum est ab eo qui instituit
primum. Oportebat enim de communi magis
esse, quemadmodum in Creta : apud Lacedaemonas autem oportet ferre etiam valde pau­
peribus quibusdam existentibus, et hoc con­
sumpto non potentium expendere: quare ac­
cidit contrarium legislatoris voluntati. Vult
quidem enim democraticum esse praeparatio­
nem conviviorum, fit autem minime democra­
ticum sic lege statutum: participare quidem
enim non facile valde pauperibus. Determi­
natio autem politiae ista est ipsis patria, non
potentem hoc tributum ferre non participare
ipsa.
193. Eam autem quae circa navigii principes
legem et alteri quidem increpuerunt recte in­
crepantes; seditionis enim fit causa : sub re­
gibus enim existentibus militaribus sempiternis
navarchia fere alterum regnum.
194. Et hoc autem suppositionem legislato­
ris increpabit utique aliquis: quod quidem et
Plato in legibus increpuit: ad partem enim
virtutis omnis ordinatio legum est, scilicet et

309-313

IN POLITICORUM

bellicam: haec enim utilis ad dominari. Igitur
salvabantur quidem bellantes, peribant autem
principantes propter nescire vacare, neque ad
virtutem exercitari nulla exercitatione altera
principaliori quam bellica. Hoc autem pec­
catum non modicum : putant enim fieri bona,
quae circa res bellicas, per virtutem magis
quam per malitiam: et hoc quidem bene:
quod tamen haec meliora virtute suspicantur,
non bene.
195. Prave autem habet et circa communes

L. Il, 1. xiv

pecunias Spartiatis : neque enim in communi
civitatis est nihil, bella magna coactis am­
pliari; inferuntque male: eo enim quod Sparliatarum est plurima terra, non requirunt ab
invicem illationes : accidit autem contrarium
legislatori quam expediebat. Civitatem quidem
enim fecit sine pecuniis, idiotas autem ama­
tores pecuniarum. De Lacedaemoniorum qui­
dem igitur politia in tantum dictum sit : haec
enim sunt, quae maxime utique quis incre­
pabit.

COMMENTARIUM S. THOMAE

309. — Postquam Philosophus prosecutus
est de politia Lacedaemoniorum, quantum ad
ea quae habentur a civibus, scilicet servos,
mulieres et possessiones, hic prosequitur de
eadem politia quantum ad ipsos cives.
Et primo quantum ad principes [188], Se­
cundo quantum ad populum, ibi [192], « Non
bene autem etc. ». Tertio quantum ad bella­
tores viros, ibi [191], « De regno autem etc. ».
Erant autem tres principatus apud Lacedaemones, ut etiam supra tactum est : scilicet
Ephori, idest provisores, et de his primo tra­
ctat [188]. Et iterum seniores quidam, et de
his tractat secundo, ibi [190], « Adhuc autem
et electionem etc. ». Erant etiam rex in civi­
tate, et de hoc tractat tertio, ibi [191], « De
rege autem etc. ».
Circa primum improbat principatum Epho­
rorum quantum ad quinque.
Primo quidem quantum ad conditionem per­
sonarum quae in hoc principatu constitueban­
tur [188], Et dicit quod ea quae erant circa
hunc principatum prave se habebant: hic
enim principatus habebat dominium et pote­
statem super ea quae erant maxima in civi­
tate: puta circa indicenda bella vel facien­
dam pacem, et circa electiones militum et alia
similia. Et tamen ad istum principatum omnes
eligebantur ex populo; ita quod quandoque
accidebat quod homines valde pauperes assu­
mebantur ad talem principatum, qui propter
penuriam venales erant, et facile poterant cor­
rumpi muneribus. Quod quidem prius multoties ostenderant, sed nuper ostenderunt in quo­
dam negotio quod habebant cum Andriis:
corrupti enim fuerunt ab eis argento, ita quod
quantum in ipsis fuit, totam civitatem peri­
culo exposuerunt.
310. — Secundo ibi [1881], « Et propter
principatum esse valde magnum etc. » Impro­
bat praedictum principatum quantum ad ma­
gnam potestatem quam habebat. Et dicit quod
quia iste principatus erat valde magnus et qua­
si aequalis tyrannidi, ita attenuabat potestatem
regiam quod eum cogebat, ut permitteret quod
populus seipsum regeret parum obediens legi.
Et sic corrumpebatur tota politia ipsorum,
quia ex optimate degenerabat in popularem
Statum. Et tamen iste principatus quantum ad

aliquid erat utilis, quia continebat civitatem
in pace: quiescebat enim populus a seditione
propter hoc quod habebant partem in magno
principatu. Et haec utilitas sequebatur per ex­
perimentum in ipsis rebus; sive hoc fuerit ex
intentione legislatoris, sive fortuito acciderit.
Oportet enim, ad hoc quod politia conser­
vetur, quod omnes partes civitatis velint eam
esse, et quod cuilibet parti civitatis sufficiat
quod permaneat in suo statu : et hoc ibi con­
tingebat. Nam reges acceptabant propter ho­
norem quem ibi habebant; praestantes autem,
idest virtuosi viri, acceptabant propter sena­
tum. Iste enim principatus erat virtutis prae­
mium, ita quod nullus ad eum assumebatur
nisi virtuosus. Populus autem acceptabat pro­
pter principatum Ephororum, qui communi­
cabatur omnibus.
311. — Tertio ibi [1882], «Sed eligibilem
oportebat etc. » Improbat praedictum prin­
cipatum quantum ad electionem. Erat enim
commendabile quod ad illum principatum as­
sumerentur ex omnibus per electionem : sed
modus eligendi erat valde puerilis: quia forte
per sortes vel alio inconvenienti modo elige­
bant, ita quod iste deveniebat quandoque ad
inopes, sicut dictum est.
312. — Quarto, ibi [1883], « Adhuc autem
et iudiciorum etc. » Improbat praedictum prin­
cipatum quantum ad arbitrium quod habebat.
Et dicit, quod hoc erat improbabile, quod
quicumque essent Ephori, habebant in sua po­
testate arbitrium indicandi de rebus magnis.
Melius enim erat, quod non indicarent se­
cundum proprium arbitrium, sed secundum
aliquas scripturas et leges.
313. — Quinto ibi [188*1, « Est autem
etc. » Improbat praedictum principatum quan­
tum ad eorum conversationem. Et dicit, quod
eorum disciplina in cibis et vestibus et potibus,
et aliis huiusmodi, non consonabat voluntati
civitatis; quia in quibusdam erant valde re­
missa, puta forte in vestibus vel in otio; in
aliis autem, puta forte in cibis et venereis,
imponebatur eis dura lex, forte propter hoc, ut
non emollescerent, ita quod non poterant
eam sustinere; sed occulte transgrediebantur le­
gem sibi positam fruentes corporalibus delc-

L. IT, 1. xiv

IN POLITICORUM

elationibus. Et sic eorum conversatio erat con­
tra intentionem civitatis.
314. — Deinde cum dicit « habent au­
tem » [189]
Improbat politiam praedictam quantum ad
principatum seniorum.
Et primo quantum ad potestatem ipso­
rum [189], Secundo quantum ad electionem
eorum, ibi [190], « Insuper creatio, etc. ».
Dicit ergo primo [189], quod apud Lacedaemones non bene se habent ea quae pertinent
ad principatum seniorum: manebant enim
perpetuo in principatu. Si enim huius­
modi seniores possent inveniri, qui essent
virtuosi, et sufficienter instructi ad virilem bo­
nitatem, posset forte aliquis dicere, quod expe­
diens esset civitati, quod perpetuo manerent
in principatu. Quamvis etiam si essent per­
fecte virtuosi, formidabile esset civitati, quod
aliqui essent habentes dominium et potestatem
super magna iudicia civitatis, et hoc per to­
tam vitam suam. Quia sicut virtus corporis
senectute debilitatur, ita etiam plerumque vir­
tus mentis : quia postquam senescunt homines,
non habent nec illud robur animi, nec illam
vivacitatem ingenii, quam habebant in iuventute, propter debilitatem virtutum sensitivarum
deservientium parti intellectivae.
Multo plus igitur formidandum est aliquos
principari per totam vitam, si sunt isto modo
instructi ad bonum, sicut erant apud Lacedaemones, ita quod etiam legislator non confide­
bat de eis omnino, sicut de bonis viris, quia
non omnia committit eis. Frequenter autem ta­
les volunt videri liberales in plebem, ut ca­
ptent sibi favorem populi, et sic absque utili­
tate civitatis dispergunt bona communia. Un­
de melius est, quod habeant quamdam corre­
ctionem, talem scilicet, ut si deficientes inve­
niantur, possint amoveri: nunc autem sunt
absque tali correctione.
Habebant tamen aliquam correctionem, quia
principatus Ephororum poterat corrigere omnes
principatus, impediendo scilicet ne sententiae
eorum procederent, sed videntur (1) male fa­
cere, et haec erat maxima dignitas Ephoro­
rum. Sed nos intelligimus de alia correctione,
ut scilicet possint amoveri; quod Ephori facere
non poterant.
315. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem » [ 190]
Improbat praedictum principatum quantum
ad electionem ipsorum: ed hoc duplici ra­
tione. Circa quarum primam dicit, quod ele­
ctio seniorum, quae fiebat apud eos, erat val­
de puerilis. Erat enim apud eos ordinatum,
ut illi qui digni viderentur tali principatu, pe­
terent ipsum: quod non recte se habet: quia
secundum hoc nullus assumeretur ad princi­
patum nisi volens. Oportet autem aliquem, qui
dignus est principatu, assumi ad principatum,
(1) Lege si viderentur.

314-317

sive velit sive non velit; quia utilitas com­
munis est praeferenda propriae voluntati ipsius.
Secundam rationem ponit, ibi [190], « Quod
autem legislator etc. ». Et dicit, quod per hanc
ordinationem circa electionem senum, legisla­
tor videtur facere cives amatores honoris, si­
cut et circa aliquam partem politiae, idest
circa electionem Ephororum, vel etiam circa
quaecumque alia, quae faciebant cives honoris
amatores. Et quod hoc facerent in electione
senum, patet. Nullus enim peteret principatum,
nisi principari volens, quod est amare hono­
rem. Si ergo nullus haberet principatum nisi
petens, sequeretur quod soli amantes hono­
rem principarentur; et ita omnes provocaren­
tur ad amandum honorem: et hoc est valde
periculosum civitati: quia maior pars injusti­
tiarum, quae in civitate accidunt ex voluntate
hominum, sicut sunt violentiae, rapinae et
huiusmodi, fiunt propter amorem honoris et
pecuniae. Unde patet, quod talis ordinatio est
periculosa civitati.
316. — Deinde cum dicit « de regno » [191]
Improbat praedictam politiam quantum ad
principatum regium. Et dicit, quod utrum ex­
pediat civitati habere regem vel non, tracta­
bitur inferius, scilicet in tertio : sed supposito
quod melius sit habere regem, non est hoc
melius, sicut erat apud Lacedaemones, quod
non per totam vitam regnabant; sed melius
est quod unusquisque habeat indicium regium
per totam vitam suam, quia rex est utilis ci­
vitati, ut sua potestate efficaciter conservet
statum civitatis. Quod fieri non potest nisi
per vitam regnaverit; quia et ipse timebit
alios offendere, et alii minus eum timebunt.
Secus autem est de senioribus, qui ad consilia
vel ad iudicia quae’dam eligebantur. Causa au­
tem quare legislator apud Lacedaemones insti­
tuit non esse reges perpetuos, est ista: quia
reputavit quod non posset facere cives aliquos
perfecte bonos. Unde diffidit de civibus qua­
si de non perfecte bonis existentibus. Et pro­
pter hoc quando mittebant aliquos legatos
seu nuncios, eligebant aliquos inimicos vel dis­
sentientes, ut unus alium impediret, si vellet
facere contra bonum civitatis. Et similiter pu­
tabant esse salutem civitatis, si reges dissenti­
rent, qui sibi invicem succederent; qui unus
emendabat, quod alius malefecit.
317. — Deinde cum dicit « non bene » [192]
Improbat praedictam politiam quantum ad
ea quae pertinent ad populum, scilicet quantum
ad convivia publica quae erant in civitate: et
dicit, quod lex non bene ordinaverat de hu­
iusmodi conviviis; quia melius esset, quod hu­
iusmodi congregatio convivii fieret de expen­
sis communibus civitatis, sicut fiebat apud
Cretenses, quam quod fieret de his quae a
singulis afferrentur, sicut fiebat apud Lace­
daemones, apud quos etiam et valde pauperes
oportebat aliquid ferre ad huiusmodi sumpius;
et hoc erat destructio pauperum, qui non po­
terant expendere. Unde circa hoc accidebat

104 —

317-320

IN POLITICORUM

contrarium intentioni legislatoris qui insti­
tuit huiusmodi convivia quasi aliquid in fa­
vorem populi, ut scilicet populus aliquam re­
creationem haberet in huiusmodi conviviis;
sed secundum hanc legem conviviorum seque­
batur quod essent huiusmodi convivia in ma­
gnum detrimentum populi, quia secundum hoc
populares non de facili poterant principari;
erat enim lex apud eos, quod qui non pone­
rent aliquid ad huiusmodi sumptus, non ha­
berent partem in politia ipsorum; quia nec
poterant fieri principes, nec habebant vocem
in electione principum.
318. — Deinde cum dicit « eam au­
tem » [193]
Improbat praedictam politiam quantum ad
viros bellatores.
Et primo quantum ad bellatores belli nava­
lis [193], Secundo communiter quantum ad
omnes, ibi (194], « Et hoc autem suppositio­
nem etc. ». Tertio quantum ad ipsorum sti­
pendia, ibi [195], « Prave autem habet etc. ».
Dicit ergo primo [193], quod quidam alii
recte increpaverunt legem Lacedaemoniorum,
quae erat circa principes navigii, eo quod erat
causa seditionis. Cum enim haberent reges
quasi sempiternos, qui praeerant terrestri mi­
litiae, principatus navigiorum fiebat quasi al­
terum regnum: et ita habebant quasi duos re­
ges, quod poterat esse materia dissensionis.
319. — Deinde cum dicit « et hoc au­
tem » [194]
Improbat praedictam politiam communiter
quantum ad omnes viros bellatores: et dicit,
quod aliquis recte potest increpare suppositio­
nem legislatoris, idest illud quod supponebat
tamquam finem, ad quem totam politiam ordi­
nabat: et hoc etiam Plato in suis legibus in­
crepabat, quod omnes leges eorum ordinaban­
tur ad unam partem virtutis, scilicet ad belli­
cam. propter hoc, quod erat utilis ad domi­
nandum aliis. Et ideo, quia bene se habebant
in his, quae pertinent ad bellum, male autem
in his quae pertinent ad status politici guber­

L IL I. xiv

nationem : sequebatur, quod in bellis conser­
vabantur: sed quando iam adepti erant prin­
cipatum, imminebant eis multa pericula, quia
nesciebant vivere in pace, neque erant exerci­
tati aliqua alia meliori exercitatione quam bel­
lica: quod non erat parvum peccatum.
In hoc enim bene opinabantur quod puta­
bant res bellicas melius tractari per virtutem
hominum, quam etiam per malitiam, quia ut
dicitur in tertio Ethicorum, homines virtuosi
non parcunt vitae, ubi bonum est persistere:
milites vero quando supercrescunt pericula, de­
ficiunt, non enim confidunt ulterius posse libe­
rari per experientiam et industriam armorum.
Sed non bene opinabantur quantum ad hoc
quod putabant virtutem, qua homo bene se ha­
bet in bellis, esse optimam: cum aliae virtutes,
scilicet prudentia et iustitia, sint digniores for­
titudine; et ipsum etiam bellum est propter
pacem, non autem e converso.
320. — Deinde cum dicit « prave au­
tem » [195]
Improbat praedictam politiam quantum ad
stipendia militum vel circa aerarium publicum:
et dicit quod apud Lacedaemones non erat be­
ne ordinatum de communibus pecuniis. Nihil
enim habebat civitas in communi, cum ta­
men frequenter cogeretur magna bella agere:
et iterum singuli cives male ministrabant ne­
cessaria ad tales sumptus; non enim requireba­
tur a singulis auctoritate alicuius potestatis pu­
blicae, sed committebatur voluntati cuiuslibet,
ut daret quod vellet. Quod ideo statuit legis­
lator, quia cives habebant multas possessio­
nes, et poterant sine aliquo gravamine multa
dare: sed accidit contra utilitatem, quam le­
gislator intendebat; quia ipse reddidit civita­
tem sine pecuniis publicis; et privatas perso­
nas et viles fecit amatores pecuniarum, dum
conarentur tantum lucrari quod possent et si­
bi et communitati providere.
Ultimo autem epilogando concludit [ib.]
quod ea quae dicta sunt, videntur improba­
bilia in politica Lacedaemoniorum.

— 105 —

L. II, 1. xv

IN POLITICORUM

LECTIO XV.
(nn. 321-331 bis; [196-206]).

Cretensem rempuhlicam Spartanae comparat; et quibus in rebus
deficere videtur, ostendit,

SYNOPSIS
(Leet. XV.)
Postquam prosecutus est de politia Laccdaemonica,
hic prosequitur de politia Cretensi.
r-A
ο
S'
di
«
S
m
7*
o

I
i
I
1
1

/

g
,
>
X

.2
y
U

'

I) Comparat hanc politiam ad praecedentem 321 [196].
A) Ponit in communi comparationem istarum politiarum 321 [196].
B) Assignat rationem positae comparationis 322 [197].
i) Ex eo quod Lacedaemonica sumpta est a Cretensi 322 [197].
2) Quare Cretensis fuit prior 323 [198].
C) Explicat in speciali hanc comparationem 324 [199].
1) Ostendit in quibus conveniunt ambae politiae 324 [199].
2) In quibus politia Cretensis habet melius 325 [200].
3) In quibus habet peius 326 [201].
II) Improbat praedictam politiam 327 [202].
A)
Quantum ad statuta quae ponebant 327 [202].
1) Improbat statuta 327 [202].
2) Excludit quamdam responsionem 328 [203].
B) Quantum ad remedia quae adhibebant contra pericula 229 Γ204Ι.
i) Ponit ea 329 [204].
a) Contra personas male principantium 329 [204].
b) Contra ipsum principatum 330 [205].
2) Improbat illa remedia 331 [206].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1271b20 - 1272b23)
196. Cretensium quidem autem politia pro­
xima quidem est huic: habet autem modica
quidem non deterius, plurimum autem minus
plane. Etenim videtur
197. Et dicitur quidem in plurimis imitari
Creticam politiam, quae Lacedaemoniorum.
Plurima autem antiquorum minus dearticulata
sunt iunioribus. Aiunt enim Lycurgum cum
procurationem Charyllae regis derelinquens
peregrinatus est, plurimo tempore conversa­
tum esse circa Cretam propter cognationem.
Domestici enim Cretenses Lacedaemonibus
erant. Susceperunt autem qui ad familiarita­
tem venerant institutionem legum existentem
in tunc habitantibus: propter quod et nunc
incolae eodem modo utuntur ipsis, ut instituit
Minos primus ordinem legum.
198. Videtur autem insula et ad principatum
Graecorum apta esse, et poni bene: toti enim
supponitur mari fere, Graecis collocatis circa
mare omnibus. Distat quidem enim a Pelopis
insula modicum versus Asiam ab eo loco qui
circa Triopium et a Rhodo: propter quod
et maris principatum obtinuit Minos, et in­

sulas has quidem subegit, has autem habitari
fecit, finaliter autem appositus Siciliae vitam
consummavit ibi circa Camerinam.
199. Habet autem proportionaliter Creten­
sium institutio ad Lacedaemoniacam; agricul­
turae enim opus faciunt, iis quidem servi,
Cretensibus autem incolae; et convivia apud
ambos sunt, et antiquitus vocabant Lacedaemones non Phidicia, sed Andria, quemadmo­
dum Cretenses: ex quo et manifestum, quia
inde venit. Adhuc autem politiae ordo:
Ephori quidem enim habent eamdem poten­
tiam, iis qui in Creta vocantur Cosmi: verumtamen Ephori, quidem quinque numero;
Cosmi autem decem sunt. Seniores autem se­
nioribus quos vocant Cretenses consilio ae­
quales. Regimen autem primo quidem fuit,
deinde dissolverunt Cretenses et ducatum
Cosmi eum qui ad bellum habent. Ecclesia
autem participant omnes, dominatio autem
nullius est nisi sententiandi ea quae videntur
senioribus et Cosmis.
200. Quod quidem igitur conviviorum ha­
bent, melius Cretensibus quam Lacedaemoni-

— 106 —

321-323

IN POLITICORUM

bus. In Lacedaemonia quidem enim secundum
caput unusquisque infert constitutum; si autem
non, participare lex prohibet politia, quemad­
modum dictum est et prius. In Creta autem
communius: ab omnibus enim natis fructibus
et pecoribus ex publicis et oblationibus, quas
ferunt incolae, constituta est pars, haec quidem
ad Deos et communia sacrificia, haec autem ad
convivia, ut et de communi nutriantur omnes
et mulieres et pueri. Ad modicum autem ci­
bum, ut proficuum multa philosophatus est le­
gislator, et ad disiunctionem mulierum, ut non
multos pueros faciant, eam quae ad masculos
facit collocutionem: de qua si prave aut non
prave, alias erit considerandi tempus. Quod
autem quae circa convivia melius ordinata sunt
Cretensibus, quam Lacedaemonibus, manife­
stum.
201. Quae autem circa Cosmos adhuc dete­
rius quam qui Ephororum principatus existit
et iis: fiunt enim quicumque. Quod autem ibi
expedit ad politiam, hic non est: ibi quidem
enim propter electionem ex omnibus esse par­
ticipans populus maximi principatus vult ma­
nere politiam: hic autem non ex omnibus eli­
gunt Cosmos, sed ex quibusdam senibus, et
senes ex quibusdam qui fuerunt Cosmi.
202. De quibus eosdem utique dicit aliquis
sermones, et de iis, quae in Lacedaemonia
fiunt: quod enim sine correctione et quod per
vitam maior senectus est dignitate ipsis, et non
secundum literas principari, sed autognomonas,
insecurum.
203. Quiescere autem non principantem po­
pulum, nullum signum eius quod est ordina­

L. II, I. xv

tam esse bene: neque enim sumptionis aliquid
Cosmis sicut Ephoris : longe enim peregrinan­
tur in insula differentium.
204. Quam autem faciunt peccati huius me­
dicinam inconveniens et non politica, sed oppressiva; multoties enim eiiciunt convenientes
quidam Cosmos aut comprincipantium ipso­
rum, aut idiotarum. Licet autem et intermedie
Cosmis abnegare principatum. Haec utique
omnia melius fieri secundum legem, quam se­
cundum hominum voluntatem: non enim se­
cure canon.
205. Omnium autem pessimum id quod Acosmiae quam constituunt frequenter, cum non
sententias velint dare potentum.
206. Aut et palam quod habet aliquid poli­
tiae institutio, sed non politia est, sed poten­
tatus magis. Consueverunt autem assumentes
populum et amicos Monarchiam facere, et se­
ditiones movere et pugnare adinvicem. Equi­
dem quid differt quod tale aut quod post
quoddam tempus non iam civitatem esse ta­
lem, sed solutam politicam communionem? est
autem periculosa valde sic habens civitas, vo­
lentibus invadere et potentibus. Sed, quemad­
modum dictum est, salvatur propter locum,
ab expulsione enim quod longe facit. Propter
quod et incolatum manet Cretensibus, mini­
stri autem recedunt frequenter. Neque enim
extrinseco principatu participant Cretenses:
nuperque bellum peregrinum transivit ad in­
sulam, quod fecit manifestam infirmitatem
earum quae ibi legum. De hac quidem igitur
politia, tantum nobis dictum sit.

COMMENTARIUM S. THOMAE
321. — Postquam superius auctor prosecu­
tus est de politia Lacedaemonica, hic prose­
quitur de politia Cretensi.
Et primo comparat hanc politiam ad prae­
cedentem [196], Secundo improbat eam,
ibi [202], « De quibus etc. ».
Circa primum tria facit. Primo ponit in
communi comparationem istarum politia­
rum [196]. Secundo assignat rationem positae
comparationis, ibi [197], « Et dicitur quidem
etc.». Tertio explicat praedictam comparatio­
nem in speciali, ibi [199], « Habet autem proportionaliter etc. ».
Dicit ergo primo [196], quod politia Cre­
tensium est propinqua politiae Lacedaemonicae
in quibusdam; tamen differt in aliquibus, in
quorum paucis non se habet deterius quam
politia Lacedaemonica, sed melius; sed in plu­
ribus se habet minus nitide, idest minus expe­
dite et convenienter ad bonum statum civitatis.
322. — Deinde cum dicit « et dicitur » [197]
Assignat causam praemissae comparationis.
Et primo ostendit huius causam fuisse ex hoc
quod Lacedaemonica sumpta est a Creten­
si [197], Secundo assignat causam quare Cre­
tensis fuit prior, ibi [198], « Videtur autem in­
sula etc. ».
Dicit ergo primo quod causa praedictorum

est, quia politia Lacedaemonica in pluribus imi­
tatur politiam Cretensium tamquam antiquio­
rem; et ideo politia Cretensis in pluribus peius
se habet; quia videmus quod plurima de his
quae sunt ab antiquis inventa, sunt minus dearticulata, idest diligenter distincta quam ea
quae sunt inventa a iunioribus. Dicunt enim
quod Lycurgus qui instituit politiam Lacedaemoniacam dimittens regnum Charylli regis
Lacedaemoniorum, multo tempore conversatus
est apud Cretam propter amicitiam et affinita­
tem quam habebant Laccdaemones ad Creten­
ses. Et ideo Lacedaemones, qui venerant Cre­
tam causa familiaritatis, susceperunt instituta
legum, quae tunc erant apud habitantes in
Creta. Unde videmus quod incolae Cretenses
eodem modo utuntur legibus sicut et Lacedae­
mones; et hoc est secundum institutionem Mi­
nois regis Cretensium.
323. — Deinde cum dicit « videtur au­
tem » [198]
Assignat causam quare leges inter Graecos
primo inventae sunt apud Cretam. Dicit enim
quod insula Cretensis videtur secundum situm
terrae optime disposita ad principandum Grae­
cis, qui fere omnes habitant circa mare. In­
sula autem illa quasi adiacet toti litori
Graeciae; et distat modicum a quadam pe-

— 107 —

L. II, 1. xv

IN POLITICORUM

323-327

ninsula quae vocatur Peloponnesus, quae nunc
quam de pecoribus et de redditibus, quos red­
dicitur Achaia: et similiter versus Asiam pro­ debant incolae qui colebant terras, erat insti­
pinqua est loco qui dicitur Tropium et insulae tuta quaedam pars quae expenderetur in sa­
quae dicitur Rhodus; et ideo Minos qui fuit
crificia, et quaedam pars quae expendebatur
rex Cretensis obtinuit principatum in toto
in convivia, ut in talibus conviviis homines et
mari Graeciae, et insulas quasdam prius habi­ mulieres et pueri et viri nutrirentur de com­
tatas per violentiam subegit, quasdam autem
muni.
de novo habitari etiam fecit singulis suas le­
Hoc erat autem et aliud proprium politiae
ges imponens. Ultimo autem transivit in insu­ Cretensium, quod legislator eorum multa phi­
lam Siciliae, et ibi mortuus est circa Cameri­ losophice induxit ad hoc, quod modicum co­
nam, idest circa montem Vulcani vel Ethnae
mederent; quasi hoc sit valde proficuum et sin­
ex quibus ignis eructat.
gulis et communitati. Volens etiam quod non
324. — Deinde cum dicit « habet au­ procrearent multos pueros, ne multitudo homi­
num excederet quantitatem possessionis, vo­
tem » [199]
Explicat in speciali comparationem supra po­ luit, quod viri non multum commiscerentur
sitam.
mulieribus, et ad hoc concessit turpem ma­
Et primo ostendit in quibus conveniunt am­ sculorum coitum: sed utrum in hoc bene fe­
bae politiae [199], Secundo in quibus politia
cerit vel male, posterius considerabitur: ta­
Cretensis habet melius, ibi [200], « Quod qui­
men hoc manifestum est, quod or.dinatio con­
dem igitur etc. ». Tertio in quibus habet pe­ viviorum melior erat apud Cretenses quam
ius, ibi [201], « Quae autem circa Cosmos
apud Lacedaemones.
etc. ».
326. — Deinde cum dicit « quae au­
Ostendit autem primo [199], quod hae duae
tem » [201]
politiae proportionaliter se habent adinvicem
Ostendit in quo peior erat Cretensis politia.
in tribus convenientes. Primo quidem in agri­ Et dicit, quod peior erat ordinatio apud Cre­
tenses de Cosmis quam apud Lacedaemones
cultura, quam habent Lacedaemones quam
de Ephoris. Unum enim est malum et commu­
exercent Ilotae servi, apud Cretenses autem
Perioeci, idest mystici servi, scilicet habitantes
ne utrisque, quia scilicet apud utrosque assu­
muntur ad huiusmodi principatum quicum­
in insula.
Secundo quantum ad convivia publica quae que, idest homines tam probi quam non pro­
apud utrosque fiunt: quae quidem nunc apud
bi. Sed tamen apud Lacedaemones erat unum
Lacedaemones vocantur Phiditia, sed antiqui­ bonum, quia poterant eligi de qualibet condi­
tus vocabantur apud eos Andria, sic etiam
tione hominum : et ideo populus, quasi habens
vocantur nunc apud Cretenses. Unde mani­ partem in maximo principatu, bene volebat,
festum est quod Lacedaemones assumpserunt quam conservaretur talis politia. Sed apud Cre­
tenses non eligebantur Cosmi ex qualibet
a Cretensibus.
hominum conditione, sed solum ex aliquibus
Tertio quantum ad ordinem politiae, quia
qui erant vel fuerant de numero Seniorum; et
Ephori apud Lacedaemones habebant eamdem
potestatem, quam apud Cretas quidam qui di­ similiter Seniores eligebantur ex quibusdam
qui fuerant Cosmi quibus licebat dimittere
cebantur Cosmi, idest ornatores, solo numero
differentes: nam Ephori apud Lacedaemones suum principatum, ut infra dicetur. Et sic po­
erant quinque, Cosmi vero Cretensium erant
pulus in principatu Cosmorum non habebat
decem. Similiter et seniores apud Lacedaemo­ partem.
327. — Deinde cum dicit « de quibus » [202]
nes erant aequales et numero et potestate se­
Improbat praedictam politiam.
nioribus Cretensium, quos vocabant consi­
lium. Regnum autem primo fuit apud Creten­
Et primo quantum ad statuta quae pone­
bant [202], Secundo quantum ad remedia quae
ses, sicut et apud Lacedaemones: sed postmodum dissolverunt regnum, et commiserunt adhibebant, ibi [204], « Quam autem faciunt
Cosmis ducatum bellorum: utrique etiam ha­ etc. ».
Circa primum duo facit. Primo improbat
bent concionem, idest adunationem populi,
quae nullius rei habet potestatem, nisi appro­ eorum statuta [202], Secundo excludit quam­
dam responsionem, ibi [203], « Quiescere etc. ».
bandi sententias Seniorum et Cosmorum.
Improbat autem [202] politiam istam quan­
325. — Deinde cum dicit « quod qui­
tum ad duo, quae etiam improbavit in politia
dem » [200]
Ostendit in quibus melior erat politia Cre­ Lacedaemonica : quorum unum est, quod
Cosmi et seniores principabantur per totam
tensis. Et dicit quod ordinatio conviviorum
melior erat apud Cretenses quam apud Lace­ vitam suam sine correctione, idest sine hoc
daemones; quia in Lacedaemonia unusquisque quod possent amoveri propter aliquam cul­
pam; et sic principatus erant maiores quam di­
qui accedebat ad convivium, oportebat, quod
aliquid exhiberet secundum captum suum, | gnum esset. Secundum autem est, quia non
principabantur secundum aliquas leges scriptas,
alioqui non poterat participare politia, sicut
sed per se sententiantes vel arbitrantes; et hoc
prius dictum est : sed apud Cretenses erat
non erat securum civitati: quia eorum indi­
observatio magis pertinens ad commune, quia
cium poterat perverti amore vel odio,
de rebus publicis, tam de fructibus terrae,

Ιθ8 —

328-331bis

IN POLITICORUM

328. — Deinde cum dicit « quiescere au­
tem » [203]
Excludit quamdam responsionem qua pos­
sent se defendere, inducentes pro signo bonae
ordinationis, quod semper absque seditione
vixerint. Sed ipse dicit, quod hoc, quod popu­
lus quieverit apud eos a seditionibus non par­
ticipans principatu, non est signum demon­
strans quod eorum politia sit bene ordinata:
hoc enim contingebat quia Cretenses longe pe­
regrinabantur ab aliis hominibus insulam quam­
dam habitantes, et distantes etiam ab aliis:
et sic non habebant bella cum finitimis, sicut
supra dictum est, et sic Cosmi apud Creten­
ses non habebant aliqua recipere vel expen­
dere propter bella, sicut Ephori apud Lacedaemones: unde populus non multum curabat tali
principatu participare.
329.— Deinde cum dicit «quam au­
tem » [204]
Improbat remedia, quae apud Cretenses con­
tra pericula erant.
Et primo ponit ea [204], Secundo improbat,
ibi [206], «Aut et palam etc.».
Circa primum duo facit. Primo ponit re­
media, quae erant contra personas male principantium [204], Secundo remedium, quod
erat contra ipsum principatum, ibi [205],
«Omnium pessimum (1) etc.».
Dicit ergo primo [204], quod illa medicina,
quam faciunt Cretenses contra praedictum pec­
catum de incorrigibilitate principum, non est
conveniens, nec est politica quasi sapiens com­
munem ordinem civitatis, sed magis est oppressiva et tyrannica; quod non est secundum
rationem, sed per violentiam. Multoties enim
apud eos conveniebant aliqui vel de principibus
vel de privatis personis, et eliciebant Cosmos
per violentiam. Erat autem et aliud remedium:
quia Cosmi poterant abrenunciare principatui
in vita sua. Sed melius erat, quod ista duo
ordinarentur per legem : ut scilicet aliqua lex
esset certa secundum quam Cosmi deberent
expelli, vel cedere principatui, quam quod
hoc fieret secundum voluntatem hominum,
quae non est certa regula, cum frequenter
voluntas humana sit irrationabilis et iniusta.
330. — Deinde cum dicit « omnium au­
tem » [205]
Ponit reliquum quod habebant contra ipsum
officium; et dicit, quod illud erat pessimum in­
ter omnia remedia, quod quando Cosmi vole­
bant dare sententias contra aliquos potentes,
(l) AI. causam pessimam.

L. Π, 1. χν

frequenter inter eos instituebatur cessatio prin­
cipatus Cosmorum : interdicebant enim ad
tempus omnino talem principatum: hoc au­
tem dicit esse pessimum, quia non solum erat
contra personas, sed contra totum officium vel
principatum, ex quo proveniebat multa utili­
tas civitati.
331. — Deinde cum dicit « aut et pa­
lam » [206]
Improbat praedicta remedia. Et dicit quod
ista institutio ultima de vacatione Cosmorum
habet aliquid politiae inquantum fit de com­
muni consensu populi, sed tamen non est vera
politia, sed magis oppressio quaedam per po­
tentiam populi, et via quaedam ad tyrannidem. Consueverunt enim aliqui habentes odio
Cosmos, colligantes sibi populum et alios ami­
cos suos facere monarchiam, ut scilicet ali­
quis eorum dominetur in civitate loco omnium;
et quando hoc non possunt statim facere,
movent seditiones et pugnant cives adinvicem.
Nihil autem hoc differt, quam quod post ali­
quod tempus iam non sit civitas, sed sol­
vatur tota communio politica.
331 b>s. — Non enim potest esse civitas,
soluta concordia civium; et sic per seipsam
dissolvitur. Sed etiam antequam per seipsam
dissolvatur imminet ei periculum ab hostibus,
qui volunt et valent invadere civitatem; quia
dum cives adinvicem pugnant, non possunt
unanimiter resistere hostibus; ct quandoque
una pars introducit hostes in sui auxilium.
Sed, sicut dictum est, ab huiusmodi peri­
culis hostium liberata fuit politia Cretensium
propter locum, quia habitabant in insula lon­
ge ab aliis civitatibus; et sic ipsa longinquitas
fecit eos securos ab expulsione, idest quod
non expellerentur de proprio loco ab hostibus.
Et huius ponit duo signa : quorum unum est,
quod status incolarum petseverat apud Cre­
tenses propter consuetudinem conversationis.
Sed illi qui adveniunt aliunde ad ministran­
dum, non possent cum eis diu commorari,
quia nullum principatum possunt apud eos
habere. Non enim volebant Cretenses habere
principes extraneos.
Secundum signum est, quia nuper transierat
ad insulam Cretensium bellum ab extraneis
invadentibus insulam: ex quo manifestum est,
quod leges eorum non erant sufficienter virtuosae ad conservandum eorum politiam; sed con­
servabantur, quia non habebant inimicos con­
tra se bellantes.
Ultimo autem epilogando concludit [ib.],
quod intantum dictum est de politia Creten­
sium.

— 109 —

L. H, L xvi

JN POLITICORUM

LECTIO XVI.
(nn. 332-340; [207-215]).
Carihagine nsis reipublicae considerationem facit et eam superioribus duabus
comparat atque redarguit.

SYNOPSIS
(Leet. XVI.)
Postquam prosecutus est de politia Lacedaemoniorum et Cretensium,
Prosequitur de politia Carthaginensium.
Commendat huiusmodi politiam simul cum praemissis 332 [207].
II) Ostendit convenientiam huius politiae ad praemissas 333 [208].
III) Improbat eam secundum duos modos iam supra positos 334 [209].
A) Quantum ad hoc, quod non erat apud eos bene statutum 334 [209].
B) Quantum ad hoc, quod non concordabat intentioni legislatoris 335 [210].
1) In quibusdam divertebat ad plebeium statum, in quibusdam ad paucorum po
tentiam 335 [210].
2) Sed magis declinabat ad paucorum potentiam 336 [211].
a) In quo declinabat 336 [211].
b) Improbat eam 337 [212].
d) Improbat rationem qua movebantur 337 [212].
b) Improbat ipsam ordinationem 338 [213].
j) Ostendit eam esse periculosam 338 [213].
jj) Quia praetermittit convenientius remedium 338 [2131].
3) In quo declinabat ad statum paucorum 339 [214].
C) Quantum ad remedium quod circa praedictam declinationem habebant 340 [215].

I)

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1272b24 - 1273b26)
207. Politizare autem videntur et Carchedoni bene et in multis abundantius ad alios,
maxime autem quaedam propinqua Lacedaemonibus. Hae enim politiae tres adinvicem
propinquae aliqualiter sunt, et ab aliis mul­
tum differunt, quae Cretensium, et Lacedaemonica, et tertia ab iis quae Carchedonio­
rum. Et multa institutorum se habent apud
ipsos bene. Signum autem politiae coordinatae populum habentem permanere et insti­
tutione politiae, et neque seditionem, quod
dignum dici, fieri, neque tyrannum.
208. Habet autem similia Lacedaemonum
politiae, convivia quidem societatum, Phidi­
tiorum, eum autem qui centum et quatuor
principatum Ephoris, verumtamen non dete­
rius: ii quidem enim ex contingentibus fiunt;
hunc autem eligunt principatum virtuosum:
reges autem et Gerusiam proportionata iis,
quae regibus et senibus etiam.
209. Melius autem reges neque per se esse
genus, neque hoc quod contingens, sed quod
differens ex iis eligibiles magis quam secun­
dum aetatem. Magnorum enim domini con­
stituti, si viles fuerint, multum laedunt et lae­
serunt iam civitatem Carchedoniorum. Pluri­
ma quidem igitur increpatorum utique pro­

pter transgressiones contraria existunt entia
omnibus dictis politiis.
210. Eorum autem quae ad suppositionem
aristocratiae et politiae, haec quidem ad po­
pulum declinant magis, haec autem ad oligarchiam. Eius quidem enim quod est hoc
quidem adducere, hoc autem non adducere ad
populum, reges domini cum senioribus, si
consenserint omnes: si autem non, et horum
populus. Quaecumque autem intulerint, non
audire solum attribuunt populo quae statuta
a principibus, sed domini de iudicando sunt,
et volenti illatis contradicere, licet : quod qui­
dem in aliis politiis non est. Pentarchias au­
tem dominos exist en tes multorum et magno­
rum, ab ipsis eligibiles esse, et eum qui cen­
tum, hos eligere maximum principatum; adhuc
autem, hos ampliori principari tempore aliis,
etenim praeteriti principantur, et futuri, oligarchicum. Quod autem sine pretio et non
sortiales, aristocraticum ponendum, et si quid
tale alterum; et sententias a principibus iudicari omnes, et non alias ab aliis, quemadmo­
dum in Lacedaemonia.
211. Transgreditur autem aristocratiae in­
stitutio Carchedoniorum maxime ad oligarchiam, secundum quemdam intellectum ut vi­

IIO —

332-334

in politicorum

detur multis: non enim solum virtuosum, sed
divitem putant oportere eligi principem: im­
possibile enim egentem bene principari, et
vacare Siquidem igitur eligere divitem, oligarchicum, secundum virtutem autem aristocraticum : iste quidem igitur erit ordo tertius
secundum quem quidem ordinata sunt et apud
Carchedonas quae circa politiam: eligunt
enim ad duo haec respicientes, et maxime
maximos reges, et duces exercitus.
212. Oportet autem putare, peccatum legis­
latoris esse transgressionem hanc aristocratiae: a principio enim videre hoc, necessariissimum est, qualiter optimi possim vacare; ct
nihil dehonestari non solum principes, sed
neque singulariter viventes.
213. Si autem oportet aspicere et ad abun­
dantiam, gratia vacationis, pravum, maximos
principatuum venales esse, regnum scilicet et
ducatum exercitus: lex enim ista divitias facit
pretiosas magis virtute, et civitatem totam
amativam pecuniarum. Quodcumque autem
existimat pretiosum esse quod principale, necesse et aliarum politiarum opinionem assequi
iis. Ubi autem non maxime virtus honoratur,
hanc politiam non est possibile firmiter se­
cundum virtutem principari. Rationabile au­
tem assuescere lucrum hoc ementes, quando
cum expenderint principentur. Inconveniens
quidem, si pauper quidem existens, epiiches
autem, volet lucrari, deterior autem utique
non volet, cum expenderit. Propter quod

l. ii, i. xvi

oportet eos, qui possunt aristocratizare, hos
principari.
2131. Dignius autem, si et praeferret penu­
riam epiichorum legislator, sed et principantium curaret de vacatione.
214. Pravum autem utique videbitur esse, et
plures principatus principari eumdem, quod
quidem acceptatur apud Carchedones: unum
enim opus ab uno optime perficitur. Oportet
autem hoc qualiter fiat, videre legislatorem,
et non praecipere eumdem fistulare et coria
incidere. Quare ubi non parva civitas, magis
politicum est, plures participare principatibus,
et magis demolicum. Commodius enim, sicut
diximus, et pulchrius unumquodque perficitur
ab eisdem et velocius: palam autem hoc in
bellicis et nauticis. In iis enim ambobus per
omnes, ut est dicere, extenditur principari et
subiici.
215. Oligarchia autem existente politia, opti­
me effugiunt in ditando semper aliquam po­
puli partem emittentes super civitatem : hoc
enim faciunt et servant mansuram politiam,
sed hoc est fortunae opus. Oportet autem
inseditionales esse propter legislatorem. Nunc
autem si infortunium aliquod eveniat, et mul­
titudo abscesserit subiectorum, nullum est re­
medium quietis per leges. De Lacedaemonio­
rum quidem igitur politia, et Cretensium et
Carchedoniorum, quae merito attentantur, hoc
habet modo.

COMMENTARIUM S. THOMAE

332. — Postquam Philosophus prosecutus
est de politia Lacedaemoniorum et Cretensium,
prosequitur de politia Carthaginensiuni.
Et circa hoc tria facit. Primo commendat
huiusmodi politiam simul cum praemissis [207],
Secundo ostendit convenientiam huius politiae
ad praemissas, ibi [208], « Habet autem etc. ».
Tertio improbat quaedam circa ipsam,
ibi [209], « Melius autem etc. ».
Dicit ergo primo [207], quod Carthaginenses
bene videbantur vivere politice, et quantum ad
multa melius aliis, et maxime in illis in qui­
bus appropinquabant ad politiam Laccdaemonicam. Istae enim tres politiae erant adinvicem propinquae, multum ab aliis differentes,
scilicet Cretensis, Lacedaemonica et Carthaginensis; et mulla erant bene statuta, apud eos.
Signum autem quod politia eorum esset bene
ordinata, est quod populus permanebat quietus
in tali ordinatione, et non fiebat ibi seditio
populi quae esset alicuius ponderis, neque
etiam degeneravit eorum politia ad tyrannidem.
333.— Deinde cum dicit « habet au­
tem » [208]
Ostendit convenientiam (I) huius politiae
ad Lacedaemonicam.
Et primo quidem quantum ad hoc, quod
apud ipsos fiebant convivia societatum quae
Lacedaemones vocabant Phiditia. Secundo
(!) AI. inconvenientiam.

quantum ad regnum civitatis; quia apud Car­
thaginenses erat principatus centum et qua­
tuor virorum similis principatui Ephororum
qui erat apud Lacedaemones : tamen quantum
ad hoc non deterius sed melius se habebant
Carthaginenses; quia Lacedaemonii institue­
bant Ephoros ex contingentibus, idem ex qui­
buscumque personis, et etiam non approbatis
in virtute. Sed Carthaginenses eligebant ad
hunc principatum solum homines virtuosos.
Similiter etiam Carthaginenses habebant reges
sicut Lacedaemones, et habebant dignitatem
quamdam vel honorabilitatem correspondentem
senioribus qui erant apud Lacedaemones.
334. — Deinde cum dicit « melius au­
tem » [209]
Improbat praedictam politiam secundum
duos modos supra positos.
Et primo quidem quantum ad hoc, quod
non erat apud eos bene statutum [209], Se­
cundo quantum ad hoc, quod non concorda­
bat intentioni legislatoris, ibi [210], « Eorum
autem etc. ».
Dicit ergo primo [209], quod melius esset,
quod reges non acciperentur ex uno solo ge­
nere, sed ex quibuscumque virtuosis: et si de­
berent ex uno genere accipi, non deberet es­
se illud genus qualccumque, sed tale, ex quo
ut in pluribus boni prodirent. Et iterum si
eligatur aliquod genus differens bonitate ab
aliis, cx quo assumantur reges, melius esset,

.— TII .—

L. II, 1. xvi

IN POLITICORUM

quod ex ilio genere aliqui eligerentur ad re­
gnum per electionem quam per aetatem; puta,
quod primogeniti dominentur: quod dum aliter
fit, frequenter contingit quod homines viles
pervenerunt ad regnum: et hoc est valde pe­
riculosum, si homines viles constituantur ad
habendum potestatem de rebus magnis. Mul­
tum enim hoc laedit civitates: et tales viles
reges in multis laeserunt civitatem Carthaginensium.
Concludit etiam ex praedictis, quod cum tres
istae politiae sint similes, communia sunt
omnibus ea quae sunt in eis increpatione di­
gna. Et ideo quae dicta sunt in aliis, sunt
etiam hic intelligenda.
335. —· Deinde cum dicit « eorum au­
tem » [210]
Improbat hanc politiam quantum ad hoc.
quod recedebat a proposita intentione.
Et circa hoc tria facit. Primo ostendit, quod
in quibusdam divertebat ad plebeium statum,
in quibusdam ad paucorum potentiam [210],
Secundo ostendit, quod magis divertebat
ad paucorum potentiam, ibi [221], « Transgre­
ditur autem etc. ». Tertio improbat remedium,
quod contra hoc apponebat, ibi [215] « Oligarchia aute'm etc. ».
Dicit ergo primo [210], quod cum ista esset
supposita intentio legislatoris apud Carthaginenses ut institueret politiam vel statum opti­
matum, quaedam statuta eius declinabant ad
popularem statum, quaedam ad paucorum po­
tentiam. Erat enim apud eos statutum, quod
reges cum senioribus haberent in sua pote­
state aliqua deferre ad populum, quae non de­
ferrent quando omnes consentirent: si autem
non omnes consentirent, populus habebat in
hoc iudicium quid fieri deberet. Similiter au­
tem quando de communi consensu aliqua re­
ferebant ad populum, non solum populus ha­
bebat audire quod dicebatur et approbare, sed
habebat potestatem diiudicandi an esset bo­
num vel non: et si volebat populus, poterat
contradicere: quod non fiebat in aliis prae­
missis politiis: et sic populus statuebat prin­
cipibus quid esset faciendum : et hoc erat sta­
tus plebeius.
Ex alia parte erat apud eos quidam princi­
patus quinque virorum, qui habebant se intro­
mittere de multis et magnis negociis civitatis:
et isti eligebantur per solos principes. Simili­
ter etiam per eos solos eligebantur illi cen
tum et quatuor viri, de quibus supra dictum
est. Similiter etiam maiores civitatis maiori
tempore principabantur quam alii : quia illi
qui praecesserant in principatu, erant socii in
principatu eorum qui succedebant, et sic du­
plicabatur eis tempus principatus, quod non
fiebat aliis minoribus: et hoc erat potentiae
paucorum. Erat etiam apud eos aliquid perti­
nens ad statum optimatum; quod principes
eligebantur absque pretio dato ab eis. Et ite­
rum non eligebantur per sortem, sed propter
virtutem, et quaedam alia huiusmodi. Et sic
-— IT2

334-338

non in omnibus recedebant ab optimatum sta­
tu. Habebant etiam aliud potentiae paucorum:
scilicet, quod maximi principes iudicabam de
omnibus senteniiis. Non autem erant diversi,
qui ex diversis iudicarenl, sicut fiebat in La­
cedaemonia.
336. — Deinde cum dicit « transgreditur
autem» [211]
Ostendit, quod ista politia magis declinabat
ad paucorum potentiam.
Et hoc quantum ad duo, quorum secundum
ponit ibi [214], « Pravum autem etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit in
quo declinabat ad paucorum potentiam [211],
Secundo improbat, ibi [212], « Oportet autem
putare etc. ».
Dicit ergo primo [211], quod institutio poli­
tiae Carthaginensis quam volebant esse opti­
matum, maxime declinabat ad paucorum po­
tentiam, sicut multis videtur. Putabant enim,
quod oportet eligi principes non solum vir­
tuosos, sed etiam divites : et movebantur hac
ratione: quia impossibile erat, quod aliquis
pauper bene principaretur et vacaret negotiis
civitatis. Non enim habebant eorum principes
salarium de communi. Unde oportebat, si pau­
peres virtuosi eligerentur in principes, quod
praetermissis negotiis civitatis intenderent ad
quaerendum sibi victum. Quia autem eligere
principem divitem est status paucorum, elige­
re autem virtuosum est status optimatum, ma­
nifestum est, quod eligere divitem virtuosum
erit iam tertius ordo, qui observabatur apud
Carthaginenses. Eligebant enim maximos prin­
cipes reges et duces exercitus, respicientes si­
mul ad divitias et virtutes.
337. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem » [212]
Improbat praedictam ordinationem.
Et primo rationem qua movebantur [212].
Secundo ipsam ordinationem, ibi [213], « Si
autem oportet aspicere, etc. ».
Dicit ergo primo [212], quod iste recessus
a statu optimatum est imputandus legisla­
tori : hoc enim fuit maxime necessarium vi­
dere a principio, qualiter homines optimi in
virtute, possent vacare operibus virtutum,
absque hoc quod dehonestarentur vacando
rusticanis operibus: et hoc non solum quando
principarentur, seu etiam quando agerent pri­
vatam vitam; instituendo scilicet aliqua prae­
mia virtutum, ex quibus nutrirentur virtuosi.
338. — Deinde cum dicit « si autem » [213]
Improbat ipsam ordinationem dupliciter.
Primo quidem ostendens eam esse periculo­
sam. Si enim oportet in eligendis principibus
aspicere ad divitias, ad hoc quod possint va­
care absque operibus, quibus lucrentur victum,
valde malum erit quod maximi principatus,
scilicet regnum et ducatus exercitus, sint ve­
nales, ita scilicet, quod pro abundantia pecu­
niarum dentur. Ita etiam dicit esse pravum,
quia ex hac lege sequitur, quod tota civitas
sit amativa pecuniae, etiam magis quam virtu-

338-340

IN POLITICORUM

tis. Quia cives quicquid viderint esse pretio­
sum in principibus, consequenter opinantur
pretiosum esse. Et in quacumque civitate vir­
tus non maxime honoratur, ut scilicet soli vir­
tuti honor principatus deferatur, unde (1) est
impossibile, quod in tali civitate homines se­
cundum virtutem infallibiliter principentur. Et
ex quo propter divitias principatus datur, quo­
dammodo divitiis emptus, probabile est, quod
cives consuescant inhiare ad lucra pecuniae;
quam cum expenderint, assequi poterunt prin­
cipatum.
Valde enim inconveniens est. si dicatur,
quod ille qui est pauper et virtuosus, velit
lucrari in officio constitutus, ille autem qui est
deterior, non velit lucrari, postquam multa
expenderit ad principatum acquirendum. Hoc
enim est omnino improbabile. Et ideo non
oportet requirere, an sint divites illi qui sint
instituendi ad principatum: sed sive sint di­
vites, sive pauperes, illi debent institui qui
possunt principari secundum virtutem.
Secuudo, ibi [2131], « Dignius autem, si
etc.». Improbat praedictam legem ex hoc,
quod praetermittit convenientius remedium
quod possit adhiberi. Dignius enim esset si
legislator praeeligeret ad principatum pauper­
tatem virtuosorum, non respiciens ad divitias;
et cum hoc curam aliquam apponeret, ut sal­
tem in principatu existentes possent vacare.
339. — Deinde cum dicit « pravum au­
tem » [214]
Ponit secundo, in quo declinabat ista posi­
tio ad statum paucorum, et dicit hic esse pra­
vum id quod observabatur apud Carthaginenses, ut idem obtineret plures principatus sive
plura officia: quia unum opus optime perfi­
citur ab uno homine. Si autem unus homo
debeat plura opera exercere, necesse est, quod

L. Π, I. xvi

impediatur in altero, vel in utroque. Unde
legislatorem oportet attendere, ut non imponat
plura opera uni homini : puta, quod non prae­
cipiat eidem tibicinem esse et sutorem. Et
ideo, nisi parvitas civitatis impediat, magis
videtur esse populare, ut plures participent
principatibus diversis, non autem unus ha­
beat plures principatus : quia hoc est poten­
tiae paucorum. Ideo autem illud est melius,
quia unumquodque, sicut praedictum est, et
pulchrius et velocius perficitur ab uno : ita
quod unus non cogatur multa facere. Et hoc
videmus in exercitu et in navi. Utrobique
enim propter distinctionem officiorum quo­
dammodo ad omnes extenditur principari et
subiici; dum scilicet quidam subiecti sunt, qui­
busdam aliis praeferuntur usque ad infimos.
340. — Deinde cum dicit « oligarchia au­
tem » [215]
Improbat, quod circa praedictam declinatio­
nem habebant. Et dicit, quod cum politia
eorum esset potentia paucorum, optimum mo­
dum adinvenerunt ad effugiendum seditionem
populi, quia semper aliquos de populo mitte­
bant ad regimina civitatum sibi subiectarum
ut sic ditarentur, et per hoc quodammodo sal­
vabant et faciebant permanere suam politiam;
sed hoc erat a fortuna; quia scilicet civitates
eis subiectae non rebellaverant. Oportet au­
tem, ut cives sint absque seditione, non pro­
pter fortunam, sed propter providentiam legis­
latoris. Nunc autem si' aliquod infortunium
Carthaginensibus eveniat, ut magna pars subiectorum discedat ab eorum dominio, nullum
erit remedium contra seditiones propter leges
ab eis latas.
Ultimo autem epilogando concludit [ib.],
quod ea quae praedicta sunt, merito possunt
acceptari circa politiam Lacedaemonum, et
Cretensium, et Carthaginensium.

(!) Lege omnino.

— IT3 —

L. II, 1. xvii

IN POLITICORUM

LECTIO XVII.
Cnn. 341-347; [216-222]).
Solonis et aliorum quorumdam leges commemorat, ne quid omissum fuisse videatur,
quod ad hanc cognitionem facit.

SYNOPSIS

(Leet. XVII.)
Postquam prosecutus est de diversis politiis,
Hic prosequitur de institutoribus politiarum et legum.

I) Determinat eorum differentiam ad invicem 341 [216].
1) Ponit duas differentias eorum, scii, secundum diversitatem vitae [ib.1
2) et secundum ea quae tradiderunt [ib.].
II) Prosequitur de instituentibus politias, et praesertim de Solone 342 [217].
1) Ostendit quid Solon instituit 342 [217].
2) Quomodo a quibusdam reprehendebatur 343 [218].
3) Excusat ipsum 344 [219].
III) Determinat de institutoribus legum 345 [220].
1) Qui fuerint, et quibus leges imposuerint 345 [220].
a) De quibusdam in Italia 345 [220].
b) De legislatoribus Graeciae 346 [221].
2) Quid proprium unusquisque legislator instituit 347 [222].
IV) Concludit.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1273b27 - 1274b28)
216. Eorum autem qui pronunciaverunt de
politia quidem qui non communicaverunt a
communibus politicis nullis, sed perseverave­
runt singulari vita viventes, de quibus siquid
sermone dignum, dictum est fere de omnibus.
Quidam autem legislatores fuerunt, ii quidem
propriis civitatibus, ii autem et quibusdam
extraneorum politice conversati ipsi : et horum
quidem ii fuerunt conditores legum, ii autem
et politiae, puta Lycurgus et Solon. Isti enim
et leges et politias instituerunt. De ea quidem
igitur quae Lacedaemoniorum dictum est.
217. Solonem autem aliqui quidem putant
fuisse legislatorem studiosum. Oligarchiam
enim dissolvisse valde intemperatam existentem, et servientem populum liberasse, et democratiam patriam instituisse miscuisseque
bene politiam: fuisse enim quod in Ariopago
consilium, oligarchicum : quod autem princi­
patus eligibiles, aristocraticum; praetorium
autem, demoticum. Videtur autem Solon illa
quidem existentia prius, non dissolvisse, con­
silium scilicet et principatuum electionem;
populum autem instituisse praetoria faciens
ex omnibus.
218. Propter quod et quidam accusant ip­
sum, solvere vero alleram, cum fecerit prae­
torium dominum omnium cum sit sortiale.
Cum enim hoc invaluit, sicut tyranno populo
largientes, politiam in eam quae nunc demo-

cratiam instituti sunt. Et id quidem quod in
Ariopago consilium Ephialtes prohibuit et
Pericles, et hoc itaque modo unusquisque re­
ctorum populi augens produxit in eam quae
nunc democratiam.
219. Videtur autem hoc non secundum So­
lonis voluntatem factum fuisse, sed magis ab
accidente Navarchiae enim in Medis populus
factus causa astute concepit, et rectores po­
puli accepit pravos, pro politice conversanti­
bus epicheis. Quoniam et Solon videtur ne­
cessariam maxime potentiam attribuere po­
pulo, scilicet principatus eligere et corrigere.
Neque enim huius populus existens dominus,
servus utique esset, et adversarius. Principa­
tus autem ex insignibus et abundantibus in­
stituit omnes ex quingentis Medimnis et Ju­
gariis, et tertio fine vocato equestri: quartum
autem quod mercenarium; quibus nullus prin­
cipatus attinebat.
220. Legislatores autem fuerunt Zaleucus
Locrensis occidentalibus, et Charondas Cataneus suis civibus, et aliis Chalcidiae civitati­
bus circa Italiam et Siciliam. Volunt autem
quidam colligere qualiter Onomacritus fuit
primus industrius circa legislationem, exerci­
tatum autem fuisse in Creta cum esset Locrus, et praefectum populo secundum artem:
huius autem fuisse socium Thaletem, Thaletis
autem auditorem Lycurgum et Zaleucum, Za-

— 114 —

341-343

IN POLITICORUM

L. IL 1. xvii

placentiorum et his qui nunc legislatoribus,
leuci autem Charondam: sed hoc quidem di­
Philolai autem proprium est substantiarum
cunt inconsideratius tempore dicentes.
irregularitas; Platonis autem mulierum et
221. Fuit autem et Philolaus Corinthius le­
puerorum et substantiae communitas et con­
gislator Thebeis. Erat autem Philolaus de ge­
vivia mulierum. Adhuc autem lex circa ebrie­
nere quidem Bacchidarum, amator autem fa­
tatem, scilicet sobrios symposiarchizare, et
ctus Dioclis qui vicit Olympiadem, ut ille
exercitium in bellicis, quatenus ambidexteri
civitatem reliquit recordatus amorem matris
fiant, per studium, ut opportunum est, non
Alcyones, abiit Thebas, et ibi vitam finierunt
hac quidem manuum utile esse, hac autem
ambo, et nunc adhuc ostendunt sepulcra
inutile. Draconis autem leges sunt, politicae
ipsorum, invicem quidem facile conspecti biautem existenti leges posuit. Proprium autem
lia existentia: ad regionem autem Corinthio­
in legibus nihil est quod sit memoria dignum
rum, hoc quidem conspectibili hoc autem non
nisi saevitia propter magnitudinem damni.
conspectibili. Fabulantur enim ipsos sic ordi­
Fuit autem et Pittacus legum conditor, sed
nasse sepulturam. Dioclea quidem propter
non politiae: lex autem propria ipsius, ebrios
abstinentiam passionis, quatenus non visibilis
si
percusserint amplius damni ferre quam so­
sit Corinthia a pulvere, Philolaum autem qua­
brios. Quia pluries iniuriantur ebrii quam so­
tenus visibilis. Habitaverunt quidem igitur
propter talem causam apud Thcbaeos. Legis­ brii, non ad veniam respexit, quia oportet
ebrios habere magis, sed ad conferens magis.
lator autem fuit ipsis Philolaus.
Fuit autem et Androdamas Rheginus legisla­
222. De aliis quibusdam et de puerorum
tor Chalcidibus qui in Thracia. Cuius circa
procreatione, quas vocant illi leges positi­
homicidialia et haereditationes est. Attamen
vas. Et hoc est singulariter ab illo lege sta­
proprium
ipsius nihil utique habebit dicere
tutum, quatenus numerus salvetur sortium.
Charondae autem nihil est proprium nisi vin- . aliquis. Quae quidem igitur circa politias
principales, et circa dictas politias ab aliqui­
dictae falsorum testium: primus enim fecit
considerationem. Diligentia autem est legum I bus, sint considerata hoc modo.

COMMENTARIUM S. THOMAE
341. — Postquam Philosophus prosecutus
est de diversis politiis, hic prosequitur de insti­
tutoribus politiarum et legum.
Et circa hoc tria facit. Primo determinat
eorum differentiam adinvicem [216]. Secundo
determinat de quibusdam qui instituerunt po­
litias, ibi [217], «Solonem autem etc.». In
tertia determinat de quibusdam, qui fuerunt
legislatores, ibi [220], « Legislatores autem
etc. ».
Ponit ergo primo [216], duas differentias eo­
rum, qui de politiis vel legibus tractaverunt;
quarum prima est secundum diversitatem vitae.
Quidam enim eorum vixerunt in vita privata,
in nullo communicantes politicis actionibus,
quia non fuerunt gubernatores aliquarum civi­
tatum, sicut Plato, Phaleas et Hippodamus, de
quibus supra dictum est, si quid fuit dignum
circa eos dicendum. Alii autem vixerunt vita
politica, instituentes leges aliquibus civitati­
bus. vel propriis vel extraneis.
Secunda differentia est secundum ea quae
tradiderunt. Quidam enim fuerunt conditores
aliquarum legum, sine hoc, quod ordinarent
aliquam politiam. Quidam vero etiam institue­
runt politiam, quae est ordinatio regiminis ci­
vitatis, et posuerunt quasdam leges, sicut Ly­
curgus, qui instituit Lacedaemonicam politiam,
et Solon qui instituit Atheniensem.
342. — Deinde cum dicit « Solonem au­
tem » [217]
Prosequitur de instituentibus politias. Et quia
de politia Lacedaemonica. quam Lycurgus in­
stituit, supra dictum est: restat dicendum de
politia Atheniensium, quam instituit Solon.
Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quid

Solon instituit [217], Secundo quomodo a qui­
busdam reprehendebatur, ibi [218], « Propter
quod etc. ». Tertio excusat ipsum, ibi [219].
« Videtur autem etc. ».
Dicit ergo primo [217], quod aliqui reputa­
bant Solonem fuisse bonum legislatorem, quia
dissolvit paucorum statum, qui erat valde in­
temperatus et immoderatus apud Athenas, et
liberavit populum qui servitute opprimebatur
ex immoderato regimine divitum, et instituit
popularem statum in patria sua, et miscuit
bene politiam civitatis, dans aliquam partem
populo in ea. Erat enim in Ariopago, idest
in vico Martis, qui erat locus solemnis apud
Athenas, institutum concilium civitatis, scili­
cet quod erat paucorum, quia consiliarii civita­
tis erant ex divitibus et potentibus. Sed quod
principes eligerentur, hoc erat optimatum. Prae­
torium autem, idest potestatem iudiciariam in­
stituit ex popularibus, quod erat populare. Et
sic Solon videtur non dissolvisse illa, quae
prius erant, scilicet concilium paucorum et ele­
ctionem populi, quae erat optimatum. Sed de
novo instituit popularem quemdam principa­
tum, dum fecit praetoria, idest indices ex
omnibus civibus.
343. — Deinde cum dicit « propter
quod » [218]
Ostendit quomodo Solon a quibusdam repre­
hendebatur. Accusabant enim quidam ipsum,
quod ipse dissolverat alteram politiam, quae
prius erat, quando instituit iudicium, et quod
postea habuerit potestatem super omnia, cum
tamen illud officium esset sortiale, quia scili­
cet sorte eligebantur aliqui ex populo ad hoc
officium. Ideo autem dicunt eum per hoc dis­

10 — In Politicorum.

— iT5 —

L. 11, 1. xvii

IN POLITICORUM

solvisse priorem politiam, quia cum invaluit
istud officium in civitate, praetores illi instituti
ex populo, transtulerunt totum regimen civi­
tatis in populum qui tyrannide opprimebat
maiores; et ita deventum est ad inordinatum
statum popularem, qui erat apud Athenas.
Primo enim Ephialtes et Pericles qui fuerunt
praetores populares, destruxerunt consilium
quod ex antiquo erat in Ariopago, et continen­
ter unusquisque de rectoribus populi auxit po­
testatem populi, quousque perducta est politia
ad popularem statum qui tunc erat.
344. — Deinde cum dicit « videtur au­
tem » [219]
Excusat Solonem; et dicit, quod iste defe­
ctus videtur accidisse non ex intentione Solo­
nis, sed ex quodam accidente. Cum enim rex
Medorum invaderet Athenienses, illi cogitan­
tes, quod neque fines suos tueri poterant ne­
que obsidionem civitatis sustinere, collocatis
pueris et mulieribus et rebus quas habebant,
in aliis Graeciae civitatibus, dimissa civitate,
transtulerunt bellum de terra ad mare. Et ita
congregatus est populus tempore Medorum
causa huius principatus navalis, et astute con­
cepit ut totam sibi potestatem usurparet: et
accidit, quod loco virtuosorum rectorum, po­
pulus habuit pravos rectores, qui intentionem
populi sunt prosecuti.
Quod autem Solon hoc non intendit, patet
per hoc, quia Solon non dedit potestatem po­
pulo, nisi illam quae est maxime necessaria,
ut scilicet eligeret principes et corrigeret eorum
errores. Hanc autem potestatem populi dicit
esse necessariam, quia sine hoc populus esset
servus, si sine sua voluntate principes acci­
perentur, et non posset emendare mala quae
principes facerent; et cum servitutem ferre
non posset fieret adversarius principibus. Sed
omnes principatus instituit primo ex insignibus,
idest nobilibus et divitibus. Et secundario in­
stituit ex censu quingentorum medimnorum,
idest qui haberent in bonis quingentos medi­
mnos, et iugerum totidem. Et tertio institue­
bat principes ex equitibus, qui erat tertius or­
do. Quartus autem ordo erat mercenariorum,
qui erant infima pars populi: ad quos nullus
principatus pertinebat.
Et sic patet, quod in principatibus maiorem
partem addidit maioribus quam populo. Unde
non fuit eius intentio instituere statum popu­
larem; sed consecuta est praeter eius intentio­
nem.
345. — Deinde cum dicit « legislatores au­
tem » [220]
Determinat de institutoribus legum.
Et primo ostendit qui fuerint, et quibus le­
ges imposuerint [220], Secundo, quas leges tu­
lerint, ibi [222], « De aliis quibusdam etc. ».
Circa primum duo facit. Primo agit de qui­
busdam legislatoribus in Italia: quae quondam
magna Graecia vocabatur [220]. Secundo de
quibusdam legislatoribus Graeciae, ibi [221],
« Fuit autem Philolaus etc. ».

343-347

Dicit ergo primo [220], quod legislatores
fuerunt quidam Zaleucus nomine, qui impo­
suit leges Locris occidentalibus et est quaedam
civitas Calabriae, quae est ad occidentem Grae­
ciae. Fuit etiam quidam legislator Charon­
das Catinensis qui tulit leges suis civibus et
quibusdam aliis civitatibus Chalcidicis, circa
Italiam et Siciliam.
Ostendit autem, unde isti fuerint eruditi in
legislatione; et dicit quod quidam volunt col­
ligere quod in terris illis primus instructus in­
dustrius in legislatione fuit quidam Onomacritus nomine, qui cum esset civis Locrensis,
exercitatus fuit circa legislationem in Creta, et
postea praefectus fuit populo artificialiter re­
gens ipsum: et huius socium dicunt fuisse
quaedam Thaletem, cuius auditores dicunt
fuisse Lycurgum Lacedaemonium et Zaleucum
Locrium. Zaleuci autem dicunt auditorem
fuisse Charondam Cataniensem. Sed ista di­
cunt non considerantes bene tempus ipso­
rum, quod non erat conveniens huic narrationi.
346. — Deinde cum dicit «fuit autem» [221]
Narrat de legislatoribus Graeciae. Et dicit,
quod quidam Philolaus civis Corinthius tulit
leges Thebanis. Et assignat causam quare de
Corintho transivit Thebas. Et dicit, quod cum
esset de genere Bacchidarum, idest eorum qui
trahebant originem a Baccho, factus est ami­
cus cuiusdam Dioclis, qui habuerat quamdam
victoriam in Olympia. Postquam igitur Diodes
reliquit civitatem, forte expulsus inde per ali­
quam iniuriam, Philolaus habens in memo­
riam amorem matris Dioclis, quae vocabatur
Alcyone, quae forte' nutriverat eum, simul
cum eo abiit Thebas, et ibi ambo finiverunt
vitam, quod usque nunc eorum sepulcra osten­
dunt, quae mutuo se respiciebant, et ex uno
poterat conspici aliud. Sed ita erant disposita
versus regionem Corinthiorum, ut unum pos­
set inde videri, aliud non. Narrant autem,
quod ideo fuerunt sic ordinata eorum sepul­
cra, ut Diodes non videretur a Corinthiis,
quasi volens ab eis abstinere propter ea quae
ab eis fuerat passus : Philolaus autem videri
poterat, qui nihil ab eis fuerat passus. Ista
igitur fuit causa, quare apud Thebanos habi­
taverunt, et eis leges tulerunt.
347. — Deinde cum dicit « de aliis » [222]
Ostendit, quid proprium unusquisque legisla­
tor instituit. Et dicit, quod Philolaus tulit le­
ges Thebanis de quibusdam aliis, sed specia­
liter de filiorum procreatione, ut scilicet non
insisterent operi generationis, postquam cer­
tum numerum filiorum haberent. Et has leges
Philolai, Thebani vocant leges proletarias.
Hoc autem de procreatione filiorum solus ipse
instituit ad hoc, quod conservetur numerus
sortium, idest, quod non oporteat unam par­
tem possessionis unius hominis dividi in plu­
ies; sed tot pueri generentur, quod semper
idem numerus civium conservetur.
Charondas autem nihil statuit ipse solus,
nisi vindictas de falsis testimoniis, quod ipse

— Il6 —

347

IN POLITICORUM

primus consideravit : sed magis placuit propter
hoc, quod cum diligentia explicavit ea quae
necessaria erant in legibus prae aliis legislato­
ribus, quam de hoc quod aliquid singulariter
statueret. Sed Philolaus instituit aliquid pro­
prium, scilicet, ut tolleretur irregularitas pos­
sessionum.
Plato autem quatuor propria instituit in suis
legibus: quorum unum est, quod mulieres et
pueri et possessiones sint communes. Secundum
est, quod fierent convivia mulierum sicut in
aliis civitatibus fiunt convivia virorum. Tertium
est, quod instituit legem contra ebrietatem, ut
scilicet soli sobrii possint esse principes con­
viviorum. Quartum autem statuit in re militari,
ut scilicet homines per exercitium et studium
fierent ambidexteri, ut scilicet utraque manus
fieret eis utilis ad bellandum.
Consequenter dicit, quod inveniuntur quae­
dam leges Draconis, qui politiae praeexistenti
imposuit quasdam leges, sed in legibus suis
nihil fuit proprium quod sit memoria dignum.

L· II, I. xvi t

nisi quod severior poena daretur quando ma­
ius damnum sequebatur ex culpa.
Fuit etiam quidam Pittacus legislator, qui
non instituit politiam : cuius lex quaedam
propria fuit, ut ebrii si percuterent, plus puni­
rentur quam sobrii, quia pluries ebrii faciunt
iniurias quam sobrii: unde magis respexit ad
utilitatem, ut scilicet cohiberentur iniuriae
ebriorum, quam ad veniam, quam oportet
habere de ebriis, qui non sunt sui compotes.
Fuit etiam alius legislator Androdamas civis
Rheginus, qui instituit quasdam leges circa
poenas homicidiorum, et circa successiones
haereditatum, sed tamen quasi nihil proprium
ipsius dici potest.
Ultimo autem epilogando concludit [ib.],
quod hoc modo sunt considerata eadem, quae
oportuit considerari circa optimas politias, pu­
ta Lacedaemonensium, Cretensium, et Carthaginensium, et circa politias a quibusdam aliis
ordinatas. Et sic terminatur secundus liber
Politicorum.

117 —

LIBER TERTIUS
SUMMA LIBRI. — expositis iam quaecumque ab illustribus viris, ad suam usqub
AETATEM, VEL USU COMPROBATA. VEL SCRIPTIS PROPOSITA FUERANT; DEINCEPS
SENTENTIAM SUAM DE ADMINISTRATIONE CIVITATUM EXORDITUR. ET PRIMO QUIS
APPELLANDUS SIT CIVIS DOCET, QUAEVE CIVITAS VOCANDA. INDE EX CIVITATIS FINE.
ET NUMERO PRAESIDENTIUM, VARIAS AC DIVERSAS CIVITATUM FORMAS ELICIT, QUARUM
ALIAE QUIETAE SUNT ET IUSTAE, IN QUIBUS AUT REGES. AUT OPTIMATES, AUT POPULI
AD COMMUNEM OMNIUM SALUTEM ET UTILITATEM GUBERNANT; ALIAE SEDITIOSAE ET
INIUSTAE. IN QUIBUS VEL TYRANNI. VEL OPULENTI. VEL EGENI PRO COMMODO SUO
PUBLICAS RATIONES DILANIANT.

SYNOPSIS
(Leet. I-VI; nn. 348-398; textus nn. 223-259.
Appendicis: Leet. VII-XVI; nn. 399-529; textus nn. 260-388).

L IB E R T E R T IU S

Incipiens prosequi de politiis secundum propriam opinionem,
Manifestat diversitatem politiarum.

/ dicit de quo est intentio 349 [223]·
Determinat id quod pertinet ad )
politiam in communi 348 [223]; \
, ostendit quid sit civis
Γ22Ο·
/ prosequitur intentum suum )
h
.. '
.
(
I-j-xl- ) ostendit quae sit virtus quae facit
" L
'
bonum civem 365 [233].

Dividit politias 384 [244];

(,
'
J
\

,. .
. politias
....
„ r[244]Ί (J iustas
abis iniquis
384] /Γ244Ι,
distinguit
384
in seips
39I [252
44h

ostendit quid sit iustum in unaquaque politia 399 [260];
ostendit quae politiarum sit potior 414 [275].

----- IIQ -----

L. Hl, 1. i

IN POLITICORUM

LECTIO I.
(nn. 348-356; [223-229]).
Quis sit appellandus civis, et quae civitas dici debeat.

SYNOPSIS

(Lect. I.)
Incipiens prosequi de politiis secundum propriam opinionem,
Manifestat diversitatem politiarum
Et distinguit politias.

α
«

I) Determinat id quod pertinet ad politiam in communi 348 [223].
A) Dicit de quo est intentio 349 [223].
1) Ad tractandum de politiis, necesse est primo considerare de civitate 349 [223].
2) Ad tractandum de civitate, necesse est considerare quid sit civis 350 [224].
B) Prosequitur intentum suum 351 [225].
1) Ostendit quid sit civis 351 [225].
a) Determinat quid sit civis 351 [225].
a’) Ostendit quid sit civis secundum virtutem 352 [225].
a) Ponit aliquos modos secundum quos aliqui sunt cives secun­
dum quid, et non simpliciter 352 [225].
b~) Ostendit quid sit civis simpliciter 353 [226].
j) Ponit quandam determinationem civis 353 [226].
jj) Ostendit eam non esse communem in qualibet po­
litia 354 [227].
jjj) Ostendit quomodo possit corrigi 355 [228].
b’) Excludit quandam determinationem 356 [229].
b) Movet circa hoc aliquas dubitationes (vide Lect. seq., nn. 357 [230]'.
2) Ostendit quae sit virtus, quae facit bonum civem (vide Lect. III; nn. 365 [233]).

II) Dividit politias (vide Lect. V; nn. 384 [244]).

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1274b32 - 1275b34)
223. Ei qui de politia considerat, quid sit
unaquaeque, et qualis, quasi prima est consi­
deratio de civitate videre quid quidem sit
civitas. Nunc enim dubitant; ii quidem dicen­
tes civitatem egisse actionem, ii autem non
civitatem, sed oligarchiam, vel tyrannum. Po­
litici autem et legislatoris videmus omne ne­
gotium existens circa civitatem. Politia autem
est ordo quidam habitantium civitatem.
224. Quoniam autem civitas est composito­
rum, sicut aliud aliquod totorum quidem et
constantium ex multis partibus, palam quod
prius civis est inquirendus: civitas enim ci­
vium quaedam multitudo est. Quare quem
oporteat vocare civem, et quis sit civis, con­
siderandum: etenim civis dubitatur saepe:
non enim eumdem confitentur omnes esse ci­
vem: est enim aliquis qui in Democratia civis
existens, in Oligarchia saepe non est civis.
225. Eos quidem igitur qui aliter qualiter sor­
tiuntur hanc appellationem, velut poëtales cives
dimittendi. Civis autem non per habitare ali­

cubi civis est: etenim adventitii et servi com­
municant habitatione: neque iustorum parti­
cipes, ita ut et sententiam obtineant, et indi­
centur. Hoc enim inest, et iis qui a contra­
ctibus communicant. In multis quidem neque
iis perfecte adventitii participant, sed necesse
tribuere astitorem. Quare imperfecte aliqua­
liter participant tali communione. Sed sicut et
pueros, qui nondum propter aetatem inscripti
sunt, et senes dimissos, dicendum esse ali­
qualiter quidem cives, non simpliciter, aut
valde, sed apponentes hos quidem imperfe­
ctos, hos autem ultra provectos, vel aliquod
tale alterum; nihil enim differt; palam enim
quod dicitur.
226. Quaerimus enim simpliciter civem et
nullam talem habentem adiectionem opportu­
nam directioni. Quoniam et de vilibus et pro­
fugis est talia et dubitare et solvere. Civis
autem simpliciter nullo aliorum determinatur
magis, quam per participare iudicio et prin­
cipatu. Principatuum autem ii quidem sunt

— 120 —

348-350

IN POLITICORUM

divisi pro tempore, ut et quibusdam omnino
non liceat eumdem bis principare, vel per
aliqua determinata tempora: alius autem in­
determinatus, velut praetor et concionator.
Forte quidem igitur diceret utique quis neque
principes esse tales, neque participare propter
hoc principatu. Sed differat nihil, de nomine
enim ratio, innominatum enim quod commu­
ne in praetore et concionatore, quid oporteat
haec ambo vocare. Sit itaque, determinationis
gratia, indeterminatus principatus. Ponimus
itaque cives eos, qui sic participant. Qui qui­
dem igitur maxime congruit utique civis ad
omnes qui dicuntur cives, fere talis est.
227. Oportet autem non latere quia rerum
in quibus supposita differunt specie, et hoc
quidem ipsorum est primum, hoc autem se­
cundum, aliud autem habitum, aut omnino
nihil est, secundum quod talia, quod com­
mune, aut vix. Politias autem videmus spe­
cie differentes ab invicem, et has quidem po­
steriores, has autem priores existentes. Vitia­
tas enim ut transgressas necessarium poste­
riores esse non vitiatis. Transgressas autem
quomodo dicimus, posterius erit manifestum.
Quare, et cives necessarium alterum esse eum
qui secundum unamquamque politiam. Pro­
pter quod quidem dictus in Democratia qui­
dem maxime est civis: in aliis autem contin­
git quidem, non tamen necessarium. Quibus­
dam enim non est populus, neque ecclesiam
putant, sed convocatos, et sententias iudicant
secundum partem: velut in Lacedaemonia,
eas quae contractuum iudicat Ephororum alius

L. Ill, 1. J

alias. Senes autem homicidiales: forte autem
alius principatus, alias. Eodem autem modo
et circa Carchedonem : omnes enim senten­
tias principatus aliqui iudicant.
228. Sed habet directionem civis definitio.
In aliis enim politiis non qui indeterminatus
princeps, est concionator et praetor, sed qui
secundum principatum determinatus: horum
enim, aut omnibus aut quibusdam attribuitur
consiliari et iudicare, vel de omnibus, vel de
aliquibus. Quis quidem igitur sit civis ex iis
manifestum, cui enim potestas communicandi
principatu consiliativo vel indicativo, civem
iam dicimus esse huius civitatis. Civitatem
autem talium multitudinem sufficientem ad
autarchiam vitae, ut simpliciter est dicere.
229. Determinant etiam secundum usum ci­
vem, eum qui ex ambobus civibus, et non ex
altero solum, puta patre vel matre. Alii au­
tem, et hoc ad plus requirunt, puta ad avos
duos vel tres, vel plures. Sic autem determi­
natis politice, et celeriter, dubitant quidam
tertium hunc, vel etiam quartum, quomodo
erit civis. Gorgias quidem igitur Leontinus,
hoc quidem forte dubitans, hoc autem ironice
loquens, ait sicut mortariola esse ea, quae a
mortariolificis facta sunt, sic et Larissaeos
eos, qui a condentibus facti sunt: esse enim
quosdam Larisso-factivos. Est autem simplex.
Si enim participabant secundum dictam defi­
nitionem politia, erant cives. Neque enim
possibile est adaptare, quod ex cive mare aut
femina ad primos qui habitaverunt vel aedi­
ficaverunt.

COMMENTARIUM S. THOMAE
348. — Postquam Philosophus in secundo
libro inquisivit de politiis secundum traditionem
aliorum, hic incipit prosequi de eis secundum
propriam opinionem.
Et dividitur in partes duas. In prima mani­
festat diversitatem politiarum [223], In secun­
da docet qualiter optima politia sil instituen­
da, in principio septimi libri, ibi [892], « De
optima republica, etc. ».
Prima autem pars dividitur in duas. In pri­
ma distinguit politias [223], In secunda deter­
minat de singulis earum, in quarto libro,
ibi [389], « In cunctis artibus etc. ».
Prima autem pars dividitur in duas. In pri­
ma parte determinat id, quod pertinet ad poli­
tiam in communi [223], In secunda dividit
politias, ibi [244], « Quoniam autem haec de­
terminata, etc. ».
Prima pars dividitur in duas. In prima dicit
de quo est intentio [223], In secunda prose­
quitur propositum, ibi [225], « Eos quidem
igitur qui etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit,
quod ad tractandum de politiis, necesse est
primo considerare de civitate [222], Secundo
ostendit, quod ad tractandum de civitate, ne­
cesse est considerare quid sit civis, ibi [224],
«Quoniam autem civitas, etc.».
349. — Dicit ergo primo [223], quod ille

qui vult considerare de politia, quae unaquae­
que sit secundum propriam rationem et qualis
sit, utrum scilicet bona vel mala, iusta vel
iniusta, necesse est, quod primo consideret quid
sit civitas.
Et hoc probat duplici ratione: quarum prima
est, quia de hoc potest esse dubitatio. Dubi­
tant enim aliqui circa aliqua negotia, utrum
sint facta a civitate, puta cum sint facta a ty­
ranno, vel a divitibus civitatis. In quo casu
aliqui dicunt, quod civitas hoc fecit: aliqui
autem dicunt, quod non fecit hoc civitas, sed
divites principantes, vel etiam tyrannus: et sic
videtur in dubium verti, utrum soli divites
principantes sint civitas. Et quia dubium est;
oportet quod determinetur.
Secunda ratio est, quia tota intentio eorum,
qui tractant de politiis et legislatione, nego­
tiatur circa civitatem, quia politia nihil aliud
est quam ordo inhabitantium civitatem.
350. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem » [224]
Ostendit, quod necessarium est determinare
de cive, duplici ratione: quarum prima talis
est. In omnibus illis quae sunt composita ex
multis partibus, necesse est prius considerare
partes. Civitas autem est quoddam totum con­
stitutum ex civibus sicut ex partibus, cum ci­
vitas nihil aliud sit, quam quaedam civium

L. ΙΠ. 1. i

IN POLITICORUM

multitudo. Ergo ad cognoscendum civitatem,
oportet considerare quid sit civis.
Secunda ratio est, quod de hoc etiam con­
tingit dubitationem esse: non enim omnes
concorditer confitentur, quod idem sit civis.
Aliquis enim popularis, qui est civis in statu
populari secundum quem populus principatur,
non reputatur quandoque civis in statu pau­
corum, secundum quem divites principantur :
quia frequenter talis est, quod populus nullam
habet ibi partem. Quare manifestum est, quod
controversia est de cive, quis sit civis, et qua­
lem oportet dicere civem.
351. — Deinde cum dicit « eos qui­
dem » [225]
Prosequitur intentum suum.
Et dividitur in partes duas. In prima osten­
dit quid sit civis [225], In secunda ostendit
quae sit virtus, quae facit bonum civem,
ibi [233], « His autem quae dicta sunt etc. ».
Circa primum duo facit. Primo determinat
quid sit civis [225]. Secundo movet circa hoc
quasdam dubitationes, ibi [230], « Sed forte
de eo, etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit,
quid sit civis secundum virtutem [225], Secun­
do excludit quandam falsam determinationem,
ibi [229], « Consueverunt, etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ponit quos­
dam modos secundum quos aliqui sunt cives
secundum quid et non simpliciter [225], Se­
cundo ostendit quid sit civis simpliciter,
ibi [226], « Civis simpliciter etc. ».
352. — Dicit ergo primo [225], quod debe­
mus ad praesens dimittere illos qui dicuntur
cives secundum aliquem modum, idest secun­
dum metaphoram vel similitudinem; quia isti
non sunt vere cives.
Et primus quidem modus est secundum ha­
bitationem. Non autem dicuntur vere cives
aliqui ex hoc quod civitatem inhabitant: quia
advenae et servi habitant in civitate, nec ta­
men sunt simpliciter cives.
Secundus modus est, quod aliqui possint
dici cives, quia subduntur jurisdictioni civita­
tis, ut scilicet participent iustitia civitatis in
hoc, quod quandoque obtineant sententiam
pro se, et quandoque iudicentur, idest conde­
mnentur: quia hoc etiam convenit illis qui ha­
bent aliquos contractus inter se, qui tamen
non sunt unius civitatis cives. Et tamen in
quibusdam civitatibus extranei non partici­
pant perfecte huiusmodi iustitia sicut cives:
sed necesse est, quod si volunt iudicio conten­
dere, quod dent patronum, idest fideiussorem
de parendo iuri. Unde patet, quod adventitii
imperfecte participant communione iustitiae:
et ita secundum hoc non sunt simpliciter cives,
sed possunt dici cives secundum quid.
Sicut etiam tertio modo dicimus pueros ci­
ves, qui nondum conscripti sunt in numero
civium. Et sicut dicimus senes cives, qui iam
emissi sunt a numero civium, cum non pos­
sunt amplius exequi opera civium: utrosque

350-354

enim non dicimus simpliciter cives, sed cum
aliqua adiectione. Pueros quidem tamquam
imperfectos. Senes autem ultra provectos,
quam requirit conditio civium. Vel si etiam
aliud aliquid tale apponatur, nihil differt.
Manifestum est enim illud quod intendimus
dicere: inquirimus enim nunc quid sit sim­
pliciter civis absque aliqua additione, quae sil
necessaria ad dirigendum vel exponendum no­
men civis.
Est autem et quartus modus, in quo est
eadem dubitatio et solutio : scilicet circa pro­
fugos et infames personas; quia scilicet tales
sunt cives secundum quid, et non simpliciter.
353. — Deinde cum dicit « quaerimus
enim » [226]
Ostendit quis est civis simpliciter.
Et circa hoc tria facit. Primo ponit quam­
dam determinationem civis [226], Secundo
ostendit quod illa determinatio non est com­
munis in qualibet politia, ibi [227], « Oportet
autem non latere etc. ». Tertio ostendit quo­
modo possit corrigi ut sit communis, ibi [228],
« Sed habet directionem etc. ».
Dicit ergo primo [226], quod per nihil aliud
melius potest determinari civis simpliciter,
quam per hoc, quod participet in civitate iu­
dicio, ut scilicet possit de aliquo iudicare ex
potestate, ut scilicet afiquam habeat potesta­
tem in negotiis civitatis.
Sed sciehdum, quod principatuum sunt duo
genera. Quidam enim sunt determinati ad cer­
tum tempus, ita quod apud quasdam civitates
non liceat, quod idem homo bis obtineat eumdem principatum, vel quod obtineat per deter­
minata tempora, puta quod exerceat aliquod
officium ad annum, et postea non possit insti­
tui in eodem officio usque ad tres vel quatuor
annos. Alius autem principatus est qui non
determinatur secundum aliquod tempus, sed
quocumque tempore potest homo illud officium
exercere: sicut praetor, qui scilicet habet pote­
statem iudicandi de aliquibus causis, et concionator qui habet potestatem dicendi suam
sententiam in concione civitatis. Potest autem
contingere quod aliqui huiusmodi indices vel
concionatores non nominentur principes, et
quod dicatur quod non habent propter hoc
aliquem principatum quod possint concionari
vel iudicare. Sed hoc nihil ad propositum re­
fert, quia ista dubitatio non est nisi in no­
mine : non enim invenimus aliquod nomen
commune iudici et contionatori : et ideo im­
ponatur eis hoc nomen, ut dicatur indeter­
minatus. Sic igitur ponimus eos qui partici­
pant huiusmodi principatu, esse cives: et ista
videtur esse melior determinatio civis simpli­
citer.
354. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem » [227]
Ostendit quod huiusmodi determinatio civis
non est communis in omnibus politiis. Et dicit
quod oportet hoc manifestum esse quod in
omnibus rebus in quibus supposita differunt

122 —

354-356

IN POLITICORUM

specie, et unum eorum est naturaliter pri­
mum, aliud secundum, aliud consequenter se
habens, vel nihil simpliciter est commune eis
quatenus talia sunt, sicut in aequivocis, vel vix
et obscure est aliquid commune, idest secun­
dum aliquid modicum. Politiae autem, ut in­
fra dicetur, differunt secundum speciem, et
quaedam eorum sunt priores et quaedam po­
steriores; quia illae quae sunt ordinatae se­
cundum rectam rationem priores sunt aliis;
quae veto sunt vitiatae et transgrediuntur re­
ctum ordinem politiae, sunt posteriores natu­
raliter politiis non vitiatis, sicut in quolibet
genere perfectum est naturaliter prius corrupto.
Quomodo autem aliquae politiae transgre­
diuntur rectum ordinem, infra erit manifestum.
Unde oportet quod altera sit ratio civis in
diversis politiis. Unde praedicta determinatio
civis maxime convenit statui populari in quo
quilibet de populo habet potestatem iudicandi
de aliquo et concionandi. In aliis autem po­
litiis quandoque contingit, quod quilibet civis
habet hanc potestatem; non tamen est hoc ne­
cessarium, quia in quibusdam non est populus
habens aliquam potestatem, neque aliquid re­
putant congregationem populi, sed solum alios
specialiter convocatos, et isti soli per partes
iudicant aliquas sententias, sicut in Lacedae­
monia Ephori iudicant sententias concivium,
alii tamen alias sententias dabant, diversique
diversas. Senes autem iudicant de homicidis,
et alii principatus alios casus indicabant. Et
ita etiam est apud Carthaginenses, quia omnes
sententiae indicantur per aliquos principes, et
sic populares cives non participant iudicio :
unde praedicta determinatio civis in talibus
politiis non convenit.
355. — Deinde cum dicit « sed habet » [228]
Corrigit praedictam definitionem civis; et di­
cit quod praedicta definitio potest dirigi ad
hoc quod sit communis, quia in aliis politiis
a populari statu concionator et praetor non
habet determinatum principatum, sed haec
duo pertinent solum ad eos qui habent deter­
minatos principatus, quia quibusdam horum,
aut etiam omnibus, convenit indicare et con­
siliari, vel de quibusdam, vel de omnibus.
Et ex hoc potest esse manifestum quid sit
civis: non enim ille qui participat iudicio et
concione, sed ille qui potest constitui in prin­
cipatu consiliativo vel indicativo. Illi enim
qui non possunt assumi ad talia officia, in
nullo videntur participare politia, unde non
videntur esse cives.

L. Ill, 1. 1

Ultimo autem ex hoc concludit [ib.] quod
civitas nihil est aliud, quam multitudo talium,
qui sic dicuntur cives, ut per se sufficienter
vivere possim simpliciter. Est enim civitas com­
munitas per se sufficiens, ut in primo dictum
est.
356. — Deinde cum dicit « determinant
etiam » [229]
Excludit quamdam determinationem civis,
qua quidam definiunt civem. Et dicit, quod
quidam secundum consuetudinem suam deter­
minant eum esse civem, qui natus est ex am­
bobus parentibus civibus, et non ex altero so­
lum, scilicet patre vel matre. Quidam autem
amplius requirunt ad hoc quod aliquis sit ci­
vis, scilicet quod deducatur eius genera lio ad
cives avos usque ad secundum gradum, vel ter­
tium, vel ultra. Et si sic determinetur civis
civiliter, idest secundum consuetudinem qua­
rumdam civitatum et succincte, et ante debi­
tam disquisitionem, consurgit dubitatio, quo­
modo iste tertius vel quartus avus fuit civis.
Secundum enim praedictam determinationem
non poterit dici fuisse civis, nisi et eius ge­
neratio reducatur ad tertium vel quartum
avum civem: et ita erit procedere in infini­
tum: sed hoc est inconveniens, quia politia
non procedit in infinitum: quare manifestum
est, quod est devenire ad tales cives, qui nati
non sunt ex civibus.
Circa hoc autem ponit dictum Gorgiae siculi Leontini qui quaedam verba spectantia (1)
ad praedictas determinationes dixit, sive quia
non erat certus de veritate, sive quia ironice
loquebatur. Dixit enim quod sicut mortaria
sunt illa quae fiunt ab artificibus mortariorum,
ita et cives sunt Larissaei qui sunt facti, idest
geniti ab aliis civibus Larissaeis, qui sunt factivi civium Larissaeorum.
Hoc autem dictum est simpliciter et sine
ratione: quia si aliqui participant politia se­
cundum definitionem praedictam a nobis,
oportet dicere, quod sint cives etiam si non
sint progeniti ex civibus: alioqui ista determi­
natio quam isti dant non potest adaptari pri­
mis, qui aedificaverunt, aut inhabitaverunt ci­
vitatem; de quibus constat quod non fuerunt
nati ex civibus illius civitatis : unde sequere­
tur, quod non fuerunt cives; et per conse­
quens nec alii, qui ab eis derivantur; quod
est inconveniens.
(1) AI. sapientia.

I23 —

L. Ill, 1. η

IN POLITICORUM

LECTIO IL
(nn. 357-364; [230-232]).
Quod illi qui donati civitate nuper fuere, cives sint,
et quo modo civitas una permaneat.

SYNOPSIS
(Lect. TT.)
Postquam determinavit quid sit civis simpliciter,
Manifestat quasdam dubitationes circa praedicta, et determinat eas.
Et ponit quatuor dubitationes se invicem consequentes.

De his qui facta mutatione politiae assumuntur ad communicationem politiae 357 [230].
II) Utrum ille qui non est iuste civis, sit civis 358 [2301].
III) Quomodo
quis
iuste
civis, vel
non
359
2].
B) Dividit
eas sit
in
duas si
partes
360sit
[230
4]. [230
1) Circa
locum:
civitas
semper
eadem, si locus manet idem etiam mutantibus
IV) Quomodo
civitatem
oporteat
dicere
vel 3non
eamdem 360 [2303].
A) Ponit hanc
dubitationem
in
generali
360 [230
].
m3 \
hominibus
360 [230
4]. eamdem,
S jt, i
2) Circa homines: iisdem hominibus habitantibus eumdem locum, quando sit una
civitas, et quando non 361 [2305].
a) Excludit quod ratio unitatis accipiatur propter muros eosdem 361 [230®].
gI
b) Inquirit de alia ratione unitatis, scii, propter idem genus habitantium 363 [231].
c) Solvit dubitationem et ostendit veram rationem unitatis civitatis, quae su\
mitur ex ordine politiae 364 [232].
I)

I

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1275B34 - 1276B15)
230. Sed forte illi magis habent dubitatio­
nem quicumque participant transmutatione
facta politiae, vehit Athenis fecit Clisthenes
post tyrannorum eiectionem: multos enim ad
tribus applicuit extraneos, et servos adventitios. Dubitatio autem ad hos est, non quia
civis, sed utrum iniuste, vel iuste.
230'. Equidem et cum hoc adhuc aliquis
dubitabit, utrum is non iuste civis, non civis,
tamquam idem potente iniuste et falso. Quo­
niam autem videtur, et principautés quosdam
iniuste quos principari quidem dicemus, sed
non iuste: civis autem principatu quodam
determinatus est : qui enim communicat tali
principatu, civis est, ut dicimus: palam, quia
cives quidem esse faciendum et hos.
2302. De eo autem, quod est iuste vel non
iuste, copulatur ad dictam prius dubitatio­
nem: dubitant enim quidem quando civitas
egit, et quando non civitas, puta quando ex
oligarchia vel tyrannide fiat democratia : tunc
enim neque conventiones volunt quidem dis­
solvere, tamquam non civitas, sed tyrannus
accepit, neque alia multa talium tamquam
quaedam politiarum sint in obtinendo, sed
non propter communiter expediens. Siquidem

igitur in democratiam versi fuerant quidam
secundum hunc modum, similiter dicendum
civitatis huius esse eas, quae huius politiae
actiones, et eas quae ex oligarchia et tyran­
nide.
2303. Videtur autem sermo proprius esse
dubitationis huius, qualiter quidem oporteat
dicere civitatem esse eamdem, aut non eam­
dem, sed alteram.
2304. Superficialis quidem igitur inquisitio
dubitationis circa locum et homines est: con­
tingit enim disiungi locum et homines: et hos
quidem alterum, hos autem alterum habitare
locum. Hanc quidem igitur minorem ponen­
dum dubitationem : multipliciter enim civitate
dicta, est aliqualiter alleviatio talis inquisi­
tionis.
230·’, Similiter autem et hominum eumdem
locum habitantium quando oportet unam esse
civitatem?
230G. Non enim utique muris: erit enim
utique Peloponneso circumponere unum mu­
rum : talis autem forte est et Babylon, et
omnis quae habet circumscriptionem magis
gentis quam civitatis: qua quidem capta aiunt
tertio die non sensisse quamdam partem civi­

1'24 —

357-361

IN POLITICORUM

tatis. Sed de hac quidem dubitatione in aliud
temporis opportuna speculatio : de magnitu­
dine enim civitatis scilicet quantum et utrum
gens una vel plures expediant, oportet non
latere politicum.
231. Sed eisdem habitantibus eumdem lo­
cum, utrum donec utique sit genus idem ha­
bitantium dicendum eamdem esse civitatem,
quamvis semper iis quidem corruptis, iis au­
tem generatis? sicut et fluvios consuevimus
dicere eosdem et fontes eosdem, quamvis
semper hoc quidem superveniente fluxu, hoc
autem recedente.
232. An homines quidem dicendum esse
eosdem propter talem causam, civitatem au­
tem alteram? siquidem est communicatio
quaedam civitas, est autem communicatio ci­
vium politica; facta altera specie et differente

L. Ill, I. π

politica, necessarium esse videbitur et civita­
tem esse non eamdem, sicut et chorum quan­
doque quidem comicum, quandoque autem
tragicum alterum esse dicimus eisdem saepe
hominibus existentibus. Similiter autem, et
omnem aliam communionem et compositio­
nem alteram, si species altera compositionis
sit, velut harmoniam eorumdem sonorum al­
teram esse dicemus, si quandoque quidem sit
Doria, quandoque autem Phrygia. Si itaque
hunc habet modum, manifestum, quod maxi­
me dicendum eamdem civitatem ad politiam
respicientes: nomine autem vocare altero, vel
eodem utique, et eisdem habitantibus ipsam,
et omnino alteris hominibus. Si autem iustum
dissolvere vel non dissolvere, quando ad al­
teram politiam transmutatur civitas, ratio al­
tera.

COMMENTARIUM S. THOMAE

357. — Postquam Philosophus determinavit
quid sit civis simpliciter, hic manifestat quas­
dam dubitationes circa praedicta, et determinat
eas. Et ponit quatuor dubitationes se invicem
consequentes.
Est autem prima dubitatio [230] de his qui
facta mutatione politiae assumuntur ad com­
municationem politiae, sicut quidam sapiens
Clisthenes nomine fecit apud Athenas tyran­
nis defectis. Adiunxit enim societatibus civi­
tatis multos extraneos, et etiam quosdam
servos adventitios, ut multiplicato populo, di­
vites non possent tyrannice opprimere ipsum.
Ad hanc autem dubitationem solvendam di­
cit quod circa hos dubitatio non est, an sint
cives; quia ex quo sunt facti cives, cives sunt:
sed est dubitatio, utrum sint iuste vel iniuste:
et hoc videtur Philosophus intendere quod
isti qui sunt instituti ab illo, qui transmutat
politiam, sint cives.
358. — Secundam dubitationem movet,
ibi [2301], « Equidem et cum hoc adhuc etc. ».
Potest enim aliquis dubitare, utrum ille qui
non est iuste civis, sit civis; ac si tantum
valeat circa hoc iniustum quantum falsum :
manifestum enim est quod falsus civis non est
civis.
Et ad hoc solvit quod cum aliqui qui prin­
cipantur iniuste, principes tamen habeantur,
eadem ratione et illi qui sunt iniuste cives, di­
cendi sunt cives, quia civis dicitur ex hoc
quod participat aliquo principatu, ut supra di­
ctum est.
359. — Tertiam dubitationem ponit,
ibi [2302], « De eo autem quod iuste etc. ».
Et dicit quod an aliquis sit iuste civis vel
non, iuste videtur esse coniunctum praece­
denti dubitationi, quae in principio huius li­
bri tertii mota est. In transmutationibus poli­
tiarum circa aliquam civitatem dubitari solet,
quando id quod fit. sit factum civitatis, et
quando non, sicut contingit quandoque quod
politia civitatis mutatur de tyrannide vel po­

tentia divitum in potentiam popularem, ct
tunc populus potestatem politiae accipiens,
non vult adimplere conventiones quae sunt fa­
ctae vel per tyrannum vel per divites prius
dominantes : dicunt enim quod si qua sunt
data tyranno vel divitibus civitatis, non acce­
pit ea civitas : et ita est in multis talibus,
quia in quibusdam politiis, illi qui praesident,
obtinent aliqua ab aliis, non propter commu­
nem utilitatem civitatis, sed propter proprium
commodum.
Solvit autem hanc dubitationem: quod si
civitas maneat eadem facta transmutatione
politiae, sicut est factum huius civitatis, illud
quod fit ex populari statu, ita illud quod fit
ex paucorum potentia vel tyrannide: quia si­
cut tunc habebat in civitate potestatem ty­
rannus vel divites, ita etiam in populari statu
populus.
360. — Quartam dubitationem ponit,
ibi [2303], « Videtur autem sermo etc. ».
Et primo ponit hanc dubitationem in gene­
rali: et dicit quod proprius sermo ad solven­
dum tertiam dubitationem est, quomodo opor­
teat civitatem dicere eamdem vel non eamdem.
Secundo ibi [2301], « Superficialis igitur
etc. » Dividit praedictam dubitationem in duas
partes: et dicit quod huiusmodi quaestio in
ipsa superficie apparet, quod est circa duo:
scilicet circa locum civitatis, et circa homines
inhabitantes civitatem.
Contingit enim quandoque aliter separari
homines a loco : puta cum omnes cives expel­
luntur de civitate, et quidam ducuntur ad
unum locum, et quidam ad alium. Potest igi­
tur esse dubitatio si superinducantur alii ha­
bitatores, utrum sit eadem civitas vel non: et
haec quidem dubitatio levior est, idest facilior.
Civitas enim multipliciter dicitur. Uno modo
ipse locus civitatis: et sic civitas est eadem:
alio modo populus civitatis, et sic civitas non
est eadem.
361. — Sed tunc remanet alia dubitatio,

— I25 —

L. III. 1. n

IN POLITICORUM

quam tangit ibi [2305], « Similiter quoque
etc. ». Si enim semper iidem homines habitent
eumdem locum, potest esse dubium quando
sit una civitas, et quando non.
Et primo excludit unam rationem unitatis,
cum dicit [2306], « Non enim utique muris
etc. ». Et dicit quod non potest dici, quod
homines inhabitantes civitatem conservent
identitatem civitatis propter muros eosdem.
Posset enim contingere quod toti uni regioni,
puta Peloponneso, circumduceretur unus mu­
rus, et tamen non esset eadem civitas, et ita
fuit de Babylone vel de quacumque alia ma­
xima civitate, in qua magis comprehenditur
una gens, quam una civitas. Dicitur enim de
Babylone quod quando fuit capta una pars
civitatis, usque ad tertium diem non sensit
alia pars civitatis propter murorum amplitu­
dinem.
,
362. — Et interponit quod de hac dubita­
tione, scilicet utrum expediat esse ita ma­
gnam civitatem, considerandum erit alibi, idest
in septimo. Pertinet enim ad politicum cogno­
scere quanta debeat esse magnitudo civitatis,
et utrum debeat continere homines unius gen­
tis vel plurium: nam civitatis magnitudo tanta
esse debet, ut et fertilitas regionis sufficiat, et
ut hostes insanos repellere possit. Constare
etiam debet ex una gente potius, quia gens
una, unius moris et unius consuetudinis e'st
quae amicitiam propter similitudinem inter
cives conciliat: unde civitates quae constitutae
sunt ex diversis gentibus, propter dissensiones
quas habuerunt propter diversitatem morum
destructae fuerunt, quia una pars adiungebat
se inimicis propter odium alterius partis.
363. — Deinde cum dicit « sed eis­
dem » [231]
inquirit de alia ratione unitatis: utrum sci­
licet hominibus remanentibus in eodem loco,
sit dicenda civitas eadem propter idem genus
inhabitantium, quia scilicet quidam succedunt
quibusdam, quamvis non sint iidem homines
numero: sed sicut dicimus fontes vel fluvios

361-364

esse eosdem propter successionem aquarum,
quamvis quaedam effluat, et quaedam adve­
niat, ita dicimus eamdem civitatem, quamvis
alii corrumpantur alii generentur, quamdiu
manet idem genus hominum.
364. — Deinde cum dicit « an homi­
nes » [232]
Solvens hanc dubitationem ostendit veram
rationem unitatis civitatis. Et dicit quod pro­
pter praedictam successionem hominum unius
generis potest aliqualiter dici eadem multi­
tudo hominum; non tamen potest dici eadem
civitas, si mutetur ordo politiae.
Cum enim communicatio civium, quae po­
litia dicitur, sit de ratione civitatis, manifestum
est quod mutata politia non remanet eadem
civitas, sicut videmus in illis qui dicunt can­
tiones in choris quod non est idem chorus,
si quandoque sit comicus, idest dicens cantio­
nes comicas de factis infimarum personarum,
quandoque autem tragicus, idest dicens tra­
gicas cantiones de gestis principum : et ita
etiam videmus in omnibus aliis quae consi­
stunt in quadam compositione vel communio­
ne, quod quandocumque alia est species com­
positionis non remanet identitas: sicut non est
eadem harmonia, si quandoque sit dorica,
idest septimi vel octavi toni, quandoque autem
phrygia idest tertii vel quarti.
Cum igitur omnia talia habeant hunc
modum, manifestum est quod civitas est di­
cenda eadem respiciendo ad ordinem politiae;
ita quod mutato ordine politiae, licet remaneat
idem locus et iidem homines, non est eadem
civitas, quamvis materialiter sit eadem. Potest
autem civitas sic mutata vocari, vel eodem
vel altero nomine, sive sint iidem, sive alii:
sed si est eadem nomine, erit aequivoce di­
ctum. Utrum autem propter hoc quod non
remanet eadem civitas facta transmutatione
politiae, sit iustum, quod conventiones prioris
politiae adimpleantur, vel non, pertinet ad
aliam considerationem, quae in sequentibus
determinabitur.

-— 126 —

IN POLITICORUM

L. Ill, i. in

LECTIO III.
(nn. 365-377; [233-238]).
Non esse idem bonum civem, et bonum virum esse, cum is bonus civis sit qui et apte
parere et imperare commode sciat, bonus autem vir absolute dicatur.

SYNOPSIS
(Lect. ITT.)
Postquam ostendit quid civis, et solvit quasdam dubitationes,
Hic inquirit de virtute civis, secundum quam determinatur.
I) Ostendit quod non est simpliciter eadem virtus civis, et virtus boni viri 365 [233].
A) Ostendit quod non est simpliciter eadem virtus studiosi civis, et boni viri 365 [233].
1) Dicit de quo est intentio 365 [233].
2) Ostendit propositum, 3 rationibus 366 [233].
B) Ostendit quod alicuius civis, scii, principis, est eadem virtus, quae et boni viri 369 [234].
1) Ostendit propositum 369 [234].
2) Ex hoc concludit idem quod probaverat in praemissis, scii, quod non sit eadem
simpliciter virtus boni civis, et boni viri 370 [235].
j II) Movet dubitationem circa praemissa 371 [236].
A) Obiicit contra praemissa 371 [236].
B) Solvit praedictam dubitationem 372 [237].
1) Ostendit quomodo sit eadem disciplina principis et subiecti, et quomodo non
372 [237].
a) Proponit quod intendit 372 [237].
b) Agit de principatu dominativo 373 [2371].
c) Agit dc principatu politico 374 [237s].
2) Quomodo sit eadem vel diversa virtus utriusque 375 [238].
1
C) Concludit 377 [ib.].

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bckkcr 1276bl6 - 1277b32)
233. His autem quae dicta sunt, habitum
est considerare, utrum eamdem virtutem boni
viri et civis studiosi, vel non eamdem. At
vero, siquidem hoc oportet sortiri inquisitio­
ne, eam quae civis, typo quodam primo su­
mendum. Sicut igitur nauta unus aliquis com­
munium est, ita et civem dicimus.
2331. Nautarum autem quamvis dissimilium
existentium potentia, hic quidem enim est
remigator, hic autem gubernator, hic autem
prorarius, hic autem aliam quamdam talem
habens denominationem, palam quia diligentissima uniuscuiusque ratio propria virtutis
erit: similiter autem, ct communis quaedam
congruit omnibus. Salus enim navigationis
opus est ipsorum omnium : hoc enim desi­
derat unusquisque nautarum. Similiter igitur
civium quamvis dissimilium existentium, opus
est salus communitatis: communitas autem
est politia: propter quod quidem necessarium
est esse civis virtutem ad politiam. Siquidem
igitur sunt plures politiae species, palam quod
non contingit studiosi civis unam esse virtu­
tem perfectam. Bonum autem virum dicimus

esse secundum virtutem perfectam. Quod
quidem igitur contingit civem existentem stu­
diosum non possidere virtutem secundum
quam est studiosus vir, manifestum.
2332. Quinimmo, et secundum alium mo­
dum est, dubitantes venire ad eamdem ratio­
nem de optima politia. Si enim impossibile
ex omnibus studiosis existentibus esse civita­
tem, oportet autem unumquemque quod se­
cundum ipsum opus bene facere, hoc autem
virtute; quoniam impossibile similes esse om­
nes cives, non utique erit virtus una civis et
boni viri. Eam quidem enim quae studiosi
civis oportet omnibus inesse : sic enim opti­
mam necessarium esse civitatem : eam autem
quae viri boni, impossibile, si non omnes ne­
cessarium bonos esse eos qui in studiosa ci­
vitate cives.
233·’. Adhuc enim ex dissimilibus est civi­
tas, sicut animal mox est ex anima et corpore
et anima ex ratione et appetitu, et domus ex
viro et muliere, et possessio ex domino et
servo. Eodem modo et civitas ex omnibus iis,
et adhuc ex aliis dissimilibus speciebus con-

— 127 —

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. m

sistit; necesse non unam esse civium, omnium
virtutem, sicut neque chorizantium summi et
astantis. Quod quidem igitur non eadem, ma­
nifestum ex iis.
234. Sed forte erit alicuius eadem virtus civis
boni et viri studiosi? Dicimus utique principem
studiosum, esse bonum et prudentem: politi­
cum autem, necessarium esse prudentem.
235. Et disciplinam autem mox alteram esse
dicunt quidam principis, sicut et videntur re­
gum filii equestrem et bellicam erudiri, ut
Euripides ait : Non mihi quae vana altera,
sed quorum civitati opus est : tamquam sit
quaedam principis disciplina. Si itaque eadem
principis boni et viri boni, civis autem est et
qui subditus; non eadem utique erit simpli­
citer civis et viri, alicuius tamen, scilicet po­
tentis principari. Solius civis non enim eadem
principis. Et propter hoc Iason ait : Esurire
quando non tyrannizat, tamquam nesciens
idiota esse.
236. At vero laudatur posse principari, et
subiici, et probati civis virtus esse posse prin­
cipari et subiici bene. Si igitur eam quidem
quae boni viri ponimus principativam, eam
autem quae civis ambo, non utique erunt
ambo laudabilia similiter.
237. Quoniam igitur aliquando videtur utra­
que, et non eadem oportere principem discere
et subditum, civem autem ambo scire, et par­
ticipare ambobus; et hinc utique considerabit
aliquis.
2371. Est enim principatus despoticus: hunc
autem quae circa necessaria dicta scire facere
principem, non necessarium, sed uti magis:
alterum autem servile: dico autem alterum
posse et servire ministerialibus actionibus.
Servi autem species plures dicimus: opera­
tiones enim plures, quarum unam partem te­
nent manuales, isti autem sunt, sicut et no­
men significat ipsos, qui vivunt de manibus
in quibus banausus artifex est. Propter quod
apud quosdam non participabant principatus

365-366

antiquitus artifices, antequam fuisset populus
devius extremis. Opera quidem subditorum
sic non oportet bonum neque politicum, ne­
que civem bonum addiscere, nisi quandoque
gratia opportunitatis sibi ad seipsum. Non
enim adhuc accidit fieri hunc quidem despotum, hunc autem servum.
2372. Sed est quidam principatus secundum
quem principatur similibus genere, et liberis:
hunc enim dicimus esse civilem principatum
quem oportet principem subditum addiscere,
velut equestribus principari eum, qui inter
illos subditus fuit, et exercitum ducere in
exercitu ductum, et qui ordini praefuit, et
insidias disposuit. Propter quod dicitur et hic
bene, quod non est bene principari eum, qui
non sub principe fuit.
238. Horum autem virtus quidem altera.
Oportet autem civem bonum scire et posse
principari, et subiici : et haec virtus civis,
scire principatum liberorum ad utraque. Et
boni etiam viri ambo, etsi altera species tem­
perantiae et iustitiae principativae. Etenim
subiecti quidem, liberi autem, boni, palam
quia non una utique erit virtus, puta iu­
stitia; sed habens species secundum quas prin­
cipabitur et subiicietur. Sicut enim viri et
mulieris alia temperantia et fortitudo; vide­
bitur enim utique timidus vir esse, et si sic
fortis fuerit, sicut mulier fortis; et mulier
loquax, si sic ornata fuerit, sicut vir bonus.
Quoniam et oeconomia altera viri et mulie­
ris: huius quidem enim acquirere, huius au­
tem servare opus est. Prudentia autem prin­
cipis propria virtus sola, alias enim videtur
necessarium esse vel conveniens subditorum
et principum. Subditi autem non est virtus
prudentia, sed opinio vera. Sicut enim fistu­
larum factor subiectus, princeps autem fistu­
lator quia utitur. Utrum quidem igitur eadem
virtus viri boni, et civis studiosi vel altera,
et quomodo eadem et quomodo altera, ma­
nifestum ex iis.

COMMENTARIUM S. THOMAE
365. — Postquam Philosophus ostendit
quid sit civis, et solvit quasdam dubitationes;
hic inquirit de virtute civis, secundum quam
determinatur.
Et dividitur in partes duas. In prima osten­
dit, quod non est simpliciter eadem virtus ci­
vis, et virtus boni viri [233], In secunda par­
te movet circa hoc quasdam dubitationes,
ibi [236], « His autem quae dicta sunt etc.» (1).
Circa primum duo facit. Primo ostendit,
quod non est eadem simpliciter virtus studiosi
civis, et boni viri [233]. In secunda ostendit,
quod alicuius civis est eadem virtus, quae et
boni viri, ibi [234], « Sed forte etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [233] : quia post praedicta est con­
sequens considerare, utrum debeamus ponere
eamdem virtutem boni viri, vel non : quod est
quaerere, utrum ab eodem dicatur aliquis bo­
il) Noii sic; sed:

«at vero laudatur».

■— 128

nus vir, et bonus civis: nam virtus est, quae
bonum facit habentem. Ad hoc autem, quod
ista quaestio debitam inquisitionem accipiat,
oportet primo ostendere, quae sit virtus ci­
vis, sub quadam figura et similitudine.
366. — Secundo, ibi [2331], «Nautarum
autem etc. » Ostendit, quod non sit eadem vir­
tus civis et boni viri, tribus rationibus.
In quarum prima praemittit similitudinem,
ad ostendendum, quae sit virtus boni civis:
et dicit, quod sicut nauta significat aliquid
commune multis, ita et civis. Quod autem
nauta sit communis multis, manifestat. Quia
cum multi dissimiles in potentia, idest arte et
officio, dicantur nautae, quidam eorum est re­
migator, qui movet navem remis, quidam gu­
bernator, qui dirigit motum navis gubernacu­
lo, quidam autem est prorarius, idest custos
prorae, quae est anterior pars navis, et alii ha­
bent alia nomina et alia officia. Manifestum
est autem, quod unicuique horum convenit

366-370

IN POLITICORUM

aliquid secundum propriam virtutem, et ali­
quid secundum communem.
Ad propriam enim virtutem uniuscuiusque
perlinet, quod habeat diligentem rationem et
curam de proprio officio, sicut gubernator de
gubernatione, et sic de aliis. Communis autem
virtus est quaedam, quae convenit omnibus:
omnium enim eorum opus ad hoc tendit, ut
navigatio sit salva : ad hoc enim tendit desi­
derium et intentio cuiuslibet nautae; et ad
hoc ordinatur virtus communis nautarum, quae
est virtus nautae inquantum est nauta.
Ita etiam cum sint diversi cives habentes
dissimilia officia, et status dissimiles per quos
exetcent proprias operationes in civitate,
opus commune omnium est salus communita­
tis: quae quidem communitas consistit in or­
dine politiae.
Unde patet, quod virtus eius inquantum est
civis, consideratur in ordine ad politiam; ut
scilicet ille sil bonus civis, qui bene opera­
tur ad conservationem politiae.
Sunt autem plures species politiae, ut infra
dicetur, et ex superioribus aliqualiter est ma­
nifestum: ad diversas autem politias ordinan­
tur homines bene, secundum diversas virtu­
tes. Alio enim modo conservatur status popu­
laris, et alio modo potentia paucorum, aut ty­
rannis. Unde manifestum est quod non est
virtus perfecta secundum quam civis possit
simpliciter dici bonus; sed aliquis dicitur virtuosus secundum unam virtutem perfectam,
scilicet secundum prudentiam, ex qua omnes
virtutes morales dependent.
Contingit igitur aliquem esse bonum civem,
qui tamen non habet virtutem secundum quam
aliquis est bonus vir; et hoc in politiis, quae
sunt praeter optimam politiam.
367. — Secundam rationem ponit, ibi [2332],
«Quinimmo et secundum alium modum etc. ».
Et dicit, quod per alium modum possumus in­
quirendo sive obiiciendo pervenire ad eamdem rationem, et circa optimam politiam, sci­
licet quod non sit eadem virtus boni civis et
boni viri: quia impossibile est, quantumcumque sit bona politia, quod omnes cives sint
virtuosi: sed tamen oportet, quod unusquis­
que faciat opus suum quod ad civitatem per­
tinet, bene: quod quidem fit secundum vir­
tutem civis, inquantum est civis. Et ideo dico,
quod non possunt esse omnes cives similes,
ut idem opus ad omnes pertineat. Et ex hoc
sequitur, quod non sit una virtus boni civis
et boni viri.
Quam quidem consequentiam sic manife­
stat. Quia in optima politia, oportet quod
quilibet civis habeat virtutem boni civis. Per
hunc enim modum civitas erit optima: sed
virtutem boni viri, impossibile est quod
omnes habeant, quia non omnes sunt vir­
tuosi in una civitate, ut dictum est.
368. — Tertiam rationem ponit, ibi [2333],
«Adhuc enim etc.». Et dicit, quod omnis
civitas constat ex dissimilibus rebus, sicut

L. ΠΙ, I. in

animal. Animal enim componitur statim ex
dissimilibus, scilicet ex anima et corpore, et
similiter anima humana constat dissimilibus,
scilicet ex vi rationabili et appetitiva, et ite­
rum domestica societas consistit ex dissimi­
libus, scilicet ex viro et muliere, et acquisitio
etiam constat ex domino et servo. Civitas au­
tem constat ex omnibus istis diversitatibus,
et ex multis aliis. Dictum est autem in primo,
quod non est eadem virtus principantis et
subiecti, neque in anima, neque etiam in aliis:
unde relinquitur, quod non sit una et eadem
virtus omnium civium: sicut videmus, quod in
choro non est eadem virtus supremi, idest
illius qui ducit chorum, et astantis, idest il­
lius qui assistit. Manifestum est autem, quod
una et eadem est virtus boni viri: relinquitur
ergo, quod non sit eadem virtus boni civis et
boni viri.
369. — Deinde cum dicit « sed forte » [234]
Ostendit, quod alicuius civis est eadem vir­
tus, quae et boni viri.
Et circa hoc tria facit. Primo ostendit pro­
positum [234], Secundo ex hoc concludit con­
clusionem probatam in praemissis, ibi [235],
«Et disciplinam autem etc.». Tertio movet
quamdam dubitationem circa praemissa, et
solvit, ibi [236], « At vero laudatur etc. ».
Dicit ergo primo [234], quod forte poterit
dici, quod alicuius civis, ad hoc quod sit bo­
nus, requiritur eadem virtus, quae est boni
viri. Non enim dicitur aliquis esse bonus prin­
ceps, nisi sit bonus per virtutes morales et pru­
dens. Dictum est enim in sexto Ethicorum
quod politia est quaedam pars prudentiae:
unde oportet politicum, idest rectorem poli­
tiae, esse prudentem, et per consequens bo­
num virum.
370. — Deinde cum dicit « et discipli­
nam » [235]
Concludit ex hoc, quod non sit eadem virtus
boni civis simpliciter, et boni viri. Et ad hoc
probandum primo inducit, quod quidam di­
cunt aliam esse disciplinam principis, qua est
instruendus ad virtutem, et disciplinam civis,
ut apparet ex hoc quod filii regum erudiuntur
in equestrem et bellicam disciplinam. Unde,
et Euripides dixit loquens ex persona princi­
pis: Non ad me pertinet scire quae sunt spe­
ciosa, et alta, quae scilicet philosophi conside­
rant, sed ea quorum opus est ad regimen ci­
vitatis. Et hoc dixit ad significandum, quod est
quaedam propria disciplina principis.
Et quo concludit, quod si eadem sit disci­
plina et virtus boni principis et boni viri,
non autem omnis civis est princeps, sed etiam
subditi sunt cives; sequitur, quod non sit sim­
pliciter eadem virtus civis, et viri boni, nisi
forte alicuius civis, illius scilicet, qui potest
esse princeps. Et hoc ideo, quia non est eadem
virtus principis et civis. Propter quod Iason
dixit, quod graviter ferebat quando non tyrannizabat, ac si nesciret vivere sicut privatu
persona.

— 129 —n

L. Ill, 1. in

IN POLITICORUM

371. — Deinde cum dicit « at vero » [236]
Movel dubitationem circa praemissa.
Et circa hoc duo facit. Primo obiicit con­
tra praemissa [2361. Secundo solvit, ibi [237],
« Quoniam igitur etc. ».
Dicit ergo primo [236], quod quandoque
laudatur civis ex hoc, quod potest bene prin­
cipari et subiici. Si ergo virtus boni viri est,
quae est virtus boni principis; virtus autem
boni civis est, quae se habet ad utrumque,
scilicet ad principandum et subiiciendum : se­
quitur, quod non sunt ambo similiter lauda­
bilia, scilicet esse bonum civem et bonum vi­
rum; sed esse bonum civem sit multo melius.
372. — Deinde cum dicit « quoniam igi­
tur » [237]
Solvit praedictam dubitationem.
Et primo ostendit, quomodo est eadem di­
sciplina principis et subiecti, et quomodo
non [237], Secundo ostendit, quomodo sit
eadem virtus utriusque, ibi [238] « Horum
autem virtus etc. ».
Circa primum tria facit. Primo proponit
quod intendit [237] : et dicit, quod quia, sicut
praedictum est, aliquando utrumque horum
videtur, scilicet quod non oporteat eamdem di­
sciplinam discere principem et subditum; et
iterum, quod bonus civis debet scire utrumque,
scilicet principari et subiici: quomodo utrum­
que sit verum, oportet considerare ex sequen­
tibus.
373. — Secundo, ibi [2371], « Est enim prin­
cipatus etc. ». Ponit unum modum principatus,
in quo verificatur unum eorum, quae dicta
sunt: scilicet quod alia est disciplina principis
et subditi. Et dicit, quod est quidam principatus
dominativus, in quo princeps est dominus
subditorum; et talem principem non oportet
quod sciat facere ea quae pertinent ad mini­
steria necessaria vitae, sed magis quod sciat
uti eis: alterum autem, scilicet posse servire
in his quae perlinent ad actiones ministerio­
rum, non videtur esse principativum vel dominativum, sed magis servile.
Sunt autem diversae species servorum se­
cundum diversas operationes ministrantium:
inter quos unam partem tenent illi qui mani­
bus operantur, sicut artifices, coquinarii, et
similes. Isti autem vivunt de operibus ma­
nuum, sicut ex nomine eorum significatur: et
inter tales computantur viles artifices, idest qui
opere suae artis maculant corpus, ut in pri­
mo dictum est. Et quia operationes horum ar­
tificum non sunt principativae, sed magis ser­
viles, ideo antiquitus apud quosdam artifices
non habebant aliquam partem in principatu
civitatis; et hoc dico antequam fuisset popu­
lus extremus, idest antequam infimi de populo
acciperent potestatem in civitatibus.
Sic igitur patet, quod huiusmodi opera sub­
ditorum non oportet addiscere neque bonum
politicum, idest gubernatorem civitatis, neque
etiam bonum civem, nisi quandoque propter
aliquam utilitatem ad seipsum; non quod in

371-376

hoc serviat aliis, quia ita non esset distinctio
inter dominum et servum, si huiusmodi ser­
vilia opera domini exercerent.
374. — Tertio ibi [2372], « Sed est quidam
principatus etc. ». Ponit alium principatum in
quo alia pars verificatur: scilicet quod eadem
debet addiscere et princeps et subditus. Et
dicit, quod est quidam principatus secundum
quem aliquis principatur, non sicut dominus
servis, sed sicut liberis, et sibi aequalibus. Et
hic est civilis principatus, secundum quem in
civitatibus nunc hi, nunc alii assumuntur ad
principandum. Et huiusmodi principem oportet
subiectum addiscere qualiter debet principari;
sicut principari equitibus addiscit aliquis per
hoc quod inter equites subiectus fuit, et esse
dux exercitus addiscit aliquis per hoc quod
fuit sub duce exercitus, et qui alicui particu­
lari ordini praefuit, puta uni centuriae vel uni
cohorti, et qui insidias disposuit ad mandatum
ducis. Magnum enim principatum exercere ad­
discit homo, et per subiectionem et per exer­
citium in minoribus officiis. Et quantum ad hoc
bene dicitur in proverbio, quod non potest
bene principari, qui non fuit sub principe.
375. — Deinde cum dicit « horum au­
tem » [238]
Ostendit, quomodo sit eadem virtus, vel di­
versa principis et aliorum. Et dicit, quod etiam
in hoc principatu est altera virtus principis
et subiecti: sed tamen oportet, quod ille qui
est simpliciter bonus civis, sciat et principari,
et subiici principatui; scilicet non dominativo,
qui est servorum, sed politico, qui est libero­
rum. Et haec est virtus civis, ut ad utrum­
que bene se habeat: et simpliciter boni viri
sunt ambo, scilicet, et bene principari, et bene
subiici. Et sic boni civis, inquantum est po­
tens principari, est eadem virtus quae et boni
viri; sed inquantum est subiectus, est alia vir­
tus principis et boni viri, a virtute boni civis:
puta altera species est temperantiae et iustitiae principis, et temperantiae et iustitiae sub
ditorum. Subiectus enim qui est liber et bonus,
non habet unam tantum virtutem, puta iustitiam; sed iustitia eius habet duas species; se­
cundum unam quarum potest bene principari,
et secundum aliam bene subiici: et ita etiam
de aliis virtutibus.
376. — Et manifestat hoc per exemplum:
quia alia est temperantia et fortitudo viri et
mulieris: quia vir reputabitur timidus, si non
sit magis fortis quam fortis mulier; et mulier
quam decet taciturnitas, reputabitur loquax, si
sit facunda sicut bonus vir. Et hoc ideo, quia
etiam in dispensatione domus, aliud pertinet
ad virum, aliud ad mulierem. Ad virum enim
pertinet acquirere divitias, ad mulierem autem
conservare.
Et sic etiam se habet in civitate circa prin­
cipem et subiectum. Nam proprie virtus prin­
cipis est prudentia, quae est regitiva et gubernativa. Aliae vero virtutes morales, quarum
ratio consistit in gubernari et subiici, sunt

— 13° —

376-377

IN POLITICORUM

communes (1) et subditorum et principum :
sed tamen aliquid prudentiae participant sub­
diti, ut scilicet habeant opinionem veram de
agendis, per quam possint seipsos gubernare
in propriis actibus secundum gubernationem
principis.
Et ponit exemplum de illo qui facit fistu­
las, qui se habet ad fistulatorem, qui utitur
fistulis, sicut subiectus ad principem: operatur
enim recte faciendo fistulas, si habeat opi­
nionem regulatam secundum mandatum fistu­
latoris: et ita est in civitate de subiecto et

principe. Loquitur autem hic de virtute sub­
diti, non inquantum est bonus vir, qui sic in­
diget habere prudentiam, sed loquitur de eo
inquantum est bonus subditus: ad hoc enim
non requiritur nisi quod habeat opinionem
veram de his quae ei mandantur.
377. — Ultimo autem epilogando conclu­
dit [ib.], manifestum esse ex praemissis, an sit
eadem vel altera virtus boni viri et boni ci­
vis; et iterum, quomodo sit eadem et quomodo
altera, quia est eadem inquantum potest bene
principari, alia autem inquantum potest bene
subiici.

(1) AI. secundum constitutiones

11 — In Politicorum.

L. Ill, I. in

T3r —

L. Ill, 1. IV

IN POLITICORUM

LECTIO IV.
(nn. 378-383; [239-243]).
Quinam cives sim appellandi: et quad plures sim civium species.

SYNOPSIS
(Lect. IV.)
Postquam ostendit quae sit virtus studiosi civis, et utrum sit eadem cum virtute boni viri,
Hic movet quandam dubitationem circa praedeterminata.
Movet dubitationem, utrum scii, ille solus sit civis, qui potest communicare in principatu ci­
vitatis 378 [239].
Solvit dubitationem, quia etiam in civitate optime disposita, non possent esse artifices cives
379 [240].
III) Manifestat solutionem 381 [241].
►4 cSf
A) Ostendit quomodo aliquis diversimode in diversis politiis est civis 381 [241].
C [
B) Quod maxime civis in qualibet politia est qui potest participare principatu 382 [24i1-242].
\
C) Colligit epilogando quae dixerat 383 [243].

I)

I

II)

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1277b33 - 1278b5)
239. Circa civem autem adhuc restat quae­
dam dubitationum, revera enim utrum civis
est cui licet communicare principatu, aut banausos cives ponendum. Siquidem igitur et
hos ponendum quibus non interest principa­
tuum, non est possibile omnis civis esse ta­
lem virtutem. Ipse enim civis. Si autem
nullus talium civis, in qua parte ponendus
unusquisque? neque enim advena, neque pe­
regrinus. Aut propter hanc quidem rationem
nullum dicemus accidere inconveniens? neque
enim servi dictorum nullum, neque libertini.
Hoc enim verum, quod non omnes ponen­
dum cives, sine quibus non utique erit civi­
tas: quoniam neque similiter cives pueri et
viri : sed ii quidem simpliciter, ii autem ex
suppositione; cives quidem enim sunt, sed
imperfecti. In antiquis quidem igitur tempo­
ribus apud quosdam erat servum, quod ba­
nausum vel peregrinum.
240. Propter quod multi tales et nunc.
Optima autem civitas non faciet banausum
civem. Si autem et hic civis; sed civis virtu­
tem quam diximus, dicendum non omnis uti­
que liberi solum, sed quicumque operibus ne­
cessariis sunt dimissi. Necessariorum autem,
qui quidem uni ministrantes talia, servi; qui
autem communiter, banausi et mercenarii.
241. Manifestum autem hinc parum consi­
derantibus, quando habet de ipsis: ipsum
enim apparens, quod dictum est facit evidens.
Quoniam enim plures sunt politiae,
241'. Et species civis necessarium esse plu­
res, et maxime subditi civis. Quare in aliqua
quidem politia necessarium esse banausum et
mercenarium cives; in aliquibus autem im­
possibile; puta si qua est, quam vocant ari-

stocratiam, et in qua secundum virtutem
dantur honores, et secundum dignitatem: ne­
que enim possibile est exhibere, quae virtu­
tis, viventem vita banausia vel mercenaria. In
oligarchiis autem mercenarium quidem non
contingit esse civem; ab honorabilitatibus
enim longis participationes principatuum: ba­
nausum autem contingit. Ditantur enim mulli
artificum. In Thebis autem lex erat, eum qui
decem annorum non abstinuisset a foro, non
participare virtute. In multis autem politiis
contrahitur et peregrinorum lex. Qui enim ex
matre cive, in quibusdam democratiis civis
est. Eodem autem modo habent, et quae circa
spurios apud multos. Attamen quoniam pro­
pter indigentiam legitimorum civium, faciunt
cives tales : propter paucitatem enim homi­
num sic utuntur legibus, defectum habentes
turbae: paulatim eligunt eos, qui ex servo
primum vel serva. Deinde eos, qui ex mulie­
ribus; tandem autem solum eos, qui ex am­
bobus ipsis, cives faciunt. Quod quidem igitur
species plures civis, manifestum ex iis.
242. Et quod dicitur maxime civis, qui par­
ticipat honoribus, sicut et Homerus poëtizavit, ac si quemdam inhonoratum post exsur­
gentem. Sed ubi quod tale occultum est, gra­
tia deceptionis cohabitantium est. Sicut ad­
vena enim est, qui honoribus non participat.
243. Utrum quidem igitur alteram, vel eam­
dem, ponendum, secundum quam vir bonus
est, et civis studiosus, palam: quia alicuius
quidem civitatis idem: alicuius autem alius:
et ille autem non omnis, sed qui civis, et
dominus, et potens esse dominus, vel secun­
dum se, vel cum aliis curae communium.

— 132 ~’

378-381

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. iv

COMMENTARIUM S. THOMAE

378. — Postquam Philosophus ostendit, quae
sit virtus studiosi civis, et utrum sit eadem
cum virtute boni viri, hic movet quamdam
dubitationem circa praedeterminata.
Et circa hoc tria facit. Primo movet dubita­
tionem [239], Secundo solvit eam, ibi [240],
« Propter quod etc. ». Tertio solutionem ma­
nifestat, ibi [241], « Manifestum autem etc. ».
Dicit ergo primo [239], quod circa civem
adhuc remanet quaedam dubitatio: utrum
scilicet ille solus sit civis, qui potest commu­
nicare in principatu civitatis; an etiam viles
artifices sint ponendi cives, quos non contin­
git communicare in principatu.
Et obiicit ad utramque partem: quia si
mercenarii dicantur cives, ad quos nihil per­
tinet de civitatibus, sequetur, quod virtus quam
diximus esse boni civis, ut scilicet possit bene
principari et subiici, non pertineat ad omnem
civem, quia iste civis ponitur, qui tamen non
potest principari: scilicet ut dicatur, quod
nullus talium sil civis: remanebit dubium, in
quo genere sint ponendi mercenarii. Non enim
potest dici quod sint advenae, quasi aliunde
venientes ad habitandum in civitate; neque
quod sint peregrini, sicut viatores, qui propter
aliquod negotium ad civitatem veniunt, non
causa manendi. Huiusmodi enim artifices, et
mansionem in civitate habent, et in civitate
sunt nati, non advenientes aliunde.
379. — Solvit praedictam dubitatio­
nem [240], et dicit, quod propter hanc ulti­
mam rationem dubitatur in qua parte ponendi
sunt artifices, si non cives sunt, non sequitur
aliquod inconveniens. Isti enim sunt, qui non
sunt cives, et tamen non sunt advenae neque
peregrini; sicut patet de servis et libertinis,
qui sunt ex servitute libertati restituti. Ve­
rum est enim quod non omnes sunt cives,
qui sunt necessarii ad complementum civitatis,
sine quibus civitas esse non potest; quia non
solum de servis, sed etiam de pueris videmus,
quod non sunt perfecti cives sicut et viri.
Viri enim sunt simpliciter cives, quasi poten­
tes operari ea quae sunt civium : sed pueri
sunt cives ex suppositione, idest cum aliqua
determinatione diminuente. Sunt enim cives
imperfecti: ct sicut servi et pueri sunt qui­
dem aliqualiter cives, sed non perfecte, ita
etiam est et de artificibus. Unde in antiquis
temporibus viles artifices, et etiam peregrini,
apud quasdam civitates erant servi, sic etiam
ct modo multi sunt tales.
380. — Deinde cum dicit « propter
quod » [240]
Manifestat praedictam solutionem: quia
etiam in civitate optime disposita non possent
esse opifices cives. Et si dicatur, quod opifex

est civis aliquo modo; tunc dicendum est,
quod virtus civis, quam determinavimus, ut
scilicet possit bene principari et subiici, non
est civis, licet civis sit quomodocumque di­
ctus: sed oportet, ad hoc quod ad eos perti­
neat huiusmodi virtus, quod non solum sint
liberi, sed etiam sint dimissi, idest absoluti ab
operibus necessariis vitae. Illi enim qui sunt
deputati talibus necessariis operibus, siquidem
in his ministrent uni tantum, hoc est proprie
servorum : consueverunt enim servi huiusmodi
ministeria exhibere dominis suis. Si autem haec
ministeria exhibeant communiter quibuscum­
que, hoc pertinet ad mercenarios et sordidas
personas, quae serviunt quibuscumque pro
pecunia.
381. — Deinde cum dicit «manifestum au­
tem » [241]
Manifestat propositam solutionem.
Et circa hoc facit tria. Primo ostendit,
quomodo aliquis diversimode in diversis poli­
tiis est civis [241], Secundo ostendit, quod ma­
xime civis est in qualibet politia, qui potest
participare principatu, ibi [2411], « Et species
civis necessarium, etc. ». Tertio epilogando col­
ligit ea quae dicta sunt de virtute civis [ib.].
Dicit ergo primo [241], quod manifestum
erit, quomodo se habeat veritas circa prae­
missa, ex parva consideratione eorum quae
sequuntur. Si enim aliquis perfecte videat id
quod dicetur, fiet ei evidens quod dictum est:
cum enim sint plures politiae specie differen­
tes, et civis dicatur in ordine ad politiam, ut
dictum est; necesse est etiam, quod civis ha­
beat plures species.
Et maxime ista differentia attenditur quan­
tum ad cives subditos, qui in diversis politiis
diversimode se habent ad principatum. Illi au­
tem qui praesident in qualibet politia princi­
pantur. Unde propter diversitatem politiarum,
ct per consequens civium, necesse est, quod
in aliqua politia, scilicet in populari statu, in
qua quaeritur solum libertas, mercenarii sint
cives: poterunt enim ad principatum promo­
veri, cum sint liberi. Sed in aliquibus politiis
est hoc impossibile, sicut maxime contingit
in optimatum statu, in quo dantur honores
dignis secundum eorum virtutem, illi qui vi­
vunt vita mercenaria non possunt civitati ex­
hibere in suo regimine ea quae pertinent ad
virtutem, quia non sunt in talibus exercitati.
Sed in statu paucorum mercenarii quidem non
possunt esse cives, quia in huiusmodi politiis
assumuntur aliqui ad principatus propter diu­
turnos honores praecedentes et divitias. Unde
non de facili potest contingere, quod merce­
narii ad honores assumantur, qui vix per to­
tam vitam suam tantum possunt congregare,

I33 —

L. Ill, I. iv

IN POLITICORUM

unde divites fiant. Sed artifices in talibus po­
litiis possunt esse cives el principes, quia multi
artifices cito ditantur, et ita possunt propter
divitias in statu paucorum assumi ad princi­
patus, cum per aliquod tempus ab artificiis se
abstinentes, postquam fuerint ditati, honora­
bilem duxerunt vitam : unde apud Thebas
erat statutum, quod ille qui abstinuisset a
foro venalium rerum decem annis, posset par­
ticipare virtute, scilicet principativa.
381 bis. — Sed quamvis peregrini, advenae,
et abiectae personae non possint esse cives,
quasi potentes principari in civitatibus bene
institutis, tamen in multis politiis, scilicet po­
pularibus, restringitur lex de peregrinis et ad­
venis ut non sint cives; quia in quibusdam ci­
vitatibus, ille qui est natus ex matre cive, re­
putatur civis, licet pater (1) sit advena vel pe­
regrinus. Et ita etiam est lex de spuriis apud
multos, ut scilicet sint cives: sed hoc faciunt
propter indigentiam bonorum civium, et pro­
pter paucitatem hominum habentes defectum
turbae, in qua consistit potestas status popu­
laris, utuntur talibus legibus, ut primo eligant
eos in cives, qui sunt nati ex servo vel ex
serva, dummodo alter parentum sit liber;
deinde crescente multitudine, excludunt omnes
filios servorum, sed reputant cives eos, qui
sunt nati ex mulieribus civibus, quamvis patres
sint advenae; tandem autem diriguntur ad
hoc, quod indicant cives illos, qui sunt nati
ex ambabus liberis et civibus. Sic igitur ma­
nifestum est, quod sunt diversae species ci­
vium, secundum diversitatem politiarum.
382. — Deinde cum dicit « et quod » [242]

381-383

Ostendit, quis sit maxime civis. Et dicit
quod maxime ille dicitur civis in qualibet po­
litia, qui participat honoribus civitatis. Unde
Homerus dixit poetice de quodam quod post
alios surrexit, puta ad loquendum, sicut qui­
dam inhonoratus idest sicut quidam advena, qui
non erat civis. Sed ista ratio civis, occultatur:
dicipiuntur enim ex eo, quod simul habitant,
existimantes propterea omnes, qui in civitate
cohabitant, cives esse. Sed hoc non est con­
veniens; quia ille qui non participat honoribus
civitatis, est sicut advena in civitate.
383. — Deinde cum dicit « utrum qui­
dem » [243]
Colligit epilogando quae dixerat: et dicit
quod circa hanc quaestionem qua quaereba­
tur, utrum sit eadem virtus boni viri et studio­
si civis, ostensum est quod in aliqua civitate,
scilicet optimatum, idem est bonus vir et bo­
nus civis, in qua principatus dantur secun­
dum virtutem quae est boni viri. In aliquibus
autem alius est bonus civis, scilicet in corruptis
politiis in quibus principatus dantur non se­
cundum virtutem. Et ille qui est idem cum
bono viro, non est quicumque civis, sed ille
qui est rector civitatis et dominus vel potens
esse dominus eorum quae pertinent ad curam
communitatis, vel solus vel etiam cum aliis.
Dictum enim est supra quod eadem est virtus
principis et boni viri.
Unde si civis accipiatur, qui est princeps
vel qui potest esse, eadem est virtus eius et
boni viri. Si autem accipitur civis, scilicet
imperfectus qui non potest esse princeps, non
erit eadem virtus boni civis et boni viri, ut
ex praedictis patet.

(1) AI. pene.

— T34 —

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. V

LECTIO V.
(nn. 384-390; [244-251]).
Quod civitas sit liberorum hominum societas, cuius finis es utilitas communis,
in quam omnis administratio publica tendere debet.

SYNOPSIS

(Leet. V-VI: nn. 384-398; [244-259]).
Postquam determinavit de cive,
Hic consequenter intendit distinguere politiam in suas species.
hJ,

£l
>

•2 o<
ο Sî
4 4|
ωΙ

c-|
«!

\

I) Distinguit politias 384 [244].
A) Dicit de quo est intentio 384 [244].
B) Ostendit quid sit politia 385 [245].
C) Distinguit politias 386 [246].
I) Dicit quomodo distinguuntur rectae politiae ab iniustis 386 [24ÛJ.
a) Ostendit ad quid sit civitas ordinata 386 [246].
j) Dicit de quo est intentio 386 [246].
jj) Incipit exequi propositum 387 [247].
b) Distinguit species principatus 388 [249].
j) In oeconomicis 388 [249].
jj) In politicis 389 [250],
c) Concludit differentiam rectarum politiarum et iniquarum, ex ordine ad
communem utilitatem, vel non 390 [251].

2) Dicit quomodo distinguantur illae politiae in seipsis 391 [252].
a) Dicit de quo est intentio 391 [252].
b) Exequatur propositum 392 [253].
a’) Ostendit secundum quid sit accipienda politiarum distinctio 392 [253].
b’) Distinguit utrasque politias per propria nomina 393 [254].
j) Rectas 393 [254].
jj) Vitiosas 394 [255].
c’) Obiicit contra praedicta 395 [256].
a) Dicit de quo est intentio 395 [256].
b) Ponit dubitationem 396 [257].
j) Eam ponit 396 [257].
jj) Excludit quamdam responsionem 397 [258].
c) Concludit ex praemissis solutionem dubitationis 398 [259].
II) Ostendit quid sit iustum in unaquaque politia (vide Leet. VII; n. 399 [260J).
III) Ostendit quae politiarum sit potior (vide Leet. VIII; nn. 414 [275]).

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1278b6 - 1279a21)
244. Quoniam autem haec determinata sunt,
quod post haec considerandum, utrum unam
ponendum politiam, vel plures: et si plures,
quae, et quot, et differentiae quae sunt ipsa­
rum.
245. Est autem politia ordo civitatis alio­
rum principatuum, et maxime dominantis
omnium. Dominans quidem enim ubique est
politeuma civitatis: politeuma autem est po­
litia: dico autem, puta in democraticis qui­
dem dominans populus, pauci autem e con­
trario in oligarchies. Dicimus et politiam al­

teram esse eorum : eumdem autem hunc ser­
monem dicemus de aliis.
246. Supponendum itaque primo, cuius gra­
tia constructa est civitas, et principatus spe­
cies quot, eius qui circa hominem et circa
communionem vitae.
247. Dictum est autem in primis sermoni­
bus, in quibus de oeconomia determinatum
est, et de despotica, et quod natura quidem
est homo animal civile: propter quod et
nullo indigentes eius, quae ab invicem po­
litiae, appetunt convivere. Quinimmo, et com-

“ ‘35 —

L. Ill, 1. v

IN POLITICORUM

muniter conferens colligit inquantum adiacet
ei unicuique pars, ut vivatur bene.
248. Maxime quidem igitur hoc est finis et
communiter omnibus et sigillatim. Conve­
niunt autem et adin vicem gratia ipsius et
continet politicam communionem: forte enim
inest aliqua boni particula, et secundum ip­
sum vivere solum, si non diris secundum vi­
tam excedatur valde. Palam autem quod per­
severant multa mala sustinentes multi homi­
num inviscati ad vivere, tamquam existente
quodam solatio in ipso, et dulcedine natu­
rali.
249. At vero principatus dictos modos fa­
cile dividere: etenim in extrinsecis sermoni­
bus determinamus de ipsis saepe. Despotia
quidem enim quamvis sit idem conferens se­
cundum veritatem ei qui natura servus, et ei
qui natura despotes, tamen principatur ad
conferens despotis nihilominus; ad id autem
quod servi secundum accidens. Non enim
contingit corrupto servo salvari despotiam.
Principatus autem puerorum et mulieris, et
totius domus, quem utique vocamus oecono­
micum, vel subiectorum gratia est, vel ali­
cuius communis amborum. Secundum se qui­
dem subiectorum: ut videmus et alias artes,
puta medicinalem et exercitativam: secundum
accidens autem et utique ipsorum erunt : nihil
enim prohibet exercitia docentem pueros ali­

384-387

quando esse et ipsum eorum qui exercitantur,
sicut gubernator est semper unus nautarum.
Puerorum quidem igitur exercitator vel guber­
nator considerat subiectorum bonum : quando
autem unus horum fuerit et ipse, secundum
accidens participat utilitatis: hic quidem enim
nauta, hic autem fit unus eorum qui exerci­
tantur, cum sit puerorum exercitator.
250. Propter quod et politicos principatus
quando fuerint secundum aequalitatem civium
constituti et secundum similitudinem, secun­
dum partem dignificant principari, prius qui­
dem qua aptum natum erat dignificantes in
parte ministrare, et considerare aliqua rur­
sum quod ipsius bonum, sicut ipse principans
considerabat quod illius conferens. Nunc au­
tem propter utilitates quae a communibus, ut
eas quae ex principatu, volunt continue prin­
cipari, veluti si accideret sanos esse semper
principautés cum essent aegrotativi: etenim
sic forte utique persequerentur principatus.
251. Manifestum ergo, quod quaecumque
quidem politiae intendunt quod communiter
conferens, ipsae quidem rectae existunt entes
secundum id quod simpliciter iustum. Quae­
cumque autem conferens principum solum,
vitiatae, et omnes sunt transgressiones recta­
rum politiarum. Despoticae enim. Civitas au­
tem communitas liberorum est.

COMMENTARIUM S. THOMAE

384. — Postquam Philosophus determina­
vit de cive, ex cuius notitia cognosci potest
quid sit civitas, hic consequenter intendit di­
stinguere politiam in suas species.
Et dividitur in partes tres. In prima distin­
guit politias [244], In secunda ostendit quid
sit iustum in unaquaque politia, ibi [260],
« Sumendum autem prius etc. ». Tertio osten­
dit quae politiarum sit potior, ibi [275], « Ha­
bet autem etc. ».
Circa primum tria facit. Primo dicit de
quo est intentio [244]. Secundo ostendit quid
sit politia, ibi [245], « Est autem politia etc. ».
Tertio dividit politias, ibi [246], « Supponen­
dum est itaque etc.».
Dicit ergo primo [244], quod determinatis
praedictis restat considerare, utrum sit una
politia tantum vel plures; et si sint plures,
quot et quae omnes sint, et quomodo adinvicem differant.
385. — Deinde cum dicit «est autem» [245]
Ostendit quod sit respublica. Et dicit quod
respublica nihil est aliud quam ordinatio ci­
vitatis quantum ad omnes principatus qui sunt
in civitate, sed praecipue quantum ad maxi­
mum principatum, qui dominatur omnibus
aliis principatibus. Et hoc ideo, quia impo­
sitio ordinis in civitate, tota consistit in eo qui
dominatur civitati; et talis impositio ordinis
est ipsa respublica. Unde praecipue respublica
consistit in ordine summi principatus secun­
dum cuius diversitatem respublicae diversifi-

cantur: sicut in statu populari dominatur po­
pulus, in statu paucorum pauci divites: et
ex hoc est diversitas harum, politiarum. Et
eodem modo dicendum est de aliis politiis.
386. — Deinde cum dicit « supponendum
itaque » [246]
Distinguit politias.
Et primo dicit quomodo distinguuntur re­
ctae politiae ab iniustis [246], Secundo quo­
modo distinguantur verae politiae in seipsis,
ibi [252], « Determinatis autem his etc. ».
Circa primum tria facit. Primo ostendit ad
quid sit civitas ordinata [246], Secundo osten­
dit quomodo distinguuntur principatus adinvicem [249]. Tertio concludit differentiam re­
ctarum politiarum et iniquarum, ibi [251],
« Manifestum ergo etc. ».
Circa primum duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [246]. Secundo incipit exequi pro­
positum, ibi [247], « Dictum est autem in pri­
mis etc. ».
Dicit ergo primo [246], quod cum oporteat
distinguere politias adinvicem, oportet primo
duo praemittere; quorum primum est propter
quid civitas sit instituta. Secundum est, quod
sunt differentiae principatuum, qui sunt circa
omnia quae veniunt in communionem vitae.
Ex his enim duobus poterit accipi differentia
iustae et iniustae politiae.
387. — Deinde cum dicit «dictum est» [247]
Ostendit quid sit finis civitatis vel politiae.
Et dicit quod dictum est in primo libro, in

388-390

IN POLITICORUM

quo determinatum est de oeconomica et do­
minica, quod homo naturaliter est animal ci­
vile; et ideo homines appetunt adinvicem vi­
vere et non esse solitarii, etiam si in nullo
unus alio indigeret ad hoc quod ducerent vi­
tam civilem: sed tamen magna utilitas est
communis in communione vitae socialis. Et
hoc quantum ad duo.
Primo quidem quantum ad bene vivere: ad
quod unusquisque affert suam partem, sicut
videmus in qualibet communitate, quod unus
servit communitati de uno officio, alius de alio,
et sic omnes communiter bene vivunt. Hoc
igitur, scilicet bene vivere, maxime est finis
civitatis vel politiae et communiter quantum
ad omnes et sigillatim quantum ad unum­
quemque.
Secundo utilis est vita communis etiam
propter ipsum vivere, dum unus in communi­
tate vitae existentium alii subvenit ad susten­
tationem vitae et pericula mortis. Et propter
hoc homines ad invicem conveniunt et con­
servant politicam communionem, quia etiam
ipsum vivere secundum se consideratum abs­
que aliis quae faciunt ad bene vivendum est
quoddam bonum et diligibile, nisi forte homo
in vita sua patiatur aliqua valde gravia et
crudelia. Et hoc patet ex hoc quod homines
etiam si multa mala sustineant, tamen perse­
verant in allectu vivendi quadam naturali dul­
cedine illecti ad desiderium vitae, ac si ipsa
habeat in se quoddam solatium et dulcedinem
naturalem [248].
388. — Deinde cum dicit « at vero » [249]
Distinguit species principatus.
Et primo in oeconomicis [249], Secundo in
politicis, ibi [250], « Propter quod et politi­
cos etc. ».
Dicit ergo [249], quod facile est distin­
guere modos principatus qui dicuntur, quia
a se etiam facta est mentio in externis ser­
monibus praeter principalem intentionem de
ipsis, sicut in octavo Ethicorum, et supra
etiam in secundo.
Est autem in domesticis duplex principatus.
Unus qui idem est domini ad servos, qui vo­
catur dominatio: et quamvis idem sit secun­
dum rei veritatem utile ei qui est naturaliter
servus, et ei qui est naturaliter dominus, ut
scilicet iste ab illo regatur, tamen dominus
principatur servo ad utilitatem domini, non au­
tem ad utilitatem servi, nisi forte per acci­
dens, inquantum scilicet corrupto servo cessat
dominium.
Alius autem est principatus ad liberos, sic­
ut ad filios et uxorem et totam familiam,
qui vocatur principatus oeconomicus. In quo
quidem principatu intenditur utilitas subdito­
rum, vel etiam communis utrorumque. Per se
quidem et principaliter, utilitas subditorum,
sicut videmus in aliis artibus, sicut ars
medicinae intendit principaliter utilitatem eo­
rum qui medicantur, et ars exercitativa inten­
dit principaliter utilitatem eorum qui exer­
—

L. III. 1. v

citantur: sed per accidens contingit, quod
etiam utilitas redundat in ipsos qui ha­
bent artem. Ille enim qui exercitat pue­
ros etiam ipse simul exercitatur; aliquando
etiam est de numero eorum qui exercitantur,
sicut gubernator unus est nautarum, qui navi
vehuntur. Sic igitur exercitator puerorum et
gubernator navis considerat per se sublecto­
rum utilitatem: sed quia ipse est unus de nu­
mero eorum qui exercentur et vehuntur, ideo
uterque per accidens participat utilitate com­
muni quam procurat. Et similiter pater parti­
cipat utilitate domus quam procurat.
389. — Deinde cum dicit « propter
quod » [250]
Distinguit secundum praemissa principatus
politicos. Et dicit quod quia principatus qui
est supra liberos ordinatur principaliter ad
utilitatem subditorum; ideo dignum reputatur
quod particulariter principentur cives secun­
dum principatus politicos, quando fuerint in­
stituti secundum aequalitatem et similitudinem
civium. Tunc enim dignum videtur quod in
una parte temporis quidam principentur, in
alia vero alii. Secus autem esset, si quidam
civium multum excederent alios in bonitate:
tunc enim dignum esset, ut illi semper princi­
parentur; sicut infra dicetur.
Sed circa istud dignum variatur aestimatio
hominum secundum temporum diversitatem.
A principio enim ipsi qui principabantur qua­
si aliis servientes reputabant dignum, sicut
et erat, ut ipsi in parte ministrarent aliis in­
tendentes utilitati aliorum, et iterum alio tem­
pore si aliquis alius principaretur qui inten­
deret ad bonum sui ipsius, sicut ipse prius in­
tendebat ad bonum aliorum: sed postea ho­
mines, propter utilitates quae veniunt ex bo­
nis communibus quae sibi principantes usur­
pant et quae veniunt etiam ex ipso iure prin­
cipatus, volunt semper principari, ac si prin­
cipari esset sanum esse, et non principari, es­
set infirmum esse. Sic enim videntur homines
appetere principatum, sicut infirmi appetunt
sanitatem.
390. — Deinde cum dicit « manifestum er­
go » [251]
Concludit ex dictis distinctionem rectarum
politiarum ab iniustis. Cum enim ita sit quod
principatus liberorum sit ordinatus ad utilita­
tem subditorum, manifestum est quod in qui­
buscumque politiis principes intendunt com­
munem utilitatem, illae sunt rectae politiae
secundum iustitiam absolutam: in quibuscum­
que vero politiis intenditur sola utilitas prin­
cipandum, illae sunt vitiatae et corruptiones
quaedam rectarum politiarum: non enim in
eis est iustum simpliciter, sed iustum secun­
dum quid, ut infra dicetur. Principantur enim
dominativae civitati utentes civibus sicut ser­
vis, scilicet ad suam utilitatem : et hoc est
contra iustitiam, quia civitas est communitas
liberorum: servus enim non est civis, ut supra
dictum est.
—

L. HI, 1. VI

IN POLITICORUM

LECTIO VL
(ηη. 391-398; [252-259]).

Ex fine societatis civilis, et numero praesidentium, formas regendi civitates colligit,
et earum oppositas labes.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1279a22 - 1280a6)
252. Determinatis autem iis, habitum est
politias considerare quot numero, et quae
sint : et prius rectas ipsarum : etenim trans­
gressiones erunt manifestae iis determinatis.
253. Quoniam autem politia quidem et politeuma significant idem, politeuma autem
est, quod dominans civitatum, necesse autem
esse dominans aut unum aut paucos aut mul­
tos, quandoquidem unus vel pauci vel multi
ad commune conferens principantur; has qui­
dem rectas necessarium esse politias; eas au­
tem, quae ad proprium vel unius vel pauco­
rum vel multitudinis, transgressiones : aut
enim non cives dicendum esse participantes,
aut oportet communicare conferente.
254. Vocare autem consuevimus monarchia­
rum quidem eam quae ad commune confe­
rens respicit, regnum; eam autem quae pau­
corum quidem, plurium autem uno, aristocratiam, aut propter optimos principari, aut
propterea quod ad optimum civitati, et com­
municantibus ipsa. Quando autem multitudo
ad commune conferens vivit, vocatur com­
muni nomine omnium politiarum politia.
Accidit autem rationabiliter. Unum quidem
igitur differre secundum virtutem, vel pau­
cos, contingit: plures autem iam ad summum
omnis virtutis pervenisse difficile, et maxime
ad bellicam, hoc enim in multitudine fit :
propter quod quidem secundum hanc politiam
principalissimum quod propugnativum, et par­
ticipant ipsa qui possident arma.
255. Transgressiones autem dictarum tyran­
nis quidem regni, oligarchia autem aristocratiae, democratia autem politiae. Tyrannis qui­
dem igitur est monarchia ad conferens monarchiantis. Oligarchia autem ad id quod
abundantium. Democratia autem ad conferens
egenorum. Ad id autem quod expedit com­
muni, nulla ipsarum.
256. Oportet autem paulo per longiora di­
cere quae sit unaquaeque harum politiarum.
Etenim habet quasdam dubitationes : ei au­
tem qui circa unamquamque methodum phi­
losophatur et non solum aspicit ad agendum,

conveniens est non despicere, neque praeter­
mittere, sed declarare circa unumquodque
veritatem. Est autem tyrannis quidem monar­
chia sicut dictum est, despotica politicae com­
munitatis. Oligarchia autem quando fuerint
domini politiae qui substantias habent. De­
mocratia autem e contrario, quando qui non
possident multitudinem substantiae, sed egeni.
257. Prima autem dubitatio ad definitionem
est. Si enim fuerint qui plures existentes di­
vites domini civitatis, democratia autem est
quando fuerit domina multitudo : similiter
autem rursum utique si alicubi accidit egenos
pauciores quidem esse divitibus, meliores au­
tem existentes dominos esse politiae; ubi au­
tem pauca multitudo domina, oligarchiam esse
aiunt; non videbitur utique bene definitum
esse de politiis.
258. At vero si quis connectens abundantiae
quidem paucitatem, penuriae autem et multi­
tudinem sic appellet politias, oligarchiam qui­
dem in qua principatus habent qui divites
pauci multitudine existentes, democratiam au­
tem in qua qui egeni multi existentes multi­
tudine, aliam habet dubitationem. Quas enim
dicemus modo dictas politias eam in qua plu­
res opulenti, et in qua pauciores egeni, do­
mini autem utrique politiarum? siquidem nulla
alia politia est praeter dictas.
259. Videtur igitur ratio facere palam quod
paucos quidem vel multos esse dominos ac­
cidens est, hoc quidem oligarchiis, hoc autem
democratiis, propterea quod opulenti quidem
pauci, egeni autem multi sunt ubique. Propter
quod etiam non accidit dictas causas fieri
differentiae. Quo autem differunt democratia
et oligarchia abinvicem, penuria et divitiae
sunt: et necessarium quidem, ubicumque
principantur propter divitias, sive pauciores
sive plures, hanc esse oligarchiam: ubi au­
tem egeni, democratiam. Sed accidit, sicut
diximus, hos quidem paucos esse, hos autem
multos : abundant enim pauci, libertate au­
tem participant omnes, propter quas alter­
cantur utique de politia.

391-396

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. vi

COMMENTARIUM S. THOMAE
391. — Postquam Philosophus distinxit
politias rectas ab iniustis, hic intendit distin­
guere utrasque abinvicem.
Et circa hoc duo facit. Primo dicit de quo
est intentio [252], Secundo exequatur propo­
situm, ibi [253], «Quoniam autem etc.».
Dicit ergo primo [252], quod postquam
praedicta determinata sunt, consequens est
determinare de politiis quot sint numero et
quae sint; et hoc ordine, ut primo considere­
mus de politiis rectis, secundo de iniustis.
392. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem » [253]
Distinguit politias.
Et circa hoc tria facit. Primo ostendit se­
cundum quid accipienda sit politiarum distin­
ctio [253], Secundo distinguit politias, ibi [254],
«Vocare autem etc.». Tertio obiicit contra
praedicta, ibi [256], « Oportet autem paulo
per longiora dicere etc. ».
Dicit ergo primo [253], quod politia nihil
est aliud quam ordo dominantium in civitate.
Necesse est enim quod distinguantur politiae
secundum diversitatem dominantium. Aut
enim in civitate dominatur unus, aut pauci,
aut multi. Et quodlibet horum trium fuerit,
potest dupliciter contingere. Uno modo quan­
do principantur ad utilitatem communem, et
tunc erunt rectae politiae. Alio modo quando
principantur ad propriam utilitatem eorum qui
dominantur, sive sit unus, sive pauci, sive
plures; et tunc sunt transgressiones politiarum;
quia oportet dicere quod vel subiecti non sint
cives, vel quod in aliquo communicent uti­
litate civitatis.
393. — Deinde cum dicit « vocare au­
tem » [254]
Distinguit utrasque politias per propria no­
mina.
Et primo rectas [254], Secundo vitiosas,
ibi [255], «Transgressiones autem etc.».
Dicit ergo primo [254], quod si sit princi­
patus unius, vocatur regia potestas consueto
nomine si intendat utilitatem communem. Illa
vero politia in qua pauci principantur propter
bonum commune, plures tamen uno, vocatur
status optimatum; vel quia optimi principan­
tur, scilicet virtuosi; vel quia ordinatur talis
politia ad id quod est optimum civitatis et
omnium civium. Sed quando multitudo prin­
cipatur intendens ad utilitatem communem,
vocatur respublica, quod est nomen commune
omnibus politiis.
Et hoc quod ista politia vocetur tali nomi­
ne, rationabiliter accidit: de facili enim con­
tingit quod in civitate inveniatur unus ve!
pauci qui multum excedant alios in virtute:
sed valde difficile est quod multi inveniantur
qui perveniant ad perfectionem virtutis; sed

maxime hoc contingit circa bellicam virtutem,
ut scilicet multi in ea sint perfecti. Et ideo
in hac politia principantur viri bellatores et
illi qui habent arma.
394. — Deinde cum dicit « transgressiones
autem » [255]
Distinguit corruptiones dictarum politiarum
per nomina. Et dicit quod dictarum politiarum
sunt istae transgressiones. Tyrannis quidem fit
ex rege. Paucorum potentia ex optimatibus.
Popularis status ex republica. Ex quo conclu­
dit, quod tyrannis est principatus unius inten­
dens utilitatem propriam. Paucorum status ve­
ro est intendens ad utilitatem divitum. Popu­
laris status vero ad utilitatem pauperum: nul­
la vero earum intendit ad utilitatem commu­
nem.
395. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem » [256]
Obiicit contra praedicta.
Et circa hoc tria facit. Primo dicit de
quo est intentio : et repetit quae praedicta
sunt [256]. Secundo ponit dubitationem,
ibi [259], « Prima autem dubitatio etc. ». Ter­
tio ponit solutionem, ibi [259], « Videtur igi­
tur ratio etc. ».
Dicit ergo primo [256], quod oportet ali­
quantulum a remotiori discutere quae sit una­
quaeque politiarum praedictarum cum habeat
quasdam dubitationes. Ille qui philosophatur
in unaquaque arte, quasi considerans verita­
tem, non solum respicit ad id quod est utile
ad agendum, et nihil debet despicere vel prae­
termittere, sed in singulis declarare verita­
tem. Dictum est autem quod tyrannis est quae­
dam monarchia dominativa politicae commu­
nitatis, quia scilicet utitur civibus ut servis.
Paucorum vero status est quando dominan­
tur politiae illi qui abundant in divitiis. Popu­
laris vero status est quando dominantur po­
litiae non illi qui possident multitudinem di­
vitiarum, sed magis pauperes.
396. — Deinde cum dicit « prima au­
tem » [257]
Movet dubitationem.
Et primo ponit dubitationem [257], Secundo
excludit quamdam responsionem, ibi [258],
« At vero siquis etc. ».
Dicit ergo primo [257], quod prima dubitaHo
est contra definitionem, scilicet popularis poten­
tiae et paucorum. Ponatur ergo quod in aliqua
civitate sint plures divites quam pauperes, et
divites sint domini civitatis: videtur, secundum
hoc, quod ibi sit status multorum. Similiter
autem si aliter contingat quod pauperes sint
pauciores, sed sint meliores et fortiores et dominentur civitati, sequetur, secundum hoc,
quod sit ibi status paucorum. Non ergo vi­
detur quod sit bene definitum de politiis cum

— *39 —

L. Ill, 1. vi

IN POLITICORUM

dictum sit quod status multorum est dominium
pauperum, status paucorum dominium divitum.
397. Deinde cum dicit « at vero » [258]
Excludit quamdam responsionem. Posset
enim aliquis dicere, quod in definitione pau­
corum potentiae est coniungenda paucitas divi­
tiis; et in definitione potentiae multorum est
contingenda multitudo paupertati; ita scilicet
quod sit paucorum potentia in qua pauci di­
vites principantur, multorum vero in qua mul­
ti pauperes. Sed hoc iterum habet aliam dubi­
tationem: -i enim sufficienter divisae sunt po­
litiae, ita scilicet quod nulla sit alia politia
praeter praedictas, non erit dare sub qua poli­
tia comprehendantur duae praedictae politiae:
scilicet quando principantur vel multi divites,
vel pauci pauperes.
398. — Deinde cum dicit « videtur igi­
tur » [259]
Concludit ex praemissis solutionem dubita­
tionis. Et dicit quod ratio praemissae dubita­
tionis videtur manifestare, quod principes esse
multos, per accidens se habeat ad regimen

397-398

multorum : et eos esse paucos per accidens
se habeat ad regimen paucorum, eo quod
ubique inveniuntur plures pauperes quam divi­
tes; et secundum hoc nomina sunt posita
prout in pluribus invenitur. Sed quia id per
accidens est, non est differentia specifica; ideo
paucorum potentiae non distinguuntur a mul­
titudinis potentia per se loquendo secundum
multitudinem et paucitatem: sed id quo per
se differunt sunt paupertas et divitia: alia enim
est ratio regiminis quod ordinatur ad opulen­
tiam et eius quod ordinatur ad libertatem quae
est finis potentiae multorum. Et ideo neces­
se est quod ubicumque aliqui dominantur
propter divitias, sive sint plures, sive' pauciores,
quod ibi sit status paucorum; et ubicumque
dominantur pauperes, ibi sit status multorum:
sed per accidens est, quod hi sint multi, et
illi pauci. Pauci enim sunt, qui abundant di­
vitiis, sed omnes participant libertate; et pro­
pter haec duo altercantur sibi invicem; dum
pauci volunt praeessc propter excessum divi­
tiarum, et multi volunt praevalere paucis,
quasi aequivalentes eis propter libertatem.

ANIMADVERTENDA

Hic explicit expositio S. Thomae in Aristotelis libros Politicorum. Hinc deinceps
expositio a Petro de Al vernia perficitur.

— 140 —

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. vri

LECTIO VIL
(nn. 399-413: [260-274]).
Non iniuriae cautio, non mercium commutatio, non propinqua habitatio, non bel­
lorum propulsatio, non magistratuum participatio, sed bene beateque vivendi
ratio, homines in urbibus congregavit.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1280a7 - 1281al0)
260. Sumendum autem prius quos terminos
dicunt oligarchiae et democratiae : et quidem
quod iustum est oligarchicum existens, et democraticum.
261. Omnes enim tangunt iustum quoddam:
sed usque ad aliquid procedunt, et dicunt
non omne quod proprie iustum: puta videtur
aequale esse, quod iustum est, et est, sed non
omnibus, sed aequalibus. Et videtur inae­
quale esse quod iustum est, et est, sed non
omnibus, sed inaequalibus. Ii autem hoc au­
ferunt, scilicet quibus, et judicant male.
262. Causa autem, quia de seipsis indi­
cium: fere autem plurimi sunt iudices pravi
de propriis. Quare, quoniam quod iustum
aliquibus, et iustum est eodem modo in re­
bus et quibus, sicut dictum est prius in Ethi­
cis; rei quidem aequalitatem confitentur, eam
autem quae quibus dubitant, maxime quidem
propter dictum modum, quia iudicant de se
ipsis male.
263. Deinde autem, et quia dicere usquequo utrosque iustum aliquid, putant iustum
dicere simpliciter. Hi quidem enim si secun­
dum aliquid inaequales sint, puta secundum
pecunias, totaliter putant inaequales esse: ii
autem si secundum aliquid aequales, puta
secundum libertatem, totaliter aequales.
264. Quod autem principalissimum non di­
cunt. Siquidem enim possessionum gratia
communicassem et convenissent, tantum par­
ticipant civitate, quantum et possessione.
Quare oligarchicorum sermo videbitur uti­
que invalescere: non enim esse iustum, ae­
quum participare centum minas unum qui
intulit minam unam, cum eo qui dedit resi­
duum totum.
265. Neque iis, qui a principio, neque post
acquisitis. Si autem neque ipsius vivere gra­
tia solum, sed magis ipsius bene vivere, ete­
nim servorum utique et aliorum animalium
esset civitas, nunc autem non, quia non par­
ticipant felicitatem, neque ipso vivere secun­
dum electionem.
266. Neque compugnationis gratia quatenus
a nullo injustitiam patiantur, neque' propter
commutationes, ut eum usum qui ad invicem.
267. Etenim utique Tyrrheni, et Carche­
donii, et omnes quibus sunt contractus adinvicem, et unius utique civitatis cives es­

sent: sum enim ipsis pacta de introductibilibus, et conventiones de non iniustitia fa­
cienda, et scripturae de compugnatione.
268. Sed neque principatus omnibus com­
munes in iis constituti sunt, sed alii apud
utrosque.
269. Neque quales quosdam esse oporteat
alteros alteri curant, neque quando nullus
erit iniustus eorum qui sub pactis, neque
quando malitiam nullam habeant, sed solum
quando nihil iniuste agant invicem. De vir­
tute autem et malitia ministrant, quicumque
curant bonam legislationem. Quare manife­
stum, quod oportet de virtute sollicitam esse
ei, quae tamquam vere nominatur civitas non
sermonis gratia. Fit enim communicatio et
compugnatio de aliis loco differens solum ab
iis, qui de longe compugnant. Et lex pactum,
sicut ait Lycophron sophista, fideiussor in­
vicem iustorum, sed non qualis faciat bonos
et iustos cives.
270. Quod autem hoc modo se habeat, ma­
nifestum. Si enim aliquis, et copulet loca in
unum, ut se tangant Megareorum civitas et
Corinthiorum muris, tamen non una civitas,
neque si ad invicem connubia fecerint, quam­
vis hoc propriarum communicationum civi­
tatibus sit. Similiter autem, neque si qui ha­
bitarent separatim quidem, non tamen tan­
tum de longe ut non communicarent, sed
si essent ipsis leges, ut non seipsos iniuste
molestarent circa mutuas dationes, puta si
hic quidem esset faber, hic autem agricola,
alius autem coriarius, alius vero aliud ali­
quid tale, et multitudine essent decem millia,
non tamen communicarent in alio nullo,
quam in talibus, puta communicatione et
compugnatione, neque sic quidem civitas :
propter quam itaque causam? non enim uti­
que propter non propinquum communitatis.
Si enim sic, et convenirent sic communican­
tes, unusquisque tamen uteretur propria do­
mo tamquam civitate, et sibi ipsis auxiliantes sicut pugna existente ad iniuriantes so­
lum, neque sic utique videbitur esse civitas
diligenter considerantibus. Siquidem similiter
colloquerentur congregati, et sigillatim.
271. Manifestum igitur, quod non est ci­
vitas communio loci, et eius quod non est
iniusta agere ad seipsos, et mutuae dationis

— I4I —

L. Ill, 1. vu

IN POLITICORUM

gratia; sed hoc quidem necessarium existere
si erit civitas. Attamen neque existentibus
omnibus iis, est iam civitas.
272. Sed ipsius bene vivere communicatio
et domibus et generibus gratia vitae perfectae
et per se sufficientis. Non erit tamen hoc non
unum et eumdem locum habitantium, et
utentium connubiis: propter quod affectiones
factae sunt in civitatibus et fraternitates, et
immolationes, et deductiones ipsius con­
vivere. Quod autem tale, amicitiae opus; con­
vivendi enim electio amicitia est.
273. Finis quidem igitur civitatis bene vi­
vere, haec autem finis gratia. Civitas autem
generum et vicorum communitas vitae perfe­

399-401

ctae et per se sufficientis. Hoc autem est,
ut dicimus, vivere feliciter et bene: bona­
rum ergo actionum gratia ponendum esse
politicam communionem, sed non ipsius con­
vivere.
274. Propter quod quidem quicumque adiiciunt plurimum ad talem communionem, iis
civitatis attinet plusquam aequalibus secun­
dum libertatem et genus, vel maioribus, se­
cundum politicam autem virtutem inaequali­
bus; vel excedentibus secundum divitias, se­
cundum virtutem autem excessis. Quod qui­
dem igitur omnes qui de politiis altercantur
partem quamdam iustt dicant, manifestum est
ex dictis.

COMMENTARIUM
399. — Postquam Philosophus declaravit
per quid distinguuntur popularis status et pau­
corum, in parte ista ostendit per quid antiqui
istas politias determinaverunt. Et quia deter­
minaverunt huiusmodi politias per iustum
quoddam, ideo determinat in parte ista de in­
sto paucorum potentia, et multorum, et quo­
modo verum dixerunt, et quomodo non: et
dividitur in partes duas.
In prima praemittit intentum suum. Secundo
prosequitur, ibi, «Omnes enim tangunt, etc.».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est, quid est paucorum status, et multo­
rum, et quod distinguuntur per divitias et pe­
nuriam, primo accipiendum definitiones, quas
antiqui assignaverunt de ipsis. Definiunt au­
tem ista per iustum, quia politia est ordo in­
habitantium in civitate, et iste ordo attenditur
secundum aliquam iustitiam; ideo huiusmodi
politias definiverunt per iustum: propter quod
videndum est, quid sit iustum multorum.
400. — Deinde cum dicit « omnes
enim »
Prosequitur intentum suum. Et quia anti­
qui, ut dictum est, istas politias distinxerunt
per iustum, vult determinare, quod huiusmodi
iustum sit iustum secundum quid, non sim­
pliciter.
Et primo ostendit, quod sit iustum secun­
dum quid. Secundo specialiter, quod non sit
iustum simpliciter, ibi, « Quod autem princi­
palissimum, etc. ».
Adhuc prima in duas : quoniam primo de­
clarat, quod isti tetigerunt iustum secundum
quid, non simpliciter. Secundo assignat cau­
sam cuiusdam dicti, ibi, « Causa autem, quia
etc. ».
In prima dicit, quod omnes antiqui determi­
nantes de paucorum statu, et de multorum,
tangunt iustum secundum quid, non simpli­
citer, procedentes usque ad aliquid: et di­
cunt non omne illud quod est proprie iustum
et simpliciter iustum, sed illud quod est im­
proprie et secundum quid iustum. Et hoc ap­
paret, quia iustum attenditur secundum ali­
quam proportionem, et secundum aliquam di­

gnitatem, saltem in iustitia distributiva. Et
ideo ubi est iustum secundum proportionem,
quae est secundum dignitatem, respectu boni
simpliciter, ibi est bonum simpliciter: ubi au­
tem non est respectu boni simpliciter, sed se­
cundum quid, ibi iustum non est simpliciter,
sed secundum quid. Hoc autem est in statu
multorum, et paucorum.
In statu enim paucorum attenditur iustum
penes divitias, in statu vero multorum penes
libertatem. Et manifestum est, quod ista non
sunt bona simpliciter: bona enim simpliciter
sunt bona virtutis : quare manifestum est,
quod isti tetigerunt iustum secundum quid,
non simpliciter. Iterum hoc apparet. Iustum
enim aequale videtur esse vel consistere in qua­
dam aequalitate secundum proportionem; quae
non solum attenditur ex parte rerum, quae di­
stribui debent, sed ex parte suppositorum, qui­
bus debet fieri distributio. In iustitia enim fa­
cienda etiam attenditur aequalitas proportionis
ex parte personarum, quibus debet fieri iustitia
secundum aliquam dignitatem: et eamdem
oportet esse proportionem rerum quae distri­
buuntur; ut si sint aequales secundum virtu­
tes, aequaliter distribuatur eis de bonis. Si au­
tem inaequales secundum virtutem, distribua­
tur eis aequaliter secundum proportionem, ut
quanto excedit unus alium in virtute, tanto
plus distribuatur ei de bonis communibus. Si­
militer etiam si quantum ad aliquid attendatur
dignitas. Et antiqui decertantes de iusto pau­
corum potentiae et multorum, concesserunt
bene aequalitatem ex parte rerum et tetige­
runt; aequalitatem autem suppositorum prae­
termiserunt, et male quantum ad hoc indica­
verunt. Quare manifestum est, quod non teti­
gerunt iustum simpliciter; quare, male ipsum
indicaverunt.
401. Deinde cum dicit « causam autem »
Assignat causam cuiusdam dicti. Dixit enim,
quod male iudicaverunt de iusto, et assignat
causam huiusmodi: et dividitur in duas, se­
cundum quod dupliciter assignat. Secunda, ibi,
« Deinde autem etc. ».
In prima dicit, quod causa quare male iudi-

— 142 —

401-405

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. vu

caverunt de iusto, non considerantes aequa­ et convenissent propter eas, tantum participa­
litatem personarum sed rerum, haec fuit, quia
rent civitate quantum divitiis. Et tunc veri­
de seipsis iudicaverunt : fere autem plures pra­ tatem haberet sermo eorum, qui de statu
paucorum scribunt, ut qui aequales essent in
vum iudicium dant de seipsis; et ratio huius
divitiis, aequaliter reciperent de communi : si
est, quia ad iudicium requiritur prudentia.
vero non, non. Non enim videtur eis esse iu­
Prudentia autem pracsupponit appetitum re­
stum, si communitas habeat in bonis centum
ctum per virtutem moralem: quod ergo per­
talenta, quod tantum recipiat de centum ta­
vertit appetitum, pervertit iudicium rationis.
Iudicium autem de seipso pervertit appetitus
lentis, qui ad commune non apposuit nisi
unam minam, idest aliquam parvam mensu­
malus et perversus.
ram, sicut ille qui totum residuum dedit. Ite­
Homo autem habet ut in pluribus perver­
rum non videtur esse iustum, quod ille qui
sum appetitum respectu suiipsius, quia unus­
minus apposuit ad commune, tantum recipiat
quisque nimis afficitur ad seipsum. Et ideo
propter nimiam dilectionem et affectionem
de illis quae habuit communitas a principio,
quam habet ad seipsum, voluntas pervertitur
nec de illis quae postmodum acquisita sunt.
Nunc autem civitas non est instituta propter
a fine recto: et ideo iudicantes de seipsis pra­
ve indicant. Et dicit « Fere autem etc. » quia
divitias finaliter, cum divitiae ad aliquid ordi­
sapientes non male iudicant de seipsis: ha­
nentur: quare manifestum est, quod isti qui
bent enim prudentiam et appetitum rectum, et
statui paucorum favent, non tetigerunt iustum
cognoscunt se sicut sunt, et ideo non inordi­
simpliciter.
nate afficiuntur ad seipsos; propter quod recte
404. — Deinde cum dicit « neque compu­
iudicant de seipsis sicut de aliis. Cum ergo
gna tionis »
iustum sit aequale eodem modo et ex parte
Ostendit universaliter, quod nec isti nec
rerum, et ex parte personarum, sicut dictum
alii tetigerunt iustum simpliciter. Et quia iu­
est in Ethicis, ipsis vero antiqui erant perso­
stum attenditur in ordine ad finem civitatis, in
nae, quibus fiebat distributio, et indicabant
operationibus quae sunt ad alterum, ideo
de seipsis: concesserunt aequalitatem ex parte
Philosophus declarat finem civitatis, ut ex hoc
rerum, non personarum: quare manifestum
appareat quid sit iustum simpliciter, et quid
est, quod male iudicaverunt de iusto.
iustum secundum quid.
402. — Deinde cum dicit « deinde autem »
Et dividitur in partes duas. Primo osten­
Hoc idem probat secunda ratione: et dicit,
dit, gratia cuius finis civitas sit instituta. Se­
quod iterum manifestum est, quod hi qui fa­
cundo infert corollarium, ex quo apparet il­
vent statui paucorum et multorum, male iudi­ lud quod intendit principaliter, ibi, « Quapro­
caverunt de iusto, et propter causam dictam,
pter etc. ».
et quia tangentes iustum secundum quid, pu­
Prima in duas. Primo ostendit, quod civitas
taverunt tetigisse iustum simpliciter: sed non
non est instituta gratia alicuius boni parti­
tetigerunt, quia dixerunt fautores status pau­ cularis, et secundum quid. Secundo ostendit
corum, quod si aliqui sunt inaequales secun­
gratia cuius est instituta, ibi, « Sed ipsius be­
dum quid, sunt inaequales simpliciter: videli­
ne vivere etc. ».
cet si sunt inaequales secundum divitias, ut
Adhuc prima in duas. Primo ostendit, quod
unus sit ditior alio, sint inaequales simpliciter.
non est instituta gratia ipsius vivere absolute.
Et ideo non tantum debet distribui de bonis
Secundo, quod nec gratia commutationis, aut
communibus uni quantum alteri. Fautores sta­ compugnationis, ibi, « Neque compugnationis
tus multorum dixerunt, quod si aliqui essent
gratia etc. ».
aequales in libertate, essent aequales simpli­
In prima dicit, quod si civitas non sit insti­
citer, et aequaliter debebant recipere de bonis
tuta finaliter propter divitias, nec instituta est
communibus. Si autem inaequales in libertate,
gratia ipsius vivere solum, ita quod ipsum vi­
inaequales simpliciter et inaequaliter deberent
vere secundum se sit finis ultimus civitatis,
recipere. Et sic manifestum est, quod non
sed magis ipsum vivere bene: si enim vivere
tangunt iustum simpliciter, sed secundum quid.
absolute esset finis civitatis, quicquid attinge­
Arguunt enim a secundum quid ad simplici­
ret ad vivere, attingeret ad finem civitatis :
ter: est aequalis secundum divitias, ergo ae­
sed servi et bruta animalia attingunt ad vivere
qualis: et: est aequalis in libertate, ergo ae­
absolute, quare attingerent ad finem civitatis:
qualis simpliciter.
sed non attingunt, quia felicitas, finis est civi­
403. — Deinde cum dicit « quod autem »
tatis: ipsa autem non participant felicitatem
Probat specialiter, quod isti non intenderunt
nec attingunt ad ipsum vivere secundum eleiustum simpliciter.
Et primo quantum ad statum paucorum, iI ctionem: quare manifestum est, quod civitas
non est instituta gratia ipsius vivere absolute.
Secundo quantum ad omnes, ibi, « Neque iis,
405. — Deinde cum dicit « neque compu­
qui a principio etc. ».
gnationis »
In prima dicit, quod isti dimittunt principa­
Ostendit, quod nec gratia compugnationis,
lissimum iustum. Si enim ita esset, quod ci­
et commutationis eorum adinvicem.
vitas esset instituta finaliter propter divitias
Et dividitur in duas, secundum quod hoc
ct possessiones, et homines communicassent

— T43 —

L. Ill, L vu

IN POLITICORUM

dupliciter probat. Secunda, ibi, « Quod autem
hoc modo etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima ponit con­
clusionem rationis quam intendit. In secunda
probat eam, ibi, « Etenim utique Tyrrheni
etc. ».
In prima dicit quod civitas non est insti­
tuta gratia compugnationis ad inimicos, ut
a nullo possint pati iniustitiam; nec gratia
commutationis faciendae; nec propter aliquos
contractus, vel usus, qui possunt fieri inter
homines ad invicem.
406. — Deinde cum dicit « etenim utique »
Probat; et dicit quod si civitas esset insti­
tuta propter ista, quae dicta sunt, tunc Tusci
et Carthaginenses, qui habent aliquos contra­
ctus adinvicem, essent sub una civitate: sed
hoc est falsum: quare civitas non est instituta
gratia alicuius commutationis, nec compugna­
tionis.
Circa istam rationem sic procedit. Primo
probat consequentiam. Secundo destruit con­
sequens, ibi, « Sed neque magistratus ».
In prima dicit, quod si civitas esset instituta,
gratia compugnationis et commutationis et
contractuum, qui possunt fieri adinvicem, tunc
Tusci et Carthaginenses, et omnes inter quos
sunt et fiunt aliqui contractus, essent sub una
civitate: sunt enim istis pacta de introductibilibus, sive de rebus apportabilibus adinvicem,
ut res unius civitatis possint apportari ad
aliam civitatem, et commutari. Iterum conven­
tiones habent, quod non faciant sibi adinvi­
cem iniustitiam de compugnatione : quare isti
essent sub una civitate contra inimicos iuvando se adinvicem.
407. — Deinde cum dicit « sed neque »
Destruit consequens, probando ipsum esse
falsum.
Et dividitur in duas, secundum quod dupli­
citer probat. Secunda ibi, « Neque quales quos­
dam etc. ».
In prima dicit, quod manifestum est, quod
non sit una civitas, quia civitas una unum
principatum habet : sed cives Tusci, et Cartha­
ginenses, et alii quibus sunt contractus adinvicem, non sunt sub uno principatu, sed sub
diversis principatibus. Alius est enim princi­
patus Tuscorum, et Carthaginensium : quare,
manifestum est, quod isti non sunt sub una
civitate.
408. — Deinde cum dicit « neque quales »
Ponit secundam rationem ad destruendum
consequens. Et dicit quod manifestum est
quod isti non sunt sub una civitate, quia
isti Tusci non curant quales debent esse se­
cundum virtutem Carthaginenses, nec e con­
verso; nec curant quomodo nullus eorum
iniustus sit, nec qualiter nullus habeat mali­
tiam, nec ad hoc laborant, nec ad hoc coo­
perantur: sed solum intendunt quod non fa­
ciant sibi adinvicem iniustitiam. Sed quicum­
que curant de bona legislatione considerant
de virtute et malitia, ut malitiam repellant a

405-409

civibus et faciant eos virtuosos : hoc enim
intendit bonus legislator: quare manifestum
est quod bona et vera civitas et non secun­
dum sermonem tantum, debet esse sollicita
de virtute, ut faciat cives virtuosos. Quamvis
tamen isti non curent adinvicem quales sint
secundum virtutem, nec ad hoc laborent, ha­
bent tamen aliquam communicationem; nam
iuvant se in pugnando contra inimicos, et
communicant in commutationibus et in con­
tractibus, et sic de aliis.
Similiter dicendum est ita, quod si sint duae
civitates remotae secundum situm, quandoque
tamen in commutationibus et aliis contra­
ctibus communicant et iuvant se adinvicem
in compugnando contra inimicos, differentes
tantum in hoc a propinquis secundum locum,
quia istae propinquae, illae remotae. Et pa­
ctum est eis lex, quod non faciant sibi adinvi­
cem iniustitiam non quod faciant se bonos ci­
ves: sicut proverbialiter dixit Lycophron so­
phista quod pactum inter aliquos habitum fideiussor est, quod non faciant sibi adinvicem
iniustitiam; non quod bonos seinvicem fa­
ciant, nec et quales sint secundum virtutem,
scilicet boni vel iusti.
409. — Deinde cum dicit « quod autem »
Ponit secundam rationem ad probandum
quod civitas non est instituta gratia compu­
gnationis et commutationis et aliorum con­
tractuum. Posset enim aliquis dicere quod si
Tusci et Carthaginenses essent propinqui et
commorarentur simul in uno loco et commu­
nicarent in communicationibus et contractibus
aliis, essent una civitas. Hoc removet per
istam rationem.
Et dividitur in duas. In prima ponit ratio­
nem quasi procedens narrative. Secundo con­
cludit conclusionem principaliter intentam, ibi,
«Ex quo patet etc.».
In prima dicit, palam esse ex dictis, quod
hoc modo se habeat, sicut dictum est, quod
civitas non instituta sit gratia compugnatio­
nis, nec commutationis, nec aliorum contra­
ctuum. Si enim duae civitates distinctae, si­
cut Megarensium et Corinthiorum, essent pro­
pinquae secundum situm, ita quod se tange­
rent et circumvolverentur uno muro, adhuc
non esset una civitas, quia posset continge­
re quod haberent diversos principatus et di­
versas politias, et manifestum est quod tunc
non esset una civitas, etiam dato quod com­
municarent sibi adinvicem secundum connubia, ut aliqui civium Megarensium contrahe­
rent cum aliquibus Corinthiorum; quamvis
ista communicatio sit una de propriis com­
municationibus quae fiunt in civitatibus. Ho­
mines enim unius civitatis frequenter contra­
hunt cum aliis eiusdem civitatis. Adhuc ta­
men non esset una civitas, quia istud pos­
sent facere diversae civitates. Eodem modo si
aliqui separati essent secundum locum et ha­
berent diversas habitationes, non tamen tan­
tum distarent quod non possent adinvicem

— 144 —

409-413

IN POLITICORUM

communicare, sed haberent leges quod in com­
mutationibus faciendis adinvicem non infer­
rent iniuste sibi molestias, ut si aliquis esset
faber, alius coriarius, alius agricola, alius ha­
beret aliquam artem aliam, et essem in aliqua
magna multitudine, sicut si essent decem mil­
lia, et in nullo alio communicarent adinvi­
cem, quam in commutatione rerum et in com­
pugnando contra inimicos, adhuc non esset
una civitas; quia ista possunt contingere habi­
tantibus in diversis civitatibus.
Quae igitur est causa propter quam non
est civitas una? Non est dicendum quod pro­
pter hoc non sunt propinquae secundum si­
tum cum non sint sub una civitate, ita quod
non esse propinquos secundum situm faciat
civitatem non esse unam et esse propin­
quum faciat civitatem esse unam: quia si ali­
qui sic conveniret quod essent propinqui se­
cundum situm et communicarent adinvicem,
si tamen quilibet haberet domum suam et
uteretur ea sicut civitate, quae communis est
pluribus, et iuvarent se adinvicem contra ini­
micos iniuriantes eis, sed in nullo alio com­
municarent, non esset civitas una. Et hoc
manifestum est diligenter consideranti; quia
possibile est quod sint sub diversis principa­
tibus et politiis, et tunc manifestum est quod
non sunt sub una civitate. Iterum dato quod
sic essent congregati, ut adinvicem colloque­
rentur et divisim de contractibus faciendis, ad­
huc non esset civitas una, quia possibile esset
quod haberent diversas politias et principatus.
410. — Deinde cum dicit « manifestum igi­
tur »
Concludit conclusionem principalem. Et di­
cit quod manifestum est quod civitas non est
communicatio loci, nec civitas finaliter insti­
tuta est ut adinvicem non faciant iniusta,
nec gratia commutationis: tamen si debeat
esse civitas: oportet ista existere, aliter enim
non esset civitas: tamen istis solum existen­
tibus non est primo.
411. — Deinde cum dicit « sed ipsis »
Ostendit gratia cuius instituta est.
Et dividitur in duas. In prima ostendit
quid est civitas simpliciter. In secunda osten­
dit quis est finis civitatis gratia cuius insti­
tuta est, ibi, « Finis est etc. ».
In prima dicit quod bene dictum est quod
communicatio loci non est civitas, sed com­
municatio bene vivendi composita ex domibus
et diversis generibus gratia vitae perfectae, et
per se sufficientis, est civitas. Et per hoc quod
dicit, communicatio bene vivendi, innuit cau­
sam formalem: per hoc quod dicit composita
ex domibus, tangit causam materialem propin­
quam: per hoc quod dicit ex diversis generi­
bus, tangit causas materiales remotas: per
hoc quod dicit gratia vitae perfectae etc. (an­
git causam finalem. Sed haec non contingunt
esse nisi habitantibus eumdem locum et nisi
coniungantur secundum connubia. Et propter
hoc in civitate fiunt affectiones amicitiae fa-

L. HI. 1. vir

ctivae et conservativae, et confraternitates,
quae sunt communicationes adinvicem in co­
mestionibus et potibus vel in aliis. Similiter
fiunt sacra et conversationes et solatia propter
ipsum convivere: et ratio huius est, quia ami­
citia multum necessaria est in civitate. Ami­
citia enim eligitur propter convivere, sine au­
tem convivere non est civitas: quare amicitia
necessaria est ad civitatem : sed ista quae dicta
sunt, necessaria sunt ad amicitiam; et ideo ista
ordinata sunt in civitate.
412. — Deinde cum dicit « finis quidem »
Ostendit gratia cuius finis instituta est civi­
tas. Et dicit quod finis civitatis propter quod
civitas instituta est, est ipsum bene vivere.
Civitas autem et illa quae ordinantur ad ci­
vitatem, sunt propter finem. Civitas enim est
communicatio bene vivendi composita ex ge­
neribus diversis et gratia vitae perfectae et
per se sufficientis. Hoc autem est vivere fe­
liciter: bene autem vel feliciter vivere in po­
liticis, est operari secundum optimam virtu­
tem practice. Et propter hoc manifestum est
quod communicatio politica consistit in com­
municatione bonarum actionum, et consistit
in ipso vivere absolute. Apparet igitur quod
finis propter quem instituta est civitas bene
ordinata, est secundum virtutem perfectam
vivere vel operari, et non ipsum convivere.
413. — Deinde cum dicit « propter quod »
Infert corollarium ex quo apparet principale
intentum. Et dicit quod, cum finis civitatis sit
feliciter vivere practice, feliciter autem vive­
re sit operari secundum optimam virtutem
practicam, quae est prudentia, et communica­
tio politica consistit in huiusmodi actionibus;
manifestum est quod illi qui plus addunt ad
talem communionem plus addunt ad civili­
tatem, et plus civitatis pertinet ad istos quam
ad illos qui sunt aequales in libertate vel ge­
nere, et quam ad illos qui sunt maiores in
genere, tamen minores et inaequales secun­
dum virtutem politicam. Iterum plus attinet
illis de eis quae pertinent ad civitatem, quam
illis qui excedunt alios in divitiis, sed excedun­
tur ab aliis in virtutibus. Ex quo apparet, quod
si iustum est aequale aliquarum rerum aliqui­
bus personis secundum dignitatem in ordine ad
finem, quod in politia illa in qua ponitur re­
ctus finis, est iustum simpliciter. Iustum
enim, ut dictum est, attenditur secundum di­
gnitatem in ordine ad finem, sicut in regno
et politiis rectis universaliter. In politia au­
tem in qua ponitur finis non rectus, non est
iustum simpliciter. Tales autem sunt status
popularis et paucorum; et ideo in talibus non
est iustum simpliciter. Quod erat principale in­
tentum, gratia cuius induxit totam inquisitio­
nem de fine civitatis. Nunc récapitulai, et di­
cit quod manifestum est ex determinatis, quod
omnes illi qui adversantur de iusto non teti­
gerunt iustum simpliciter, sed iustum secun­
dum quid tantum.

— 145 —

L. Ill, 1. vin

IN POLITICORUM

414

LECTIO VIII.
Cnn. 414-426; [275-287]).
Utrum unum an plures dominari conveniat; et si plures, num optimates,
an divites, an multitudo.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1281al 1 - 1281620
275. Habet autem dubitationem quid opor­
tet esse dominativum civitatis: aut enim mul­
titudinem, aut divites, aut epiiches, aut opti­
mum virum omnium, aut tyrannum.
276. Sed haec omnia videntur habere diffi­
cultatem. Quid enim si pauperes quia plures
sunt, diripient ea quae divitum, hoc non in­
justum est? Videbatur enim utique per lovcm
dominatio iuste. Injustitiam igitur quid opor­
tet dicere extremam?
277. Rursumque omnibus acceptis, qui plu­
res ea quae paucorum si diripiant, manife­
stum quod corrumpunt civitatem. At vero
non quidem virtus corrumpet, quod ipsam
habet, neque iustum civitatis corruptivum.
Quare palam quod et legem hanc non est
possibile esse iustam.
278. Adhuc et actiones quascumque tyran­
nus egit, necessarium esse omnes iustas. Vim
enim infert potentior existens, sicut et mul­
titudo divitibus.
279. Ergo ne pauciores principari iustum
et divites? si igitur et illi hoc faciant, et di­
ripiant, et possessiones auferant multitudinis,
hoc est iustum? Alterum ergo. Hoc quidem
igitur quod sint prava omnia et non studiosa,
manifestum.
280. Sed epiiches principari oportet et do­
minos esse omnium : igitur necesse alios om­
nes inhonoratos esse, qui non honorantur po­
liticis principalibus: principantibus autem
semper eisdem, necessarium esse alios inho­
noratos.
281. Sed unum studiosissimum principari
melius. Sed adhuc hoc magis oligarchicum.
Qui enim inhonorati plures.
282. Sed forte dicet utique aliquis domi­
nativum totaliter hominem esse habentem ac­
cidentes passiones circa animam, sed non le­
gem pravum.

283. Si igitur sit lex quidem, oligarchia au­
tem vel democratia, quid differret de dubi­
tatis? accident enim similiter dicta prius.
284. De aliis quidem igitur altera sit ali­
qua ratio. Quod autem oportet dominans
esse magis multitudinem, quam optimos qui­
dem, paucos autem, videbitur utique solvi et
alicuius habere dubitationem, forte autem uti­
que veritatem.
285. Multos enim quorum unusquisque est
non studiosus vir tamen contingit, cum con­
venerint, esse meliores illis, non ut singulum,
sed ut simul omnes; veluti comportare coenam, iis quae ex una expensa elargitae sunt.
Multis enim existentibus, unumquodque par­
tem habere virtutis et prudentiae, et fieri
congregatorum quasi unum hominem multi­
tudinem multorum pedum et multarum ma­
nuum et multos sensus habentem sic et quae
circa mores et circa intellectum: propter
quod et melius qui multi, et quae musicae
opera et quae poetarum. Alii enim aliam par­
ticulam aliquam, omnia autem omnes.
286. Sed hoc differunt studiosi virorum ab
unoquoque multorum, sicut a non bonis bo­
nos aiunt, et picta per artem a veris, eo quod
collecta sint dispersa seorsum in unum, quo­
niam separatum quidem pulchrius habere pi­
cto, hoc quidem oculum, aliquo autem al­
tero alteram particulam.
287. Siquidem igitur circa totum populum
et circa totam multitudinem, contingit hanc
esse differentiam multorum ad paucos stu­
diosos, immanifestum. Forte autem per lovem, palam quod de quibusdam impossibile,
eadem enim utique ratio et in bestiis con­
gruet : equidem quid differunt quidam a be­
stiis? ut consequens est dicere. Sed circa ali­
quam multitudinem nihil prohibet quod di­
ctum est, esse verum.

COMMENTARIUM
414. — Postquam Philosophus distinxit po­
litias secundum distinctionem principatuum, et
declaravit cuius gratia civitas est instituta, in
parte ista inquirit quem oportet esse principantem in civitate. Et quia principatus debet

distribui secundum excessum alicuius boni,
inquirit secundum cuius excessum debeant di­
stribui.
Et secundum hoc dividitur ista pars in duas
partes. In prima inquirit quem oportet esse

414-420

IN POLITICORUM

pnncipantem in civitate. Secundo inquirit se­
cundum cuius excessum debeat distribui, ibi.
« Quoniam autem etc. b.
Prima in duas. In prima movet dubitatio­
nem, tangens quasi solutionem. Secundo ar­
guit contra solutionem, ibi, « Sed haec etc. »
In prima dicit quod postquam determinatum
est ad quod politiae debent distingui secundum
distinctionem principatuum, sequitur dubitatio,
scilicet quem oportet dominantem esse in ci­
vitate. Cum autem oporteat aliquem esse do­
minantem: aut dominabitur rhultitudo, sic­
ut in politia quae est status popularis: aut
divites ut in statu paucorum; aut virtuosi,
sicut in statu optimatum; aut unus optimus,
sicut in regno; aut unus pessimus, sicut in
tyrannide.
415. — Deinde cum dicit «sed haec omnia»
Arguit contra ista singula, et ad minus con­
tra plura.
Et dividitur in duas. In prima facit quod
dictum est. Secundo specialiter inquirit, utrum
magis expediat multitudinem dominari aut
paucos virtuosos, ibi, « De his etc. ».
Prima adhuc in duas. Primo arguit quod
non expedit dominari multitudinem, aut di­
vites. Secundo quod nec unum studiosum, ibi,
« Sed unum etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo ostendit quod
non expedit multitudinem dominari. Secundo,
quod nec paucos divites, ibi, « Ergo ne pau­
ciores etc. ».
Prima in tres, secundum quod probat per
1res rationes quod non expedit multitudinem
dominari. Secunda, ibi, « Rursumque etc. ».
Tertia, ibi, «Adhuc et actiones etc.».
In prima dicit quod omnia ista videntur
habere difficultatem. Si enim dicatur quod ex­
pedit multitudinem pauperum dominari, cum
huiusmodi multitudo potentiam habeat et sine
virtute, sic sequetur quod diripient propter in­
digentiam et potentiam bona divitum. Sed est
ne hoc iniustum? quasi diceret, sic. Secun­
dum enim virtutem civitas debet habere domi­
nium iustum. Quare manifestum est quod
iniustitia extrema est haec, idest pessima.
416. — Deinde cum dicit « rursumque om­
nibus »
Ponit secundam rationem. Et dicit quod, si
dicatur quod expedit multitudinem dominari,
sequetur sicut prius, quod diripient bona divi­
tum et paucorum, sicut virtuosorum. Sed hoc
est destruere civitatem. Sed virtus non de­
struit illud cuius est, quod habet eam, nec
quod iustum est corrumpit civitatem : quare
manifestum est quod illa lex quae praecipit
multitudinem dominari, non est iusta: non
igitur expedit multitudinem dominari.
417. — Deinde cum dicit « adhuc et »
Ponit tertiam rationem. Et dicit quod omnes
operationes, quas facit tyrannus, ut tyrannus
est, iniustae sunt, quia tyrannus per poten­
tiam suam violentiam facit et accipit bona
subditorum: talis autem operatio iniusta est.
12 — In Politicorum,

L. ΙΠ, 1. vin

Sed ubi multitudo dominatur, facit violen­
tiam divitibus ad modum tyranni diripiendo
bona eorum; et ideo manifestum est quod
multitudo est sicut tyrannus: quare opera­
tiones multitudinis sunt iniustae, ergo non ex­
pedit multitudinem dominari.
418. — Deinde cum dicit « ergo ne »
Ostendit quod non est iustum dominari pau­
cos divites.
Et dividitur in duas. In prima ostendit quod
non expedit paucos divites dominari. Secundo
quod nec virtuosos, sive paucos sive plures,
ibi, « Sed epiiches etc. ».
In prima dicit quasi interrogando: est ne
iustum pauciores divites dominari in civitate?
quasi dicat: non est iustum pauciores domi­
nari, quia per potentiam suam diripient bo­
na pauperum et possessiones; sicut e contra­
rio multitudo si dominaretur; et sic iustum
esset divites diripere bona multitudinis et c
contrario iustum esset multitudinem diripere
bona divitum. Sed hoc est iniustum, ut visum
est: quare manifestum est quod pravum et
iniustum est et non studiosum divites paucos
dominari.
419. — Deinde cum dicit « sed epiiches »
Ostendit quod non est iustum dominari vir­
tuosos, sive plures, sive paucos. Aliquis enim
diceret quod verum est quod non expedit
dominari nec paucos divites, nec multitudi­
nem; sed bene expedit et iustum est virtuo­
sos dominari et esse dominos inter omnes. Sed
istud videtur esse falsum: quia si soli virtuosi
principentur, omnes alii erunt inhonorati, quia
non attingunt ad honorem principatus, quia
principatus honores sunt. Sunt enim prae­
mium virtutis, et hoc est honor, sicut dicitur
primo et quarto Ethicorum. Ergo qui non at­
tingit ad principatum, non attingit ad hono­
rem. Principantibus igitur virtuosis alii rema­
nent inhonorati : sed hoc est inconveniens. Est
enim hoc causa dissensionis: omnes enim ap­
petunt honorem naturaliter, propter quod ap­
petunt honorari a bonis et sapientibus qui
melius et rectius possent iudicare. Si ergo au­
feratur eis honor, sequitur dissensio et multa
mala in civitate: quare non est iustum virtuo­
sos dominari.
420. — Deinde cum dicit « sed unum »
Ostendit quod non est iustum dominari
unum virtuosum.
Et dividitur in partes duas. In prima facit
quod dictum est. In secunda, quia posset ali­
quis dicere quod non expedit hominem prin­
cipari, sed hominem per legem ostendit con­
trarium, ibi, « Sed forte dicet etc. ».
In prima dicit quod non expedit unum vir­
tuosum valde principari; quia si unus valde
virtuosus dominetur, plures erunt inhonorati
honore principatus: sed hoc est inconveniens.
Ex hoc enim sequuntur dissensiones in civi­
tate et perturbationes, sicut dictum est. Ite­
rum videbitur politia peior esse quam status
paucorum, quia in principatu paucorum plu­

— H7 —

L. Ill, 1. νπι

IN POLITICORUM

ribus impenduntur, in ista autem uni. Hoc
autem peius videtur esse, quia malum quanto
magis divisum est, tanto minus existit et tole­
rabilius est: quare manifestum est quod non
expedit unum virtuosum dominari.
421. — Deinde cum dicit « sed forte »
Quia diceret aliquis, quod lex debet domi­
nari non homo, arguit contra hoc.
Et primo ponit rationem per quam videtur
quod lex debet dominari. Secundo arguit in
contrarium, ibi, « Si igitur etc. ».
In prima dicit quod pravum et iniustum
est hominem principari et non legem, quia ho­
mo habet passiones sibi coniunctas. Passiones
autem distrahunt voluntatem et faciunt deviare
a recto fine, et per consequens pervertunt in­
dicium rationis. Lex autem nullas habet pas­
siones : quare per legem non contingit de­
viare e recto indicio rationis. Cum igitur me­
lius et iustius sit illum principari qui non
potest deviare a recto fine, quam illum qui
potest, et homo potest deviare a recto fine,
lex vero non; manifestum est quod iustum est
legem dominari, non hominem.
422. — Deinde cum dicit « si igitur »
Arguit in contrarium; et dicit quod non vi­
detur esse verum quod legem sit iustum do­
minari universaliter; quia contingit leges esse
pertinentes ad potentiam paucorum vel multo­
rum; et tales leges datae et ordinatae sunt
in ordine ad finem illarum. In illis autem non
supponitur rectus finis simpliciter, sicut prae­
dictum est: ergo nec leges istae sunt iustae
simpliciter. Quare manifestum est quod non
differt quid dicatur, sive legem, sive aliud ali­
quid aliorum principari; quia semper idem
accidit inconveniens, sicut prius ostensum est
de omnibus.
423. — Deinde cum dicit « de aliis »
Omissis aliis, specialiter descendit ad in­
quirendum utrum magis expediat multitudi­
nem, aut paucos virtuosos dominari.
Et dividitur in duas. In prima praemittit
quod omissis aliis, de quibus non est argutum,
quia altera ratio est (manifestum est enim
quod unum pessimum non expedit dominari,
quia hoc est per se manifestum), altera ratio
de hoc et de aliis, quia de aliis est dubium,
sed de hoc non: ideo Philosophus non ar­
guit ad istud. Sed inquirendum est, utrum
multitudinem magis expediat dominari, quam
virtuosos, paucos tamen. Hoc enim videtur
habere dubium et solutionem qua dissolvi­
tur ratio, quae in oppositum adducebatur
prius; et magis videtur esse verum et expe­
diens multitudinem principari debere quam
paucos virtuosos.
424. — Deinde cum dicit « multos enim »
Prosequitur; et primo ostendit quod magis
expediat multitudinem dominari quam paucos
virtuosos. Secundo solvit dubitationem, et
quamdam aliam annexam illi, ibi, « Quapro­
pter etc. ».
Prima in duas. Primo declarat unam propo­

420-425

sitionem. Secundo arguit ex illa, ibi, « Si igi­
tur etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo manifestat il­
lam propositionem. Secundo ponit differen­
tiam inter aliqua de quibus erat mentio facta,
ibi, « Multos enim etc. ».
In prima dicit, quod si sint multi non vir­
tuosi simpliciter, cum convenient in aliquod
unum, facient unum aliquod studiosum, non
sic quidem, ut quilibet faciat aliquid studio­
sum per se, et aliquid melius, sed omnes si­
mul faciant unum aliquid studiosum, et sunt
aliquid melius quam quilibet divisim acce­
ptus. Et hoc declaravit per simile; et dicit,
quod sicut illi qui faciunt coenam ad com­
munes expensas et quilibet modicum appor­
tat, quod autem collectum est ex omnibus ap­
portatis magnae quantitatis est, sic est in pro­
posito, si sint multi et quilibet aliquid ha­
beat virtutis et prudentiae, cum convenerint
in unum facient unum aliquid magnum et
virtuosum. In quo enim unus deficit, contin­
git alterum abundare; ut si unus non incli­
netur ad fortitudinem alter inclinabitur; et si
alius non inclinetur ad temperantiam, alter
inclinabitur : et ubi unus non poterit praevi­
dere bene, alter poterit: et sic cum conve­
nerit, facient quasi unum hominem virtuo­
sum et perfectum : hominem dico habentem
multitudinem sensuum, per quos discernere
possit, et multitudinem manuum et pedum
per quae possit moveri ad operationem et ope­
rari.
Similiter etiam quantum ad mores et quan­
tum ad intellectum se habet. Ex omnibus
enim, cum convenerint, efficietur quasi unus
homo perfectus secundum intellectum, quan­
tum ad virtutes intellectuales, et secundum
appetitum quantum ad morales. Et adducit
aliud simile: dicens, quod propter hoc quod
multi sunt aliquid melius simul iuncti, quam
quilibet illorum, contingit quod opera musicalia, et opera poetarum melius facta sunt
et ducta ad perfectionem per plures quam per
unum. Sic enim inventae fuerunt artes et scien­
tiae; quia primo unus invenit aliquid et illud
tradidit et forte inordinate: alius post hoc
accepit illud et addidit et totum tradidit et
magis ordinate; et sic consequenter donec
perfecte artes et scientiae inventae sunt: et
manifestum est quod aliqui aliqua invenerunt,
sed omnes simul omnia: et manifestum est
quod plus est et perfectius illud quod omnes
invenerunt quam illud quod quilibet per se.
425. — Deinde cum dicit « sed hoc diffe­
runt »
Ponit differentiam inter unum virum studio­
sum simpliciter, et quemlibet illorum, ex qui­
bus cum convenerint in unum, factum est ali­
quid studiosum. Et dicit quod viri studiosi,
sive virtuosi, differunt a quolibet illorum
multorum ex quibus cum convenerint in ali­
quod unum, fit aliquid virtuosum, sicut bonus
differt a non bono; quoniam viri virtuosi boni

— 148 —

425-426

IN POLITICORUM

simpliciter sunt; sed quilibet istorum secun­
dum se acceptus non est bonus, quia non est
virtuosus perlecte. Iterum differunt viri stu­
diosi ab istis divisim acceptis, sicut picta per
artem differunt a veris.
Circa quod intclligo quod pictor volens ali­
quid pingere per artem, sicut imaginem ho­
minis, considerat bonam dispositionem ocu­
lorum in isto dimittens malas dispositiones
aliorum membrorum; similiter considerat bo­
nam dispositionem manus in alio dimittens
malas dispositiones ' aliorum membrorum; et
sic considerat meliores dispositiones aliorum
membrorum in diversis et dimittit turpes: tunc
ex omnibus istis collectis facit imaginem pul­
chriorem quam sit quilibet illorum ex quibus
aliquid accepit. Et manifestum est quod qui­
libet illorum ex quibus aliquid accepit aliquid
pulchritudinis habet, sed non simpliciter; illud
autem quod acceptum est ex istis, simpliciter
pulchrum est.
Sic similiter in proposito, quilibet istorum
multorum aliquid habet virtutis, sed non est
simpliciter virtuosus: id autem quod simplici­
ter collectum est ex ipsis, simpliciter virtuosum est. Et hoc est quod intendit,
cum dicit «artificiose», eo quod illa vera
simpliciter accepta sunt collecta in unum, et
imago illa quae componitur simul ex partibus
bene dispositis in diversis existentibus, pul­
chrior est quam unumquodque illorum, in quo­
rum uno invenitur pulcher oculus, in alio
autem pulchra manus: convenit (1) enim
bene invenire seorsum unum habentem oculum
pulchriorem quam sit pictus quamvis in aliis
deficiat; similiter aliquem habentem pulchram
(1) Lege contingit

L. Ill, 1. vin

manum, quam sit picta, quamvis in aliis de­
ficiat; similiter in aliis particulis. Similiter in
proposito, differt vir studiosus ab unoquoque
illorum qui dicti sunt; quia omnes bonas di­
spositiones secundum animam habent coniunctim, et in uno supposito unusquisque illo­
rum unam aut (2) in qua forte poterit ex­
cedere virtuosum, simpliciter tamen excedetur
ab eo.
426. — Deinde cum dicit « siquidem igi­
tur »
Ex ista propositione declarata arguit dicens,
quod immanifestum est utrum huiusmodi dif­
ferentiam contingat esse circa multitudinem,
et circa populum totum ad paucos virtuosos,
quod scilicet tota multitudo melior sit quam
illi pauci virtuosi. Tamen secundum virtutem
in quibusdam est impossibile: hoc est enim
quaedam multitudo bestialis, cuius homines
inclinantur ad actus bestiales, et parum ra­
tionis habent. Et in tali multitudine non est
verum, quod ex illis hominibus possit fieri ali­
quid virtuosum, si conveniant in unum. Alia
est multitudo in qua quisque habet aliquid
virtutis et prudentiae, et inclinantur ad actum
virtutis: et in tali verum est, quod illud quod
fit ex istis, cum conveniunt in unum, est ali­
quid virtuosum. Et hoc est quod dicit Philo­
sophus quod in aliqua multitudine non est
verum, quod illa multitudo faciat aliquid vir­
tuosum, sed in aliqua multitudine potest ha­
bere veritatem. Ex quo potest formari ratio
sic. Melius est principari quod melius et stu­
diosius est; sed contingit aliquam multitudi­
nem esse meliorem et magis studiosam paucis
virtuosis, ut probatum est, ergo etc.
(2) Lege una tantum.

— T49 —

L. Ill, 1. IX

IN POLITICORUM

LECTIO IX.
(nn. 427-440; [288-301]).
Multitudini committendam esse electionem magistratuum et administratarum rerum
examen; magistratus autem legibus obtemperare debere, et solum in his quae
lex cavere non valuit arbitrium habere.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1281b21 - 1282bl3)
288. Propter quod et prius dictam dubita­
tionem solvet utique quis per hoc et habi­
tam ipsi, quorum oportet dominos esse li­
beros et multitudinem civium; tales autem
sunt quicumque neque dignitatem habent vir­
tutis nullam.
289. Participare quidem enim ipsos prin­
cipatibus maximis, non securum; propter iniustitiam enim et propter imprudentiam, hoc
quidem iniuste agere utique, hoc autem pec­
care ipsos.
290. Non tradere autem neque participare,
terribile. Cum enim inhonorati multi et pau­
peres extiterint, necessarium civitatem hanc
esse plenam seditionibus.
291. Restat utique eo quod est consiliari
et iudicare participare ipsos.
292. Propter quod quidem et Solon et alio­
rum legislatorum aliqui, statuunt fieri ele­
ctiones principatuum et correctiones principum; principari autem singulariter, non per­
mittunt. Omnes quidem enim habent congre­
gati sufficientem sensum, et admixti, melio­
ribus civitatibus prosunt, sicut non purum
alimentum cum puro totum facit utilius pau­
co, sigillatim autem unusquisque circa iudi­
care imperfectus est.
293. Habet autem ordinatio haec politiae,
dubitationem : primum quidem, quia videbi­
tur utique eiusdem esse iudicare quis recte
medicatus est, cuius quidem et medicari et
facere sanum laborantem ab aegritudine prae­
sente. Iste autem est medicus. Similiter autem
et hoc et circa alias experientias et artes; sic­
ut enim medicum oportet dare correctiones
in medicinis, ita et alios in similibus: me­
dicus autem et qui operator et qui archite­
ctonicus et tertius qui eruditus circa artem.
Sunt enim aliqui tales circa omnes, ut est
dicere, artes: attribuimus autem iudicare ni­
hil minus eruditis quam scientibus.
294. Deinde circa electionem eodem utique
modo videbitur habere: etenim eligere recte
scientium opus est, veluti geometram geo­
metricorum, et gubernatorem gubernativorum :
etenim si de quibusdam operibus et artibus
participant etiam idiotarum aliqui, sed non
quidem scientibus magis.
295. Quare secundum hanc quidem ratio­
nem non utique erit faciendum multitudi­
nem dominorum, neque electionum principa­
tuum, neque correctionum.

296. Sed forte non omnia haec dicuntur
bene, propter eam quae olim rationem, si sit
multitudo non nimis vilis : erit enim unus­
quisque quidem deterior iudex scientibus,
omnes autem congregati meliores, aut non
deteriores.
297. Et quia de quibusdam neque solus
qui fecit, neque optime utique indicabit, quo­
rumcumque opera cognoscunt : et qui non
habent artem, puta domum, non solum est
cognoscere eius qui fecit, immo melius qui
utitur ipsa, iudicat: utitur autem oeconomus.
Et gubernaculum gubernator carpentario, el
cibum epulans sed non coquus. Hanc qui­
dem igitur dubitationem forte videbitur utique
aliquis sic solvere sufficienter.
298. Alia autem est habita huic: videtur
enim inconveniens esse maiorum esse domi­
nos pravos quam epiiches. Correctiones au­
tem et principatuum electiones sunt maxime
quas in quibusdam politiis, sicut dictum, et
populus attribuunt : ecclesia enim talium om­
nium domina est: equidem ecclesiae quidem
participant et consiliantur et judicant a par­
vis honorabilitatibus et cuiuscumque aetatis:
praesunt autem operibus et exercitus ducunt,
et maximis principantibus principantur a ma­
ioribus.
299. Similiter itaque solvet utique aliquis,
et hanc dubitationem: forte enim habet et
hoc recte: neque enim iudex, neque consi­
liator, neque concionator, princeps est; sed
praetorium, et consilium, et populus. Dicto­
rum autem unusquisque pars est horum : di­
co autem partem, consiliarium, et contiona­
torem et iudicem. Quare iuste dominans
maior multitudo: ex multis enim populus et
consilium, et praetorium. Honorabilitas au­
tem amplior horum omnium quam eorum
quae secundum unum, et secundum paucos
principantium magnis principatibus. Haec
quidem igitur determinata sint hoc modo.
300. Prima autem dicta dubitatio facit ma­
nifestum nihil sic alterum, quomodo quia
oportet leges recte positas esse dominans;
principem autem, sive unus, sive plures sint,
et de iis esse dominos de quibuscumque, non
possunt leges dicere certitudinaliler, proptcrea quod non facile sit universaliter deter­
minare de omnibus.
301. Quales tamen quasdam oportet esse
recte positas leges, nondum palam, sed adhuc

— 150 —

427-431

IN POLITICORUM

manet olim dubitatum: sed si simul politiis
necesse, et leges pravas vel studiosas esse, et
iustas vel iniustas. Verumtamen, hoc mani­
festum quod oportet ad politiam poni leges.

L. Ill, 1. ix

At vero si hoc, palam quod eas quidem quae
secundum leges rectas politias, necessarium
esse iustas: eas aut quae secundum trans­
gressas non iustas.

COMMENTARIUM

ir
it
5-

η

is
)η
>t
ii
:t
le

r

e
t

t
Ϊ

t
1
>

I

alios, eis iniuriando et molestando : hoc au­
427. — Postquam Philosophus movit du­
tem est periculosum; ergo tales participare
bitationem, utrum magis expediat multitudi­
principatu inconveniens est maximum.
nem dominari quam virtuosos, in parte ista
429. — Deinde cum dicit « non tradere »
solvit eam, et quamdam annexam illi: et ha­
Ostendit, quod terribile videtur esse, eos
bet duo.
nullo modo participare honoribus : et quod
Primo infert solutionem quaestionis ex de­
si nullo modo concedatur eis principatus, nec
terminatis, et ponit quaestionem annexam. Se­
cundo solvit illam, ibi, « Participare etc. »
attingant ad ipsum, inconveniens et terribile
videtur, quia reputabunt se inhonoratos; et
In prima dicit, quod propter ea quae dicta
sunt, potest solvi dubitatio, qua quaeritur:
cum sint multi et pauperes, sequetur seditio
utrum magis expediat dominari multitudinem,
et turbatio in civitate: sed istud est terribile.
quam paucos virtuosos: apparet enim ex di­
430. — Deinde cum dicit « restat utique »
ctis, quod duplex est multitudo. Una quidem ;
Concludit tertium. Et dicit quod ex quo se­
bestialis, in qua nullus habet rationem vel mo­
quuntur multa mala in civitate, si nullo modo
dicam, sed inclinatur ad bestiales actus; et
attigant ad principatum, relinquitur, quod
manifestum est, quod istam non expediat do­ participare debent principatu aliquo modo,
saltem quantum ad consiliativum et judica­
minari aliquo modo, quia sine ratione est et
coniunctim et divisim. Alia est multitudo
tivum.
431. — Deinde cum dicit « propter quod »
ubi omnes aliquid habent rationis et inclinan­
Confirmat solutionem per leges et ordina­
tur ad prudentiam, et bene suasibiles sunt a
tiones antiquorum; et dividitur in partes duas.
ratione: et talem expedit magis dominari,
In prima facit quod dictum est. In secunda
quam paucos virtuosos: quamvis enim quili­
arguit contra ordinationes illorum, ibi « Ha­
bet non sit virtuosus, tamen quod fit ex omni­
bus cum conveniunt, est virtuosum. Et sic
bet autem ordinatio etc. ».
In prima dicit, quod quia dictum est, si
apparet solutio quaestionis; quia ubi est talis
multitudo nullo modo participet principatu,
multitudo, expedit eam magis dominari quam
sequentur multa mala, sicut seditio et turba­
virtuosos: ubi non est talis, sed bestialis, nul­
tio in civitate. Solon legislator Atheniensium,
lo modo expedit. Poterit etiam per hoc solvi
et quidam alii legislatores statuerunt multi­
quaestio alia consequenter se habens ad il­
lam; scilicet utrum oporteat multitudinem et
tudinem in eligendo et corrigendo principes;
tamen noluerunt quod quilibet sigillatim ha­
liberos dominos eligere, et eos corrigere, et
berent potestatem in eligendo et corrigendo; et
quorum expedit eos esse dominos, si expediat.
hoc rationabiliter; quia quilibet secundum se
Et qui sunt illi, de quibus movet quaestionem,
virtutem non habet : et ideo deficeret in eli­
exponit: huiusmodi enim sunt qui non habent
aliquam dignitatem sive bonum virtutis.
gendo et corrigendo. Et dicimus, quod isti no­
luerunt quod quilibet haberet potestatem in
428. — Deinde cum dicit « participare
quidem »
eligendo et corrigendo principantem propter
Solvit quaestionem.
causam dictam, sed omnes insimul.
Et primo solvit eam. Secundo solutionem
Et ratio huius est, quia quamvis quilibet
non habeat virtutem perfectam, unde recte se
confirmat per leges antiquorum, ibi, « Quapro­
pter etc. i. Prima in tres.
possit habere in principatu, tamen tota multi­
In primo ostendit quod inconveniens et
tudo sufficienter virtutem habet, et discretio­
non securum est multitudinem principari. Se­
nem in eligendo et corrigendo: in ista enim
cundo, quod terribile est eos nullo modo par­
multitudine sunt sapientes et virtuosi aliqui,
ticipare principatum, ibi, «Non tradere».
et aliqui non; et plus valet quod sumantur isti
Tertio, quod expedit aliquo modo, ibi, « Re­
omnes simul, quam si sumerentur virtuosi et
stat utique etc. ».
sapientes solum: sic enim est hic, sicut est
In prima dicit, quod liberos et multitudi­
de alimento : alimentum enim impurum sum­
nem attingere ad principatum, maximum et
ptum cum puro, plus proficit quam alimen­
primum periculum est: isti enim iniustitiam et
tum impurum, si per se assumatur: impuri
imprudentiam habent, et propter impruden­ enim alimenti malitia et improbitas per purum
tiam deficerent a recte iudicando, et propter
sibi permixtum corrigitur, et ex eis commixtis
iniustitiam inclinabuntur ad opera iniusta : et
fit bonum alimentum, et impurum ad aequali­
ideo sequetur quod multa mala facient quan­ tatem redigitur: sic in republica insipientes
tum ad seipsos, et multa iuniusta quantum ad
in consulendo et decernendo quodammodo
— I5I —

L. Ill, 1.

ïx

IN POLITICORUM

reclificantur a sapientibus, ut possint aliquo
modo reipublicae prodesse.
432. — Deinde cum dicit « habet autem »
Obiicit contra istam ordinationem antiquo­
rum: et dividitur in duas secundum quod du­
pliciter obiicit. Secunda, ibi, « Alia autem est
habita etc. ».
Prima in duas. In prima tangit obiectionem. Secundo solvit, ibi, « Sed forte etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo praemittit
duas propositiones. Secundo arguit ex illis, ibi,
« Quare secundum etc. ».
Prima in duas, secundum quod duas propo­
sitiones proponit. Secunda, ibi, « Deinde circa
electionem etc.».
In prima dicit: ita dictum est quod Solon
et quidam alii legislatores ordinaverunt, quod
multitudo haberet potestatem in eligendo, et
corrigendo principatum. Videtur quod haec
ordinatio habet dubitationem. Et ad declara­
tionem praemittit istam propositionem. Cuius
est aliquem medicari et sanare ab aegritudine
praesente, eius est indicare quis recte sana­
tus est: hoc autem facit medicus. Et ratio
propositionis est, quia cuius est aliquid facere
per deductionem ex causis et principiis, eius
est resolvere ipsum usque ad primas causas,
considerando ex quibus et qualibus causis est
et habet esse: hoc autem est iudicare; ergo
eiusdem est aliquid constituere, et iudicare
de ipso : similiter est in aliis artibus : sicut
enim medicus in medicinalibus iudicat et cor­
rigit, similiter et alii in suis artibus.
Ulterius dicit quod medicus triplex est :
unus quidem est qui non novit artem, sed
ordinata ab aliis aliqualiter scit applicare ad
opus. Alius est artifex principalis, qui novit
simpliciter omnes causas et principia medici­
nae; et tertius est expertus qui aliqua novit,
sed non simpliciter. Cum igitur dicimus me­
dicum iudicare de eo quem sanat, intelligimus
de medico secundo et tertio modo.
Et sicut circa medicinam est considerare
triplicem medicum, scilicet practicum, scien­
tem et expertum, sic circa omnes alias artes
fere: in omnibus autem ipsis indicium re­
ctum, de his quae sub ipsis sunt, attribuimus
non minus, idest parum minus expertis quam
ipsis scientibus. Dicit autem non minus, quia
scientes simpliciter in omnibus melius indi­
cant.
433. — Deinde cum dicit « deinde circa »
Proponit secundam propositionem; et dicit,
quod sicut est circa iudicium, sic est circa ele­
ctionem, quod scientis est recte eligere, et hoc
est opus eius, sicut geometra iudicat recte de
geometricis, et gubernator de gubernativis, et
sic de aliis. Et ratio huius est. Electio enim
est appetitus praeconsiliantis, consilium au­
tem est ratiocinatio de eis quae sunt ad finem,
ratiocinari autem recte de his quae sunt ad
finem scientis est. Quare manifestum est,
quod opus scientis est iudicare, et recte eli­
gere. Et si idiotae aliqua recte eligant, non ta-

432-436

men sicut scientes, nec magis ipsis; quia si
recte eligant, vel indicent, hoc est a casu;
non sic autem sapientes.
434. — Deinde cum dicit « quare secun­
dum »
Ex istis duobus arguit, quod non expedit
populum habere potestatem in eligendo et
corrigendo principatum; dicens, quod manife­
stum est ex dictis, quod non expedit multi­
tudinem habere dominium in electione et cor­
rectione principum, quia sicut dictum est,
scientis est eligere, et corrigere prudentis; sed
multitudo et ignorans et imprudens est; quare
non expedit multitudinem dominari in eli­
gendo et corrigendo.
435. — Deinde cum dicit « sed forte »
Solvit istam dubitationem: et dividitur in
duas, secundum quod dupliciter removet ipsam.
Secunda ibi, « Et quia de quibusdam etc. ».
In prima dicit, quod forte omnia ista non
habent veritatem, nec bene dicta sunt; et hoc
propter rationem superius dictam. Si enim sit
multitudo non vilis, sive bestialis, sed aliquid
habens rationis et virtutis, bene etiam suasibilis, habens sapientes a quibus recte suadea­
tur, talem multitudinem simul sumptam bene
expedit habere potestatem in eligendo et cor­
rigendo principem, et si unusquisque illorum
non habeat sufficienter rationem et virtutem,
per quam possit recte eligere et corrigere, ta­
men omnes simul habent, et constitutum ex
omnibus cum conveniunt, virtuosum est sim­
pliciter. Ex quo apparet, quod Philosophus
respondet per interemptionem minoris cum
dicebatur quod multitudo est imprudens et
ignorans: verum est si fuerit talis, sicut di­
ctum est. Et dicit « forsan » quia in aliqua
politia non expedit multitudinem habere po­
testatem in eligendo et corrigendo, sicut in
regno. In regno enim si unus sit simpliciter
prudens et alii regantur quasi dominativo prin­
cipatu, ut inferiores obediunt superiori, non
expedit multitudinem habere potestatem; sed
in politica, ubi multitudo est aequalis expedit.
436. — Deinde cum dicit « et quia de »
Secundo removet obiectionem quasi interi­
mendo maiorem; et dicit quod istud quod ac­
cipiebatur quod scientis solum secundum unam­
quamque artem est iudicare de opere suo, non
habet veritatem, puta si sint aliqui qui fece­
runt aliqua opera, et tamen non utantur illis,
non est verum quod illi bene iudicent; sed
illi qui utuntur recte iudicant; sicut non so­
lum aedificator iudicat domum, immo melius
iudicat ille qui ea facta utitur, sicut pater­
familias: similiter nauta gubernaculum acci­
pit a carpentario, et melius iudicat de ipso
quam carpentarius; sic et conviva de epulis
melius iudicat quam coquus. Haec ergo dubi­
tatio isto modo videtur esse dissoluta sufficien­
ter. Similiter etiam est in proposito quod me­
lius iudicat qui utitur principatu: hoc autem
est multitudo.
Et est intelligendum quod tres sunt artes

— 152 —

436-439

IN POLITICORUM

se habentes per ordinem. Una quidem est
quae versatur circa materiam, sicut est illa
quae praeparat materiam, sicut est lignorum
dolativa et praeparativa. Alia est quae in ma­
teria dispositiva introducit formam, sicut navifactiva. Tertia est usualis quae utitur nave
facta. Et istae sic se habent: quod prima ra­
tionem operandi habet a secunda, et est pro­
pter ipsam: disponit enim sic ligna, quia
talis forma quam considerat debet introduci in
materiam talem; et tamen ipsa secundum se,
formam illam non novit. Similiter secunda ra­
tionem operandi habet ex tertia et est propter
ipsam; talem enim formam inducit in lignis,
cui competit talis finis qui consideratur a ter­
tia quae dicitur usualis; ct ideo etiam conside­
rat causam omnium aliarum primam. Per re­
solutionem autem ad primam causam indica­
tur de re certius; et ideo usualis rectius iudicat quam ille qui formam inducit in materia.
Si autem sit aliqua scientia quae aliquid con­
stituat in esse et eo utatur, ista melius indi­
cat et certius omnibus.
437. — Deinde cum dicit « alia autem »
Ponit secundam obiectionem contra illam
ordinationem; et dividitur in duas.
In prima ponit obiectionem. In secunda
solvit, ibi, « Similiter itaque etc. ».
In prima dicit quod alia est dubitatio con­
tra illam ordinationem se habens ad pri­
mam: inconveniens enim est pravis et impru­
dentibus committere maxima; sed electio et
correctio principum maxima sunt in civitate;
ergo committere ista pravis inconveniens est :
sed multitudo prava et imprudens est; ergo
inconveniens est multitudinem habere potesta­
tem in corrigendo et eligendo super principes
et virtuosos. Sed sicut dictum est, in quibus­
dam politiis ista commissa sunt populo; mul­
titudo enim in illis dominium habet et in eli­
gendo et corrigendo, quia in aliqua civitate
populares et inferiores attingunt ad principa­
tum et ad indicativum et consiliativum, etiam
de parvis honoribus indicant et praesunt diviti­
bus et ducunt exercitus et principantur maxi­
mis principatibus et magis quam maiores:
quare manifestum est quod ordinationes isto­
rum inconvenientes sunt.
438. — Deinde cum dicit « similiter ita­
que »
Solvit dubitationem.
Et primo facit hoc. Secundo ostendit quid
ex dictis potest esse manifestum et quid immanifestum, ibi, « Prima autem dicta dubi­
tatio etc. ».
In prima dicit quod eodem modo ista dubi­
tatio potest solvi, sicut prima. Forte veritatem
habet quod expedit aliquam multitudinem ha­
bere potestatem in electione et correctione
principum: in aliqua enim multitudine, nec
index, nec consiliator, nec praetor, neque con­
sanator unus per se est index de principatu
et dominus in electione, sed totum aggregatum
ex praetorio consilio et populo; et unusquisque

L. Ill, 1. ix

illorum pars est aggregata, scilicet consiliarius
et condonator et iudex. Et manifestum est
quod expedit magis dominari totam multitu­
dinem quam aliquos, quia tota multitudo stu­
diosa magis est quam aliqui pauci. Est enim
multitudo ex sapientibus mediocribus et in­
ferioribus: est enim ibi populus et consilium
et praetor. Et manifestum est quod honorabi­
lior est tota multitudo quam aliquis unus se­
cundum se acceptus vel aliqui pauci. Et ex his
manifestum est, quod obiectio praedicta non
valet. Quod enim dicebatur quod multitudo
prava est et imprudens, dicendum quod non
est verum: quamvis enim aliqui sint tales,
non omnes tamen. Sed si esset talis multitudo
vilis in qua nullus esset sapiens nec prudens,
non expediret talem habere potestatem in eli­
gendo et corrigendo principes. Et ex his ap­
paret quod Philosophus intendit quod ma­
gis expedit totam multitudinem habere po­
testatem in eligendo et corrigendo quam pau­
cos: et vocat hic multitudinem aggregatam ex
sapientibus maioribus et prudentibus et me­
diocribus et populo : istam totam multitudinem
talem magis expedit dominari quam paucos,
vilem tamen multitudinem non expedit. Et di­
cit « forsan », quia in politia, in qua est unus
excellens in virtute, et alii nati sibi obedire,
non expedit multitudinem attingere ad ista;
quia duo exiguntur in regimine politiae. Unum
est ratio recta; hoc autem habet ista multi­
tudo per illos sapientes. Aliud est potentia,
ut possit coercere et punire malos: hoc au­
tem habet per populum.
439. — Deinde cum dicit « prima autem »
Ostendit quid est manifestum et quid immanifestum ex praedicta dubitationem.
Et primo ostendit quid est manifestum.
Secundo quid est immanifestum, ibi, « Quales
tamen quasdam etc. ».
Ista litera dupliciter potest exponi. Primo,
ut referamus istam literam ad dubitationem,
qua quaerebatur prius, utrum magis expediret
multitudinem dominari quam paucos virtuo­
sos, ut dicamus sic. Dubitatio prima, scilicet
ista quae iam dicta est, nihil aliud mani­
festat, nisi qualiter lex dominetur in civitate et
qualiter princeps, sive sit unus, sive plurcs:
legem enim oportet esse dominam et principativam omnium eorum de quibus leges deter­
minare possunt: principem autem oportet esse
dominum de omnibus illis quae per leges non
possunt cum certitudine determinari. Lex enim
fertur in universali; et ideo in aliquo parti­
culari quandoque habet instantiam: non enim
potest legislator praevidere omnia particularia
in quibus lex potest deficere: et ideo quan­
doque deficit. In isto autem casu princeps
dominatur. Istud vero manifestum est ex prae­
dicta dubitatione et solutione.
Oportet enim in civitate principem habere
regulam per quam dirigatur in operationibus
suis et dirigat alios et per quam indicet: hoc
autem potest facere per legem. Quare oportet

r53 —

L. Ill, 1. ix

IN POLITICORUM

439-440

legem principari: et quia quandoque non po­ quia dictum est superius quod leges quaedam
test per legem iudicare, quia lex deficit in
sunt rectae, hoc autem (1) quae sint leges
aliquo casu, non apparet quid in illo casu
rectae et quae non, adhuc non est manifestum,
oportet principem corrigere; et ideo expedit
sed adhuc est dubitatio de hoc, de quo simiquod in isto casu princeps dominetur. Aliter . liter prius dubitatum est. Sed de legibus di­
potest exponi, ut referatur litera ad illud quod
cendum est sicut de politiis: sicut enim quae­
dictum est prius: dicebatur enim quod non
dam politiae sunt pravae et iniustae, et quae­
oportet hominem principari secundum legem,
dam studiosae et iustac; sic sunt leges quae­
quia passiones habet coniunctas quae perver­ dam iustae et studiosae, quaedam pravae et
tunt iudicium rationis. In contrarium argueba­
iniustae, quia leges dantur de conferentibus
tur, quia contingit legem esse pravam et ta­ ad finem politiae: ergo si finis politiae rectus
simpliciter, et politia recta et lex data de
lem non expedit principari.
Ex hoc oritur dubitatio, quem expedit magis his quae fiunt ad talem finem recta est: si
principari : vel legem vel hominem : et tunc finis politiae non sit rectus, nec politia recta,
legatur sic. Dubitatio prima, hoc est prius nec lex data de conferentibus ad finem talis
politiae recta erit: et si hoc, manifestum est
dicta, aliud non quaerit, nisi quando opor­
quod leges dantur in habitudine ad politiam
tet legem principari et quando principem sive
et ad finem eius, et manifestum est quod le­
sil unus, sive plures. Et sicut prius dictum
est, quod legem expedit principari in illis, ges quae dantur secundum politias rectas sunt
rectae: quae secundum transgressiones non
in quibus potest cum certitudine terminare,
in aliis in quibus non potest, expedit prin­ rectae sunt.
cipem dominari.
(1) AI. dicit et.
440. — Deinde cum dicit « quales tamen »
Ostendit quid est manifestum ex dictis :

— 154 —

441

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. X

LECTIO X.
(π η. 441-448; [302-308]).
Magistratus non esse distribuendos secundum excessum cuiuslibet bom.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1282bl4 - 1283al4)
302. Quoniam autem in omnibus quidem
scientiis et artibus bonum, finis: maximum
itaque et maxime in principalissima omnium:
haec autem est politica potentia: est autem
politicum bonum quod iustum, hoc autem est
quod communiter conferens.
303. Videtur autem omnibus aequale ali­
quid esse quod iustum et usque ad aliquid
quidem consentiunt iis qui secundum philo­
sophiam sermonibus, in quibus determinatum
est de moralibus, quod enim ct quibus; nam
quod iustum, et oportet aequalibus aequales
esse, aiunt. Qualium autem aequalitas est, et
qualium inaequalitas est, oportet non latere:
habet enim hoc dubitationem, et philoso­
phiam politicam.
304. Forte enim utique dicet aliquis secun­
dum omnis boni excessum oportet inaequa­
liter distribui principatus, si omnia reliqua
nihil differant, sed similes acciderit esse. Dif­
ferentibus enim alterum esse quod iustum, et
secundum quod dignitatem.
305. At vero si hoc verum erit, et secun­
dum colorem et secundum magnitudinem et
secundum quodeumque bonorum, superabun­
dantia quaedam politicorum iustorum exce­
dentibus. Aut hoc superficiale falsum, mani­
festum autem in aliis scientiis et potentiis.
Similiter enim fistulatoribus secundum artem
non dandam superabundantiam fistularum
nobilioribus; neque enim fistulabunt melius;
oportet autem ei qui secundum opus excedit
dare et organorum excessum.

306. Si autem nondum palam quod dici­
tur, adhuc magis ipsum procedentibus erit
manifestum. Si enim sit aliquis excedens qui­
dem secundum fistulativam, multum autem
deficiens secundum nobilitatem vel pulchritu­
dinem, et si unumquodque bonorum illorum
sit magis fistulativa (dico autem nobilitatem
et pulchritudinem), et secundum analogiam
excedant plus fistulativam quam ille secun­
dum fistulativam; tamen huic dandum diffe­
rentes fistularum. Oportet enim ad opus com­
parari excessum, et divitiis et nobilitati com­
parantur nihil.
307. Adhuc secundum hanc rationem omne
bonum ad omne utique erit comparabile. Si
enim magis aliqua magnitudo et totaliter ma­
gnitudo utique adaequabilis erit, et ad di­
vitias et ad libertatem. Quare, si plus hic
differat secundum magnitudinem quam hic
secundum virtutem, et ampliorem virtutis
magnitudo totaliter excedit, erunt utique
comparabilia omnia; tanta enim magnitudo
si melior, valentior tanta, palam quod ae­
qualis.
308. Quoniam autem hoc impossibile, pa­
lam quod in politiis rationabiliter non se­
cundum omnem aequalitatem altercantur de
principatibus. Si enim ii quidam tardi, ii au­
tem veloces, nihil propter hoc oportet hos
quidem plus, hos autem minus habere; sed
in exercitativis agonibus horum differentia
accipit honorem.

COMMENTARIUM

441. — Postquam Philosophus declaravit
quis debet esse dominans et principans in ci­
vitate, ostendit in parte ista secundum cuius
boni excessum debeant distribui principatus; et
dividitur in duas.
In prima praemittit intentum suum et cau­
sam intenti. Secundo prosequitur, ibi « Forte
enim etc. ».
Prima in duas. In prima ostendit quod finis
politiae recte ordinatae est bonum communiter
conferens. Secundo dat intentum suum et cau­
sam intenti, ibi, « Videtur autem omnibus
etc. ».

In prima dicit quod in omnibus artibus et
scientiis, scilicet operativis, finis est aliquid
bonum, quia omnis doctrina et ars, similiter
autem actus et operatio bonum quoddam ap­
petere videtur, sicut primo Ethicorum dicitur.
Si autem cuiuslibet artis et scientiae finis est
aliquod bonum, principalissimae est finis opti­
mum et principalissimum; quia in his quae
sunt per se, sicut simpliciter ad simpliciter,
ita magis ad magis, et maxime ad maxime.
Sed inter omnes scientias praeficas activas
politica et principalissima, ut ostensum est in
primo huius: quare finis eius debet esse prin-

— I55 —

L. Ill, 1. x

IN POLITICORUM

cipalissimum quid et optimum. Sed bonum
intentum in politica est illud quod iustum
est simpliciter, idest in ordine ad quod atten­
ditur iustum simpliciter, et tale est bonum
conferens communiter: ergo bonum commu­
niter conferens est finis in politia.
442. — Deinde cum dicit « videtur autem »
Dat intentionem suam cum causa; et dicit
quod omnibus apparet quod iustum est ae­
quale; quod consonat ei quod dictum est,
ubi determinatum est de sermonibus morali­
bus, scilicet in Ethicis: ibi enim dictum est
quod iustum est aequale in rebus, quae de­
bent distribui secundum dignitatem et aliqui­
bus et aequalibus personis quibus debet fieri
distributio. In huiusmodi vero distributione
oportet esse aliquam mensuram secundum
quam dirigantur in distributione: huiusmodi
autem mensurae finis est, ita quod secundum
quod aliquis plus accedit vel minus ad finem,
secundum hoc plus vel minus debet ei distri­
bui de communibus bonis; ita et qui aequali­
ter attingunt ad huiusmodi dignitatem in or­
dine ad finem, aequaliter debent recipere. Quid
autem est illud bonum respectu cuius vel quo­
rum est aequalitas vel inaequalitas, non debet
esse immanifestum; hoc enim habet dubita­
tionem, quam determinare pertinet ad politi­
cum.
443. — Deinde cum dicit « forte enim »
Prosequitur. Et primo improbat opinionem
quorumdam circa hoc. Secundo inquirit veri­
tatem secundum intentionem suam, ibi « Sed
ex quibus etc. »
Prima in duas. Primo ponit opinionem il­
lorum. Secundo reprobat, ibi, « At non si hoc
etc. ».
In prima ponit opinionem; et dicit quod
cum aliquis posset dicere, quod principatus
debet distribui secundum dignitatem vel exces­
sum cuiuslibet boni, sive sit bonum secundum
animam, sive sit secundum corpus. Si enim
aliqui duo in aliquo bono differant secundum
excessum, ita quod unus excedat alium in il­
lo, et in omnibus aliis sint similes et non dif­
ferant, principatus debet distribui secundum
excessum illius boni, ita quod ille qui excedit
plus debet habere principatum : qui enim dif­
ferunt in aliquo bono quocumque, differunt
secundum dignitatem, ad quam inspiciendum est
in distribuendo honores communes : differen­
tibus enim in aliquo bono non est idem iu­
stum, nec est idem secundum dignitatem, sed
diversum et alterum; ita quod quae est pro­
portio dignitatis alicuius, sive boni, ad digni­
tatem alterius, sive ad bonum, eadem est pro­
portio eius quod debet distribui uni ad illud
quod debet distribui alteri; ita quod quan­
tum bonum unius excedit bonum alterius,
et principatus unius principatum alterius.
444. — Deinde cum dicit « at vero »
Reprobat istam opinionem: et dividitur in
partes tres, secundum quod reprobat eam per
tres rationes. Secunda ibi, « Si autem non

441-445

etc. ». Tertia ibi, « Adhuc secundum hanc
etc. ».
In prima dicit, quod si istud verum est,
quod principatus debet inaequaliter distribui
secundum excessum cuiuslibet boni; manife­
stum est, quod secundum excessum coloris et
magnitudinis, et secundum excessum cuiuslibet
alterius boni, plus debet distribui de princi­
patu politico. Sed istud statim apparet esse
falsum, et hoc manifestum est in aliis scien­
tiis et potentiis.
Si enim sint duo habentes aequaliter ar­
tem fistulandi, si unus excedat alium in nobi­
litate, manifestum quod non propter hoc de­
bent dari plures fistulae vel meliores ei qui
excedit in nobilitate: et ratio huius est, quia
fistulae non dantur nisi propter opus fistulan­
di: ergo non debent dari nisi ei qui aptus
natus est ad Ustulandum : quare plures et
meliores debent dari ei qui magis est aptus,
et melius scit fistulare: ergo propter excessum
illius non debent plures distribui, per quod
homo non est magis aptus ad fistulandum,
nec melius scit fistulare: quare manifestum
est, quod per excessum in nobilitate non de­
bent plures fistulae distribui.
Similiter si sint duo aequales in virtute,
unus tamen excedat alium in pulchritudine,
vel in aliquo alio bono, cum hoc sit accidens
in ordine ad principatum, manifestum est quod
propter istum excessum non debet plus attri­
bui de principatu uni quam alteri.
445. — Deinde cum dicit « si autem »
Ponit secundam rationem: et dicit, quod
si ex ista ratione non sit manifestum, quod
secundum excessum cuiuslibet boni non debet
fieri distributio principatus, volentibus ulterius
producere rationem praedictam, magis erit
manifestum.
Si enim sit aliquis qui multum excedit
alium in arte fistulandi, excedatur tamen ab
alio in nobilitate et pulchritudine, supposito
quod quodlibet iliorum sit melius quam ars
fistulativa, sicut pulchritudo et nobilitas, et se­
cundum aliquam proportionem, excedant plus
illa bona artem fistulandi quam alius secun­
dum artem fistulandi illa bona, nihilominus
plures fistulae et differentes in bonitate de­
bent dari ei qui excedit in arte fistulandi,
quam aliis. Et ratio huius est, quia distri­
butio fistularum secundum excessum debet
fieri in ordine ad opus, quia fistulae non dan­
tur nisi propter opus: ergo ei qui melius scit
artem fistulandi, plures et meliores fistulae de­
bent distribui: sed per divitias et voluptates
non est magis aptus ad fistulandum.
Similiter si sit aliquis melius dispositus se­
cundum virtutem, et magis aptus ad princi­
pandum quam alius, exceditur tamen ab alio
in nobilitate et pulchritudine, distributio prin­
cipatus magis debet fieri virtuoso, quam alii;
et ratio huius est, quia distributio principa­
tus secundum excessum, non debet fieri nisi
ei qui magis est aptus ad principandum; hic

446-448

IN POLITICORUM

L. Ill, I. X

est, quod erit aequalis. Et ex hoc manifestum
autem est ille qui excedit in virtute. Quare
est, quod si isti duo sic se habeant, quod
manifestum est, quod distributio principatus
magnitudo boni unius plus excedat virtutem
non debet fieri secundum excessum cuiusli­
alterius, quam alius secundum virtutem, si
bet boni.
addamus virtutem ampliorem, manifestum est,
446. — Deinde cum dicit « adhuc secun­
quod iste excedet in virtute: quare manife­
dum »
stum est, quod omnia bona ad omnia sunt
Ponit tertiam rationem, et est ducens ad
comparabilia, et secundum magis, et secun­
impossibile: et dividitur in duas.
dum minus et secundum aequale: si enim
In prima ponit rationem. Secundo destruit
tanta magnitudo sit maior altera, a moto illo
consequens quod sequitur, ibi, « Quoniam au­
in quo excedit, residuum erit aequale.
tem etc. ».
In prima dicit, quod si distributio princi­
448. — Deinde cum dicit « quoniam autem »
patus fiat secundum excessum cuiuslibet bo­
Destruit consequens: et dicit, quod hoc
ni, tunc omne bonum erit ad omne bonum
est impossibile; scilicet, quod omnia bona
comparabile, et secundum magis et minus, et
sint comparabilia secundum aequale, et magis
secundum aequale: sed hoc est falsum, quare
et minus. Et ratio huius est quia comparabilia
et primum. Quod autem ita sit, declarat Phi­
oportet esse unius speciei, sicut dicitur septi­
losophus, quod omne bonum sit ad omne com­
mo Physicorum·, sed omnia bona non sunt
parabile secundum magis et minus; et si di­
unius speciei, nec etiam unius generis: quare
stributio principatus fiat secundum excessum
omnia bona adinvicem non sunt comparabilia:
cuiuslibet boni, hoc manifestum est; et ideo
et si hoc est impossibile, manifestum est,
Philosophus hoc non declarat: sed quod sit | quod hypothesis est impossibilis; scilicet, quod
comparabile secundum aequale, sic probari
secundum excessum cuiuslibet boni vel quali­
potest.
tatis, distribuatur principatus. Et adiungit ad
Si enim sint duo, et unus excedat alium
declarationem huiusmodi; dicens, quod si isti
in nobilitate et pulchritudine, manifestum est,
sunt tardi, et alii sunt veloces, isti veloces
quod sunt comparabilia secundum magis et
non plus debent participare principatu; quia
minus: similiter secundum aequale: quia si
secundum aliquod istorum non magis attingit
ab eo quod excedit alium, auferatur illud in
ad finem principatus per se, quia propter aliud
quo excedit, manifestum est, quod residuum
istorum non est magis virtuosus : tamen in
erit aequale: si enim aliqua magnitudo sit
agonibus exercitatis, huiusmodi diversitas con­
maior altera, si auferatur ab ea in quo ex­ sideranda est: in tali enim exercitio secun­
cedit alteram, totaliter erit aequalis ei.
dum excessum velocitatis est distributio ho­
447. — Eodem modo est consideratio ad
noris; ita quod ille qui velocior ct agilior est,
divitias et ad libertatem : si enim aliquis exce­
plus recipit de honore. In principatu vero po­
dat alium in nobilitate et divitiis et libertate,
litico secundum excessum istorum non debet
si amoveatur illud in quo excedit, manifestum
fieri distributio principatus.

— 157 -

L. Ill, 1. xi

IN POLITICORUM

LECTIO XI.
(nn. 449-459; [309-319]).
Utrum nobilibus, an opulentis, an virtute praeditis, an potentioribus,
attribuendi sint magistratus.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1283al4 - 1283635)
309. Sed ex quibus civitas consistit, in iis
necessarium fieri altercationem; propter quod
quidem rationabiliter praeparantur honori no­
biles et divites et liberi. Oportet enim liberos
esse et honorabilitatem ferentes : non enim
utique erit ex egenis omnibus civitas, sicut
neque ex servis. At vero si opus est horum,
palam quia et justitiae, et bellicae virtutis:
neque enim sine iis habitari civitatem possi­
bile est. Sed sine prioribus quidem impossi­
bile esse civitatem: sine iis autem habitari
bene.
310. Ad civitatem quidem igitur esse vi­
debuntur utique vel omnia vel quaedam ho­
rum recte dubitari, ad vitam vero bonam di­
sciplina et virtus maxime iuste utique dubi­
tarentur, quemadmodum dictum est prius.
311. Quoniam autem neque omnium ae­
quale oportet habere aequales secundum unum
aliquid solum existentes, neque inaequale
inaequales secundum unum, necesse omnes
tales politias esse transgressiones. Dictum
est quidem igitur et prius, quod altercantur
modo quodam iuste omnes; simpliciter au­
tem non omnes iuste. Divites quidem quia
plus regionis attinet ipsis, regio autem com­
mune. Adhuc ad conventiones, fideles magis
ut in pluribus.
312. Liberi autem et ingenui tamquam pro­
pe invicem. Cives enim magis qui generosi
iis qui non generosi. Ingenuitas autem apud
quoscumquc habetur honorabilis. Adhuc quia
meliores verisimile eos qui ex melioribus, in­
genuitas autem est virtus generis.
313. Similiter autem dicemus iuste, et vir­
tutem altercari. Communicativam enim virtu­
tem dicimus esse iustitiam, cui necessarium
omnes alias assequi.
314. At vero et plures ad pauciores. Ete­
nim valentiores et ditiores et meliores sunt,
ut acceptis pluribus ad pauciores.
315. Ergo, si omnes sunt in una civitate,
dico autem puta boni et divites et ingenui,
adhuc autem multitudo alia politica, utrum
altercatio erit, quos oporteat principari, aut
non erit? secundum unamquamque quidem

igitur politicam dictarum indubitatum indi­
cium quos oporteat principari. Dominanti­
bus enim differunt abinvicem : puta haec
quidem eo quod per studiosos viros sit, et
aliarum unaquaeque eodem modo. Attamen
consideramus, quando circa idem tempus
haec existunt, quomodo determinandum. Si
itaque sint numero pauco valde qui virtutem
habent, quo oportet dividere modo? vel hoc
quod pauci, ad opus oportet considerare, si
possit habitari civitas? vel quod tanti multi­
tudine ut sit civitas ex ' ipsis?
316. Est autem dubitatio quaedam ad om­
nes altercantes de politicis honoribus. Vide­
buntur enim nihil dicere justum qui propter
divitias volunt principari, similiter autem et
qui secundum genus. Palam enim rursus quod
siquis unus ditior omnibus est, palam quod
secundum idem iustum oportebit hunc unum
principari omnibus. Similiter autem et diffe­
rentem ingenuitate altercantibus propter liber­
tatem.
317. Idem autem iis accidet et circa aristocratias de virtute. Sj enim aliquis unus sit
melior vir aliis, qui sunt in politeumate, stu­
diosis existentibus, hunc oportet esse domi­
num secundum idem iustum.
318. Igitur si et multitudo oportet esse do­
minans quia valentiores sunt paucis, et si
unus vel plures quidem uno, pauciores au­
tem multis, valentiores sunt aliis, hos utique
oportebit dominos esse magis quam multitu­
dinem.
319. Omnia itaque haec videntur facere
manifestum, quod horum terminorum nullus
rectus sit secundum quem volunt ipsi quidem
principari, alios autem omnes sub se subiici.
Etenim utique ad eos qui secundum virtutem
volunt domini esse politeumatis, similiter au­
tem et ad eos qui secundum divitias, habe­
bunt utique dicere multitudines rationem
quamdam iustam : nihil enim prohibet ali­
quando multitudinem esse meliorem paucis, et
ditiorem, non ut secundum singulum, sed ut
simul omnes.

™ 158 —-

449-451

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. χι

COMMENTARIUM
449. — Postquam Philosophus reprobavit
451. — Deinde cum dicit « quoniam au­
opinionem antiquorum volentium, quod secun­
tem »
dum excessum cuiuslibet boni debeant distri­
Inquirit utrum secundum excessum alicu­
bui principatus, inquirit secundum intentio­
ius istorum debeat distribui principatus: et
nem suam, secundum cuius boni excessum de­
dividitur in duas.
beat fieri: sunt enim quaedam bona quae or­
In prima ponit rationes ad utramque par­
dinantur ad civitatem propter finem ipsius;
tem. Secundo solvit dubitationem, ibi, « Om­
et de talibus inquirit, utrum secundum exces­
nia itaque haec etc. ».
sum alicuius istorum quae ordinantur ad civi­
Prima in duas. In prima ostendit quod se­
tatem debeat fieri: rationabile enim videtur,
cundum dignitatem alicuius istorum debeat
quod secundum excessum alicuius illorum quae
distribui principatus. Secundo arguit in con­
ordinantur ad civitatem debeat fieri; et divi­
trarium, ibi, « Est autem dubitatio etc. ».
ditur in duas.
Adhuc prima in duas. In prima facit quod
In prima ostendit quae sunt illa, ex quibus
dictum est. Secundo inducit quamdam quae­
est civitas; proponens quod non irrationabili­
stionem, ibi, « Ergo si omnes sunt etc. ».
ter dubitabit aliquis de istis. In secunda inqui­
Prima in quatuor. Primo ostendit quod se­
rit, utrum secundum excessum illorum debeat
cundum excessum divitiarum debeat fieri di­
fieri, ibi, «Quoniam autem etc.».
stributio principatus. Secundo, quod secundum
Prima in duas. Primo proponit quod de
dignitatem libertatis, ibi, « Liberi autem et
bonis illis, quae ordinantur ad civitatem, ra­
ingenui etc. ». Tertio, quod secundum digni­
tionabiliter aliquis dubitabit. Secundo conclu­
tatem virtutis, ibi, « Similiter autem dicemus
dit intentum suum, ibi, « Ad civitatem qui­
etc. ». Quarto, quod secundum dignitatem
dem etc. ».
multitudinis, ibi, « At qui etc. ».
In prima dicit, ita dictum est, quod incon­
In prima igitur vult ponere rationes, per
veniens est, ut secundum excessum cuiuslibet
quas videtur quod secundum divitias magis
boni fiat distributio principatus : sed de illis
debeat distribui; et primo dicit quod mani­
quae ordinantur ad civitatem non dubitabit
festum est quod non oportet quod si aliqui
aliquis irrationabiliter: sunt autem ista quae
sint secundum aliquid aequales, quod aequa­
ordinantur ad civitatem : divitiae, nobilitas et
liter debeant recipere; quia possibile est quod
libertas: et propter hoc divites honorantur in
sint aequales in parvo bono et inaequales in
civitate, et nobiles, et liberi: liberos enim
maiori. Non autem expedit quod isti aequa­
oportet in civitate honorari. Quod autem ista
liter recipiant, immo iniustum est. Similiter
requirantur ad civitatem, hinc apparet: nam
si aliqui sint secundum aliquid inaequales, non
civitas non debet esse ex egenis, quia si es­
oportet quod inaequaliter recipiant, quia pos­
set ex omnibus egenis, nihil posset tribuere
sibile est quod sint inaequales in minori
ad commune, quod tamen est necessarium :
bono et quod sint aequales in maiori bono:
aliter non possent repelli inimici: nec de­
tales autem recipere inaequaliter iniustum est.
bet esse ex servis, quia non esset civitas: ser­
Quare manifestum est quod illae politiae,
vus enim non potest habere principatum, quia
in quibus ita sit quod aequales secundum ali­
non potest praevidere de agibilibus; ergo opor­
quid aequaliter recipiant et inaequales secun­
tet civitatem esse ex divitibus et liberis. Si
dum aliquid inaequaliter, transgressiones sunt,
autem ista sunt necessaria ad civitatem, mul­
secundum quod dictum est. Omnes etiam ta­
to magis iustitia et virtus bellica; nam sine
les altercantur considerantes secundum quid
istis non contingit inhabitari bene civitatem;
iustum et aliquo modo, sed non simpliciter
sed differenter sunt necessaria ad civitatem
iustum; sicut divites dicunt se plus debere re­
ista: et primo, quia prima sic sunt necessaria,
cipere de principatu, quia ille qui plus habet
quod sine ipsis non potest esse civitas; sed
in regione plus debet participare principatu,
sine iustitia et bellica virtute potest quidem
quia regio communis est. Divites vero plus
esse, sed non bene.
participant regione: habent enim magnas pos­
450. — Deinde cum dicit « ad civitatem »
sessiones. pauperes vero aut parvas aut nul­
Concludit intentum suum. Et dicit, quod
las. Iterum illi qui fideliores sunt civitati et
manifestum est, quod omnia ista vel quaedam
magis conservam politiam et conventiones
horum conferunt et ordinantur ad civitatem:
politiae plus debent participare principatu :
sed ad bonam vitam disciplina, et maxime vir­
sed divites sunt fideliores pauperibus et me­
tus; propter quod manifestum est, quod ra­
lius servant politiam et conventiones, quia
tionabiliter dubitabit aliquis, utrum secundum
pauperes propter penuriam coguntur infrin­
excessum istorum vel alicuius eorum debeat
gere pacta, et sic infideles sunt, divites vero
fieri distributio principatus.
non, quia divitias habent, et iterum propter
— 159 —

L. ΠΙ, 1. xi

IN POLITICORUM

452-455

defectum divitiarum non tradent regionem in
parentibus et illi ex aliis, et sic secundum
manu alterius; et ideo fideliorës sunt quam
quamdam antiquitatem; si autem proveniat ex
pauperes in pluribus, ad minus ut videtur.
quacumque causa, facit liberum.
452. — Deinde cum dicit « liberi autem »
453. — Deinde cum dicit « similiter autem »
Ostendit quod secundum dignitatem liberta­
Ostendit quod secundum dignitatem virtu­
tis ed ingenuitatis debeat distribui : et dicit
tis debeat distribui principatus; et dicit quod
quod liberi et ingenui tamquam sint propin­
eodem modo rationabiliter altercantur virtuo­
qui adinvicem, invicem altercantur de prin­
si de principatu, dicentes se debere principari
cipatu: liber autem dicitur qui mente potest
et non alios, quoniam secundum dignitatem
praevidere quae agenda sunt et inclinatur ad
illius debet distribui principatus quod est ma­
virtutem: similiter ingenuus: sed differunt,
gis salvativum civitatis: sed hoc est virtus:
quia ingenuus dicitur qui habet huiusmodi in­
quod apparet, quia iustitia est maxime salvaclinationem secundum virtutem profectam a
tiva civitatis. Est enim iustitia habitus, per
parentibus et illi ab aliis, et sic secundum
quem sumus operativi iustorum et volumus
quamdam antiquitatem: liber autem qui ha­
operari iusta : hoc autem contingit in agere
bet undecumque. Isti igitur altercantur dicen­ I et contra pati aequale. Hoc autem maxime
tes se debere participare principatu, alios non : j salvativum est civitatis, ut dicitur quinto Ethi­
et hoc dupliciter.
corum: ipsam enim consequitur omnis alia
Primo, quia illis magis debetur principatus
virtus. Quod potest dupliciter exponi.
qui magis attingunt ad civitatem; sed liberi
Uno modo sic quod omnes aliae sibi conse­
et ingenui tales sunt, quia generosi magis
quuntur pro tanto, quia qui habet unam vir­
sunt cives quam alii non generosi, quia ma­
tutem perfecte habet omnes: iustitia est vir­
gis videntur virtuosi. Et huiusmodi signum est,
tus perfecta: ergo qui habet iustitiam habet
quia apud quoscumque nobiles sive generosi
omnes. Aliter sic: quia duplex est iustitia:
honorabiliores sunt, quare liberis et genero­
una particularis, per quam aliquis bene se ha­
bet in operatione quae est ad alterum vel in
sis magis debetur principatus quam aliis.
Secundo, quia illis magis debetur principa­
his quae ordinantur in bonum alterius: alia
tus qui meliores sunt: sed liberi et generosi
vero iustitia est universalis, per quam aliquis
meliores sunt. Generosi quidem, quia verisi­
bene se habet in opere quod est ad alterum
mile est quod qui generati sunt ex melioribus
in ordine ad bonum commune.
Unde per iustitiam universalem aliquis recte
meliores sint; generosi autem sunt ex melio­
utitur omni virtute et actu cuiusque virtutis
ribus; est enim generositas virtus generis,
haec est inclinatio ad virtutem.
in ordine ad bonum commune, et sic inclu­
Sed intelligendum circa hoc quod dicit,
dit omnem virtutem: tale vero quod inclu­
dit omnem virtutem maxime salvativum est
quod meliores ex melioribus generantur, quod
civitatis; et sic videtur quod secundum di­
bonus dicitur dupliciter: uno modo secundum
actum perfectum : et sic bonus non generat
gnitatem virtutis debeat distribui principatus.
bonum, quia bonus est secundum intellectum
454. — Deinde cum dicit « at vero et »
et secundum electionem et exercitationem :
Arguit quod secundum dignitatem multitu­
dinis debeat distribui: et dicit quod plures
non ergo fit bonus aliquis secundum actum
sive multitudo altercantur cum paucioribus
perfectum a parentibus. Alio modo dicitur bo­
nus secundum inclinationem ad virtutem per­
rationabiliter de distributione principatus; di­
centes se debere principari, quia secundum di­
fectam, et sic bonus vult bonum generare,
quia virtus in semine existens intendit per gnitatem istorum debet distribui principatus qui
meliores et ditiores et valentiores sunt: nunc
se generare simile ei a quo est ipsum semen
autem multitudo valentior, melior et ditior
secundum omnes dispositiones ad quas potest
est quam aliqui particulares quicumque, quia
attingere virtus generativa.
multitudo includit istos et alios, et pauci non.
Attingit autem ad omnes dispositiones mate­
Quare manifestum est quod secundum digni­
riales quae inclinant ad dispositiones volunta­
tatem multitudinis debet distribui principatus.
tis et intellectus; et ideo intendit generare sibi
455. — Deinde cum dicit « ergo si omnes »
simile secundum omnes dispositiones inclinan­
inducit quamdam dubitationem: et dicit
tes sive in bonum sive in malum : propter
quod inclinatio ad virtutem aliqualiter est ex
quod si isti omnes, divites scilicet, liberi, inge­
nui et virtuosi, sint in civitate, iterum multi­
parentibus. Bonus igitur isto modo generat,
tudo civilis, dubitabit aliquis utrum inter istos
ut in pluribus, bonum: si autem quandoque
sit altercatio de principatu aut non. Et solvit
accidit contrarium, hoc est per accidens.
quod sic: quoniam in unaquaque politia de­
De hoc autem quod dicit quod ingenuitas
terminatum est quis debet esse dominans; si­
est virtus, intelligendum quod virtus duplici­
cut in statu populari populus, in statu pauco­
ter dicitur: uno modo secundum actum per­
rum divites, in statu optimatum virtuosi, et sic
fectum: et sic mobilitas non est virtus, sed
de aliis : politiae enim differunt secundum di­
in ordine ad ipsam dicitur: alio modo dici­
versitatem principatuum: et ideo erit alterca­
tur virtus inchoatio quaedam et dispositio
tio de principatu. Dicent enim divites se de­
sive inclinatio ad virtutem perfectam. Isto
bere principari, similiter virtuosi: quare alter’
modo dicitur virtus nobilitas, si proveniat ex
— JOQ —

455-459

IN POLITICORUM

catio erit quis debet esse principans: sed
si sint omnes in civitate et eodem tempore,
considerandum esi in universali secundum cu­
ius dignitatem magis et simpliciter debet di­
stribui principatus; utrum secundum divitias
vel ingenuitatem, et sic de aliis.
Adhuc etiam magis considerandum est in
speciali, si in civitate sint valde pauci viri
virtuosi, dato quod principatus debeat distri­
bui secundum dignitatem virtutis, consideran­
dum est quomodo illi pauci determinari de­
bent. Et solvit dicens quod in determinatione
ista oportet considerare ad opus. Manifestum
est enim quod ratio principatus ex fine sumi­
tur. Finis vero politiae rectae est feliciter vi­
vere; ideo ex hoc debet sumi ratio principatus;
ideo tot sunt necessarii virtuosi in civitate,
quot sunt necessarii ad dirigendum et regu­
landum civitatem ut possit feliciter vivere:
iterum tot virtuosi debent principari, ut pos­
sint per prudentiam suam constituere civita­
tem. Sed quantam oportet esse multitudinem
omnium habitantium in civitate? Dicendum
quod tanta debet esse quanta potest vivere
per se sufficienter, et quanta potest repellere
inimicos, sicut inferius ostendetur in septimo
huius.
456. — Deinde cum dicit « est autem »
Arguit in contrarium: et dividitur in tres.
In prima arguit, quod secundum dignitatem
divitiarum et ingenuitatis non debet fieri di­
stributio principatus. Secundo, quod nec se­
cundum dignitatem virtutis, ibi, « Idem au­
tem iis accidet etc. ». Tertio, quod nec se­
cundum dignitatem multitudinis, ibi, « Igitur
si et multitudo etc. ».
In prima dicit quod ad omnes altercantes
dc distributione principatus est dubitatio alia
in contrarium. Primo enim illi qui dicunt quod
secundum dignitatem divitiarum debent prin­
cipatus distribui, similiter et illi qui dicunt quod
debet fieri secundum generositatem, non ve­
rum dicunt nec iustum: si enim secundum
dignitatem divitiarum distribuantur, si contin­
gat unum ditiorem esse omnibus aliis, mani­
festum est, quod secundum hoc iustum quod
ipsi dicunt oportebit istum principari; hoc au­
tem est inconveniens, quia ille propter divi­
tias, cum non habeat virtutem, iniuriabitur
aliis. Erit enim elatus et superbus.
Quare manifestum est quod secundum di­
gnitatem divitiarum non debet distribui prin­
cipatus: similiter accidet illis, qui altercan­
tur propter libertatem et ingenuitatem : quia
si sit unus generosior omnibus aliis, secun­
dum istud iustum oportebit istum dominari:
hoc autem est inconveniens; quia cum non ha­
beat virtutem, sed solum inclinationem ad
ipsam, potest esse quod habeat malitiam, et
tunc faciet iniurias aliis: quare' manifestum est
quod secundum dignitatem ingenuitatis non
debet fieri distributio principatus. Eodem mo­
do potest argui de libertate.
457. — Deinde cum dicit « idem autem »

L. Ill, 1. xi

Ostendit quod non debeat fieri distributio
secundum dignitatem virtutis; et dicit quod
istud idem accidit circa politiam optimatum
in qua distribuitur principatus propter digni­
tatem virtutis; quia si contingat unum esse
meliorem secundum virtutem omnibus aliis
studiosis qui sunt in civitate, ipse principabi­
tur et dominabitur: hoc autem est inconve­
niens, quia sequitur quod alii erunt inhono­
rati; et tunc sequuntur seditiones et turbatio­
nes in civitate. Quare manifestum est quod
non debet fieri distributio principatus secun­
dum dignitatem virtutis.
458. — Deinde cum dicit « igitur si et »
Arguit contra altercantes de multitudine,
quod secundum dignitatem multitudinis non
debeat fieri distributio principatus : quia si
propter causam istam multitudo debet domi­
nari, quia ditior et melior, tunc si unus sit
ditior omnibus aliis, vel plures vel pauciores,
tunc manifestum est quod istum vel istos
paucos magis expediret dominari quam totam
multitudinem. Sed tunc sequitur, sicut prius,
quod omnes alii erunt inhonorati; et ex hoc
sequuntur seditiones et turbationes in civitate.
Ista autem corrumpunt eam. Quare manife­
stum est, quod secundum dignitatem multi­
tudinis non debet distribui principatus.
459. — Deinde cum dicit « omnia itaque »
Solvit dubitationem.
Et primo ponit solutionem. Secundo indu­
cit quaedam ad declarationem eius, ibi, « Ex
quo ad quaestionem illam quam afferunt per
hunc modum etc.».
In prima Philosophus videtur colligere solu­
tionem suam ex tactis rationibus ad utram­
que partem; haec enim est consuetudo philoso­
phi, cum arguit ad aliquam dubitationem ad
utramque partem; quod rationes utraeque ali­
quid veri concludunt; et sic ex omnibus ratio­
nibus colligit solutionem. Dicit ergo, quod
omnia ista quae arguta sunt, faciunt manife­
stum, quod nullum istorum per se determi­
nate sit illud, secundum cuius dignitatem
debet distribui principatus nec divitiae, nec
libertas, nec virtus, et sic de aliis; quia contra
illos qui volunt principari propter divitias et
virtutes arguet multitudo volens principari; et
hoc iuste et rationabiliter; quia meliorem et di­
tiorem oportet principari in civitate : sed multi­
tudinem contingit esse meliorem et ditiorem
quam paucos; non quod quilibet de multitu­
dine sit melior et ditior divisim, sed omnes
insimul contingit esse meliores et ditiores.
Possibile enim est in multitudine esse ali­
quos viros sapientes et prudentes, et aliquos
valde divites; ipsos autem et alios populares
bene suasibiles a ratione et obedibiles. Talem
autem multitudinem melius est principari quam
paucos; quia ad principandum duo requiruntur;
scilicet recte regere, et potentia : sed in mul­
titudine tali ista duo reperiuntur (1), quia
(1) AI.

--- l6l ---

requiruntur.

L. Ill, 1. XI

IN POLITICORUM

sapientes habet et prudentes; scit et regere,
quia multitudo est; et habet potentiam coer­
cendi et repellendi inimicos; quare rationabi­
liter arguit multitudo contra illos, quod me­
lius est eam principari; aggregat enim mul­
titudo et divites et nobiles et virtuosos et po­
puli potentiam; et ideo videtur rationabilius
totam multitudinem quae aggregat omnia ista

459

debere principari, ubi possibile erit invenire
talem multitudinem: sed non multitudinem vi­
lem (2) et non persuasibilem; et propter hoc
in electione principatus oportet ad multa in­
spicere non ad unum, et hoc dixit Philoso­
phus prius.
(2) AI. utiion.

----- 102 -----

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. xii

LECTIO XII.
(nn. 460-473; [320-333]).
Post longam discussionem concludit excellentem probitate virum ceteris praeferendum,
cum natura talis sit cui debeant omnes subesse.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1283b35 - 1284b34)
320. Propter quod et ad dubitationem, qua
quaerunt et praemittunt quidam, contingit
hoc modo obviare. Dubitant enim quidam,
utrum legislatori volenti ponere rectissimas
leges sil ponendum leges ad conferens me­
liorum, vel ad id quod plurium: cum acci­
derit quod dictum est. Quod autem rectum
sumendum forte.
321. Rectum autem forte ad conferens to­
tius civitatis et ad commune civium; civis
autem communiter quidem est qui participat
eo quod est principari et subiici, secundum
unamquamque politiam, alter. Ad optimam
autem qui potest et elegit subiici et principari
ad vitam quae secundum virtutem.
322. Si autem est aliquis intantum differens
secundum excessum virtutis, vel plures qui­
dem uno, non tamen possibile complemen­
tum exhiberi civitatis, ut non sit comparabilis
aliorum omnium virtus, neque potentia ipso­
rum politica, ad eam quae illorum, sive plu­
res sive unus, eam quae illis solam, non
adhuc ponendum partem huius civitatis.
323. Injuriabuntur enim digniiicati aequa­
libus, inaequales tamen existentes secundum
virtutem, et secundum politicam potentiam;
sicut enim Deum inter homines verisimile esse
talem.
324. Unde palam, quia et legislationem ne­
cessariam esse circa aequales et genere et po­
tentia. De talibus autem non est lex; etenim
deridendus utique erit aliquis leges statuere
tentans de ipsis.
325. Dicentur enim utique forte quae qui­
dem Antisthenes ait, leones contendentibus
lepusculis, et aequale volentibus omnes ha­
bere.
326. Propter quod et ponunt relegationem
democratizatae civitates propter talem cau­
sam. Hae enim utique persequuntur aequali­
tatem maxime omnium. Quare cos qui viden­
tur excedere potentia, propter divitias, vel
multos amicos, vel propter aliquam aliam po­
liticam potentiam, relegabant, et transtulerunt
extra civitatem temporibus determinatis.
327. Fabulantur autem et Argonautas Her­
culem dereliquisse propter talem causam; non
enim voluisse ipsum ducere Argo, idest na­
vem cum aliis, tamquam excedentem multum
nautas.
328. Propter quod et vituperantes tyrannidem, et Periandri Thrasybulo consilium, non

simpliciter existimandum recte increpare:
aiunt enim Periandrum dixisse quidem nihil
ad missum praeconem de consilio, sed aufe­
rentem excedentes spicarum planasse aream.
Unde ignorante quidem praecone, eius quod
fiebat causam, proferente autem quod conti­
git, intellexisse Thrasybulum, quod oportet
excellentes viros perimere. Hoc enim non so­
lum expedit tyrannis, neque solum tyranni
faciunt, sed similiter habet et circa oligarchias et circa democratias. Relegatio enim
eamdem habet potentiam, modo quodam, sci­
licet prohibere excellentes et fugare.
329. Idem autem circa civitates et gentes
faciunt qui domini potentiae; velut Athenien­
ses quidem circa Samios, et Chios, et Lesbios.
Cum enim magis imperialitcr haberent princi­
patum, humiliaverunt ipsos praeter pacta.
Persarum autem rex Medos, et Babylonios,
et aliorum sagaces factos, quia fuerant ali­
quando in principatu, dispersit saepe. Proble­
ma autem universaliter est circa omnes poli­
tias etiam rectas; transgressae quidem enim
ad id, quod proprium, respicientes, hoc agunt
non solum, sed cura commune bonum inten­
dentes eodem habent modo.
330. Palam autem hoc et in aliis artibus et
scientiis. Neque enim pictor sinet utique aliter
habere pedem excedentem commensurationem
neque si differat pulchritudine: neque pro­
ram navis factor, vel aliarum partium navis,
neque utique magister chori eum, qui altius
et pulchrius toto choro cantat, sinet simul
chorum agere. Quare propter hoc quidem ni­
hil prohibet monarchias concordare civitati­
bus, si proprio principatu proficuo civitatibus
existente, hoc agunt.
331. Propter quod secundum excessus excel­
lentias habet aliquod civile iustum, sermo qui
circa relegationem.
332. Melius quidem igitur legislatorem a
principio sic instruere politiam, ut non indi­
geat tali medicina; secundo autem inordinatio
si evenerit tentare dirigere tali aliqua dire­
ctione, quod quidem non faciebant circa ci­
vitates: non enim respiciebant ad conferens
propriae politiae, sed seditiose utebantur re­
legationibus.
333. In transgressis quidem igitur, quid qui­
dem singulariter expediat et iustum sit, mani­
festum. Forte autem et quod non simpliciter
iustum, et hoc manifestum. Sed in optima

163 —
13 — In Politicorum.

L. Ill, 1. xii

IN POLITICORUM

politia habet multam dubitationem, non secun­
dum aliorum bonorum excessum, puta roboris
et divitiarum et multitudinis amicorum, sed
siquis fuerit differens secundum virtutem,
quid oporteat facere. Non enim dicet utique
oportere eiicere et transferre talem, at vero I

460-463

neque principari talem. Simile enim, et uti­
que si lovem principari velimus partientes
principatus. Relinquitur igitur, quod etiam vi­
detur aptum natum esse tali obedire omnes
laetanter, ut reges sint tales perpetui in civitalibus.

COMMENTARIUM

460. — Postquam Philosophus declaravit,
quod in distributione principatus non est in­
spiciendum ad unum, sed multa; inducit quae­
dam ad declarationem dictorum; et dividitur
in duas.
In prima praemittit dubitationem quamdam.
Secundo declarat quiddam, cuius contrarium
videtur opponi cuidam dictorum, ibi, « Si au­
tem est aliquis intantum etc. ».
Prima in duas. In prima praemittit dubi­
tationem. Secundo solvit eam, ibi, « Rectum
autem forte ad conferens etc. ».
In prima dicit: dictum est, quod expedii
multitudinem aliquam magis principari quam
paucos aliquos vel unum; et quod in distribu­
tione principatus non debet considerari ad
unum solum, sed plura. Propter hoc ad dubi­
tationem quam quaesierunt aliqui et dimise­
runt insolutam, isto modo potest solvi, vel
obviari ad ipsam. Dubitaverunt enim utrum
legislator volens ponere rectas leges, debeat
eas ponere ad conferens vel bonum totius
multitudinis, vel meliorem aliquorum, vel se­
cundum divitias, vel secundum virtutem, sup­
posito quod sit multitudo habens sapientes et
divites, et alios suasibiles et obedibiles rationi.
461. — Deinde cum dicit « rectum autem »
Solvit istam dubitationem. Et dicit, quod il­
lud quod rectum est et melius, hoc est acci­
piendum : melius autem et magis rectum est,
quod leges ferantur ad bonum totius civitatis
et communitatis et civium: nam leges ferun­
tur de conferentibus ad finem civitatis: finis
vero civitatis est bonum communiter confe­
rens; ergo leges debent ferri in ordine ad
commune bonum totius civitatis et civium.
Civis autem dicitur ille qui virtutem habet,
per quam recte potest subiici et principari in
diversis te'mporibus : sed alius et alius est se­
cundum suppositum et rationem, et in diver­
sis politiis: nam in statu multitudinis popu­
lus eligit dominari propter libertatem, in sta­
tu paucorum propter divitias: sed in optima
politia ille dicitur civis qui eligit, et potest
subiici et principari propter vitam virtuosam.
462. — Deinde cum dicit « si autem »
Declarat quiddam cuius contrarium videtur
opponi cuidam dictorum prius : dictum est
enim, quod magis expedit multitudinem do­
minari quam unum vel plures: et ideo inten­
dit inquirere si inveniretur unus vel plures in
civitate, qui excederent omnes alios in vir­
tute, utrum expediret istum vel istos domi­

nari: si enim expediat, non est verum quod
determinatum est iam.
Et circa hoc duo facit. Primo enim de­
clarat, quod iste non sit civis. Secundo de­
clarat qualiter se debeat habere ad civitatem
et civitas ad ipsum, ibi, « In transgressis qui­
dem igitur etc. ».
Prima in duas. In prima proponit conclu­
sionem suam. Secundo arguit ad eam, ibi,
« Iniuriabuntur enim dignificati etc.».
In prima dicit, quod si in aliqua civitate
unus inveniatur qui excedat omnes alios in
virtute, vel plures virtuosi excedentes alios,
non tamen tot quot ex ipsis civitas possit
compleri vel fieri, et intantum iste vel isti
excedant alios, quod virtus omnium aliorum
et potentia ipsa civilis non possit aequari se­
cundum aequalitatem virtuti et potentiae illo­
rum plurium, nec virtuti et potentiae illius
unius si non sit nisi unus solus, talis iste non
erit pars civitatis, nec illi plures si sint plu­
res virtuosi.
463. — Deinde cum dicit « iniuriabuntur
enim »
Probat quod dictum est.
Et primo arguit quod iste vel isti non sint
pars civitatis. Secundo respondet ad obiectionem, quam posset fieri, ibi « Propter quod
secundum etc. ». Tertio corrigit quoddam di­
ctum, ibi, «Melius quidem igitur etc.».
Adhuc prima in tres; quia primo probat,
quod iste non sit pars civitatis per rationes
politicas. Secundo per facta et dicta aliorum,
ibi, « Dicentur autem utique etc. ». Tertio
per simile, ibi, « Patet hoc autem in aliis etc. ».
Adhuc prima in duas, secundum quod pro­
bat per duas rationes. Secunda, ibi, « Unde
palam, quia etc.».
Prima ratio consistit in hoc: iustum sim­
pliciter est, ut qui sunt aequales in virtute,
recipiant et attingant ad principatum aequali­
ter: qui vero inaequales sunt, inaequaliter re­
cipiant: sed iste vel isti excedit vel ex­
cedunt omnes alios in virtute; ergo plus
debet recipere ille unus vel isti plures, quam
omnes alii : sed omnes alii propter multitudi­
nem credunt se plus debere recipere quam ille
vel isti pauci: quare, si excedentes secundum
virtutem et potentiam plus recipiant quam
omnes alii, videbuntur iniuriari aliis; et tunc
sequitur dissensio et turbatio in civitate et
corrumpetur proportio civitatis: hoc autem
est inconveniens: quare nec iste nec illi, si

■— 164 —

463-469

IN POLITICORUM

sint plures excedentes in civitate, erunt cives;
et propter talem unum excedentem omnes alios
in virtute, verisimile est esse quasi Deum.
Circa quod intelligendum est, quod aliquis
potest attingere ad virtutem perfectam et actum
ipsius dupliciter: uno modo secundum sta­
tum communem humanum: alio modo ultra
communem modum vel statum umanum: hoc
autem fit per virtutem heroicam. Est autem
virtus heroica secundum quam aliquis per vir­
tutem moralem et intellectualem attingit ad
operationem cuiuslibet virtutis supra com­
munem modum hominum : hoc autem est ali­
quod esse divinum, quod fit per aliquod di­
vinum in homine exislens, quod est intelle­
ctus: sic loquitur hic Philosophus; talem
enim hominem, et sic excedentem omnes alios,
dicit esse sicut Deum.
464. — Deinde cum dicit « unde palam »
Ponit secundam rationem, quae est haec:
lex quae datur in civitate est necessaria omni­
bus aequalibus potentia et genere: et hoc pa­
tet, quia lex est de conferentibus ad finem po­
litiae. In his autem non omnes sunt sufficien­
tes se dirigere ex se, et ideo indigent lege
dirigente eos in agibilibus; unde datur lex eis
qui sunt aequales genere et potentia isto mo­
do: quia non sunt sufficientes dirigere se in
actionibus, et isti dicuntur cives: sed talibus,
qui sic excedunt alios in virtute, non datur lex;
ipsi enim sunt sibi lex: et hoc patet, quia lex
est ordinatio quaedam secundum rationem de
conferentibus ad finem politiae: isti enim or­
dinationem habent in seipsis, ideo sunt sibi
leges. Deridendus igitur esset ille, qui vellet
dare legem istis virtuosis, cum in eis non sit
causa, propter quam lex fertur. Igitur isti sic
excellentes, cives non erunt.
465. — Deinde cum dicit « dicentur enim v
Probat quod iste qui sic excedit omnes
alios, non sit civis respectu aliorum: et divi­
ditur in quinque, secundum quod probat per
quinque. Secunda, ibi, « Propter quod ponunt
etc.». Tertia, ibi, «Tradunt etiam etc.».
Quarta, ibi, « Propter quod et vituperantes
etc.». Quinta, ibi, «Idem autem circa civi­
tates etc. ».
In prima dicit, quod de isto virtuoso vel
de talibus fortassis recte poterit dici quod
dixit Antisthenes de leonibus: dixit enim quod
lepusculis volentibus habere aequale, sive vo­
lentibus esse aequales, non est bonum habere
leones cum dentibus in socios: quia leones
propter potentiam eorum devorarent eos: sic
in civitate non est bonum civibus volentibus
esse aequales habere istum virtuosum vel plu­
res concives, quia propter potentiam suam
et virtutem opprimerent cos.
466. — Deinde cum dicit « propter quod »
Declarat secundum. Et dicit quod manife­
stum est. quod isti vel iste sic excedentes alios
non debent esse cives; propter hoc enim ci­
vitates populares statuerunt oslracismum, idest
relegationem contra tales: huiusmodi enim ci­

L. ΙΠ, 1. xil

vitates volunt habere aequalitatem; domina­
tur enim in tali republica populus propter li­
bertatem: omnes autem aequaliter attingunt
ad libertatem: et propter hoc illos, qui exce­
debant communiter cives vel in divitiis, vel
in amicis, vel in potentia aliqua civili, rele­
gabant a civitate, et transtulerunt aliquos extra
civitatem aliquibus temporibus determinatis.
Quare manifestum est secundum istos, quod
non expedit sic excedentes cives esse et rema­
nere in civitate.
467. — Deinde cum dicit « fabulantur au­
tem »
Declarat hoc idem per tertium. Et dicit quod
narratur, quod quidam nautae dicti Argonau­
tae ab Argo navi, noluerunt recipere Hercu­
lem propter consimilem causam. Hercules
enim multum excedebat eos virtute et potentia:
timentes, ergo, quod quia excedebat eos mul­
tum, vellet dominari, dereliquerunt eum, et
noluerunt quod conduceret cum eis navem
suam. Quare videtur, quod iste excedens alios
in virtute et potentia, non debeat remanere
in civitate, ne alios opprimat.
468. — Deinde cum dicit « propter quod »
Ponit quartum ad declarationem illius eius­
dem. Et dicit, quod propter hoc, quod non
expedit tales excedentes alios, remanere in ci­
vitate, sed vel relegare, vel interimere omnino,
quidam volentes increpare tyrannidem, non se­
cundum rationem vituperaverunt consilium Pe­
riandri ad Thrasybulum : misso enim nun­
cio a Thrasybulo ad Periandrum, quid facien­
dum sibi esset contra potentes et divites et
universaliter excellentes turbantes civitatis do­
minium; dicunt enim, quod nolens manifestare
intentum suum Periander expresse nuncio mis­
so, sub parabola dixit ei quid faciendum erat,
dicens quod auferens excedentes spicas ae­
quabat segetes: cum autem nuncius igno­
raret causam eius quod fiebat, et nunciaret quod ei dictum erat Thrasybulo, statim intellexit Thrasybulus, quod oportebat
viros excellentes in virtute et potentia po­
litica interficere. Et dico quod non ra­
tionabiliter increpuerunt consilium huiusmodi,
quia istud non solum expedit tyrannis, nec
solum hoc ipsi faciunt, immo consimiliter fie­
bat in politia paucorum et populari; in illis
enim ordinata fuit relegatio ad prohibendum
ne aliquis fieret ita excellens; et si contingeret
esse aliquem talem, quod relegaretur a civi­
tate. Sic igitur manifestum est ex hoc, quod
tales viri non debent remanere in civitate.
469. — Deinde cum dicit « idem autem »
Ponit quintum ad declarationem illius eius­
dem. Et dicit quod idem in quibusdam civita­
tibus fecerunt aliqui habentes dominium et
potentiam super illas, sicut Athenienses subiugantes sibi Samios et Chios et Lesbios qui­
busdam pactis intervenientibus, cum illos
Athenienses excederent, et principarentur, ma­
gis quantum ad aliqua humiliaverunt eos, op­
primendo eos praetermissis pactis praehabitis:

— 165 —

L. III. I. xii

IN POLITICORUM

eodcm modo fecit rex Persarum cum subiugasset sibi Medos et Babylonicos, prudentiores
et magis sagaces inter ipsos dispersit saepe:
videns enim quod isti prudentes et sagaces
erant, quia fuerant in principatu, et civiliter
vixerant, timens quod si simul manerent, per
sapientiam possent invenire vias per quas di­
scuterent se a iugo illius, dispersit eos, et sic
isti excellentes propter eorum sapientiam trans­
lati sunt ad altas regiones. Sic igitur huius­
modi problema universaliter est circa omnes
politias; quod scilicet illi qui excedunt alios in
potentia et virtute, cives non sunt. Istud au­
tem in transgressis politiis observatur, nam
principantes in illis intendentes bonum pro­
prium, illos qui excedunt alios in potentia
vel virtute, relegant a civitate; et non solum
intendentes bonum proprium, sed commune
hoc faciunt.
470. — Deinde cum dicit « palam autem »
Declarat idem per simile in artibus. Et di­
cit, talem qui excedit alios, non debere esse
civem nec manere in civitate, manifestum est
per simile in aliis artibus: videmus enim
quod pictor si pingat imaginem, non pinget
pedem excedentem alias partes secundum pro­
portionem, dato etiam quod sit pulchrior aliis;
quinimmo si pinxerit, delet et pinget pedem
minorem magis proportionatum; similiter ille
qui facit navem non facit proram, partem
scilicet anteriorem navis, maiorem aliis prae­
ter proportionem, dato, quod illa pars sit opti­
me facta; et si fecerit abiicit et facit mino­
rem : similiter magister chori, si unus can­
tat altius omnibus aliis praeter proportionem,
dato quod pulchrius et delectabilius cantet,
non permittet eum cantare cum aliis: quare
similiter legislator si sit aliquis in civitate ex­
cellentior omnibus aliis in virtute et potentia,
quamvis secundum se sit bonus, quia tamen
improportionalis est aliis, ipsum debet rele­
gare a civitate.
471. — Deinde cum dicit « propter quod »
Respondet cuidam obiectioni, quae posset
fieri. Aliquis enim posset dicere, quod si ille
qui excedit alios omnes in civitate, deberet
expelli propter excessum, cum monarcha in
aliqua monarchia excellat omnes alios, talis
deberet expelli et non principari. Solvit di­
cens, quod quamvis monarcha excellat alios
in potestate, tamen nihil prohibet ipsum con­
cordare cum aliis si principetur propter bo­
num commune: tunc enim concordabit cum
aliis: si autem monarcha non principaretur
propter bonum commune, tunc ibi laborandum
esset ad expulsionem eius.
472. — Deinde cum dicit « melius quidem »
Docet corrigere quoddam dictum prius : di ­
ctum est enim et declaratum, quod excellentes
omnes alios debeant a civitate relegari, et
hoc durum valde: ideo volens hoc corri­
gere dicit Philosophus, quod sermo de re­
legatione facienda eius qui excedit omnes
alios in potentia vel virtute aliquod iustum

469-473

habet, sed non simpliciter iustum: ideo me­
lius fuit a principio sic ordinare politiam,
quod non esset necessarium uti ipsa relegatio­
ne, quia relegatio ista periculosa est, quia non
relegantur nisi potentes, isti autem nocere pos­
sunt civitati. Et ideo melius fuisset sic ordi­
nasse civitatem, ut non oporteret uti ea; ita,
quod a principio fuisset ordinatum, quod non
liceret alicui excedere determinatum gradum
divitiarum, nec excedere alios secundum quem­
cumque gradum, nec recipere excedentes sed
aequales; et si contingeret aliquem excedere,
corrigeretur et dirigeretur aliqualiter; secundo
loco, idest si secundario defecerit, corrigeretur
tali relegatione; tunc enim esset utendum rele­
gatione.
Sic autem non fiebat in quibusdam civitati­
bus: quia relegantes huiusmodi excedentes non
respiciebant ad bonum commune politiae, sed
propter commodum proprium, et malitiose et
seditiose, et propter malam affectionem, quam
habebant ad illos.
473. — Deinde cum dicit « in transgressis »
Declarat qualiter iste, qui excedit omnes
alios in civitate, se debeat habere in civitate,
et civitas ad ipsum : et dicit, quod in politiis
non recte ordinatis sed transgressis tantum ex­
pedit talem sic excedentem relegare a civitate,
et iustum sit non simpliciter, sed secundum
quid est iustum, sicut in populari statu: in
ipso enim intenditur aequalitas civium; et ideo
contra finem illius politiae est talis excessus,
propter quod iustum est in ea taliter relegari.
Iterum in statu paucorum non expedit talem
esse civem, quia per suam potentiam conver­
teret politiam illam ad voluntatem suam; nec
in tyrannide expedit talem esse; quia talis ni­
mis tyrannizare vellet : quare manifestum est,
quod in transgressis iustum est talem relegare;
non simpliciter iustum, sed secundum quid,
quia in istis politiis non est iustum simplici­
ter, sed secundum quid, ut dictum est prius.
Sed in optima politia magna dubitatio est,
qualiter se habendum sit circa talem.
Non est autem dubitatio de illo qui excedit
omnes alios vel in fortitudine corporali, vel in
divitiis, vel in multitudine amicorum : sed de
illo, qui excellat omnes alios in virtute sive
in bonis secundum animam, quid oportet fa­
cere de isto : non enim dicendum est, quod
debeat expelli a civitate, et transferri ad alium
locum: hoc enim est contra rationem, ex quo
est optimus; quare nullo modo est repellendus.
Iterum non est assumendus ad principatum
sicut alii, ut quandoque principetur, quando­
que non. Simile enim esset ac si vellemus prin­
cipari lovem aliquando et aliquando non, hoc
enim derisorium est. Et ideo relinquitur, quod
cum talis sit optimus, quod dignum et iustum
est quod omnes sibi laetanter obediant, et ut
sit rex; vel si sint tales plures, quod sint re­
ges, et principantes, non aliquando sic ali­
quando non, sed semper.
Sed est considerandum, quod Philosophus

»— l66 —

473

IN POLITICORUM

videtur sibi contrarian : dixit enim prius,
quod melius est multitudinem aliquam prin­
cipari quam paucos: dixit etiam, quod si unus
principaretur, alii essent inhonorati, quod est
inconveniens: in ista parte dicit, quod iste
qui sic excedit omnes alios non est civis:
sed ille qui non est civis non debet princi­
pari: quare iste non debet principari: cuius
contrarium dicit hic.
Ad hoc dicendum, quod si unus inveniatur,
qui excedat omnes alios in virtute, iste debet
principari. Et ratio huius est, quia illum opor­
tet magis principari qui accedit magis ad prin­
cipatum naturalem, et ad principatum univer­
si: sed iste qui sic excedit omnes alios in vir­
tute est huiusmodi: ergo expedit ipsum so­
lum principari. Maior propositio apparet in
animali: pars enim quae principatur cor est,
cor autem unum est et principale, a quo de­
rivatur virtus ad singulas partes corporis. Ite­
rum in universo est unus princeps : principatus
autem universi unus et optimus est: quare
ille in civitate qui magis unus et melior est
accedit magis ad similitudinem principatus
universi et naturalis: ergo ille principatus erit
melior, in quo erit unus princeps; et illum
magis expedit principari, qui unus existons
optimus est: talis est ille, qui excedit omnes
alios in virtute: ergo manifestum est, quod

L. Ill, I. xii

istum expedit magis principari quam alium.
Nec valet, quod primo obiicitur, quod su­
perius dixit, quod magis expedit multitudinem
dominari: quia illud intelligendum est ubi
est politia aequalium et similium, et virtus
unius non excedat virtutem omnium aliorum,
quod in proposito non contingit.
Nec valet quod secundo obiiciebatur, si
unus vel plures principarentur, quod omnes
alii essent inhonorati; quia in politia recte or­
dinata quilibet diligit statum et gradum pro­
prium ct gradum alterius, et ideo vult hono­
rem sibi secundum gradum suum, et vult alii
honorem secundum gradum illius, nec vult sibi
honorem alterius. Et ideo si sit unus excellens
omnes in virtute, omnes volunt sibi honorem
qui debetur ei; ct ideo non sunt inhonorati,
quia quilibet habet honorem qui debetur ei.
Nec valet quod obiiciebatur tertio de hoc
quod dicit, quod iste non est civis: verum
enim est, quia sicut ille, qui principatur pro­
pter excellentiam virtutis, non est civis, sed
supra civem, eodem enim modo est aliquis
civis, sicut se habet ad legem : sed cum assu­
mitur, quod non debet dominari nisi civis,
non habet veritatem in politia regali et optima
simpliciter, qualis est illa, in qua dominatur
qui dictus est.

— t67 —

L. Hi, 1. xiii

IN POLI I ICOR U Μ

LECTIO XIII.
(nn. 474-488; [334-348]).
Quinque regum species proponit et de qua disputaturus sit eligit.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1284b35 - 1286a7)
334. Forte autem bene habet post determi­
natas rationes transire, et considerare de re­
gno hoc. Dicimus enim rectarum politiarum
unam esse hanc. Considerandum autem,
utrum expediat bene habente habitari civitati
et regioni, rege regi, aut non : sed alia aliqua
politia magis: vel aliquibus quidem expedit,
aliquibus autem non expedit. Oportet itaque
primo dividere, utrum unum aliquod genus
est ipsius, vel plures habet differentias.
335. Facile itaque hoc addiscere, quod plu­
ra genera continet et principatus modus est
non imus omnium. Qui enim in Laconica po­
litia, videtur quidem esse regnum maxime eo­
rum quae secundum legem: non est autem
dominans omnium, sed quando exierit regio­
nem, dux est eorum, quae ad bellum. Adhuc
autem, quae ad Deos, attributa sunt regibus.
Hoc quidem igitur regnum velut ducatus qui­
dam exercitus imperialis et perpetuus est. Oc­
cidendi enim non dominus, nisi in aliquo re­
gno, quemadmodum sub antiquis; in bellicis
exercitibus promptus potens lege.
336. Significat autem Homerus. Agamem­
non enim male quidem audiens deprimebatur
in congregationibus: egressis autem et inter­
ficiendi dominus erat: dicit enim: quem ego
videro fugientem e praelio, non sufficiens erit
sibi fugere canes vel vultures, apud me enim
est mors. Una quidem igitur species huius re­
gni ducatus exercitus per vitam. Horum au­
tem ii quidem secundum genus sunt, ii autem
eligibiles.
337. Praeter hanc autem alia monarchiae
species, qualia erant regna apud quosdam
Barbarorum.
338. Habent autem haec omnia potentiam
similem tyrannis, sunt tamen secundum le­
gem et paterna. Quia enim magis serviles mo­
ribus sunt natura barbari quidem graecis.
Qui autem circa Asiam iis qui circa Europam
sufferunt despoticum principatum nihil contri­
stati : tyranni quidem igitur propter tale sunt.
339. Secura autem, quia patria, et secundum
legem sunt. Et custodia autem regalis et non
tyrannica propter talem causam. Cives enim
custodiunt armis reges, tyrannos autem extra­
nei: ii quidem enim secundum legem et vo­
luntariis, ii autem involuntariis principantur.
Quare ii quidem et civibus ii autem super
cives habent custodiam. Duae quidem igitur
species hae monarchiae.
340. Altera autem, quae quidem erat in an­
tiquis Graecis quos vocant Esymnetas. Est au­

tem haec, ut simpliciter est dicere, electa ty­
rannis. Differens autem a barbarica, non eo
quod non secundum legem, sed eo quod non
patria sit solum: principabantur autem ii qui­
dem per vitam principatu hoc, ii autem uti­
que ad quaedam determinata tempora vel
actiones.
341. Qualem elegerunt quandoque Mytile­
naei Pittacum adversus profugas, quibus prae­
erant Antimenides et Alcaeus poeta. Significat
autem Alcaeus quod elegerunt Pittacum ty­
rannum in quodam scoliorum versuum: in­
crepat enim, quia malum patriae Pittacum
praefecerunt civitati sine felle et gravis feli­
citatis tyrannum quidem laudantes simul col­
lecti. Hae quidem sunt et erant; quia enim
tyrannicae erant, despoticae, quia autem ele­
ctae et voluntariorum, regales.
342. Quarta autem species monarchiae re­
galis, quae secundum Heroica tempora, vo­
luntariae et patriae factae secundum legem,
quia primi fuerunt benefactores multitudinis
secundum artes aut bellum, aut quia college­
runt aut emerunt regionem, facti fuerunt re­
ges voluntariorum, et successive sumentibus,
patrii.
343. Domini autem erant praesulatus secun­
dum bellum et substantiarum quaecumque
non sacerdotales, et cum iis sententias indi­
cabant. Hoc autem faciebant ii quidem non
iurantes, ii autem iurantes. luramentum au­
tem erat sceptri elevatio.
344. Qui quidem igitur in antiquis tempo­
ribus et super ea quae penes civitatem, et
quae popularia, et quae circa confinia, con­
tinue principabantur. Posterius autem hoc
quidem permittentibus ipsis regibus, hoc au­
tem turbis occupantibus, in aliis quidem ci­
vitatibus patriae substantiae remanserunt re­
gibus solum; ubi autem dignum est dicere
regnum in confiniis bellicorum, ducatum so­
lum habebant.
345. Regni quidem species hae quatuor nu­
mero; una quidem quae circa Heroica tem­
pora; haec autem erat voluntariorum quidem,
in quibusdam autem determinatis; dux enim
exercitus et iudex, erat rex, et eorum quae
ad Deos dominus. Secunda autem quae bar­
barica; haec autem ex genere principatus despoticus secundum legem. Tertia autem quam
Aesymneticam appellant; haec autem est ele­
cta tyrannis. Quarta autem quae Laconica
horum : haec autem est (ut simpliciter est di­
cere) ducatus exercitus secundum genus per­

— i68 —

474-476

IN POLITICORUM

petuus. Hae quidem igitur hoc modo differunt
abin vicem.
346. Quinta autem species regni quando
fuerit omnium dominus existens, sicut una­
quaeque gens et civitas unaquaeque commu­
nium, ordinata secundum oeconomiam: sicut
enim oeconomia regnum quoddam domus est,
ita regnum civitatis et gentis unius vel plu­
rium oeconomia.
347. Fere itaque duae sunt (ut est dicere),
species regni, de quibus considerandum; haec,
et quod est Laconica. Aliarum enim multae
intermediae harum sunt; pauciorum quidem
enim domini quam regnum, plurium autem

L. Ill, 1. xiu

sunt quam Laconicus. Quare consideratio fe­
re de duobus est : unum quidem, utrum ex­
pediat civitatibus ducem exercitus perpetuum
esse, et hunc, vel secundum genus, vel secun­
dum partem; aut non expedit. Unum autem,
utrum quidem unum expedit dominum esse
omnium, vel non expedit.
348. De tali quidem igitur ducatu exercitus
considerare, habet magis legum speciem,
quam politiae. In omnibus enim politiis con­
tingit, hoc fieri. Quare dimittatur primum. Re­
liquus autem modus regni politiae species est :
quare de hac oportet considerare, et dubita­
tiones quae insunt transcurrere.

COMMENTARIUM

474. — Postquam distinxit Philosophus po­
litias secundum distinctiones principatuum, hic
prosequitur de unaquaque ipsarum: et habet
partes duas.
Primo enim determinat dc unaquaque ipsa­
rum. Secundo ostendit ex quibus corrumpun­
tur et salvantur, in principio quinti libri, ibi,
«De aliis quidem etc.».
Prima dividitur in duas. In prima determi­
nat de optima politia, scilicet de regno. In
secunda determinat de aliis, in principio quar­
ti libri, ibi, « In omnibus artibus etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima praemittit
intentum suum. Secundo prosequitur, ibi,
«Facile itaque etc.».
In prima dicit, quod post praedictas inqui­
sitiones de politiis forte bene se habet trans­
ire ad considerationem de regno: et ratio
huius est, quia inter politias rectas regnum
est optima et rectissima politiarum; et ideo
regula et mensura aliarum: optimum enim
perfectissimum est in unoquoque genere, et
mensura est omnium aliorum : propter quod
primo dicendum est de regno. Est autem con­
siderandum de regno, utrum civitati et regio­
ni quae debet inhabitari expediat regi a rege
vel non, sed magis expediat regi civitatem et
regionem ab aliqua multitudine, vel aliquibus
paucis viris. Primo autem videndum est, utrum
sunt monarchiae regalis plures modi et diffe­
rentiae, aut unus modus solum.
475. — Deinde cum dicit « facile itaque »
Prosequitur intentum suum; et habet partes
duas.
Primo distinguit modos monarchiae regalis.
Secundo prosequitur de principali modo, ibi,
«Principium autem etc.».
Prima in duas. Primo ponit diversos modos
huius monarchiae. Secundo reducit istos ad
duos modos, ibi, « Fere itaque duae etc. ».
Prima adhuc in duas. Primo, ponit quatuor
modos. Secundo recolligendo illos addit quin­
tum qui est principalis, ibi, « Regni quidem
etc. ».
Prima in quatuor, secundum quod ponit
quatuor modos. Secunda ibi, « Praeter hanc

autem etc.». Tertia ibi, «Altera autem etc.».
Quarta ibi, « Quarta autem species etc. ».
Adhuc prima in duas : in prima ponit pri­
mum modum, in secunda declarat quoddam
dictum per dictum Homeri, ibi, « Significat
autem Homerus etc. ».
In prima dicit quod parum considerantibus
in politia regali, facile potest apparere quod
principatus regalis plura et diversa genera
continet; et istiusmodi principatus non est
unus modus, sed plures. Est autem unus mo­
dus ipsius qui fuit in Laconica regione: in isto
enim regno et rex principabatur secundum le­
gem, et non erat dominus omnium, quia non
ferebat sententias, nec puniebat secundum
suam voluntatem; tamen quando exibat regio­
nem ad pracliandum, tunc principabatur quan­
tum ad omnia, quae pertinebant ad praelium:
iterum dominus erat omnium eorum quae per­
tinebant ad cultum divinum. Istud autem re­
gnum erat sicut quidam ducatus exercitus im­
perialis; quia iste rex universale imperium ha­
bebat quantum ad ea quae sunt exercitus. Ite­
rum istud regnum perpetuum erat, ita quod rex
non quandoque regnabat, quandoque non,
sed non erat dominus omnium in civitate,
quia non indicabat homicidam; non enim erat,
dominus ad puniendum homicidium, nisi
quando exibat ad praelia: poterat enim tunc
dare leges et punire universaliter.
476. — Deinde cum dicit « significat au­
tem »
Declarat quod dictum est per dictum Ho­
meri. Dixit enim quod in isto regno princeps
est dominus omnium: et dicit quod hoc signi­
ficavit Homerus dicens quod Agamemnon cum
esset in civitate et veniret ad congregationem
civium, multoties opprimebatur quod non es­
set dominus omnium; cum autem regrederetur
ad praelium, dominus erat in omnibus et in­
terficiendi et dandi legem, quantum ad ea quae
erant exercitus : dicebat enim : quem videro
fugientem ex praelio, taliter tractabo ipsum
quod non poterit fugere canes nec aves: apud
me enim est mors, idest in potestate mea est
interficere. Est ergo una species monarchiae

— 169 —

L. Ill, 1. xiii

IN POLITICORUM

regalis quae ducatus exercitus est, qui princi­
patus durat per totam vitam hominis. Isto­
rum autem qui principantur in isto regno,
quidam regnant per successionem generis, qui­
dam autem ex electione quia ad hoc eliguntur.
477. — Deinde cum dicit « praeter hanc »
Ponit secundam speciem huius monarchiae;
et dividitur in duas.
In prima ponit speciem illam. In secunda
declarat qualis est. Secunda ibi, « Habent au­
tem haec etc. ».
In prima dicit quod praeter speciem monar­
chiae, de qua dictum est, est alia species se­
cundum quam aliqui regnant apud barbaros
Dicuntur autem barbari qui deficiunt a ra­
tione: barbari enim quasi extranei dicuntur.
Et quia homo utitur ratione, quicumque defi­
ciunt a ratione barbari dicuntur, sicut appa­
ruit in primo.
478. — Deinde cum dicit « habent au­
tem »
Ostendit qualis est: et primo quod est vo­
luntaria. Secundo quod est secura, ibi, « Se­
cura autem, quia etc. ».
In prima dicit quod huiusmodi regna secun­
dum quae principantur aliqui barbari, sunt
sicut tyrannides monarchiae; et qui principan­
tur in istis, principantur secundum legem et
secundum leges patrias. Dicuntur autem leges
patriae consuetudines, quae descendunt a pa­
rentibus in filios: isti autem secundum tales
leges principantur. Et quia barbari naturaliter
sunt magis serviles quam Graeci, et hi qui
sunt, circa Asiam sunt magis serviles quam
qui circa Europam, quia Europa est media in­
ter Africam et Asiam, et sicut media est secun­
dum locum, sic homines medio modo se ha­
bent in aliis dispositionibus; et ideo isti bar­
bari sustinent principatum dominativum sine
tristitia, quia inclinationem habent ad susti­
nendum ipsum. Quod autem est secundum in­
clinationem, naturale est et voluntarium. Qua­
re manifestum est, quod tales voluntarie su­
stinent talem principatum dominantium qui
est domini ad servum. Quare manifestum est
quod principantes in tali regno, propter hoc
assimilantur tyrannidi.
479. — Deinde cum dicit « secura autem »
Ostendit quod est secura; et dicit quod hu­
iusmodi monarchiae species secura est. Et ra­
tio huius est, quia principatus in tali regno
principatur et secundum genus, et secundum
leges patrias, idest consuetudines quae descen­
dunt a parentibus. Et quia secundum genus
dominatur voluntate; regnante enim patre ali­
quo modo assuescunt subditi filio; et ideo
postmodum regnante filio voluntarie subiiciuntur, quia consueti sunt. Iterum principatur
secundum consuetudinem et secundum leges;
quae autem insunt secundum consuetudinem
delectabilia sunt; est ideo minus odiunt eos.
Et quod sit secura, signum est, quia isti bar­
bari custodiunt regem suum, quia diligunt eum
et libenter subjiciuntur ei. Tyrannum autem

476-481

custodiunt alieni et cives reges suos custodiunt
cum armis, quia secundum legem, et volunta­
rie subiiciuntur eis: tyranni autem principan­
tur subditis involuntariis, et propter hoc ty­
ranni super cives habent custodiam, diffidunt
enim de subditis. Sic igitur apparet quod hae
sunt duae species monarchiae regalis.
480. — Deinde cum dicit « altera autem »
Ponit tertiam speciem; et primo ponit eam.
Secundo declarat quoddam dictum per exem­
plum, ibi, « Qualem elegerunt quandoque etc. ».
In prima dicit quod alia est species monar­
chiae regalis, quae erat apud antiquos Grae­
cos qui dicebantur Aesymnetae. Est autem
huiusmodi monarchia, ut simpliciter est dice­
re, tyrannis secundum electionem : et dicit
« ut simpliciter dicamus » quia tyrannis quae
eligitur, simpliciter non est tyrannis. Differt
autem ista a barbarica tyrannide de qua di­
ctum est, non eo quod in ista, quae est se­
cundum electionem, non principetur princeps
secundum legem, in illa autem principetur:
sed in hoc solum differunt quod ista non est
patria, idest princeps non principatur secun­
dum successionem generis; vel non est sic
assueta, sicut sunt ea quae sunt patria, sed
per electionem. In isto vero principatu qui­
dam principantur per totam vitam suam, et
eliguntur ad vitam suam, alii principantur
usque ad aliqua tempora determinata, quia
sic eliguntur; alii principantur quantum ad ali­
quas actiones.
481. — Deinde cum dicit « qualem elege­
runt »
Declarat quod dictum est, per exemplum.
Dictum est enim quod in isto principatu, prin­
cipatur tyrannus per electionem, qualis fuit
ille quem elegerunt quidam dicti Mytilenaei :
cum enim quidam essent profugi a civitate il­
lorum, elegerunt quemdam Pittacum nomine
contra profugos illos, ut fugaret illos atque
extirparet; tunc autem principabantur istis My­
tilenaeis duo, quorum unus erat Antimenides,
alius Alcaeus poeta. Dixit autem iste Alcaeus
hoc in quodam loco suorum carminum; dixit
inquam quod isti elegerunt sibi Pittacum ty­
rannum; et increpabat eos quod malum pa­
triae praefecerunt. Iterum praefecerunt civitati
hominem sine felle. Fel autem dicitur com­
movere ad iram, ira autem valet ad fortitudi­
nem virtutis : unde dicitur tertio Ethicorum:
Virtutem immitte furori et virtutem erige fu­
rore. Volebat igitur dicere quod cum deberet
esse fortis contra inimicos civitatis non move­
batur; erat enim timidus nec potens eos op­
primere. Iterum, quia elegerunt hominem gra­
vis felicitatis, quia felicitatem suam ponit in
voluptatibus, et gravabat subditos, ut posset
exercere voluptates suas. Iterum increpabat
eos, qui cum convenissent et fuissent congre­
gati, approbaverunt eum eligentes. Istae au­
tem monarchiae erant regales et tyrannicae.
Tyrannicae quidem, quia principantes in eis
principabantur principatu dominativo. Et quia

I/O —

482-487

IN POLITICORUM

principabantur voluntarie et per electionem,
erant regales.
482. — Deinde cum dicit « quarta autem »
Ponit quartam speciem: et dividitur in tres.
In prima ponit illam speciem. Secundo osten­
dit quorum erant domini principantes in isto
regno, ibi, «Domini autem etc.». Tertio
ostendit quomodo huiusmodi monarchia
augmentata fuit, ibi, « Qui quidem igitur in
antiquis etc. ».
In prima dicit quod quarta species monar­
chiae regalis, est secundum quod aliqui prin­
cipantur aliquibus secundum virtutem heroi­
cam. Et principantes dicebantur heroes, idest
attingentes ad virtutem perfectam et actum
eius ultra communem statum hominum; et fuit
ista temporibus eiusmodi heroum. Isti autem
voluntarie principabantur secundum legem. Pri­
mi autem principantes isto principatu assumpti
fuerunt ad istum principatum, propter benclicium quod contulerant multitudini, aut quia
invenerunt artem aliquam utilem regioni, si­
cut Saturnus in Italia primus docuit artem se­
minandi triticum, propter quod reputatus fuit
Deus apud ipsos; aut quia primo praeliati fue­
runt contra inimicos multitudinis; aut quia
primo congregaverunt homines regionis indu­
centes eos ad vitam civilem; aut quia eme­
runt regionem: et ideo facti fuerunt reges
propter huiusmodi beneficia, et hoc volen­
tibus subditis voluntarie eos assuescentibus,
principantes secundum successionem generis:
et erant quasi principantes patrie, idest prin­
cipantes secundum leges descendentes a pa­
rentibus in ipsos.
483. — Deinde cum dicit « domini autem »
Ostendit quorum erant domini : et dicit
quod isti domini erant omnium quae pertine­
bant ad bellum: iterum omnium possessionum
et substantiarum quae non erant sacerdotales,
sive pertinentes al cultum divinum, sicut erant
possessiones sacerdotum; et cum hoc ferebant
sententias et judicabant. Ista autem faciebant
ita quod quidam eorum non jurabant quod fi­
deliter huiusmodi exercerent, quidam autem
iurabant. lutamentum autem ipsorum erat ele­
vatio sceptri, scilicet baculi regalis.
484. — Deinde cum dicit « qui quidem »
Declarat quomodo huiusmodi monarchia
augmentata fuit; et dicit quod in temporibus
antiquis primo principali fuerunt in aliqua ci­
vitate, et in eis quae circa civitatem, sicut
sunt castra; deinde gentibus; deinde princi­
pali fuerunt civitatibus circumvicinis : post
haec autem regibus permittentibus et indul­
gentibus, vel multitudine civili cogente vel
usurpante, substantiae paternae regum reman­
serunt in civitatibus principantibus, ipsis re­
gibus habentibus ducatum vel dominium circa
exteriora et in remotis a civitate, ubi exempta
civitate principali et immuni facta a tributo
regali, rex quasi in exterioribus principabatur.
485. — Deinde cum dicit « regni quidem »
Recolligit istos modos et addit quintum; et

L. Ill, 1. χπι

primo recolligit istos quatuor. Secundo addit
etiam quintum, ibi, « Quinta autem species
etc. ».
In prima dicit quod monarchiae regalis sunt
quatuor species numero. Una species in qua
principabantur aliqui secundum virtutem he­
roicam, secundum aliqua tempora. In ista ve­
ro monarchia principabatur princeps volen­
tibus subditis. Erat autem dominus in quibus­
dam determinatis, non in omnibus. Rex enim
erat dux exercitus et ferebat sententias et eo­
rum quae pertinebant ad cultum divinum
dominus erat, sicut electionis sacerdotis, puni­
tionis et talium, sed non possessionum. Se­
cunda species est, secundum quam aliqui
principabantur barbaris; et in isto principatu
principabatur rex secundum successionem ge­
neris et secundum legem, et est principatus
dominativus. Tertia species est quae dicitur
Aesymnetica et dicitur ista monarchia tyran­
nis secundum electionem. Quarta species est
Laconica, in qua princeps dominabatur secun­
dum legem. Huiusmodi monarchia dicebatur
ducatus exercitus ad praelium, ut simpliciter
est dicere: quod dicit, quia non omnium
dominus erat, sed eorum quae pertinebant ad
praelium: iste autem ducatus erat secundum
successionem generis et perpetuus. Istae igitur
species isto modo ad invicem differunt.
486. — Deinde cum dicit « quinta autem »
Addit quintam speciem; et dicit quod quinta
species monarchiae regalis est, in qua domi­
nus est omnium principans: sic namque gens
et civitas ordinata sunt secundum quod gu­
bernatio domus ordinatur. In gubernatione
enim domus, unus principatur ad utilitatem
subditorum et dominus est omnium qui sunt
in domo: ita etiam est in regno unus qui
principatur ad utilitatem subditorum : et ideo
sicut gubernatio patris familias est quaedam
regia potestas, ita regia potestas est quaedam
domestica gubernatio civitatis et gentis; sive
sit una civitas et una gens, sive plures civi­
tates et gentes.
487. — Deinde cum dicit « fere itaque »
Reducit istos modos ad pauciores; scilicet
ad duos.
Et primo facit hoc. Secundo ostendit de quo
istorum dicendum est nunc, ibi, « De tali qui­
dem igitur etc. ».
In prima dicit quod fere duae sunt consi­
derandae species monarchiae regalis ad quas
aliae aliquo modo reducantur. Et dicit « fere »,
quia distinguendo eas per proprias rationes plu­
res sunt; sed considerando eas inquantum
reducuntur ad duas, duae sunt. Una est
Laconica, in qua principatur aliquis se­
cundum legem. Alia est regnum. Laconica au­
tem differt a regno, quia in Laconica rex prin­
cipatur secundum legem, iterum non est do­
minus omnium. Sed in regno principatur se­
cundum virtutem et est dominus omnium. Aliae
autem sunt mediae inter istas vel privationes
ipsarum: quia in aliquis principantes plurium

I7I —

L. Ill, 1. xiiï

IN POLITICORUM

sunt domini quam in Laconica monarchia, sed
pauciorum quam in regno; sicut monarchia in
qua principatur aliquis secundum virtutem he­
roicam: et etiam illa est quae dicitur electa
tyrannis.
Manifestum igitur ex istis quod de duobus
restat considerare. Primo quidem de ducatu
exercitus, utrum magis expediat esse ducem
exercitus et perpetuum vel non; et utrum ma­
gis expediat quod iste assumatur, vel per ge­
neris successionem. De regno etiam restat
considerare, utrum expediat unum esse prin­

487-488

cipem omnium; vel non expediat esse unum,
sed plures magis.
488. — Deinde cum dicit « de tali quidem »
Ostendit de quo istorum est dicendum. Et
dicit quod de ducatu exercitus considerare per­
tinet ad legislatorem magis quam ad politi­
cum. In omnibus enim politiis fit ducatus
exercitus; et ideo considerare de ipso dimitta­
tur ad praesens. Sed monarchia regalis spe­
cies est politiae, propter hoc de ista conside­
randum et transcurrendae sunt dubitationes
quae possunt circa ipsam accidere.

- 172 —

IN POLITICORUM

L. HI, 1. χτν

LECTIO XIV.
(nn. 489-506; [349-366]).

Utrum a legibus an ab optimo rege melius sil civitatem gubernari;
et de eius successione et custodia.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1286a7 - 1286b40)
349. Principium autem inquisitionis est hoc,
utrum expedit magis ab optimo viro regi, vel
ab optimis legibus.
350. Videtur itaque putantibus expedire a
rege regi, universale solum leges dicere, sed
non ordinare ad ea quae eveniunt: quare in
quacumque arte principari secundum litteras
miserum. Et quidem in Aegypto, post tertium
diem movere licet medicis; si autem prius,
in suo periculo. Manifestum igitur, quod non
est, quae secundum litteras et leges, optima
politia propter eamdem causam.
351. At vero, et illum sermonem universa­
lem oportet existere principibus, valentius au­
tem cui non adest quod passionale omnino,
quam cui connaturale. Lege quidem igitur
hoc non inest, humanam autem animam ne­
cesse hoc habere omnem.
352. Sed forte dicet utique aliquis, ut con­
tra hoc consiliabitur de singularibus melius.
353. Quod quidem igitur necesse ipsum esse
legislatorem, palam, et ponere leges, sed non
dominos qua transgrediuntur, quoniam de
aliis oportet esse dominos : quaecumque vero
non possibile legem indicare, vel omnino, vel
bene, utrum unum oportet optimum princi­
pari, vel omnes.
354.Etenim nunc convenientes disceptant
et consiliantur, et judicant: haec autem sunt
indicia omnia de singularibus. Secundum
unum quidem igitur comparatus quicumque
forte deterior; sed est civitas ex multis, sicut
convivatio comportata pulchrior una et sim­
plici: propter hoc et indicat melius turba
multa quam unus quicumque.
355. Adhuc magis indifferens quod multum;
quemadmodum aqua amplior, sic et multi­
tudo paucis magis indifferens. Uno autem ab
ira obtento, vel ab alia aliqua passione tali,
necessarium corrumpi iudicium. Ibi autem
habent difficile simul omnes impetu ferri et
peccare. Sit autem multitudo qui liberi nihil
praeter legem agentes, nisi de quibus neces­
sarium deficere ipsam.
356. Si autem non hoc facile in multis, sed
si plures sint boni viri, et cives, utrum unus
magis incorruptibilis princeps, vel magis plu­
res quidem numero, boni autem viri?
357. An palam quod plures? sed ii quidem
divisiones facient, unus autem sine seditione.

Sed ad hoc contraponendum forte quod stu­
diosi secundum animam sicut et ille unus.
358. Si itaque plurium principatum, bono­
rum autem virorum omnium, aristocratiam
ponendum, eum autem qui unius, regnum,
eligibilior utique erit civitatibus aristocratia,
quam regnum, et cum potentia, et sine po­
tentia existente principatus, si sit accipere
plures similiter.
359. Et propter hoc forte rege regebantur
prius, qua rarum erat invenire viros multos
differentes secundum virtutem. Alterum et
tunc parvas habitabant civitates. Adhuc au­
tem a beneficio instituebant reges, quod qui­
dem est opus bonorum virorum.
360. Quando autem evenit fieri multos si­
miles ad virtutem, non adhuc sufferebant, sed
quaerebant commune aliquid, et politiam in­
stituerunt.
361. Quando autem deteriores facti, opu­
lenti facti sunt, a communibus hinc rationa­
bile factas esse oligarchias, honorabiles enim
fecerunt divitias.
362. Ex iis autem primo in tyrannides trans­
mutabantur.
363. Ex tyrannidibus autem in democratiam: semper enim ad pauciores ducentes
propter turpe lucrum fortiorem ipsam multi­
tudinem fecerunt, ut insurgerent, et fierent
democratiae quoniam autem, et maiores ac­
cidit esse civitates, forte neque facile iam fieri
politiam aliam praeter democratiam.
364. Si vero aliquis ponat optimum civita­
tibus a rege regi, quomodo se habebunt quae
de natis? utrum et genus oportet regnare? sed
genitorum quales quidem contingunt, noci­
vum. Sed non tradet dominus existens natis.
Sed non facile adhuc hoc credere. Difficile
enim, et maioris virtutis, quam secundum hu­
manam naturam.
365. Habet autem dubitationem et de po­
tentia, utrum oportet habere regnaturum ro­
bur aliquod circa ipsum quo possit cogere
non volentes obedire, aut qualiter contingit
principatum dispensare. Si enim secundum
legem sit dominus nihil agens secundum suam
voluntatem praeter legem, tamen necessarium
existere ipsi potentiam quae custodiat leges.
366. Forte quidem igitur quae circa regem
talem non difficile determinare. Oportet enim
ipsum quidem habere potentiam; esse autem

L. ΠΙ, 1. xiv

IN POLITICORUM

tantam potentiam, ut sit ea quae singulorum,
ei unius, et simul plurium maior; ea autem
quae multitudinis minor. Quemadmodum an­
tiqui custodias dederunt, quando praefecerunt

489-493

civitati quemdam, quem vocabant aesymnetem vel tyrannum; et Dionysio, quando pe­
tebat custodias, consuluit quidam Syracusanis
dare tot custodias.

COMMENTARIUM

489. — Postquam Philosophus distinxit mo­ i ante tertium diem non poterat bene videri
narchiam regalem et posuit quinque modos ! natura morbi, et si moveret ante tertium diem
ipsius, prosequitur de primo modo et princi­ ' in periculo suo erat: hoc autem observare in
omnibus non erat bonum : in aliquibus enim
paliter dicto, scilicet de regno.
Et primo prosequitur quasdam dubitationes
citius, in aliquibus tardius, hoc expedit se­
cundum diversitatem medicinae et morbi fa­
ex quibus apparet natura regni. Secundo osten­
cere.
dit quod eadem est virtus regis optimi et
Similiter est in politia quod non expedit
optimi viri, in fine huius tertii, ibi, « De
semper per scriptum vel per legem regi, quia
rege etc. ».
Prima in duas. Primo inquirit, utrum ma­ lex quandoque deficit in aliquo particulari, et
tunc indiget aliquo dirigente. Quare manife­
gis expediat civitatem regi ab optimis legi­
stum est quod melius est regnum regi ab opti­
bus vel ab optimis hominibus. Secundo utrum
mo viro quam ab optimis legibus.
ab uno optimo viro vel pluribus, ibi, « Quo­
491. — Deinde cum dicit « at vero »
niam autem tres etc. ».
Arguit quod melius est civitatem regi ab
Adhuc prima in duas. Primo inquirit an
optimis legibus.
melius sit civitatem regi ab optimis legibus
Et primo facit hoc. Secundo obiicit in con­
an ab optimis viris. Secundo movet alias du­
trarium, ibi, « Sed forte etc. ».
bitationes, ibi, « Si vero aliquis etc. ».
In prima dicit quod principantibus oportet
Adhuc prima in duas. Primo praemittit du­
inesse universalem rationem; ideo melius est
bitationem. Secundo prosequitur, ibi, « Vide­
civitatem regi ab eo, qui non habet passiones
tur itaque putantibus etc. ».
coniunctas, quam ab eo qui naturaliter habet
In prima igitur dicit quod primo inquiren­
eas; quia passiones pervertunt iudicium ra­
dum est de regno, utrum magis expediat civi­
tionis. Est enim passio motus appetitus sub
tatem regi ab optimo viro, an ab optimis
phantasia boni vel mali : sed lex non habet
legibus.
passiones coniunctas, homo autem habet; qua­
490. — Deinde cum dicit « videtur itaque »
re melius est civitatem regi ab optimis legi­
Prosequitur. Et primo arguit quod melius
bus, quam ab optimo viro.
est regnum regi ab optimo viro. Secundo ar­
492. — Deinde cum dicit « sed forte »
guit in contrarium, ibi, « At qui etc. ».
Obiicit in contrarium, et ponit obiectionem.
Quod melius sit regnum regi ab optimo vi­
Secundo removet eam, ibi, « Quod quidem
ro quam ab optimis legibus, ostendit ratione
igitur etc. ».
et exemplo : et dicit quod quidam opinantur
In prima dicit, quod dicet aliquis quasi in
quod civitati expedit magis regi ab optimo
contrarium, quod quamvis homo habeat pas­
viro; quia ab eo melius est civitatem regi, qui
siones sibi naturaliter coniunctas, tamen bo­
potest terminare casus omnes emergentes: sed
nus homo consiliabitur de singularibus, et se­
hoc non potest lex, quia lex non dicit nisi
cundum deliberationem habitam ipse recte in­
universale, nihil autem de particulari. Parti­
dicabit; quare adhuc melius est civitatem regi
cularia autem infinita sunt et non possunt
ab optimo viro, quam ab optima lege.
apprehendi. Iterum lex non ordinat quod di­
493. — Deinde cum dicit « quod quidem »
cit ad ea quae de novo emergunt; sed hoc
Removet istam obiectionem, inducendo
potest facere optimus vir per prudentiam
quamdam aliam dubitationem, ex cuius dis­
suam: habet enim rectum indicium de agibilibus et appetitum rectum per virtutem mo­ solutione apparet solutio istius obiectionis.
Et dividitur in duas. In prima facit quod
ralem.
dictum est. Secundo infert quaedam corolla­
Et tunc interponit exemplum antequam con­
ria, ibi, « Si itaque etc. ».
cludat conclusionem : et dicit quod sic vi­
Adhuc prima in duas. Primo ponit dubita­
demus in artibus aliis, quod non est semper
tionem. Secundo solvit probando alteram par­
bonum agere secundum artem scriptam; quia
tem, ibi, « Etenim nunc etc. ».
aliqua sunt scripta secundum quae si agerent
In prima dicit, quod manifestum est, quod
esset nocumentum alicui, sicut apparet in me­
principantem in civitate oportet scire leges et
dicina. Non enim medicus in omnibus consi­
ponere eas; non oportet tamen, quod sit do­
derat ea quae scripta sunt in medicina, quia
minus omnium: ex quo enim dominatur se­
multa sunt dimissa prudentiae medici: sicut
cundum legem, non oportet quod in omnibus
apud Aegyptios scriptum fuit, quod medicis
dominetur; sed oportet quod dominetur in il­
post tertium diem liceret movere, hoc est age­
lis quae non possunt per legem terminari, vel
re per medicinam ad expulsionem morbi, quia
— 174 —

)3
eis

ri
n
n
n

493-499

IN POLITICORUM

simpliciter, vel non bene. Et tunc est dubi­
tatio, utrum in isto casu magis oporteat
unum principari in iudicando de particulari­
bus, de quibus non potest lex bene determi­
nare, vel multos.
494. — Deinde cum dicit « etenim nunc »
Solvit probando alteram partem : et divi­
ditur in tres, secundum quod probat, quod
melius sit in isto casu iudicare per plures.
per tres rationes. Secunda, ibi, « Adhuc ma­
gis etc.». Tertia, ibi, «Si autem etc.».
In prima dicit, quod quando emergit ca­
sus particularis, qui non potest terminari per
legem, tunc conveniunt plures et disceptant
de illo adinvicem, et inquirunt per consilium
de illo, et post consilium iudicant: et talia
sunt omnia iudicia de particularibus, de qui­
bus lex non potest terminare. Sic autem pos­
sunt facere plures et non unus; quia plures
consiliantes super aliquo plura possunt vi­
dere quam unus. Ergo manifestum est, quod
unus comparatus ad plures, deterior est in
iudicando, et iudicium eius comparatum ad
iudicium plurium deterius est: sicut enim ci­
vitas ex multis pulchrior est quam ex paucis,
et iudicium multorum melius est quam unius,
sicut coena comparata ex multis ferculis, idest
sicut coena, in qua sunt plura fercula, pul­
chrior est quam coena simplex, ubi non est
nisi unum ferculum.
Manifestum igitur propter hoc, quod melius
et certius indicabit multa turba, sive plures
quam unusquisque de turba. Et breviter ratio
Philosophi in hoc consistit. Per illum debet
fieri iudicium in casu non determinato per
legem, qui certius potest iudicare: sed in tali
casu melius et certius possunt iudicare plu­
res; ergo in tali casu debet fieri iudicium per
plures. Minorem huius rationis declarat.
495. — Deinde cum dicit « adhuc magis »
Ponit secundam rationem ad idem. Et dicit,
quod manifestum est, quod plures magis sunt
indifferentes respectu passionum turbantium, et
pervertentium iudicium rectum, quam unus si­
ne pauci; sicut aqua maior et amplior magis
est indifferens ut fluat ad multa loca quam
parva. Parva enim aqua cito fluit ad unam
partem; et ideo unus potest magis occupari
passionibus quam plures. Cum autem unus fue­
rit occupatus ab aliqua alia passione, corrumpi­
tur iudicium. Ubi autem sunt plures, difficile
est corrumpi iudicium propter impetus pas­
sionum: quia si aliqui sunt passionati, tunc
reprimentur passiones eorum per rationem
aliorum; et ideo difficile erit eos peccare: et
maxime si sit multitudo non vilis, sed sit
eorum, qui liberi sunt secundum virtutem:
tales enim nihil agent praeter legem, nisi ubi
lex deficit. Consistit autem ratio Philosophi in
hoc. Per illum debet fieri iudicium in tali ca­
su qui non terminatur per legem, qui magis
indifferens est respectu passionum : sed plu­
res sunt magis indifferentes respectu passio-

L. Ill, 1. xiv

num quam unus: quare melius debet fieri iu­
dicium per plures quam per unum.
496. — Deinde cum dicit « si autem »
Ponit tertiam rationem.
Et primo ponit eam. Secundo obiicit in
contrarium, ibi, «An palam, quod etc.».
In prima dicit, quod si dicatur, quod non
est facile quod plures bene indicent in tali
casu, si fuerint quicumque indifferenter; si ta­
men fuerint boni viri, et cives, adhuc quae­
rendum est, si sic dicatur, utrum unus prin­
ceps difficilius possit perverti et corrumpi
quam plures numero boni viri. Et manife­
stum est, quod plures boni viri difficilius per­
vertentur et corrumpentur, quam unus bonus:
et per illum melius est fieri iudicium, qui
difficilius potest corrumpi et perverti: sed
plures difficilius possunt corrumpi et perverti
quam unus: quare melius est, quod fiat iu­
dicium per plures, quam per unum.
497. — Deinde cum dicit « an palam »
Obiicit in contrarium. Et dicit, quod aliquis
dicet, quod melius est quod fiat iudicium per
unum, quam per plures; quia plures facient
dissensiones adinvicem secundum seditiones;
unus autem sibi non potest dissentire; quare
melius est fieri iudicium per unum, quam per
plures. Et solvit hoc dicens, quod contra hoc
dicendum est, quod isti plures studiosi sunt
sicut ille unus. Et manifestum est, quod stu­
diosos non est possibile adinvicem dissentire,
secundum quod huiusmodi.
498. — Deinde cum dicit « si itaque »
Infert duo corollaria: et habet duas partes
secundum quod duo infert. Secunda, ibi,
« Et propter hoc forte etc. ».
In prima concludit praeeminentiam status
optimatum ad regnum. Et dicit, quod si ita
sit, ut declaratum est, quod melius sit plu­
res bonos iudicare quam unum, et illa politia
in qua principantur plures sapientes, sit sta­
tus optimatum, illa in qua unus solus sapiens
sit regnum; manifestum est, quod status opti­
matum melior est, quam regnum.
499. — Deinde cum dicit « et propter »
Ponit secundum corollarium; et est de ordi­
ne introductionis politiarum.
Et dividitur in partes quinque. Primo enim
concludit qualiter monarchia regalis primo
fuit introducta. Secundo qualiter status opti­
matum, ibi, « Quoniam autem evenit etc. ».
Tertio qualiter paucorum potentia, ibi, « Quo­
niam autem deteriores etc.». Quarto qualiter
tyrannis, ibi, « Ex his etc. ». Quinto qualiter
status popularis, ibi, « Ex tyrannidibus etc. ».
In prima dicit, quod propter hoc, quod
melius est civitatem regi et iudicia dari per
plures quam per unum, civitates primo rege­
bantur uno rege, quia in principatu facilius
fuit invenire unum sapientem quam plures: et
ideo primo principatus regalis fuit concessus
uni. Iterum in principio, civitates parvae fue­
runt, et ideo sufficiebat unus ad regendum.
Iterum praefecerunt sibi aliquem in regem

— *75 —

L. JH, 1. xiv

IN POLITICORUM

propter beneficium eis ab illo collatum; vel
quia pugnavit contra inimicos pro illis, vel
invenit artem aliquam eis necessariam : hoc
autem est opus boni viri; et ideo talem tam­
quam bonum et virtuosum fecerunt sibi regem.
500. — Deinde cum dicit « quoniam autem
evenit »
Declarat qualiter postmodum introductus fuit
status optimatum. Et dicit, quod postmodum
accidit, quod plures exercitabant se in operi­
bus virtutum, quia plures facti sunt virtuosi;
similiter et tunc quaerebant principatum plu­
rium similium in virtute, nec sustinuerunt
principatum regalem, instituentes principatum
aequalium in virtute: iste autem est status
optimatum: post igitur regnum venit status
optimatum.
501. — Deinde cum dicit « quoniam autem
deteriores »
Declarat qualiter post venit status paucorum.
Et dicit, quod postmodum contigit, quod isti
principantes facti sunt divites de bonis com­
munibus, et inclinabantur ad voluptates defi­
cientes a ratione, et principabantur propter
divitias; et sic conversus fuit status optima­
tum in statum paucorum. Fecerunt enim divi­
tias honorabiles, et debere principari propter
ipsas.
502. — Deinde cum dicit « ex iis autem »
Declarat de tyrannide. Et dicit, quod post­
modum contigit quod unus factus fuit ditior
aliis, et potentior in amicis, et subiugavit
alios; et sic convertit statum paucorum in tyrannidem, principans propter commodum
suum.
503. — Deinde cum dicit « ex tyrannidibus »
Declarat qualiter introductus fuit status
multorum. Et dicit, quod post tyrannidem
factus fuit status multorum. Cum enim tyran­
nus opprimeret divites propter turpe lucrum,
cives ducentes politiam ad pauciores extor­
siones, fugientes turpe lucrum tyranni, indu­
xerunt multitudinem fortiorem, et fecerunt
eam ut insurgeret contra tyrannum; et con­
tigit quod populus insurrexit et expulsus est
tyrannus et remansit potestas penes populum,
et tunc fuit politia popularis. Et haec est
causa, quare in pluribus civitatibus dominatur
populus, quia populus multus est; et ideo po­
testatem habet: verumtamen ubi populus do­
minatur, aliquid accipitur ab aliis politiis. Fa­
ciunt enim aliquos capitaneos et unum supra
illos.
Ulterius dicit, quod quia contingit fieri ma­
iores civitates, fortassis non contingit de fa­
cili fieri aliam politiam praeter popularem. Ex
dictis autem apparet solutio obiectionis prius
factae ad probandum, quod unus debeat iudi­
care, quamvis habeat passiones sibi naturali­
ter coniunctas, quia consiliabitur de singulari­
bus et sic recte iudicabit. Est enim dicendum,
quod melius poterant consiliari plures quam
unus, et sic melius iudicare; quare adhuc me­

499-505

lius est civitatem regi per plures quam per
unum.
504. — Deinde cum dicit « si vero aliquis «
Inducit alias dubitationes; et dividitur in
duas, secundum quod ponit duas. Secunda,
ibi, « Habet autem dubitationem etc. ».
In prima dicit, quod si quis dicat, quod
optimum est civitatem regi ab uno, dubitatio
erit de illo qualiter sit assumendus, utrum per
electionem, vel per generis successionem. Et
quod non debeat assumi per generis succes­
sionem, ostendit, quia dubium est de filiis
succedentibus quales futuri sint: et potest
contingere, quod malus sit filius: si ergo as­
sumatur ille unus per generis successionem,
continget assumi malum ad principatum: hoc
autem est inconveniens; ergo non est assumen­
dus per successionem.
Sed quia forte aliquis diceret, quod pater
bonus existens videns malum filium non tra­
det filio regnum, sed alii, ipse istud removet;
et dicit, quod istud difficile est credere, pa­
trem scilicet dimittere filium et tradere alii
principatum. Hoc enim est supra communem
facultatem hominum. Oportet enim quod di­
mittat principatum magis dilecto; et magis
dilectum secundum naturam est propinquius
secundum naturam: filius autem est sicut al­
ter pater; et ideo sicut pater plus diligit se
quam quemcumque alium, sic post se natu­
raliter plus diligit naturalem filium quam quem­
libet alium; quare citius dimittet sibi regnum
quam alicui alii. Et est intelligendum quod per
se semper melius est assumi regem per ele­
ctionem quam per successionem: sed per suc­
cessionem melius per accidens.
Primum patet sic. Melius est assumi principantem illo modo, quo per se contingit ipsum
accipi meliorem; sed per electionem contin­
git assumi meliorem quam per successionem
generis, quia melior ut in pluribus invenitur
in tota multitudine quam sit unus. Et electio
per se est appetitus ratione determinatus. Ta­
men per accidens est melius assumere principantem per generis successionem, quia in electione
contingit esse dissensionem inter eligentes.
Iterum quandoque eligentes mali sunt; et ideo
contingit quod eligant malum. Utrumque au­
tem istorum malum est in civitate. Iterum
consuetudo dominandi multum facit ad hoc
quod aliquis subiiciatur alteri; et ideo re­
gnante patre assuescunt filii subiici, quia pa­
tri ideo inclinantur ad hoc ut subiiciantur ei.
Iterum valde durum et extraneum est, quod
ille qui est hodie aequalis alicui cras dominetur et sit princeps illi; et ideo per accidens
melius est principantem assumi per successio­
nem generis quam per electionem.
505. — Deinde cum dicit « habet autem »
Movet secundam dubitationem; et dividitur
in duas partes.
In prima movet dubitationem. In secunda
solvit, ibi, « Forte quidem etc. ».
In prima dicit quod de potentia principantis

*— 176 —

505-506

IN POLITICORUM

in monarchia regali est dubitatio, utrum opor­
teat ipsum habere potentiam per quam pos­
sit cogere et punire rebelles nolentes obedire
sibi; vel qualiter oportet principatum agere et
dispensare. Et quod oporteat ipsum habere
potentiam ad puniendum rebelles, apparet;
quia videmus quod principans secundum le­
gem nihil agens secundum voluntatem ultra
legem, oportet quod habeat potentiam, per
quam puniat nolentes obedire legi vel com­
mittentes contra legem: quare similiter oportet
principantem secundum suam voluntatem, qua­
lis est in monarchia regali, habere potentiam
ad puniendum nolentes obedire sibi.
506. — Deinde cum dicit « forte quidem »
Solvit istam dubitationem; et dicit quod
forte solvere dubitationem circa regem non est
difficile. Manifestum est enim quod oportet
ipsum habere potentiam et maiorem potentiam
quam sit potentia unius; quia si non haberet
maiorem non posset illum vel illos punire, si

L. Ill, 1. xiv

nollent ei obedire. Iterum et maiorem oportet
ipsum habere potentiam, quam plurium simul;
aliter non posset illos punire: minorem tamen
quam sit potentia totius civitatis respectu mul­
titudinis; quia si haberet maiorem potentiam
quam civitas, opprimeret eam et converteret
principatum in tyrannidem. Sicut fecerunt qui­
dam antiqui quando praefecerunt quemdam in
regem, quem dicebant Aesymnetem, dederunt
sibi custodias maioris potentiae quam unius
vel plurium insimul, minores tamen quam ci­
vitatis totius. Similiter cum quidam alius, Dio­
nysius nomine, peteret custodias a Syracusanis,
consuluit quidam illis quod darent tot custo­
dias quae non excederent potentiam civitatis
vel multitudinis, ne opprimeret eam; maiorem
tamen custodiam quam unius vel plurium in­
simul. Sic igitur manifestum est quod princi­
pantem secundum legem oportet habere po­
tentiam ad puniendum rebelles.

— J77 —

L. Ill, 1. xv

IN POLITICORUM

LECTIO XV.
(nn. 507-520; [367-379]).
Obiectiones continet quae adversus regiam potestatem adduci possunt.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1287al - 1287b36)
367. De rege autem qui secundum suam
voluntatem omnia agat sermo instat nunc, et
faciendum considerationem: qui quidem enim
secundum legem rex, non est species regni,
sicut dicimus. In omnibus enim contingit
esse ducatum exercitus perpetuum, puta in
democratia et aristocratia, et multi faciunt
unum dominum dispensationis : talis enim
quidam principatus est et circa Epidamnum
et circa Opunta. Opunta autem circa aliquam
partem minor est.
368. De vocato autem omnimode rege, hoc
autem est in quo rex principatur omnibus
secundum suam voluntatem, dicendum. Vide­
tur autem quibusdam, neque secundum natu­
ram esse quod dominus sit communium ci­
vium unus, ubi consistit ex similibus civitas.
369. Similibus enim natura idem iustum,
necessarium, et eamdem dignitatem secundum
naturam esse. Quare siquidem inaequales ae­
quale alimentum habere vel vestimentum no­
civum corporibus, sic habent et quae circa
honores. Similiter et inaequale aequales.
3691. Propter quod quidem nihil magis
principari, quam subiici, iustum est: et vicissim igitur eodem modo. Hoc autem iam lex,
ordo enim lex. Legem ergo principari eligibilius magis, quam civium unum aliquem.
370. Secundum eamdem autem rationem
hanc, utique, si aliquos principari melius, hos
instituendum servatores legis, et ministros
legum. Necessarium enim esse quosdam prin­
cipatus: sed non hunc unum esse aiunt iu­
stum, similibus existentibus omnibus.
371. At vero quaecumque non videtur posse
determinare lex, neque homo utique poterit
nota facere. Sed universale lex instituit; re­
liqua iustissima sententia iudicare, et disponere
principes. Adhuc autem omnia dirigere dant
quodeumque videbitur tentantibus melius esse
positis.
372. Qui quidem intellectum iubet principari,
videtur iubere principari Deum et leges: qui
autem hominem iubet, apponit et bestiam:
quando enim concupiscentia tale, et furor
principatum habuerit, tandem ct optimos vi­
ros interimet. Propter quod quidem sine appe­
titu intellectus, lex.
373. Exemplum autem artium videtur esse
falsum, quod secundum litteras medicari sil
pravum, sed et eligibilius uti habentes artes.
Ii quidem enim propter amicitias nihil prae­

ter rationem faciunt, sed accipiunt mercedem
aegrotos curantes: ii autem in politicis princi­
patibus multa ad affectum et gratiam consue­
verunt agere: quoniam et medicos quando su­
spicantur persuasos ab inimicis perimere pro­
pter lucrum, tunc eam quae ex litteris curam
quaerent utique magis.
374. At vero medici aegrotantes inducunt ad
seipsos alios medicos. Et exercitatores puero­
rum cum sint in exercitio inducunt exercitato­
res disciplinae; tamquam non potentes iudicare
quod verum, quia indicarent de propriis et in
passione existentes. Quare palam quod iustum
quaerentes, medium quaerunt; lex enim ipsum
medium.
375. Adhuc principaliores et de principalio­
ribus quam hae secundum litteras leges sunt
quae secundum consuetudines. Quare si iis
quae secundum litteras homo princeps est se­
curior, sed non iis quae secundum consuetu­
dinem.
376. At vero neque facile prospicere multa
unum. Oportebit igitur multos esse sub ipso
constituto principe. Quare quid distet hoc a
principio mox existera, vel unum consistere
hoc modo?
377. Adhuc, quod et prius dictum est, si
quidem vir studiosus quia melior principari
dignius, uno autem duo boni meliores, hoc
autem est, quod dicitur: simul duobus venien­
tibus : et oratio Agamemnonis : tales mihi so­
dales: ut non iam principari iustum.
378. Sunt autem et nunc de quibusdam prin­
cipatus dominantes iudicio, sicut iudex, de qui­
bus lex non potest determinare: quoniam de
quibus potuit, nullus dubitat de iis, tamquam
non utique optime lex praeceperit, iudicabit:
sed quoniam haec quidem contingit compre­
hendi legibus, haec autem impossibilia. Haec
sunt quae faciunt dubitare, et quaerere, utrum
optimam legem principari eligibilius, quam
optimum virum. De quibus enim consiliantur
sunt impossibilium lege constituta esse. Non
igitur hoc contradicunt, tamquam non neces­
sarium esse hominem indicantem de talibus;
sed quod non unum solum, sed multos. Indi­
cat enim unusquisque princeps eruditus a lege
bene.
379. Inconveniensque forte utique esse vide­
bitur, si melius percipiat quis, duobus oculis,
et duabus auribus indicans, et agens duobus
pedibus et manibus, quam multi multis. Quo­
niam et nunc oculos multos monarchae fa-

-— 178 —

507-510

IN POLITICORUM

ciunt sibi, et aures et manus et pedes. Eos enim
qui principatui, et ipsius sunt amici, facium
comprincipes. Non amici quidem igitur existentes non faciunt secundum monarchae vo­
luntatem: si autem amici, et illius principatus

L. Ill, I. xv

quoque amicos forte et similes. Quare si hos
existimat oportere principari aequales, et simi­
les principari existimat oportere similiter. Quod
quidem igitur dicunt dubitantes adversus re­
gnum, fere haec sunt.

COMMENTARIUM
Secundo infert ex dictis quod melius est civi­
507. — Postquam Philosophus inquisivit
tatem regi lege quam viro, ibi, « Propter quod
utrum magis expediat civitatem regi optimis
etc. ».
legibus an optimo viro, in parte ista inquirit
In prima dicit quod similibus secundum
utrum magis expediat ipsam regi uno viro
dispositionem naturalem et secundum virtutem
optimo an pluribus.
idem est iustum et eadem virtus. Dicimus
Et dividitur in partes duas. In prima dat
enim quod iustum est aequale: ergo quorum
intentionem suam et causam intentionis. In
est eadem virtus et dispositio naturalis, idem
secunda prosequitur, ibi, « De vocato autem
est iustum et dignitas; quia dignitas attenditur
etc. ».
secundum virtutem; et quorum non est eadem
In prima dicit quod post praedicta restat
virtus, nec dignitas eadem, nec iustum idem.
dicendum de rege simpliciter, qui in omnibus
Si igitur ponamus quod aliqui sint similes
secundum suam voluntatem non secundum le­
in virtute eorum erit eadem dignitas et iu­
gem agit et regit, et non secundum quod mo­
stum: quare non expedit aliquem unum do­
vetur ab alio: et de isto facienda est con­
minari secundum voluntatem istis, quia non
sideratio. Et causa huius est, quia ille qui
inesset eis eadem dignitas. Et sicut videmus
principatur secundum legem non est rex sim­
in naturalibus quod non expedit inaequales
pliciter; nec principatus suus est species re­
habere par alimentum, aut eamdem vestem;
gni, sicut dictum fuit superius. Et quod non
quia quod proficuum est uni nocivum est alii.
sil species regni, apparet: quia ille princi­
patus qui est ducatus exercitus, reperitur in ' Sunt enim aliqui calidi, aliqui frigidi. Et
manifestum est quod isti indigent diversis
omnibus politiis, sicut in statu multorum et
alimentis.
optimatum. In istis enim faciunt unum do­
Eodem modo est circa honores. Si enim
minum ad regendum et dispensandum, et
multi alii unum faciunt ducem. Non ergo iste
inaequales secundum virtutem aequale reci­
ducatus est species regni. Talis autem fuit
piant, iniustum est: et si aequales inaequales,
principatus qui fuit circa Dyrrachium et Si­
similiter iniustum est. Si autem aliqui sint si­
pontum, licet apud Sipontinos sit paulo con­
miles in virtute et dispositione naturali, et
strictior minore existente quam primo.
unus principetur secundum suam voluntatem
508. — Deinde cum dicit « de vocato »
aliis, manifestum est quod aequales inaequale
Prosequitur: et dividitur in partes tres.
recipiunt: hoc ergo est inaequale et iniustum:
In prima proponit dubitationem. Secundo
quare manifestum est quod non expedit unum
arguit ad ipsam, ibi, « Similibus enim etc. ».
dominari secundum virtutem aequalibus et
Tertio determinat veritatem, ibi, « Sed forte
dispositione naturali.
haec etc. ».
510. — Deinde cum dicit « propter quod »
In prima resumens intentionem suam, dicit
Infert ex dictis, quod melius est optimam
quod de regno simpliciter in quo aliquis do­ legem principari, quam optimum virum.
minatur omnibus secundum suam voluntatem,
Et primo facit hoc. Secundo adducit ratio­
et non secundum legem, est nunc dicendum.
nem ad probationem huius, ibi, « At vero
Quod quibusdam apparet quod non est secun­
quaecumque etc. ».
dum naturam, nec ex inclinatione naturali, nec
Prima in duas. In prima facit quod dictum
consonum rationi quod unus sit dominus om­
est. In secunda ex eodem infert quod melius
nium secundum voluntatem, ubi civitas con­
est legem principari quam plures optimos, ibi,
stet ex similibus secundum virtutem, id est se­
«Secundum eamdem etc.».
cundum dispositionem naturalem.
In prima dicit, sicut dictum est : iustum
509. — Deinde cum dicit « similibus enim »
est aequales secundum virtutem et dispositio­
Arguit ad quaestionem: et ostendit quod
nem naturalem habere aequale: propter quod
non est naturale unum dominari pluribus si­
manifestum est quod si sint plures aequales
milibus illi secundum virtutem et dispositionem
vel similes secundum virtutem et dispositio­
naturalem.
nem naturalem, quod unus non est magis
Et dividitur in partes quatuor, secundum
natus principari vel subiici quam alius; et ideo
quod adducit quatuor rationes ad probationem
unus non debet magis principari quam alius.
huius. Secunda ibi, « At vero etc. ». Tertia
Et quia necesse est aliquem principari, iu­
ibi, « Adhuc melior etc. ». Quarta ibi, « Instum est quod vicissim et secundum quemdam
convcniensque forte etc.».
ordinem principentur omnes et eodem modo.
Prima in duas. Primo ponit rationem illam.
Principari autem eos secundum ordinem et vi14 — In Politicorum.

— I7.9 -

L. Ill, 1. xv

IN POLITICORUM

510-514

cissim, lex quaedam est. Est enim lex ordo ι liorem, vel per se, vel de consensu multitudi­
nis; et ordinet per legem.
quidam. Quare manifestum est quod melius est
et eligibilius legem principari quam unum ali­
513. — Deinde eum dicit « qui quidem »
quem civem.
Adducit rationem ad probandum quod me­
511. — Deinde cum dicit « secundum eam­
lius est legem principari quam optimum vi­
dem »
rum secundum propriam voluntatem. Et est
Ex eodem infert quod melius est legem prin­
intelligendum quod unumquodque maxime di­
cipari quam plures, paucos tamen. Et dicit
citur illud vel secundum illud quod est prin­
quod secundum eamdem rationem, si melius
cipale in eo, sicut dicitur in decimo Ethico­
est plures principari quam unum, illos tamen
rum, Principale vero in homine est intellectus.
melius est principari secundum legem quam
Et ideo maxime homo dicitur intellectus vel
secundum voluntates proprias et institui ad
secundum intellectum: et tunc dicitur homo
servandum legem et ministros esse legis : sic­ maxime operari cum operatur secundum intel
ut enim dictum est prius quod aequalibus se­ lectum. Contingit autem quod homo aliquando
cundum virtutem debetur aequalis honor et di­
operatur secundum intellectum, ita quod non
gnitas; ergo si civitas sit ex aequalibus se­
impeditur a sensu omnino, nec sensu utitur
cundum virtutem, aequalis honor debetur il­
nisi quantum sibi necessarius est: et tunc di­
lis : ergo non expedit aliquos ex illis semper
citur homo simpliciter operari, quia operatur
principari, sed necessarium est esse diversos
secundum id quod simplicius est in eo. Sed
principatus, ita ut isti modo principentur,
quia indiget sensu, contingit aliquando opera­
alii alias secundum quemdam ordinem: qua­ tioni intellectus coniungi appetitum sensitivum,
re oportet eos principari secundum quemdam
et tunc dicitur homo compositus. Et cum ho­
ordinem: sed hoc est lex quaedam: quare
mo operatur secundum intellectum, nec impe­
manifestum est quod melius est plures secun­
ditur a sensu, tunc operatur maxime secun­
dum legem principari quam secundum pro­
dum intellectum et rationem, et secundum di­
prias voluntates, si plures sit melius princi­
vinum aliquid inexistens: tum quia intellectus
pari quam unum.
divinum aliquid in eo est, tum quia operatur
512. — Deinde cum dicit « at vero »
supra communem modum hominum.
Adducit rationem ad probandum quod me­
Dicit igitur quod ille qui praecipit intelle­
lius sit legem principari, vel hominem secun­
ctui principari vel hominem secundum intel­
dum legem, quam virum bonum secundum lectum, ita quod non coniungatur appetitus sen­
propriam voluntatem.
sitivus aliqualiter retrahens, prae'eipit velut
Et dividitur in duas. In prima facit quod
Deum, hoc est hominem secundum aliquid di­
dictum est. In secunda solvit rationem addu­
vinum principari et legem: qui autem vult ho­
ctam prius per simile, ad probandum quod
minem principari eum comitante appetitu sen­
sitivo, apponit bestiam, idest apponit aliquid
melius sit hominem principari quam legem,
ibi, « Exemplum autem etc. ».
per quod assimilatur homo bestiis, scilicet ap­
Adhuc prima in duas. Primo ostendit de
petitum sensitivum. Sed melius est principari
aliquid divinum quam coniunctum bestiae.
quibus fertur lex, et quae oportet dimittere
principi. Secundo ponit rationem ad proban­
Quia si principetur homo secundum intelle­
dum quod melius est legem principari quam
ctum cum appetitu sensitivo, cum in appetitu
sint passiones pervertentes ipsum, et per con­
hominem, ibi, «Qui quidem etc.».
In prima dicit quod illa quaecumque non
sequens iudicium rationis, continget tandem
quod principans existens in passione concupi­
possint terminari per legem, nec homo secun­
scentiae et furoris, quod bonos viros et vir­
dum se potest facere nota et manifesta, nisi
per prudentiam multam et longam experien­
tuosos interficiet. Hoc autem est inconveniens:
quare melius est hominem per intellectum ab­
tiam: lex vero de particularibus nihil ordinat
solute principari, quam per intellectum co­
secundum se, sed tantum in universali. Est
niunctum appetitui sensitivo.
enim enunciatio universalis; et ideo dictum est
ipsam deficere in aliquo particulari, et talia
Cum igitur lex sit sine passione et sit se­
dimitti principi, qua oportet ipsum disponere cundum rationem, relinquitur ipsam esse in­
et iudicare secundum rectam sententiam. Ite­ tellectum sine appetitu sensitivo: quare me­
lius est legem principari quam hominem.
rum si aliquid inveniatur secundum rationem
514. — Deinde cum dicit « exemplum au­
melius quam lex posita determinet, istud dimit­
tem »
tendum est principi ut ipse ordinet pro lege.
Dissolvit rationem quae prius adducebatur
Ita quod duo dimittuntur principi: unum est
ex simili in artibus operativis ad probandum
iudicare et disponere recte particularia per le­
quod melius sit hominem principari quam le­
gem, ubi possibile est hoc fieri per legem:
gem.
secundum est quod ubi lex scripta deficit in
Et primo per interemptionem assumpti. Se­
aliquo casu particulari, dirigat, et hoc est per
cundo interimendo similitudinem, ibi, « Adhuc
virtutem ipsius propriam : vel si lex posita
principaliores etc. »
non sit bene ordinata secundum rationem, di­
Prima in duas; secundum quod dupliciter
mittitur principi, ut illa dimissa inveniat me­
— i8o —

514-518

IN POLITICORUM

probat quod non est verum quod assumebatur.
Secunda ibi, « At vero medici etc. ».
In prima dicit: quod assumebatur prius ex
simili in artibus non videtur esse verum sed
falsum. Assumebatur enim quod non est bo­
num operari per artem, immo pravum sit:
nec in politicis est bonum principari per le­
gem. Istud autem non est verum : immo me­
lius est, quod habentes artem operentur per
eam quam alio aliquo modo.
Et ratio huius est, quia operantes per artem
secundum quod huiusmodi, non habent pas­
siones nec affectiones sibi coniunctas; et ideo
propter amicitiam nihil operantur praeter ra­
tionem ex quo operantur per artem. Operantes
enim per artem curant aegrotos mercedem re­
cusantes per gratiam solum; sed qui operantur
per prudentiam propriam possunt habere pas­
siones coniunctas pervertentes appetitum sen­
sitivum, et per consequens Judicium rationis;
multa faciunt sequentes passiones dimittentes
rationem; sicut principantes in politicis per
passiones et affectiones multa faciunt per gra­
tiam dimittentes rationem rectam.
Et propter hoc quandoque amici aegroti ali­
cuius suspicantur quod medici volunt illum
interficere propter lucrum quod recipiunt ab
aliquo, tunc nolunt quod operentur circa ae­
grotum, nec curent cum secundum industriam,
sed volunt quod operentur per artem: quare
manifestum est, quod melius est operari per
artem, quam per industriam propriam: non igi­
tur pravum est operari per artem quemadmo­
dum accipiebatur prius.
515. — Deinde cum dicit « at vero »
Declarat secundo assumptum esse falsum; et
dicit quod melius est operari per illud per
quod certius operari potest et rectius: sed per
artem certius et rectius potest operari, quam
per rationem: quia operantem per rationem
contingit habere passiones pervertentes judi­
cium. Et propter hoc medici aegrotantes ad
seipsos vocant sanandos alios medicos, pro­
pter hoc scilicet, quod sunt in passione, quam­
vis habeant habitum artis, et turbati a pas­
sione non possunt recte indicare.
Similiter illi qui sunt magistri palaestrae
cum se exercent vocant alios magistros, ut vi­
deant si bene operentur, tamquam non potentes
recte indicare de propriis: qui ut in pluribus
non bene iudicant nec vere de seipsis: quare
manifestum est quod per passiones turbatur
indicium rationis. Operans autem per artem
passiones non habet secundum quod huiusmodi: quare certius et melius potest indicare
quam per rationem.
Et tunc infert quamdam conclusionem, quae
sequitur non ex immediate dictis, sed ex prius
dictis: et sequitur sic. Dictum est quod non
est iustum unum principari aliquibus simi­
libus et aequalibus secundum virtutem et na­
turalem dispositionem, sed iustum est eos vicissim et secundum ordinem principari, et hoc
est principari secundum legem; ergo iustum

L. Ill, 1. χν

est principari secundum legem et operam ergo
cum lex sit mediam, palam quod quaerentes
iustum quaerunt medium.
516. — Deinde cum dicit « adhuc princi­
paliores »
Solvit rationem per interemptionem simili­
tudinis; et dicit, quod ratio adhuc in alio de­
ficit, non enim est simile in artibus et in po­
litiis: et hoc apparet, quia leges politiarum
quae confirmatae sunt per consuetudinem, quia
homines secundum illam vivere assueti sunt,
sunt principaliores et de principalioribus quam
leges operativarum artium : quia leges poli­
tiarum sunt de agibilibus in ordine ad finem
politiae, et de his per quae perficitur anima:
sed leges artis, sive ea quae sunt secundum
artem, sunt de his per quae corpus perficitur,
sicut medicina. Sicut ergo anima est melior
quam corpus et principalior, sic leges quae
sunt dc his per quae perficitur anima princi­
paliores et meliores sunt quam illae quae sunt
de dispositionibus et de conferentibus ad cor­
pus: quare manifestum est, quod quamvis
homo secundum autem iudicet secure et cum
certitudine, tamen non certius per leges quae
sunt secundum consuetudinem, non secundum
artem, cum istae sint principaliores.
517. — Deinde cum dicit « at vero »
Ponit secundam rationem ad principale,
scilicet ad probandum quod non est naturale
unum dominari pluribus similibus secundum
virtutem : et dicit, quod adhuc manifestum
est, quod non expedit unum principari simili­
bus secundum virtutem, sed magis plures:
quia principantem oportet ad multa inspicere,
sed unus non potest bene inspicere: quare
manifestum est quod oportet quod sint alii
multi principantes, sub ipso: ergo si a prin­
cipio fuissent multi principantes, non videren­
tur in aliquo differre, sed melius fuisset ordi­
natum quam sint multi sub ipso. Si ergo unus
non potest principari, nisi habeat sub se ali­
quos principantes: ubi autem omnes sunt si­
miles et aequales secundum virtutem nullus
naturaliter sub alio est: manifestum est quod
non est naturale unum principari similibus,
et aequalibus secundum virtutem.
518. — Deinde cum dicit « adhuc quod »
Ponit tertiam rationem.
Et primo ponit eam. Secundo regreditur ad
solvendum rationem prius adductam ad pro­
bandum, quod melius sit bonum virum princi­
pari quam bonam legem, ibi, « Sunt autem
etc. ».
In prima dicit, quod ex hoc quod prius
dictum est manifestum est, quod non est na­
turale unum dominari pluribus, sed plures,
quia secundum quod dictum est, virtuosis prin­
cipari debet qui melior est. Cum ergo duo
sint meliores uno in similibus, manifestum
quod melius est plures dominari, quam unum;
et hoc est, quod dicit Homerus: Duo simul
euntes. Non plus ponit, sed supplendum est
quod societas erit melior, quia unus iuvabit

— i8i —

L. ni., i. χν

IN POLITICORUM

alium. Et hoc est quod Agamemnon petiit in
oratione sua, quod haberet tales consultores
quod non esset iustum ipsum eis principari,
sed quod illi essent comprincipantes cum illo.
Manifestum igitur est. quod melius est plures
principari, quam unum : non est ergo secun­
dum naturam, quod unus principetur pluri­
bus similibus secundum virtutem.
519. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Regreditur ad dissolvendum rationem prius
adductam ad probandum quod melius est
principari bonum virum quam legem; et dicit
quod in actionibus politicis sunt quaedam
quae oportet dimitti iudicio principantis, sic­
ut sunt illa de quibus lex non potest deter­
minare. In illis autem de quibus potest lex
determinare, manifestum est quod nullus du­
bitat, utrum bene ordinata sit; nec intromittet
se aliquis ad indicandum de ipsis tamquam
lex non bene ordinaverit, propter quod in
istis melius est legem principari (cum lex sit
sine passionibus, per quas pervertitur appeti­
tus, per consequens indicium rationis), quam
principem: sed quia lex datur in universali,
aliqua possunt comprehendi per legem, alia
vero comprehendi est impossibile.
Ex istis oritur dubitatio: utrum melius est
principari optimam legem vel optimum virum.
Illa vero de quibus principes consiliantur non
possunt esse ordinata per legem; quoniam si
essent, non inquirerent de istis per consilium;
et ideo in talibus iudicabit princeps; in aliis
vero de quibus determinavit lex, non iudica­
bit. Et sic manifestum est, quod ista non
contradicunt legem principari in universali,
et principem in particulari. Non enim recte
potest dici quod non sit expediens hominem
bonum iudicare de talibus per legem non de­
terminatis: sed dici potest quod non expedit
unum solum, sed magis plures; tunc enim
plures iudicabunt optime, maxime si sint in­
structi secundum legem.
520. — Deinde cum dicit « inconveniensque
forte »
Ponit quartam rationem; et dicit quod in­
conveniens est dicere, quod unus duobus ocu­
lis et duabus auribus melius percipiat quam
multi multis auribus et multis oculis. Et in­
conveniens est dicere, quod unus melius ope­

518-520

retur duabus manibus et duobus pedibus quam
multi multis pedibus et multis manibus. Si­
militer inconveniens est quod unus melius in­
dicet per suam prudentiam quam multi; et
ideo videmus quod principes faciunt sibi mul­
los oculos et multas manus et pedes, quia fa­
ciunt sibi multos comprincipantes: hos enim
vocat pedes et manus et oculos, quia per hos
discernunt et operantur. Faciunt autem comprincipes illos, qui sunt amici sui et principa­
tus; quia si non essent amici utriusque, sed
alterius, sicut principatus, non curarent de
bono principis, sed principatus. Iterum si non
diligerent principatum, sed principem, non cu­
rarent de bono principatus. Oportet autem
comprincipantes curare de bono principis et
principatus. Et ideo faciunt comprincipantes
amicos sui et principatus, quia amici non fa­
ciunt nisi quod rectum est et honestum : et si
sunt amici principis et principatus, procurant
bonum utriusque. Modo ita est quod amicos
oportet esse similes. Quare si istos oportet
esse comprincipantes illi, manifestum est, quod
similes et aequales secundum virtutem opor­
tet similiter principari.
Non igitur naturale est unum secundum
suam voluntatem principari aliquibus similibus
et aequalibus ei secundum virtutem.
Et adiungit recapitulando, dicens, quod ista
sunt quae faciunt dubitare de regno. Et est
intelligendum circa id quod dictum est, quod
assumit princeps sibi comprincipantes amicos
sui et principatus, quod ratio principis sumi­
tur a ratione principatus; et ideo bonum prin­
cipis est in ordine ad principatus bonum: et
ideo qui diligit principem secundum quod
princeps est, diligit principatum. Sed ille qui
principatur, duobus modis potest considerari:
vel secundum quod princeps, vel secundum
quod homo talis; et ideo potest aliquis dili­
gere ipsum, vel secundum quod princeps, vel
secundum quod talis homo. Si diligat ipsum
secundum quod princeps, diligit principatum;
et procurando bona unius, procurat bona al­
terius. Si diligat ipsum secundum quod talis
vel talis, non oportet quod diligat principa­
tum: et tunc procurat secundum quod talis
vel talis, non procurando de bono principatus.

— 182 —

521

IN POLITICORUM

L. Ill, 1. xvi

LECTIO XVI.
(nn. 521-529; [380-388]).
Declarat quibus civitatibus regem creare conveniat,
et quibus optimatum administrationem.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1287B36 - 1288b6)
380. Sed forte haec in aliquibus quidem ha­
bent hoc modo, in aliquibus autem non sic.
est enim aliquid natura despoticum, et aliud
politicum, et iustum, et conferens: tyrannicum
autem non est secundum naturam, neque alia­
rum politiarum quaecumque transgressiones
sunt; haec enim fiunt, quia praeter naturam.
381. Sed ex dictis manifestum, quod in simi­
libus quidem et aequalibus, neque expediens
est, neque iustum, unum dominum esse
omnium, neque non existentibus legibus, sed
ipsum tamquam sit lex; neque legibus existen­
tibus; neque bonum bonis, neque non bonis
non bonum, neque si secundum virtutem me­
lior sil, nisi modo quodam.
382. Quis autem modus, dicendum. Dictum
est autem aliqualiter et prius. Primo autem de­
terminandum quid sit regnabile, et quid sit
aristocralicum, et quid politicum.
383. Regnabile quidem igitur talis est multi­
tudo quae nata est ferre genus superexcellens
secundum virtutem ad praesulatum politicum.
Aristocratia autem multitudo, quae nata est
ferre multitudinem potentem regi principatu
liberorum ab iis, qui secundum virtutem praesidibus ad politicum principatum. Politica au­
tem multitudo in quo nata est fieri multitudo
politica, potens principari et subiici secundum
legem distribuentem principatus secundum di­
gnitatem opulentis.
384. Cum igitur vel genus totum, vel alio­
rum unum acciderit esse differentes secundum
virtutem tantum, ut excedat quae illius, eam
quae aliorum omnium, tunc iustum est genus
hoc esse regale et dominans omnium, et re­
gem unum hunc. Sicut enim dictum prius,
non sohim sic habet secundum iustum quod

proferre consueverunt qui politias instituerint,
et qui aristocratias et qui oligarchias, et ite­
rum qui democratias : penitus enim secundum
excessum volunt, sed excessum non eumdem,
immo secundum quod prius dictum est. Neque
enim occidere, vel fugare, neque relegare uti­
que talem decens est, neque ullo subiici se­
cundum partem; non enim nata est pars excel­
lere ipsum omne. Ei autem qui tantam excel­
lentiam habet, hoc accidit. Quare relinquitur
solum obedire tali et dominum esse, non se­
cundum partem sed simpliciter.
385. De regno quidem igitur quas habet dif­
ferentias, et utrum non expediat civitatibus,
aut expediat, et quibus, et quomodo, determi­
natum sic hoc modo.
386. Quoniam autem tres dicimus esse rectas
politias, horum autem necessarium optimam
esse eam quae ab optimis dispensatur, talis
autem est in qua accidit vel unum aliquem
simul omnium, vel genus totum, vel multitu­
dinem excedentem esse secundum virtutem, iis
quidem subiici potentibus, iis autem principari
ad delectissimam vitam. In primis autem ser­
monibus ostensum est, quod eadem necessarium
viri virtutem esse et civis optimae civitatis :
manifestumque eodem modo, et per eadem fit
vir studiosus, et civitatem instituet utique quis
aristocratizatam et regno gubernatam.
387. Quare erunt et disciplina et assuetudines
eaedem fere quae faciunt studiosum virum, et
quae faciunt politicum et regale.
388. Determinatis autem iis, de politica opti­
ma, iam lentandum dicere quo nata sit fieri
modo, et institui quomodo, necesse utique fa­
cturum de ipsa convenientem speculationem.

COMMENTARIUM

521. — Postquam Philosophus posuit ra­
tiones ad ostendendum, quod non est naturale
unum principari pluribus secundum virtutem,
in parte ista determinat veritatem : et dividi­
tur in duas.
In prima proponit intentionem suam cum
quadam distinctione. In secunda manifestat
eam. ibi, « Sed ex dictis etc. ».
In prima dicit; ita dictum est quod non ex­

pedit unum dominari multis similibus: sed
forte in aliquibus expedit, in aliquibus autem
non expedit. Unde est intelligendum quod ali­
quid est iustum et conferens secundum na­
turam in ordine ed dominativam, aliud est
iustum et conferens in ordine ad politiam : et
manifestum est quod ista non sunt unum et
idem.
Et hoc apparet, qui principatus dominativus

L. HI, 1. xvi

IN POLITICORUM

est, in quo aliquis principatur alteri qui natus
est subiici, sicut est servus; et principatur
primo et principaliter ad bonum proprium.
Principatus autem politicus in quo principatur
aliquis liberis et aequalibus secundum virtutem
et ad bonum subditorum. Sicut ergo principa­
tus isti sunt diversi, sic iustum quod est in
ordine ad unum, non est idem quod iustum
in ordine ad alium principatum; et ideo ma­
nifestum est quod non sunt idem iustum dominativum et iustum politicum. In tyrannide
autem et in aliis transgressis non est iustum
simpliciter: quia in illis politiis in quibus
est finis praeter naturam non est iustum sim­
pliciter: sed in transgressis politiis est finis
praeter naturam. Sunt enim huiusmodi poli­
tiae praeter naturam. Ergo in ipsis non est
iustum simpliciter vel secundum naturam.
522. — Deinde cum dicit « sed ex dictis »
Declarat solutionem in speciali.
Et primo declarat quod in similibus secun­
dum naturam et aequaliter se habentibus ad
virtutem non est iustum esse unum dominum
nisi aliquo modo. Secundo declarat quis est
ille modus, ibi, « Quis autem etc. ».
In prima dicit quod patet ex dictis, quod
non est secundum naturam, nec expedit, nec
iustum est, unum principari similibus et ae­
qualibus secundum virtutem, sive non principetur secundum legem, sed secundum volun­
tatem suam, tamquam sit ipse lex; sive non
principetur secundum suam propriam volun­
tatem, sed secundum legem; sive etiam prin­
ceps sit bonus et subditi boni; sive ipse sit
malus et ipsi mali; sive sit melior et excel­
lentior omnibus aliis in virtute, nisi aliquo
modo. Apparet autem hoc ex dictis. Sicut
enim dictum est, iustum est quod similibus
secundum virtutem, sit eadem dignitas: si au­
tem similibus secundum virtutem unus prin­
ciparetur, non esset eis eadem dignitas. Ite­
rum dictum est prius quod plures plura pos­
sunt videre et rectius iudicant quam unus:
ex istis manifestum est, quod non est iustum
similibus existentibus secundum virtutem, unum
ex illis principari.
523. — Deinde cum dicit « quis autem »
Declarat quis est modus ille quo expedit
unum principari pluribus.
Et primo praemittit intentum suum. Secun­
do prosequitur, ibi, « Regnabile quidem etc. ».
In prima dicit quod dicendum est quis est
modus ille quo expedit unum principari plu­
ribus, et qualiter. Aliqualiter autem dictum est
prius quis est modus ille; scilicet ubi quae­
sivit, utrum excedens omnes alios virtute es­
set civis. Sed antequam dicamus quis est mo­
dus ille, dicendum est quid sit regius status
et optimatum et politicus. Et ratio huius est,
quia ista sunt obiecta politiarum, et ex ra­
tione istorum aliqualiter apparebit propositum.
524. — Deinde cum dicit « regnabile qui­
dem »
Prosequitur; et primo declarat quid est

521-525

unumquodque istorum. Secundo declarat mo­
dum illum, ibi, « Cum igitur etc. ».
In prima dicit quod regius status est cui
subiicitur multitudo quae nata est subiici se­
cundum inclinationem naturalem alicui superexcellenti in virtute ad principatum politicum
vel regalem. Status optimatum vero est cui
subiicitur multitudo quae nata est sustinere
dominium multitudinis studiosorum; quae sci­
licet multitudo studiosorum nata est regi prin­
cipatu optimatum et liberorum ab his qui prin­
cipantur secundum virtutem in ordine ad po­
liticum principatum: politicus autem est mul­
titudo quae nata est subiici et principari quan­
doque secundum legem, secundum quam di­
stribuitur principatus vel dignitates tenuiori­
bus. Aliqui textus legunt opulentis; et ideo
intelligendum e'st opulentis vel egenis, utris­
que tamen virtuosis.
525. — Deinde cum dicit « cum igitur »
Declarat quis est ille modus, secundum
quem expedit unum principari pluribus, et
qualiter.
Et primo facit hoc. Secundo récapitulât, ibi,
« De regno quidem etc. ».
In prima dicit, quod si contingat unum to­
tum genus vel unum inter alios sic differre
in genere ab aliis secundum virtutem, ut
virtus eius excedat virtutem omnium aliorum,
iustum est hoc genus esse regale, vel illum
si sit unus, et regnum et dominium esse unum
omnium: hoc enim est secundum naturam,
quod ille qui excedit secundum virtutem sit
dominus aliorum. Ergo si virtus alicuius ex­
cedat virtutem aliorum, naturale est quod iste
sit rex et dominus.
Nec solum propter hoc iustum est illum
esse regem, quia excedit absolute, sicut est
prius dictum quod omnes illi qui instituerunt
politias dixerunt quod iustum est principari
illum qui excedit, sicut et qui optimatum et
qui paucorum potentum et qui popularem sta­
tum instituerunt. Omnes enim considerantes
ad excessum, dixerunt illum qui excedit de­
bere principari: quamvis non eumdem exces­
sum ponerent : sed quidam secundum virtu­
tem, quidam secundum divitias, alii secundum
libertatem : sed expedit istum principari qui
excedit alios secundum virtutem: nec expedit
interimere, vel relegare, vel fugare: hoc enim
esset tollere regulam vivendi a civitate vel
regione.
Iterum non expedit istum principari secun­
dum partem, sed omnibus; nec secundum ali­
quod tempus, sed semper; quia pars non est
nata excedere suum totum : sed iste in vir­
tute excedit omnes alios: ergo alii sunt pars
respectu istius: ergo non sunt nati excedere
ipsum, sed semper excedens magis secundum
virtutem debet principari. Quare relinquitur
istum debere principari omnibus et semper, et
dominum esse, et omnes illi tali obedire qua­
si ex inclinatione naturali.
Sed est intelligendum quod quamvis multi

- t84 -

525-529

IN POLITICORUM

conveniant in virtute et disciplina, oportet ta­
men quandoque unum principari principatu
regali. Est enim aliqua multitudo virtuosorum,
et haec dignitatem habet, et dicitur multitudo
politica. Alia est quae deficit a ratione mul­
tum, et haec dicitur dominaliva.
Utramque expedit regi principatu regali: pri­
mam, inquantum est unus qui excedit omnes
alios in virtute; aliam autem expedit regi uno,
inquantum est aliquis qui excedit omnes alios
in virtute.
Sed ditlert: quia in prima principatus po­
liticus mullum distat a dominativo principatu :
in secunda autem multum appropinquat, quia
multitudo ista a ratione deficit, prima autem
non. Item differt, quia secundum regnum diu­
turnius est quam primum, quia ad secundum
minus de virtute sufficit quam ad primum;
et ideo facilius potest inveniri unus qui exce­
dat alios, in primo non. In prima enim mul­
titudine, quia omnes attingunt ad rationem,
contingit esse aliquos qui possunt invenire di­
versas vias et modos ad expellendum princi­
pem. Non sic est in secunda, quia in secunda
deficiunt a ratione; et ideo non possunt in­
venire vias et cautelas contra principantem;
et ideo secundus principatus plus durat quam
primus.
526. — Deinde cum dicit « de regno »
Récapitulai; et dicit quod de monarchia re­
gali quas habet differentias et modos, et quae
sunt, et utrum non expediat unum principari,
et quibus expediat, et quomodo, dictum est.
527. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Declarat quod eadem est virtus optimi regis
et viri studiosi; et adiungit etiam statum opti­
matum.
Et primo hoc declarat. Secundo continuat
se ad dicenda, ibi, « Determinatis autem iis
etc. ».
Prima in duas. Primo ostendit quod eadem
est virtus, per quam aliquis instituit rempublicam optimatum et regnum optimum, et viri
studiosi. Secundo ex dictis infert unam esse
disciplinam, et per consequens unam virtutem
regis optimi et politici, et optimi viri, ibi,
«Quare erunt etc.».

L. Ill, 1. xvi

In prima dicit, quod cum sint tres politiae
recte ordinatae, secundum quod dictum est
prius, illa inter alia optima est, quae regitur
et dispensatur ab optimo viro vel ab opti­
mis viris, quia ad optimum finem ordinatur:
semper enim quod fit ab optimo agente, ad
optimum finem ordinatur per se. Illa igitur
quae ab optimo viro vel optimis viris dispen­
satur optima est. Talis autem est politia illa
in qua principatur unus vel totum unum ge­
nus, vel in qua multitudo excellens secundum
virtutem principatur, in qua quidam possunt
subiici et principari ad electissimam et per­
fectissimam vitam, scilicet quae est secundum
virtutem perfectissimam. Ostensum autem fuit
quod aliquo modo eadem est virtus optimi viri
et optimi civis, quare manifestum est quod
eodem modo et per eamdem virtutem per
quam aliquis est vir studiosus, instituit has
politias, scilicet regnum et optimatum statum.
528. — Deinde cum dicit « quare erunt »
Ex dictis infert unam esse disciplinam, et
per consequens virtutem unam regis optimi,
et politici, et optimi viri. Et dicit, quod si
eadem est virtus per quam instituitur politia
optimi viri, et viri studiosi, manifestum est,
quod eadem erit disciplina, et eaedem consue­
tudines, quae faciunt virum studiosum, et
quae faciunt civem politicum, et regales viros.
Ratio autem huius consequentiae est, quia per
illam virtutem per quam aliqua causa per se
et primo instituit aliquem effectum, per eam­
dem est et determinatur; per idem enim est
aliquid et operatur. Sed per virtutem boni et
studiosi viri instituit rex politiam regalem, et
institutor status optimatum, statum optima­
tum, ut probatum est prius. Ergo per eamdem
sunt, hic autem est rex, hic autem est insti­
tutor status optimatum.
529. — Deinde cum dicit « determinatis
autem »
Continuat se ad dicenda. Et dicit quod
his determinatis, considerandum est qualiter
et quomodo sit instituenda optima respublica,
et quomodo necesse est eum, qui debet de ea
facere speculationem convenientem, prius in
universali de ea considerare.

- 185 -

LIBER QUARTUS
SUMMA LIBRI. — cum regum, optimatum, et populi rectam administrationem et
EARUM VITIA IN TERTIO PROPOSUISSET, IN HOC QUARTO SINGULAS IN SUA MEMBRA
DIGERIT UT OPTIMAM OMNIUM REMPUBLICAM DOCEAT; TRIA DEINDE CIVITATIBUS
OMNIBUS NECESSARIA PERPENDIT, CONSILIA. MAGISTRATUS ET IUDICIA.

LECTIO I.
(nn. 530-543; [389-402]).
Quod ad virum politicum pertineat scire quae sit respublica prorsus optima, quae
ut secunda ab ea; et cum multae sint species rerumpublicarum, omnes omnibus
non convenire; deinde commemorat quid dixerit, quidve dicendum sit, proponit.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker I288bl0 - 1289b26)
389. In omnibus artibus, et scientiis iis, quae
non secundum particulam fiunt, sed circa ge­
nus unum aliquod, perfectis existentibus, unius
est considerare quod congruit circa unumquod­
que genus, puta exercitatio corpori qualis quali
expediat, et quae optima; ei enim qui optime
aptus natus et proportionatus, optimam ne­
cessarium congruere. Et quae plurimis una
omnibus. Etenim haec exercitativae opus est.
Adhuc autem siquis non attinentem desideret,
nec habitum, nec scientiam eorum, quae circa
agoniam, nihil minus exercitatoris disciplinae
et gymnastici est praeparare et hanc adhuc
potentiam. Similiter autem, hoc et circa medicativam, et navificam, et circa vestitum, et
circa omnem aliam artem, videmus accidens.
390. Quare palam, quia eiusdem scientiae
est politiam optimam considerare, quae est,
et qualis quaedam utique existens, maxime erit
secundum votum, nullo impediente extrinsecorum, et quae quibus congruens. Multis enim
valde forte impossibile sortiri optimam.
391. Quare optimam simpliciter, et eam quae
ex suppositis optimam, non oportet latuisse
bonum legislatorem, et eum qui est, ut vere
politicus. Adhuc autem tertiam eam, quae ex
suppositione: oportet enim et datam posse

considerare, et a principio quomodo utique
fiet, et facta quo utique modo salvabitur plu­
rimo tempore. Dico autem, puta si alicui civi­
tati accidit neque optima politia disponi, non
abundantemque esse etiam necessariis, neque
ea quae contingent ex existentibus, sed qua­
dam peiori. Praeter omnia autem haec, eam
quae maxime in omnibus civitatibus congruit,
oportet cognoscere.
392. Quo plurimi pronuntiantium de politia,
et si alia dicant bene, tamen in optimis pec­
cant; non enim solum optimam oportet consi­
derare, sed etiam possibilem. Similiter autem
et faciliorem, et communiorem omnibus. Nunc
autem ii quidem summam et indigentem mul­
tis copiis quaerunt solum, ii autem magis
communem quamdam dicentes, eas quae sunt
interimentes politias, scilicet Laconicam, vel
quam aliam laudamus.
393. Oportet autem talem induci ordinem
ad quem facile existentibus persuadeantur, et
possint prosequi; tamquam non sit minus opus
corrigere politiam, quam instruere a principio,
sicut et post addiscere a principio.
394. Propter quod cum dictis oportet et exi­
stentibus politiis posse auxiliari politicum, si­
cut dictum est et prius. Hoc autem impossibile,

- 187-

L. IV. 1. r

IN POLITICORUM

530

ignorantem quot sunt species politiae. Nunc | quae: necesse enim eam quidem quae primae
enim unam democratiam putant quidam esse,
et divinissimae transgressionem, esse pessimam.
Regnum autem, necessarium, aut nomen so­
et unam oligarchiam. Non est autem hoc ve­
lum habere non existens, aut propter multam
rum. Quare oportet, differentias politiarum
excellentiam regis esse:: et tyrannidem, pes­
non latere quot, et quot modis componantur.
simam existentem. plurimum distare a politia:
395. Cum eadem autem hac prudentia, et le­
secundo autem, oligarchiam; aristocratia enim
ges optimas videre, et eas quae unicuique po­
distat multum ab hac politia. Mensuratissimam
litiarum congruunt. Ad politias enim leges
oportet poni, et ponuntur omnes: sed non po­ autem, democratiam.
399. Iam quidem igitur pronunciavit et qui­
litias ad leges. Politia quidem enim est civi­
tatis ordo, qui circa principatus quo modo di­ dam priorum sic non tamen in idem nobis
aspiciens. Ille quidem indicavit omnibus qui­
stribuantur, et quid dominans politiae, et quid
dem existentibus Epiicheis, puta oligarchia
quod linis est communionis singulis. Leges au­
bona et aliis, pessimam democratiam. prava­
tem separatae significantium politiam secun­
dum quas oportet principes principari, et ob­ rum autem optimam. Nos autem totaliter has
vitiatas esse dicimus; et meliorem quidem oli­
servare transgredientes ipsas. Quare palam
garchiam, aliam alia, non bene habet dicere,
quod differentias, et numerum necessarium
minus autem pravam. Sed de tali quidem ju­
habere politiae uniuscuiusque ct ad legum po­
dicio dimittatur nunc.
sitiones. Non enim possibile est easdem leges
400. Nobis autem primo dividendum est,
conferre oligarchiis neque democratiis omni­
quod sunt differentiae politiarum; siquidem
bus: siquidem plures, et non una democratia,
sunt species plures democratiae et oligarchiae.
neque oligarchia solum est.
401. Deinde, quae communissima et quae eli396. Quoniam autem in prima methodo, po­
gibilissima post optimam politiam, et utique si
litiarum divisimus tres quidem rectas politias,
qua alia contigerit aristocratia, et consistens
regnum, aristocratiam, politicam: Tres autem
harum transgressiones, tyrannidem quidem re­ bene, sed pluribus congruens civitatibus quae
gni: oligarchiam autem aristocratiae, demo­ sit.
402. Deinde et aliarum, quae quibus elicratiam autem politiae: et de aristocratia au­
gibilis. Forte enim iis quidem necessaria de­
tem quidem et regno dictum est (de optima
mocratia magis quam oligarchia; iis autem
enim politia considerare idem, et de iis est
haec, magis quam illa. Post, hoc autem quo­
dicere hominibus: vult enim utrumque consi­
modo oportet instituere volentem has politias:
stere secundum virtutem diffusam); adhuc au­
tem quid differant invicem aristocratia et re­ dico autem democratias secundum unamquamgnum. et quando oportet regnum putare, de- [I que speciem, et iterum oligarchias. Tandem
autem post haec omnia quando fecerimus
terminatum est prius:
breviter, contingentem memoriam tentandum
397. Reliquum de politia percurrere ea, quae
communi nomine appellatur; et de aliis poli­ supervenire quae corruptiones et quae salva­
tiones politiarum, et communiter et sigillatim
tiis, oligarchia et democratia, et tyrannide.
uniuscuiusque, et propter quas causas haec
398. Manifestum quidem igitur et harum
maxime fieri nata sunt.
transgressionum quae pessima, et secunda

COMMENTARIUM

530. — Postquam Philosophus determina­
vit de politia optima, puta de regno, et distin­
xit eius modos, et dissolvit quasdam dubita­
tiones ex quibus apparet natura ipsius, scili­
cet monarchiae, idest potestatis regalis, pro­
sequitur de aliis politiis.
Et dividitur in duas. In prima ostendit de
quibus et quo ordine considerandum est in
hac scientia, et quae sunt considerata, et quae
restant consideranda. Secundo prosequitur de
illis, ibi, « Ut igitur etc. ».
Prima in tres. In prima ostendit, quae sunt
consideranda in hac scientia. Secundo osten­
dit, quae sunt considerata, et qui restant con­
sideranda, ibi, « Quoniam autem in prima
etc. ». In tertia ostendit quo ordine conside­
randum est. ibi, « Nobis autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima ostendit,
quod istius scientiae est considerare de poli­
tia optima, quae et qualis sit, et quibus et
qualibus congruit. Secundo ostendit quae sunt
illa universaliter quae pertinent ad conside­
rationem huius scientiae, ibi, « Quam optima
simpliciter etc. ».

In prima intendit istam rationem, in omni­
bus artibus factivis, et in omnibus scientiis
activis, quae non versantur circa aliquam na­
turam particularem, sed circa aliquod unum
commune, et quae perfecte considerant ali­
quod unum commune, unius est considerare
qualis dispositio convenit unicuique illorum,
quae sunt sub communi, et qualis est optima,
quae competit illi communi et primo: sed po­
litica est scientia activa considerativa alicuius
unius communis, non particularis, et perfecte
considerat illud: quare ipsius est considerare
quae politia est optima, et quae politia qui­
bus convenit.
Circa istam rationem sic procedit. Suppo­
sita minore. Primo probat minorem, et eam
ponit. Secundo concludit conclusionem, ibi,
«Quare manifestum etc.».
Circa primum intelligendum est, quod scien­
tiae omnes aliquod subtectum considerant, sed
in quibusdam contingit esse illud univocum,
in aliis autem non univocum, sed analogum,
dictum de pluribus per attributionem ad ali­
quod prius inter illa. Et sicut est in specula-

— i88 —

530-533

IN POLITICORUM

tivis, sic etiam est in activis et factivis, quae
sunt quaedam scientiae activae et factivae
considerantes aliquod unum dictum de pluri­
bus per attributionem ad aliquod primum. Et
in talibus proponit propositionem suam maio­
rem.
Et dicit quod in omnibus artibus factivis et
scientiis activis, quae non considerant particu­
lare aliquod, sed considerant aliquod unum
commune pluribus secundum analogiam per­
fecte considerantibus, illud commune unius
est considerare quae et qualis est dispositio
uniuscuiusque illorum habentium attributionem
ad primum, et qualis est dispositio uniuscu­
iusque illorum habentium attributionem ad pri­
mum, et qualis est optima dispositio, quae
competit illi primo, ad quod alia habent attri­
butionem.
Et declarat istam proportionem, quia ars
exercitativa considerat qui et qualis exercita­
tio, cui et quali corpori conveniat. Conside­
rat etiam qui est exercitatio optima, quae opti­
me disposito corpori convenit. Optima enim
exercitatio convenit ei qui est optime dispo­
situs et proportionatus secundum naturam, et
illa exercitatio, quae competit pluribus haben­
tibus attributionem ad aliquid unum, illa una
omnibus competit secundum attributionem.
Ista enim est consideratio exercitativae artis.
Et si aliquis obiiciat quod exercitativa non
debet considerare dispositionem illam opti­
mam, quia nullus attingit ad eam. Hoc remo­
vens dicit, quod si aliquis non desideret dis­
positionem optimam, vel quae sibi possibilis
est, nec scientiam, vel habitum eorum, quae
circa exercitationem illam sunt, tamen ars
exercitativa de istis debet considerare. Iterum
ars exercitativa debet disponere potentiam
exercitati ad hanc, similiter medicina conside­
rat sanitatem, et quae et qualis, cui et quali
corpori conveniat.
Considerat etiam dispositionem corporum,
puta complexiones, et quae complexio optima,
et quae sanitas optime complexionato con­
gruit. Similiter est circa artem faciendi ve­
stes, ct circa omnes alias artes, et ratio hu­
ius est, quoniam si aliqua scientia considerat
aliquam naturam, considerat passiones illius,
considerat etiam omnia, quae attributionem
habent ad illam naturam. Iterum passiones
illorum attributorum, sed passio primi in
scientia est dispositio eius optima. Passiones
eorum quae attribuuntur sunt quales illis con­
gruunt, et ideo eiusdem scientiae est conside­
rare, et optimam dispositionem, et quae quali
congruit.
531. — Deinde cum dicit «quare palam »
Concludit conclusionem. Et dicit, quod ex
istis manifestum est, quod scientiae eiusdem,
scilicet politicae, est considerare quae est opti­
ma politia. Haec autem est quae maxime
desideratur, et est secundum voluntatem, si
non sit impedimentum per aliquod extrinsecum. Contingit enim per aliquod impediens

L. IV. I. i

quod aliquis non appetit optimam politiam,
iterum politica scientia considerat, quae politii quibus convenit. Sunt enim multi qui non
possunt attingere ad optimam, quae illis com­
petat, sed ad illam quae illis congruit.
532. — Deinde cum dicit « quare optimam »
Ostendit quae pertinent ad considerationem
universaliter huius scientiae.
Et primo ostendit de quibus considerat per
se et primo. Secundo ostendit de quibus ex
consequenti; puta de differentiis legum et poli­
tiarum, ibi, « Propter quod etc. ».
Prima in duas. In prima facit quod dictum
est. In secunda tangit defectus quorumdam
circa praedicta, ibi, « Quo plurimi etc. ».
In prima dicit, quod manifestum est ex
dictis, quod politicus considerat politiam sim­
pliciter. Sicut enim dictum est, considerans
aliquam naturam, considerat quae est optima
dispositio eius; et ideo considerans politiam
considerat eam quae est optima. Sed politicus
de politia considerat: quare manifestum est,
quod politicus et legislator considerant de opti­
ma politia. Iterum ad ipsum pertinet conside­
rare quae est politia optima ex suppositione.
Si enim in civitate aliqua sint plures vir­
tuosi excedentes alios in virtute, et populus
inclinetur ad virtutem, his suppositis opti­
ma politia reguntur isti. Iterum ad poli­
ticum pertinet considerare politiam quae ex
suppositione, non ex suppositione simpliciter,
sed ex suppositione alicuius quod non est
bonum simpliciter. Si enim ista sit politia,
oportet considerare in principio qualiter pote­
rit fieri, et qualiter poterit conservari in multo
tempore. Si enim aliqua civitas non regeretur
optima politia simpliciter, nec etiam sufficienti
in per se necessariis, nec etiam optima ex sup­
positione, quae ei contingere potest, sed qua­
dam alia politia peiori ista ex suppositione
non simpliciter, sed alicuius, quod non est
simpliciter bonum. Item praeter omnia ista
considerat politicus, quae politia cui civitati
congruit.
533. — Deinde cum dicit « quo plurimi »
Tangit defectum quorumdam circa praedi­
cta.
Et dividitur in duas, secundum quod dupli­
citer eos reprobat. Secunda, ibi, « Oportet au­
tem etc. ».
In prima dicit: dictum est, quod politicus
debet considerare politiam optimam simplici­
ter, et ex suppositione, quae pluribus civita­
tibus congruit. Sicut medicus non solum con­
siderat sanitatem simpliciter, sed sanitatem
quae competit isti. In hoc autem multi loquentium de politia defecerunt. Et si in ali­
quibus dicant bene, tamen in politiis, quae
non sunt optimae, opportunae tamen aliquibus
civitatibus, defecerunt, quia politicus non so­
lum habet considerare politiam simpliciter
optimam, sed ex suppositione, et quae cuique
congruit, et quae possibilis. Similiter debet po­
liticus considerare politiam faciliorem ct com-

L. IV, 1. i

IN POLITICORUM

533-538

runtur vel ferri debent secundum quod com­
muniorem omnibus. Isti autem solum de opti­
ma politia determinaverunt, quae multis in­
petit politiae per se, et non e converso poli­
tias ordinare secundum quod competit legi­
diget, ad quam pauci pertingere possunt. Et
bus. Politia enim est ordo principatuum in ci­
ideo solum de illa quae vix aut nunquam esse
vitate, secundum quem distribuuntur ipsi prin­
potest, consideraverunt. Alii consideraverunt
cipatus secundum rationem; et secundum quem
politiam magis communem, et nihil de opti­
attenditur, quem oportet esse dominantem in
ma dixerunt: unde reprobabant quasdam po­
civitate, et quis etiam sit finis communicatio­
litias, sicut politias Laconicorum, et si qua
nis civium. Ista autem determinantur per leges.
alia est, quae approbanda est, et quam lau­
damus. Et ideo manifestum est, quod errave­
Leges enim separatae, scilicet seorsum ac­
runt.
ceptae, sunt cnunciationes de agibilibus signi­
ficantes praedictum ordinem, scilicet quot
534. — Deinde cum dicit « oportet autem >·
oportet esse differentias, et quis finis civitatis,
Secundo improbat illos. Reprobat autem
et qualiter et quomodo oportet dominari, et
eos in hoc, quod voluerunt alias politias cor­
qualiter oportet observare transgredientes
rigere, in quo erraverunt. Et dicit, quod vo
ipsas. Igitur manifestum, quod necesse est po­
lentem corrigere aliquam politiam, oportet ta­
liticum considerare leges, et differentias et nu­
lem modum et ordinem invenire, ad quem
merum ipsarum, et differentias, quae sum se­
possunt cives suaderi, et prosequi faciliter.
cundum differentias et numerum politiarum,
Non enim minus difficile videtur corrigere po­
quia non est possibile easdem leges conferre
litiam aliquam quam instituere eam a prin­
statui populari et paucorum : leges enim dif­
cipio; sicut non videtur minus esse difficile ad­
ferunt secundum diversitatem finium: status
discere, postquam aliquis oblitus est, et a prin­
autem popularis et paucorum non est idem
cipio. Sic autem isti non fecerunt; oportebat
finis.
autem. Oportet enim qui vult corrigere ali­
Nec etiam eaedem leges competunt omni­
quam politiam, prius amovere inordinationes,
bus modis statui populari; similiter nec omni­
quae sunt in illa politia, et deinde inducere
novum ordinem. Sicut si aliquis vult calefa­ bus modis statui paucorum; si non suppona­
mus quod non sit popularis una tantum, nec
cere frigidum, oportet, quod prius natura abiipaucorum una tantum, sed multae. Si enim
ciat formam frigiditatis, et postmodum indu­
sunt mullae, aliqualiter diversos fines habent;
cat formam caliditatis: sic in proposito. Non
leges vero diversificantur secundum diversita­
sic autem fecerunt isti; et ideo erraverunt in
tem finium.
corrigendo.
537. — Consequenter cum dicit « quoniam
535. — Deinde cum dicit « propter quod »
autem »
Declarat, quod oportet politicum conside­
Declarat, quae de praedictis considerata
rare, quae sunt differentiae politiarum.
sunt, et quae restant consideranda.
Et primo facit hoc. Secundo dicit, quod ad
Et dividitur in duas. Quoniam primo decla­
ipsum pertinet considerare differentias legum,
rat quae sunt considerata. Secundo cum dicit,
ibi, «Cum eadem autem etc.».
In prima dicit, quod praeter ea quae dicta
« Reliquum de politia etc. » declarat quae
sunt, oportet politicum considerare per quae
restant consideranda.
et quomodo contingit auxiliari politiis exiPrimo igitur dicit, quod in praecedenti me­
stentibus, cum fuerit error in illis, sicut prae­
thodo distinximus politias in rectas et trans­
tactum fuit in praecedentibus. Hoc autem non
gressas. Rectas quidem, ut sunt regnum, quod
potest fieri, nisi manifestum sit, quae sint dif­ est optimum, et optimatum, et ea quae dicitur
ferentiae et species politiarum; quia non est
communi nomine politia. Transgressae autem
possibile aliquem auxiliari per se in eo quod
sunt tyrannis quae a regno transgreditur, et
non novit. Aliqui enim dicunt popularem esse
propter hoc est pessima; et paucorum quae
unum tantum, similiter etiam et paucorum; i transgreditur ab optimatum; et popularis,
nunc autem istud non est verum : sunt enim I quae a politia. Adhuc autem consideratum
plures species utriusque istarum. Oportet igi­ I est in praecedentibus de regno et de statu
tur politicum, si debeat auxiliari politiis exioptimatum. Idem enim est considerare de his
quae significantur per ista nomina, et de opti­
stentibus et dirigere differentias ipsarum, non
latere quot sunt, et qualiter etiam componan­
ma politia: utraque enim istarum duarum in­
tendit principaliter in finem, qui est secundum
tur ex principiis suis.
virtutem, et ad ipsam virtutem multam et per­
536. — Consequenter cum dicit « cum ea­
fectam existentis. Iterum consideratum est in
dem »
quo differunt regnum et respublica optimatum,
Declarat, quod oportet ipsum considerare de
differentiis legum; dicens, quod cum conside­ et quando etiam oportet regnum esse, et qui­
bus oportet vivere sub regno.
ratione praedictorum oportet considerare de
538. — Deinde cum dicit « reliquum dc
legibus; puta quae sint optimae simpliciter,
politia »
idest quae sint optimae secundum unam­
Declarat quae restant considerare.
quamque politiam, et quae et quales unicuique
illarum conveniunt.
Et circa hoc duo facit. Primo tangit hoc
Cuius ratio est, quoniam leges omnes fe­
quod dictum est. Secundo, quia fecerat men·.

— 190 —

538-543

IN POLITICORUM

tionem de transgressis politiis, declarat, quae
illarum est magis, et quae minus mala, ibi,
«Manifestum quidem igitur etc.».
Circa primum dicit, quod post ea quae de­
terminata sunt, relinquitur nobis consideran­
dum de ea quae appellatur communi nomine
politia recta existente, et de his quae trans­
grediuntur rectis, sicut de populari et pauco­
rum et tyrannide.
539. — Deinde cum dicit « manifestum
quidem »
Declarat, quae istorum est magis et minus
mala.
Et primo facit hoc. Secundo tangit defe­
ctum cuiusdam, ibi, « Iam quidem igitur etc. ».
Primo igitur dicit, quod ex dicendis pote­
rit esse manifestum, quae politiarum trans­
gressarum est pessima et quae minus mala
post illam, et quae minime. Illa enim quae
transgreditur ab optima et divinissima politia
quae est maxime secundum rationem rectam,
necessarium est esse pessimam, sicut ex se
manifestum. Regnum autem est optima poli­
tia, ex maxime secundum rationem. Regem
enim, aut solum nomen regis oportet habere,
et aequivoce, aut talem esse propter excellen­
tiam virtutis et boni universaliter.
Dicitur enim in octavo Ethicorum quod non
est rex, qui non est per sc sufficiens et
omnibus bonis superexcellens. Quare tyrannis
erit pessima omnium, et propter hoc. pluri­
mum distat ab optima. Deinde autem post
ipsam mala est gubernatio paucorum; trans­
greditur enim ab optimatum, quae optima est
post regnum. Ergo ipsa pessima est post tyrannidem. Minus autem mala, et magis commensurata inter transgressas est popularis, quia
transgreditur a politia, quae minus recta est
inter rectas: ergo ista est minime mala inter
transgressas: quod enim a minus bono trans­
greditur, necesse est esse minus malum.
540. — Deinde cum dicit « iam quidem »
Tangit defectum Platonis circa praedicta;
dicens, quod quidam priorum philosophandum,
scilicet Plato, de istis pronuntiavit, non ta­
men in idem ferens intentionem nobiscum.
Ipse enim iudicavit omnes politias bonas es­
se, sicut regnum et paucorum et alias: sed
popularem dixit esse pessimam respectu re­
ctarum simpliciter. Dixit tamen esse optimam
respectu earum quae inordinatae sunt.
Nos autem e contrario dicimus, has tres
politias totaliter transgressas esse, popularem
scilicet et paucorum et tyrannidem: et quod
non convenienter dicitur gubernationem pau­
corum unam meliorem alia: quae enim ra­

L. IV, 1. 1

tionem boni non habent omnino, non sunt
comparabilia secundum bonitatem: sed verius
potest dici unam esse minus pravam alia :
quae enim prava sunt contingunt comparari
unum alii secundum pravitatem. Sed quia in­
dicium de talibus non multum facit ad propo­
situm, dimittatur ad praesens.
541. — Deinde cum dicit « nobis autem »
Dat ordinem considerandi de istis. Et primo
quantum ad ea, quae consideranda sunt in
quarto.
542. — Deinde cum dicit « deinde quae »
Quantum ad quaedam quae consideranda
sunt consequenter. Dicit igitur primo, quod
post praedicta primo est considerandum a
nobis quot sunt differentiae politiarum dicta­
rum prius, puta popularis, et paucorum, et
optimatum, si ita sit, quod sint plures spe­
cies ipsarum. Postea considerabimus, quae po­
litia sit communissima quantum ad omnes
conditiones multitudinis, et quae maxime eligibilis in ordine ad finem post optimas poli­
tias, quae sunt regnum, et optimatum sim­
pliciter. Et iterum si contingit esse aliquam
speciem optimatum praeter simplicem, quae sit
bene mansiva, et conveniens multis civitatibus,
quae sit illa. Post haec vero considerandum
erit, quae vel qualis, quibus vel qualibus sit
magis eligibilis, et magis congruens. Possi­
bile enim est, quod quibusdam magis con­
gruat popularis quam paucorum, quibusdam
autem magis ista quam illa.
543. — Deinde cum dicit « deinde et alia­
rum »
Dat ordinem considerandi quantum ad con­
sideranda consequenter; dicens, quod deinde
post determinationem dictorum consideran­
dum erit, quomodo instituendae sint a prin­
cipio huiusmodi politiae, et ex quibus: puta
quomodo instituendae sunt et ex quibus respu­
blica popularis et paucorum secundum omnes
species earum, et quomodo optima sit insti­
tuenda.
Deinde autem posterius secundum intentio­
nem, quamvis prius secundum exeeutionem,
puta in libro sequenti, considerandum est quae
sunt principia corruptiva et salvativa huius­
modi politiarum, et in universali, et secun­
dum unamquamque aliarum, et quae sunt cau­
sae propter quas maxime natae sunt corrumpi
et salvari. Est autem intelligcndum, quod prius
considerat de corrumpentibus et salvantibus
eas, puta in quinto istius; posterius et dein­
ceps de institutione earum: quamvis prius es­
set in intentione de institutione, quam de sal­
vatione et corruptione.

— 191 —

L. IV, 1. π

IN POLITICORUM

LECTIO IL
(nn. 544-556; [403-415]).
Causa investigatur ut plures sint species rerumpublicarum; reiiciturque illa divisio
quae per multos et paucos fiebat a quibusdam.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1289b27 - 1290b20)
403. Eius quidem igitur, quod esse plures po­
litias, causa, quia omnis civitatis sunt partes
plures numero.
404. Primo quidem enim ex domibus compo­
sitas videmus omnes civitates: deinde rursus
huius multitudinis, hos quidem opulentos ne­
cessarium esse, hos autem egenos, alios autem
medios : et opulentorum autem et egenorum
hic quidem arma exercens, hic autem sine
armis.
405. Et hunc quidem populum videmus,
agricultores esse; hunc autem circa forum oc­
cupatos, hunc autem banausium.
406. Et insignium sunt differentiae, et secun­
dum divitias, et magnitudines substantiae: puta
secundum nutritiones equorum: hoc enim non
facile non divites facere. Propter quod qui­
dem abutii quis temporibus, quibuscumque ci­
vitatibus, in equis potentia erat, oligarchiae
apud istos erant: utebantur autem ad bella
equis ad vicinos : velut Eretrii, et Chalcidii,
et Magnetes, qui sub Meandro, et aliorum
multi circa Asiam.
407. Adhuc cum iis, quae penes divites, dif­
ferentiis sunt, haec quidem secundum genus,
haec autem secundum virtutem, et si quid uti­
que tale alterum dictum est esse civitatis pars,
in iis quae circa aristocratiam. Ibi enim divi­
simus ex quot partibus necessariis est omnis
civitas.
408. Harum enim partium aliquando quidem
omnes participant politia, aliquando autem
pauciores, aliquando autem plures.
409. Manifestum igitur quod plures necessa­
rium est esse politias specie differentes ab in­
vicem; etenim hae partes differunt specie a
seipsis. Politia quidem enim principatuum or­
do est : hunc autem distribuunt omnes vel se­
cundum potentiam principantium, vel secun­
dum quamdam ipsorum communem aequali­
tatem : dico autem, puta egenorum vel opulen­
torum, vel communem quamdam ambarum.
Necessarium ergo politias esse tot, quot qui­
dem ordines secundum excellentiam sunt, et
secundum differentias partium.
410. Maxime autem videntur esse duae, quem­
admodum de ventis dicitur, ii quidem Au­
strales, ii quidem Boreales, reliqui autem ho­
rum praetergressiones, sic et politiarum duae,
populus et oligarchia; aristocratiam enim pomint speciem oligarchiae tamquam existentem
quamdam oligarchiam. et eam quae vocatur
politia, democratiae; sicut in ventis Zephyrum

I

|
,
I
'

quidem Boreae, Austrium autem Eurum. Si­
militer autem habet et circa harmonias, ut
aiunt quidam; etenim ibi ponunt duas species,
Doricam et Phrygiam: alias autem coordina­
tiones has quidem doricas, has autem phrygias
vocant.
411. Maxime quidem igitur consueverunt ita
existimare de politiis. Verius autem et melius,
ut nos divisimus, duarum, aut unius existentis
bene institutae, alias esse transgressiones, has
quidem bene contemperatae harmoniae, has
autem optimae politiae; oligarchias quidem eas
quam duriores et magis despoticae, remissas
autem et molles demoticas.
412. Non oportet autem poni democratiam.
sicut consueverunt quidam nunc simpliciter
ita, ubi dominans multitudo: etenim in oligarchiis et ubique amplior pars dominans: ne­
que oligarchiam ubi domini politiae pauci. Si
enim essent qui omnes mille et trecenti, et
horum ipsi mille divites, et non traderent de
principatu ipsis trecentis et pauperibus liberis
existentibus, et quantum ad alia similibus, nul­
lus utique diceret democratizare istos. Simi­
liter autem et si pauperes quidem pauci essent,
valentiores autem divitibus pluribus existenti­
bus, nullus utique oligarchiam appellaret; ne­
que talem, si aliis existentibus divitibus non
attribuet honorem.
413. Magis igitur dicendum quod demos qui­
dem est quando liberi fuerint domini, oligar­
chia autem quando divites: sed accidit hos
quidem plures esse, hos autem paucos: liberi
quidem enim multi, divites autem pauci.
414. Etenim utique si secundum magnitudi­
nem distribuetur principatus, sicut in Aethiopia
aiunt quidam, vel secundum pulchritudinem,
oligarchia utique esset : pauca enim multitudo
et pulchrorum et magnorum.
415. Sed neque iis solum sufficienter habet
determinare politias has. Sed quoniam partes
plures et populi, et oligarchiae sunt, adhuc di­
stinguendum, tamquam neque si liberi pauci
existentes pluribus et non liberis principentur,
demos, velut in Apollonia quae in Ionio, et
in Thera. In utraque enim harum civitatum in
honoribus erant qui differebant secundum in­
genuitatem, et primi obtinentes vicinias pauci
existentes mullorum. Neque utique divites pro­
pter excedere secundum multitudinem demos,
velut in Colophone, antiquitus ibi non possidebant magnam substantiam qui plures antequam
fieret bellum adversus Lydos. Sed est demo-

-— 192 —

544-550

IN POLITICORUM

L. IV 1. n

cratia quidem, quando liberi et egeni plures i pauci existentes. Quod quidem igitur politiae
existentes domini fuerint, principamur. Olisunt plures, et propter quam causam, dictum
garchia autem quando divites et nobiliores, I est.
COMMENTARIUM

544. Postquam Philosophus declaravit de
quibus considerat scientia ista et quae dicen­
da, et secundum quem ordinem, in parte ista
prosequitur.
Et dividitur in partes duas: quia primo fa­
cit quod dictum est; secundo determinat de
quibusdam partibus principalibus politiae,
ibi, «Quae autem sit etc.».
Prima in duas. In prima distinguit politias.
In secunda prosequitur de illis, de quibus non
est dictum prius, ibi, « Reliquum autem est
etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima ostendit
esse plures politias. In secunda distinguit spe­
cies ipsarum magis in speciali, ibi, « Quod
autem etc. ».
Prima in duas, secundum quod primo pro­
bat politias esse plures, et quot sunt aliquo
modo; secundo quod sunt plures dictis, cum
dicit, «Quod autem et plures etc.».
Adhuc prima in duas. In prima dicit quod
sunt plures: in secunda quot sunt, ibi, « Ma­
xime autem etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo praemittit cau­
sam propter quam sunt plures. Secundo mani­
festat, ibi, « Primo quidem enim etc. ».
In prima dicit quod causa quare politiae
sunt plures est, quia cuiuslibet civitatis plures
sunt partes differentes secundum rationem. Et
quamvis distinctio formae non sit propter di­
stinctionem materiae, tamen ad distinctionem
materiae sequitur distinctio formae.
545. — Deinde cum dicit « primo quidem »
Propositam causam manifestat.
Et primo ostendit qua sunt partis civitatis,
et quam habent similitudinem ad politiam. In
secunda ex hoc concludit quod sunt plures
politiae, subinducens causam ex dictis pro­
pter quam sunt plures politiae, ibi, « Mani­
festum igitur etc. ».
Prima in duas. Primo distinguit partes civi­
tatis. Secundo ostendit quam habitudinem ha­
bent ad politiam, ibi, « Harum enim etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo distinguit par­
tes civitatis. Secundo subdividit, ibi, « Et hunc
quidem etc.».
In prima dicit quod manifestum est quod
primo civitas componatur ex domibus; et ideo
quaecumque sunt partes domus, sunt partes
civitatis radicaliter. Item in multitudine civi­
tatis quidam sunt divites et opulenti, quidam
pauperes, paucam aut nullam habentes sub­
stantiam; quidam medii. Iterum divitum et egenonim quidam habent exercitum armorum,
quidam non habent.
546. — Deinde cum dicit « et hunc qui­
dem »

Subdividit partes civitatis. Et primo subdivi­
dit egenos. Secundo divites, ibi, « Et insi­
gnium etc.». Tertio subdividit medios, ibi,
« Adhuc cum etc. ».
In prima dicit quod egenorum multi sunt
modi: quidam enim sunt agricultores qui ver­
santur circa culturam agrorum, alii sunt qui
vacant circa commutationes venalium rerum,
alii sunt dediti sordidis ministeriis qui fa­
ciendo opera sua maculant corpus, sicut sunt
mercenarii. Istorum sunt multi modi; qui­
dam coriarii, quidam pellium curatores et hu­
iusmodi.
547. — Deinde cum dicit « et insignium »
Subdividit opulentos; et dicit quod modi
opulentorum sunt secundum diversitatem divi­
tiarum et excessum earum. Quidam enim sunt
divites eo quod vacant circa nutritionem equo­
rum et aliorum animalium: tales enim non
est difficile fieri divites: illud enim munus non
possunt ferre nisi divites; et ideo antiquitus
in illis civitatibus quarum potentia erat in
equis et animalibus, erat politia paucorum:
isti enim utebantur equis quos nutriebant con­
tra adversarios, sicut contra vicinos; sicut
quidam dicti Eretrienses et Chalcidenses et
Magnesii, qui sunt super Meandro, et aliae
plures civitates Asiae.
548. — Deinde cum dicit « adhuc cum »
Subdividit medios; et dicit quod praeter dif­
ferentias istorum divitum sunt aliae differen­
tiae mediorum: quorum quidam excedunt se­
cundum genus et nobilitatem, alii excedunt
secundum virtutem. Similiter si aliud aliquid
sit tale quod sit necessarium et utile civitati,
et dicitur pars civitatis. Et hoc dictum fuit,
ubi dicebatur de statu optimatum. Ibi enim
dictum fuit, ex quot partibus necessariis est
quaelibet civitas : puta in secundo huius, ubi
posuit politiam Platonis quam forte dixit esse
optimatum. Ibi enim numeravit partes civi­
tatis. Vel forte in tractatu separato, ubi de
republica optimatum dixit.
549. — Deinde cum dicit « harum enim »
Declarat quam habitudinem habent istae
partes ad politiam; et dicit quod istarum par­
tium aliquando omnes attingunt ad politiam,
sicut in populari in qua populus dominatur,
omnes attingunt ad eam, etiam infimi. Ali­
quando pauci, sicut in paucorum statu in qua
divites principantur. Aliquando plures, sicut
in statu optimatum, in qua principantur plures virtuosi.
550. — Deinde cum dicit « manifestum igi­
tur »
Concludit causam propter quam sunt plu­
res politiae. Et videtur concludere duas cau-

— 193 —

L. IV, 1. π

IN POLITICORUM

sas; et dicit quod manifestum est quod ne­
cesse est esse plures politias differentes adinvicem secundum speciem; quia distinctio po­
litiarum secundum speciem est secundum di­
stinctionem partium principalium. Quamvis
enim diversitas secundum speciem non sit
propter diversitatem partium materialium, ta­
men ad diversitatem partium materialium se­
quitur diversitas formae. Sed partium civitatis
quaedam differunt specie adinvicem etiam per­
tinentium ad speciem : plures igitur erunt po­
litiae.
Et est intelligendum ad evidentiam dicti,
quod sicut partium animalis quaedam sunt
quae non pertinent ad speciem, sicut haec ca­
ro, haec ossa, quaedam quae pertinent ad
ipsam, sicut caro et ossa absolute: et sicut
sunt quaedam quae non attingunt ad formam
rei, sicut pili et ungues, quaedam quae attin­
gunt, sicut cor et hepar: et secundum distin­
ctionem istorum secundum speciem diversificantur animalia secundum speciem, non autem
secundum primarum distinctionem quae non
attingunt ad formam, nec pertinent ad spe­
ciem: sic civitatis sunt quaedam partes quae
non attingunt ad civilitatem, nec pertinent ad
formam eius; aliae sunt partes principales
ipsius; et secundum distinctionem istarum di­
stinguuntur politiae; cuiusmodi sunt illae se­
cundum quas distinguuntur principatus.
Aliam causam tangit; et dicit, quod politia
est ordo principatuum: ergo secundum di­
stinctionem principatuum est distinctio poli­
tiarum. Sed distinctio principatuum est se­
cundum distinctionem huiusmodi partium. In
quibusdam enim politiis principatus distri­
buuntur secundum potentiam eorum qui pos­
sunt attingere ad principatum; in aliis secun­
dum aequalitatem quamdam; sicut divites pro­
pter excessum divitiarum, et egeni principantur
propter libertatem, in aliis plures propter vir­
tutem; et isti sunt medii inter istos. Quare
manifestum est, cum istae partes sint plures
differentes species, quod erunt plures politiae
differentes secundum speciem; et tot erunt
politiae, quot sunt gradus secundum excessum
aliquem.
551. — Deinde cum dicit « maxime autem »
Ostendit quot sunt politiae.
Et primo facit hoc. Secundo removet erro­
rem quorumdam, ibi, « Non oportet autem
etc. ».
Prima in duas. In prima dicit quot sunt se­
cundum opinionem aliorum. In secunda quot
secundum opinionem suam, ibi « Maxime qui­
dem etc. ».
In prima dicit, quod secundum intentionem
aliorum, duae videntur maxime esse politiae,
sicut duo sunt venti principales, scilicet Au­
stralis et Borealis, et quod alii omnes sunt
praetergressiones istorum duorum et quod ab
eis deficientes reducuntur ad ipsos. Una est
paucorum, alia popularis. Optimatum autem
dicunt esse sub paucorum et reduci ad eam et

550-554

politiam dicunt esse popularem quamdam, si­
cut accidit in ventis: ad illos enim duos
omnes alios reducunt; sicut Zephyrum ad Bo­
ream, Eurum autem ad Austrum. Eodem mo­
do accidit in proportionibus musicalibus. Sunt
enim duae harmoniae principales, quibus
omnes aliae coordinantur; scilicet dorica et
phrygia. Dorica dicitur harmonia primi toni.
Phrygia vero tertii. Et istis alias coordinant;
quasdam reducentes ad doricam, quasdam ad
phrygjam. Similiter in proposito duas posue­
runt principales; scilicet politias popularem et
paucorum; et istis duabus alias coordinaverunt.
552. — Deinde cum dicit « maxime qui­
dem »
Declarat quot sunt secundum suam opi­
nionem; et dicit, quod antiqui sic consueve­
runt dividere politias. Melius tamen est quod
dividamus eas secundum quod superius di­
ctum fuit: scilicet quod quaedam sunt poli­
tiae rectae, quaedam quae sunt transgressiones;
ita quod unius politiae bene ordinatae vel
duarum, aliae sunt transgressiones : puta quae­
dam transgressiones sunt bene commensuratae,
sicut est illa quae communi nomine nomina­
tur respublica; aliae vero sunt transgressiones.
553. — Deinde cum dicit « non oportet »
Removet errorem quemdam circa distin­
ctionem status paucorum et popularium.
Et primo probat quod non distinguuntur,
sicut ipsi posuerunt eas distingui, proponendo
intentum suum. Secundo ostendit qualiter di­
stinguuntur, ibi, «Magis igitur».
In prima dicit quod non oportet quod de­
terminetur status popularis, sicut quidam con­
sueverunt ponere et determinare ipsum sim­
pliciter, ita quod status popularis sit politia
in qua multitudo principatur: quia contingit
quod in statu paucorum multi divites dominentur, et tamen tunc non erit status popula­
ris. Non ergo debet status popularis deter­
minari per hoc quod pauci dominentur. Quo­
niam si essent in aliqua civitate mille trecenti,
et mille essent divites et principarentur aliis
trecentis pauperibus et liberis existentibus et
non concederent eis aliquid de principatu, sed
tantum subjicerentur eis, nullus diceret eos
principari principatu populari; et tamen mul­
titudo dominaretur. Non ergo per hoc deter­
minatur popularis status, quia multi princi­
pantur.
Similiter si illi trecenti pauperes et pauci
respectu aliorum existentes essent meliores di­
vitibus et principarentur, divites autem non
principarentur, sed subiicerentur illis, talem
politiam nullus diceret statum paucorum; et
tamen pauci sunt principantes. Quare mani­
festum est quod status paucorum non debet
determinari per hoc quod pauci dominentur.
554. — Deinde cum dicit « magis igitur »
Declarat quomodo determinandae sunt res­
publica paucorum et populares; et habet
partes duas.

— 194 —

554-556

IN POLITICORUM

In prima proponit quod per se determinan­
tur libertate et divitiis, et per accidens multi­
tudine et paucitate. In secunda probat, ibi,
« Etenim utique etc. ».
In prima dicit quod magis dicendum quod
status popularis sit, quando liberi existentes
principantur; paucorum quando divites. Sed
accidit liberos esse plures, divites vero paucos;
et ideo per accidens determinantur paucitate
et multitudine.
555. — Deinde cum dicit « etenim utique »
Probat illud quod dictum est.
Et primo probat quod multitudine et pauci­
tate per se non distinguuntur nec determi­
nantur. Secundo, quod solum determinantur
per se per divitias et paupertatem; sed opor­
tet adiungere multum et paucum, licet per ac­
cidens, ibi, « Sed neque iis ».
In prima dicit: ita dictum est quod pauper­
tate et divitiis per se determinantur popularis
et paucorum, sed per accidens multitudine et
paucitate. Quia si per se distribuerentur prin­
cipatus secundum magnitudinem, sicut dicunt
quidam fieri in Aethiopia, vel secundum pul­
chritudinem, ita quod ille qui esset maior et
pulchrior principaretur, cum pauci sint pulchri
et magni, esset tunc paucorum; hoc autem fal­
sum est. Status enim paucorum tantum est
cum divites principantur. Quare manifestum
est quod per se non determinantur paucitate
et multitudine.

556. — Deinde cum dicit « sed neque »
Declarat quod paucitate et multitudine di­
stinguuntur, sed per accidens; et quod opor­
tet ista adiungere; et dicit, quod status pauco­
rum et status popularis non sufficienter ha­
bent terminari his differentiis solum, scilicet
paupertate et divitiis: sed cum sint plures par­
tes popularis et paucorum, oportet adiungere
aliqua ad determinationem eorum, saltem per
accidens; quoniam si pauci liberi existentes
principentur pluribus non liberis, non dicemus
quod sit principatus popularis; sicut accidit in
Apollonia quae est in Ionio et in Thera, in
istis enim urbibus principabantur excellentes
secundum ingenuitatem et pauci existentes
erant ad alios collati, et iam non erat status
popularis.
Similiter si multi secundum divitias exce­
dentes principarentur, non diceremus popula­
rem, sicut accidit antiquitus in quadam civitate
quae dicitur Colophon. In illa enim civitate
erant plures divites antequam fiet et bellum in­
ter ipsos et Lydos, et principabantur: attamen
non erat popularis. Sed sic debet determinari
popularis, ut dicatur quod status popularis
est, in quo plures existentes liberi et pauperes
principantur: et status paucorum est, quando
divites pauci existentes vel nobiles dominantur.
Et tunc concludit, quod sunt plures politiae:
dicens quod manifestum est quod politici sunt
plures, et propter quam causam sunt plures.

a
t

s
:t
d
'S

i-

:i
ln
n
it
i5t
»

it
— 195 —
15 — In Politicorum.

L. IV, 1. n

.L, IV, L ni

IN POLITICORUM

LECTIO III.
fnn. 557-570; [416-429]).
Ex quibus partibus hoc est personis respublicae constent: et quae partes necessariae
sint, quaeve adiunctae: quaeque sibi cohaerere possint, et quae non.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1290521 - 129 Ibi 5)
416. Quod autem et plures dictis et quae, et
propter quid, dicamus, principium sumentes
dictum prius. Confitemur enim non unam
partem, sed plures habere omnem civitatem.
417. Sicut igitur si animalis vellemus acci­
pere species, primo quidem utique segregare­
mus, quod quidem necessarium habere omne
animal, velut quiddam sensitivorum, et quod
alimenti elaboralivum et susceptivum : puta
os et ventrem. Adhuc autem quibus movetur
partibus, unumquodque ipsorum. Si itaque,
tot species, solum autem horum essent diffe­
rentiae, dico autem puta oris, quaedam plura
genera, et ventris, et sensitivorum, adhuc au­
tem et motivarum partium; numerus coniugalionis horum, ex necessitate faciet plura genera
animalium. Non enim possibile est idem ani­
mal habere plures oris differentias, similiter
autem neque aurium. Quare quando acceptae
fuerint horum omnes contingentes combinationes, faciet species animalis; et tot species
animalis quot quidem conjugationes necessa­
riarum partium sunt.
418. Eodem autem modo et dictarum poli­
tiarum: etenim civitates non ex una, sed ex
multis partibus componuntur, sicut dictum est
saepe.
419. Una quidem igitur est quae circa ali­
mentum multitudo, quae vocatur agricolae; se­
cunda autem quae vocatur banausa; est au­
tem haec quae circa has artes sine quibus ci­
vitatem impossibile est habitari. Harum au­
tem artium has quidem ex necessitate oportet
existere, has autem ad delitias, vel bene vivere.
Tertia autem quae circa forum; dico autem
foralem quae circa venditiones et emptiones
et negotiationes et campsorias demoratur.
Quarta autem quod mercenarium.
420. Quintum autem genus quod propu­
gnans; quod iis nihil minus necessarium est
existere, si debeant non servire invadentibus.
Nihil enim minus impossibilium quam di­
gnum esse vocare civitatem natura servam;
per se sufficiens enim est civitas : quod autem
servum, non per se sufficiens.
421. Propter quod quidem in politia leviter
haec, non sufficienter autem dictum est. Ait
enim Socrates e quatuor necessariissimis com­
poni civitatem; dicit autem hos textorem, agri­
colam, coriarium, aedificatorem. Rursum au­
tem apponit tamquam non necessariis iis, ae­
rarium et eos qui supra necessaria pecora;
adhuc autem negotiatorem et campsorem. Et
haec omnia sunt complementum primae civi­

tatis, tamquam gratia necessariorum omnis
civitas sit constituta, sed non boni qui magis,
aequalibusque indigeat aerariis et agricolis.
422. Partem autem propugnantem non prius
attribuit antequam regione crescente, ac tan­
gente vicinos, ad bellum instituantur.
423. At vero et inter quatuor et quotcumque
communicantes necessarium esse aliquid red­
dentem et indicantem quod iustum. Siquidem
igitur et animam ponat utique quis magis par­
tem animalis quam corpus, et civitatum magis
talia ponendum quam ea quae ad necessarium
usum tendunt; scilicet bellicum et quod parti­
cipant iustitia disceptativa.
424. Adhuc autem quod consiliatur, quod
quidem est intellectus politici opus; et haec
sive separatim existant aliquibus sive eisdem;
nihil enim differt ad rationem: ditari et agros
colere accidit eisdem saepe. Quare siquidem
et haec et illa sunt ponenda partes civitatis,
manifestum quod et qui ad arma necessaria
civitatis pars est.
425. Septima autem quae substantiis mini­
strat, quam vocamus opulentos.
426. Octava autem demiurgica si populi institutiva et quae circa principatus, administra­
tiva : si quidem, sine principatibus impossi­
bile esse civitatem. Necessarium igitur esse ali­
quos potentes principari et administrantes vel
continue, vel secundum partem civitati, hac
administratione.
427. Reliqua autem, de quibus determina­
vimus perfecte, quod consiliabitur, et convin­
cat altercantibus de iustis. Siquidem igitur
haec oportet fieri in civitatibus, et bene fieri
et iuste, necessarium et aliquos politicorum esse
principantes virtute.
428. Alias quidem igitur potentias videtur
multis contingere existere eisdem; puta eosdem
esse propugnantes et agricolas, et artifices; ad­
huc autem consiliantes et iudicantes. Informan­
tur autem et virtute omnes, et plurimis princi­
patibus principari putant posse: sed pauperes
esse et divites eosdem impossibile est. Propter
quod hae partes maxime esse videntur civita­
tis divites et egeni.
429. Adhuc autem propterea quod ut in plu­
ribus ii quidem pauci sunt, ii autem multi,
hae videntur contrariae partes, partium civi­
tatis, ut et politiae secundum excessus harum
consistant; et duae politiae videntur esse democratia et oligarchia. Quod quidem igitur
sint politiae plures et propter quas causas,
dictum est prius.

— 196 —

557-559

IN POLITICORUM

L. IV, 1. ni

COMMENTARIUM

557. — Postquam Philosophus declaravit,
quod plures sunt politiae et propter quam
causam et quot sunt aliquo modo, in parte
ista declarat quod sunt plures politiae quam
quae dictae sunt: et ostendit hoc quasi ex
virtute cuiusdam medii per quod ostendebat
prius quod sint plures; et dividitur in duas.
In prima ostendit quod sunt plures quam
quae dictae sunt. In secunda ostendit quae
sunt principales inter illas secundum alios, ibi,
« Alias quidem ».
Adhuc prima in duas. In prima praemittit
intentum suum proponendo principium ad
pr bandum hoc. In secunda prosequitur, ibi,
«Sicut igitur».
In prima dicit: sic dictum est, quod sunt
plures politiae: quaedam enim sunt rectae;
et istae sunt tres: regnum, optimatum status,
et respublica. Et sunt tres non rectae: tyran­
nis, paucorum, et popularis. Modo dicendum
est, quod sunt plures politiae quam quae di­
ctae sunt et quae sunt illae et propter quam
causam sunt plures; accipiendo principium ad
hoc probandum quod prius assumptum fuit
ad probandum quod essent plures; scilicet
quod omnis civitas plures partes habet et non
unam solum: ex isto enim eodem probabitur
quod sint plures quam quae dictae sunt.
558. — Deinde cum dicit « sicut igitur »
Probat accipiendo simile in his quae sunt
secundum naturam; quia politia assimilatur
eis. Est enim politia secundum rationem : ea
autem quae secundum rationem sunt, sunt
posteriora his quae sunt secundum naturam
et ortum habent ex illis; et ideo assumit si­
mile in his ad probandum intentum suum: et
habet partes duas.
Primo assumit simile. Secundo adaptat ad
propositum, ibi, « Eodem autem modo ».
Circa primum intelligendum est, quod sicut
dictum est prius, partium materialium quae­
dam sunt quae perlinent ad speciem, quae­
dam autem non. Partes pertinentes ad ipsam
sunt sine quibus species non potest esse: si­
cut caro et os pertinent ad speciem hominis,
quia sine his non potest esse’ homo. Partes
materiales non pertinentes ad speciem sunt,
sine quibus species potest reperiri; sicut ista
ossa et istae carnes non pertinent ad speciem
humanam, quia sine istis potest esse homo.
Secundum igitur distinctionem partium perti­
nentium ad speciem distinguitur forma; quam­
vis distinctio formae non sit propter distin­
ctionem materiae.
De talibus vero partibus secundum quarum
distinctionem distinguuntur formae et species,
loquitur hic Philosophus; et dicit quod si ali­
quis velit accipere species animalis, oportet
quod distinguantur partes materiales anima­

lis, sine quibus non potest esse forma anima­
lis, non autem sine quibus animal potest es­
se: ut dicatur quod partium animalis materia­
lium, aliud est sensitivum, aliud nutritivum,
aliud digestivum : animal enim determinatur
sensu; et ideo oportet esse unam partem sen­
sitivam organicam : et cum animal nutriatur,
oportet quod recipiat alimentum et quod di­
gerat: ista autem fiunt per diversas partes:
quare animalis est quaedam pars receptiva
alimenti sicut os, alia digestiva sicut venter.
Tertiam non adiungit hic quae necessaria est,
per quam scilicet emittit impurum et super­
fluum; sed in libro de Morte et Vita adiungit
illam. Iterum cum animal moveatur vel de
loco ad locum, sicut animalia quae moventur
motu progressionis vel motu dilatationis et
constrictionis, sicut quaedam imperfecta, opor­
tet quod habeat partes aliquas opportunas ad
motum.
Si ergo sint tot partes animalis, et istarum
partium sint plura genera differentia secundum
speciem, sicut sunt plura genera oris et ven­
tris quae differunt secundum speciem; simi­
liter et plura sensitiva differentia secundum
speciem et plures partes opportunae ad mo­
tum: manifestum est quod secundum distin­
ctionem istarum partium est distinctio specie­
rum animalium : quia non est possibile quod
idem animal secundum speciem habeat plures
ventres differentes secundum speciem et plu­
res aures et plures differentias oris: quia si
animal sit unius speciei, oportet quod partes
sint unius speciei, quia per formam ipsius
partes eius determinantur. Ergo illae quae ter­
minantur per formam unam, sunt unius spe­
ciei. Non ergo possibile est unius animalis
esse plures differentias specificas oris, et sic
de aliis. Quare manifestum est quod si acci­
piantur omnes combinaliones quae possibiles
sunt istarum partium animalium quae diffe­
runt secundum species, quod erunt diversae
species animalis, et tot quot sunt tales combinationes.
559. — Deinde cum dicit « eodem autem »
Applicat ad propositum; et intendit istam
rationem. Secundum distinctionem partium
pertinentium ad speciem distinguitur species:
sed plures sunt partes pertinentes ad rationem
politiae, et plures quam quae dictae sunt:
ergo plures erunt politiae et plures quam quae
dictae sunt.
Circa istam rationem duo facit. Primo ap­
plicando simile ad propositum, ponit mino­
rem. Secundo probat, ibi, « Una quidem etc. ».
In prima dicit, quod sicut secundum distin­
ctionem partium animalis pertinentium ad
speciem est distinctio specierum animalis, et
plures sint species animalis cum sint plures

— 197 —,

L. IV, 1. ni

IN POLITICORUM

tales partes, eodem modo sunt plures poli­
tiae, quia diversae sunt partes civitatis diffe­
rentes secundum speciem : non enim civitas
ex una parte componitur, sed ex multis, si­
cut frequenter dictum est superius.
560. — Deinde cum dicit « una quidem »
Probat quod sunt plures partes civitatis.
Sunt autem tres gradus in ea; infimus, me­
dius et supremus; et secundum hoc dividitur
in tres partes.
In prima enumerat partes populi qui est in
gradu infimo. Secundo enumerat partes me­
dias, ibi, « Quintum autem ». Tertio partes su­
premas, ibi, « Reliqua ».
In prima dicit: bene dictum est quod sunt
plures partes civitatis. Una enim est multi­
tudo quae administrativa est alimenti, sicut
sint agricolae et ista est prima pars et neces­
saria, alimentum enim necessarium est in ci­
vitate, et ideo necessarii sunt illi qui admini­
strant ipsum. Secunda pars civitatis quantum
al gradum inferiorem, sunt viles mercenarii :
et dicuntur viles mercenarii qui in operibus
suis maculant corpus, sicut sunt fullones, et
coriarii, et alii huiusmodi artifices, sine qui­
bus non potest civitas inhabitari. Et istarum
artium multa sunt genera. Quaedam enim est,
quae est ad necessitatem civitatis, sicut textiva
et coriaria; sine enim istis non est civitas.
Alia est propter delectationem et bene vivere,
sicut musica. Et quaedam quae ordinantur ad
superfluas delectationes, sicut musica quae­
dam. Et quaedam quae nocuae sunt civitati,
sicut taxillaria et aleativa. Tertia pars civi­
tatis est forensis, quae est circa venditiones
et emptiones et negotiationes et nummularios.
Quarta pars civitatis est mercenaria: et di­
cuntur mercenarii qui locant opera sua. Sic
igitur sunt quatuor partes civitatis quantum
ad inferiorem gradum ipsius.
561. — Deinde cum dicit « quintum autem »
Enumerat partes medias civitatis. Et dicun­
tur mediae, quia medio modo se habent in­
ter primum principans, ct populum qui tenet
inferiorem gradum.
Et dividitur in partes quinque. In prima
probat quod propugnativum sit pars civitatis.
In secunda, quod indicativum, ibi, « At vero
etc. ». Et in tertia, quod consiliativum, ibi,
« Adhuc autem quod consiliatur etc. ». In
quarta, quod divites, ibi, « Septima etc. ». In
quinta, quod directivum populi, ibi, « Octa­
va etc. ».
Prima istarum dividitur in duas. In prima
probat, quod propugnativum sit pars civitatis.
Secundo removet errorem quorumdam, ibi,
« Quapropter etc. ».
In prima dicit, quod quinta pars civitatis
computando quatuor primas partes, et prima
inter medias, est quod propugnativum est :
quae pars (1) non est minus necessaria quam
aliqua praedictarum, si non debeat civitas es(1) Al. pars quae.

559-563

se serva; manifestum enim est, et inconve­
niens, et contra rationem civitatis ipsam esse
naturaliter servam. Et ratio huius est, quia ci­
vitas est per se sufficiens: sed illud quod ser­
vum est, non est per se sufficiens; quia
omnes operationes eius ad alterum ordinan­
tur. Illud autem cuius operationes ad al­
terum sunt, non est per se sufficiens. Quare
manifestum est, quod civitas non debet esse
serva. Sed si civitas non haberet pugnantes
contra adversarios, subjugaretur aliis et esset
serva. Quare manifestum est, quod necessa­
rium est in civitate esse propugnativum.
562. — Deinde cum dicit « propter quod »
Removet errorem Platonis: et dividitur in
duas.
In prima ostendit, quod insufficienter dixit
de partibus civitatis. Secundo tangit quod di­
xit Plato de propugnativo, ibi, « Partem autem
propugnantem etc. ».
In prima dicit : ita dictum est, quod qua­
tuor sunt partes civitatis necessariae circa gra­
dum infimum civitatis, et est alia pars non
minus necessaria quae dicitur propugnativum:
propter quod manifestum est, quod quidam,
sicut Plato, leviter, hoc est, sine inquisitione
et non sufficienter dixit de partibus civitatis.
Dixit enim Socrates (et vocat Platonem Socra­
tem, quia Plato intitulavit politiam nomine
Socratis magistri sui), quod quatuor sunt par­
tes valde necessariae, et sine quibus non po­
test esse civitas. Dixit autem illas partes esse,
agricolam curantem de alimento: et manife­
stum est, quod ista est necessaria, quia sine
alimento non potest esse civitas: aliam dixit
textorem et coriarium : sine istis enim non po­
test esse similiter civitas: aliam dixit aedifi­
catorem, civitas enim ex domibus est: ideo
oportet, quod sint aedificatores in civitate.
Istas quatuor posuit necessarias civitati. Ite­
rum posuit alias, quas dixit non necessarias;
scilicet fabrum ferrarium; et dicitur ferrarius
qui operatur ferro. Iterum pastores, qui cu­
ram habent de animalibus. Iterum negotiato­
rem et nummularium. Et istas dixit esse com­
plementum primae civitatis.
Vocabat autem primam civitatem ut est ex
primis partibus composita. Sic autem posuit,
ac si civitas esset gratia ipsius vivere absolute,
et non propter bene vivere, ac si civitas tan­
tum primo et per se sit ex aequalibus, sicut
sunt coriarii et agricolae. Non autem est ita:
non enim civitas est gratia ipsius vivere ab­
solute, sed gratia ipsius bene vivere: et pro­
pter hoc multae aliae partes sunt necessariae
in ipsa quas ille non posuit. Iterum civitas
non tantum indiget aequalibus, immo inae­
qualibus: et ideo dicendum est, quod erravit.
563. — Deinde cum dicit « partem autem »
Tangit quod dixit de propugnatione: et di­
cit, quod de propugnantibus similiter non bene
dixit, quod in principio cum civitas aedifica­
retur, non fuerunt necessarii; sed postea cum
civitas augmentatur et extenditur ad fines, vel

— 198 —

564-570

IN POLITICORUM

ad terminos alterius civitatis, ex quibus saepe
causatur dissensio ad reprimendum violentiam
adversariorum.
564. — Deinde cum dicit « at vero »
Ostendit, quod indicativum sit pars civita­
tis. Et dicit, quod iterum inter quatuor par­
tes, vel quotquot ponantur, necessarium est
esse in civitate partem, quae determinet et de­
finiat accusationes et disceptationes quae sunt
in ea, et faciat iustum : et hoc probat, quia
sicut anima se habet ad corpus, sic iudex se
habet ad civitatem. Nam sicut anima vel in­
tellectus inquirit et consiliatur et iudicat de
inventis, sic iudex inquirit et consiliatur de
conferentibus ad finem politiae et iudicat. Sed
anima necessaria pars est animalis et hominis
magis quam corpus: ergo similiter iudex est
pars necessaria in civitate magis quam (2)
propugnativum et magis quam illa quae or­
dinatur ad usum corporis. Probat autem Philo­
sophus de istis, quod sint partes, magis quam
de aliis, quia de istis minus videbatur quod
essent necessariae; et praecipue minus videre­
tur si civitas esset instituta, gratia ipsius vi­
vere absolute.
565. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ostendit, quod consiliativum sit pars civi­
tatis. Et dicit quod consiliativum est pars ci­
vitatis. Et ratio huius est, quia consiliari est
opus politici: habet enim politicus consiliari
de conferentibus ad finem civitatis : quare ma­
nifestum est, quod ad politicum pertinet con­
siliari. Sed quae pertinent ad politicum, se­
cundum quod huiusmodi, sunt de necessitate
civitatis: quare consiliativum est pars civitatis.
Ista autem, scilicet consiliativum et indicati­
vum, utrum separatim existant, ut alius sit ille
qui iudicat, alius sit qui consiliatur, alius qui
in armis est, alius qui colit agros, sive non
separatim existant, sed unus et idem sit qui
iudicat et consiliatur, nihil differt ad proposi­
tum: hoc enim possibile est: videmus enim
quod idem potest esse miles et agricola : si­
militer idem potest esse indicans et consilians.
Si igitur miles ct agricola sint partes civita­
tis, manifestum, quod et ista et illa quae or­
dinatur ad bella, pars erit ipsius.
566. — Deinde cum dicit « septima autem »
Ostendit quod divites sunt partes civitatis.
Et dicit, quod septima pars civitatis compu­
tando omnes praecedentes, est illa quae mi­
nistrat divitias, quam partem dicimus opulen­
tos. Cum enim civitas debeat esse per se suf­
ficiens, oportet quod habeat divitias, aliter non
esset; et ideo illi sunt necessarii in civitate,
qui habent huiusmodi divitias.
567. — Deinde cum dicit « octava autem »
Ostendit, quod directivum populi sit pars
civitatis. Et dicit, quod octava pars civitatis
est illa quae magistratus gerat, idest dircctiva
sit populi. Ista autem est necessaria, quia
(2)

/ii.

ct quam.

L. IV, 1. ni

populus est sine ratione; et ideo indiget ali­
quo directivo, ne praeter rationem moveatur.
568. — Deinde cum dicit « reliqua autem »
Ostendit, quod suprema pars civitatis est
necessaria. Et dicit quod pars quae admini­
strativa est in civitate circa principatus, neces­
saria est in civitate, quia civitas non potest
esse sine principibus. Cuius probatio est, quia
politia est ordo principatuum et maxime pri­
mi: ergo manifestum est, quod necesse est ali­
quos esse in civitate potentes principari, vel
semper, vel aliquando, ita quod aliquando
unus principetur, aliquando alius. Similiter
alia, de quibus dictum est, scilicet de consiliatione et de illo qui determinat disceptatio­
nem inter aliquos altercantes de iusto, oportet
esse in civitate. Si igitur haec in civitate fieri
possunt bene et juste, et iniuste et male:
oportet autem hoc fieri bene, hoc autem non
potest esse sine virtute dirigente, manifestum
quod necesse est aliquos viros politicos prin­
cipari in civitate secundum virtutem. Sic igi­
tur apparet, quod sunt plures partes civitatis
differentes secundum speciem et rationem:
quare erunt plures politiae. Si autem aliquis
dicat quod superius dictum est, quod sunt
sex, tres rectae, et tres transgressae, et non
plures; dicendum quod superius dixit, quod
sunt sex genera politiae et non plures: quae­
dam tamen ipsarum habent species sub se
contentas, et sic hic loquitur: unde vult pro­
bare quod sunt plures politiae secundum spe­
cies.
569. — Deinde cum dicit « alias quidem »
Ostendit quae sunt principales inter istas
secundum intentionem aliorum.
Et dividitur in duas, secundum quod per
duas rationes ostendit, quod iidem possunt es­
se consiliantes et iudicantes, quae sunt prin
cipales. Secunda ibi, « Adhuc autem etc. ».
In prima dicit, quod cum sint multae par­
tes civitatis; duae tamen videntur esse princi­
pales, et maxime oppositae; scilicet divites et
egeni. Alias enim partes contingit multis eis­
dem existere simul: verbi gratia, iidem pos­
sunt esse propugnantes et agricolae et artifices.
Iterum iidem possunt esse consiliantes et iu­
dicantes. Iterum cum his possunt esse virtuosi.
Sed impossibile est unum et eumdem simul
esse divitem et pauperem. Propter quod mani­
festum est quod divites et egeni videntur esse
maxime principales partes civitatis, et maxime
differentes. Propter quod duae maxime viden­
tur partes civitatis esse, in quibus divites vel
pauperes principantur.
570. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit secundam rationem. Et dicit, quod
iterum divites et egeni videntur duae partes
esse civitatis maxime contrariae, quia ut in
pluribus divites sunt pauci et pauperes multi.
Quare manifestum est quod politiae quae de­
terminantur secundum excessus istarum par­
tium erunt duae politiae maxime contrariae
et diversae. Ex quo manifestum est quod po-

— 199 —

L. IV, 1. ni

IN POLITICORUM

pularis et paucorum sunt duae politiae diver­
sae et distinctae, quamvis autem dives secun­
dum quod dives et pauper secundum quod
huiusmodi, maxime différant, ne unus et idem
simul possit esse dives et pauper, tamen non
maxime differunt secundum rationem bonitatis

570

et malitiae. Et ideo considerando secundum
rationem boni el mali non maxime differunt,
sed sunt aliae quae plus differunt. Ulterius
concludit quod dictum est prius quod sunt
plures politiae quam quae dictae sunt et pro­
pter quam causam.

200 —

IN POLITICORUM

L. IV. 1. iv

LECTIO IV.
(nn. 571-588; [430-446]).

Popularis administrationss quinque modi enumerantur, et paucorum status quatuor:
quorum ultimi non legibus sed decretis regnant, persimiles sunt tyranno.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 129Ibi5 - 1292b11)
430. Quod autem sint et democratiae species
plures et oligarchiae, dicamus; manifestum
autem hoc et ex dictis.
431. Species enim plures populi et dictorum
insignium sunt: puta populi quidem species,
una quidem agricolae, altera autem quae circa
artes. Alia autem foralis, quae circa emptio­
nem et venditionem versatur. Alia autem quae
circa mare: et haec quidem bellica, haec au­
tem pecuniativa, haec autem vectiva, haec au­
tem piscativa. In multis enim locis singula,
horum multae turbae; puta piscatores qui­
dem in Tarento et Byzantio. Trierale autem
Athenis, negotiativum autem in Aegina et Chio,
transvectivum autem in Tenedo. Adhuc autem
quod manuale, et quod modicam habet sub­
stantiam, ut non possit vacare. Adhuc quod
quidem ex ambobus civibus liberum; et utique
si qua talis alterius multitudinis species.
432. Insignium autem, divitiae, nobilitas, vir­
tus, disciplina, et iis similia, dicta secundum
eamdem differentiam.
433. Democratia igitur est prima quidem
quae dicitur maxime secundum aequale: ae­
quale enim ait lex talis democratiae nihil ma­
gis existere egenis vel divitibus, neque domi­
nos esse utroscumque sed similes ambos. Si­
quidem enim libertas maxime est in democralia, sicut existimant quidem, et aequalitas;
sic utique erit maxime communicantibus om­
nibus maxime politia similiter. Quoniam au­
tem amplior populus, dominans autem quod
visum fuerit pluribus; necesse democratiam
esse hanc. Una quidem igitur species democratiac haec.
433'. Alia autem quod principatus sint ab
honorabilitatibus et brevibus existentibus iis.
Oportet autem ei qui possidet potestatem esse
participandi, et carentem non participare.
434. Altera species democratiae, omnes qui­
dem esse principantium, si solum sit civis,
principari autem legem.
435. Altera autem species democratiae, alia
quidem esse eadem, dominans autem esse mul­
titudinem et non legem.
436. Haec autem fit quando sententiae fue­
rint dominae, sed non lex.
437. Accidit autem hoc propter demagogos.
In quibus quidem enim quae secundum legem
democratizant, non fit demagogus, sed optimi
civium sunt in praeeminentia. Ubi autem le----- 201

ges non dominantur, hic fiunt demagogi. Mo­
narchiis enim fit populus compositus unus ex
mullis. Ipsi enim multi sunt domini, non ut
unusquisque sed omnis. Quale autem dicat
Homerus non bonam esse multi-dominationem,
utrum hanc vel quando plures sunt qui prin­
cipantur ut unusquisque, incertum. Talis igitur
populus veluti monarchiis existens, quaerit
monarchizare, quia non subiicitur sub lege,
et fit despoticus. Quare et adulatores honorati:
et est populus iste proportionaliter tyrannidi
monarchiarum. Propter quod et mos idem et
ambo despotica meliorum; et sententiae sicut
ibi praecepta.
438. Et demagogus et adulator idem et pro­
portionaliter: et maxime autem utrique apud
utrosque valent. Adulatores quidem apud ty­
rannos. Demagogi autem apud populos tales.
439. Sunt autem iis causa, ut sententiae sint
dominae, sed non leges, omnia reducentes ad
populum. Accidit enim ipsis fieri magnos pro­
pter populum quidem esse dominum omnium,
opinionis autem populi hos; suadetur enim
multitudo iis.
440. Adhuc autem qui principatus accusant,
aiunt oportere populum iudicare, hic autem
gaudenter recipit advocationem. Quare dissol­
vuntur omnes principatus.
441. Rationabiliter autem utique videbitur
increpare qui dicit talem esse democratiam,
non politiam; ubi enim non principantur leges,
non est politia. Oportet enim legem quidem
principari omnium. De singularibus autem
principatus et politiam iudicare.
442. Quare siquidem est democratia una po­
litiarum, manifestum, quod talis institutio in
qua sententiae omnia dispensant, neque demo­
cratia proprie; nullam enim sententiam con­
tingit esse universalem. Species quidem igitur
democratiae determinatae sint in hoc modo.
443. Oligarchiae autem species, una quidem
esse principatus ab honorabilitatibus tantis, ut
egeni non participent cum sint plures, licere
autem possidenti participare politia.
444. Alia autem quando ab honorabilitatibus
immensis sunt principatus, et eligunt ipsi eos
qui deficiunt. Siquidem igitur ex omnibus iis
hoc faciant, videtur hoc esse magis aristocraticum. Si autem ex aliquibus determinatis, oligarchicum.

L. IV. I. iv

IN POLITICORUM

445. Altera species oligarchiae est quando
puer pro patre unus fit.
446. Quarta autem quando exstiterit quod
nunc dictum est, et principetur non lex, sed
princeps; et est convertibilis hoc in oligarchies,

571-574

sicut tyrannus in monarchiis, et de qua dixi­
mus ultima democratia in democratiis. Et vo­
cant et valem oligarchiam potentatum. Oli­
garchiae quidem igitur species tot et democraliae.

COMMENTARIUM
571. — Postquam Philosophus ostendit plu­
res esse politias in generali, ostendit in speciali
esse plures, distinguendo quaedam genera ipsa­
rum, sicut popularem et paucorum.
Et dividitur in duas. In prima praemittit
intentum suum. Secundo prosequitur, ibi,
«Species enim etc.».
In prima dicit, quod postquam dictum est
quod sint plures species politiae in generali,
dicendum est quod plures sunt species popu­
laris et paucorum; et hoc manifestum erit ex
eodem principio ex quo probatum fuit in ge­
nerali quod sunt plures species politiae.
572. — Deinde cum dicit « species enim »
Prosequitur; et primo ostendit quod sunt
plures politiae populares et plures paucorum.
Et primo in generali. Secundo in speciali et
divisim, ibi, « Democratia igitur ».
In prima intendit istam rationem. Secun­
dum distinctionem partium pertinentium ad
speciem, distinguitur species. Sed partes ma­
teriales populi pertinentes ad rationem status
popularis, et partes divitum pertinentes ad ra­
tionem potentiae paucorum sunt plures : qua­
re sunt plures species popularis et paucorum.
Huius rationis declarat minorem.
Et primo, quod sunt plures parte populi.
Secundo quod sunt plures partes divitum, ibi,
«Insignium autem etc.».
In prima dicit quod plures sunt partes po­
puli, differentes secundum speciem; et divitum
similiter. Una quidem species vel pars populi
est agricultura : alia circa artes, sicut opera­
tores; alia quae versatur circa emptionem et
venditionem; alia quae circa mare; et ista mul­
tas habet sub se species. Quaedam enim est
quae ordinatur ad bellicas operationes: alia
quae ad pecunias acquirendas; alia est nauti­
ca solum quae merces vehit; alia ad piscan­
dum. In diversis autem locis multi sunt ope­
rantes secundum singula istorum, sicut in Tare'nto et Byzantio multi sunt piscatores: Athe­
nis sunt multi nautae. In Aegina vero et
Chio sunt multi negotiantes in mari. Et in
Tenedo multi sunt transportantes per mare.
Ulterius est alia pars populi quae dicitur
manualis, quae laborat manibus. Hoc autem
est, quia modicam habent substantiam tales,
unde possunt vivere; et ideo non possunt vaca­
re speculationi vel actibus bellicis. Ulterius
est alia species populi : scilicet si aliquis ho­
mo (1) natus sit ex duobus civibus liber, pars
(1) Lege contingit.

populi est. Iterum si sit aliqua alia species
multitudinis, pars populi est.
573. — Deinde cum dicit « insignium au­
tem »
Ostendit quod sunt plures partes divitum.
Et dicit, quod insignium plures sunt partes.
Quidam enim sunt divites, quia divitias ha­
bent. Alii nobiles, alii virtuosi et disciplinati;
et quicumque alii similes istis, secundum eumdem modum partes sunt insignium.
574. — Deinde cum dicit « democratia igi­
tur »
Prosequitur modos popularis et paucorum
in speciali et divisim.
Et dividitur in duas : quoniam in prima par­
te ponit modos popularis et paucorum. Secun­
do cum dicit, « Adhuc autem etc. » ponit mo­
dos status optimatum.
Adhuc prima dividitur in duas. Quoniam
in prima ponit modos istarum politiarum.
Secundo assignat rationem istorum. Secunda
ibi, « Non oportet autem etc. »
Adhuc prima in duas. In prima enumerat
modos popularis. In secunda modos pauco­
rum, ibi, « Quare siquidem etc. ».
Prima in quinque, secundum quod enumerat
quinque modos popularis: quorum tamen pri­
mus et ultimus in unum incidunt, ut videbi­
tur. Secunda ibi, « Alia autem etc. ». Tertia
ibi, « Altera species ». Quarta ibi, « Alia spe­
cies ». Quinta ibi, «Altera species etc.».
In prima dicit, quod prima species popu­
laris, quae maxime dicitur popularis, est in
qua principantur secundum omnimodam ae­
qualitatem. Et hoc apparet; quia lex fuit in tali
politia, quod de honoribus non plus distri­
bueretur divitibus quam egenis vel virtuosis
quam non virtuosis; sed aequaliter istis et il­
lis. Iterum dicebat lex, quod isti non magis
deberent dominari quam illi nec e converso,
sed isti et illi indifferenter, quia sunt similes
vel aequales. Et ideo quia aequalitatem ha­
bent in libertate, aequaliter debent dominari
et recipere de honoribus, non plus unus quam
alter.
Si enim libertas maxime sit in populari, ut
dicunt plures, in ista autem sunt omnes ae­
quales, manifestum est, quod maxime erit po­
litia et aequalitas secundum ipsam, si omnes
communicent in omnibus aequaliter. Et quod
ista species sit popularis, probat sic. In ista
enim specie politiae dominatur populus sive
multitudo; quia omnes sunt aequales secun­
dum libertatem et principatus distribuitur se-

----- 202 —

575-579

IN POLITICORUM

eundum ipsam. Et ideo multitudo tota domi­
natur: sed ubi multitudo dominatur popularis
est: haec igitur est una species popularis.
575. — Deinde cum dicit « alia autem »
Ponit secundam speciem. Et dicit quod se­
cunda species popularis est in qua assumitur
aliquis ad principatum propter aliquem termi­
num divitiarum parvum quidem. Et adiungit
parvum, ad hoc, ut plures possint regere.
Si enim non assumerentur nisi qui magnum
possiderent censum, esset admodum pauco­
rum, et sic non esset popularis.
576. — Deinde cum dicit « altera species »
Ponit tertiam speciem. Et dicit, quod tertia
species popularis est, in qua omnes habiles
sunt ad magistratus gerendos, dummodo non
sint obnoxii ex aliqua causa; puta quia ex
aliquo crimine civilitatem amiserint, ut contin­
git capite diminutis, aut quia servi sint vel
aliquo alio modo civilitate careant. Et in isto
principatu principans principatur secundum le­
gem. Cum enim quilibet assumatur ct quili­
bet ex se non potest esse sufficiens dirigere,
oportet quod sit dirigibilis et a lege dirigatur.
Iterum non etiam possunt vacare; ideo opor­
tet quod secundum legem principentur.
577. — Deinde cum dicit « altera autem »
Ponit quartam speciem. Et dicit quod quarta
species popularis est, in qua aliqui assumun­
tur ad principatum, sive sint servi, sive liberi,
dum tamen sint in civilitate. Et quia non
omnes tales possunt vacare ad principatum,
oportet quod principentur secundum legem,
sicut prius.
578. — Deinde cum dicit « haec autem »
Ponit quintam speciem: et videtur eadem
esse cum prima, nisi quod in ista repetit
magis determinate quod dixit in prima.
Et dividitur in duas. In prima ponit speciem
istam. In secunda ostendit, quod non est vere
politia nec status popularis, ibi, « Rationabi­
liter autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima ponit spe­
ciem istam. In secunda ostendit propter quam
causam accidit, ibi, «Accidit autem etc.».
In prima dicit quod quinta species quae
videtur esse eadem cum prima, est quando
multitudo principatur non secundum legem,
sed secundum decretum. Et est intelligendum
quod decretum intelligitur dupliciter. Uno
modo dicitur enunciatio quaedam universalis
de particularibus operabilibus, sicut dicit Phi­
losophus secundo rhetoricae suae. Alio modo
dicitur indicium aliquod de aliquo operabili;
et sic sumitur hic decretum. Et differt a lege;
quia lex est de universali et obligat ad fu­
turum, decretum vero isto modo sumptum
est de particulari operabili et obligat ad prae­
sens tantum.
579. — Deinde cum dicit « accidit autem »
Declarat propter quam causam iste modus
accidit.
Et dividitur in duas. In prima proponit quod
accidit propter doctores populi et suasores.

L. IV, 1. iv

Et assignat causam quare isti introducti sunt.
In secunda assignat causam popularis reipublicae praedictae ex dictis, ibi, « Sunt autem
iis ».
Prima in duas. In prima ostendit quare do­
ctores sunt introducti. Secundo comparat eos
ad adulatores, ibi, « Demagogus ».
Dicit igitur quod accidit populum dominari
non secundum legem, sed secundum senten­
tiam populi propter praepotentes. Et hoc ap­
paret; quia in his popularibus in quibus
principatus est secundum legem, non oportet
quod sit ductor, sed sunt viri optimi in prae­
eminentia. Tunc enim populus non ducitur sesundum solam voluntatem alicuius, sed secun­
dum legem. Praepotens autem ducit populum
secundum suam voluntatem, non secundum
legem. Sed ubi non est principatus secundum
legem, ibi est ductor et suasor, quia populus
deficit a ratione. Et ideo indiget aliquo du­
ctore; et cum non ducatur secundum legem,
oportet quod secundum rationem vel volun­
tatem alicuius. Talis vero est praepotens et
suasor; et cum totus populus compositus ex
multis dominatur, est sicut monarcha et prin­
ceps unus.
Omnes enim principantur non divisim, sed
coniunctim. De quo dixit Homerus quod non
est bonus principatus ubi multitudo princi­
patur. Sed incertum est, utrum intellexit Ho­
merus quod quando tota multitudo domina­
tur, sicut unus monarcha coniunctim, non sit
per se bonus principatus, vel quando populus
dominatur, ita quod unusquisque dominetur.
Sed quando huiusmodi populus qui est sicut
monarcha quidam vult regere civitatem monarchice, et quia hoc non facit ad utilitatem
omnium, sed sui et contra voluntatem insi­
gnium, oportet quod dominative principetur,
idest principatu domini ad servum, propter
quod accidit quod adulatores acceptantur et
honorantur a talibus, quia acceptantur et ho­
norantur a tyrannis.
Cuius ratio est, quia adulator est qui
dicit et operatur ea quae opinatur placere,
in nullo volens contristari. Unusquisque au­
tem diligit suam excellentiam et vult esse cer­
tus de ipsa: et ideo libenter audit ipsam et
illum qui testatur de ea. Sed adulator dicit
excellentiam alterius affirmando, ut sibi pla­
ceat, et ideo honoratur. Et quia in ista po­
litia sunt aliqui qui dicunt excellentiam po­
puli, cum dicunt quod omnia debent referri
in populum, et quod unus non debet magis
dominari quam alius, et quod sunt omnes
aequales, ideo in tali politia adulatores, sive
ductores, honorantur vel acceptantur.
Populus etiam iste qui sic principatur, proportionabiliter se habet tyrannis in monarchiis
in quibus unus principatur. Et ideo eadem
consuetudo et idem mos in utroque: in utro­
que enim opprimuntur meliores: est enim
principatus eorum dominativus respectu me­
liorum, quia opprimunt ipsos, et non inten­

2Ü3 —

L. IV, 1. iv

IN POLITICORUM

dunt bonum eorum per se. Iterum in princi­
patu istorum sunt decreta, sicut in tyran­
nide sunt praecepta ad opprimendum meliores.
580. — Deinde cum dicit « et demagogus »
Comparat ductorem ad adulatorem; dicens
quod ductor et adulator sunt idem, et proportionantur. Uterque enim vult dicere vel fa­
cere quod placeat aliis. Sed differunt, quia
ductor dicit ea quae placent populo : sed adu­
lator dicit ea quae placent tyranno, quia ty­
rannus et populus habent magnam potesta­
tem. Manifestum est, quod uterque habet ma­
gnam potestatem: sed ductor apud populum,
adulator apud tyrannum.
581. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Declarat propter quid accidit talis politia.
Et dividitur in duas. Primo assignat cau­
sam propter quam sit principatus in ista po­
litia secundum decretum non secundum le­
gem. Secundo assignat causam quare totus
populus dominatur, ibi, « Adhuc autem etc. ».
In prima dicit quod ductores sunt causa
quare populus dominatur secundum senten­
tiam suam, non secundum leges. Dicunt enim
ductores et praepotentes omnia debere referri
in populum; et quod unus non debet magis
dominari quam alius, et quod omnes sunt ae­
quales. Haec autem placent populo; ideo do­
minatur secundum sententiam; et quia popu­
lus principatur omnibus, contingit quod isti
sunt magni et magnam potentiam habent. Isti
enim tenent opinionem populi : sunt enim tria
quae faciunt ad bene persuadendum secundum
Aristotelem secundo Rhetoricae: scilicet pru­
dentia, virtus et benevolentia. Et propter istud
tertium doctores de facili suadent populo;
sunt enim eis benivoli.
582. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Declarat quare totus populus principatur.
Et dicit quod isti ductores accusantes princi­
patus, in quibus unus vel pauci principantur,
dicunt quod tota multitudo debet dominari et
iudicare quae fiunt per alios magistratus.
Omnia enim debent referri ad populum; et
melius est totum principari quam partem.
Populus autem gratanter recipit hanc allega­
tionem; omnes enim faciliter exaudiunt pro­
ponentes pro eis ad quae inclinantur; sicut in­
temperatus pro actu intemperantiae. Propter
quod cum potestatem habeant principantur,
destruentes alios principatus.
583. — Deinde cum dicit « rationabiliter
autem »
Declarat, quod huiusmodi politia in qua
principatur populus non secundum legem,
sed secundum sententiam, non est proprie po­
litia, nec status popularis.
Et primo declarat, quod non est proprie
politia. Secundo, quod proprie non est popu­
laris, ibi, « Quarum quidem etc. ».
In prima dicit, quod rationabiliter videtur
dicere ille qui dicit, quod huiusmodi popu­
laris non est proprie politia. Et ratio huius
est, quia ubi non principantur leges, non est

580-585

politia, quia oportet in politia legem princi­
pari in omnibus. Oportet enim principatum
et politiam iudicare de singularibus. Iudicant
autem secundum leges, ubi leges provident;
ubi vero non, tunc magistratus supplent et
decernunt. Et ideo ubi est politia, leges prin­
cipantur. Sed in tali populari statu non princi­
pantur leges, sed sententia populi : ergo talis
popularis status non est politia proprie.
Sed aliquis argueret contra illud quod di­
cit, quod ubi leges non praevalent, non est
respublica: quia monarchia regalis politia est,
tamen non est principatus secundum legem,
sed secundum voluntatem et rationem principantis. Ad hoc posset aliquis dicere brevi­
ter, quod quaedam est politia monarchica in
qua unus dominatur. Alia est politia poliarchica in qua plures principantur. In politia
poliarchica non corrupta, principatus est se­
cundum leges, et de tali loquitur hic Aristo­
teles; in alia non. Aliter dicendum est et me­
lius, quod in omni politia recta principans
dominatur secundum leges, quia in omni po­
litia principatur aliquis secundum aliquam
regulam, quam dicimus legem. Sed in quibus­
dam illa regula est interior existens in volun­
tate et ratione, in quibusdam est extra in
scripto. In monarchia regali, monarcha habet
istam regulam quae est in voluntate et ra­
tione eius; in politia poliarchica est extra in
scripto. Quod ergo dicebatur, quod ubi est
politia ibi est principatus secundum legem,
verum est: vel intrinsecam, vel scriptam. Hic
autem intelligit de scripta; et ideo non multum
differt a prima, sed eam declarat.
584. — Deinde cum dicit « quare siqui­
dem »
Ostendit quod non est proprie popularis.
Et dicit quod popularis est politia quaedam:
sed talis popularis in qua sententiae princi­
pantur non leges, non est politia: quia po­
litia est secundum leges, quae sunt de univer­
salibus: sed sententiae sunt de particularibus
non universalibus : nulla enim sententia est
universalis secundum quod hic intendimus de
ipsa, ut dictum est prius; quare manifestum
est, quod talis popularis non est proprie po­
pularis. Ulterius concludit quod species popu­
laris determinantur hoc modo.
585. — Deinde cum dicit « oligarchiae au­
tem »
Enumerat modos paucorum : et dividitur in
quatuor secundum quod ponit quatuor. Se­
cunda ibi, « Altera species etc. ». Tertia ibi,
«Alia autem quando etc.». Quarta ibi,
« Quarta species etc. ».
In prima dicit, quod una species paucorum
est, in qua distribuuntur principatus secundum
quamdam honorabilitatem, puta divitiarum
vel generis, ita quod egeni non attingant ad
ipsos quamvis sint plures. In paucorum au­
tem ista licitum est principanti attingere ad
eamdem rempublicam, scilicet quantum ad con­
silium et deliberationes communes et tractatus.

204 '—’

586-588

IN POLITICORUM

586. — Deinde cum dîcit <r alia autem »
Ponit secundam speciem. Et dicit quod alia
est species paucorum in qua distribuuntur
principatus secundum minores census, et prin­
cipautés possunt eligere alios consocios suos
si aliqui deficiant. Et si eligant illos qui defi­
ciunt ex quibuscumque, dum tamen virtuosi
sint, optimatum est: si autem ex aliquibus ex
divitibus vel nobilibus, tantum paucorum.
587. — Deinde cum dicit « altera species »
Ponit tertiam speciem. Et dicit, quod tertia
species est, quando principatus distribuitur se­
cundum honorabili tatem maiorem, ad haec
divitiarum aut generis, et filius in principatu
succedit patri, et fit princeps pro patre.
588. — Deinde cum dicit « quarta autem »
Ponit quartam speciem. Et dicit, quod quar­
ta species est quando aliqui principantur pro­

L. IV, I. iv

pter honorabilitatem maximam, et filius succe­
dit patri. Et in isto principatu non principatur
lex, sed princeps secundum voluntatem pro­
priam: et sic se habet ista inter paucos, sic­
ut tyrannus inter monarchias. Sicut enim in
tyrannide tyrannus principatur primo et per
se propter bonum suum, et bonos opprimit,
sic in isto principatu princeps principatur
propter bonum suum. Et ideo, sicut inter mo­
narchias tyrannis est pessima, sic inter pauco­
rum potentias ista est pessima. Et sicut popu­
laris ultima de qua dictum est, inter omnes
species popularis pessima est, assimilatur enim
tyrannidi, sicut dictum est prius; sic inter po­
tentias paucorum ista est pessima: et talem
paucorum potentiam vocant paucorum poten­
tiam, quia potentes valde principantur. In fine
concludit quod tot sunt species popularis et
paucorum, ut dictum est.

— 205 —

L. IV, 1. v

ÎN POLITICORUM

589

LECTIO V.
(nn. 589-598; [447-456]).

Comprobat singulas quasque species popularis administratio nis, et paucorum,
superius enumeratas.

TEX1US ARISTO! ELIS

(Bckker 1292bl2 - 1293a34)
447. Non oportet autem latere, quod in mul­
tis locis accidit, ut politia quidem quae secun­
dum leges non sit democratia, propter assue­
tudinem autem et modum politizet et democratizet. Similiter autem rursum apud alios enim
quaedam quae secundum leges politiam esse
magis democraticam, assuetudinibus autem et
modo oligarchizare magis.
448. Accidit autem hoc maxime post trans­
mutationes politiarum: non enim statim trans­
mutantur, sed amant in primis paulatim ra­
pientes ex invicem, ut leges quidem perma­
neant quae prius extiterunt, obtineant autem
quae transmutant politiam.
449. Quod autem sint tot species democratiae et oligarchiae, ex ipsis, quae dicta sunt,
manifestum. Necesse enim aut omnes dictas
partes populi communicare politia, aut has
quidem, has autem non. Quandoquidem igi­
tur quod agricultivum, et quod possidet me­
diocrem substantiam, fuerint dominantes poli­
tiae, politizant secundum leges; habent enim
vivere laborantes, non possunt autem vacare.
Quare legem scientes convocant necessariissimas congregationes: aliis autem participare
licet, cum possideant honorabilitatem deter­
minatam a legibus, propter quod omnibus pos­
sidentibus licet participare. Universaliter qui­
dem enim non licere omnibus, oligarchicum;
licere autem vacare impossibile non existentitibus proventibus. Haec quidem igitur una spe­
cies democratiae propter causas has.
450. Altera autem species propter conse­
quentem electionem; est enim et omnibus li­
cere non refutatis secundum genus, participare
tamen potentibus vacare. Propter quod qui­
dem in tali democratia leges principantur pro­
pter non esse proventum.
451. Tertia autem species omnibus licere qui­
cumque liberi fuerint participare politia; non
tamen participare propter praedictam causam.
Quare necessarium, et in hac principari legem.
452. Quarta autem species democratiae tem­

poribus ultimo in civitatibus facta. Quia enim
factae sunt civitates maiores multo quam a
principio, ut provenies existunt et opulentiae,
participant quidem omnes politia propter ex­
cessum multitudinis; communicant autem et
politizant quia possunt vacare etiam egeni ac­
cipientes mercedem. Et maxime autem vacat
talis multitudo: neque enim impedit ipsos, ne­
que propriorum cura: divites impedit autem,
ut saepe non communicent congregationi, ne­
que ei quod est iudicare. Propter quod fit mul­
titudo egenorum dominans politiae, sed non
leges. Species quidem igitur democratiae, tot
et tales propter has necessitates sunt.
453. Oligarchiae autem quando quidem plu­
res habent substantiam, minorem autem et
non multam valde, primae oligarchiae species
est; faciunt enim potestatem principandi pos­
sidenti, et propter multitudinem esse principan­
dum politcumate necesse non homines, sed le­
gem esse dominans. Quanto enim utique plus
distant a monarchia, et neque tantam habeant
substantiam, ut vacent négligentes, neque tam
modicam, ut nutriantur a civitate; necesse le­
gem velle ipsi principari, sed non ipsos.
454. Si autem utique pauciores sunt qui sub­
stantias habent quam qui prius, ampliorem
autem, secundae oligarchiae fit species: magis
enim potentes supergredi volunt; propter quod
ipsi quidem eligunt ex multis eos, qui ad politeuma admittuntur. Quia autem nondum sic
fortes sunt ut sine lege principentur, legem
ponunt talem.
455. Si autem invaluerint pauciores existen­
tes habere maiores substantias, tertius gradus
fit oligarchiae; scilicet per se ipsos principatus
habere; secundum legem autem praecipientem
moriendum filios succedere.
456. Quando autem iam plures invaluerint
substantiis et multis amicis, prope talis poten­
tatus, monarchia est, et domini fiunt homi­
nes, sed non lex, et quarta species oligarchiae
haec est, convertibilis ultimae democratiae.

COMMENTARIUM
589. — Postquam Philosophus posuit mo­
dos popularis paucorum, ponit incidens unum.
Et dividitur in duas. In prima ponit inci­

dens. In secunda, ostendit propter quam cau­
sam illud contingit, ibi, « Accidit autem etc. ».
In prima dicit, quod istud non debet nos

-— 206 —

589-593

IN POLITICORUM

latere, quod accidit in multis locis, quod ali­
qua politia non sit secundum leges popularis,
sed propter consuetudinem et modum ipsam
contingit esse popularem : similiter e contrario
apud alios contingit, ut sit popularis respu­
blica secundum leges, sed per assuefactionem
contingit cives vivere secundum rempublicam
paucorum.
Sed illud non videtur esse verum; quia le­
ges sunt de conferentibus ad finem reipubli­
cae: ergo si aliqui vivant secundum unam
rempublicam, et regantur per leges alterius
reipublicae, simul et semel intendunt diversos
fines, vel eadem respublica intendit in diversos
fines: sed hoc est impossibile: quare non vi­
detur esse possibile, quod aliqui vivant se­
cundum unam rempublicam et leges sint al­
terius reipublicae.
Dicendum, quod non est possibile quod
aliqui simpliciter vivant secundum unam rem­
publicam et simpliciter leges in illa sint se­
cundum aliam, quia simul tenderent in diver­
sos fines simpliciter, quod non est possibile:
sed possibile est, quod aliqui secundum quid
vivant secundum unam rempublicam, et se­
cundum quid regantur legibus alterius reipu­
blicae; vel simpliciter quidem vivant secundum
unam rempublicam, regantur autem in ali­
quibus legibus alterius, vel e contrario. Et id
est causa dissensionis in aliquibus civitatibus,
quod aliqui vivant secundum unam rempu­
blicam et leges sint secundum aliam; quia
ille qui cognoscit leges et amat eas, odit vo­
lentes vivere secundum eas leges; et hoc est
causa dissensionis.
590. — Deinde cum dicit « accidit autem »
Ostendit quando et propter quam causam
accidit aliquos vivere secundum unam rem­
publicam et leges secundum aliam. Et dicit,
quod hoc, quod dictum est, maxime contingit
post transmutationes rerumpublicarum. Cum
enim una civitas transmutatur de republica in
aliam, non statim transmutatur. Sicut enim in
medicinalibus subitae transmutationes nocivae
sunt, sic in rebuspublicis; et ideo cum trans­
mutatur de una republica in aliam, aliquid
retinet de prima. Amant enim cives ea quae
sub prima republica continebantur: et ideo
aliquid retinentes de prima, transmutantur ad
aliam, quasi paulatim aliquid accipientes de
posteriori, et secundum aliud dimittentes pri­
mam; ita quod accidit, quod leges primae rei­
publicae remaneant secundum aliud, et vivant
secundum rempublicam ad quam transmu­
tantur.
591. — Deinde cum dicit «quod autem»
Assignat rationem modorum popularis et
paucorum.
Et primo assignat rationem modorum po­
pularis. Secundo paucorum, ibi, « Oligarchiae
autem etc. ».
Prima in quatuor, secundum quod assignat
rationem quatuor modorum popularis. Secun­
da ibi, « Altera autem species etc. ». Tertia

L. IV, 1. v

ibi, « Tertia autem species etc. ». Quarta ibi,
« Quarta etc. ».
In prima dicit quod ex his quae dicta sunt,
apparet quod sunt tot modi popularis et pau­
corum: quia in populari, aut principantur
omnes, aut plures. Et si plures, aut isti, aut
illi: contingit enim considerare agricolas et
alios artifices. Et si agricolae et illi qui habent
divitias mediocres, ita quod non sunt excellen­
ter divites, nec nimis pauperes, sed mediocri­
ter se habent, principentur secundum leges,
non secundum voluntates eorum, est primum
modus.
Et ratio huius est, quia agricolae habent
vivere de agricultura circa quam oportet eos
laborare; et ideo non possunt vacare congre­
gationibus civitatis: unde principantes talibus
scientes leges non faciunt congregationes, nisi
pro magnis et valde necessariis casibus; et quia
multitudo non vult aliter subiici, et oportet
aliquos quandoque assumi ad principatum,
ordinatur quod principentur secundum leges.
Alii etiam qui habent aliquam dignitatem di­
vitiarum aut generis moderatam secundum le­
gem, possunt assumi ad principatum. Et ideo
omnes qui habent possessiones possunt assu­
mi, ut melius possint vacare.
Si enim non possunt assumi omnes qui ha­
bent aliquam dignitatem possessionis, erit
paucorum in qua non omnes assumuntur, sed
excellentes valde. Illi autem qui non habent
aliquas divitias non possunt assumi, quia tales
debent assumi ad principatum qui possunt va­
care. Sed cum qui non habet aliquos proven­
tus vel aliquas possessiones impossibile est
posse vacare: quare manifestum est, quod in
tali principatu non assumuntur omnes, sed
qui mediocres habent divitias. Et tunc con­
cludit quod haec est una species popularis et
propter praedictas causas.
592. — Deinde cum dicit « altera autem »
Assignat rationem secundae speciei; et dicit
quod alia species popularis est, in qua aliqui
assumuntur ad principatum per electionem
consequentem, ad quam licet omnes attingere
qui non sunt refutati secundum genus; puta
viles valde; sed liberi simpliciter ex utroque
cive libero, si tamen possint non refutati pro­
pter penuriam. Propter quod in illo principa­
tu principantur secundum legem. Et ratio est,
quia tota multitudo non habet sufficientes di­
vitias; et ideo oportet committere principatum
aliis: et quia subiici non vult omnino, ordi­
nat multitudo quod principentur secundum
legem.
593. — Deinde cum dicit « tertia autem »
Assignat rationem tertiae speciei. Et dicit
quod tertia species quando quicumque fuerint,
dum tamen liberi fuerint, quocumque modo
assumantur ad principatum, non tamen prin­
cipantur propter dignitatem aliquam divitia­
rum, sicut in aliis, sed assumuntur propter li­
bertatem. In isto autem principatu ille qui
dominatur principatur secundum legem. Et ra­

L. IV, 1. v

IN POLITICORUM

tio huius est, quia multitudo non habet divi­
tias sufficientes; et ideo oportet quod princi­
patum committat omnibus, exceptis his de
quibus non vult, aut subiici omnino voluntati
alicuius; et ideo ordinat quod principatus sit
secundum legem.
594. — Deinde cum dicit « quarta autem »
Assignat rationem quartae speciei; et dicit,
quod quarta species popularis quae ultimo se­
cundum tempus facta est in civitatibus, est,
quando tota multitudo dominatur secundum
sententias non secundum legem. Et ratio hu­
ius est, quia civitates multo maiores sunt, quam
essent a principio; et proventus et divitiae mul­
to maiores. Et ideo quia multitudo magna est,
multum habet et magnam potentiam. Et ideo
omnes de multitudine attingunt ad principa­
tum, quia possunt vacare etiam egeni qui non
habent sufficientes divitias; nec propter de­
fectum divitiarum impeditur aliquis a princi­
patu; quia si contingat egenum principari ac­
cipit de communi aliquid.
Maxime etiam ista multitudo potest vacare,
quia non impeditur propter curam de pro­
priis; aliquas enim substantias habent; sed di­
vites impediuntur, ut frequenter non vadant
ad congregationes civitatis, nec participent iudicativo: divites enim volunt honorari, in con­
gregationibus vero non honorantur, aut non
tantum quantum credunt debere honorari; et
ideo non curant ire: iterum multas habent di­
vitias; et ideo nihil curant habere de commu­
ni. Item virtuosi nolunt ire, quia non honoran­
tur vel non secundum quod deberent; et ideo
relinquitur quod sit multitudo pauperum et
egenorum dominans et principans in tali republica secundum sententias, non secundum le­
ges. Et tunc concludit dicens, quod species
popularis, et tot, et tales sunt, et propter
praedictas causas.
595. — Deinde cum dicit « oligarchiae au­
tem »
Assignat rationem modorum potentiae pau­
corum
Et dividitur in quatuor, secundum quod as­
signat rationem quatuor modorum ipsius. Se­
cunda ibi, « Quanto enim etc. ». Tertia ibi,
« Si autem invaluerit etc. ». Quarta ibi, « Quo­
niam autem iam etc.».
In prima dicit quod quando sunt plures di­
vites in civitate, non habentes tamen divitias
excellentes, sed mediocres, tunc est prima
species gubernationis paucorum. Huiusmodi
enim dant potestatem principandi alicui ha­
benti vel possidenti substantias sive divitias.
Quia enim plures sunt qui potestatem habent,

593-598

ideo eligunt alios; quia divites sunt, eligunt
sibi similes. Unusquisque enim libentius eli­
git sibi similem, quam dissimilem. Et quo­
niam multi sunt in ista specie qui attingunt
ad rempublicam et possunt attingere ad prin­
cipatum, principes dominantur in ea non se­
cundum ipsorum hominum voluntatem, sed
secundum leges. Quanto enim magis distant a
monarchia, quia scilicet multi sunt potentes
attingere ad principatum voluntates habentes
diversas non unam sicut monarchia, et quanto
mediocriores substantias habent, non tantas ut
possint multum vacare négligentes propria ne­
gotia, nec tam parvas, ut necessarie habeant
vivere de communi, tantum plus volunt non
seipsos principari, aut quia non possunt omni­
no vitare, aut quia timent gravari ab aliis;
sed leges magis.
596. — Deinde cum dicit « si autem »
Assignat rationem secundae speciei; et di­
cit, quod si sint pauciores divites quam prius
principes, sed tamen ditiores quam qui prius,
secunda species potentiae paucorum est; quia
ditiores sunt ideo volunt excedere alios et su­
pergredi; et ideo potestatem habent eligendi ex
multis illos qui deficiunt in principatu. Et quia
non sunt adhuc ita potentes quod excedant
multitudinem, permittunt quod principentur
secundum legem.
597. — Deinde cum dicit « si autem »
Assignat rationem tertiae speciei; et dicit,
quod si adhuc fuerint pauciores divites quam
prius et habentes maiores divitias; tertia spe­
cies est gubernationis paucorum. Et videntur
principes per se habere quasi ex haereditate
principatus; et quia isti potentes sunt valde,
ordinant et statuunt quod filii .succedant eis
in principatu.
598. — Deinde cum dicit « quando autem »
Assignat rationem quartae speciei; et dicit,
quod quoniam adhuc sunt pauciores divites
quam prius, et multo ditiores et potentiores
in amicis, est quarta species potentiae pauco­
rum: et tunc est huiusmodi principatus quasi
monarchicus; quia illi qui principantur, princi­
pantur secundum suas voluntates, non secun­
dum legem, sicut fit in monarchia regali, et
propter potentiam ipsorum filii succedunt. Et
ista quarta species potentiae paucorum proportionatur quartae speciei popularis; quia si­
cut illa pessima est inter populares, sic ista
pessima est inter potentias paucorum, et ty­
rannidi assimilatur: principantes enim in ista
propter bonum proprium principaliter domi­
nantur; sic autem est in tyrannide.

— 208 —

599-601

LN POLITICORUM

L. IV, 1. vi

LECTIO VI.
(nn. 599-603; [457-461]).
optimatum administrations, et eius variis speciebus, quae ex commixtione
virtutis ad divitias et multitudinem insurgunt.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1293a35 - 1293b21)
457. Adhuc autem sunt duae politiae prae­
ter democratiam et oligarchiam : quarum alte­
ram quidem dicunt omnes, et dicta est qua­
tuor politiarum species una. Dicunt autem
quatuor: monarchiam, oligarchiam, democra­
tiam, quartam vero vocatam aristocratiam :
quinta autem est, quae appellatur communi no­
mine omnium; politiam enim vocant : sed quia
non saepe fit, latet tentantes enumerare species
politiarum, et utuntur quatuor solum, sicut
Plato in politiis.
458. Aristocratiam quidem igitur bene habet
vocare, de qua pertractavimus quidem in pri­
mis sermonibus, eam enim quae ex optimis
simpliciter politicam secundum virtutem, et
non ad hypothesim aliquam bonorum virorum,
solam iustum appellare aristocratiam. In sola
enim simpliciter idem vir et civis bonus, bonus
est. Qui autem in aliis boni, ad politiam ipso­
rum sunt.

459. Sed sane sunt aliquae quae ad oligarchizatas habent differentias, et vocantur aristocratiae, et ad vocatam politiam: ubi vero
non solum respectu divitiarum, sed et respectu
virtutis eligunt principatus, haec politia differt
ab ambabus, et aristocratica vocatur: etenim
in non facientibus communem causam virtutis,
sunt tamen quidam approbati, et qui viden­
tur esse epiiches.
460. Ubi igitur politia respicit ad divitias et
virtutes et populum velut in Carchedonia, haec
aristocratica est.
461. In quibus ad duo solum, ut quae Lace­
daemoniorum ad virtutem et populum, et est
mixtio horum duorum, democratiae et virtutis.
Aristocratiae quidem igitur praeter primam
optimam politiam, hae duae species, et tertia,
quaecumque eius quae vocatur politia inclinan­
tur ad oligarchiam magis.

COMMENTARIUM
599. — Postquam Philosophus determinavit
de speciebus popularis et paucorum, determi­
nat species optimatum; et dividitur in duas.
In prima dicit, quod praeter istas respubli­
cas, scilicet popularem et paucorum, sunt aliae
duae respublicae. In secunda tangit modos
optimatum status, ibi, « Aristocratiam quidem
igitur etc. ».
In prima dicit, quod praeter duas praedictas
politias, idest popularem et paucorum, sunt
aliae duae, quarum alteram omnes loquentes
de rebuspublicis ponunt et est una species
inter quatuor respublicas quae dictae sunt
prius ab aliis. Posuerunt enim antiqui quatuor
respublicas; scilicet monarchiam, paucorum,
popularem et quartam optimatem dicunt. Sed
tamen his quinta subest quae communi nomi­
ne nominatur, scilicet respublica. Et quia ista
respublica communi nomine dicta raro acci­
dit, latet homines volentes distinguere species
reipublicae; et ideo non habet nomen pro­
prium: ct ideo utuntur tantum quatuor, sicut
fecit Plato in suis rebuspublicis. Non enim

posuit nisi quatuor species subdividendo mo­
narchiam in regalem rectam et tyrannidem,
cum republica communi nomine dicta apparet
quod sunt sex.
600. — Deinde cum dicit « aristocratiam
quidem »
Ponit modos optimatum.
Et dividitur in quatuor, secundum quod po­
nit quatuor modos eius. Secunda ibi, « Sed
sane sunt etc.». Tertia ibi, « Ubi vero etc.».
Quarta ibi, « Et ubi ad etc. ».
In prima dicit quod respublica illa de qua
dictum est prius cum determinabatur de re­
gno, recte dicitur optimatum. Respublica
enim in qua optimi viri simpliciter principan­
tur et non aliquis vir optimus ex suppositione,
sola dicitur optimatum. Item in sola ista re­
publica, idem est optimus vir et civis opti­
mus simpliciter; in aliis autem non; sed opti­
mus civis in aliqua alia republica est opti­
mus vir, in illa non simpliciter.
601. — Deinde cum dicit « sed sane »
Ponit secundum modum; et dicit quod non

— 209 —

L. IV. 1. vi

IN POLITICORUM

solum ista respublica est species optimatum,
immo sunt aliquae respublicae, quae differunt
a paucorum potentiis, et ab ea quae respublica
dicitur et in aliquo conveniunt cum eis: qua­
rum una est in qua eligunt principantes ha­
bendo respectum ad divitias et ad virtutes,
ita quod aliqui divites et virtuosi assumuntur.
Differt autem a paucorum et republica in hoc
quod eliguntur in ipsa virtuosi, et quia non
solum habetur respectus ad divites. Pauco­
rum autem et respublica non faciunt causam
communem, propter quam scilicet assumantur
ad principatum virtutis, idest a virtute; hoc
est, non habent respectum ad virtutem in eli­
gendo secundum quod huiusmodi, quamvis
sint aliqui approbati, et qui videntur esse ex­
cellentes viri, quibus attribuunt principatus,
non quidem secundum quod huiusmodi, sed
secundum quod divites vel apti ad regendum.
602. — Deinde cum dici « ubi igitur »
Ponit tertiam speciem; et dicit, quod tertia
species est in qua eligentes principes respi­

•— 2IQ

601-603

ciunt ad divites virtuosos et populum, sicut
accidit in Carthagine, ubi respiciunt ad ista
tria : et talis respublica optimatum status di­
citur, sed mixta ex statu paucorum, populari
et optimatum.'
603. — Deinde cum dicit « in quibus »
Ponit quartam speciem; et dicit quod quarta
species status optimatum est in qua in eligen­
do principatu, habetur respectus ad duo, sci­
licet ad virtutem et popularem, ut est respu­
blica Lacedaemoniorum; et propter hoc mixta
est ex optimatum et populari primo modo
dicta. Et tunc récapitulai istos modos; et di­
cit, quod manifestum est quod praeter primam
speciem status optimatum quae est optima,
sunt istae duae ultimae de quibus iam dictum
est, et tertia quae fuit secunda in ponendo
species; et quacumque istius speciei quae res­
publica dicitur, magis inclinatur ad statum
paucorum, inquantum fit respectus ad divites
et non ad pauperes.

604

IN POLITICORUM

L. IV, L vn

LECTIO VII.
(nn. 604-613: [462-471]).
De eo civitatis statu qui communi nomine respublica dicitur, a caeteris tamen discreto,
in quo et virtus et libertas et divitiae suum locum habent.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1^1,22 - 1294a29)
462. Reliquum autem est nobis de nominata
nem existimandum esse, obedire positis legibus,
politia disserere et de tyrannide. Ordinavimus
alteram autem bene poni leges quibus imma­
autem sic non existentem, neque hanc trans­
neant. Est enim obedire et bene positis. Hoc
gressionem, neque assignatas aristocratias, quia
autem contingit dupliciter: aut enim optimis
secundum veritatem quidem omnes sunt vitia­ contingentium ipsis, aut simpliciter optimis.
tae a rectissima politia, deinde dinumerantur
467. Videtur autem aristocratiam quidem es­
cum iis. Suntque ipsarum hae transgressiones,
se maxime honorem distribui secundum vir­
sicut in ijs quae a principio diximus. Ultimo
tutem; aristocratiae quidem enim terminus, vir­
autem de tyrannide rationabile est facere men­
tus; oligarchiae autem divitiae, democratiae
tionem, quia omnium minime politia haec est,
autem libertas.
468. Haec autem, quodeumque videatur plu­
nobis autem est methodus de politia. Propter
quam quidem igitur causam et ordinatum est
ribus, in omnibus existit. Etenim in oligarchia
hoc modo, dictum est.
et in aristocratia, et in democratia, quodeum­
463. Nunc autem ostendendum est nobis de
que videatur maiori parti participantium po­
politia. Manifestissima enim potentia ipsius
litia, hoc est dominans.
469. In plurimis quidem igitur civitatibus
determinatis iis quae de oligarchia et democra­
ts; est enim politia, ut simpliciter est dicere,
politiae species vocatur: solum enim mixtio
mixtio oligarchiae et democratiae.
conjecturat divitum et pauperum divitias et li­
bertatem. Fere enim apud plurimos qui opulen464. Consueverunt autem vocare declinantes
quidem ut ad democratiam, politias. Decli­ • ti calusagathon videntur tenere regionem.
470. Quoniam autem tria sunt, quae alter­
nantes autem ad oligarchiam, magis aristocra­
tias, quia magis assequitur disciplina et nobili­ cantur de aequalitate politiae, libertas, divitiae,
tas opulentioribus. Adhuc autem videntur ha­
virtus (quartum enim quod vocant ingenuita­
tem assequitur duobus: ingenuitas enim est vir­
bere opulenti quorum gratia iniusta agunt iniusti: unde et calusagathos, et insignes hos ap­
tus et divitiae antiquae): manifestum, quod
mixtionem quidem duorum, scilicet opulento­
pellant. Quoniam igitur aristocratia vult ex­
rum et egenorum, politiam dicendum : trium
cellentiam attribuere optimis civium, et oliautem aristocratiam maxime aliarum praeter
garchias esse aiunt ex calusagathis magis.
veram et primam.
465. Videntur autem esse impossibilium ci­
471. Quod quidem igitur sint et aliae species
vitatem aristocratizantem non bene legibus dis­
politiae praeter monarchiam et democratiam
poni, sed male gubernatam; similiter autem et
et
oligarchiam dictum est, et quales hae, et
aristocratizari eam quae non bene legibus dis­
quid differunt invicem aristocratiae. et politiae
ponuntur.
ab aristocratia: et quod non ab invicem longe,
466. Non est autem bona legum dispositio,
manifestum.
bene poni leges, non obedire autem. Propter
quod unam quidem bonam legum dispositio­
COMMENTARIUM

604. — Postquam Philosophus distinxit res­
publicas et modos popularis, paucorum et opti­
matum in universali, in particulari prosequitur
de ea quae communi nomine appellata est
respublica, et de tyrannide.
Et dividitur in duas. In prima praemittit
intentionem suam et ordinem procedendi et
causam ordinis. In secunda prosequitur inten­
tum suum, ibi, «Nunc autem etc.».
In prima dicit, quod postquam determi­
natum est de monarchia regali et de modis
eius, et de populari, paucorum et optimatum.
21 I

16 — In Politicorum.

et modis earum, relinquitur considerandum
nobis de illa quae communi nomine appellatur
respublica et tyrannis. Causa autem quare pri­
mo de aliis rebuspublicis prius determinatum est
quam de ea quae communi nomine nominata
est, est quia respublica, et quaedam species reipublicae optimatum prius assignatae, aliquo
modo transgressiones sunt primarum rerumpublicarum, aliquo modo non. Simpliciter qui­
dem non sunt transgressiones : secundum quid
autem sunt; quia omnes respublicae aliae ab
optima et rectissima deficiunt ab ipsa. Et ideo

L. IV, L vu

IN POLITICORUM

respublica quae communi nomine nominata
est, et species quaedam optimatum, transgres­
siones sunt; et continuatur aliis quae sunt
transgressiones, sicut prius dictum est. Illud au­
tem quod est transgressio alicuius cogno­
scitur ex illo: quare cognoscitur per alias
rectas politias de quibus dictum est. Illud au­
tem quod cognoscitur per aliud, sequitur illud
et posterius est eo, quo ad nos.
Quare, post determinationem de aliis poli­
tiis rectis, debuit determinare de politia com­
muni nomine nominata; cum et ipsa aliquo
modo transgressio sit, scilicet optimae et per­
fectissimae reipublicae. Ultimo vero de tyran­
nide: et hoc rationabiliter, quia tyrannis inter
omnes politias minime politia est; et ideo prius
debuit determinari de illis quae simpliciter vel
magis politiae unt, quia consideratio Philoso­
phi in isto libro est determinare de politia.
Propter quam ergo causam prius determinatum
est de aliis quam de politia, et ultimo de ty­
rannide dicetur, dictum est.
605. — Deinde cum dicit « nunc autem »
Prosequitur intentum suum; et dividitur in
duas.
In prima determinat de politia. Secundo de
tyrannide, ibi, « De tyrannide autem etc. ».
Adhuc prima in duas.
In prima ostendit, quod est composita ex
populari et paucorum; et quam habet diffe­
rentiam ad aliquas species status optimatum.
In secunda ostendit, qualiter instituatur, ibi,
« Non est autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima probat quod
est composita ex populari et paucorum. Se­
cundo, quia aliquam habet convenientiam cum
aliquibus speciebus status optimatum ponit
differentiam inter politiam et statum optima­
tum quantum ad illas species, ibi, « Videtur
autem etc. ».
Adhuc primo proponit intentum suum. Se­
cundo probat, ibi, « Consueverunt autem etc. ».
In prima dicit, quod nunc dicendum est de
politia. Ratio autem et natura eius manifesta
erit visis rationibus status popularis et pauco­
rum; quia politia simpliciter, ut est dicere,
mixta est ex paucorum statu et populari; quia
in politia actu et simpliciter non maneret ra­
tio potentiae paucorum et popularis, sed tan­
tum virtute, sicut miscibilia manent in eo
quod componitur ex eis. Hoc autem habet
rationem medii. Ratio autem medii cognosci­
tur ex rationibus extremorum. Quare manife­
stum est quod politia cognoscitur per rationes
potentiae paucorum et popularis.
606. — Deinde cum dicit « consueverunt
autem »
Probat quod sit mixta ex illis. Probat au­
tem hoc ex communi dicto quorumdam; et di­
cit, quod quidam antiquorum politiam cum
declinat ad popularem dicunt eam rempubiicam: cum autem ad paucorum, dicunt eam
statum optimatum: et ratio huius est, quia
paucorum attenditur secundum dignitatem di­
— 212

604-608

vitiarum : divitiis autem assequuntur disciplina
et nobilitas. Disciplina quidem, quia organa
necessaria ad disciplinam sunt divitiae; ideo
pro tanto dicitur disciplina assequi divitibus,
quia habent ea quae sunt necessaria ad di­
sciplinam: nobilitas etiam assequitur, quia
nobilitas est virtus, idest inclinatio ad virtu­
tem, et divitiae antiquae. Ergo manifestum
est, quod nobilitas et disciplina assequuntur
divitibus.
Adhuc, quia divites habent illa penes se,
propter quorum defectum aliqui faciunt inju­
riam. Aliqui enim propter penuriam, quan­
doque faciunt iniuriam; divites autem substan­
tiam habent. Habent igitur penes se illa pro­
pter quorum defectum aliqui faciunt iniu­
riam. Propter quod dominantes in statu pau­
corum, viros divites et insignes vocant per se
bonos, quia in politia optimatum principatus
et excellentia attribuitur optimis viris et virtuosis; et faventes statui paucorum dicunt
statum paucorum esse ex viris per se bonis.
Dicunt etiam quod cum politia declinat ad
paucorum potentiam eam esse optimatum:
hoc autem non esset, nisi aliquid haberet de
potentia paucorum. Similiter dicunt alii, cum
declinat ad popularem, quod est politia po­
pularis. Quare manifestum e'st quod politia
componitur ex statu populari et paucorum.
607. — Deinde cum dicit « videntur au­
tem »
Ponit differentiam inter politiam et alias spe­
cies optimatum status; et dividitur in duas.
In prima praemittit quaedam necessaria ad
hoc declarandum. In secunda concludit diffe­
rentiam, ibi, « Quoniam autem etc. ».
Prima in duas. Primo praemittit illa. Secun­
do ostendit, quod politia conservatur in multis
civitatibus, ibi, « In plurimis quidem etc. ».
Prima in quatuor, secundum quod praemittit
quatuor. Secunda ibi, « Non est autem bona
etc. ». Tertia ibi, « Videtur autem etc. ». Quar­
ta ibi, « Haec autem etc. ».
In prima dicit, quod non videtur esse possi­
bile civitatem aliquam quae regitur principatu
optimatum, non bene disponi legibus, sed ma­
le gubernari secundum eas. Similiter non est
possibile aliquam bene disponi, et non esse
bene optimatum; quoniam civitas quae bene
regitur secundum statum optimatum, bonum fi­
nem habet simpliciter, quia finem virtutis; et
bene disponit quae ad finem et ad illud gratia
cuius est. Bona autem ordinatio secundum ra­
tionem eorum quae ad finem ad ipsum est
bona legis ordinatio: civitas ergo quae bene
regitur secundum optimatum statum bene re­
gitur legibus. Et eadem ratio est de conversa.
608. — Deinde cum dicit « non est autem »
Praemittit secundum; quia aliquis posset di­
cere, quod leges bene sunt dispositae et regi­
tur civitas statu optimatum, sed tamen nolunt
obedire legibus; ideo Philosophus dicit quod
ista non est bona dispositio et ordinatio le­
gum quod leges bene ponantur, et quod non

608-613

IN POLITICORUM

obediatur legibus. Et hoc apparet. Leges enim
sunt organa quaedam ad finem civitatis : sicut
igitur esset inconveniens, quod aliqua organa,
sicut fistulae essent bene posita vel facta, et
tamen non bene ordinaretur ad finem, sic in­
conveniens est, quod leges bene ponantur, et
tamen non bene ordinentur ad finem : hoc
autem contingit, si non obediatur legibus. Er­
go manifestum est quod non est bona legis
dispositio, quod lex bene ponatur, et quod
non obediatur ei.
Et ideo duae videntur esse bonae disposi­
tiones legum. Una, quod legibus obediatur;
alia ut ponantur leges rectae et iustae; quia
sic legibus bene contingit obedire, et ideo sic
debent poni ut eis obediatur et possint ma­
nere. Leges autem bene disponi ut eis obedia­
tur, contingit dupliciter: aut quia sunt opti­
mae ex suppositione et secundum quod con­
tingit in tali civilitate; aut quia sunt optimae
simpliciter et sine suppositione. Est enim intelligendum quod leges rationem sumunt ex
fine: et ideo si finis civitatis est optimus sim­
pliciter, sicut in regno et in statu optimatum,
leges sunt optimae simpliciter: si autem finis
non est bonus simpliciter, sed ex suppositione,
sicut est in potentia paucorum, leges non sunt
optimae simpliciter, sed ex suppositione; quia
optimae sunt in illa civitate.
609. — Deinde cum dicit « videtur autem »
Ponit tertium. Et dicit quod in statu opti­
matum fit distributio principatus secundum di­
gnitatem virtutis. Et ratio huius est, quia ra­
tio, et terminus status optimatum, est virtus:
et ideo secundum dignitatem virtutis fit distri­
butio principatus in ea. In paucorum autem
fit distributio principatus secundum dignitatem
divitiarum; quia ratio et terminus eius sunt
divitiae: sed ratio et terminus popularis est
libertas; et ideo secundum dignitatem liberta­
tis distribuitur principatus in ea.
610. — Deinde cum dicit « haec autem »
Ponit quartum. Et dicit, quod quidquid vi­
detur pluribus in quacumque politia vigorem
habet, et existit apud omnes in illa politia;
sicut in paucorum illud quod videtur pluri­
bus principantibus in politia, hoc vigorem ha­
bet. Et ratio huius est: melius enim iudicant
plures quam pauci vel unus: item plures sunt
potentiores quam pauci vel unus: et ideo quod
videtur pluribus melius videtur, propter po­
tentiam ipsorum observatur et habet vigorem.
Propter quod illud quod videbitur maiori par­
ti eorum qui participant politia, erit princi­
patus in ea.
611. — Deinde cum dicit « in plurimis »
Ostendit, quod politia observatur in pluribus
civitatibus. Et dicit quod in pluribus civitati­
bus respublica communi nomine vocata voca­
tur et observatur. Et ratio huius est, quia plu­
rimae civitates mixtae sunt ex pauperibus et
divitibus. Haec autem commixtio nihil aliud
conjecturât nisi libertatem et divitias secun­
dum quas determinantur gubernatio paucorum

L. IV, 1. vir

et popularis. Apud autem plurimos divites existentes boni et honesti videntur; et ideo princi­
pantur in tota regione, et apud aliquos popu­
lus propter libertatem. Cum igitur politia sit
mixta ex populari et paucorum, manifestum
est, quod plures civitates servant politiam.
612. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Concludit differentiam inter politiam et opti­
matum potentiam quantum ad aliquas species.
Et primo facit hoc. Secundo récapitulai, ibi,
« Quod quidem igitur ».
In prima dicit, quod tria sunt, ad quae prin­
cipaliter attendentes in politia altercantur de
principatus aequalitate: scilicet libertas, virtus,
divitiae. Quidam enim dicunt, quod principatus
debet distribui secundum dignitatem liberta­
tis; ut quia aequales sunt in libertate, aequa­
liter participent principatu. Alii dicunt, quod
non debet fieri distributio principatus secun­
dum dignitatem libertatis, sed secundum di­
gnitatem divitiarum; ut qui abundantes sunt
in divitiis. Alii dicunt, quod secundum nul­
lum istorum debet fieri distributio principatus,
sed secundum dignitatem virtutis; ut qui ae­
qualiter attingunt ad virtutem, aequaliter at­
tingant ad principatum: et sic altercantur ali­
qui secundum cuius istorum aequalitatem de­
beat distribui aequaliter principatus. Quartum
autem de quo aliqui altercantur, quod vocatur
nobilitas, annexum est vel assequitur duobus,
scilicet virtuti et divitiis. Nobilitas enim est
virtus generis, hoc est inclinatio ad virtutem
descendens a parentibus in filios, et in paren­
tes ab aliis prioribus, et sic secundum quam­
dam antiquitatem. Similiter nobilitas est divi­
tiae antiquae: non quod divitiae sint de ra­
tione nobilitatis: possibile enim est quod in
pauperibus sit inclinatio ad virtutem orta ex
parentibus, et secundum quamdam antiquita­
tem : sed pro tanto dicitur nobilitas divitiae
antiquae, quia sunt necessariae ad virtutem.
Cum igitur ita sit, manifestum est, quod
politia mixta ex divitibus et egenis, dicenda
est politia communi nomine: sed illa, quae
mixta est ex tribus, scilicet divitibus et ege­
nis, et virtuosis, optimatum status est una
de tribus optimatum potentiis aliis a prima,
quae est vera respublica optimatum non mixta.
613. — Deinde cum dicit « quod quidem »
Récapitulât; et dicit, quod dictum est iam,
quod praeter monarchiam regalem et pauco­
rum potentiam et popularem sunt aliae spe­
cies politiae; et quales sunt et quae, quoniam
optimatum et politia. Iterum dictum est, qua­
liter species optimatum adinvicem differunt, et
qualiter politia differt ab optimatum statu; et
manifestum est ex dictis, quod non multum
distant adinvicem politia et optimatum sta­
tus, qui respicit divites et pauperes virtuosos,
quia solum in hoc quod respicit virtuosos,
alia non; et ita divites et pauperes sicut po­
litia : propter quod manifestum est, quod non
multum distant.

" ZT3 —

L. IV, 1. vin

1N POLITICORUM

614

LECTIO VIII.
(nn. 614-620; [472-478]).

Quo pacto supradicta reipublicae species contemperari debeat, ita ut et multitudinis
et paucorum statum participet, neutrum tamen exquisite habeat.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker I294a30 - 1294b4D
472. Quo autem modo sit praeter democratiam et oligarchiam, quae vocatur politia, et
qualiter ipsam oportet institui, dicemus con­
sequenter dictis: simul autem palam erit et
quibus determinant democratiam et oligar­
chiam. Sumendum enim horum divisionem:
deinde ex iis ex utraque, velut symbolum acci­
pientes, componendum.
473. Sunt autem termini tres compositionis
et mixtionis. Aut enim utrumque sumendum
quae utrique lege statuunt; puta de eo, quod
est indicare. In oligarchiis quidem enim opu­
lentis damnum ordinant si non disceptent; ege­
nis autem nullam mercedem. In democratiis
autem, egenis quidem mercedem, opulentis au­
tem nullum damnum. Commune autem et me­
dium horum ambo haec: propter quod et po­
liticum: mixtum est enim ex ambobus. Unus
quidem igitur iste combinationis modus.
474. Alterum autem accipere medium· eorum
quae utrique statuunt; puta congregationis
fieri, ii quidem ab honorabilitate nulla, vel
parva omnino; ii autem ab immensa honora­
bilitate. Commune autem neutrum; sed media
honorabilitas utriusque horum.
475. Tertium autem ex duabus institutioni­
bus : haec quidem ex oligarchica lege, haec
autem ex democratica. Dico autem puta vide­
tur democraticum quidem esse sortiales esse
principatus, eligibiles autem oligarchicum. Et
democraticum quidem qui non ab honorabili­
tate, oligarchicum autem qui ab honorabilitate.
Aristocraticum igitur et politicum ex utraque
utrumque accipere: ex oligarchia quidem eli­
gibiles facere principatus, ex democratia autem
quod non ab honorabilitate.
476. Modus quidem igitur mixtionis iste.

Eius autem quod est bene misceri democratiam
et oligarchiam terminus, quando contingit di­
cere eamdem politiam et democratiam et oli­
garchiam.
477. Palam enim quod hoc patiuntur dicen­
tes propter mixtas esse bene. Patitur autem hoc
et medium: apparet enim utrumque extremo­
rum in ipso; quod quidem accidit circa Lace­
daemoniorum politiam. Multi enim conantur
dicere tamquam democratia existente, quia de­
mocratica multa ordo habet: puta primo quod
circa alimentum puerorum: similiter enim qui
divitum nutriuntur iis qui pauperum et eru­
diuntur hoc modo utique quo possent ct pau­
perum pueri. Similiter autem et in habita ae­
tate, et cum viri fuerint, eodem modo. Nullo
enim distinctus dives et pauper; sic quae cir­
ca alimentum eadem omnibus in conviviis, et
vestimentum tale divites, quale utique praepa­
rare posset et pauperum aliquis quicumque.
Adhuc, eo quod duos maximos principatus,
hunc quidem eligat populus, hoc autem parti­
cipet. Senes quidem enim eligunt, ephoria au­
tem participant. Alii autem oligarchiam: quia
multa habet oligarchica : puta quod omnes
sunt eligibiles, et nullus sortialis, et quod pauci
sunt domini mortis et fugae, et alia talia
multa.
478. Oportet autem in politia mixta bene vi­
deri utraque esse, et neutrum, et salvari per
seipsam : non eo quod plures extrinsecus sint,
qui volunt: erit enim utique et pravae poli­
tiae hoc existens: sed eo quod neque utique
velit politiam alteram nulla partium politiae
totaliter. Quo quidem igitur modo videtur
consistere politia, similiter autem et putatae
aristocratiae, nunc dictum est.

COMMENTARIUM
614. — Postquam Philosophus declaravit,
quod politia communi nomine nominata, est
composita ex populari statu, et paucorum; et
qualiter differat ab optimatum statu quantum
ad aliquam speciem, ostendit qualiter insti­
tuatur: et habet duas partes.
In prima praemittit intentum suum. In se­
cunda prosequitur, ibi, « Sunt autem termini
etc. ».

In prima dicit, quod postquam declaratum
est, quod politia est composita ex populari
statu et paucorum, consequenter dicendum est
qualiter respublica communi nomine nominata
sit quaedam politia alia a statu populari et
paucorum, cum tamen ex illis componatur.
Dicendum etiam est, qualiter instituatur. Vi­
sis autem rationibus, quibus determinantur
gubernatio paucorum et popularis, simul appa-

— 214 —

614-618

IN POLITICORUM

L. IV, 1. via

rebit ratio politiae. Et ideo sumenda est distin- ]
Determinat rationem mixtionis, quantum ad
ctio istarum duarum politiarum; deinde quali­
personas quae debet assumi ad principatum.
ter ex istis duabus accipiendo ab utraque et
Et dicit quod alia est ratio mixtionis, scilicet
aliquid dimittendo, fit unum mixtum, vel to­
quantum ad personas quas faventes paucorum
tum aliquod continens aliquid utriusque.
potentiae et populari dicunt debere vocari ad
congregationes, sive ad principatum: quia fuit
615. — Deinde cum dicit « sunt autem »
lex in populari, quod nullus assumeretur ad
Prosequitur: et dividitur in duas.
principatum secundum dignitatem divitiarum,
In primo ostendit qualiter ex illis instituatur
vel honorabilitatem : sed si deberent assumi
politia. Secundo, ostendit quis sit terminus et
ratio bonae commixtionis, ibi, « Modus qui­ secundum aliquam honorabilitatem, quod as­
sumerentur secundum parvam in paucorum. E
dem igitur etc. ».
contrario fuit lex, quod assumerentur secun­
Circa primam partem inteliigendum est, quod
dum honorabilitatem maximam. Manifestum
circa principatum tria est considerare. Primum
est autem, quod neutrum istorum est commu­
est personas principantes. Secundum est actus
ne, sed sunt diversa et separata. Si vero acci­
principantium. Tertium est modus institutio­
piatur medium, in hoc consistit ratio politiae,
nis principantium : secundum hoc ista pars
quod scilicet accipiatur princeps secundum
dividitur in tres partes.
mediam honorabilitatem. Quare manifestum
In prima declarat terminum et rationem
est, quomodo politia miscenda est ex populari
mixtionis politiae ex ipsis quantum ad actus
statu et paucorum, quantum ad personas,
principantium. Secundo quantum ad personas
quae debent assumi ad principatum, ibi, « Al­ quae debent assumi ad principatum.
terum autem etc. ». Tertio quantum ad insti­
617. — Deinde cum dicit « tertium autem »
tutionem ipsorum, ibi, «Tertium autem etc.».
Declarat rationem mixtionis politiae quan­
tum ad institutionem personarum quae debent
In prima dicit, quod termini sive rationes
compositionis, sive mixtionis politiae ex gu­ assumi ad principatum. Et dicit, quod tertia
ratio mixtionis est quantum ad modum eli­
bernatione paucorum et popularium, tres sunt ;
et una ratio est quantum ad actum principan­ gendi, sive instituendi personas principantes:
diversus enim est modus eligendi in statu po­
tium qui est iudicare. Ut autem appareat
pulari et paucorum. In populari enim lex fuit,
haec ratio mixtionis, aut sumenda sunt ea quae
quod per sortem acciperentur principantes, et
utraque ordinant, saltem secundum partem,
non secundum honorabilitatem magnam divi­
quamvis non secundum totum et simpliciter:
tiarum. In paucorum vero fuit lex, quod ac­
verbi gratia, de indicio lex fuit, in paucorum
ciperentur secundum leges et secundum digni­
statu, quod si divites non venirent ad indican­
dum et disceptandum, quod haberent dam­ tates divitiarum. Accipere autem aliquid ab
utraque politicum, et optimatum statui con­
num: puta quod punirentur in aliquo: et si
venit: malum enim est, quod omnes accipian­
pauperes venirent nullam mercedem reporta­
tur per sortem : et etiam malum est, quod
rent. Manifestum et autem quod ista lex in­
omnes accipiantur secundum honorabilitatem
troducta fuit in favorem divitum et in odium
divitiarum; et ideo utrumque istorum dimitten­
egenorum: quia lex ista data fuit, ut paupe­
dum est. Sed accipiantur a potentia pauco­
res excluderentur a principatu: ex quo enim
rum, quod accipiendi sunt per electionem, et
nullam mercedem reportant secundum legem,
quod non secundum aliquam honorabilitatem
non veniunt, et sic excludantur. Data etiam
divitiarum, sed per sortem ex populari statu :
fuit ut divites participarent principatu: quia
ct tunc erit politicum. Quare manifestum est
ex quo damnum reportarent, si non venirent,
quomodo politia componitur ex populari et
compelluntur venire.
paucorum quantum ad modum instituendi
In contrarium autem in populari statu fuit
alia lex, quod egeni venientes ad disceptan­ personas principantes.
618. — Deinde cum dicit « modus quidem »
dum et indicandum habeant mercedem, divites
Declarat quis est terminus et ratio bonae
vero nullum damnum. Et manifestum est,
mixtionis: et dividitur in tres.
quod ista lex data fuit in odium divitum
In prima tangit quis est terminus bonae mi­
et in favorem egenorum; quia per istam legem
videntur excludi divites, et solum pauperes xtionis: Secundo manifestat per exemplum,
ibi, « Palam enim etc. ». Tertio declarat quid
participare principatu. Illud vero, quod est
oportet observari in politia bene mixta, ibi,
commune istis duabus legibus, est medium, in
« Oportet autem etc. ».
quo consistit ratio compositionis politiae. Si
In prima dicit et quod ratio et terminus
enim accipiatur ex paucorum potentia divites
bonae mixtionis paucorum status et popularis,
reportare damnum, ex populari pauperes repor­
in politia aliqualiter est quando contingit di­
tare mercedem, hoc est medium et commune
cere, quod respublica quae mixta est, ex sta­
illis, et hoc est politicum. Quare manifestum
tu paucorum et populari : et tunc bene mixta
est, quomodo politia componitur ex istis. Et
est respublica ex illis quando in republica ap­
tunc concludit, quod unus modus mixtionis
parent illae duae. Hoc enim contingit quia
politiae ex statu populari et paucorum est iste
mixta est ex illis. In mixto enim manent miqui dictus est.
scibilia aliqualiter, et in medio extrema. Me­
616. — Deinde cum dicit « alterum autem »
— 215 —

L. IV, 1. vin

IN POLITICORUM

dium enim comparatum ad utrumque extre­
morum apparet esse utrumque. Tunc igitur
bene mixta est respublica ex paucorum et
multorum statu, quando in republica apparet
paucorum et multorum respublica.
619. — Deinde cum dicit « palam enim »
Declarat per exemplum. Et dicit, quod in
republica Lacedaemoniorum manifestum est,
quod in republica apparet popularis et pau­
corum, quia multi dicunt quod illa respubli­
ca est popularis, quia habet multa de statu
illo; verbi gratia, primo similiter se habet cir­
ca nutritionem, sicut popularis. Pueri enim in
Lacedaemonia divilum et egenorum eodem
modo et ex eisdem alimentis nutriuntur: simi­
liter eodem modo erudiuntur, et illo modo quo
possunt erudiri pauperum filii. Similiter in
consequenti aetate cum facti sunt viri, eodem
modo se habent sicut divites; in alimentis
enim et vestimentis non est diversitas inter
pauperem et divitem; talibus enim induuntur
divites quibus pauperes possunt indui si vo­
lunt.
Iterum habebant duos magnos principatus
populares: populus enim eligebat principem
in uno principatu. Eligebantur enim senes a
populo. Ad principatum autem quemdam at­
tingebat populus, scilicet ad principatum Epho­
rorum. Et dicitur principatus iste eorum qui
potestatem habent convocandi multitudinem
et exequendi per eam quae ad ipsum perti­
nent. Sic igitur apparet quod respublica Lace­
daemoniorum videbatur esse quibusdam, po­
pularis, aliis videbatur esse paucorum, scilicet

618-620

quod omnes principantes assumuntur per ele­
ctionem et nullus per sortem. Item pauci erant
principantes quantum ad condemnationem
mortis, et relegationem, et similiter quantum
ad alia talia. Sic igitur apparet quod in repu­
blica communi nomine nominata debent ap­
parere popularis et paucorum status.
620. — Deinde cum dicit « oportet autem »
Ostendit quid oportet observari in republica.
Et dicit, quod in republica bene mixta ex popu­
lari et paucorum statu oportet quod utrumque
extremorum esse videatur et neutrum. Oportet
quidem quod utrumque videatur: quia in mixto
manent aliquo modo miscibilia. Quare si
bene fuerit mixta respublica ex illis, oportet
quod in republica aliquo modo appareat pau­
corum status et popularis. Item oportet quod
neutrum videatur, scilicet secundum actum;
nam in mixto non salvantur miscibilia secun­
dum actus proprios. Et ideo in republica
non debet apparere status paucorum simpli­
citer, et secundum actum suum simpliciter,
nec popularis. Item oportet hic observari quod
respublica sit talis quod per seipsam possit
salvari, non per aliud extrinsecum, sed per
se. Non ex eo quod sint aliqui plures extrinseci qui velint salvationem eius, quia hoc
potest inesse tyrannidi vel alicui alii prave vel
male ordinatae. Sed oportet quod salvetur
propter hoc quod nulla pars huius reipublicae
velit aliam rempublicam, sed tantum istam.
Et tunc récapitulât; et dicit, quod patet qua­
liter se habet respublica; similiter qualiter se
habent status optimatum mixti dictum est.

■---- 210 -----

621-623

IN POLITICORUM

L. IV, 1. ix

LECTIO IX.
(nn. 621-624; [479-482]).
De tyrannide et eius speciebus tribus;
quaeve tyrannis maxime opponatur regiae gubernationi.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1295al - 1295a24)
479. De tyrannide autem erat reliquum no­
bis dicere; non quasi sit multa sermocinatio
circa ipsam, sed ut accipiat quis methodi par­
tem, quoniam et hanc ponimus politiarum
quamdam partem.
480. De regno quidem igitur determinavimus
in primis sermonibus, in quibus de eo quod
maxime dicitur regnum, fecimus consideratio­
nem, utrum inexpediens, vel expediat civitati­
bus et quam et unde oportet consistere et qua­
liter.
481. Tyrannidis autem species duas quidem
divisimus, in quibus de regno consideravimus
propter potentiam ipsarum vergere aliqualiter
et ad regnum, propter secundum legem esse
ambos hos principatus. Tn quibusdam enim
Barbarorum eligunt imperatores, monarchas,
et olim apud antiquos Graecos fiebant quidem

monarchae isto modo quos vocabant Aesym
netas. Habent autem hae quasdam ad invi­
cem differentias. Erant autem, propterea quod
secundum legem, regales et quia monarchizabant voluntariis; tyrannicae autem propter despotice principari, et secundum suam senten­
tiam.
482. Tertia autem species tyrannidis, quae
quidem maxime videtur esse tyrannis, converti­
bilis existens ei qui omnimode regnum.
Talem autem necessarium tyrannidem esse mo­
narchiam quae est incorrigibilis principatus si­
milium et meliorum omnium ad proprium sive
conferens, sed non ad id quod subiectorum:
propter quod involuntarius. Nullus enim vo­
luntarius liberorum sustinet tale principatum.
Tyrannidis quidem species hac et tot propter
dictas causas.

COMMENTARIUM
621. — Postquam Philosophus determinavit
de republica qualiter mixta est ex statu pau­
corum et multorum, et qualiter habet insti­
tui, determinat de tyrannide, et dividitur in
duas.
In prima praemittit intentum suum. In se­
cunda prosequitur, ibi, « De regno quidem
etc. ».
In prima dicit quod postquam determina­
tum est de republica communi nomine nomi­
nata; dicendum est de tyrannide: non quod
debeat fieri sermo prolixus de ea, est enim
respublica pessima; et ideo breviter dicendum
est de ipsa ut habeatur pars quaedam prae­
sentis tractatus. Intentio enim Philosophi in
isto libro est determinare de republica : sed ty­
rannis est respublica quaedam; ideo dicendum
est de ipsa.
622. — Deinde cum dicit « de regno »
Prosequitur; et quia tyrannis est transgres­
sio a regno, recolligit primo quaedam deter­
minata de regno. Secundo prosequitur de ipsa,
ibi, «Tyrannidis autem etc.».
In prima dicit, quod in praecedentibus di­
ctum est de monarchia regali: ubi tum con­

sideratum est de ipsa monarchia, utrum civi­
tatibus expediat unum principari, aut non ex­
pediat. Et dato quod expediat, consideratum
fuit qualem unum, quoniam optimum; et unde
assumendum est, quoniam ex optimis viris et
qualiter.
623. — Deinde cum dicit « tyrannidis au­
tem »
Prosequitur de tyrannide.
Et primo ponit duos modos eius quos po­
suit prius, capitulo de regno. Secundo ponit
modum unum qui proprie dicitur tyrannis,
ibi, « Tertia autem species etc. »
In prima dicit quod duae sunt species ty­
rannidis, de quibus dictum est superius, cum
de regno determinaretur; quae valde sunt pro­
pinquae monarchiae regali, propter potentiam
quam habent principantes secundum illas su­
pra subditos : et principantes secundum istas
species principantur secundum leges, quod per­
tinet ad monarchiam regalem. Est enim una
istarum specierum secundum quam in quibus­
dam civitatibus barbarorum assumitur monarcha qui regit eos secundum, leges et consuetu­
dinem. Est autem consuetudo eorum quod

— 217 —

L. IV, 1. ix

IN POLITICORUM

assumant sibi monarcham, vel per electionem,
vel per successionem, qui regat eos secundum
leges.
Secunda species est secundum quam aliqui
eligunt sibi principem ad fugandum inimicos,
secundum quod apud Graecos olim eligeban­
tur quidam qui vocabantur Aesymnetae. Isti
enim eligebant quosdam in principes ad fu­
gandum adversarios. Istae autem duae species
habebant in se quaedam opposita et differen­
tia; quia videlicet, cum regerent huiusmodi re­
ges secundum leges et volentibus imperarent,
erant eorum monarchiae regales: cum vero
praetermissis legibus secundum quas regere de­
bebant plena potestate secundum arbitrium
suum dominarentur, tyrannice regnabant et
monarchiae illae tyrannides erant.
624. — Deinde cum dicit « tertia autem »
Ponit modum qui proprie dicitur tyrannis.
Et dicit quod tertia species quae proprie et
maxime videtur esse tyrannis, videtur esse
convertibilis cum monarchia regali primo et
principaliter dicta; non quod sit eadem illi;
sed per oppositum; quia sicut in regno prin­
cipatur unus secundum voluntatem suam et
ratione ordinata ad utilitatem subditorum:
sic in ista principatur unus secundum volun­
tatem suam. Est autem huiusmodi tyrannis,
nullis subiacens legibus, incorrigibilis princi­
patus similium et meliorum propter bonum
suum, non propter bonum subditorum. In
ista autem definitione principatus est loco
generis, incorrigibilis loco differentiae.
Et dicitur incorrigibilis, quia non est natus

623-624

corrigi. Illud enim dicitur corrigibile quod a
dispositione prava ad bonam potest mutari
salvata natura eius: nunc autem iste princi­
patus ita pessimus est quod a dispositione sua
prava ad bonam non potest mutari, salvata
eius natura, immo corrumperetur. Per « simi­
lium et meliorum » tangitur materia princi­
patus. Sunt enim in isto principatu aequales
et liberi et virtuosi. Causam finalem tangit
cum dicit « propter bonum proprium, non
subditorum ». Ex quo sequitur, quod iste
principatus non est voluntarius, quia nullus
liber voluntarie subiicitur tali principatui. Et
ratio huius est, quia nullus qui est bene dis­
positus secundum naturam et inclinatur ad
virtutem, vult subiici ei qui principatur non
secundum virtutem, sed propter bonum pro­
prium; immo magis inclinatur ad principan­
dum simpliciter quam subiiciendum. Nunc au­
tem liber bene dispositus est secundum natu­
ram et inclinatur ad virtutem. Ergo manife­
stum est quod non vult subiici ei qui non
principatur secundum virtutem, sed inclinatur
magis ad principandum.
Sed tyrannis principatur non secundum vir­
tutem: quare manifestum est quod principa­
tus iste involuntarius est. Dixit autem « li­
berorum » propter principatum servilem. In
illo enim principatu subditi subiiciuntur ty­
ranno voluntarie, quia inclinantur ad subii­
ciendum tali principatui; sicut in principatu
barbarorum. Ulterius concludit quod hae et
tot sunt species tyrannidis, et propter causas
dictas.

— 2l8 —

IN POLITICORUM

L. IV, 1. x

LECTIO X.
(nn. 625-643: [483-501]).
Civitatem quae mediocres cives habet, idest neque nimium divites, neque nimium
pauperes, optimam esse, securiorem, diuturniorem, minimeque seditiosam.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekkcr 1295a25 - 1286bI2)
483. Quae autem sit optima politia, et quae | cipatu, subiici autem secundum despoticum
optima vita plurimis civitatibus, et plurimis i principatum: fit igitur servorum et despotorum
hominum neque ad virtutem comparandum
civitas, sed non liberorum. Et horum quidem
esse super idiotas, neque ad disciplinam quae
invidentium, horum autem contemnentium :
natura indiget, et successu fontinali, neque ad
quae plurimum distant ab amicitia, et commu­
politiam secundum votum factam, sed ad vi­
nione politica. Communio enim amicabile: ne­
tam possibilem communicari plurimis, et ad
que enim in via volunt communicare cum ini­
politiam qua plurimas civitates contingit par­ micis.
ticipare. Etenim quas vocant aristocratias de
491. Vult autem civitas ex aequalibus esse,
quibus nunc diximus, hae quidem magis extra
et similibus quam maxime: hoc autem existit
cadunt plurimis civitatum, hae autem appropin­
maxime mediis. Quare necessarium optime poquant ei quae vocatur politia : propter quod de
litizare hanc civitatem, ex quibus dicimus esse
ambabus et de una dicendum. Indicium enim
natura constitutionem civitatis.
de omnibus iis et eisdem elementis est.
492. Et salvantur autem in civitatibus isti
484. Si enim bene in ethicis dictum est, fe­ maxime civium: neque enim ipsi aliena deside­
licem vitam esse eam quae secundum virtutem
rant sicut pauperes ea quae divitum concupi­
non impeditam, medietatem autem virtutem,
scunt. Et propterea quod neque insidias patiun­
necessarium mediam esse vitam optimam. Me­
tur, neque fraudes moliuntur, sine periculo
dietatis autem contingentis sortiri a singulis.
degunt.
485. Eosdem autem terminos, hos necessa­
493. Propter hoc bene optavit Phocylides:
rium esse, et civitatis virtutis et malitiae: po­ multa mediis optima, medius volo in civitate
litia enim vita quaedam est civitatis.
esse.
486. In omnibus itaque civitatibus sunt tres
494. Palam ergo quod et communio politica
partes civitatis; ii quidem opulenti valde, ii
optima per medios. Et tales contingit bene poautem egeni valde, ii autem tertii qui medii
litizare civitates in quibus utique multum quod
horum. Quoniam igitur conceditur quod me­
medium. Et valentius maxime quidem ambo­
diocre, optimum, et quod medium, manifestum
rum : si autem non, alterius partis. Appositum
enim facit inclinationem, et prohibet fieri con­
quod bene fortuitorum possessio quae media,
optima omnium.
trarios excessus.
487. Facillima enim rationi obedire: super495. Propter quod quidem eufortunium ma­
pulchrum, aut superfortem, aut superingenuum,
ximum, politizantes substantiam habere me­
aut superdivitem, aut contraria iis superegediam et sufficientem. Namque ubi ii quidem
num, aut superdebilem, aut valde vile, diffi­
multa valde possiderunt, ii autem nihil, aut
populus exeremus fit, aut oligarchia intempe­
cile rationem sequi. Fiunt enim, ii quidem
rata, aut tyrannis, propter ambos excessus.
iniuriosi, et in magnis iniqui magis: ii autem
Etenim ex democratic maxime iuvenili et ex
astuti, et in parvis iniqui valde. Iniuriarum
oligarchia fit tyrannis: ex mediis autem et iis
autem hae quidem fiunt propter iniuriam, hae
autem propter astutiam.
qui prope, multo minus. Causam autem po­
sterius in iis, quae circa transmutationes poli­
488. Adhuc autem isti minime amant princi­
tiarum, dicemus.
pes, et volunt esse principes: haec autem am­
496. Quod autem quae media, optima, ma­
bo nociva civitatibus.
nifestum: sola enim sine seditione: ubi enim
489. Adhuc autem qui quidem sunt in ex­
cessibus exfortuniorum potentiae, et divitia­ multum quod intermedium, minime fiunt con­
turbationes et dissensiones politiarum. Et ma­
rum, et amicorum, et aliorum talium, subiici
gnae civitates sunt magis sine seditionibus, pro­
neque volunt neque sciunt. Et hoc statim a
pter eamdem causam : quia multi quod me­
primordio existit pueris existentibus : propter
dium. In parvis autem facile dividere omnes
dclitias enim neque doctoribus subiici consue­
in duo ut nullum relinquatur medium, et
tum ipsis.
omnes fere egeni vel opulenti sunt. Et demo490. Qui autem secundum excessum in indi­
cratiae autem securiores sunt oligarchiis, et
gentia horum, humiles valde: ut ii quidem
principari nesciant, sed subiici servili princi­ durabiliores sunt propter medios : plures enim
patu. Ii autem subiici quidem neque uno prin­ sunt et magis participant honoribus in demo219 —

L. IV, 1. x

IN POLITICORUM

cratiis, quam in oligarchies: quoniam quando
sine iis multitudine invaluerint homines, mala
operatio fit, et pereunt cito.
497. Signum autem oportet putare, et quod
optimi legislatores fuerunt de mediis civibus.
Solon enim fuit de iis significat autem ex poesi,
et Lycurgus (non enim fuit rex) et Charondas,
et fere plurimi aliorum.
498. Manifestum autem ex iis, et quod plu­
rimae politiae, hae quidem democratiae sunt,
hae autem oligarchiae: quia enim saepe in iis
paucum est quod medium, semper quicum­
que excesserint, sive qui substantias habent,
sive populus, qui medium egrediuntur, secun­
dum se ducunt politiam. Quare autem democratia fit, aut oligarchie.
499. Adhuc autem propter seditiones fieri, et
pugnas adinvicem populo et divitibus, quibus­
cumque evenerit obtinere magis contrariis, non
instituunt communem politiam, neque aequa­
lem; sed victoriae praemium excessum politiae
accipiunt; et ii quidem democratiam, ii autem
oligarchiam faciunt.
500. Adhuc autem, et eorum, qui in praee­
minentia fuerunt Graeciae, ad eam quae apud
ipsos politiam utique respicientes, ii quidem

625-627

democratiam in civitatibus instituerunt, ii au­
tem oligarchiam; non ad conferens civitatis
intendentes, sed ad id, quod sui ipsorum: ut
et propter has causas, aut nunquam media sit
politia, aut raro, et apud paucos: unus enim
vir, solus eorum, qui prius in praesidatu fue­
runt, persuasus fuit hunc ordinem assignare.
Iam autem, et in iis qui in civitatibus, extat
consuetudo, neque velle quod aequale: sed aut
principari quaerere, aut obtentos sufferre. Quae
quidem igitur sit optima politia, et propter
quam causam, ex iis manifestum.
501. Aliarum autem politiarum, quoniam
plures democratias, et plures oligarchias dixi­
mus esse, qualem ponendum primam et secun­
dam, et hoc modo consequentem, per esse hanc
quidem meliorem, hanc autem deteriorem, de­
terminata optima, non difficile videre. Oportet
autem necessario esse meliorem quae propin­
quissima huic, deteriorem autem plus distan­
tem a medio, si non ad hypothesim indicet
aliquis. Dico autem ad hypothesim, quia sae­
pe existente alia politia magis eligibili, qui­
busdam nihil prohibet expedire magis esse al­
leram politiam.

COMMENTARIUM
625. — Postquam Philosophus determina­
vit de republica communi nomine nominata :
et de tyrannide, declarat quae sit optima res­
publica pluribus civitatibus et pluribus homi­
nibus simpliciter.
Et dividitur in duas. In prima dicit inten­
tum suum. In secunda prosequitur, ibi, « Si
enim bene etc. ».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est de republica ct tyrannide, dicendum
est quae est optima respublica et quae est
optima vita pluribus civitatibus, et pluribus
hominibus. Et non dicendum est nobis, quae
est optima vita simpliciter secundum veritatem
in comparatione ad simplices et idiotas, idest
secundum quas simpliciter vivunt. Nec dicen­
dum est quae est optima vita in comparatione
ad disciplinam, qualis est speculativa. Istae
enim indigent bona inclinatione naturali, et
bono successu fortunae: ista autem habere
difficile est.
Iterum non dicendum est de republica opti­
ma, quae est secundum voluntatem et electio­
nem simpliciter. Sed dicendum est de vita
optima quae possibilis est pluribus hominibus
e“ civitatibus, et de rebuspublicis ad quam
possunt pertingere plurimae civitates. Status
autem optimatum de quibus dictum est prius,
scilicet illae quae sunt simplices et mixtae,
quae magis accedunt ad ipsam, non sunt pos­
sibiles multis civitatibus : sed magis cadunt
extra optimum pluribus civitatibus. Quidam
autem magis appropinquant ei quam dicimus
rempublicam. Et ideo de illis optimatibus et
de hac republica dicendum est, sicut de una
republica; quia ex eisdem principiis fit indi­

cium de ipsis. Et istae duae sunt optimae et
possibiles pluribus civitatibus et hominibus,
de quibus nunc dicendum est.
626. — Deinde cum dicit « si enim »
Prosequitur. Et primo ostendit quae sit opti­
ma vita et respublica possibilis pluribus civi­
tatibus. Secundo qualiter aliae respublicae se
habent ad vitam, ibi, « Aliarum autem poli­
tiarum etc. ».
Prima in tres. In prima ostendit quae sit
optima vita hominis. Secundo, quod ista ea­
dem est ratio et terminus reipublicae possibi­
lis pluribus civitatibus, ibi, « Eosdem autem
etc. ». In tertia, quae sit optima respublica
possibilis pluribus civitatibus, ibi, « In omni­
bus itaque etc. ».
In prima dicit, quod sicut dictum est in
libro Ethicorum, optima vita hominis est ope­
ratio secundum virtutem non impedita. Non
enim consistit in actu primo: quia existens
in actu primo in potentia est ad secundum
actum : ergo non est perfectus simpliciter.
Sed felix perfectus est simpliciter. Nec in ha­
bitu; quia in potentia est ad actum secundum.
Quare consistit in operatione ultima: quia il­
la non est amplius in potentia ad aliam. Sed
virtus est medietas quaedam. Est enim ha­
bitus electivus in mediocritate existens deter­
minata ratione, et ut sapiens determinabit.
Quare optima vita hominis est vita media:
et loquimur de tali medietate, quae possibilis
est hominibus.
627. — Deinde cum dicit « eosdem autem »
Declarat, quod idem est terminus et eadem
ratio civitatis et reipublicae, et virtutis vel ma­
litiae. Et dicit, quod eadem est ratio civitatis

---- 220 —

627-632

IN POLITICORUM

bonae et reipublicae bonae, et civitatis malae
et reipublicae malae. Et ratio et, quia respu­
blica comparatur ad civitatem sicut vita. Est
enim respublica ordo civitatis. Ordo autem
vita est quaedam eius, cuius est. Ideo respu­
blica vita est civitatis. Et sicut cessante vita
cessat illud cuius est, sic cessante republica
cessat civitas. Sicut ergo eadem est ratio vi­
tae, et illius cuius est, et perfectionis, et illa
cuius est; sic eadem est ratio reipublicae bo­
nae et civitatis bonae. De mala republica et
civitate mala non probat, quia apparet ex eo
quod dictum est de bona republica.
628. — Deinde cum dicit « in omnibus »
Probat quae sit optima respublica pluribus
civitatibus.
Et primo probat quae sit optima civitas.
Secundo, concludit quae sit optima respublica,
ibi, « Palam ergo etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo, ostendit quod
civitas est optima, quae est ex mediis. Secun­
do, quod talis civitas bene salvatur, ibi, « Et
salvantur etc. ».
Adhuc prima in duas. Primo, ostendit qui
sint optimi cives, quoniam medii. Secundo,
quae optima civitas, ibi, « Vult autem civi­
tas etc. ».
Ad haec primo concludit ex praecedentibus,
quod medii sunt optimi cives. Secundo pro­
bat per rationem, ibi, « Facillima enim etc. ».
In prima dicit: dictum est, quod eadem est
ratio bonae reipublicae et bonae civitatis. Sunt
autem civitatis tres partes. Quidam enim sunt
opulenti valde, quidam egeni valde, alii sunt
medii, qui nec nimis divites nec nimis paupe­
res sunt, sed medio modo se habent. Cum
igitur omnes concedant, quod medium est opti­
mum, quoniam vita secundum virtutem est
optima, virtus etiam est in medio; manifestum
est, quod medii in civitate sunt optimi, et
possessio ipsorum media existens, optima est
inter omnes.
629. — Deinde cum dicit « facillima enim »
Probat hoc per rationes.
Et dividitur in quatuor, secundum quod
probat per quatuor rationes. Secunda, ibi,
«Adhuc autem etc. ». Tertia, ibi, « Adhuc au­
tem qui etc.». Quarta, ibi, « Qui autem etc.».
In prima intendit istam rationeïn. Illi sunt
optimi cives, qui facillime obediunt rationi:
sed medii in civitate facillime obediunt ratio­
ni, non autem extremi : ergo medii sunt opti­
mi cives. Huius rationis minorem ponit in litera, et declarat eam. Ponit autem minorem,
dicens, quod media pars civitatis facillima est
ad obediendum rationi, non extremus, et ille
qui excellit aliis in pulchritudine, vel in for­
titudine, vel in nobilitate, vel in divitiis, non
de facili obedit rationi. Iterum ille qui nimis
egenus est, aut valde debilis, vel multum vilis,
non de facili obedit rationi. Et ratio huius
est, quia ille qui excedit, vel in pulchritudine,
vel in fortitudine, vel in nobilitate, vel divi­
tiis alios contemnit, et fit iniuriosus, et incli­

L. IV, 1. x

natur etiam propter excessum alicuius isto­
rum ad inordinatas delectationes, et sunt ne­
quam magis, quia ista eos faciunt declinare
ab eo quod est secundum rationem rectam.
Egeni autem, valde debiles vel viles, deficiunt
a ratione et fiunt avari, et in parvis nequam
valde.
Circa quod intelligendum est, quod astutia
est inclinatio ad inveniendum diversos modos
et vias ad finem non rectum. Actus autem qui
procedit ex hoc, dicitur dolus vel fraus ad
nocendum aliis. Et secundum quod est ad no­
cendum aliis in rebus, fraus dicitur: secundum
quod in persona vel fama, dolus. Isti autem
superegeni diversos modos et diversas vias in­
veniunt, quibus possint habere divitias, vel po­
tentiam, vel aliud tale, praeter rationem. Pro­
pter quod manifestum est, quod sunt astuti
et nequam in parvis valde. Sed iniuriarum
quaedam fiunt propter astutiam, vel propter
contemptum, vel contumeliam: quaedam au­
tem propter iniuriam. Quare manifestum est,
quod extremi de difficili obediunt rationi.
630. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit secundam rationem, et est. Illi sunt
optimi in civitate, qui amant principes et ma­
gistratus curant, ac bene consulunt bono
reipublicae: sed medii amant principes, non
autem extremi. Illi enim, qui sunt excellenter
divites, non amant ipsos, nec consequenter
bene consulunt: haec autem reipublicae
damnosa sunt. Isti pauperes etiam principes
non amant, quia opprimi reputant se ab eis.
Quare manifestum est, quod extremi non sunt
optimi cives.
631. — Deinde cum dicit «adhuc autem»
Ponit tertiam rationem. Et dicit, quod ad­
huc manifestum est, quod extremi in civitate
non sunt optimi cives, sed medii; quia illi
qui excedunt alios in bonis fortunae, sicut in
divitiis, potentiis, et in amicis et in consimi­
libus, nec subiici volunt aliis nec sciunt. Et
hoc inest statim eis a pueritia. Nam a pue­
ritia in delitiis nutriti sunt. Et ideo doctoribus
non sunt assueti subiici: propter hoc non
subiici eis volunt, quia non possunt inclinari
ad oppositum eius ad quod inclinantur ex as­
suetudine; sed statim ex nativitate inclinan­
tur ad appositum eius quod est subiici. Et
ideo etiam addiscere nolunt. Isti etiam qui ex­
cellenter egeni sunt, intantum sunt humiles,
quod nesciunt principari, sed subiici etiam
servili principatu; nam subiiciuntur principatu
despotico qui est domini ad servum. Si igitur
civitas sit ex istis, erit ex servis et dominis:
sed ista inconvenientia sunt. Quare manife­
stum est, quod extremi non sunt optimi cives:
relinquitur igitur, quod medii.
632. — Deinde cum dicit « qui autem »
Ponit quartam rationem. Et dicit, quod illi
qui invident aliis et contemnunt alios, nec ma­
gistratus gerere sciunt, non sunt optimi cives.
Sed egeni valde invident aliis, nec magistratus
gerere sciunt. Divites etiam valde contemnunt

221 ■—

L. IV, 1. x

IN POLITICORUM

eos, quae sunt etiam contra rationem reipublicae; medii non; quare extremi non sunt
optimi cives, sed medii. Huiusmodi rationis
ponit minorem primo; dicens, quod illi qui
sunt de numero egenorum invidentes sunt. Ilii
autem qui sunt de numero excedentium in bo­
nis fortunae, contemnentes sunt alios, et hoc
apparet. Divites enim et potentes videntes se
habere ea quae non habent alii, illos despi­
ciunt et contemnunt. Egeni et deficientes vi­
dentes quod non habent ea quae alii habent,
invident illis, sed medii non. Quia enim ad
sufficientiam habent, non invident : non con­
temnunt autem, quia non sunt valde exce­
dentes. Invidere vero et contemnere sunt con­
tra rationem reipublicae: quod declarat. Quia
amicitia necessaria est in civitate. Nam com­
municatio amicitia quaedam est; quia inimici
cum inimicis participare nolunt nec etiam in
via. Sed invidia et contemptus sunt contra
rationem amicitiae; quare sunt contra ratio­
nem reipublicae. Manifestum igitur, quod ex­
tremi non sunt optimi cives, sed medii inter
extremos.
633. — Deinde cum dicit « vult autem »
Postquam Philosophus determinavit qui sunt
optimi cives, quoniam medii; declarat quae
est optima civitas, quoniam illa quae est ex
mediis. Et dicit, quod civitas debet et vult
esse ex aequalibus maxime. Sed tales sunt me­
dii, sicut probatum est; ergo civitas optima
est quae est ex mediis. Et propter hoc mani­
festum est, quod talis civitas optime guber­
natur. Illam enim necessarium est optime gu­
bernari quae est constituta ex his, ex quibus
civitas optima naturaliter constituitur: talis
autem est quae dicta est: ergo etc.
634. — Deinde cum dicit « et salvantur »
Declarat quod talis civitas bene salvatur et
sine periculo vivunt tales.
Et primo ostendit, quod bene salvatur. Se­
cundo quod vivunt sine periculo, ibi, « Pro­
pter hoc bene etc.».
In prima dicit, quod isti medii ex quibus
componitur civitas optima, maxime salvantur
in civitate: et hoc apparet, quia ipsi non
concupiscunt aliena, sicut pauperes. Habent
enim ad sufficientiam; et ideo non desiderant
aliena; propter quod non insidiantur divitibus.
Pauperes vero, quia deficientes sunt, deside­
rant aliena: et ideo insidiantur divitibus. Me­
dii vero non, quia non habent superabundan­
tiam divitiarum; ideo medii nec insidiantur
aliis nec alii ipsis: tales autem maxime con­
servantur: quare manifestum est quod civitas
quae est ex mediis maxime conservatur.
635. — Deinde cum dicit « propter hoc »
Ostendit quod vivunt sine periculo; et di­
cit, quod medii quia nullus insidiatur ipsis
nec ipsi aliis insidiantur, sine periculo vivunt.
Et propter hoc Phocylides rationabiliter desi­
deravit medius esse in civitate, videns quod
medii sunt in civitate optimi: unde dixit:
medius in civitate volo esse.

632-638

636. — Deinde cum dicit « palam ergo »
Ostendit quod respublica quae est ex me­
diis est optima
Et dividitur in duas. In prima infert ex
dictis quod respublica media est optima. Se­
cundo probat hoc per signa et effectus, ibi,
« Quod autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima facit quod
dictum est. In secunda infert corollarium,
ibi, « Propter quod ».
In prima dicit, quod quia civitas optima
est quae est ex mediis: manifestum quod res­
publica optima est ex mediis; et illae civitates
quae multos habent medios, habent rempublicam optimam. Et ratio huius est, quia pars
media civitatis valentior et melior est quam
aliae duae partes divisim; quia si una pars
praeter rationem velit opprimere aliam par­
tem, sicut si divites pauperes velint opprimere,
pars media adiungit se pauperibus, et cum
illis reprimit malitiam divitum. Si autem pau­
peres velint insurgere contra divites praeter
rationem, medii iungunt divitibus se, et re­
primunt pauperes. Et ideo medii prohibent
fieri excessus in civitate. Talis autem respu­
blica optima est.
637. — Deinde cum dicit « propter quod »
Infert unum corollarium. Et dicit, quod
manifestum est ex dictis, quod ex quo civi­
tas est optima quae est ex mediis, quod ma­
ximum bonum est quod in civitate gubernan­
tes habeant substantiam mediam et posses­
siones medias. Quia ubi sunt qui valde exce­
dunt in divitiis, aut indigentes valde, erit
ibi aut status popularis aut paucorum intem­
peratus, in quo pauci divites valde do­
minantur secundum voluntatem suam: aut erit
tyrannis propter ambos excessus, scilicet di­
vitiarum et egestatis: ex populari enim statu
nimis superbo insurgit tyrannis. Similiter ex
paucorum potentia: ex mediis autem non.
Mullo autem minus oritur tyrannis ex his qui
sunt propinqui mediis quam ex statu popu­
lari. Causa autem istorum apparebit inferius
cum determinabitur de transmutatione rei­
publicae.
638. — Deinde cum dicit « quod autem »
Probat per signa, quod respublica quae est
ex mediis optima est.
Et dividitur in partes tres, secundum quod
declarat per tria. Secunda ibi, « Signum au­
tem etc. ». Tertia ibi, « Manifestum autem
etc. ».
In prima intendit istam rationem. Illa res­
publica est optima quae est sine seditione
magis et turbatione: sed talis est illa quae
est ex mediis; ergo respublica quae est ex me­
diis optima est. Huius rationis ponit conclu­
sionem et minorem cum sua probatione. Di­
cit igitur: quod respublica quae est ex mediis
sit optima, manifestum est. Ista enim sola et
sine seditione et turbatione est.
Hoc autem probat dupliciter. Primo, quia
ubi sunt plures medii, non sunt seditiones nec

638-643

IN POLITICORUM

turbationes. Et propter hoc magnae civitates
sunt magis sine seditionibus quam parvae:
quia in magnis civitatibus sunt multi medii:
sed in parvis civitatibus statim omnes sunt
divisi in divites et pauperes; et ideo in illis
saepe fiunt perturbationes et seditiones. Qua­
re manifestum est quod illa respublica quae
est ex mediis, magis est sine seditione et tur­
batione.
Hoc idem probat secundo ex alio, quia
status populares sunt durabiliores quam pau­
corum, quia plures habent medios et magis
attingunt medii ad principatum quam in pau­
corum potentia. Ex quo manifestum est quod
illa respublica quae est ex mediis est magis
sine seditione et turbatione. Si autem accidet
quod inter egenos et divites non fuerint plu­
res medii, aut non sufficientes, si multitudo
invaluerit, multos excessus facient; et ideo
male se habet et cito peribit respublica.
639. — Deinde cum dicit « signum autem »
Ponit secundum signum. Et dicit : quod res­
publica quae est ex mediis sit optima, signum
est quod optimi legislatores fuerunt de mediis,
sicut Solon. Iste enim Solon non fuit de divi­
tibus excellenter, nec de pauperibus. Et hoc
significavit in quadam poësi sua, quam non
ponit Philosophus: similiter Lycurgus non fuit
de magnis: non enim fuit rex. Similiter Cha­
rondas, nec de divitibus, nec de pauperibus
excellenter fuit, sed de mediis; similiter plu­
res aliis. Isti vero fuerunt optimi legislatores
et fuerunt de mediis: quare manifestum est
quod medio modo se habere disponit ad opti­
mam rempublicam. Quod igitur optima res­
publica sit ex mediis, signum est quod optimi
legislatores fuerunt de mediis.
640. — Deinde cum dicit « manifestum
autem »
Ponit tertium signum.
Et ponit primo signum. Secundo rationem
assignat cuiusdam quod in signo est dictum,
ibi, «Adhuc autem propter».
In prima dicit, quod manifestum est ex
his quae dicentur iam, quod optima respublica
est ex mediis: qui propter hoc sunt plures
respublicae aut populares aut paucorum : quia
frequenter in civitatibus medium paucorum
est; statim enim sunt omnes vel divites vel
egeni: et quicumque excellunt alios, conver­
tunt rempublicam secundum voluntatem suam
ad utilitatem suam; ita quod si divites supe­
raverint pauperes, convertunt rempublicam ad
voluntatem suam et regunt eam, et tunc fit
paucorum potentia. Si autem pauperes exces­
serint. regunt rempublicam secundum volun­
tatem suam et fit status popularis: quare ma­
nifestum est, quod aut erit popularis, aut
paucorum. Cum ergo ista accidant, quae non
sunt recta, propter defectum mediorum, si­
gnum est quod respublica quae est ex mediis,
sit optima.
641. — Deinde cum dicit «adhuc autem
propter »
-— 2.

L. IV, L x

Assignat causam quare sunt plures popu­
lares et paucorum; et dividitur in duas, se­
cundum quod probat hoc per duas rationes.
Secunda ibi, « Adhuc autem et eorum etc. ».
In prima dicit quod seditiones et pugnae
quae fiunt in civitate inter divites et paupe­
res ad invicem, sunt causa quare sunt tot
populares et paucorum. Illi enim qui obti­
nent contra adversarios, non instituunt rem­
publicam communem nec aequalem : sed in­
stituunt rempublicam ad utilitatem suam el
honorem et praemium victoriae suae instituunt
rempublicam in qua excedunt adversarios: ita
quod si pauperes obtineant faciunt popularem
statum : si divites, paucorum potentiam.
642. — Deinde cum dicit « adhuc autem
eorum »
Ponit secundam rationem; et dicit quod ali­
qui praeeminentes in Graecia in potentia ami­
corum vel in divitiis, vel in nobilitate, vel
in aliquo alio, nutriti in aliqua republica,
cum vellent instituere rempublicam aliquam,
non instituerunt quamcumque; sed consideran­
tes ad rempublicam in qua nutriti sunt, insti­
tuerunt illam. Et quia nutriti erant in popu­
lari vel in paucorum, instituerunt hanc vel
illam, non considerantes bonum commune,
sed bonum proprium : et istae utiliores erant
eis; ideo ista instituerunt. Et propterea nun­
quam aut raro et apud paucos invenitur res­
publica media. Unus autem optimus fuit vir,
qui cum esset in principatu suasit civibus rem­
publicam hanc mediam: sed illi noluerunt
acceptare ipsam: similiter nec isti qui modo
sunt in civitatibus, volunt eam recipere, quia
consuetudinem non habent per quam inclinen­
tur ad volendum aequalitatem; sed vel quae­
runt principari, aut magis volunt sustinere
rempublicam quam habent non recte ordina­
tam, sicut paucorum potentiam in qua domi­
nantur, aut aliquam aliam. Et tunc concludit
dicens, quod quae sit optima respublica et
propter quam causam, manifestum est ex de­
terminatis.
643. — Deinde cum dicit « aliarum autem »
Declarat qualiter aliae respublicae se ha­
bent ad istam; et dicit, quod rerumpublicarum
aliarum a media posuimus plures species, sic­
ut popularis et paucorum. Unaquaeque enim
istarum plures species habet, sicut apparuit
prius: quae autem istarum sit melior, et quae'
peior, visa ratione mediae reipublicae, non
est difficile videre. Cum enim respublica quae
est ex mediis, sit optima; illa quae est pro­
pinquior huic, melior est; et quae remotior,
peior. Nam universaliter hoc verum est, quod
in unoquoque genere illud quod est propin­
quius primo, perfectius est et melius in illo
genere: quare illa respublica quae propin­
quior est reipublicae optimae in pluribus
melior est: sicut prima species popularis
melior est quam secunda, et secunda quam
tertia, et tertia quam quarta. Quarta vero
pessima est inter illas; similiter de pauco-

L. IV, 1. x

IN POLITICORUM

rum potentia prima melior quam secunda,
secunda quam tertia, et tertia, et sic dein­
ceps. Et dico, quod illa quae est propinquior
optimae, est melior simpliciter loquendo sine
suppositione: quia si loquamur de meliori et
optima ex suppositione, nihil prohibet ali­

643

quam. quae non est melior simpliciter, esse
meliorem aliquibus: sicut si in civitate ali­
qua cives sint aequales in libertate, melius
est eis regi populari, quam republica media.
Sic igitur apparet qualiter aliae se habent
ad istam.

— 224 —

Angef AbHey Lfcnrë^
Sf. Benedicta Oregon 97378

IIS POLITICORUM

L. IV, 1. xi

LECTIO XI.
(nn. 644-663; [502-521]).
De conservatione optimae reipublicae; deque cautione ne labatur aut ad multitudinis
gubernationem, aut ad paucorum potentiam.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1296bl3 - 1297al3)
502. Quae autem politia quibus, et qualis
qualibus expediat, habitum est dictis pertransire.
503. Sumendum itaque primo de omnibus
universaliter idem. Oportet enim valentiorem
esse partem civitatis volentem, non volente ma­
nere politiam. Est autem omnis civitas ex
quali et quanto. Dico autem quale quidem li­
bertatem, divitias, disciplinam, ingenuitatem;
quantum autem multitudinis excessum. Con­
tingit autem quale quidem existere alteri parti
civitatis, ex quibus partibus consistit civitas,
alii autem parti quod quantum; ut plures esse
in numero nobilibus ignobiles et divitibus pau­
peres, non tamen tantum excedere quanto,
quantum deficere quali: propter quod haec et
alia comparandum.
504. Ubi quidem igitur excedit egenorum
multitudo, secundum dictam analogiam, hic
nata est esse democratia. Siquidem enim agri­
colae excedunt, fit agricolarum democratia: et
unaquaeque species democratiae secundum ex­
cessum populi uniuscuiusque: puta siquidem
agricolarum invaluerit multitudo, primam de­
mocratiam. Si autem multitudo banausarum
et mercede agentium, ultimam. Similiter autem
et alias intermedias harum.
505. Ubi autem multitudo divitum et insi­
gnium supertendat quali, quantum deficit
quanto, hic oligarchiam: et oligarchiae eo­
dem modo unaquaeque species secundum ex­
cessum oligarchiae multitudinis.
506. Oportet autem semper legislatorem in
politia coassumere medios. Sive enim oligarchicas leges ponat, oportet coniecturare me­
dios; sive democraticas, adducere legibus hoc.
Ubi autem mediorum supergreditur multitudo
quae simul amborum extremorum, aut etiam
alterius solum, hic contingit politiam esse le­
galem.
507. Nihil enim timendum, ne forte consen­
tiant divites pauperibus super hoc. Numquam
enim alteri volunt servi esse. Communiorem
autem si quaerant, nullam invenient aliam ab
hac. In parte enim principari, non utique susti­
nebunt propter discredentiam adinvicem. Ubi­
que autem dietetes fidelissimus: dietetes autem
qui medius. Quanto enim utique melius poli­
tia misceatur, tanto magis mansiva.
508. Peccant autem multi, et eorum qui ari-

stocraticas volunt facere politias, non solum in
plus attribuere divitibus, sed in praeleraudiendo populum: necesse enim tempore ali­
quando ex falsis bonis verum evenire malum.
Superegressiones enim divitum destruunt ma­
gis politiam, quam quae populi.
509. Adhuc autem quaecumque pro locutio­
nis gratia in politiis sapienter loquuntur ad po­
pulum, sunt quinque numero : circa congre­
gationem, circa principatus, circa praetoria,
circa armationem, circa exercitia.
510.Circa congregationem quidem licere
omnibus congregationi interesse: damnum au­
tem imponi divitibus, si non intersint congre­
gationi, vel solum vel multo maius.
511. Circa principatus autem, habentibus
quidem honorabilitatem, non licere abiurare,
egenis autem licere.
512. Circa praetoria divitibus quidem esse
damnum si non discutiam, egenis autem licen­
tiam; vel iis quidem magnum, iis autem par­
vum, sicut in legibus Charondae. Alicubi au­
tem licet quidem omnibus scriptis, congrega­
tioni adesse et discutere. Si autem scripti ne­
que convenerint neque discusserint, imponun­
tur iis magna damna; ut propter damnum qui­
dem fugiant scribi; propter non scribi autem,
neque discutiant neque conveniant.
513. Eodem autem modo et de possidendo
arma et de exercitari, leges ferunt. Egenis qui­
dem enim licet non possidere, divitibus autem
damnosum. Non possidentibus, et si non exer­
citantur, iis quidem nullum damnum, divitibus
autem damnosum : quatenus ii quidem propter
damnum participent, ii autem propter non ti­
mere, non participent. Haec quidem igitur
sunt oligarchica sophismata legislationis.
514. In democratis autem adversus haec sa­
pienter obsistunt: egenis quidem enim mercedem acquirunt congregationi praesentibus et
discutientibus, divitibus autem nullum statuunt
damnum.
515. Quare manifestum quod si quis vult mi­
scere iuste, oportet quae apud utrosque colli­
gere: et iis quidem mercedem acquirere, iis
autem damnum: sic enim communicabunt
omnes. Illo autem modo politia fit solorum
alterorum.
516. Oportet autem politiam esse quidem ex
habentibus arma solis: honorabilitate autem
secundum multitudinem, simpliciter quidem de­
•5 —

L. IV. I. xi

TN POLITICORUM

terminata; non est dicere tantum existere; sed
considerantes, quod quale adiicit longissimum,
ut participantes politia sint plures non partici­
pantibus, hoc ordinare.
517. Volunt enim pauperes etiam non parti­
cipantes honoribus quietem habere, si neque
aliquis molestet ipsos, neque auferatur aliquid
substantiae. Sed hoc non facile: non enim
accidit semper gratiosos esse eos qui partici­
pant politeumate et consueverunt autem quan­
do bellum fuerit manere, si non accipiant ali­
mentum, pauperes autem sunt. Si autem acqui­
rat aliquis alimentum, volunt bellare.
518. Est enim politia apud aliquos non so­
lum ex iis, qui sunt ad arma, sed etiam ex iis,
qui fuerunt ad arma. Maliensium autem poli­
tia quidem erat ex eis, principatus autem eli­
gebant ex militantibus. Et prima autem poli­
tia in graecis fuit, post regna, ex proelianti­
bus. Quae quidem a principio ex equestribus;
robur enim et excellentiam ex equestribus prae­
lium habebat, sine coordinatione autem enim

611-646

inutile, quod ad arma. Experientiae autem de
talibus et ordinationes inter antiquos non erant
quomodo in equestribus esset robur.
519. Crescentibus autem civitatibus, et iis,
qui in armis invalescentibus magis, plures par­
ticipabant politia : propter quod quidem quas
nunc vocamus politias, priores vocabant democratias.
520. Erant autem et antiquae politiae ratio­
nabiliter oligarchiae, et regales; propter pauci­
tatem enim hominum non habebant multum,
quod medium. Quare pauci existentes multitu­
dine, et secundum coordinationem, magis suf­
ferebant subiici.
521. Propter quam quidem igitur causam
sunt politiae plures et propter quid praeter eas,
quae dicuntur aliae: (democratia autem non
una numero est, et aliarum similiter:) adhuc
autem, quae differentiae, e propter quam cau­
sam accidit; adhuc autem, quae sit optima po­
litiarum, dictum est.

COMMENTARIUM
644. — Postquam Philosophus declaravit,
quae et qualis respublica est optima pluribus
civitatibus, declarat quae et qualis, quibus et
qualibus expediat: et dividitur in duas.
In prima praemittit intentum suum. In se­
cunda prosequitur, ibi, « Sumendum ». In pri­
ma dicit, quod post illa quae determinata
sunt, dicendum est pertranseundo, quae res­
publica quibus et qualis qualibus expediat.
645. — Deinde cum dicit « sumendum ita­
que »
Prosequitur: et dividitur in duas.
Primo praemittit quaedam universalia quae
valent ad sequentia in isto capitulo. In se­
cunda ostendit, quod propositum fuit, ibi,
« Quidem igitur ».
In prima dicit, quod antequam determi­
netur de republica quae cui, et qualis quali
competat, accipiendum est primo, quod uni­
versaliter verum est in omnibus rebuspublicis :
scilicet, quod illa pars reipublicae melior est,
et valcnlior quae vult salvationem reipubli­
cae quam illa quae non vult.
Et ratio huius est, quia bonum rei atten­
ditur in ordine ad finem: sed partes reipu­
blicae ordinantur in finem reipublicae, finis
autem reipublicae est salus et permanentia
eius; et ergo bonum partium reipublicae in­
tenditur in ordine ad finem istum. Sed unum­
quodque vult bonum proprium, et quanto
magis vult, tanto melius est; ergo illa pars
reipublicae melior est, quae intendit istum
finem, quam illa quae non intendit.
Secundum est, quod proponit, quod om­
nis civitas componitur ex quali et quanto.
Et exponit quid vocat quale et quantum. Qua­
le quidem vocat dignitatem, ad quam consi­
derat volens instituere rempublicam vel vo­
lens distribuere principatum; sicut sunt di­
vitiae, disciplina, ingenuitas. Quantum vocat

multitudinem. Modo ita est quandoque, quod
alteri parti civitatis inest quale, ita quod ex­
cedit aliam in qualitate: alteri parti inest
quantum, ita quod excedit aliam in multitu­
dine: sicut verbi gratia plures sunt in civi­
tate ignobiles quam nobiles, pauperes quam
divites : tamen pars illa quae abundat in quan­
to, non abundat in illo quantum deficit in qua­
li. Ista autem considetanda sunt in determinan­
do, quae vel qualis, cui vel quali conveniat,
comparando ista ad invicem; puta defectum
secundum unum ad superabundantiam respe­
ctu alterius.
646. — Deinde cum dicit « ubi quidem »
Ostendit, quae et qualis, quibus et quali­
bus conveniat.
Et primo quibus et qualibus popularis sta­
tus. Secundo quibus et qualibus paucorum
potentia, ibi, « Ubi autem multitudo, etc. ».
Tertio quibus et qualibus respublica, ibi,
« Oportet autem semper etc. ».
In prima dicit, quod quamlibet civitatem,
ubi abundat multitudo egenorum secundum
dictam proportionem, scilicet, quod non ex­
cedat, puta jn virtute, quantum deficit in
multitudine divitum vel egenorum, oportet
regi statu populari : ut si agricolae excedunt,
tunc est popularis status agricolarum. Et se­
cundum quod diversus est populus, secun­
dum hoc oportet ipsum regi diversis specie­
bus popularis status : ut si multitudo agri­
colarum excedat, oportet regi prima specie
popularis status. Si autem multitudo tenuio­
rum et mercenariorum, tunc oportet eam regi
ultima specie popularis status. Isti enim mi­
nus sunt persuasibiles ratione, et magis incli­
nantur ad avaritiam; et ideo expedit eis magis
regi illa specie popularis status, per quam
possunt satisfacere magis avaritiae suae. Haec
autem est ultima species, in qua principatur

—- 226 —

646-651

IN POLITICORUM

populus non secundum legem, sed secundum
suam sententiam et voluntatem.
Ubi autem multitudo est intermedia, com­
petit regi eam aliqua specie intermedia: ut
si excedat multitudo liberorum, secunda spe­
cies debet esse; si multitudo aliorum quo­
rumcumque, tertia species.
647. — Deinde cum dicit « ubi autem »
Ostendit quibus competit paucorum status.
Et dicit, quod ubi multitudo divitum, quae
plus abundat in quali, scilicet in divitiis et
nobilitate, quam deficiat in quanto, idest in
multitudine, ibi oportet esse paucorum sta­
tus. Et secundum diversitatem huiusmodi
multitudinis oportet diversificare species pau­
corum status; ita quod ubi est multitudo di­
vitum habentium possessiones mediocres,
oportet regi prima specie popularis status, in
qua dominantur plures divites non nimis ex­
cedentes in divitiis, sed habentes possessio­
nes mediocres. Ubi autem est minor multi­
tudo, sed habent plures divitias, oportet regi
secunda specie paucorum status. Ubi autem
sunt adhuc pauciores divites, ditiores quam
primi, expedit illos regi tertia specie. Ubi au­
tem pauciores sunt, et magis divites, oportet
regi illam civitatem quarta specie; ita quod
sicut se habent species status popularis quan­
tum ad multitudinem, sic species paucorum
potentiae quantum ad divitias: ita quod sic­
ut, ubi sunt pauciores egeni (sicut ubi sunt
plures agricolae), oportet esse primam spe­
ciem status popularis; ubi adhuc plures, se­
cundam; ubi adhuc plures quam prius, ter­
tiam; ubi tota multitudo, quartam et pessi­
mam; sic ex parte potentiae paucorum, ubi
sunt plures divites habentes mediocres divi­
tias, prima species: ubi pauciores ditiores, ibi
secunda; sed ubi adhuc pauciores et ditiores,
tertia: sed ubi sunt pauciores quam prius, et
valde divites, quarta species et pessima.
648. — Deinde cum dicit « oportet »
Ostendit quibus competit respublica : et di­
viditur in -duas.
In prima facit quod dictum est. In secun­
da regreditur ad declarandum qualiter mi­
scetur ex populari statu et paucorum, ibi,
«Adhuc autem etc.».
Prima in duas. In prima ostendit quibus
competit respublica. Secundo removet erro­
rem quorumdam, ibi, « Pereant autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima facit quod
dictum est. Secundo, removet obiectioncm
quae posset fieri, ibi, « Nihil enim timen­
dum etc. ».
In prima dicit, quod legislator, si bene de­
beat ordinare rempublicam, debet assumere
ad rempublicam medios. Et hoc, quascum­
que leges ponat; sive convenientes potentiae
paucorum, sive populari statui; semper opor­
tet coassumere medios; quia sic debet ferre
leges, et ordinare rempublicam, ut per leges
possit respublica salvari. Ubi vero multitudo
huiusmodi mediorum abundat secundum qua­
le, aut secundum quantitatem, vel in uno
17 — In Politicorum.

L. IV, 1. xi

comparatione ad aliud, convenit esse rempu­
blicam quae bene nata est regi rectis legi­
bus: ex talibus enim dicta est esse ipsa: igi­
tur expedit coassumere medios.
649. — Deinde cum dicit « nihil enim »
Removet obiectioncm quae posset fieri. Ali­
quis enim diceret, quod legislator non debet
assumere medios, quia pauperes et divites non
consentirent, et sic erit turbatio in civitatibus.
Removet hoc: et dicit, quod non est timen­
dum quin divites consentiant pauperibus.
Et ratio huius est, quia nunquam volunt
esse servi dominorum, nec divites nec pau­
peres, et ideo quaerunt communem rempu­
blicam magis. Hoc autem est respublica et
non alia. Si autem quaerunt rempublicam
communem, non invenirent aliam magis
communem: quia pauperes nolunt quod di­
vites dominentur ne opprimantur ab illis, nec
divites volunt quod pauperes timeant opprimi
ab eis, et ideo quaerunt fideliorem principantem. Sed ubique fidelissimus est ct communis
magis medius et arbiter. Ex quo manifestum
est, quod respublica quanto magis mixta est,
accedens ad aequalitatem et indifferentiam,
tanto magis mansiva est.
650. — Deinde cum dicit « peccant autem »
Removet errorem quorumdam. Aliqui enim
fuerunt qui voluerunt facere respublicas opti­
matum, cui plus attribuebant divitibus quam
deberent, et quam pauperibus. Philosophus
dicit quod isti peccaverunt non solum in hoc
quod plus attribuebant divitiis quam debe­
rent; sed in hoc quod pauperes non audie­
bantur in his in quibus debebant audiri se­
cundum rectam rationem, et minus attribue­
bant eis quam oporteret, quoniam aliquando
ex unius malo venit magnum malum; et ideo
quamvis hoc sit modicum malum, scilicet
plus attribuere divitibus quam pauperibus, ta­
men ex hoc sequitur excessus divitum; sed
excessus divitum magis corrumpit civitatem
quam excessus pauperum.
Et ratio huius est, quia excessus qui plus
facit distare bonum commune a communi­
tate magis corrumpit civitatem quam qui mi­
nus. Sed excessus divitum magis facit distare
a communitate, quia bonum commune trahit
ad paucos, quia pauperes sunt plures quam
divites: quare manifestum est, quod excessus
divitum magis corrumpit civitatem quam ex­
cessus pauperum: quare hoc est malum et
peccatum in republica plus dare divitibus.
651. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Postquam declaravit quae et qualis respu­
blica quibus et qualibus conveniat, regreditur
ad declarandum qualiter respublica misceatur
ex paucorum et populari statu; et dividitur
in duas.
In prima ostendit ex quibus est maxime.
In secunda récapitulât, ibi, « Praeter quam
quidem etc. ».
Prima in tres. Primo ostendit qualiter mi­
sceatur. Secundo ostendit ex quibus est. quia
ex habentibus arma, ibi, « Oportet autem

L. IV, 1. xi

IN POLITICORUM

651-658

etc. ». In tertia assignat rationem propter
cebat quidem omnibus discutere in iudicio et
quam antiqui vocaverunt rempublicam popu­
interesse congregationi, praescriptis tamen
larem statum, ibi, « Crescentibus autem etc. ».
prius. Si vero contingeret quod scripti non
Adhuc prima in duas. Quia enim respu­
intéressent vel non discuterent, imponebantur
blica miscetur ex paucorum et populari sta­
magna damna; ita ut propter fugere damna
tu, primo tangit leges popularis et pauco­
non appeterent scribi; et sic si non scribe­
rum, secundo infert ex dictis quomodo mi­
rentur, nec intéressent iudicio.
scetur ex illis, ibi, « Quare manifestum etc. ».
655. — Deinde cum dicit « eodem autem »
Adhuc prima in duas.
Tangit legem circa arma et exercitia simul:
In prima tangit leges paucorum status. Se­
et dicit, quod eodem modo tulerunt legem de
cundo popularis, ibi, « In democratiis autem
possessione armorum et circa exercitia ipso­
etc. ». In prima tangit leges paucorum status,
rum: et ordinaverunt quod liceret egenis non
per quas intendunt sophistice excludere mul­ I habere arma; divitibus, si non haberent, ordititudinem a republica; et primo tangit ea de [ naverunt magnum damnum. Similiter circa
quibus feruntur leges. Secundo tangit leges
exercitium ordinaverunt quod pauperes si se
ipsas, ibi, « Circa congregationem ».
non exercitarent in armis, nullum damnum
In prima dicit, quod illa de quibus domi­
haberent. Sed divitibus ordinaverunt magnum
damnum. Sic autem ordinaverunt, ut divites
nantes paucorum statui ferunt leges fallaciter
et dolose, proponentes populo, quinque sunt
propter damnum haberent arma et usum ar­
numero : scilicet concio, magistratus, iudicium,
morum, et sic haberent soli potestatem et te­
armatura, exercitatio.
nerent principatum : pauperes vero, quia non
652. — Deinde cum dicit « circa congre­
timerent damnum, non haberent arma et
usum armorum, et per consequens non par­
gationem »
ticiparent principatu. Et tunc concludit quod
Tangit leges circa ista : et primo tangit le­
gem circa concionem. Secundo circa magi­
haec sunt sophismata de legislatione per quae
stratum, ibi, « Circa principatus ». Tertio cir­
volunt faventes paucorum potentiae excludere
multitudinem a civilitate.
ca iudicium, ibi, « Circa praetoria ». Quarto
656. — Deinde cum dicit « in democra­
circa arma et exercitia, ibi, « Eodem modo ».
In prima dicit, quod circa concionem ordi­
tiis »
naverunt faventes paucorum statui, quod om­
Ostendit qualiter faventes populo sapien­
ter adversantur istis; et dicit, quod faventes
nes venire liceret ad concionem: sed ulterius
ordinaverunt quod divites si non venirent,
populo in politia sua sapienter adversantur
istis. Contra enim omnia ista ordinaverunt
haberent damnum, pauperes vero non. Vel
quod pauperes, qui convenirent ad congrega­
quod divites multo magis damnum reporta­
tionem et discuterent, haberent mercedem :
rent quam pauperes. Et manifestum est quod
per istam legem pauperes excludebantur: quia
divites vero si non venirent, nullum damnum
reportarent. Et per istam legem monstratur
divites ex hoc quod damnum magnum repor­
quod excludebantur divites. Pauperes enim
tabant compellebantur venire: pauperes, quia
scientes, quod haberent mercedem, libenter
nullum damnum reportabant non curabant
venire, et ita non participabant civitate li­
veniebant. Divites autem scientes quod nul­
lum haberent damnum, si non irent, non
benter.
curabant ire, maxime quia non honoraban­
653. — Deinde cum dicit « circa princi­
tur: et sic tota potestas dimittebatur penes
patus »
multitudinem.
Tangit legem circa magistratum. Ordinave­
657. — Deinde cum dicit « quare mani­
runt enim quod omnes possent attingere ma­
festum »
gistratum, sed ulterius statuerunt quod pau­
Concludit qualiter respublica sit miscenda
peribus liceret renunciare magistratui, diviti­
ex paucorum et populari statu; et dicit, quod
bus vero non : et manifestum est quod per
manifestum est ex dictis qualiter respublica
istam legem excludebantur pauperes; quia
miscenda est ex illis: mixtum enim debet ali­
pauperes cum sint occupati circa alia, facile
qualiter habere miscibilia et aliqualiter non;
est quod cum liceat eis renunciare, dimittant
et ideo si recte fiat mixtio ex istis, oportet
magistratum; divites vero semper remanebant,
accipere ea quae pertinent utrisque secundum
cum eis non liceat renunciare.
partem et ordinari pauperibus mercedem si ve­
654. — Deinde cum dicit « circa prae­
niant, divitibus vero damnum si non veniant:
toria »
et isto modo omnes communicabunt civilita­
Tangit legem circa iudicium; et dixit, quod
te; sed praedictis modis altera solum, ut res­
circa iudicium ordinaverunt, supposito quod
publica tantum sit paucorum vel populo fa­
omnes possint attingere ad iudicia. Ulterius
ventium .
ordinaverunt divitibus damnum si non judi­
658. — Deinde cum dicit « oportet autem »
carent et discuterent. Pauperibus vero dede­
Ostendit ex quibus est respublica.
runt licentiam de non discutiendo; vel si or­
Et primo ostendit quod est ex utentibus
dinaverunt damnum utrisque, tamen divitibus
armis maxime. Secundo quod est ex illis qui
magnum damnum, pauperibus modicum, sic­
usi fuerunt armis, ibi, « Est enim politia ».
ut ordinatum fuit in legibus Charondae. In
Prima in duas. In prima facit quod di­
aliquibus vero paucorum gubernationibus, li­
— 228 —

658-663

IN POLITICORUM

ctum esi. Secundo assignat causam cuiusdam
dicti, ibi, «Volunt enim pauperes».
In prima dicit quod respublica debet esse
ex habentibus arma et utentibus iam in actu
ipsis. Et ratio huius est, quia respublica de­
bet esse ex mediis; et ideo debet esse ex illis
in quibus sunt plures medii : tales sunt uten­
tes armis. Quanta autem debet esse multi­
tudo civitatis et census, non est determina­
tum nunc: oportet enim censum in civitate
determinare secundum regionem et secundum
potentiam adversariorum. Oportet enim tan­
tam esse multitudinem quantam regio possit
nutrire, et tantam quod possit repellere ad­
versarios. Sed advertendum quod qualitas et
bona dispositio secundum disciplinam vel mo­
res multum addit ad bonitatem reipublicae;
et ideo faciendum est quod participantes po­
litiae sint plures, saltem secundum qualita­
tem, quamvis deficiant quantitate.
659. — Deinde cum dicit « volunt enim »
Assignat causam cuiusdam dicti; scilicet,
quod oportet esse plures participantes respu­
blicae quam non participantes; et dicit, quod
pauperes in civitate existentes absque princi­
patu volunt vivere quiete et sine turbatione,
dato quod nullus molestet eos, et dato quod
nihil auferatur ab eis de bonis suis: sed istud
non est facile, quia frequenter contingit, quod
principantes non sint mites et humani; ct ideo
difficile est quod non suscipiant pauperes mo­
lestiam. Iterum illi qui utuntur armis, quan­
do bellum debet fieri, volunt recipere alimen­
tum a pauperibus si sint aliqui pauperes: et
si non recipiant, movent bellum contra illos;
et si accipiant, pauperes volunt insurgere. Ut
igitur non possint insurgere contra princi­
pantes, expedit esse plures habentes arma
quam non habentes.
660. — Deinde cum dicit « est enim »
Ostendit quod respublica non tantum est
ex illis qui possident, sed ex illis qui posse­
derunt arma et habuerunt usum eorum. Et
dicit, quod apud aliquos est respublica non
solum ex illis qui vadunt ad arma, et utun­
tur eis iam actu, sed ex eis qui fuerunt et
usi sunt. Et rationabiliter hoc est: quia illi
sunt magis exercitati in actibus virtutum et
in armis. Rationabile autem est quod res­
publica sit ex illis: quod declarat per quam­

L. IV, 1. xi

dam rempublicam, dicens quod apud Ma­
lienses erat respublica ex his qui fuerant in
armis et usi fuerant. Verumtamen principantem
eligebant ex militibus, sive ex illis qui iam
utebantur armis. Primae etiam respublicae
fuerunt magis ex praeliantibus et utentibus
armis praeter principatus regales. Principem
autem eligebant de equestribus; et respublica
quae fuit a principio fuit ex equestribus,
quia robur belli tunc in equestribus habeba­
tur. Peditatus autem est omnino inutilis nisi
adsit ordo et disciplina; sed qualis sit huius­
modi ordo et disciplina, non fuit cognitum
antiquis: et propterea totum robur et ex­
cellentia exercitus habebatur ex equestribus.
661. — Deinde cum dicit « crescentibus au­
tem »
Assignat causam cuiusdam dicti. Aliqui
enim istam rempublicam vocaverunt popula­
rem, alii paucorum. Ideo causam huius assi­
gnat; et primo quare dixerunt eandem po­
pularem statum. Secundo quare paucorum,
ibi, « Fuerat enim etc. ». In prima dicit, quod
crescentibus civitatibus contigit, quod erat
magna multitudo habentium arma qui do­
minabantur. Ubi autem multitudo domina­
tur, status popularis est: propter quod qui­
dam dixerunt illam quam vocamus rempu­
blicam, popularem.
662. — Deinde cum dicit « erant autem »
Ostendit quare vocaverunt eam paucorum
statum; et dicit, quod antiquae respublicae
rationabiliter erant status paucorum et re­
galis. Antiquitus enim pauci erant homines
inhabitantes civitates; et ideo pauci erant me­
dii: et quia pauci erant secundum multitu­
dinem, paucorum status erat: sed quia bene
erant ordinati, bene sustinebant principatum
et subiiciebantur.
663. — Deinde cum dicit « propter quam »
Récapitulai dicta a principio quarti; et di­
cit quod dictum est in praecedentibus pro­
pter quam causam sunt plures respublicae, et
propter quam causam sunt aliae respublicae
praeter sex respublicas acceptas secundum ge­
nus; ut sunt plures populares et paucorum
status et optimatum, et non una numero so­
lum. Iterum dictum est qualiter differunt ad­
invicem, et quae sit optima respublica, et pro­
pter quam causam accidit, et quibus expediat.

— 229 —-

L. IV, L ΧΠ

J N POLITICORUM

LECTIO XII.
(nn. 664-681; [522-539]).
De quibus consultationes in civitatibus fieri soleant; deque ipsarum varietate
pro cuiusque civitatis administratio ne.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1297al4 - 1298b40)
522. Rursum autem cum dixerimus et com­
muniter et sigillatim de unaquaque, dicamus de
iis quae deinceps, accipientes ipsorum princi­
pium conveniens. Sunt itaque tres partes
omnium politiarum, de quibus oportet consi­
derare studiosum legislatorem conferens uni­
cuique; quibus se habentibus bene, necessc
politiam habere bene, et politias abinvicem dif­
ferre in differendo unumquodque horum. Est
autem tertium horum unum quidem aliquid
quod consiliatur de communibus: secundum
autem, quod circa principatus: hoc autem est,
quos oportet esse, et quorum dominos, et qua­
lem quadam oportet fieri electionem ipsorum.
Tertium autem aliquid quod iudicat.
523. Dominans autem est, quod consiliatur de
bello et pace, et compugnatione et dissolutio­
ne, et de legibus et dc morte, et fuga, et po­
pulatione, et de electione principatuum, et cor­
rectionum.
524. Necessarium autem, aut omnibus dare
omnia haec iudicia, aut quibusdam omnia, velut principatum alicui uni aut pluribus, aut
aliis alia; aut quaedam quidem ipsorum omni­
bus, quaedam autem quibusdam.
525. Omnes quidem igitur, et de omnibus,
demotice: talem enim aequalitatem quaerit
populus.
526. Sunt autem modi eius, quod est omnes,
plures: unus quidem secundum partem, sed
non omnes simul, sicut est in politia Teleclei
Milesii, et in aliis autem politiis consiliantur
comprincipalus convenientes. Ad principatus
autem vadunt omnes particulariter ex tribu­
bus et minimis partibus omnino, donec utique
pertranseat per omnes. Convenire autem solum
de legum positione, et de iis, quae de politia,
et responsa audientes a principibus.
527. Alius autem modus, quod omnes simul.
Convenire autem solum ad electiones princi­
patuum electuros, et ad legislationes, et de
bello, et de pace, et ad correctiones: alia au­
tem consiliari principatus in singulis instituens
eligibiles existentes ex omnibus, vel sortiales.
528. Alius autem modus circa principatus
et correctiones, occurrere cives et de bello con­
siliaturos, et compugnatione, alia autem prin­
cipatus disponere eligibiles existentes quos­
cumque contingit; tales autem sunt quoscum­
que principari necessarium scientes.
529. Quartus autem modus omnis de omni­
bus consiliari, convenientes autem de nullo iu­
dicare, sed solum referre: quo quidem modo
nunc democratia ultima dispensatur, quam
proportionalem dicimus esse oligarchiae pote­
230

stative et monarchiae tyrannicae. Isti quidem
igitur modi, sunt democratic! omnes.
530. Quidam autem de omnibus, oligarchicum: habet autem et hoc differentias plures.
531. Quando quidem enim ab honorabilitatibus mediocribus eligibiles sunt, et plures pro­
pter mediocritates honorabilitatis et de quibus
lex vetat ne moveant, sed sequantur, et liceat
possidenti honorabilitatem participare, oligar­
chia quidem, politia autem est talis propter
moderare.
532. Quando autem non omnes eo, quod est
consiliari, participant, sed electi, secundum le­
gem autem participant sicut et prius, oligarchicum. Quando autem ipsos eligunt ipsi, qui
domini eius, quod est consiliari, et quando
puer pro patre ingreditur, et domini legum
sunt, oligarchicum necessarium esse ordinem
hunc. Quando autem quorumdam, puta belli
quidem, sicut et pacis et correctionum omnes,
aliorum autem principes, et isti eligibiles, vel
sortiales, aristocratia est, vel politia.
533. Si autem quorumdam quidem eligibiles,
quorumdam autem sortiales, et sortiales, vel
simpliciter, vel ex praeiudicatis, vel communi­
ter eligibiles, et sortiales; hac quidem horum
sunt politiae aristocraticae, hae autem ipsius
politiae. Divisum est quidem igitur quod con­
siliatur ad politias hoc modo. Et disponitur
quaelibet politia secundum dictum modum.
534. Expedit autem democratiae quae maxi­
me esse videtur democratia, quae nunc (dico
autem talem in qua dominus populus et le­
gum est), ad consiliari meliusque ipsum fa­
cere, quod quidem in praetoriis in oligarchies.
Statuunt enim damnum iis quos volunt iudi­
care, ut indicent, demotici autem mercedem
egenis; haec autem, et circa congregationes fa­
cere : consiliantur enim melius communiter
consiliantes : omnis populus quidem cum insi­
gnibus, isti autem cum multitudine.
535. Expedit autem, et eligibiles esse consi­
liarios, vel sortiales aequales ex partibus.
536. Expedit autem, si excedant mullum se­
cundum multitudinem demotici super politicos,
aut non omnibus dare mercedem, sed quot
commensurati ad multitudinem insignium,
aut ex sorte facere plures.
537. In oligarchiis autem aut praeeligi quos­
dam ex multitudine, aut praeparantes princi­
patum, vehit in quibusdam politiis est. quos
vocant praemissos vel legis servatores, de iis
negotiari de quibus utique isti praeconsiliaverint: sic enim participabit populus eo quod
est consiliari, et solvere nihil poterit eorum
quae circa politiam.

664-668

IN POLITICORUM

538. Adhuc eadem sententiare populum, aut
nihil contrarium iis, qui inferuntur; aut consi­
liariis quidem tradere omnibus, consiliari qui­
dem principes.
539. Et oppositum autem eius quod fit in
politiis, oportet facere. Absolventem quidem
enim per sententiam, dominam oportet facere

L. IV, 1. χΐί

multitudinem: condemnantem autem per sen­
tentiam, non dominans, sed referatur rursum
ad principes. In politiis enim contra faciunt.
Pauci enim absolventes quidem domini; con­
demnantes autem non domini, sed reducetur
ad plures semper.

COMMENTARIUM
664. — Postquam Philosophus determinavit
quae respublica est optima, et quae et qualis,
quibus et qualibus conveniat, determinat de
quibusdam partibus reipublicae, scilicet de
consiliativo et dominativo et iudicativo.
Et primo dat intentionem suam. Secundo
prosequitur, ibi, « Dominans est etc. ».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est de unaquaque republica et in com­
muni et divisim, consequenter dicendum est
de quibusdam ex quibus pendet consideratio
determinatorum. Et dicit « rursus », quia in
tertio fecit mentionem de ipsis, et accipien­
dum est principium conveniens illis, scilicet
quod sunt tres partes rerumpublicarum de
quibus studiosus legislator debet considerare
et conferre secundum rationem de illis. Illis
enim bene se habentibus, necessarium est rempublicam bene esse ordinatam et male; et se­
cundum differentiam istorum adinvicem neces­
se est respublicas differre, quia per ista distri­
buitur respublica quae est ordo principantium.
Istorum autem una pars est, quae consilia­
tur de communibus civitatis. Alia est quae
versatur circa principatus: et hoc est quos
oportet esse principes, et quorum debent esse
domini; et qualiter assumuntur, utrum per
sortem vel per electionem. Tertia pars est
quae versatur circa indicia.
665. — Deinde cum dicit « dominans au­
tem »
Prosequitur; et primo de consiliativo. Se­
cundo de principatu, ibi, « De consiliante
etc.». Tertio de iudicativo, ibi, «Reliquum
autem etc. ».
Prima in duas. Primo tangit de quibus con­
siliantur in communi. Secundo prosequitur
de ipso consiliativo, ibi, « Necessarium autem
etc. ».
In prima dicit, quod dominans in civitate
consiliatur de bello, utrum bellandum sit vel
non; et de pace, utrum pax debeat fieri cum
adversariis vel non. Consiliatur etiam de pro­
pugnatione et de dissolutione, utrum simul
vel separatim debeat pugnare. Iterum consilia­
tur de legibus qualiter sint ferendae. Consi­
liatur etiam de morte alicuius, utrum expe­
diat aliquem qui fuit contra civitatem, inter­
fici vel relegari. Iterum de populatione quali­
ter debeat fieri si indigeat civitas populari, et
ex quibus. Iterum qualiter principantes de­
bent eligi et corrigi.
666. — Deinde cum dicit « necessarium
qutem »

Prosequitur de ipso consiliativo declarando
eius consiliativum cui competat reipublicae.
Et primo ponit divisionem unam. Secundo
ostendit quibus rebuspublicis competant mem­
bra ipsius, ibi, « Omnes igitur etc. ».
In prima dicit, quod necessarium est, aut
omnia indicia dare omnibus civibus, ita quod
omnes cives de omnibus iudicent; aut quibus­
dam omnia, sicut principanti uni, aut pluri­
bus si sint plures principantes; aut alia aliis,
ita quod quidam iudicent de quibusdam, alii
de aliis; aut de quibusdam omnes, aut qui­
dam de quibusdam.
667. — Deinde cum dicit « omnes quidem »
Ostendit primo quibus competant membra.
Secundo determinat quaedam convenientia
quibusdam rebuspublicis, ibi, « Expedit au­
tem etc. ».
Prima adhuc dividitur in duas. In prima
ostendit quibus rebuspublicis competant mem­
bra praedicta. Et dividitur in tres. Primo enim
ostendit quis modus competit populari statui.
Secundo cum dicit, « Quidam autem etc. »
qui paucorum statui. Tertio quis optimatum,
cum dicit, « Quando autem etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima tangit quis
modus competat populari statui. In secunda
cum dicit, « Sunt autem modi etc. » subdi­
vidit ipsum declarando quis quibus modis
eius conveniat.
In prima dicit, quod ad popularem statum
pertinet, quod omnes iudicent et deliberent
de omnibus. Et ratio huius est, quia favens
populo intendit aequalitatem: hoc autem vi­
detur esse aequalitas quod omnes attingant
ad indicium de omnibus: quare iste modus
pertinet ad popularem.
668. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Subdit modum istum; et dividitur in qua­
tuor, secundum quod ponit quatuor modos,
declarans quibus modis populari statui com­
petunt illi modi. Secunda ibi, « Alius autem
modus etc. ». Tertia ibi, « Alius autem mo­
dus est ut ». Quarta ibi, « Quartus autem mo­
dus etc. ».
In prima dicit, quod eius, quod est omnes
iudicare de omnibus, plures sunt modi. Unus
est, quod omnes attingant ad iudicia omnia;
sed quod non omnes simul conveniant, sed
secundum partem, sicut accidit in republica
Milesii et in aliis. De quibusdam enim rebus­
publicis consiliantur principantes. Conveniunt
autem omnes secundum partem, ut secundum
iribus et partes minimas, ita quod modo vadit

'— 23T —

L. IV, 1. xii

IN POLITICORUM

una pars cras alia, ita quod non sit aliqua
pars quae non attingat ad civilitatem. Iste au­
tem modus competit primo modo populari
statui secundum quem principantur agricolae,
habentes divitias mediocres, et secundum leges
non secundum voluntatem. Tales enim non
semper possunt venire, quia habent vivere dc
agricultura, circa quam oportet eos laborare.
Et ideo necessarium est eos venire secundum
partem : aliquando tamen oportet omnes ve­
nire simul, ut quando debet ferri lex aliqua :
similiter quando debet tractari de his, quae
pertinent ad rempublicam etiam quando de­
bent audire responsiones a principibus.
669. — Deinde cum dicit « alius autem »
Ponit secundum modum. Et dicit, quod se­
cundus modus est, quod omnes conveniant
simul, et hoc in magnis solum, sicut in ele­
ctione principis vel principantium, et quando
debet lex aliqua dari, similiter quando debet
tractari de bello vel de pace, similiter quando
debent fieri correctiones principantium. Alia
vero dimittuntur principatibus qui assumendi
sunt vel per electionem vel per sortem. Et
competit secundo modo populari statui in quo
multitudo non habet sufficientes divitias; ideo
oportet principatum committere aliquibus.
670. — Deinde cum dicit « alius autem »
Ponit tertium modum; et dicit, quod ter­
tius modus est quando omnes conveniunt in
magnis, sicut in correctionibus principum, et
tamen debet tractari de bello et de pugnatione. Alia autem dimittuntur principibus qui
eliguntur a quibuscumque qui sciunt princi­
pari. Et differt iste modus a primo; quia in
primo non eliguntur principautés ex quibus­
cumque, sed in isto eliguntur. Iste autem mo­
dus competit tertio modo populari statui, in
quo assumuntur principes ex quibuscumque.
671. — Deinde cum dicit « quartus autem »
Ponit quartum modum; et dicit, quod quar­
tus modus est quando omnes de omnibus
consiliantur et indicant, ita quod nihil omni­
no dimittitur principantibus, sed solum re­
ferre: sic autem est in ultimo modo popu­
laris status, in quo multitudo principatur. Et
ideo iste modus quartus competit quarto mo­
do populari statui, qui, ut dictum est supe­
rius, proportionabilis est quarto modo pau­
corum statui, qui quidem est potentatus pro­
portionabilis monarchiae tyrannicae. Sicut
enim ista monarchia tyrannica pessima est,
et etiam haec paucorum potentia pessima in­
ter alias species eius, ita iste quartus modus
popularis status pessimus est inter omnes mo­
dos popularis status. Et ulterius concludit
quod omnes isti modi sunt de statu populari,
quia conveniunt popularis status modis.
672. Deinde cum dicit « quidam autem »
Ostendit quis modus est paucorum poten­
tiae; et dividitur in duas.
In prima ponit modum mixtum. Secundo
ponit modos pure paucorum dominantium,
ibi, « Quando quidem etc. ».
In prima dicit, quod quando aliqui consi- i

668-675

liantur de omnibus, est modus paucorum. Et
iste modus dividitur in plures: quando enim
de omnibus consiliantur aliqui divites non
habentes divitias excellentes, sed mediocres, et
sunt plures secundum multitudinem plures ha­
bentes huiusmodi divitias et principantur se­
cundum legem, ita quod legem non possunt
mutare, nec facere quae prohibet, sed exequi
ea quae praecipit, et possunt attingere ad
principatum, tunc est unus modus pauco­
rum dominantium, sed civilis est propter mo­
deratas habere divitias. Tales enim medii sunt
in civitate; respublica autem ex mediis est:
quare iste modus mixtus est ex paucorum
statu et republica.
673. — Deinde cum dicit « quando qui­
dem »
Tangit alios modos paucorum status pure.
Et dicit, quod quando non omnes divites
consiliantur de omnibus, sed quidam electi
ditiores prioribus et principantur secundum
legem, paucorum potentiae est; et quando
adhuc ditiores principantur omnibus, et consi­
liantur, et pauciores, et habent potestatem eli­
gendi illos qui deficiunt in principatu, et filii
eorum succedunt in principatu, sed adhuc
principantur secundum legem; vel quando
principantur pauciores quam prius et ditio­
res, et principantur non secundum legem, sed
secundum suas sententias, ita quod domini
sunt legis, quia possunt ferre legem vel mu­
tare, tunc est paucorum potentia secundum
diversos modos eius.
674. — Deinde cum dicit « quando autem »
Ostendit, quis est modus optimatum.
Et circa hoc duo facit. Primo enim tangit,
quis modus est optimatum pure. Secundo cum
dicit « quod si de quibusdam electi etc. », osten­
dit, quis est mixtus ex paucorum et optima­
tum statu.
In prima dicit, quod quando omnes consi­
liantur de quibusdam magnis, sicut de pace,
utrum debeat fieri cum adversariis, et de bello,
et de correctione, et alia permittuntur princi­
patibus, qui sunt accipiendi, vel per sortem,
vel per electionem, modus est optimatum,
vel civilis: quia enim magna sunt, et pericu­
losa, magnam inimicitiam habent. Maiorem
vero inimicitiam habet aliquis ad paucos, vel
ad aliquos, quam ad totam multitudinem, quia
dividitur in plures, propter hoc minor est ad
singulos. Et ideo in talibus omnes debent iu­
dicare. In aliis iudicare possunt principes, in
quibus non sunt magna pericula.
675. — Deinde cum dicit « si autem »
Ostendit, quis modus mixtus est ex prae­
cedenti, et civili; intendens dicere, quod si de
quibusdam omnes consilientur, sicut de ma­
gnis, de aliis autem principautés, qui assu­
muntur per electionem : aut si contingat, quod
de quibusdam eligantur aliqui principantes
per sortem, et hoc vel communiter ex qui­
buscumque, scilicet indifferenter, vel assuman­
tur ex aliquibus, prius inquisito et facto in­
dicio vel scrutinio de illis ex quibus asstp

— 232 —

675-681

IN POLITICORUM

mendi sunt per sortem, vel si assumantur de
omnibus per electionem, hoc pertinet ad opti­
matum, vel rempublicam : quod enim per ele­
ctionem, et ex quibusdam, optimatum est :
quod autem per sortem, magis civile est. Ul­
terius concludit, quasi recapilulando, quod
consiliativum de eis, quae ordinantur ad rem­
publicam, habet dividi, sicut dictum est, et
quaelibet respublica disponitur et regitur consiliativo secundum modum dictum.
676. — Deinde cum dicit « expedit autem »
Determinat quaedam expedientia rebuspublicis quibusdam, scilicet populari, et pauco­
rum statui.
Et primo tangit expedientia popularis sta­
tus. Secundo paucorum, ibi, « In oligarchiis
autem etc. ».
Prima in tres, secundum quod ponit tria
expedientia. Secunda, ibi, « Expedit autem
etc.». Tertia, ibi, «Expedit autem si exce­
dant etc. ».
In prima dicit, quod populari, quae maxi­
me apparet esse popularis, sicut est quarta
species, in qua populus totus dominatur non
secundum legem, sed secundum sententiam,
expedit et melius est facere illud quod obser­
vatur in iudiciis, et in paucorum statu : scili­
cet quod divitibus, si non conveniant ad in­
dicium et congregationem, ordinetur dam­
num magnum: pauperibus, si venirent ad con­
gregationem, merces. Et ratio huius est, quia
si venerint et divites et pauperes, melius de­
liberabunt et sanius omnis populus, scilicet di­
vitibus, et e converso. Quod enim non vide­
bunt divites, videbunt pauperes, et e conver­
so. Et tunc quoniam communiter delibera­
bunt, communiter exequentur. Propter quod
expedit huic speciei populari ordinare diviti­
bus damnum, si non venerint ad congrega­
tionem: pauperibus mercedem, si venerint.
677. — Deinde cum dicit « expedit autem »
Ponit secundum expediens, quod competit
aliis ab ultimo modo populari. Et dicit quod
expedit populari statui, quod ad consideran­
dum vel iudicandum eligantur aliqui de om­
nibus, ut tot de divitibus, tot de pauperibus,
tot de ista turba, tot de alia; vel tot de
isto vico, tot de alio; ita quod semper con­
servetur aequalitas; ut quot assumentur de
quibusdam, tot assumantur de aliis secundum
aequalem proportionem. Et ratio est, quia
melius exequuntur deliberationes et magis
concordes erunt.
678. — Deinde cum dicit « expedit autem »
Ponit tertium expediens: et videtur esse
cautela contra aliquid, quod posset dici con­
tra primum expediens. Dicebatur enim, quod
merces erat danda pauperibus, si venirent ad
congregationem. Potest autem dici, quod non
est hoc expediens; quia tunc multi venient; et
tunc, cum sint plures quam divites, delibe­
rabunt secundum quod placebit eis, et nolent
illud observari, et sic erit dissensio. Contra
hoc ponit expediens; et dicit, quod si pau­

L. IV, 1. χπ

peres secundum multitudinem excedant viros
civiles, sicut medios et insignes, aut quoscum­
que alios, tunc non est danda merces omni­
bus, nisi secundum proportionem ad multi­
tudinem divitum, aut multos oportet privare
congregatione.
679. — Deinde cum dicit « in oligarchiis »
Tangit cautelas convenientes paucis.
Et dividitur in tres, secundum quod tangit
tria. Secunda, ibi, « Adhuc eamdem etc. ».
Tertia, ibi, « Et oppositum autem eius quod
etc. ».
In prima dicit, quod ad hoc, quod bene
consilientur faventes paucis, et consilium eo­
rum sit firmum, oportet quod vocent aliquos
faventes populo, sive aliquos de populo, sicut
illos qui praeeminent aliqualiter populo, sicut
est in quibusdam rebuspublicis, qui vocantur
praemissi, vel servatores legis; et tractare cum
istis de illis, de quibus faventes paucis con­
siliati fuerunt. Et ratio huius est, quia po­
pulus isto modo participabit consiliativo; et
quod deliberatum fuerit isto modo, multitudo
non poterit dissolvere, sed potius exequentur
una cum paucorum potentia.
680. — Deinde cum dicit « adhuc eadem »
Ponit secundam cautelam. Et dicit, quod ad
hoc, quod consilium paucorum sit firmum,
oportet paucos inquirere sententiam populi,
vel opinionem quae est, et tunc sententiare se­
cundum sententiam eius, ita quod populus
eamdem sententiam dicat, quam pauci; aut
si non, nihil sententient contrarium populo;
vel quod principes consilientur de his, quae
ad rempublicam ordinantur; et tunc quod in­
ventum est per consilium, tradat omnibus
consiliariis populi; sic enim sententia pauco­
rum firmior erit.
681. — Deinde cum dicit « et oppositum »
Ponit tertiam cautelam. Et dicit, quod ad
hoc quod consilium paucorum firmum sit,
oportet eos facere oppositum eius quod fit in
republica, scilicet cum pauci per sententiam
debeant absolvere aliquem, quod convocent
multitudinem et faciant eam dominam in
dando sententiam propter benevolentiam ha­
bendam. Cum autem condemnabunt aliquem
ad mortem, vel relegabunt, non dent pote­
statem multitudini, sed potestas solum dimit­
titur principibus.
Et ratio huius est, quia condemnatio ali­
cuius ad mortem, vel relegatio, fit, quia com­
misit contra principantes paucos; populus au­
tem contrarius est eis. Si igitur darent pote­
statem populo in condemnatione, vel rele­
gatione, contingeret quod populus absolveret,
aut non tantum puniet, quantum deberet :
quod est inconveniens, et ideo non debent
dare potestatem populo supra mortem ali­
cuius. Sed in rebuspublicis fit e contrario; quia
absolventes sunt pauci, scilicet principantes;
condemnantes vero sunt non principantes, sed
plures, sicut populus. Et tunc concludit inten­
tum suum, quod de principante consiliativo
in rebuspublicis determinatum sit hoc modo.

— 233 —

L. IV, L ΧΙΠ

IN POLITICORUM

LECTIO XIII.
(□η. 682-694; [540-552]).
De magistratuum numero, auctoritate, et diuturnitate consideratio habetur,
et quando uni an pluribus demandandi sit.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1299al - 1300a8)
540. De consiliante quidem igitur et domi­
nante utique politiae determinatum sit hoc mo­
do. Habitum iis est, quae circa principatus di­
visio: habet enim et haec pars politiae multas
differentias, quot principatus, et quorum do­
mini, et de tempore quantum uniuscuiusque
principatus: ii quidem enim sex mensium, ii
autem per minus, ii autem annuales, ii autem
diuturniores faciunt principatus perpetuum vel
multi temporis, vel neutrum, sed saepe eos­
dem, vel non eumdem bis, sed semel solum.
Adhuc autem circa institutionem principatuum
ex quibus oportet Heri et a quibus, et qualiter :
de omnibus enim iis oportet posse dividere
secundum quot contingit fieri modos. Deinde
coaptare qualibus, quales politiae expediant.
541. Est autem neque facile hoc determina­
re, quales oportet vocare principatus: multis
enim praeceptoribus politica communitas indi­
get : propter quod quidem omnes, neque electos
neque sortiales ponendum principes: puta sa­
cerdotes primo. Hoc enim alterum aliquid
praeter politicos principatus ponendum. Adhuc
et distributores, et praecones; eliguntur autem
et legati. Sunt autem hae quidem politicae cu­
rarum, vel omnium civium ad quamdam ope­
rationem, velut dux exercitus militantium, vel
secundum partem gynoeconomus, vel pueronomus: ii autem oeconomicae: saepe enim eli­
gunt frumenti mensuratores : hae autem mini­
steriales, et ad quas qui utique abundaverint,
ordinant servos.
542. Maxime autem, ut simpliciter est dicere,
principatus dicendum hos, quibus cum attri­
buitur consiliari de aliquibus, et indicare, et
praecipere, et maxime haec: praecipere enim
magis principatuum est.
543. Sed hae differunt ad opportunitates
quidem nihil, ut est dicere: non enim unquam
iudicium fuit altercantium de nomine: habent
autem quoddam aliud intellectuale negotium.
Quales autem principatus, et quot necessarii,
si erit civitas, et quales necessarii quidem, non
opportuni autem ad studiosam politiam, magis
utique quis dubitat ad omnem politiam et
etiam ad parvas civitates.
544. In magnis enim utique contingit et opor­
tet unum ordinari ad unum opus; multosque
enim contingit ire ad principatum propter
multos esse cives, ut sit hos quidem inter­
mittere multo tempore, hos autem semel prin­
cipari. Et melius unumquodque opus sortitur
cura circa unum intenta, quam circa multa.

545. In parvis autem necesse congregare in
paucos multos principatus : propter paucitatem
enim hominum non facile est in principatibus
multos esse. Qui enim erunt qui hos succes­
sive suscipiunt iterum?
546. Indigent autem aliquando eisdem princi­
patibus et legibus parvae cum magnis. Verumtamen quidem indigent saepe eisdem, aliis
autem in multo tempore hoc accidit. Propter
quod quidem nihil prohibet multas curas si­
mul praecipere : non enim impediunt, et ad
paucitatem hominum necessarium principatus
velut obelischolychnia facere.
547. Si igitur habeamus dicere quot necessa­
rium existere omni civitati, et quot non, ne­
cessarium quidem opor'et autem existere, fa­
cile autem quis sciens hoc colligit quales prin­
cipatus congruit congregare in unum princi­
patum.
548. Congruit autem et hoc, non latere qua­
les oportet secundum locum principatus de
multis curare, et qualium ubique unum prin­
cipatum esse dominum: puta boni ornatus es­
se, unum in foro quidem fori praefectum,
alium autem in alio loco; vel ubique eumdem:
et utrum secundum rem oportet differre vel
secundum homines. Dico autem puta unum
boni ornatus, vel puerorum alium et mulie­
rum. Et secundum politias autem, utrum dif­
fert secundum unamquamque etiam genus
principatuum, vel nihil. Puta in democratia et
oligarchia et aristocratia, et monarchia, utrum
iidem sint principatus quidem domini, non ex
aequalibus, neque ex similibus, sed alii in aliis:
puta in aristocratiis quidam ex eruditis. In
oligarchiis autem ex divitibus. In democratiis
vero ex liberis.
549. Aut existunt quidem quidam existentes,
et secundum has differentias principatuum.
Est autem ubi conferunt idem, et ubi differunt
propter hoc: hic quidem enim congruit ma­
gnos, hic esse parvos eosdem.
550. Non solum, sed et singulares quidem
sunt, velut qui praeconsulum; hic enim non
democratiis; consilium autem democraticum.
Oportet enim quidem esse aliquid tale, cui cu­
ra erit populi praeconsiliari, quatenus non va­
cans erit: ii autem cum pauci numero sint,
praeconsules autem paucos necessarium esse
multitudine. Quare oligarchicum. Sed ubi am­
bo idem principatus, praeconsulens instituuntur
super consiliarios. Consiliarius quidem enim
demoticum, praeconsul autem oligarchicum.

— 234 —

682-685

IN POLITICORUM

551. Dissolvitur autem et consilii potentia
in talibus democratiis, in quibus ipse propter
conveniens tractat de omnibus: hoc autem
accidere consuevit quando penuria aliqua fue­
rit, vel merces convocatis. Vacantes enim col­
liguntur saepe, et omnia ipsi iudicant.
552. Pueronomus autem, et muiieronomus,

L. IV, 1. χιιτ

et si quis alius principans dominus est talis
curae, aristocraticum, democraticum autem non.
Quomodo enim possibile prohibere exire eas
quae egenorum? neque oligarchicum, delitiantur enim quae oligarchizantium. Sed de iis
quidem in tantum dictum sit nunc.

COMMENTARIUM
682. — Postquam Philosophus determina­
vit de consiliativo, et modis eius, et qui qui­
bus rebuspublicis expediunt, determinat de
principatu.
Et dividitur in duas. In prima praemittit
intentum suum. In secunda prosequitur, ibi,
« Est autem neque facile ».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est dc consiliativo, dicendum est de prin­
cipatu. Divisio enim principatus conveniens
est dictis de consiliativo. Sunt autem multae
partes et differentiae principatus secundum
quod sunt principatus, et quorum debent esse
domini principantes. Item de tempore per
quantum tempus debent esse domini secun­
dum unumquemque principatum. Sunt enim
quidam principatus durantes per sex menses,
quidam qui durant per annum, alii qui du­
rant plus. Quidam autem sunt non perpetui,
sed mullum durant: etiam quidam sunt, qui
non sunt perpetui, nec multum durant, sed
contingit eumdem frequenter principari : ali­
quoties etiam contingit principari non cumdem bis, sed solum semel.
Iterum dicendum est de institutione princi­
patuum, ex quibus, et qui debent instituere,
et qualiter. Dc omnibus enim istis oportet di­
ligenter videre quibus modis possunt fieri, et
postmodum videre, qui modi et quales, qui­
bus et qualibus rebuspublicis conveniant.
683. — Deinde cum dicit « est autem »
Prosequitur. Et dividitur in duas. In prima
determinat de divisione principatuum, et dc
modo institutionis ipsorum. Secundo recolligit
determinata, remittens nos de consideratione
aliquorum ad sequentia, scilicet ad sextum li­
brum, ibi, «Quod igitur sunt etc.».
Prima in duas. In prima determinat distin­
ctionem principatuum in ordine ad respubli­
cas. Secundo determinat de modo institutionis
ipsarum, ibi, « Circa institutiones etc. ».
Prima in duas. In prima determinat distin­
ctionem principatus in generali. Secundo tan­
git distinctionem principatus in ordine ad
respublicas, ibi, « Sed haec differunt etc. ».
Prima in duas. Primo tangit modos princi­
patus minus principales. Secundo tangit mo­
dos principaliter dictos, ibi, « Maxime autem
etc. ».
In prima dicit, quod non est facile deter­
minare, qui debent esse principatus, et quot;
quoniam respublica conveniens, multis indiget
principatibus, et praecipientibus: et quia plu­
res oportet esse, manifestum est, quod non

omnes sunt assumendi, vel per electionem, vel
per sortem, sicut sacerdotes. Et dicuntur sa­
cerdotes, qui curam habent de cultu divino.
Tales autem non debent assumi per sortem,
sed per electionem: principatus autem iste est
alter a civilibus principatibus. Sunt etiam alii
principatus, qui distribuunt bona communia,
quibus debent distribui: sunt etiam praecones
qui nunciant dicta communia, quae debent
nunciari. Eliguntur etiam alii, qui dicuntur
legati, qui mittuntur ad extrinsecas civitates
et principatus. Sunt etiam alii principes civi­
les, qui curam habent de omnibus civitatibus
quantum ad aliquam operationem, sicut est
dux exercitus bellantium. Iste enim habet di­
rigere cives in exercitu. Alii sunt principes,
qui non habent curam de omnibus quantum
ad aliquam operationem, sed curam habent
de aliqua parte civitatis, sicut sunt mulierum
puerorumque curatores. Alii sunt principatus
oeconomici quos frequenter eligunt, scilicet
mensuratores frumenti, et ministeriales, qui
habent ministeria diversa in civitate. Cura au­
tem in talibus aliqui abundant, ordinant ser­
vos ad huiusmodi officia.
684. — Deinde cum dicit « maxime autem »
Tangit modos principatus principaliter di­
ctos. Et est intelligcndum, quod unumquod­
que naturalium aliqua operatione determina­
tur, in quam cum potest, dicitur illud; cum
autem non potest, non dicitur, nisi aequivoce.
Quare principatus est aliqua operatio in quam
cum poterit, maxime dicetur principatus: cum
autem non poterit, non dicetur, nisi aequivoce.
Operationes autem principatus sunt consi­
liari de aliquibus, indicare, et praecipere: ma­
xime autem operatio principatus est praeci­
pere, praecipere enim maxime pertinet ad
principatum. Dicit igitur: maxime, et sim­
pliciter, ut est dicere, illi debent dici princi­
patus, quibus competunt isti actus, consiliari,
iudicare et praecipere. Et ille principatus ma­
xime dicitur principatus, cui competit praeci­
pere, quia iste est actus praecipuus ipsius
principatus.
685. — Deinde cum dicit « sed hae »
Tangit distinctionem principatus in ordine
ad rempublicam.
Et primo tangit quae circa principatus fa­
ciunt difficultatem, et quae non. Secundo pro­
sequitur de illis quae faciunt difficultatem,
ibi, « In magnis etc. ».
In prima dicit, quod utrum principatus di­
catur secundum unum modum vel plures, et

L. IV, I. χπι

IN POLITICORUM

685-690

principatum tenere, in parvis unum plures,
secundum diversas rationes, non multum facit
non erit idem principatus secundum rationem
ad propositum; quia indicium non fit de al­
in magnis civitatibus et in parvis. Iterum pos­
tercatione quae sit de nominibus, sed perti­
set dici, quod non expedit in parvis civita­
net ad aliud negotium, scilicet ad metaphytibus unum principatus plures tenere, quia
sicum : consideratio enim de distinctione vo­
regimen unius impediret curam alterius; minus
cabulorum est negotium intellectuale: sed qui
enim potest esse intentus circa plures, quam
principatus et quales sunt necessarii, et quare,
circa unum. Ista duo removet; et dicit quod
et quot in civitate si debeat esse civitas, et
parvae civitates aliquando indigent eisdem
qui et quales non sunt necessarii, tamen ex­
principantibus secundum speciem, quibus in­
pediunt ad bonam rempublicam, hoc magis
digent magnae.
facit ad propositum, et magis dubitabit aliquis
Sed in hoc est differentia: quod in magnis
de istis et circa omnem rempublicam et par­
civitatibus frequenter sunt iidem principatus
vas civitates.
et principantes propter multos esse cives in
686. — Deinde cum dicit « in magnis »
civitate, in parvis autem non nisi in multo
Prosequitur de illis quae faciunt difficulta­
tempore. In parvis enim propter paucos esse
tem: et dividitur in duas.
cives non possunt multi esse principantes: et
In prima ostendit, in quibus civitatibus ex­
propter hoc oportet unum multo tempore
pedit unum principatum in plures dividi, et
principari, et tenere principatus multos: non
in quibus non. Secundo movet circa hoc du­
enim omnes principatus impediunt seinvicem,
bitationes, ibi, « Contingit autem ».
ita quod propter curam unius impeditur alte­
Prima jn duas. In prima ostendit, quod in
rius; sicut plura luminaria uni obelisco im­
magnis civitatibus non expedit unum princi­
posita, non se impediunt: non secus ergo plu­
patum in plures dividi. In secunda, quod in
res principatus uni iniuncti non impediunt.
parvis non expedit, ibi, « In parvis autem
Tales autem sunt principatus propinqui exi­
etc. ».
stentes natura, qui vel ordinantur ad unum
In prima dicit, quod in magnis civitatibus
finem vel ad propinquos; sicut est principatus
congruit et expediens est unum principatum
qui habet curam honestatis puerorum et mu­
ordinari ad unum opus et non ad plures. Sed
lierum.
contingit esse multos principantcs in talibus
689. — Deinde cum dicit « si igitur »
civitatibus: et ratio huius est duplex. Prima
Declarat ex quo potest dignosci quot prin­
est, quia in magnis civitatibus multi sunt ci­
cipatus congruit demandare in unum, et quos
ves digni principari; et expediens est, quod
non; dicens, quod si sciamus quos principatus
quidam multo tempore dimittantur in princi­
necessarium est esse in civitate, et quos non
patu, alios semel expedit principari: hoc au­
est necessarium, et tamen expedit esse, de fa­
tem non contingeret, si unus teneret multos
cili sciemus quos principatus et quales expe­
principatus. Quare in magnis civitatibus non
dit congregare in unum principatum, et quos
expedit unum plures principatus tenere. Alia
et quales non.
ratio est, quia unum opus melius perficitur ab
690. — Deinde cum dicit « congruit auuno adhibente curam circa illud, quam si cir­
ca multa intendens distraheretur: quare me­ i tem »
Inquirit quos principatus oportet uniri in
lius est unum principatum committere uni,
unum, et quos oportet dividi in plures, per
quam plures.
comparationem ad loca, et homines et res­
687. — Deinde cum dicit « in parvis »
publicas.
Ostendit, quod in parvis civitatibus expedit
Et primo movet dubitationes circa hoc. Se­
unum plures principatus tenere: et dividitur
cundo solvit eas, ibi, « Aut existunt quidem ».
in tres.
In prima dicit, quod non debet civem la­
In prima facit quod dictum est. In secun­
tere qui principes possunt habere curam de
da respondet obiectioni quae posset fieri, ibi,
diversis secundum diversitatem locorum, et
« Indigent autem aliquando ». In tertia osten­
quorum et qualium oportet ubique esse unum
dit ex quo potest dignosci quos principatus
principem. Verbi gratia, contingit aliquam
congruat coniungere in unum, et quos non,
curam habere honestatis in foro, et in alia
ibi, « Si igitur habemus ».
parte civitatis, et extra. Modo est dubitatio,
In prima dicit quod in parvis civitatibus
utrum curans honestatem in foro sit prae­
oportet unum plures principatus tenere. Et
fectus fori, et alius sit princeps honestatis in
ratio huius est, quia in parvis civitatibus sunt
alia parte civitatis, ita quod secundum diver­
pauci cives; et ideo propter paucitatem ipso­
sitatem locorum diversificcntur principes,
rum, non possunt esse plures principantes:
quamvis principatus honestatis sit unius ra­
quare oportet unum principatus plures tenere.
tionis: aut sit unus princeps honestatis, et in
Et contingit in talibus civitatibus, quod suc­
foro, et in omni alio loco.
cessive iterum principantur.
Secunda quaestio est, utrum principatus de­
688. — Deinde cum dicit « indigent au­
beant distingui secundum rem, vel secundum
tem »
hominem : idest secundum illud ad quod per
Respondet obiectioni, quae posset fieri: ali­
se inspicitur in dirigendo, vel secundum multi­
quis enim posset dicere: si in magnis civi­
tudinem hominum, qui debent dirigi per il­
tatibus oportet unum principantem unum
— 236 —·

690-692

IN POLITICORUM

Ium; verbi gratia, utrum sit idem principatus
ornatus puerorum, et mulierum non.
Tertia quaestio est, utrum principatus di­
stinguantur secundum distinctionem rerumpublicarum : sicut verbi gratia : utrum in statu
populari paucorum, et optimatum, et monar­
chia regali sint idem principatus, vel alii ge­
nere vel specie non existentes ex aequalibus
nec ex similibus, vel sint diversi in diversis
rebuspublicis, ut in statu optimatum virtuosi,
in statu populari liberi, in statu paucorum
divites.
691. — Deinde cum dicit « aut existunt »
Solvit dubitationes istas.
Et primo solvit eas. Secundo addit ad solu­
tionem quiddam, ibi, « Non solum ».
Circa primum intelligendum est, quod prin­
cipatus distinguitur, sicut alia naturalia; sci­
licet et secundum formam, et secundum ma­
teriam. Forma vero principatus virtus aliqua
vel potentia est: est enim principatus poten­
tia quaedam, vel virtus: virtus autem atten­
ditur in ordine ad finem: ergo secundum di­
stinctionem finis distinguuntur principatus. Fi­
nis autem principatus duplex est: quidam sci­
licet est remotus, quidam vero propinquus :
remotus, sicut finis reipublicae ad quem ordi­
nantur ultimo omnes principatus, et maxime
et immediate principalis. Principatus propin­
quus est sicut finis ducatus exercitus victoria,
indicii iudicare de subortis. Distinguitur igi­
tur principatus primo secundum distinctionem
finis remoti. Cum igitur fines rcrumpublicarum erunt diversi, principatus diversarum rerempublicarum erunt diversi: et sicut respu­
blicae omnes attributionem habent ad unam
primam, sic principatus rerumpublicarum po­
steriorum ad principatum in republica prima
et simpliciter dicta, attributionem habent.
Et per hoc solvitur tertia quaestio cum
quaerebatur, utrum principatus distingueretur
secundum distinctionem rerumpublicarum. Ap­
paret enim quod sic, secundum distinctionem
finis ultimi. Finis autem propinquis civitatis
diversus est in qualibet republica, sicut du­
catus exercitus victoria, iudicii iudicare. Se­
cundum vero distinctionem huius finis distin­
guitur principatus. Et hoc dupliciter.
Uno modo secundum distinctionem ipsius
finis secundum se: et sic diversi sunt princi­
patus ducatus exercitus et iudicii. Alio modo
distinguitur principatus per hoc quod homi­
nes diversimode se habent ad finem illum : ita
quod finis potest esse unus secundum rem:
sed quia homines aliter se habent ad illum
finem, principatus distinguitur: sicut est prin­
cipatus ornatus mulierum, puerorum e viro­
rum. Quamvis enim finis istorum sit unus; ta­
men quia aliter se habet puer ad istum finem
quam mulier, et quam vir adultus; ideo alius
est principatus ornatus mulierum, alius pue­
rorum et adultorum.
Et per hoc solvitur secunda quaestio cum
quaerebatur, utrum distinctio principatus esse
secundum homines vel rem : quia es est secun­

L. IV, 1. xiii

dum rem, ut quando distinguitur secundum
distinctionem finis propinqui secundum se: et
secundum homines, quando homines diversi­
mode se habent ad finem principatus.
Secundo vero distinguitur principatus secun­
dum materiam, ut secundum diversitatem lo­
corum et hominum : possunt enim loca esse
ita distantia quod unus homo non posset re­
gere; et tunc unus principatus dividitur in
plures.
Iterum si sit magna multitudo civium quae
non possit dirigi per unum, oportet principa­
tum unum secundum speciem distingui in
plures : si autem loca sint propinqua et pauci
sint homines, tunc plures principatus uniuntur
in unum. Similiter contingit aliquando di­
versos principatus secundum rem, maxime
eos quorum est unus finis secundum rem, di­
versos tamen secundum diversum modum se
habendi ad ipsum, propter paucitatem homi­
num ct propinquitatem locorum, coniungi:
sicut contingit eumdem habere curam boni
ornatus virorum et puerorum et mulierum : ali­
quando contingit contrarium propter causas
contrarias.
Et per hoc solvitur prima quaestio cum
quaerebatur, utrum principatus distingueretur
secundum diversitatem locorum: quoniam ali­
quando sic, aliquando non.
Et haec omnia innuit Philosophus breviter
dicens, quod secundum diversitatem istorum,
scilicet locorum, hominum et rei et rerumpu­
blicarum est diversitas principatuum. Contin­
git enim aliquando, quod diversi principatus
congregantur in unum, aliquando unus divi­
ditur in plures, quia contingit in aliquibus
civitatibus multos esse cives, et loca distantia,
ita quod unus non posset regere, et unus
principatus dividitur in plures, sicut princi­
patus boni ornatus, et propter multitudinem
civium et distantiam locorum distinguitur in
plures: in aliquibus vero contingit paucos esse
cives et loca non esse distantia, sed propin­
qua; et tunc plures principatus uniuntur in
unum, quia idem sufficiens est regere diver­
sos principatus.
692. — Deinde cum dicit « non solum »
Adiungit praedictis quaedam.
Et primo adiungit, quod sunt quidam prin­
cipatus singulares quibusdam rebuspublicis.
Secundo adiungit de principatu puerorum, ibi,
« Puerorum etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima facit quod
dictum est. In secunda ostendit quod consi­
lium in populari statu quoddam est, ibi,
« Dissolvitur autem etc. ».
In prima dicit, quod non solum distingui­
tur vel unitur principatus secundum loca, ut
unus dividatur in duo, et duo in unum con­
gregentur; sed quidam sunt principatus singu­
lares, qui reperiuntur in quibusdam rebuspu­
blicis et non in aliis, sicut principatus praeconsulentium est in paucorum statu non in
populari, sed consilium invenitur in populari
statu, quia oportet in populari statu esse ali­

L. IV, 1. xiil

IN POLITICORUM

quos qui consilientur de cis quae sunt populi.
Populus enim deficit a ratione, ut in pluribus.
Universaliter in civitate oportet esse aliquid
consiliativum quod dirigat ct curet ut popu­
lus non vacet et insolescat: et si sint multi,
populare est : si autem pauci, est paucorum
potentia. Non sunt autem in populari statu,
sed in paucorum praeconsules; quia praeconsules sunt pauci et divites; et ideo in paucorum
statu sunt. Ubi autem sunt ambo principatus,
scilicet pracconsulum et consiliantium, consu­
les sunt supra consiliarios. Consiliarius autem
est, ut dictum est, status popularis; sed praeconsul est paucorum.
693. — Deinde cum dicit « dissolvitur au­
tem »
Declarat quod in quadam potentia populari
non est consilium: et dicit, quod principatus
consiliativus in quibusdam a popularibus sta­
tibus amovetur seu destruitur, sicut in illis
in quibus totus populus, cum convenit, tra­

692-694

ctat de omnibus: hoc autem sit quando con­
venit totus populus et omnes tractant de om­
nibus; maxime quando ordinatur damnum
vocatis si non veniunt et merces si veniunt :
cum enim sic vocantur, conveniunt et de om­
nibus indicant.
694. — Deinde cum dicit « pueronomus
autem »
Adiungit de principatu puerorum et mu­
lierum, quod est optimatum potentiae vel ci­
vilis; et dicit, quod principatus puerorum et
mulierum, et si sit alius talis principatus
optimatum potentiae, est non popularis: quia
popularis status non prohibet mulieres pau­
perum exire ad negotiationes, sed praecipit:
optimatum autem status prohibet. Nec talis
principatus est paucorum : quia mulieres pau­
corum delitiose vivunt; et ideo nolunt sequi
rationis motum. Et consequenter récapitulât
dicetis, quod de his intantum determina­
tum sit.

238 —

695-696

IN POLITICORUM

L. IV, 1. xiv

LECTIO XIV.
(nn. 695-704: [553-562]).
Tria esse in magistralibus creandis animadvertenda: qui constituantur;
a quibus eligantur, et quo modo creentur, sorte, an electione, ab omnibus aut a paucis.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1300a8 - 1300bI2)
553. Circa institutiones autem principatuum,
lentandum a principio pertransire.
554. Sunt autem differentiae in tribus ter­
minis, quibus compositis necessarium omnes
acceptos esse modos. Est autem trium horum
unum quidem qui sunt instituentes principa­
tus; secundum autem ex quibus; reliquum au­
tem quomodo.
555. Uniuscuiusque autem horum trium sunt
tres differentiae. Aut enim omnes cives insti­
tuunt, aut quidam, aut ex omnibus, aut ex
aliquibus determinatis; puta vel honorabilitate,
vel genere, vel virtute, vel tali aliquo alio,
sicut in Megaris ex condescendentibus et com­
pugnantibus ad populum; et hoc aut electione
aut sorte.
556. Rursum haec combinata. Dico autem
hos quidem quidam, hos autem omnes: et
hos quidem ex omnibus, hos autem ex ali­
quibus; et hos quidem electione, hos autem
sorte. Horum autem uniuscuiusque differentiae
erunt modi quatuor: aut enim omnes ex omni­
bus electione, aut omnes ex omnibus sorte;
et aut ex omnibus simul, aut divisim: puta
secundum tribus et populus et societates, do­
nec utique pertranseat per omnes civiles, aut
semper ex simul omnibus; et aut hoc quidem
sic, hoc autem illo modo. Rursum si quidam
instituentes, aut ex omnibus electione, aut ex
omnibus forte, aut ex quibusdam electione,
aut ex quibusdam sorte: aut hoc quidem sic,
hoc autem illo modo. Dico autem hoc quidem
ex omnibus electione, hoc autem sorte. Quare
duodecim modi fiunt exceptis duabus combinationibus.

557. Harum autem duae quidem institutiones
demoticae secundum omnia ex omnibus ele­
ctione vel sorte fieri: aut ambarum, hos qui­
dem sorte, hos autem electione principatuum.
558. Non omnes autem simul quidem insti­
tuere ex simul omnibus, vel ex quibusdam,
aut sorte, aut electione, aut ambarum: aut
hos quidem ex omnibus, hos autem ex quibus­
dam amborum (dico autem amborum, hos
quidem sorte, hos autem electione), politicum.
559. Et quosdam ex omnibus, hos quidem
electione instituere hos sorte; aut amborum,
hos quidem sorte, hos autem electione, oligar­
chicum: magis oligarchicum autem quod ex
ambobus.
560. Sed hos quidem ex omnibus, hos autem
ex quibusdam, politicum aristocratice; aut hos
quidem electione, hos autem sorte.
561. Quosdam autem ex quibusdam, oligar­
chicum: et quosdam ex quibusdam sorte, non
factum autem similiter, et quosdam ex qui­
busdam amborum, quosdam autem ex simili­
bus omnibus non oligarchicum ; ex quibusdam
autem electione omnes, aristocraticum.
562. Modi quidem igitur eorum, quae circa
principatus, tot numero sunt, et divisi sunt
secundum politias sic: quae autem quibus
expediant, et quomodo oportet fieri institu­
tiones simul cum potentiis principatuum quae
sunt, erit manifestum. Dico autem potentiam
principatus velut eam quae domina proven­
tuum, et dominam custodiae. Alia enim spe­
cies potentiae, velut ducatus exercitus, et do­
minae eorum qui circa forum contractuum.

COMMENTARIUM
695. — Postquam Philosophus de distin­
ctione principatuum determinavit, declarat de
modo institutionis ipsorum; et dividitur in
duas.
In prima praemittit intentionem suam. In
secunda prosequitur, ibi, « Sunt autem ».
In prima dicit, quod postquam determi­
natum est de distinctione principatuum, co­
nandum est pertransire de modo institutionis
ipsorum: et hoc a principio.

696. — Deinde cum dicit « sunt autem »

Prosequitur; et primo declarat qualiter con­
venit principatus institui, ponendo quasdam
divisiones. Secundo ostendit qui modi cui reipublicae conveniunt, ibi, « Horum autem
duae ».
Prima in duas. In prima ponit distinctio­
nem unam. Secundo subdividit membra, ibi,
« Uniuscuiusque autem ».
In prima dicit, quod tria sunt differentia

— 239 —

L. IV, 1. XiV

IN POLITICORUM

secundum rationem, quibus divisis et com­
binatis, possint omnes modi institutionis prin­
cipatuum accipi. Istorum autem trium unum
est qui sunt instituentes principatum. Secun­
dum est ex quibus instituitur princeps. Ter­
tium est modus 'secundum quem instituitur.
697. — Deinde cum dicit « uniuscuiusque
autem »
Subdividit quodlibet istorum.
Et primo facit hoc. Secundo tangit diver­
sas combinationes dividentium, ut habeatur
numerus modorum, ibi, « Rursus amem ».
In prima dicit, quod istorum sunt tres dif­
ferentiae vel tres divisiones, ita quod unius­
cuiusque sit una: aut enim instituentes sunt
omnes cives aut quidam; et haec est prima
differentia. Secunda est quod aut instituunt
ex omnibus, aut ex aliquibus determinatis se­
cundum aliquam dignitatem: vel secundum
virtutem, vel secundum aliquem alium mo­
dum; sicut accidit in civitate Megarae in qua
instituuntur principautés ex condescendentibus
ad populum, hoc est ex illis qui condescen­
debant populo in civitate et ex illis qui simul
pugnabant cum populo contra impugnantes
et gravantes eos. Tertia differentia est, quod
instituentes aut instituunt sorte aut electione.
698. — Deinde cum dicit « rursum haec »
Ponit combinationes diversas, ut habeatur
numerus modorum; ct dicit iterum quod ista
tria combinari possunt adinvicem. Unde per
alia dividendum. Et exponit quae sint illa tria,
dicens: Dico autem, idest expono, quia aut
omnes instituunt, aut quidam; et aut ex om­
nibus, aut ex aliquibus, aut ex electione, aut
ex sorte. Et quodlibet istorum quatuor habet
differentias quibus dividitur. Quia si omnes
instituunt, aut ex omnibus, aut ex quibusdam:
si ex omnibus, aut sorte, et sic est unum
membrum; aut electione, et sic secundum; aut
divisim, et sic tertium; aut coniunctim, et sic
quartum.
Dico autem divisim: sicut si secundum tri­
bus instituantur et populos diversos et socie­
tates, ita quod modo instituantur ex una tri­
bu, deinde ex alia; et similiter discurrendo
per omnes partes civitatis. Coniunctim vero,
ita quod semper ex omnibus simul sumptis in­
stituant. Aut alios quidem sic, alios autem
alio modo : puta quosdam ex omnibus coniunctis, quosdam autem ex omnibus divisis, et
sic sunt sex membra. Si autem quidam sunt
instituentes, habemus alia sex membra: quia
aut instituunt ex omnibus, aut quibusdam : et
si ex omnibus, aut sorte, aut electione: et
sic duo membra habemus: si ex quibusdam,
aut ex quibusdam, vel sorte, aut electione, et
sunt alia duo: aut quosdam instituunt ex om­
nibus sorte, quosdam autem alios electione;
et sic habemus alia duo membra.
Et sic in universo habemus duodecim mem­
bra, ducendo membra primae divisionis in
membra aliarum duarum, praemittendo duas
combinationes, hoc est non ducendo membra
tertiae in membra secundae.

696-703

699. — Deinde cum dicit « harum autem »

Ostendit qui modi cui reipublicae conve­
niunt; et dividitur in partes quinque.
In prima ostendit qui modi conveniunt po­
puli statui. In secunda qui reipublicae, ibi,
« Non omnes autem etc. ». In tertia qui pau­
corum statui, ibi, « Et quosdam ex omnibus ».
In quarta qui optimatum potentiae, ibi, « Sed
hos quidem ». In quinta adhuc quis paucorum
potentiae, ibi, « Quosdam autem ex quibus­
dam ».
In prima dicit, quod istarum combinationum quae dictae sunt, duae pertinent ad po­
pularem statum, scilicet omnes principatus in­
stituere ex omnibus sorte, vel etiam electione:
vel etiam si assumuntur omnes ex omnibus
coniunctim vel divisim, vel per sortem, vel per
electionem: hoc enim maxime pertinet, ubi
multitudo dominatur: hoc autem est popularis
status.
700. — Deinde cum dicit « non omnes »
Ostendit qui modi sunt reipublicae; et di­
cit, quod non omnes instituere ex omnibus
simul vel quibusdam, sed omnes simul et di­
visim per tribus et officia ex omnibus et di­
visim, et hoc vel per sortem, vel per electio­
nem; aut secundum istos modos aliquos ex
omnibus vel quibusdam, ut aliquos per sor­
tem ex omnibus, alios per electionem, civile
est, quia respublica est mixta ex paucorum et
populari statu: instituere autem ex quibus­
dam paucorum est, instituere vero ex omnibus
populare est; et ideo instituere ex omnibus
vel quibusdam civile est. Et exponit quod di­
xerat, «Utroque modo», dicens: dico autem,
et expono utroque modo, idest quosdam ac­
cipi ex omnibus divisim vel quibusdam per
sortem, vel per electionem.
701. — Deinde cum dicit «et quosdam»
Ostendit qui modi sunt paucorum poten­
tiae. Et dicit quod quosdam instituere ex om­
nibus, vel per sortem, vel per electionem, vel
instituere aliquos ex omnibus secundum utrum­
que modum, ut scilicet aliqui instituantur
per electionem, aliqui per sortem, paucorum
potentiae est magis; nam paucorum potentiae
est aliquos paucos principari; et hoc est isto
modo.
702. — Deinde cum dicit « sed hos qui­
dem »
Ostendit qui modi sunt civiles optimatum,
idest reipublicae mixtae cum optimatum statu.
Et dicit quod aliquos instituere ex omnibus,
aliquos ex quibusdam, sed istos eligere per
electionem, illos per sortem, est reipublicae
mixtae cum statu optimatum.
703. — Deinde cum dicit « quosdam au­
tem »
Ostendit adhuc qui modus est paucorum
potentiae. Et dicit, quod instituere quosdam
ex quibusdam, paucorum potentiae est, quia
paucorum potentia est paucos principari et
eligere quosdam ex quibusdam per sortem fa­
cta electione, non eo modo quo fit in aliis,
quia hic ad paucos divites inspicitur, et insti­

— 240 —

703-704

IN POLITICORUM

tui quosdam ex quibusdam secundum ambos
modos eligendi, ut quidam instituuntur sorte,
quidam electione, est paucorum potentiae;
sed instituere quosdam ex omnibus simul, non
est paucorum potentiae; sed instituere ex qui­
busdam, sicut virtuosis, per electionem, opti­
matum est.
704. — Deinde cum dicit « modi quidem »
Recolligit determinata, remittens de consi­
deratione aliorum propositorum prius ad se­
quentia. Et dicit quod modi eorum qui circa
principatus, idest modi assumendi principatus

L. IV, 1. xiv

tot sunt, quot dicti sunt: et sic dividuntur
principatus secundum distinctionem rerumpublicarum. Qui autem quibus principantibus ex­
pediant et qualiter oportet eos institui, poste­
rius simul erit manifestum, cum erit manife­
stum de potentiis ipsorum. Et exponit quid
vocat potentiam principatus, dicens, quod po­
tentia principatus dicitur, ut quae est domina
proventuum et regionis. Istae enim duae po­
tentiae specie differunt, sicut potentia ducatus
exercitus, et potentia quae est domina con­
tractuum, qui circa forum sunt.

L. IV, 1. xv

IN POLITICORUM

705-706

LECTIO XV.
(nn. 705-709; [563-567]).
Quot indiciorum species sint, et quomodo purgandi, et a quibus.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1300bl3 - 1201a14)
563. Reliquum autem trium dicere quod iudicativum de praetoriis; sumendum autem et
horum modos secundum eamdem hypothesim.
Est autem differentia praetoriorum in tribus
terminis, ex quibus, et de quibus, et quo mo­
do. Dico autem ex quibus quidem, utrum ex
quibus omnibus, aut ex quibusdam; de quibus
autem quot species praetoriorum : quomodo
autem utrum sorte, aut electione. Prius igitur
dividatur, quot species praetoriorum.
564. Sunt autem numero octo : una quidem
correctiva, alia autem siquis iniuste laeserit
aliquid communium; alia quaecumque in poli­
tia ferunt: quarta et principibus et idiotis
quicumque de damnificationibus altercantur:
quinta de propriis commutationibus et haben­
tibus magnitudinem, et praeter hoc quid ho­
micidiale, et quod peregrinum. Homicidialis
quidem igitur species, sive inter eosdem indi­
ces, sive inter alios, sed de iis quae ex prae­
meditatione, et de involuntariis, et quaecum­
que confitentur quidem, altercantur autem de
iusto. Quartum autem quaecumque fugienti­
bus in descensu ferunt homicidia, velut Athe­
nis dicitur, et quod in Pheati compulit iudex.
Accidit autem talia in praesenti tempore pau­
ca, et in magnis civitatibus. Peregrinalis au­
tem, unum quidem extraneis ad extraneos,
aliud extraneis ad ipsos. Adhuc autem prae­
ter omnia haec de parvis commutationibus
quaecumque punctalia et quinque drachma­
rum, et paulo amplioris. Oportet enim et de

iis fieri iudicium; non incidunt autem in iudicum multitudinem.
565. Sed de iis quidem dimittetur, et de
homicidialibus et de peregrinalibus. De politiis
autem dicamus, de quibus non factis bene,
seditiones fiunt et politiarum motus.
566. Necesse itaque aut omnes de omnibus
iudicare, divisis electione aut sorte. Aut omnes
de omnibus, ii quidem sorte, ii autem ele­
ctione. Aut de quibusdam eisdem, hos qui­
dem sorte, hos autem electione. Isti quidem
igitur modi quatuor numero; tot autem, et al­
teri qui secundum partem. Rursum enim ex
quibusdam et indicantes de omnibus electione,
aut ex quibusdam de omnibus sorte, aut hoc
quidem sorte, hoc autem electione, aut qui­
dam praetoria de eisdem ex sortiatibus et ele­
ctis. Isti quidem igitur sicut dicti fuerunt
modi dictis. Adhuc autem eadem combinata:
dico autem puta, ii quidem ex omnibus, ii
autem ex quibusdam, ii autem ex ambobus,
velut si praetorii essent, ii quidem ex omni­
bus, hic autem ex quibusdam, et aut sorte, aut
electione, aut ambobus. Quot quidem igitur
contingit esse modis praetoria, dictum est.
567. Horum autem, prima quidem democratica quaecumque ex omnibus, aut de omnibus;
secunda autem oligarchica quaecumque ex qui­
busdam de omnibus; tertia autem aristocratica
et politica, quaecumque ii quidem ex omnibus
ii autem ex quibusdam.

COMMENTARIUM
705. — Postquam Philosophus determinavit
de consiliativo et principatu, determinat de
iudicativo: et dividitur in duas.
In prima praemittit intentum suum. In se­
cunda prosequitur, ibi, « Sunt autem etc. ».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est de consiliativo et principatu, dicen­
dum est de tertio prius propositorum, scilicet
de iudicativo et indicio: et accipiendi sunt
modi iudicii et judicativi, secundum quod prius
accepti sunt modi aliorum, scilicet principatus
et consiliativi. Circa iudicium autem tria sunt
consideranda, in quibus consistit diversitas iu­
dicii: scilicet ex quibus sumendi sunt, secun­
dum est a quibus, tertium est qualiter assu­

mendi sunt. Et exponit ex quibus sunt assu­
mendi, utrum ex omnibus, aut quibusdam:
de quibus, quot scilicet sunt species iudicii:
qualiter autem, utrum institui debeant electio­
ne vel sorte. Et primo videndum est quot sunt
species iudiciorum.
706. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Prosequitur: et dividitur in duas.
In prima tangit species iudiciorum. In se­
cunda ostendit quibus modis instituuntur, ibi,
« Necesse itaque etc. ». Prima in duas.
In prima facit quod dictum est. In secunda
excludit quaedam a consideratione sua, ibi,
« Sed de his quidem etc. ».
In prima dicit, quod species iudiciorum

— 242 —

706-709

IN POLITICORUM

in universali octo sunt. Una est correctiva
secundum quam transgredientes legem pu­
niuntur. Alia est punitiva eius qui peccat
contra aliquod communium, puta contra ali­
quam personam publicam. Alia est, secundum
quam puniuntur qui deliquerunt contra totam
rempublicam. Quarta est, quae est communis
et principibus, et idiotis, et quibuscumque;
quae est damnorum et iniuriarum illatarum
iudicativa, de quibus est altercatio. Quinta
species est, de contractibus parvis et magnis.
Alia vero est praeter haec iudicativa homici­
diorum, de peregrinis, idest de eis quae ad
peregrinos pertinent. Illa vero species quae est
iudicativa homicidiorum, sive sint iidem judi­
ces indicantes et exequentes, sive sint alii (vel
sic), sive sint iidem indices secundum unam
rempublicam, sive sint diversi secundum aliam
et aliam rempublicam, species aliquas habet.
Una est quae est iudicativa homicidii facti
ex praemeditatione et deliberatione, et vo­
luntarie ponendo insidias. Secunda est iudi­
cativa homicidii perpetrati et confessi, alle­
gatur tamen quod iuste factum est; et super
hoc est altercatio, utrum iuste vel iniuste
factum est. Quarta species est, quae est iudi­
cativa eorum quae feruntur, idest ponuntur
in descensu homicidii, idest in reatu, hoc est,
quae est iudicativa eorum quibus imponuntur
homicidia ab aliquibus, sed hoc ipsis fugien­
tibus, hoc est negantibus: talibus enim solet
aliquando indici duellum vel purgatio per
indicium ignis vel aquae, ut quod accusatus
accipiat ignitum ferrum manu nuda, et si
uratur indicetur reus, si non, absolvatur; vel
quod ligatis manibus et pedibus ponatur in
aqua magna; et siquidem evadat, absolvatur;
si non, reputetur reus fuisse; sicut dicitur
Athenis, quod iudex compulit descendere in
puteo quemdam ad purgandum forte se su­
per homicidio. Istud autem est irrationabile;
quia hoc est committere se fortunae et iudicio
divino, et ideo raro fit nunc hominibus magis
utentibus ratione, minus autem in magnis
civitatibus ubi plures sunt sapientes. Septima
species iudicii est, quae est iudicativa de di­
sceptatione peregrinorum; et ista est duplex.
Quaedam quae est iudicativa controversiae
quae est inter peregrinos adinvicem. Alia est
iudicativa de disceptatione quae est inter pe­
regrinos extraneos et cives.
Adhuc praeter istas species iudicii est una
alia quae est octava : et est illa, quae est iu­
dicativa de parvis commutationibus, quae sunt
circa minima, et quasi punctualia, ut de his,
quae sunt quinque drachmarum, et de his quae
parum plus valent : de omnibus enim talibus
oportet fieri indicium; nec debent reduc' in
multitudinem indicum propter parvitatem ca­
rum, sed in aliquem unum determinatum.
707. — Deinde cum dicit « sed de iis »
Excludit quaedam a consideratione sua. Et

18 — In Politicorum,

L. IV, l. xv

dicit quod de istis, et de speciebus iudicativis
homicidiorum, et de illis qui indicant de di­
sceptatione peregrinorum dimittatur ad prae­
sens; sed de speciebus iudicii pertinentibus ad
rempublicam dicendum est: quia si ista non
bene fiunt, accidunt seditiones rerumpublicarum: de talibus autem per quae possunt con­
tingere seditiones et transmutationes rerumpublicarum pertinet ad civem determinare.
708. — Deinde cum dicit « necesse itaque »
Tangit modos instituendi indicium: et divi­
ditur in duas.
In prima tangit modos instituendi judicium.
In secunda ostendit qui modi cui reipublicae
conveniunt, ibi, «Horum autem».
In prima dicit, quod necesse est omnes iu­
dicare, aut quosdam : si omnes, aut de om­
nibus, aut de quibusdam: si de omnibus, aut
de omnibus per electionem, aut de omnibus
per sortem, aut de omnibus haec quidem sor­
te, alia vero electione: si omnes iudiccnt de
quibusdam, aut iudicabunt de quibusdam
sorte, aut electione, aut de quibusdam, haec
quidem per sortem, alia per electionem : et
sic sunt quatuor modi si omnes judicent : si­
militer erunt quatuor modi subdividendo aliud
membrum. Adhuc si quidam indicant de om­
nibus, aut iudicant sorte de omnibus, aut de
omnibus per electionem, aut de omnibus haec
iudicant sorte, alia autem electione. Si autem
indicent de quibusdam, aut sorte iudicant de
quibusdam, aut electione; aut de quibusdam
quidam sorte, quidam electione: et sic sunt
alii quatuor modi subdividendo aliud mem­
brum, scilicet ut quidam iudicant.
Et hoc breviter innuit, cum dicit, vel quae­
dam judicia, scilicet omnibus, vel quibusdam
ex sortitis et electis.
Ulterius concludit, quod isti modi consi­
miles sunt modis dictis prius de institutione
principatus. Iterum si ista fuerint combinata,
erunt alii modi. Ut si dicamus, quod indican­
tes sunt, aut ex omnibus, aut ex quibusdam,
et hoc secundum alterum modum eligendi,
scilicet sorte et electione, ut si dicamus, quod
iudicia aut sunt ex omnibus, aut quibusdam :
et si ex omnibus, aut sorte, aut electione; aut
ex omnibus, hi quidem electione, alii vero
sorte; et si ex quibusdam, aut sorte, aut ele­
ctione, aut ex quibusdam quidem sorte, ex
quibusdam vero electione. Et tunc concludit,
quod tot contingit esse modos indiciorum.
709. — Deinde cum dicit « horum autem »
Ostendit qui modi reipublicae conveniunt.
Et dicit, quod primi quatuor, scilicet omnes
de omnibus conveniunt statui populari. Se­
cundi quatuor paucorum potentiae sunt; sci­
licet quaecumque ex quibusdam de omnibus.
Tertii quatuor optimatibus conveniunt et rebuspublicis; scilicet quod iudicia partim sunt
ex omnibus, partim ex quibusdam.

243 “

LIBER QUINTUS
SUMMA LIBRI. —

QUID est quod omnes civitatum administrations
QUODQUE REMEDIUM SINGULIS ADHIBENDUM UT IN EODEM PERMANEANT.

immutet

LECTIO L
fnn. 710-726; [568-583]).
Seditiones ob inaequalitatem excitari: aequalitatem autem esse duplicem.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1301al9 - 1302al5)
568. De aliis quidem igitur quae praeeligi­
mus, fere dictum est de omnibus: ex quibus
autem transmutantur politiae, et ex quot, et
ex qualibus, et quae sunt uniuscuiusque poli­
tiae correctiones, et ex qualibus ad quales
maxime referuntur, adhuc autem salvationes
quae sint uniuscuiusque et communiter et sigillatim, adhuc autem per quae utique maxi­
me salvabitur politiarum unaquaeque, conside­
randum consequenter dictis.
569. Oportet autem primo suscipere princi­
pium, quia multae factae sunt politiae, omni­
bus quidem confitentibus quod iustum, et quod
secundum proportionem aequale, adhuc au­
tem peccantibus, sicut dictum est et prius.
Demos quidem enim factus est ex eo quod est
aequales, idest quoscumque existentes, putare
simpliciter aequales esse. Quia enim liberi si­
militer omnes, simpliciter aequales esse putant.
Oligarchia autem ex eo quod est inaequales
quacumque existentes, existimare totaliter esse
inaequales; secundum substantiam enim inae­
quales, simpliciter inaequales existimant esse.
Deinde quidem ii tamquam aequales existentes.
omnibus aequalibus volunt participare; ii au­
tem tamquam inaequales existentes, super­
egredi quaerunt; quod enim plus, inaequale.
Habent quidem igitur politiae omnes aliquid
iustum, vitiatae autem sunt simpliciter.
570. Et propter hanc causam, quando non
secundum existimationem suam forte utrique
participent politia, seditiones faciunt.
571. Omnium autem iustissime quidem uti­
que seditiones facerent, minime autem hoc
agunt qui secundum virtutem differunt. Maxi­
me enim rationabile inaequales simpliciter esse
hos solum.
572. Sunt autem quidam qui secundum ge­
nus excellentes, non dignificant aequalibus se-

ipsos propter inaequalitatem hanc. Nobiles enim
esse videntur quibus existunt progenitorum
virtus et divitiae. Principia quidem igitur, ut
est dicere, haec, et fontes seditionum sunt,
unde seditiones movent.
573. Propter quod et transmutationes fiunt
dupliciter. Quandoque quidem enim ad poli­
tiam, ut ex instituta aliam constituant, velut
ex democratia, oligarchiam, aut democratiam
ex oligarchia, aut politiam et aristocratiam ex
iis, aut has ex illis.
574. Quoniam autem, neque ad constitutam
politiam, sed institutionem quidem eligunt
eamdem, per ipsos autem esse volunt hanc, ve­
lut oligarchiam et monarchiam.
575. Adhuc de eo quod est magis et minus,
velut oligarchiam existentem ad magis oligarchizari, vel ad minus; ad democratiam existen­
tem ad magis democratizari, vel ad minus;
similiter etiam et in reliquis politiis, ut aut
intendantur aut remittantur.
576. Adhuc ad partem aliquam politiae mo­
vere, puta principatum aliquem instituere, vel
destruere; sicut in Lacedaemonia aiunt qui­
dem Lysandrum conatum fuisse dissolvere re­
gnum, et Pausaniam regem Ephoriam, et in
Epidamno autem transmutata fuit politia se­
cundum partem, pro philarchis enim consilium
fecerunt. Apud Aelienses autem in praetorio
eorum necesse est, adhuc quis politeumate ire
principatus, cum eligitur aliquis principatus.
Oligarchicum autem et princeps unus in hac
politia.
577. Ubique enim propter inaequale seditio,
non solum inaequalibus existit proportionale.
Perpetuum enim regnum inaequale, si sit in
aequalibus. Totaliter enim aequale quaeren­
tes seditiones faciunt.
578. Est enim duplex quod aequale: hoc

— 245 —

L. V, 1. i

IN POLITICORUM

quidem enim numero, hoc autem secundum
dignitatem est. Dico autem numero quidem
multitudine aut magnitudine idem et aequale:
secundum dignitatem autem quod ratione: ut
puta excedunt secundum numerum quidem ae­
qualem, tria duo, et hoc unum: ratione autem
quatuor duo, et hoc unum : aequalis enim
pars duo ipsorum quatuor, et unum duorum:
ambo enim dimidium.
579. Confitentes autem simpliciter esse iustum
quod secundum dignitatem, differunt, sicut
dictum est prius, ii quidem, quia si secundum
aliquid aequales sint, aequales totaliter esse
putant; ii autem, quia secundum aliquid inae­
quales omnibus inaequalibus dignificant seipsos.
580. Propter quod, ct maxime duae fiunt po­
litiae, demos, et oligarchia; nobilitas enim et
virtus in paucis, haec autem in pluribus. No­
biles enim et boni nusquam centum, egeni
autem in multis locis.

710-712

581. Simpliciter autem omnino secundum
utramlibet aequalitatem ordinatum esse, pra­
vum: manifestum autem ex eo quod accidit.
Nulla enim ex talibus politiis, mansiva. Mani­
festa est huius autem causa: quia impossibile
a primo, et eo quod in principio vitiato, non
occurrere in fine malum aliquod. Propter quod
oportet hoc quidem arithmetica aequalitate
uti, hoc autem ea quae secundum dignitatem.
582. Attamen securior magis et minus sedi­
tiosa democratia quam oligarchia. In oligarchiis
quidem enim sunt duae, quae adinvicem se­
ditio, et adhuc quae ad populum. In democratiis autem quae ad oligarchiam solum: ipsi
autem populo ad se ipsum, quod et dignum
dicere, non fit seditio.
583. Adhuc autem quae ex mediis politia
propinquior populo, quam quae paucorum:
quae quidem est securissima talium politiarum.

COMMENTARIUM
710. — Postquam Philosophus determinavit
de rebuspublicis ostendendo quid est et de
differentiis earum et in universali et in par­
ticulari, in isto quinto libro determinat de
principiis salvantibus et corrumpentibus rempublicam; et dividitur in partes duas.
In prima dat intentionem suam continuan­
do dicta dicendis. In secunda prosequitur,
cum dicit, « Oportet autem etc. ».
In prima dicit, quod post illa quae deter­
minata sunt prius, consequenter dicendum est
ex quibus corrumpuntur respublicae, et ex
quot, et ex qualibus, et quae sint corruptio­
nes et correctiones cuiusque reipublicae, et
ex qualibus et quibus rebuspublicis ad quales
sit transmutatio. Aliquando enim una respu­
blica transmutatur in aliam; et ideo viden­
dum est a quali ad qualem contingit fieri
transmutationem. Item dicendum est de sal­
vatione cuiusque reipublicae, qualiter scilicet
salvatur unaquaeque et in universali et in par­
ticulari. Item dicendum est per quae maxime
habet salvari quaelibet: de omnibus enim aliis
quae proposuimus dicere in principio, fere di­
ctum est. Et dicit «fere», quia superius fecit
mentionem de institutione principatus; sed non
determinavit de ipsa ad plenum, sed determi­
nabit in sequenti libro, scilicet in sexto.
711. — Deinde cum dicit « oportet autem »
Prosequitur; et dividitur in duas.
In prima prosequitur de salvatione et cor­
ruptione rerumpublicarum secundum intentio­
nem suam. In secunda circa hoc reprobat opi­
nionem Platonis in fine huius quinti cum di­
cit, « In republica etc. ».
Prima in duas. In prima determinat causas
corruptionis et salvationis, rerumpublicarum
proprie dictarum, scilicet in quibus plures
principantur. In secunda determinat causas
corruptionis et salvationis monarchiarum, sic­
ut tyrannicae et regalis, ibi, « Restat autem
etc. ».

Prima jn duas. In prima determinat causas
corruptionis rerumpublicarum in quibus prin­
cipantur plures. Secundo determinat de cau­
sis salvationis, ibi, « De salvatione etc. ».
Prima in duas. Primo dat radicale princi­
pium corruptionis rerumpublicarum. Secundo
determinat causas et principia corruptionis
proxima magis, ibi, « Sunt autem etc. ».
Prima jn duas. In prima declarat quae est
radix corruptionis rerumpublicarum, et quo­
modo transmutantur. In secunda resumit cau­
sam illam ut addat, ibi, « Ubique enim etc. ».
Prima in duas. In prima ostendit quod est
radicale principium corruptionis. In secunda
ostendit quot modis transmutantur, ibi, « Pro­
pter quod etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima praemittit
quoddam. Secundo ex illo concludit causam
primam corruptionis rerumpublicarum, ibi,
« Et propter hanc causam etc. ».
In prima dicit, quod ad videndum causam
corruptionis rerumpublicarum, oportet primo
accipere quo principio, quod rerumpublicarum
quaedam sunt rectae, quaedam autem non; et
quod omnes intendunt aliquod iustum et ae­
quale secundum proportionem. Et ratio huius
est, quia omnes intendunt salvationem. Res­
publica autem salvari non potest sine coniunctione, nec coniunctio fieri potest nisi red­
datur aequale; hoc autem iustum est, ergo
omnes intendunt iustum ct aequale. Peccant
tamen multi in determinando illud iustum.
712. — Quidam enim male determinant ip­
sum: populus enim putat quod si sint aliqui
aequales in quocumque, quod sint aequales
simpliciter, et quod aequaliter debent recipere;
et quia omne’s cives sunt liberi, et aequales
simpliciter dicit eos esse. Paucorum vero poten­
tia putat, quod si' sint inaequales in aliquo
quod sint inaequales simpliciter et inaequaliter
debeant recipere' illos; scilicet qui sunt inae­
quales in divitiis, putant inaequales esse simpli­

■ — 246 —

712-718

IN POLITICORUM

citer et inaequaliter debere recipere de bonis
communibus. Sed non oportet quod inaequales
in divitiis sint inaequales simpliciter, nec ae­
quales in libertate sint aequales simpliciter;
quia divitiae et libertas non sunt bona ho­
minis secundum quod horno.
Manifestum igitur est quod omnes inten­
dunt aequale. Et dicit, quod ulterius accipiunt,
quod si sint aequales aliqui, quod debent re­
cipere aequaliter de communibus bonis: et
cum omnes sint liberi aequaliter secundum
populares status, debent omnes recipere de
bonis communibus aequaliter: quasi paralogizantes; aequales aequaliter debent recipere de
bonis communibus : sed liberi sunt aequales :
ergo aequaliter debent recipere.
Sed manifestum est quod hic est defectus
secundum quid et simpliciter. Non enim se­
quitur: sunt aequales in aliquo, scilicet liber­
tate: ergo sunt simpliciter aequales. Paucorum
vero potentia dicit, quod cum ipsi sint aliis
inaequales, quia excellentes eos, debent reci­
pere plus et praeponendi sunt in plus acci­
piendo. Quod enim plus est, inaequale est.
Sic igitur manifestum est, quod omnes istae
respublicae aliquid iustum intendunt, sed vi­
tiatae sunt simpliciter.
713. — Deinde cum dicit «et propter»
Concludit ex dictis primam radicem et pri­
mum principium corruptionis reipublicae et
seditionis.
Et primo facit hoc. Secundo adiungit aliud
principium, ibi, « Sunt autem etc. ».
Prima jn duas. In prima facit quod dictum
est. In secunda ostendit qui sunt in civitate
qui iuste possunt movere dissensionem, et ta­
men non faciunt, ibi, «Omnium autem etc.».
In prima dicit, quod cum unusquisque se­
cundum unam dignitatem debeat recipere de
bonis communibus, quando non recipiunt se­
cundum quod existimant se dignos, faciunt
seditionem in civitate et mutant rempublicam :
ex hoc enim quod non recipiunt secundum
existimationem quam habent de se, videtur eis,
quod fiat eis iniustum, et quod contemnantur.
Ista autem causa sunt dissensionis.
714. — Deinde cum dicit «omnium au­
tem »
Ostendit qui iuste possunt movere dissen­
sionem in civitate, et tamen non movent. Et
dicit, quod inter omnes iustissime possunt
movere seditionem in civitate, quamvis non
faciunt, virtuosi excellentes alios secundum
virtutem. Et ratio huius est, quia illi qui sunt
simpliciter inaequales, si non recipiant secun­
dum illam inaequalitatem, iniustum fit sim­
pliciter eis: sed virtuosi sunt simpliciter in­
aequales respectu aliorum, ipsos excedentes se­
cundum virtutem: ergo si non recipiant se­
cundum illam inaequalitatem, iniustum fit eis.
Et cum excedant in eo quod est bonum sim­
pliciter, iustissime possunt movere dissensio­
nem, sed non faciunt propter duas causas.
Prima est, quia frequenter contingit propter
dissensionem detrimentum boni communis.

“ 247

L. V, 1. ί

Sapiens autem ut plurimum plus diligit bonum
commune quam proprium: et ideo non facit
dissensionem. Secunda ratio est, quia ad hoc
quod aliquis debeat movere seditionem in ci­
vitate, oportet quod habeat justam causam et
potentiam: sed virtuosi ut frequenter non
habent potentiam, nec putant se habere in­
stant causam; ideo non movent. Sed si ista
concurrerent quod haberent causam iustam et
potentiam, et non esset detrimentum boni
communis, moverent seditionem rationabiliter,
et peccarent si non moverent.
715. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Adiungit aliud principium corruptionis rei­
publicae; et dicit, quod sunt alii qui excel­
lentes alios in nobilitate credunt excedere illos
simpliciter; et ideo reputant se dignos maio­
ribus. Tales autem videntur esse illi qui ha­
bent divitias et virtutem a progenitoribus; et
ideo si non recipiant de bonis communibus
secundum existimationem quam habent de
seipsis, movent dissensionem; et tunc contin­
git quod principia et fontes seditionum per
quae moventur civitates sunt ista; sed istud
principium reducitur ad primum. Est enim
radix seditionis excellentia in nobilitate per
hoc quod tales non recipiunt secundum existi­
mationem suam.
716. — Deinde cum dicit « propter quod »
Declarat quot modis fit transmutatio reipu­
blicae; et dividitur jn quatuor, secundum quod
ponit quatuor modos. Secunda ibi, « Quo­
niam autem etc. ». Tertia ibi, « Adhuc de
eo etc. ». Quarta ibi, « Adhuc ad partem
etc. ».
In prima dicit, quod propter hoc quod con­
tingit fieri seditionem in republica, contingit
rempublicam mutari. Primo quidem quando
fit transmutatio a republica una ad aliam di­
versam, ut quando ex republica instituta sit
transmutatio ad aliam: ut ex populari guber­
natione administratio paucorum constituatur,
aut e converso; vel ex illis ad rempublicam et
optimatum statum vel c contra.
717. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Ponit secundum modum; et dicit, quod ali­
quando transmutatur respublica in aliam rem­
publicam, sed manet eadem et eligunt eam­
dem habere institutionem et ordinationem rei­
publicae, sed principantes mutant et volunt
eamdem rempublicam regere et observare per
seipsos vel per amicos suos, sicut in pau­
corum potentia et monarchia regali, manente
eadem republica volunt eam servari et regi
per alios; et ideo mutant eos. Similiter etiam
in monarchia, ipsa remanente, aliam consti­
tuunt quandoque.
718. — Deinde cum dicit « adhuc de eo »
Ponit tertium modum; et dicit, quod iterum
fit transmutatio reipublicae non quod respu­
blica transmutetur in aliam, nec etiam quan­
tum ad principatus per se; sed fit quia eadem
respublica mutatur in eamdem magis inten­
sam vel remissam: sicut paucorum status

L. V, 1. i

IN POLITICORUM

transmutatur in paucorum statum magis in­
tensum vel remissum, vel popularis status in
popularem statum magis vel minus intensum.
Similiter etiam in aliis rebuspublicis ut fiat
transmutatio reipublicae eiusdem in eamdem
secundum intensionem et remissionem.
719. — Deinde cum dicit « adhuc ad »
Ponit quartum modum; et dicit, quod quar­
to fit transmutatio reipublicae secundum par­
tem, ut quando unus principatus destruitur
et alius instituitur, sicut dicitur factum fuisse
in Lacedaemonia quod Lysander conatus fuit
dissolvere regnum. Et similiter alius nomine
Pausanias, qui rex fuit, conatus fuit destruere
principatum Ephororum secundum quem po­
pulus habet potestatem convocandi multitudi­
nem. Consimiliter fuit in civitate quae dicitur
Epidamnum fuit transmutata respublica secun­
dum partem.
In illa enim civitate erat alius principatus:
illi vero amoverunt eum et fecerunt principa­
tum senatorum. Videntes enim quod multi
erant amatores illius principatus, mutaverunt
ipsum in senatores. Propter quod statuerunt
etiam apud Elienses quod principatus omnes
eligerentur in communi. Unde necesse erat
omnes principatus qui potestatem habebant et
dignitatem in republica concurrere quando ma­
gistratus creabatur, et ibi eligere ut minor
fraus fieret. Ille autem principatus qui fuit
amotus paucorum potentiae erat, et erat unus
princeps in illa republica, non plures.
720. — Deinde cum dicit « ubique enim »
Resumit causam seditionis, ut addat.
Et primo tangit causam seditionis. Secundo
exponit quoddam dictum, ibi, « Est enim du­
plex etc. ».
In prima dicit quod ubique fit seditio pro­
pter inaequalitatem : et non solum in aequa­
libus secundum aliquid est aequale propor­
tione: puta dives et pauper inaequales sunt
secundum substantiam, tamen contingit eis
fieri aequale secundum proportionem : simili­
ter magis et minus virtuosos: sed etiam eis
qui sunt inaequales contingit fieri inaequales
secundum proportionem: puta si quis sit di­
gnior aliis secundum virtutem, dignum est cum
regem esse, sed non perpetuum, quia forte
non tantum excedit dignitas eius in virtute
dignitatem aliorum, quantum honor perpetuo
regnandi excedit honorem aliorum; et ideo
etiam inaequales contingit fieri inaequales se­
cundum proportionem. Universaliter igitur exi­
stimantes se debere habere aequale et non
habentes, seditiones movent in repubhea.
Et est intelligendum; quod immediatum
principium ipsorum agibilium est electio. Ele­
ctio autem est habitus praeconsiliativus. Ad
consilium autem requiritur intellectus practicus: quare intellectus practicus est principium
agibilium. Principium autem intellectus practici est voluntas recti finis; et ideo adhuc
principium agibilium est appetitus recti finis.
Voluntas vero recti finis praesupponit intelle­
ctum speculativum; et ideo intellectus specu­

718-723

lativus causa est et principium agibilium. Et
quantum ad hoc dixil prius quod existimare
principium est seditionis. Principium vero in­
tellectus est intelligibile, et hoc est inaequa­
litas. Secundum hoc dicit hic, quod inaequa­
litas est causa seditionis.
721. — Deinde cum dicit « est enim »
Exponit quod dixit, scilicet aequale; et pri­
mo facit hoc. Secundo assignat diversitatem
inter quaedam dicta, ibi, « Contuentes autem
etc. ».
Circa primum intelligendum est, quod pro­
portio est habitudo duorum quantitatum ad­
invicem. Proportionalitas vero est habitudo
proportionum quae consistit in quatuor ter­
minis, vel secundum rem, vel secundum ra­
tionem: huiusmodi autem proportionis aequa­
lis vel similitudo attenditur, vel secundum ae­
qualitatem quantitatis, vel secundum aequali­
tatem dignitatis, vel similitudinis.
Et hoc est quod dicit, quod aequale du­
pliciter dicitur. Uno modo aequale dicitur nu­
mero. Alio modo secundum dignitatem. Et
exponit quod aequale numero dicitur aequale
secundum magnitudinem vel secundum multi­
tudinem. Secundum dignitatem aequale dicitur
aequale secundum proportionem similitudinis.
Et declarat per exempla aequale secundum
quantitatem; ut sicut se habent duo ad unum,
sic tria ad duo. Excessus enim utrobique ae­
qualis est. Aequalitas vero secundum dignita­
tem, ut si dicamus, sicut quatuor ad duo, sic
duo ad unum. Sicut enim duo sunt medietas
de quatuor, sic unum est medietas duorum.
722. — Deinde cum dicit « confitentes au­
tem »
Ponit diversitatem inter quaedam dicta.
Dixit enim quod omnes volunt aequale se­
cundum dignitatem: popularis status et pau­
corum. Dicit quod differenter.
Et primo facit hoc. Secundo infert corol­
larium, ibi, « Propter quod etc. ».
Τη prima dicit, quod omnes confitentur,
quod iustum est secundum dignitatem : se‘d
differunt: quia popularis status fautores di­
cunt quod si sint aliqui aequales secundum
aliquid, puta secundum libertatem, quod sim­
pliciter sunt aequales et quod aequaliter de­
bent recipere: paucorum status fautores etiam
dicunt quod si aliqui sunt inaequales secun­
dum aliquid, puta secundum divitias, quod
sunt simpliciter inaequales et digniores, et se­
cundum hoc inaequaliter recipere.
723. — Deinde cum dicit « propter quod »
Infert corollarium.
Et primo facit hoc. Secundo probat quod
status popularis et paucorum sunt male or­
dinati, ibi « Simpliciter autem etc. ».
In prima dicit, quod propter hoc quod fau­
tores status popularis volunt aequale, fauto­
res vero paucorum inaequale; unde status po­
pularis et paucorum sunt duae respublicae ma­
xime distinctae. Nobilitas enim, idest inclina­
tio ad virtutem, et virtus in paucis reperiuntur, sed paupertas in pluribus. Nobiles enim

— 248 —

723-726

IN POLITICORUM

virtuosi vix alicubi centum inveniuntur. Pau­
peres autem in pluribus locis: et ideo respu­
blicae ut frequenter vel sunt paucorum vel
sunt populares.
724. — Deinde cum dicit « simpliciter au­
tem »
Ostendit, quod ambae sunt malae ordinatae.
Et primo facit hoc. Secundo ostendit, quod
status popularis sit securior, ibi, « Attamen
securior etc. ».
In prima dicit, quod utraque respublica ma­
le ordinata est : scilicet status popularis in
quo attenditur aequalitas secundum liberta­
tem, et status paucorum in quo est aequalitas
secundum divitias, ex eo quod accidit quod
nulla istarum mansiva est. Et ratio huius est.
Impossibile est enim, ex eo quod in principio
corruptum et inordinatum est, in fine non ac­
cidere malum: istae autem inordinatae sunt,
Quamvis igitur 'in principio videatur modica
inordinatio, tamen in fine magna, et malum
apparet. Tale autem non potest esse mansivum; et ideo utraque respublica non potest
esse mansiva. Et quia utraque vitiata et inor­
dinata est, ad hoc quod sint magis mansivae,
oportet quod utraque quandoque utatur ae­
qualitate secundum proportionem arithmeti­
cam, in qua intenditur aequalitas excessus, ut
sicut tria in duo, ita duo ad unum; et quan­
doque aequalitate secundum proportionem
geometricam jn qua attenditur aequalitas di-

L. V, 1. i

gnitatis, ut sicut se habent quatuor ad duo,
sic duo ad unum.
725. — Deinde cum dicit « attamen secu­
rior »
Ostendit quod status popularis sit magis se­
curus et minus seditiosus; et dividitur in duas,
secundum quod ostendit hoc per duas ratio­
nes. Secunda ibi, « Adhuc autem etc. ».
In prima dicit, quod quamvis status pau­
corum et multorum sint male ordinati, ta­
men status popularis est securior et minus se­
ditiosus quam paucorum. Et ratio huius est,
quia illa respublica magis est secura in qua
fiunt pauciores seditiones: sed in statu popu­
lari sunt pauciores quam in statu paucorum.
Quia in statu paucorum sunt duae seditiones:
una divitum inter se, alia pauperum ad divites.
In statu populari vero una seditio est, sci­
licet divitum ad pauperes. Pauperum autem
inter se non est seditio quae sit digna repu­
tatione, quia inter se magis conveniunt quam
cum divitibus.
726. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit secundam rationem; et dicit, quod
iterum manifestum est quod status popularis
est securior, quia respublica quae est ex me­
diis propinquior est populari statui, quam
paucorum statui in quo pauci dominantur:
sed respublica media securissima est inter ta­
les respublicas, quae declinant ab optima :
sed illa quae propinquior est securissimae se­
curior est quam paucorum potentia.

— 249 —

L·. V, 1. ii

IN POLITICORUM

LECTIO IL
(nn 727-744: [584-601]).

Quid homines seditiosos efficiat, qua de causa seditiones excitemur.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1302aI6 - 13O3bl7)
584. Quoniam autem consideramus ex qui­
bus seditiones fiunt et transmutationes circa po­
litias, sumendum universaliter prima principia
et causas ipsorum. Sunt autem fere (ut est
dicere) tres numero, quas determinandum se­
cundum se typo primum : oportet enim acci­
pere qualiter se habentes seditiones movent,
et quorum gratia; et tertio quae principia
fuerint civilium turbationum et seditionum
adinvicem.
585. Eius quidem igitur quod est ipsos se
habere aliqualiter ad transmutationem, causam
universaliter maxime ponendum de qua iam
extitimus dicentes. Ii quidem enim aequalita­
tem appetentes, seditiones movent, si putant
minus habere, aequales existentes supergredien­
tibus; ii autem inaequalitatem et excessum, si
existimant inaequales existentes non plus ha­
bere, sed aequale vel minus. Haec autem est
quidem appetere iuste; est autem et iniuste:
minores enim existentes: ut aequales sint, se­
ditiones faciunt; et aequales existentes, ut ma­
iores. Qualiter quidem igitur se habentes se­
ditiones faciunt, dictum est.
586. De quibus autem dissident, sunt lu­
crum et honor, et contraria iis : etenim de
honorationem fugientes et damnum, vel pro
seipsis, vel pro amicis seditiones faciunt in
civitatibus.
587. Causae autem et principia motuum,
unde ipsi disponuntur dicto modo, et de dictis,
sunt quidem et numero septem existentens,
sunt autem ut plures. Quorum quidem duo
sunt eadem dictis, sed non eodem modo. Pro­
pter lucrum enim et propter honorem exacer­
bantur adinvicem, ut non obtineant sibi ipsis,
sicut dictum est prius; sed alios videntes,
hos quidem iuste, hos autem iniuste plus ha­
bentes in his. Adhuc propter iniuriam, propter
timorem, propter excessum, propter despe­
ctionem, propter excrescentiam praeter pro­
portionem. Adhuc autem alio modo propter
verecundiam, propter parvipensionem, propter
parvitatem, propter dissimilitudinem.
588. Horum autem iniuria quidem et lu­
crum quam habeant potentiam ct qualiter cau­
sa, fere sunt manifestum. Iniuriantibus enim
iis qui in principatibus et supergredientibus,
seditiones movent et ad invicem, et ad poli­
tias dantes potestatem. Superacceptio autem
fit quandoque quidem a propriis quandoque
autem a communibus.
589. Palam autem et honor, et qui potest,
et quomodo causa seditionis. Etenim ipsi in­
honorati, et alios videntes honoratos, seditio­

nes faciunt. Haec autem iniuste quidem fiunt,
quando praeter dignitatem, aut honorantur
aliqui, aut inhonorantur. Iuste autem, quando
secundum dignitatem.
590. Propter excessum autem, quando ali­
quis potentia maior aut unus, aut plures, aut
penes civitatem et potentiam politeumatis. Ex
talibus enim fieri consuevit monarchia vel
potentatus. Propter quod alicubi consueverunt
relegare, velut >n Argo et Athenis. Quamvis
melius a principio, qualiter non viderunt tan­
tum excedentes, quam postquam permiserunt
fieri, sanare posterius.
591. Propter timorem autem seditiones mo­
vent, et qui iniusta fecerunt, timentes ne dent
vindictam, et qui iniusta passuri, volentes
praevenire antequam iniusta patiantur; sicut in
Rhodo convenerunt insignes contra populum
propter sententias quae superferebantur.
592. Propter despectionem et seditiones mo­
vent et insurgunt, velut in oligarchiis. quando
plures fuerint qui non participant politia; valentiores enim putant esse; et in democratiis
opulenti contemnentes eos qui sine ordine et
sine principatu; velut in Thebis post eam quae
in Oenophytis pugnam male politizantibus democratia corrupta est, et quae Megareorum
propter victorum inordinationem et defectum
principatus. Et in Syracusis ante tyrannidem
Gelonis, et in Rhodo populus ante insurrectionem.
593. Fiunt autem et propter excrescentiam
quae praeter proportionem, transmutationes po­
litiarum. Sicut enim corpus ex partibus com­
ponitur, et oportet augeri proportionaliter, ut
maneat commensuratio : si autem non, cor­
rumpitur, quando pes quidem quatuor cubi­
torum, aliud autem corpus duorum palmorum,
aliquando autem utique et in alterius animalis
formam transmutabitur, si non solum secun­
dum quantitatem sed et secundum quale cre­
scat praeter proportionem : sic et civitas com­
ponitur ex partibus, quarum saepe latet ali­
qua excrescens, velut egenorum multitudo in
democratiis et politiis.
594. Accidit autem aliquando hoc et propter
fortunas, velut in Tarento victis et pereuntibus
multis insignibus ab Iapygis paulo posterius
a Medis, democratia facta est ex politia; et in
Argo iis qui in septima pereuntibus a Cleo­
mene Lacedaemone, compulsi admittere ver­
naculorum aliquos. Et in Athenis infortunatis
in campo insignes pauciores facti sunt, quia
militabat supputati sub Laconico bello. Ac­
cidit autem hoc et in democratiis, mimis au­

— 250 —

727-728

IN POLITICORUM

tem; pluribus enim egenis factis, vel substan­
tiis augmentâtes transmutantur in oligarchias
et potentatus.
595. Transmutantur autem et politiae, et
sine seditione propter verecundiam, sicut in
Ilerea. Ex eligibilibus enim propter hoc fece­
runt sortiales, quia eligebant verecundiam
passos.
596. Et propter parvipensionem, quando
permittunt principatus intrare non amicos po­
litiae, sicut in Horco dissoluta fuit oligarchia
principum facto Heracleodoro, qui ex oligar­
chia politiam et democratiam instituit.
597. Adhuc propter id quod penes parvum,
dico autem penes parvum, quia saepe latet
magna facta transgressio legitimorum quando
negligunt quod parvum; sicut in Ambracia,
parvum erat honorabilitas, tamdcm autem nul­
lius principabantur; tamquam propinquum sit
vel nihil differens ab eo quod nihil id quod
parvum.
598. Seditionale autem, et quod non eiusdem
tribus, donec utique simul spiraverunt. Sicut
enim neque ex quacumque multitudine civitas
fit, ita neque in quocumque tempore.
599. Propter quod quicumque iam cohabitatores susceperint, vel supervenientes, plurimi
seditione divisi sunt; velut cum Troezeniis
Achaei cohabitaverunt Sybarim, deinde Achaici
plures facti eiecerunt Troezenios. Unde odium
accidit Sybaritis. Et in Thuriis Sybaritae iis,
qui ibi cohabitaverunt: exigentes enim plus

L. V, 1. π

habere tamquam sua regione, exciderunt. Et
Byzantinis advenae insidiantes depraedati exci­
derunt per pugnam. Et Antisaei, profugos de
Chio proiicientes per pugnam eiecerunt. Zan­
claei autem Samios suscipientes exciderunt ipsi.
Et Apolloniatae qui in Euxino Ponto advenas
superinducentes, seditiones passi sunt. Et Sy­
racusani post tyrannica extraneos et merces
portantes cives cum fecissent, seditiones passi
sunt, et ad pugnam devenerunt. Et Amphipo­
litae suscipientes Chalcideorum expulsos, exci­
derunt ab iis plurimi ipsorum.
600. Seditiones autem movent in oligarchiis
quidem qui multi, tamquam iniusta sustinen­
tes, quia non participant aequalibus, sicut
dictum est prius, aequales existentes; in democratiis autem qui insignes, quia participant
aequalibus non aequales existentes.
601. Seditiones autem sustinent aliquando
civitates, et propter loca, quando non bene
apte habet regio ad hoc quod sit una civitas,
velut in Clazomeniis qui in Chytro ad eos
qui in insula; et Colophonii et Notii. Et
Athenis non similiter sunt, sed magis dcmotici
sunt qui inhabitant suburbium quam qui mu­
nicipium. Sicut enim in bellis penetrationes
aperturarum etiam valde parvarum distrahunt
acies, ita videtur omnis diversitatis facere dissidionem. Maximum quidem igitur forte dis­
sidentia virtus et malitia. Deinde divitiae et
paupertas: et sic utique altera magis quam
altera: quarum una est, quae dicta est.

COMMENTARIUM S. THOMAE

727. — Postquam Philosophus posuit pri­
mam radicem et primum principium corru­
ptionis rerumpubiicarum, et modos quibus
transmutantur, determinat causas universaliter
huius corruptionis et transmutationis; et divi­
ditur in duas.
In prima determinat causas corruptionis
rerumpubiicarum in universali, non descen­
dendo ad aliquam rempublicam. In secunda
determinat causas corruptionis secundum
unamquamque rempublicam, ibi, « Secundum
unamquamque etc. ».
Prima dividitur in tres. In prima determinat
causas transmutationis rerumpubiicarum. Se­
cundo declarat terminum huius transmutationis,
declarando quae respublica in quam transmu­
tatur, ibi, « Sunt enim etc. ». In tertia de­
clarat qualiter maxime fiat huiusmodi trans­
mutatio, ibi, « Movetur quoque etc. ».
Prima in duas. In prima praemittit inten­
tum suum. In secunda prosequitur, ibi, « Eius
quidem etc. ».
In prima dicit: quoniam intentio nostra est
considerare ex quibus fiunt seditiones et trans­
mutationes rerumpubiicarum, accipienda sum
primo in universali principia et causae trans­
mutationis et corruptionis rerumpubiicarum
Sunt autem tres causae et tria principia fere,
ut est dicere, transmutationis ipsarum, de qui­
bus considerare oportet succincte. Primo ergo
oportet considerare qualiter homines se ha­
bentes movent seditiones et transmutant res­
— 251

publicas. Secundo propter quem finem hoc
faciant. Tertio quae sint principia per quae
disponuntur ad movendum dissensiones et se­
ditiones in republica.
728. — Deinde cum dicit « eius quidem »
Prosequitur; et dividitur in tres.
In prima ostendit qualiter se habentes mo­
vent seditiones et turbationes. Secundo pro­
pter quem finem hoc faciunt, ibi, « De qui­
bus autem etc. ». Tertio quae sunt causae et
principia, et quot, et per quae disponunur ad
faciendum seditiones, ibi, « Causae autem
etc. ».
In prima dicit, quod causa eius quod est
homines aliqualiter se habere ad faciendum
seditionem et turbationem, est illa, de qua
dictum est prius: quod aliqui homines, ex
hoc quod appetunt aequale, si non credant
se habere aequale sed minus, cum tamen sint
aequales, vel existiment se aequales esse illis
qui plus receperunt, movent seditionem. Alii
autem volunt habere inaequale et plus, existi­
mantes se inaequales aliis esse et excedere
alios. Si autem existiment se habere non plus,
sed aequale vel minus, movent seditionem.
Qualiter igitur se habentes movent seditiones
existimantes se minus habere quam credant
se debere habere. Sed contingit ista, scilicet
plus et aequale, appetere iuste et iniuste. Si
enim dignus est habere aequale habens in se
bonum virtutis et simpliciter aequale aliis,
iuste potest appetere. Si autem non est di-

L. V, 1. ii

IN POLITICORUM

728-731

crum et fugere damnum. Propter inhonora­
gnus, iniuste appetit. Similiter potest aliquis
appetere plus et inaequale, iuste et iniuste.
tionem, quia eiusdem rationis est appetere ho­
Iuste, siquidem excellat alios in his, quae sunt
norem et fugere suum oppositum. Sed quia
bona simpliciter. Si autem non excellat, iniu­
amicus est vehit alter, ideo adiungit quod
ste appetit: quia illi qui minus recipiunt, ut
faciunt seditionem propter honorem proprium
sint aliis aequales in recipiendo seditiones fa­ et damnum proprium vel amicorum suorum.
ciunt; et illi qui sunt aequales in accipiendo,
730. — Deinde cum dicit « causae autem »
ut plus accipiant, dissensiones faciunt. Hoc
Declarat, quae sunt principia, per quae dis­
autem est iniustum. Et tunc concludit dicens,
ponuntur ad faciendum dissensionem et sedi­
quod qualiter se habentes faciunt seditiones
tionem: et dividitur in duas.
dictum est.
Primo declarat causas per quas disponuntur
Et est intelligendum, quod illa aequalitas
ad seditionem. In secunda declarat qualiter
attenditur secundum dignitatem eius quod est
inchoatae exinde de facili invalescunt, ibi,
bonum hominis secundum quod homo. Bo­
« Fiunt quidem igitur etc. ».
num autem hominis duplex est. Quoddam
Prima in duas. Primo enumerat causas il­
enim est bonum hominis intrinsecum : et
las. Secundo prosequitur, ibi, « Horum au­
istud dividitur, quia quoddam bonum secun­
tem etc. ».
dum partem inferiorem, sicut sanitas, robur.
In prima dicit, quod principia et causae
Aliud secundum partem superiorem, sicut
transmutationum rerumpublicarum per quas
scientia, virtus, et huiusmodi. Et ista sunt
disponuntur ad faciendam seditionem, et de
bona simpliciter. Alia sunt bona hominis ex­
dictis, idest propter dicta, scilicet lucrum et
teriora, sicut divitiae et honor; ista vero sunt
honorem, sunt septem numero, uno modo:
bona secundum quid. Et ideo dignitas homi­
alio modo plures. Si enim enumerentur cau­
nis simpliciter non debet attendi secundum
sae, quae disponunt ad occultam dissensio­
dignitatem istorum bonorum, sed secundum
nem, cuiusmodi est seditio (est enim seditio
dignitatem bonorum simpliciter. Et ideo, quia
occulta dissensio), sic sunt septem numero. Si
in paucorum statu attenditur aequalitas se­
autem istae enumerentur, et illae quae dispo­
cundum ista bona secundum quid, non consi­
nunt ad manifestam dissensionem, sic sunt
deratur iustum simpliciter, sed secundum quid;
plures. Prima vero principia dispositiva ad se­
et ideo propter ista non movetur iuste seditio,
ditionem sunt duo praedicta, honor et lu­
si non recipiat plus qui excedit in istis. Sed
crum; sed non sicut dictum est prius. Honor
ille qui non recipit aequale secundum digni­
enim et lucrum possunt considerari dupliciter.
tatem boni simpliciter, si sit bonus, iuste po­
Uno modo secundum quod intenduntur ab
test movere.
aliquo, et sic habent rationem finis: et sic
In populari vero statu consideratur libertas;
dicebat prius, quod ea propter quae finaliter
ut scilicet non serviat aliquis aliis secundum
faciunt seditionem, sunt honor et lucrum et
corpus, vel in rebus. Ista autem non est bo­
opposita istorum. Alio modo possunt considenum simpliciter, sed secundum quid; et ideo I rari secundum quod aliquis videt ista in alio:
quia in ista republica attenditur aequalitas
et tunc, quia videt lucrum et honorem, et
secundum libertatem istam per quam non
unum habere iuste, alium non, tristatur: non
consideratur iniustum simpliciter, sed secun­
quia velint habere, sed quia iniuste de eis
dum quid. Qualiter igitur se habentes homi­
habet aliquis plus quam deberet.
nes, idest qualiter dispositi movent seditiones,
Sunt igitur duo principia per quae movent
dictum est.
seditionem; scilicet honor et lucrum. Sunt
729. — Deinde cum dicit « de quibus au­ alia etiam, scilicet iniuria, timor, excessus,
contemptus, excellentia praeter proportionem.
tem »
Propter ista disponuntur ad manifestam dis­
Declarat propter quem finem faciunt dis­
sensionem : scilicet verecundiam, parvipensio­
sensionem. Et est intelligendum, quod quidam
nem, pusillanimitatem, imparitatem, vel negliest finis secundum veritatem, sicut est bonum
gentiam. Propter enim ista movent seditiones.
animae. Alius finis est secundum apparentiam,
731. — Deinde' cum dicit «horum autem»
sicut est bonum corporis. Decet igitur ho­
Prosequitur de istis, declarans qualiter ista
minem in operatione sua intendere finem sim­
disponunt ad seditionem.
pliciter vel secundum apparentiam. Et bonum
Et primo prosequitur de illis quae dispo­
corporis est lucrum; bonum autem animae est
nunt indifferenter ad occultam et manifestam
honor. Dicit igitur, quod illa pro quibus, hoc
dissensionem. Secundo de illis quae disponunt
est propter quae faciunt dissensionem, sunt
ad manifestam principaliter, ibi, « Transmu­
duo: scilicet lucrum: ut sub lucro omnia
tantur autem etc. ».
bona secundum quid, sive corporis, conti­
Prima in duas. Primo declarat qualiter iniu­
neantur. Aliud est honor, ut sub honore
ria et lucrum disponunt ad seditionem. Se­
omnia bona simpliciter, quae sunt bona ani­
cundo declarat de aliis, ibi, « Palam autem
mae, comprehendantur. Faciunt similiter se­
et honor etc. ».
ditionem propter contraria istorum, ut pro­
In prima dicit : quam potentiam habeant,
pter damnum et inhonorationem. Propter dam­
et qualiter sunt causa seditionis honor et lunum, quia eiusdem rationis est appetere lu­
— 252 —

731-736

IN POLITICORUM

erum, fere manifestum est. Contingit enim
principautés iniuriari civibus, et excellere eos­
dem honoribus vel lucro : propter quod cives
movent seditionem et contra principem, et
contra rempublicam. Contra principem, quia
iniuriam fecit et excellit iniuste. Contra rempublicam, quia per rempublicam potestatem
habet. Et quod sic dominativa moveant sedi­
tionem, manifestum est; quia cum princeps
accipit bona subditorum, voluntatem habet
ad accipiendum. Alii habent contrarias vo­
luntates, ergo dissident voluntate : sed dis­
sensio voluntatum radix est seditionis. Pro­
pter iniuriam igitur et lucra movent seditiones.
Et dicit ulterius, quod principes possunt plus
accipere quam oportet, vel de bonis commu­
nibus, vel de bonis propriis subditorum; et
utroque modo faciunt iniuriam subditis. Et
est intelligendum, quod lucrum et iniuria,
quandoque idem sunt subiecto et differunt ra­
tione: nam illud idem quod est lucrum re­
spectu unius qui plus accepit, iniuria est re­
spectu alterius, scilicet a quo accepit.
732. — Deinde cum dicit « palam autem »
Declarat de aliis: et dividitur in quinque.
Primo declarat de honore qualiter disponit
ad seditionem. Secundo de excessu, ibi, « Pro­
pter excessum autem etc. ». Tertio de timore,
ibi, «Propter timorem autem etc.». Quarto
de contemptu, ibi, « Propter despectionem
enim ad seditiones etc. ». Quinto de excrescen­
tia praeter proportionem, ibi, « Fiunt autem
et propter excrescentiam etc. ».
In prima dicit quod manifestum est quam
potentiam habeat, et qualiter est causa sedi­
tionis honor. Cum enim aliqui non honoran­
tur videntes alios honoratos, faciunt seditio­
nes; tunc enim dissident voluntates. Hoc au­
tem est radix seditionis. Potest autem hono­
rari aliquis et iuste et iniuste, et appetere ho­
norem similiter iuste et iniuste. Si enim aliqui
honorentur praeter dignitatem vel inhonoren­
tur, iniustum est : et si appetit honorem
praeter dignitatem, iniuste appetit: si autem
hoc fiat secundum dignitatem, iustum est.
733. — Deinde cum dicit « propter exces­
sum »
Declarat, qualiter propter excessum faciunt
seditionem. Et dicit, quod aliquando propter
excessum faciunt seditionem : quando enim
aliquis maior est in potentia, sive unus, sive
plures potentiam habeant in civitate vel in republica, faciunt seditionem. Ex talibus enim
contingit quandoque fieri monarchiam: quod
patet, quia unusquisque inclinatur ad sui ex­
cellentiam. Cum ergo est aliquis talis, qui ex­
cellit alios in potentia, vel in amicis vel divitiis,
conatur rempublicam mutare in monarchiam;
aut si non fiat monarchia, fit quandoque po(entatus, in quo dominantur divites valde et
potentes, non secundum legem, sed secundum
suas voluntates. Et propter hoc in quibusdam
civitatibus relegabant tales excellentes, sicut
fiebat in Argis et Athenis. Et tamen melius

L. V, 1. Ji

fuisset a principio ordinasse, quod nullus es­
set in civitate qui tantum excederet, et usque
ad quem terminum posset excedere, quam
postquam dimiserunt, relegare: sicut in medi­
cinalibus, melius est a principio praevidere,
ne morbus aliquis excrescat, quam postquam
excesserit vel excreverit, ipsum expellere et
curare.
734. — Deinde cum dicit « propter timo­
rem »
Declarat qualiter propter timorem fit sedi­
tio in civitate. Et dicit, quod propter timo­
rem faciunt seditiones. Quando enim aliqui
fecerunt iniurias timentes quod puniantur et
vindicta fiat de eis, movent seditionem, ut per
seditionem motam possint evadere, ut non
puniantur. Similiter si aliqui sint passuri iniusta, vel timeant se passuros propter aliquam
causam, antequam patiantur volentes praeve­
nire, movent seditionem et turbant rempubli­
cam, antequam sustineant iniurias; sicut con­
tigit fieri in Rhodo insula. Divites enim con­
venerunt contra populum, timentes sententias,
quae debebant dari contra eos, et turbaverunt
rempublicam.
735. — Deinde cum dicit « propter despe­
ctionem »
Declarat, qualiter propter contemptum dis­
ponuntur ad seditionem: et dicit, quod pro­
pter contemptum faciunt seditionem et insur­
gunt. Manifestum est enim, quod quilibet vult
aliquid reputari: et ideo si contemnatur movet
seditionem, sicut fit in paucorum et populari
potentia. Quia in paucorum, in qua plures sunt,
qui non participant principatu, illi qui sunt
divites et tenent principatum contemnunt alios
qui non principantur, et ideo incitant alios
ad dissensiones; propter quod faciunt seditio­
nes contra divites et permutant rempublicam.
Similiter est in populari statu, illi qui sunt
ditiores contemnunt minores qui sunt vel vi­
dentur esse sine ratione et ordine, sicut indi­
gnos principatu, propter quod ipsi incitantur
ad dissolvendum; sicut accidit in Thebis post
praelium quod habuerunt in Oenophytis, cum
dominaretur populus, excessit et male guber­
nabat, fecerunt divites seditionem et muta­
verunt popularem illum statum. Similiter in
civitate Megarensium cum exissent ad prae­
lium, contigit, quod populus principabatur
inordinate; ct ideo fecerunt divites seditionem.
Similiter accidit in Syracusis antequam tyrannizaret Gelo, et in Rhodo insula populus do­
minabatur antequam insurgerent divites, et
quia divites contemnebant eos, insurrexerunt
et fecerunt seditionem, et mutaverunt rempu­
blicam.
736. — Deinde cum dicit « fiunt autem »
Declarat qualiter propter excrescentiam
praeter proportionem faciunt seditionem; et
dividitur in duas partes.
In prima facit quod dictum est. Tn secunda
declarat, quod haec excrescentia sit a fortia

253 —

L. V, 1. u

IN POLITICORUM

na quandoque, ibi, « Accidit autem aliquando
etc. ».
In prima dicit, quod propter excrescentium
quae praeter proportionem fit, fiunt quando­
que seditiones et corruptiones rerumpublicarum, ut si divites superexcrescant, vel vir­
tuosi, vel pauperes, contingit fieri transmuta­
tionem ipsarum. Et hoc apparet: quia sicut
corpus componitur ex partibus pluribus, sic
civitas composita ex partibus. Nunc ita est,
quod oportet corpus animalis compositum
augeri secundum proportionem, ut maneat
recta proportio membrorum et commensuratio. Si autem non augeantur partes proportionaliter, corrumpitur animal. Si enim pes tan­
tum augeatur quod sit quatuor cubitorum,
et residuum sit duorum palmorum, corrum­
pitur proportio debita. Si autem animal cre­
scat improportionabiliter et secundum quanti­
tatem et secundum virtutem vel qualitatem,
transmutabitur in formam alterius animalis.
Similiter accidit in civitate: componitur
enim ex partibus; et ideo si debeat salvari,
oportet eam componi ex partibus commensuratis adinvicem. Aliquando autem excedit
multitudo, sicut in populari statu et in repu­
blica; et tunc corrumpitur paucorum status
et fit popularis vel respublica. Aliquando est
excrescentia non secundum quantitatem, sed
secundum qualitatem, sicut quando sunt ali­
qui divites valde excellentes in potentia; et
tunc corrumpitur popularis status et fit pau­
corum.
737. — Deinde cum dicit « accidit autem »
Declarat, quod haec excrescentia fit ali­
quando a fortuna; et dicit, quod huiusmodi
excrescentia accidit quandoque a fortuna, si­
cut in Tarento. Cum enim illi exissent ad
praelium et multi nobiles et divites fuissent
interfecti ab lapygensibus, facta e’st ex popu­
lari statu paucorum potentia, et sic a for­
tuna propter intentionem excrevit populus et
mutavit rempublicam. Idem etiam accidit Ar­
givis : cum enim fuissent interfecti illi qui
erant in civitate Eudoma a Cleomene Spartia­
ta, compulsi sunt propter paucitatem inhabi­
tantium in civitatem recipere aliquos inqui­
linos ad rempublicam suam; qui postmodum
excreverunt et facta fuit respublica popularis.
Similiter accidit Athenis, cum divites fuis­
sent infortunati et occubuissent multi in prae­
lio, pauci fuerunt divites, quia mortui fue­
runt. Similiter accidit in popularibus, ed mi­
nus quam in gubernatione paucorum. Cum
enim sint plures egeni, contingit, quod plu­
res ditentur; et tunc augmentatis divitiis trans­
mutant popularem statum in paucorum gu­
bernationem, et potentatus in quibus plures
divites principantur non secundum legem.
738. — Deinde cum dicit « transmutantur
autem »
Declarat quae sunt causae transmutationis
reipublicae sine seditione occulta.
Et dividitur in partes quatuor. In prima '

736-741

declarat qualiter propter verecundiam fit se­
ditio et transmutatio reipublicae. Secundo qua­
liter propter parvipensionem, ibi, « Et pro­
pter parvipensionem etc. ». Tertio qualiter
propter contemptum eius quod est parvum,
ibi, «Adhuc propter etc.». Quarto, qualiter
propter dissensionem, ibi, « Seditionale au­
tem etc. ».
In prima dicit, quod respublicae aliquando
transmutantur sine seditione, hoc est sine oc­
culta dissensione; et hoc propter verecun­
diam, sicut accidit in Herea civitate. Conti­
git enim in illa civitate quod aliqui qui
commiserant aliqua turpia, unde passi fuerant
verecundiam, eligebantur ad principatum ab
aliquibus. Alii vero nolentes sustinere quod
isti infames principarentur, seditionem fece­
runt et instituerunt quod principatus qui prius
fiebant per sortem fierent per electionem: et
sic propter verecundiam, quam aliqui passi
fuerant, fuit facta seditio et transmutatio rei­
publicae.
739. — Deinde cum dicit «et propter».
Ostendit quomodo propter parvipensionem
fit seditio et transmutatio reipublicae. Et dicit,
quod propter parvipensionem, quandoque fit
mutatio reipublicae et seditio, ut quando as­
sumitur aliquis ad principatum principalem,
qui non diligit ipsum, sed parvipendit. Tunc
enim accidit, quod iste qui parvipendit prin­
cipatum mutat rempublicam. Sicut in Horeo
civitate contingit quod elegerunt Heracleodorum in principem. Iste autem non diligebat
rempublicam eorum; et ideo mutavit statum
paucorum qui erat in illa civitate, et insti­
tuit rempublicam et popularem statum.
740. — Deinde cum dicit « adhuc propter »
Declarat, quod propter contemptum eius
quod est penes pusillitatem mutatur respubli­
ca. Et exponit quid vocat pusillitatem; et dicit,
quod penes pusillitatem est quando aliqua
parva transgressio negligitur, similiter et alia.
Contingit enim ex omnibus istis fieri magnam
transgressionem quae a principio non erat
manifesta; et propter talem magnam trans­
gressionem quae ex multis parvis neglectis
causata est, contingit mutari rempublicam,
sicut dicit accidisse apud Ambraciotas. Apud
eos enim una honorabilitas parum reputaba­
tur, et multae parvae negligebantur quasi
parum vel nihil differrent, aut essent propin­
qua; et ideo accidit tandem in illa civitate
quod nulli principabantur secundum honorabilitatem aliquam; et tunc paucorum status,
in quo principabantur insignes at honorabiles,
mutatus est in statum popularem.
741. — Deinde cum dicit « seditionale au­
tem »
Declarat qualiter propter dissimilitudinem
mutatur respublica.
Et dividitur in 1res. In prima ostendit qua­
liter propter dissimilitudinem disponuntur ad
seditionem. Secundo accidentaliter declarat
qui movent seditiones in populari statu et

— 254 —

741-744

IN POLITICORUM

L. V, 1.

ii

Tunc ponit ultimum exemplum; et dicit,
paucorum maxime ex dicta causa, ibi, « Se­
ditionem autem movent etc. ». Tertio ponit ] quod Amphipolitae cum recepissent Chalci­
densium colonos, seditione facta inter eos
causam accidentalem magis seditionis, ibi,
plurimi Amphipolitarum mortui sunt, et ex­
«Seditiones autem sustinent etc.».
pulsi ab aliis. Ex omnibus istis non plus vult
Prima in duas. In prima ponit qualiter
habere, nisi quod dissimilitudo causa est se­
disponuntur ad seditionem, per similitudinem.
ditionis et destructionis reipublicae.
Secundo manifestat per exempla, ibi, « Pro­
743. — Deinde cum dicit « seditiones au­
pter quod etc. ».
In prima dicit, quod alia causa seditionis
tem »
est dissimilitudo: cum enim inhabitaverint ci­
Declarat, qui movent seditiones in popula­
ri statu et paucorum ex dicta causa. Et dicit
vitatem illi qui non habent eosdem mores
quod in paucorum potentia facit seditiones
nec consuetudines, movent seditiones, nisi mul­
to tempore conspiraverint vel vixerint simul.
populus. Populus enim credit se debere reci­
pere aequale, quia omnes sunt aequales in li­
Primo apparet; quia illi qui habent diversos
bertate. Divites autem totum habent vel
mores inclinantur ad diversos fines. Ex hoc
autem sequitur divisio voluntatis: hoc autem
plus: et ideo populus existimans se iniusta
est causa dissensionis: quare manifestum est,
sustinere, movet seditiones. In statu autem
populari seditiones movent divites, quia in
quod dissimilitudo causa est seditionis. Se­
statu populari recipiunt aequale. Existimant
cundum apparet, quia si illi qui habent di­
autem plus se debere recipere, cum sint excel­
versos mores simul vixerint, contingit quod
lentiores, et ideo movent seditiones contra
unus trahit alium et in fine habent eosdem
mores et inclinantur ad eumdem finem, et
populum.
tunc non mutant rempublicam. Est igitur ma­
744. — Deinde cum dicit « seditiones au­
nifestum quod donec simul vixerint multo
tem »
Tangit causam seditionis accidentalem ma­
tempore, movebunt seditiones illi qui habent
diversos mores. Sicut enim civitas non fit ex
gis. Et dicit quod in aliquibus civitatibus
quibuscumque, sed ex similibus, ita non fit in
fiunt seditiones propter dispositionem loci.
quocumque tempore, sed quando vixerint cives
Contingit enim quod regio non est bene dis­
simul et iam inclinantur ad eosdem mores.
posita, ad hoc quod civitas sit una, sed ma­
742. — Deinde cum dicit « propter quod » gis et alia. Unitas autem ordinis in finem fa­
Manifestat quod dictum est per septem
cit civitatem unam; et ideo illud quod dispo­
nit ad hoc requiritur ad unitatem civitatis.
exempla; et dicit, quod quia dissimilitudo cau­
sa est seditionis, accidit, quod illae civitates
Facit autem ad hoc bona dispositio loci. Si
quae extraneos indifferenter receperunt, plu­
igitur locus non est bene dispositus, ad hoc
quod sit civitas una, fit seditio, sicut accidit
res passae sunt seditiones et divisiones; sic­
ut accidit in quadam civitate quam vocant
Clazomeniis. Illi enim qui inhabitabant in
Sybarim. In illa enim civitate habitabant
Chytro, quae est una pars civitatis, erant con­
Troezenii : isti vero receperunt Achaeos : cum
tra illos qui habitabant in insula, scilicet in
autem essent augmentât! eiecerunt Troezenios,
alia parte civitatis; et volebant facere diver­
et ex hoc tunc fuit odium inter Sybaritas qui
sas respublicas, et civitatem principalem in
sua parte. Similiter Colophonii, et Notii ad
eiecti fuerant et Thurios qui eos receperant:
invicem passi sunt seditiones propter malam
cum enim plus exigerent eo quod regio esset
dispositionem loci. Similiter Athenis non sunt
sua, eiecti fuerunt a Sybaritis.
Ponit secundum exemplum; et dicit, quod
bene dispositi ad unam rempublicam; quia illi
similiter accidit Byzantiis. Cum enim isti re­
qui sunt in suburbio, videlicet in Pyraeo extra
cepissent extraneos, isti insidiati sunt Byzan­
muros civitatis populares sunt magis quam
illi, qui habitant in urbe, quae est locus ma­
tiis et depraedaverunt eos: qui Byzantii, re
cognita, eos praelio et armis expulerunt.
gis munitus ubi sunt fortililia.
Ponit tertium exemplum; et dicit, quod si­
Sic igitur manifestum est, quod diversitas
militer accidit in alia civitate quod Antis­
facit ad divisionem et seditionem in civitate.
saei profugos et extraneos ex Chio receperunt
Sicut enim in bello parvus fossarum transitus,
in sua civitate, et tandem facta fuit seditio
et quaecumque modica apertura distrahit exer­
citum vel aciem, et ordinem eius interrumpit,
inter ipsos et eiecti sunt extranei.
Tunc ponit quartum exemplum: et dicit,
ita omnis diversitas et dissimilitudo in civi­
quod Zanclaei receperunt Samios in civitate,
tate facit seditiones. Sed considerandum est,
et postmodum facta seditione inter ipsos,
quod dissimilitudo quae maxime causât sedi­
ipsi expulsi fuerunt a civitate. Tunc ponit
tionem, est dissimilitudo virtutis et malitiae,
quintum exemplum; et dicit, quod Apolloniaquia inclinant statim in diversos fines. Post
tae civitatem inhabitantes iuxta Pontum, cum
haec autem divitiae et paupertas: et sic ulte­
recepissent extraneos, passi sunt seditionem
rius alia dissimilitudo secundum alia aliqua,
Tunc ponit sextum exemplum; et dicit, quod
quae potest attendi inter multa. Sed haec
Syracusani cum expulissent tyrannos a civi- J est differentia, quod quaedam magis, quaedam
minus faciunt seditiones. Sub ipso vero mem­
tate, receperunt extraneos, et eos qui portant
merces, et fecerunt eos cives, seditio facta
bro continetur causa, quae iam dicta est.
fuit eis et venerunt ad pugnam.
— 255 —

L. V, 1. HI

IN POLITICORUM

LECTIO III.
(nn. 745-762; [602-619]).
Enumeratio causarum seditionum in urbibus existentium.
TEXTUS ARISTOTELIS

fBekker 1302b17 - 1304b18)
602. Fiunt quidem igitur seditiones non de
parvis, sed ex parvis; seditiones autem faciunt
de magnis. Maxime autem et parvae invale­
scunt, quando inter dominos fiunt, velut ac­
cidit in Syracusis in antiquis temporibus :
transmutata enim fuit politia ex duobus iuvenibus dissidentibus in principatibus qui erant
circa amorosam causam: altero enim absente,
leno quidam existens amicum ipsius finxit.
Rursum autem ille huic indignatus est uxorem
ipsius persuasit tamquam ipsum venire. Unde
coassumentes eos qui in pofiteumate, diviserunt
omnes.
603. Propter quod quidem subditos vereri
oportet talia, et dissolvere praesidum et potentum dissensiones: in principio enim fit pec­
catum, principium autem dicitur esse dimi­
dium totius. Quare et quod in principio par­
vum peccatum, proportionale est ad ea quae
in aliis partibus.
604. Totaliter autem insignium dissensiones
coassumere faciunt et totam civitatem.
605. Velut in Hestiaea accidit post Medica,
duobus fratribus de paterna haereditate dissi­
dentibus, pauperior quidem enim tamquam
non proferente alio substantiam, neque thesau­
rum, quem invenit pater, adduxit populares.
Alius autem habens substantiam multam, opu­
lentos.
606. Et in Delphis, differentia quae facta est
ex cura, fuit principium omnium seditionum
posteriorum. Hic quidem enim auguratus quod­
dam symptoma, ut venit ad sponsam, non
accipiens, abscessit : hi autem tamquam iniuriam passi iniecerunt sacrarum rerum sacri­
ficatorem, et deinde tamquam sacrorum vio­
latorem interfecerunt.
607. Circa Mytilenem autem ex haereditatibus dissensione facta, multorum fuit princi­
pium malorum, et belli quod adversus Athe­
nienses, in quo Pachus cepit civitatem ipsorum.
Tymophane enim egenorum quodam relinquen­
te duas filias, Doxander coartatus, et non acci­
piens, filiis suis incoepit seditionem, et Athe­
nienses exacerbavit advena existens civitatis.
608. Et Phoceis ex haereditatione facta sedi­
tione circa Mnaseam patrem Mnesonis et cir­
ca Euthycratem Onomarchi, seditio haec prin­
cipium fuit sacri belli Phoceis.
609. Fuit autem transmutata et in Epidamno
politia ex nuptialibus. Cum desponsasset enim
quidam filiam, et laesisset ipsum, desponsati
pater factus principandum, alter comprehen­
dit eos qui extra politiam, tamquam delusus.
610. Transmutantur autem et in oligarchiam,
çt in demum, et in politiam, ex eo quod est

approbari aliquid vel augeri, vel principatum,
vel partem civitatis.
611. Velut in Ariopago consilium bene com­
placens in Medicis videbatur fortiorem facere
politiam.
612. Et rursus navalis turba facta causa vi­
ctoriae circa Salaminam, et per hanc praesu­
latus propter eam quae in mari potentiam,
democratiam fortiorem fecit.
613. Et in Argo insignes acceptati circa eam
quae in Mantinea pugnam ad Lacedaemonios,
conati sunt dissolvere demum.
614. Et in Syracusis populum cum esset cau­
sa victoriae belli, quod ad Athenienses, ex po­
litia in democratiam transmutatio facta est.
615. Et in Chalcide populus cum insignibus
Foxum tyrannum perimens, statim habebat
politiam.
616. Et in Ambracia rursum similiter, po­
pulus conficiens Periandrum tyrannum iis in­
festi erant, in scipso constituit politiam.
617. Et universaliter etiam oportet hoc non
latere, quod qui potentiae causa facti, et idio­
tae et principatus et tribus, et totaliter pars, et
qualiscumque multitudo seditionem movent.
Aut enim qui iis honoratis invident inchoant
seditionem, aut isti propter excessum non vo­
lunt manere in aequalibus.
618. Moventur autem politiae, et quando
quae videntur esse contrariae partes civitatis
aequantur invicem, velut divites et populus,
medium autem sit nullum, aut valde parvum:
si enim multum excedat alterutra partium ad
manifeste valentius, reliqua non vult pericli­
tari: propter quod, et qui secundum virtutem
differunt, non faciunt seditionem, ut est di­
cere, pauci enim fiunt ad multos. Universaliter
quidem igitur circa omnes politias principia
et causae seditionum et transmutationum hunc
modum habent.
619. Movent autem politias quandoque qui­
dem per violentiam, quandoque autem per fal­
laciam. Per violentiam quidem aut mox a prin­
cipio. aut posterius cogentes. Etenim fallacia
duplex. Qui quidem enim sum acceperint pri­
mo voluntariorum transmutant politiam. Dein­
de posterius violentia detinent involuntario­
rum : velut in trecentis qui populum decepe­
runt dicentes regem daturum pecunias ad bel­
lum adversum Lacedaemonios, et cum men­
titi fuisset, conabantur retinere politiam. Ali­
quando autem a principio cum persuaserint,
et posterius iterum persuasis ipsis voluntariis
principantur. Similiter quidem igitur circa
omnes politias ex dictis accidit fieri transmu­
tationes.

— ?56

745-750

IN POLITICORUM

L. V, I. in

COMMENTARIUM

745. — Postquam Philosophus declaravit
qualiter se habentes faciunt seditiones, et quae
sunt disponentia, declarat qualiter seditiones
inchoatae a parvis invalescunt mullum.
Et dividitur in duas secundum quod tangit duas causas huius. Secunda, ibi, « Totaliter autem etc. ».
Prima in duas. In prima tangit causam il­
lam. In secunda dat remedium contra illam,
ibi, «Propter quod etc.».
In prima dicit, quod seditiones non fiunt
de parvis, sed de magnis; fiunt autem ex
parvis, quia incipiunt ex parvis. Parvae autem
seditiones et dissensiones invalescunt citius,
quando fiunt inter dominos habentes potesta­
tem in civitate, sicut accidit antiquitus in ci­
vitate Syracusanorum. Contigit enim, quod
respublica illorum fuit mutata propter dissen­
sionem duorum invenum, qui principautés dissiderunt propter amoris causam. Accidit enim,
cum unus esset extra civitatem, quod alter
puerum quem amabat sibi conciliavit. Cum
autem alter venisset, indignatus est, et stu­
duit habere uxorem alterius. Cum autem ille
istud sciret, mota est dissensio inter illos, et
coassociantes sibi cives, diviserunt omnes in
duas partes. Sic igitur manifestum est, quod
parva dissensio multum invalescit, quando fit
inter divites habentes potestatem in civitate.
746. — Deinde cum dicit « propter quod »
Tangit remedium contra hoc. Et dicit, quod
propter hoc quod parva dissensio inter do­
minos multum invalescit, oportet quod subdi­
ti talia timeant multum, et quod dissensiones
inter divites dissolvant et trahant ad concor­
diam, quia dissensio quae accidit inter ma­
iores et principautés est peccatum in princi­
pio. Principium autem est dimidium totius;
quia principium continet se ct principatum
virtute; et ideo resistendum est peccato in
principio. Nam peccatum in principio proportionaliter se habet ad ea peccata, quae fiunt
in partibus principalibus animalium. Videmus
autem quod modica facta diversitate in par­
te principali in animali, scilicet in corde,
magna fit diversitas in aliis partibus. Simi­
liter modica existente diversitate in semine,
fit magna diversitas in eo quod fit ex semine;
quia ex modica differentia calidi et frigidi
causatur differentia maris et feminae. Simi­
liter facta modica transpositione in guber­
naculo navis, lota navis transmutatur. Quare'
sic erat in republica quod parvum peccatum
in principio et parva dissensio multum in­
valescit.
747. — Deinde cum dicit « totaliter au­
tem »
Tangit secundam causam; et declarat, quod
dissensiones insignium multum invalescunt.

Et primo proponit. Secundo manifestat per
,
' exempla, ibi, « Velut in Hestiaea etc. ».
In prima dicit, quod non solum dissensio­
nes principantium multum et cito invalescunt,
; immo universaliter dissensiones divitum; ex
[ quo enim divites sunt, potentiam habent. Et
manifestum est, quod indignantur si non fiat
eis secundum quod existimant se excellere
alios, et faciunt dissensiones et totam civi­
tatem ponunt in dissensione.
748. — Deinde cum dicit « velut in »
Declarat per exempla.
Et dividitur in quinque, secundum quod
declarat per quinque exempla. Secunda ibi,
«Et in Delphis etc.». Tertia ibi, «Circa
Mytilenem autem etc.». Quarta ibi, «Et Pho­
ceis etc. ». Quinta ibi, « Fuit autem transmutata etc. ».
In prima dicit; ita dictum est, quod dissen­
siones divitum multum invalescunt: sicut ac­
cidit in Hestiaea civitate. Contigit enim quod
duo fratres dissiderent de paterna haereditate, cum unus non haberet de divitiis et de
thesauro, quem acquisivit pater, coassumpsit
sibi populares, alius divites. Et fuit divisa ci­
vitas in duas partes, et facta fuit magna dis­
sensio.
749. — Deinde cum dicit « et in Delphis *
Ponit secundum exemplum: et dicit: simi­
liter accidit in Delphis, quod quidam habuit
quamdam puellam in cura sua, quae cura fuit
principium omnium dissensionum, quae post­
modum contigerunt. Unus enim desponsavit
illam, postmodum consuluit quemdam sacer­
dotem augurem, utrum expediret ei accipere
eam in uxorem: qui consuluit quod non ac­
ciperet: tunc iste timens propter dictum auguris, scilicet infortunium aliquod, cum veni­
ret ad sponsam, non accepit, sed recessit.
Amici vero videntes hoc, sicut illi quibus fa­
cta fuerat iniuria, eo sacrificante, sacrum ali­
quid clam iniecerunt. Deinde accusaverunt
eum quod male sacra tractasset : unde tam­
quam sacrilegum capite damnari fecerunt.
750. — Deinde cum dicit « circa Mytile­
nem »
Ponit tertium exemplum : et dicit, quod
circa Mytilenem civitatem facta fuit dissen­
sio inter aliquos propter divisionem haereditatum, quae fuit principium multorum ma­
lorum quae postmodum contigerunt. Et fuit
principium belli quod fuit inter ipsos et Athe­
nienses, in quo praelio quidam dux, nomine
Pachetes, accepit civitatem ipsorum Athenien­
sium. Accidit enim, quod Timophanes opu­
lentus vita functus, reliquit duas filias super­
stites. Quidam autem Doxandrus eas dari
concupivit filiis suis in uxores : quod cum as­
sequi non potuisset, persuasit Atheniensibus,

— 257 —

L. V, 1. in

IN POLITICORUM

apud quos hospes publice erat, ut bellum su­
sciperent contra Mytilenas.
751. — Deinde cum dicit « et Phoceis »
Ponit quartum exemplum: et dicit, quod
apud Phocenses quidam fuerunt exhaereditati.
ex quo facta fuit seditio inter Mnaseam pa­
trem Mnesonis, et Euthycratem patrem Onomarchi. Haec autem dissensio fuit principium
belli Phocensibus, illius inquam belli, quod
sacrum appellaverunt.
752. — Deinde cum dicit « fuit autem »
Ponit quintum exemplum: et dicit, quod
in Epidamno civitate transmutata fuit respu­
blica propter dissensionem, quae fuit facta
propter nuptias quasdam. Cum enim quidam
desponsasset quamdam, quidam fecerunt sibi
iniuriam, et facta fuit dissensio. Postmodum
contingit, quod pater desponsati factus fuit
unus de principibus, et tunc accepit alios qui
erant extra rempublicam et infensi statui, et
coniungens eos sibi, transmutavil rempublicam.
753. — Deinde cum dicit « transmutatur
autem »
Cum declaravit, quod respublicae transmu­
tentur, declarat in quid transmutantur.
Et primo proponit. Secundo manifestat,
ibi, « Ut apud etc. ».
In prima dicit, quod respublicae transmu­
tantur in paucorum statum et popularem ex
eo quod aliquod collegium vel aliqua pars ci­
vitatis famam vel augmentum maiorem in mo­
dum consecuta est. Ob hanc enim causam
contingit quod si regebat quod intendatur
magis et fortior fiat eius status, et sic mu­
tatur a debiliori ad fortiorem. Si vero non
regebat, contingit, quod iusta fama et poten­
tia regere incipiat, et ab una republica ad
aliam fit transmutatio.
754. — Deinde cum dicit « velut in Ariopago »
Manifestat per exempla; et ponit sex, in
quibus declaratur qualiter respublica mutata
est in rempublicam aliam, vel in eamdem ma­
gis vel minus intensam; et dicit, quod bene
dictum est quod sit mutatio reipublicae in
rempublicam. sicut accidit Athenis. Cum enim
consilium Atheniensium quod erat in Ariopago quae est pars excellentior civitatis illius,
tempore belli Persarum, famam consecutum
fuisset, formam reipublicae' auxit et fuit facta
respublica eorum fortior.
755. — Deinde cum dicit « et rursus »
Ponit secundum exemplum; dicens quod
multitudo navalis Athenis cum fuisset causa
cuiusdam victoriae circa Salaminam fortiter
pugnando, et fuisset causa salvationis princi­
patus et ob eam victoriam acquisivisset po­
tentiam maris civitati, fecit statum populi
magis fortem.
756. — Deinde cum dicit « et in Argo »
Ponit tertium exemplum, in quo declara­
tur quod respublica mutatur in rempublicam:
ei dicit, quod in Argo contigit quod insignes
et potentes cum eligerentur ad praelium con­

i

j

i
I

751-761

tra Lacedaemonios, commisso praelio apud
Mantineam urbem, magnam famam consecu­
ti sunt, et ob hanc causam conati fuerunt
destruere popularem statum et convertere in
paucorum potentiam, et sic respublica muta­
batur in aliam rempublicam.
757. — Deinde cum dicit « et in Syracu­
sis »
Ponit quartum exemplum in quo idem pro­
batur; et dicit, quod in civitate Syracusano­
rum cum factum fuisset praelium inter eos
et Athenienses et obtinuissent, cuius victo­
riae causa, populus fuit, rempublicam muta­
vit in statum popularem.
758. — Deinde cum dicit « et in Chalcide »
Ponit quintum exemplum; et dicit, quod
cum in Chalcide civitate populus una cum
divitibus quemdam tyrannum interfecisset,
statim adhaesit reipublicae dimittens priorem
rempublicam.
759. — Deinde cum dicit « et in Ambra­
cia »
Ponit sextum exemplum; et dicit, quod in
Ambracia cum populus eiecisset Periandrum
qui tyrannizabat apud eos simul cum aliis
divitibus qui contrarii erant ipsi in populo, in­
stituit rempublicam sibi convenientem, scili­
cet statum popularem, dimittens priorem.
760. — Deinde cum dicit « et universali­
ter »
Concludit unam regulam universalem; di­
cens quod universaliter hoc debet esse mani­
festum et non debet latere, quod quicumque
propter potentiam aliquid praeclarum fece­
runt, sive sint idiotae, sive principes, sive sint
tribus aliquae, sive tota una pars, sive qualiscumque multitudo, movet seditionem. Aut
enim qui invident eis qui honorantur in ci­
vitate movent et faciunt seditionem; aut illi
qui excellunt et magnum aliquid fecerunt,
propter potentiam, nolunt manere cum aequa­
libus et eis conformari. Ex hoc enim quod
magnum fecerunt, inclinantur ad magna,
quibus reputant se dignos. Ideo nolunt rema­
nere cum aequalibus. Unde si potentiam ha­
beant, seditionem faciunt.
761. — Deinde cum dicit « moventur au­
tem »
Declarat quando maxime moventur respu­
blicae; et dicit, quod tunc maxime transmu­
tantur respublicae quando duae partes quae
videntur esse contrariae, sicut divites et popu­
lus, aequantur in potentia vel fere, medii autem nulli sunt, aut valde pauci : quia tunc
quaelibet pars reputat se fortiorem alia et
nititur repellere aliam. Et si contingit unam
partem superare aliam, instituit rempublicam
quae sibi videtur. Si autem una pars quae­
cumque sit, illa, excedat aliam in multo, manifeste illa pars quae exceditur, nolens perire, subiicitur parti quae valentior est, nec
movet seditionem contra illam. Et propter hoc
manifestum est, quod illi qui excedunt alios
in virtute, non movent seditionem, quia pau-

— 258 —

761-762

IN POLITICORUM

ci sunt respectu multitudinis. Et tunc conclu­
dit, quod universaliter principia et causae se­
ditionum rerumpublicarum secundum hunc
modum fiunt.
762. — Deinde cum dicit « movent au­
tem »
Declarat, quomodo et qualiter dissidentes
movent respublicas; et dicit, quod quandoque
movent respublicas et transmutant per vio­
lentiam, quandoque per fallaciam, et astu­
tiam. Per violentiam dupliciter. Uno modo
in principio, scilicet inferendo violentiam
quod rempublicam quam instituunt teneant.
Alio modo cogendo posterius non in princi­
pio: quandoque enim in principio suadent
per astutiam talem vel talem rempublicam,
et decipientes cives transmutant rempublicam
illis nolentibus. Et item in fine si nolunt re­

silire, faciunt eis violentiam et cogunt eos
tenere rempublicam iam institutam, sicut ac­
cidit in quadringentis qui deceperunt populum
dicentes ei quod rex daret pecuniam ad praeliandum contra Lacedaemonios, et populus hoc
audito noluit, et instituit rempublicam quam
isti instituerunt. Postmodum videns quod men­
titi fuerunt, volens contradicere illi, conati
fuerunt tenere eamdem et observare facien­
tes violentiam populo. Aliquando autem con­
tingit, quod in principio suadent et recipiunt
rempublicam, et postmodum quod eam ob­
servant et suadent, illis persuasis principantur
illis volentibus. Et tunc récapitulât quod sim­
pliciter, hoc est universaliter, secundum dicta
contingit fieri mutationes omnium rerumpu­
blicarum.

— 259 19 — In Politicorum.

L. V, 1. ni

L. V, 1. iv

IN POLITICORUM

763

LECTIO IV.
(nn. 763-776; [620-633]).

Quomodo status popularis labatur ad tyrannidem, et cur minus nunc quam prius.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1304bl9 - 13O5a36)
620. Secundum unamquamque autem speciem
politiae ex iis partientes, accidentia considerare
oportet.
621. Democratiae quidem igitur maxime
transmutantur propter demagogorum impu­
dentiam : ii quidem enim seorsum calomnian­
tes habentes substantias, coadunant ipsos : con­
gregat enim et separatissimos communis timor.
Hi autem communiter multitudinem inducen­
tes.
622. Et hoc in multis videbit utique aliquis
factum. Etenim in Coo dcmocratia transmutata fuit demagogis factis malis. Insignes enim
coadunati sunt.
623. Et in Rhodo demagogi tractantes sti­
pendia, acquisierunt, et prohibebant reddere
quae debebantur trierarchis. Ii autem propter
illatas iniurias coacti sunt coadunati dissolvere
demum.
624. Dissoluti est autem et in Heraclea de­
mus post migrationem mox, propter demagogos. Insignes enim iniuste passi ad ipsis se­
cesserunt. Deinde coadunati qui secesserant, et
supervenientes, dissolverunt demum.
625. Consimiliter autem et in Megaris dis­
soluta est democratia. Demagogi enim ut pe­
cunias haberent de populari, eiecerunt multos
insignium, donec multos facerent fugientes. Ii
autem descendentes oppugnantes populum vi­
cerunt, et instituerunt oligarchiam.
626. Evenit autem idem et circa Cumam in
domocratia quam dissolvit Thrasimachus.
627. Fere autem et in aliis videbit utique
aliquis considerans transmutationes hoc modo
se habentes. Quandoque quidem enim, ut do­
na habeant, iniusta facientes, insignes coadu­
nant, vel substantias aeque partiales facientes,
vel redditus sacrificiis. Quandoque autem cri­
minantes, ut habeant de populari possessiones
divitum.

628. In antiquis autem quando erat idem demagogus, erat et dux exercitus, in tyrannidem
fiebat transmutatio: fere enim plurimi anti­
quorum tyrannorum ex demagogis facti sunt.
629. Causa autem quare tunc quidem fiebat,
nunc autem non, quia quidem demagogi erant
ex militantibus. Nondum enim erant diserti
loqui. Nunc autem, rhetorica augmentata,
qui possunt loqui, fiunt demagogi; propter
inexperientiam autem bellicorum non super­
ponuntur, nisi alicubi aliquid breve fiat tale.
630. Fiebant autem tyrannides prius magis
quam nunc, et quia magni principatus commit­
tebantur aliquibus, sicut in Mileto ex Pryta­
nea; multorum enim et magnorum erat domi­
nus prytanus.
631. Adhuc autem, quia non magnae erant
tunc civitates, sed in agris habitabat populus,
occupatus existens operibus, optimates populi,
quando bellicosi erant, tyrannide praeficieban­
tur. Omnes autem hoc faciebant crediti a vul­
go. Persuasio autem erat inimicitia ad divites;
velut Athenis Pisistratus seditionem movit ad­
versus Pediacos, et Theagenes in Megaris di­
vitum pecora occidens, capiens iuxta fluvium
pascentes; et Dionysius accusans Daphnaeum
et divites dignificatus est tyrannide propter
inimicitiam creditus tamquam popularis exi­
stens.
632. Transmutantur autem et ex prima de­
mocratia in maxime novam : ubi enim eligibiles
quidem principatus, non autem ab honorabilitatibus, eligit autem populus, demagogi qui
student principari, ad hoc insistunt, ut popu­
lus, sit dominus legum.
633. Remedium autem, ut non fiat vel ut
minus fiat, tribus ferre principes, sed non
omnem populum. Democratiarum quidem igi­
tur transmutationes omnes fere fiunt propter
has causas.

763. — Postquam Philosophus declaravit
causas et principia seditionis et transmutationis
rerumpublicarum in universali, in quibus plu­
res principantur, in parte ista incipit deter­
minare in speciali causas et principia seditio­
nis et transmutationis ipsarum.
Et dividitur in partes tres. In prima deter­
minat causas seditionis et transmutationis
status popularis. Secundo paucorum, ibi,
«Oligarchiae autem etc.». Tertio status opti­
matum, ibi, «In aristocratiis autem etc.».

Prima in duas. In prima proponit intentum
suum. In secunda prosequitur, ibi, « Democra­
tiae quidem igitur etc.».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est de causis et principiis seditionis et
transmutationis rerumpublicarum in universali,
considerandum est in speciali quae sunt acci­
dentia secundum quae fit transmutatio et se­
ditio secundum unamquamque speciem reipu­
blicae pertinentes, et considerantes secundum
unamquamque in speciali.

— 200 —

764-770

IN POLITICORUM

L. V, 1. iv

fuit iransmutatus propter malitiam ipsorum :
764. — Deinde cum dicit « democraliae
divites enim coadunati fuerunt et insurrexe­
quidem »
runt contra multitudinem, et transmutaverunt
Prosequitur; et dividitur in duas.
rempublicam.
In prima tangit causam propter quam po­
766. — Deinde cum dicit « et in Rhodo »
pularis status transmutatur absolute. In secun­
Ponit secundum exemplum. Et dicit quod
da tangit causam vel modum transmutationis,
in Rhodo insula duces populi qui ordinati
ibi, «Transmutantur ex prima etc.».
étant ad tractandum dc stipendiis exsolven­
Prima in duas. In prima facit quod dictum
dis, quibus debebantur, prohibuerant ne red­
est.‘In secunda ostendit in quam rempubliderentur huiusmodi stipendia militibus clas­
cam antiquitus magis fiebat transmutatio, ibi,
sis, cum eis deberentur: ipsi autem coniuncti
« In antiquis autem etc. ».
insimul propter metum iudicii, et iniurias
Prima in tres. In prima ponit causam trans­
praedictas, compulsi sunt dissolvere popu­
mutationis popularis status. In secunda ma­
larem statum eorum.
nifestat per exempla, ibi, « Et hoc in mul­
tis etc.». In tertia reddit causam cuiusdam,
767. — Deinde cum dicit « dissolutus est »
ibi, «Et in Rhodo etc.».
Ponit tertium exemplum. Et dicit quod in
civitate quae dicitur Heraclea, status popula­
In prima dicit, quod populares status ma­
ris fuit corruptus post recessum ipsorum di­
xime transmutantur et patiuntur seditiones
vitum propter ipsos duces populi, quia divi­
propter malitiam eorum qui duces sunt in
tes propter iniurias illatas recesserunt a civi­
populo. Isti enim propter malitiam vel im­
tate, deinde coadunaverunt se, et coadunati
potentiam coadunant divites. Hoc autem po­
supervenientes, destruxerunt statum popula­
test fieri dupliciter. Uno modo calumniando
eos. Est autem calumnia falsi criminis impo­ rem et instituerunt aliam rempublicam.
sitio. Et quandoque dicitur alienae rei usur­
768. — Deinde cum dicit « consimiliter au­
patio propter falsi criminis impositionem.
tem »
Quando igitur isti duces imponunt falsa cri­
Ponit quartum exemplum. Et dicit quod in
mina divitibus, divites coadunantur inter se;
civitate Megareorum, popularis status fuit
et quamvis divites essent separati et fortassis
corruptus propter malitiam ducum populi :
inimici, propter tamen calumniam coadunan­ quia duces volentes habere pecunias a divitibus,
tur, quia timor communis congregat et adu- j per bonorum publicationem, eiecerunt multos
nat eos qui valde sunt separati. Et ratio hu- ; divites, et hoc donec fuerunt multi exules
ius est, quia timor est tristitia vel turbatio
facti. Divites autem postmodum coadunati
propter phantasiam futuri mali; et ideo ille
fuerunt, et venientes contra civitatem impu­
qui timet inquirit vias per quas possit vitare
gnaverunt eam et devicerunt, et tunc corrum­
malum opinatum futurum: si ergo aestimet
pentes popularem, instituerunt paucorum sta­
quod hoc faciet si coniungat se cum inimico,
tum.
coniungit se cum illo.
769. — Deinde cum dicit « evenit autem »
Ponit quintum exemplum. Et dicit, quod
Est tamen intelligendum quod si motus ti­
istud idem accidit apud Cumas. Ab illa enim
moris fuerit quam motus inimicitiae, non con­
civitate fuit expulsus quidam nomine Thrasy­
jungetur cum inimico : si autem maior, con­
machus a ducibus populi; postmodum iste in­
jungetur cum eo ad repellendum: semper
surrexit contra multitudinem, et devicit et
enim sequitur motum maiorem. Quare mani­
mutavit rempublicam.
festum est quod divites coniungunt seinvicem,
et adunati et coniuncti insurgunt contra mul­
770. — Deinde cum dicit « fere autem »
titudinem et opprimunt eam et transmutant
Assignat causam cuiusdam dicti. Dixit enim
rempublicam. Alio modo coadunant duces po­
quod duces populi movent multitudinem con­
puli divites, procurando quod multitudo gra­
tra divites: declarat propter quam causam hoc
vetur a divitibus, ut multitudo gravata ab
faciunt. Et dicit quod fere in omnibus aliis
ipsis inducta ducibus, insurgat contra divites;
apparebit, si aliquis consideret, quod trans­
et tunc divites timentes opprimi a multitudine
mutatur popularis status, hoc modo, scilicet
coadunantur et insurgunt contra multitudinem
propter malitiam ducum populi : illi enim
et transmutant rempublicam.
movent multitudinem contra divites, vel ut
765. — Deinde cum dicit « et hoc in »
dona habeant a divitibus propter iniustitiam,
ut scilicet divites propter iniuriam moveantur
Manifestat per exempla.
ad redimendum vexationem suam, vel a mul­
Et dividitur in quinque, secundum quod
manifestat per quinque exempla. Secunda ibi.
titudine odiente ipsos divites; et tunc contin­
« Et in Rhodo etc. ». Tertia ibi, « Dissolutus
git, quod divites propter istam iniuriam coa­
est autem et in Heraclea etc.». Quarta ibi,
dunentur. Quandoque autem hoc faciunt, ut
possessiones sint aequales, ut per hoc de pos­
«Nec multo dissimiliter etc.». Quinta ibi,
sessionibus divitum possint aliquid habere, vel
« Evenit autem idem et circa Cumam etc. ».
In prima dicit, quod si aliquis consideret,
ut eorum redditus muneribus publicis subiividebit in mullis quod popularis status trans­
ciantur. Quandoque autem imponunt crimina
mutatur propter malitiam ducum populi : nam
divitibus, ut per hoc relegentur a civitate, et
in civitate quae dicitur Cous popularis status [ a populo confiscentur possessiones ipsorum.
---- 201 ------

L. V, 1. iv

IN POLITICORUM

770-776

tur tyrannice. Tyrannizabant autem, quia cre­
Sicut enim dictum fuit superius, isti duces
debatur eis a vulgo; et causa huius erat,
populi adulatores sunt, et ideo faciunt ea
quia persuadebant pauperibus contra divites.
quae placent multitudini, propter quod mul­
Efficax autem persuasio erat inimicitia, quam
tum lucrum afferunt.
praetendebant contra ipsos divites. Odio enim
771. — Deinde cum dicit « in antiquis »
habere inimicum alicuius, facit ipsum bene
Declarat in quam rempublicam magis an­
credibilem illi; sicut accidit Athenis, quod
tiquitus fiebat transmutatio popularis status,
quidam nomine Pisistratus fecit seditiones
quam in tyrannidem.
contra Pediacos. Et Megaris Theagenes sic
Et primo proponit. Secundo probat cum
nominatus a genere, qui occidit iuxta quem­
dicit, « Causa autem etc. ».
In prima dicit, quod in antiquis temporibus ί dam fluvium pecora divitum Megareorum, et
cepit illos qui pascebant pecora illa, et ex
quando dux populi erat dux exercitus, popu­
hoc benivolus fuit populo. Similiter Diony­
laris status transmutabatur in tyrannidem, ut
sius accusavit quemdam nomine Daphnaeum,
frequentius; quia fere plurimi antiquorum qui
et similiter divites; et ex hoc reputatus est di­
fuerant tyranni, ex ducibus populi facti sunt.
gnus principari principatu tyrannico, factus
772. — Deinde cum dicit « causa autem »
credibilis populo et reputatus fidelis, tum
Assignat tres rationes eius quod proposi­
quia popularis erat, tum quia videbatur ini­
tum est. Et secundum hoc dividitur in tres.
micitiam habere ad divites.
Secunda ibi, « Fiebant autem tyrannides etc. ».
775.— Deinde cum dicit « transmutan­
Tertia ibi, « Adhuc autem etc. ».
tur autem »
In prima dicit, quod causa quare antiquitus
Declarat, quomodo ex una specie popularis
transmutabantur in tyrannidem et modo non,
status fiat transmutatio in aliam.
est, quia antiquitus duces populi assumeban­
Et primo tangit modum. Secundo remedium,
tur ex militantibus; isti enim erant magis di­
ibi, « Remedium autem etc. ».
serti et facundi quam alii, quia exercitati, et
In prima dicit, quod ex populari statu pri­
quia rhetoricam habebant. Homines autem
mo in quo principantur antiqui liberi, trans­
non erant communiter potentes loqui, quia
mutatio fit in popularem statum novum, in
nec communiter habebatur rhetorica. Et ideo
quo tota multitudo dominatur secundum sen­
illum qui magis erat facundus et disertus, et
tentiam, non secundum leges, et non princi­
exercitatus in bello eligebant in principem.
patur aliquis secundum aliquam honorabilitaIlle autem solus principans postmodum tyrannizabat; et sic mutabatur popularis status ί tem. Fit autem transmutatio isto modo. Cum
enim populus in tali republica potestatem ha­
in tyrannidem. Sed modo non sic est; quia
beat in electione, duces populi qui principari
rhetorica augmentata est, et multi noverunt
intendunt, sua decreta proponunt, quod mul­
eam, et ideo quicumque possunt loqui et
diserti sunt, fiunt duces populi; sed quia non I titudo debeat principari, quia melior est quam
aliqui de multitudine; et ideo melius est prin­
exercitati sunt in bellicis, non audent inva­
cipari totam multitudinem, quam aliquos.
dere principatum, ita ut aliquis solus princi­
Populus autem libenter audit istam allegatio­
petur; nisi accidat, quod sit aliquis disertus et
nem; et ideo instituit, quod tota multitudo
facundus prae aliis et exercitatus in bellicis.
principetur secundum legem; et dicitur iste
773. — Deinde cum dicit « fiebant autem »
popularis status novus.
Ponit secundam rationem. Et dicit, quod
776. — Deinde cum dicit « remedium au­
antiquitus plures erant tyrannides quam modo.
tem »
Et ratio erat, quia magni principatus com­
Tangit remedium contra istum modum
mittebantur uni; ille autem trahebat dominium
transmutandi popularem statum: quia ista spe­
ad se, et principabatur solus tyrannizans; sic­
cies in quam fit tab’s transmutatio, pessima est.
ut accidit in Mileto civitate, quod cuidam fuit
Et dicit quod remedium ne fiat huiusmodi po­
commissus pincipatus qui multorum et ma­
pularis status vel ut minus fiat, est sustinere
gnorum dominium habebat, postmodum solus
et procurare, quod una tribus eligat, ita quod
principans tyrannizavit. Quia igitur plures
una tribus modo eligat, deinde alia, et sic
erant antiquitus tyrannides quam modo, et res­
deinceps, et non tota multitudo. Minor enim
publica transmutabatur in illam, quae et plu­
est una tribus quam tota multitudo; et ideo
ries accidebat, ideo et popularis status trans­
melius est eligere tribus quam totam multitu­
mutabatur in tyrannidem.
dinem. Dicebat enim superius Philosophus
774. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
quod totam multitudinem eligere contingit du­
Ponit tertiam rationem. Et dicit, quod ite­
pliciter. Uno modo divisim, ut modo una
rum manifestum est, quod antiquitus transmu­
tribus, deinde alia, ita quod omnes partes ob­
tabatur popularis status in tyrannidem, quia
tineant electionem divisim. Alio modo concivitates non erant multum magnae, immo
iunctim: et quia primum potest haberi, acci­
populus habitabat in agris occupatus circa
piendum est magis. Et concludit quod propter
agriculturam; et ideo parum curabat de bono
istas causas fere fiunt omnes transmutationes
communi. Unde illos qui erant magis sagaces
status popularis.
et meliores in populo, quoniam bellicosi existebant, populus praeficiebat, et principaban­
•— 202 —

IN POLITICORUM

L. V, 1. v

LECTIO V.
(nn. 777-792; [634-649]).
De immutatione status paucorum vel in seipsum, vel ad statum multitudinis
vel in tyrannidem.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1305a37 - 1306521)
634. Oligarchiae autem transmutantur, ma­
xime propter duos modos manifestissimos.
635. Unum quidem si iniusta agant in mul­
titudinem. Omnis enim fit praeses sufficiens.
Maxime autem quando ex ipsa oligarchia ac­
cidit fieri praesidem, sicut in Naxo Lygdamus,
qui et posterius tyrannizavit super Naxios.
636. Habet autem et qui ex aliis principatus
seditionis differentias. Quandoque quidem enim
ex ipsis divitibus non existentibus autem in
principatibus fit dissolutio, quando pauci valde
fiunt qui in honoribus, velut in Massalia et in
Istro, et in Heraclea, et in aliis civitatibus ac­
cidit. Qui enim non participabant principa­
tibus, evacuabant, donec transmutarent senio­
res prius fratrum, posterius autem minores
iterum. Non enim principantur alicubi qui­
dem simul pater et filius. Alicubi autem senior
et iunior frater. Et in eo quidem magis poli­
tica facta fuit oligarchia: in Istro autem ad
demum remissa fuit. In Heraclea autem ex
paucioribus ad sexcentos venit.
637. Transmutata autem fuit et in Gnido
oligarchia ipsis insignibus seditionem facien­
tibus ad seipsos propter paucos participare, et
sicut dictum est, si pater filium non partici­
paret, neque si plures fratres sed aut senissi­
mum. Insurgens enim populus seditionem agen­
tibus, et accipiens praesidem ex insignibus, in­
valescens obtinuit. Debile enim quod sedi­
tione divisum. Et in Erythres autem in oligar­
chia regiarum in antiquis temporibus, quam­
vis bene curam habentibus iis qui in politia,
tamen propter a paucis regi, indignatus po­
pulus, transmutavit politiam.
638. Moventur autem oligarchiae ex ipsis et
propter contentionem demagogizantium.
639. Est enim demagogia dupliciter. Haec
quidem inter ipsos paucos. Insit enim dema­
gogue et si omnino pauci sunt : velut in tri­
ginta Athenis qui circa Chariclea habuerunt
triginta demagogizantes, et in trecentis qui
circa Phrynicum eodem modo. Aut quando
turbam demagogizant, qui in oligarchia sunt :
velut in Larissa civium custodes propter eli­
gere ipsos vulgus demagogizabant : et in qui­
buscumque oligarchy's non isti eligunt princi­
patus ex quibus principes sunt, sed principa­
tus quidem ex honorabilitatibus magnis sunt ac
in societatibus, eligunt autem qui ad arma, vel
populus: quod quidem in Abydo accidit. Et
ubi praetoria non ex politeumate sint, dema­
gogizantes autem adversus indicia transmu­

tant politiam: quod quidem, et in Heraclea,
quae in Ponto, factum fuit.
640. Adhuc autem, quando aliqui ad pau­
ciores trahunt oligarchiam. Qui enim quae­
runt quod aequale, coguntur inducere popu­
lum adiutorem.
641. Fiunt autem transmutationes oligarchiae,
et cum consumpserit propria viventes impudi­
ce. Etenim qui tales innovare quaerunt, et aut
tyrannide praeferuntur ipsi, aut disponunt
alium, sicut Hipparinus Dionysium in Syracu­
sis, et in Amphipoli cui nomen erat Cleotinus
advenas Chalcideorum induxit, et cum venis­
sent, seditiose movit ipsos adversus divites : et
in Aegina, qui actionem ad Charetem egit co­
natus est transmutare politiam propter talem
causam. Quandoque quidem igitur mox co­
nantur movere aliquid, quandoque autem fu­
rantur communia : unde ad ipsos seditiones
agunt, qui isti, aut qui pugnant adversus istos
fures: quod quidem accidit in Apollonia, ca
quae in Ponto.
642. Concors autem oligarchia non facile
corruptibilis ex se ipsa: signum autem, quae
in Pharsalo politia. Illi enim pauci existentes
multorum domini sunt, quia utuntur se ipsis
bene.
643. Dissolvuntur autem, et quando in oli­
garchia alteram oligarchiam inducunt: haec
autem est quando toto politeumate pauco existente, maximis principatibus non participant
qui pauci omnes : quod quidem in Elide ac­
cidit aliquando : politia enim per paucos existente senum, pauci omnino fiebant, propter
perpetuos esse nonaginta existentes et propter
electionem potestativam esse et similem ei
quae in Lacedaemonia senum.
644. Fit autem transmutatio oligarchiarum
et in bello et in pace. In bello quidem pro­
pter discredentiam ad populum, militibus coa­
ctis uti : cuicumque enim manus iniecerunt,
iste saepe fit tyrannus, sicut in Corintho Timophanes: si autem plures, isti amplius acqui­
runt potentatum : qui autem hoc formidant
tradunt multitudini politiam, quia compellun­
tur populo uti.
645. In pace autem propter discredentiam
adinvicem immittunt custodiam militibus et
principanta medio qui aliquando fit dominus
amborum: quod quidem accidit in Larissa in
principatu Aloadorum circa Samum et in
Abvdo in sodalitatibus quarum una erat quae
Iphiadae.

L. V, 1. v

IN POLITICORUM

646. Fiunt autem et seditiones et ex circum­
veniri alios ab aliis ipsorum qui in oligarchia,
et ex dissidere penes nuptias vel sententias :
puta ex nuptiali quidem causa, quae prius
dictae. Et oligarchiam quae in Eretria eque­
strium Diagoras dissolvit iniusta passus circa
nuptias. Ex indicio autem praetorii quae in
Heraclea seditio facta fuit, et in Thebis ex
causa adulterii, iuste quidem, seditionaliter au­
tem facientibus punitionem, iis quidem in He­
raclea contra Eurytionem, iis autem qui in
Thebis contra Archiam: vicerunt enim ipsos
inimici, quare exceperunt in foro cyphone.
647. Multae autem et propter valde despoticas esse oligarchies ab iis qui in politia con­
tristatis dissolutae sunt: sicut quae in Gnido,
et quae in Chio oligarchia.
648. Fiunt autem et ab eventu transmutatio­
nes, et vocatae politiae, et oligarchiarum, in

I
I
I
J

777-780

quibuscumque ab honorabilitate consiliantur,
et iudicant, et principatibus principantur. Saepe enim primo statuta honorabilités ad praesentia tempora, ut participent in oligarchia
quidem pauci, in politia autem medii facilitate
facta propter pacem vel propter aliam aliquam
bonam fortunam accidit easdem possessiones
fieri dignas multiplicata honorabilitate, ut
omnes omnibus participent, quandoque qui­
dem paulatim, et secundum modicum facta
transmutatione, et latenter; quandoque autem
et celerius.
649. Oligarchiae quidem igitur transmutan­
tur, et seditiones sustinent propter tales cau­
sas. Totaliter autem, et democratiae ct oli­
garchiae transeunt, aliquando non in contrarias
politias sed in eas quae in eodem genere: puta
ex legibus democraticis et oligarchicis in eas
quae dominae, et ex iis in illas.

COMMENTARIUM

777. — Postquam determinavit Philoso- j Secunda ibi, « Transmutata autem fuit etc. ».
Tertia, ibi, « Moventur autem oligarchiae etc. ».
phus causas seditionis et transmutationis sta­
Quarta, ibi, « Adhuc autem etc. ». Quinta, ibi,
tus popularis; in parte ista determinat causas
transmutationis et seditionis status paucorum
« Dissolvuntur autem etc. ». Sexta, ibi, « Fiunt
in particulari.
etiam etc. ». Septima, ibi, « Multae autem
Et dividitur in partes duas. In prima tan­
etc. ».
git modos, quibus transmutatur status pau­
In prima dicit, quod principatus pauco­
corum. In secunda récapitulât, ibi, « Oligar­
rum potentiae patitur seditionem ab aliis di­
chiae quidem igitur etc. ».
vitibus. Contingit enim quandoque quod illi
divites qui non sunt in principatu corrumpant
Prima in duas. In prima ponit modos per
se, quibus transmutatur status paucorum. In
rempublicam. Et hoc accidit quando illi quod
secunda ponit unum modum accidentalem,
principantur sunt pauci; sicut accidit in Mas­
salia, et in Istro, et in Heraclea et in qui­
ibi, « Fiunt autem etc. ».
Prima in duas. In prima proponit, quod
busdam aliis civitatibus. Contingit enim in il­
duo sunt modi quibus transmutatur. In se­
lis quod illi divites qui non principabantur
cunda prosequitur, ibi, « Unum quidem si
exiverunt civitatem, vel propter iniuriam il­
latam eis vel propter invidiam, et erant extra
iniusta etc. ».
civitatem donec possent transmutare antiquio­
In prima dicit quod status paucorum trans­
mutantur secundum duos modos qui sunt val­
res fratrum principantes et postmodum iuniores. Similiter enim pater et filius non princi­
de manifesti : transmutantur enim propter dis­
sensiones divitum inter se, et propter dis­
pabantur, sed pater tantum vel filius tantum;
sensionem pauperum ad divites.
nec duo fratres simul, sed unus tantum, vide­
778. — Deinde cum dicit « unum quidem »
licet antiquior: ct maxime accidebat in illis
Prosequitur: et primo primum. Secundo
civitatibus, in quibus paucorum patritia illu­
secundum, ibi, « Habet autem etc. ».
strior erat; et sic accidit in Istro, ubi pro­
In prima dicit, quod propter unum trans­
pter dissensionem divitum ex praedictis cau­
mutatur status paucorum: scilicet si divites
sis exortam mutatus est status paucorum in
principantes opprimant multitudinem iniusta
popularem; et similiter in Heraclea a paucio­
ribus ad sexcentos propter eamdem causam
faciendo. Cum enim gravatur multitudo, in­
surgit contra divites et expellit eos, et sic
transmu talus est.
corrumpit statum paucorum. Qtiaecumque
780. — Deinde cum dicit « transmutata
autem »
enim sit multitudo, si praesens et unanimis
sit, sufficiens est ad expulsionem divitum et
Ponit secundum modum: et dicit, quod in
corruptionem status paucorum: et maxime
Gnido civitate transmutata fuit paucorum po­
si populus unum ex paucorum numero eligat
tentia, propter hoc, quod divites inter se fe­
et ducem faciat, sicut factum fuit in Naxo;
cerunt dissensionem. Cum enim pauci essent
ubi Lygdamus assumptus fuit in Praesidem
principantes et plures divites, non principan­
ex paucorum statu qui postmodum tyrannizates fecerunt seditionem. Cum enim pater
vit super illos Naxios.
principaretur et filius non posset, movebat se­
779. — Deinde cum dicit « habet autem »
ditionem filius contra patrem : iterum cum
Prosequitur alium modum qui est propter
plures fratres non possint principari, sed se­
solutionem divitum inter se; et dividitur in
nior, minor movit seditionem adversus fra­
septem secundum quod sunt septem modi.
trem seniorem. Ipsis autem dissentientibus,

780-785

IN POLITICORUM

multitudo gravata propter eorum seditionem
insurrexit contra illos et obtinuit et assum­
psit sibi in principem unum ex illis: cum
enim divites sint divisi, non possunt oblinere
contra multitudinem; nam quod divisum est
propter seditionem debile est: omnis enim
virtus divisa minor est seipsa unita. Similiter
cl apud Erithrienses cum esset status pauco­
rum regiarum urbium antiquitus, quamvis
principantes bene regerent illos qui erant in
republica, tamen quia pauci erant, populus
indignatus insurrexit et transmutavit rempu­
blicam paucorum.
781. — Deinde cum dicit « moventur au­
tem »
Ponit tertium modum.
Et primo ponit ipsum. Secundo manifestat
ipsum, ibi, « Est enim demagogia dupliciter
etc. ».
In prima dicit, quod iterum transmutantur
paucorum status quasi ex seipsis a principio
intrinseco, scilicet propter dissensionem et con­
tentionem ipsorum, qui et plus posse volunt.
782. — Deinde cum dicit « est enim »
Distinguit duos modos, quibus praepotentes
mutant suum regimem, idest paucorum po­
tentiam. In prima dicit, quod hoc quod di­
ctum est, quod scilicet potentes propter factio­
nes mutent gubernationem paucorum, duobus
modis fit. Uno modo quando praedicti poten­
tes adiungunt sibi alios ex ipso numero pau­
corum, quia sic per huiusmodi divisionem
mutant rempublicam, sicut Charicles Athenis
fecit, cum essent triginta potentes, et Phrynicus cum essent quadringenti : sic enim eos
dividens mutavit eorum statum. Alio modo
quando pauci praepotentes conciliant sibi ple­
bem, sicut contigit in Larissa civitate. In
illa enim principabantur habentes custodiam
civium, quia eligebantur a populo et colendo
plebem regebant ipsam.
Similiter in aliis gubernationibus paucorum
in quibus ipsi potentes qui possunt gerere
magistratum non eligunt seipsos ad magistra­
tus; sed permittitur civibus electio vel plebi:
ita tamen quod secundum magnos census vel
ex determinato alio genere fiat electio, ut
Abydis: et similiter ipsi qui rempublicam gu­
bernant, non iudicant: sed hoc permittunt
plebi eam colendo. Ut igitur eorum suffragia
promereri possent, cum et electio et indicia ad
plebem spectent, nimium faventes populo rem­
publicam mutabant : videlicet ex paucorum
potentia in popularem, ut apud Heracleam
contigit quae est in Ponto.
783. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit quartum modum; et dividitur in tres
In prima ponit modum illum. In secunda
ostendit quando maxime corrumpitur pauco­
rum status, ibi, « Fiunt etiam etc. ». Tertio
quae paucorum potentia non de facili cor­
rumpitur, ibi, «Concors autem etc.».
In prima dicit, quod paucorum status con­
tingit corrumpi ex se, quando sunt aliqui di­

L. V, 1. v

vites principantes et principatus reducitur ad
pauciores, ita quod pauciores principentur
quam prius: tunc enim divites qui expellun­
tur a principatu, videntes se contemni, volentes
magis aequale et proportionale quam quod
aliis sint subiecti, convocant populum in au­
xilium, et tunc transmutant rempublicam.
784. — Deinde cum dicit « fiunt autem »
Ostendit quando maxime corrumpitur sta­
tus; et dicit, quod contingit statum pauco­
rum transmutari maxime, scilicet quando di­
vites consumpserunt bona sua vivendo impu­
dice et inhoneste. Cum enim assueverunt vi­
vere delitiose consumentes propria, non ha­
bentes divitias, appetunt undecumque habere
eas, ut possint continuare delitias assuetas.
Credunt autem se posse habere divitias, si
turbent rempublicam; et ideo quaerunt et pro­
curant innovare rempublicam, et tunc contin­
git quod isti praeferantur et principentur tyrannizantes: quia enim consumpserunt bona
sua vivendo voluptuose cum aliis, contingit
quod habeant amicos: amantur enim maxi­
me liberales vivendo et expendendo.
Et ideo contingit cum turbant rempublicam
quod habeant amicos fautores et praeficiun­
tur: si autem non possint praefici in tyran­
num, procurant et disponunt quod alius sit
princeps, ut per hoc acquirentes amicitiam
illius possint habere quid expendant: sicut ac­
cidit in civitate Syracusanorum. Hipparinus
enim cum consumpsisset bona sua et non pos­
set praefici in principem, procuravit quod
Dionysius tyrannizaret. Et in civitate quae di­
citur Amphipolis quidam cui nomen erat
Cleotinus, Chalcidenses advenas induxit et
movit seditionem contra divites : similiter in
Aegina civitate cum quidam movisset causam
contra Charetem, cum consumpsisset bona sua,
conatus est transmutare rempublicam propter
eamdem causam, ut scilicet posset habere di­
vitias ex quibus delitiose viveret.
Conantur ergo isti transmutare rempublicam,
secundum hunc modum, ut mox possint : et
si non possunt praefici in tyrannos, nec pro­
curare aliquem alium, furantur et rapiunt bo­
na communia; et ideo faciunt seditiones, vel
isti, vel illi qui pugnant contra illos fures
et raptores: ex quo contingit mutare rempu­
blicam; sicut accidit in Apollonia, quae est
in Ponto : ibi enim cum quidam consumpsis­
set bona sua et non posset praefici in tyran­
num, nec procurare quod alius esset, incepit
rapere et furari bona communia, et tunc mo­
ta fuit seditio in civitate.
785. — Deinde cum dicit « concors autem »
Ostendit qui paucorum status non de facili
corrumpitur; et dicit, quod ille status pauco­
rum non de facili corrumpitur, in quo divites
sunt concordes ex se et bene utuntur omnibus
quae sunt reipublicae unoquoque secundum
gradum suum. Signum autem dicit esse rem­
publicam quae erat in civitate quae dicebatur
Pharsalum: illi enim qui ibi dominabantur,

— 265 —

L. V. 1. v

IN POLITICORUM

pauci erant et multorum erant domini: unde
bene utentes seipsis, unicuique attribuebant
quod proportionabile erat, quia tales uniuntur
in voluntate finis, et in voluntate eorum quae
sunt ad finem, et unum fidem intendunt, et
ea quae sunt ad illum finem. Rempublicam
autem talium non est facile corrumpere. Et
dicit « ex seipsa », quia ab exteriori agente
potest corrumpi.
786. — Deinde cum dicit « dissolvuntur
autem »
Ponit quintum modum; et dividitur in duas.
In prima ponit modum illum. In secunda
declarat quando fit transmutatio paucorum po­
tentiae secundum hunc modum et alios ma­
gis, ibi, « Fit autem transmutatio ».
In prima dicit, quod contingit aliquando
paucorum statum transmutari quando fit trans­
mutatio a statu paucorum assueto ad alium
magis communem et paucorum. Hoc autem
contingit quando sunt pauci principantes et
sint alii viri divites et insignes qui non parti­
cipant principatibus. Videntes enim quod non
attingunt ad principatum; reputant se con­
temptos; et ideo movent seditionem et redu­
cunt illum paucorum statum ad communio­
nem magis in quo plures divites quam prius
principantur; sicut accidit in Elide civitate:
respublica enim ipsorum regebatur per paucos.
Cuius ratio poterat esse, quia ilii qui erant
principaliores in reipublicae regimine erant
tantum nonaginta et principatus eorum perpe­
tuus erat. Et iterum aliquo decende alii ha­
bebant potestatem alium eligendi. Unde fre­
quentius eligebant amicos et notos; sicut fie­
bat in republica Lacedaemoniorum, de qua
dictum est in secundo huius, propter quod alii
videntes se contemptos moverunt seditionem
et mutaverunt rempublicam in magis commu­
nem statum paucorum.
787. — Deinde cum dicit « fit autem »
Declarat quando fit magis transmutatio.
Et primo declarat quod fit tempore belli.
Secundo quod fit tempore pacis, ibi, « In
pace autem ».
In prima dicit, quod transmutatur pauco­
rum status tempore belli et tempore pacis :
et tempore belli propter hoc quod divites dif­
fidunt de multitudine. Multitudo enim invidet
divitibus, et reputat se contemni propter hoc
quod non reputatur ab eis. Ipsi autem con­
tempti odiunt eos. Unde rationabiliter hoc
praesentientes diffidunt de eis: et tamen opor­
tet quod ipsi militantes contra adversarios utan­
tur multitudine habente potentiam. Cogitant
etiam quod quemcumque multitudo elevave­
rit in principem sibi, dans potestatem eidem,
ille principabitur: sicut accidit in Corintho
quod multitudo insurrexit et assumpsit sibi
unum tyrannum cui nomen erat Timophanes,
et iste fuit princeps illorum. Si autem plures
assumpserit, isti magis erunt domini et faci­
lius maiorem habentes potestatem. Et quia
divites timent ista, tradunt dominium reipu-

785-790

blicae multitudini, ne totum amittant; pro­
pter enim bellum oportet eos uti multitudine:
posset enim contingere quod adversarii prae­
valerent et quod amitterent possessiones suas.
788. — Deinde cum dicit « in pace »
Declarat qualiter corrumpitur tempore pa­
cis; et dicit, quod tempore pacis corrumpitur
paucorum status propter diffidentiam divitum
adinvicem: quia enim divites diffidunt de se
invicem, muniunt se ponendo custodiam mul­
tam in munitionibus contra invicem; et tunc
contingit quod populus gravatus propter dis­
sensionem ipsorum insurgit contra ipsos; et
contingit quod assumit unum et ille fit prin­
ceps et dominus divitum et populi, sicut in
Larissa civitate accidit in principatu Alevadensium: et circa Abydum societatem in civi­
tatibus, quarum una fuit eorum qui dicuntur
Iphiadi dicti a loco illo vel regione, dissen­
tientibus divitibus, insurrexit populus et fecit
unum praesidem.
789. — Deinde cum dicit « fiunt autem »
Ponit sextum modum. Et dicit, quod fiunt
seditiones et transmutationes paucorum poten­
tiae propter hoc quod illi qui principantur
circumveniunt alios: cum enim populus videt
se deceptum a divitibus, indignatur et mo­
vetur contra ipsos faciens seditionem; et con­
tingit quod transmutet rempublicam illam.
Similiter fit transmutatio propter dissensiones
quae fiunt propter nuptias vel iudicia: pro­
pter dissensiones quidem quae in nuptiis fiunt,
de quibus dictum est prius, quod cum quidam
desponsasset quamdam nolens eam accipere
ductus consilio cuiusdam, contingit quod se­
ditio facta fuit. Similiter paucorum potentiam
quae erat in Eretria civitate. Diagoras prin­
ceps equestrium dissolvit propter iniuriam si­
bi illatam circa nuptias. Similiter in civitate
Heraclea facta fuit seditio propter sententiam
datam a indicé contra quemdam. Similiter
Thebis fuit seditio propter quoddam indicium
adulterii. Et quamvis isti iuste moverentur,
tamen movebantur seditionaliter per seditio­
nem faciendo violentiam, sicut et in Heraclea
civitate quidam moti fuerunt contra quem­
dam cui nomen erat Evectio. Et quamvis iuste
moverentur, tamen seditionaliter movebantur.
Similiter in Thebis civitate quidam moti fue­
runt circa Archiam quemdam: contendebant
enim cum inimicis, et volebant inimici ipsorum
quod ligaretur in foro; et quamvis isti mo­
verentur iuste, tamen movebantur seditiona­
liter.
790. — Deinde cum dicit « multae autem »
Ponit septimum modum. Et dicit, quod ali­
quando corrumpitur status paucorum, quia
valde dominativus est, et principantes domini :
quia enim volunt uti subditis sicut servis,
contingit eos contristari et insurgunt contra
eos et assumentes sibi unum ex illis expellunt
alios et corrumpunt paucorum potentiam, sic­
ut corrupta fuit paucorum potentia quae fuit
in Gnido et illa quae erat in Chio, quia prin-

— 266 —

791-792

IN POLITICORUM

cipantes volebant uti eis sicut servis, propter
quod insurrexerunt et mutaverunt rempubli­
cam.
791. — Deinde cum dicit «fiunt autem»
Declarat qualiter corrumpitur status pauco­
rum per accidens. Et dicit, quod status pau­
corum et respublica transmutantur quandoque
ab eventu, et secundum accidens. Et hoc con­
tingit quando illi qui principantur principatu
consiliativo vel iudicativo, secundam aliquam
honorabilitatem determinatam principantur:
puta cum determinatur quantitas divitiarum
quam habentes licitum est attingere ad prin­
cipatum. Contingit enim aliquando ubi deter­
minata est et statuta honorabilitas secundum
quam principantur et in statu paucorum pauci
et in republica medii, postmodum multos vel
omnes venire ad illam honorabilitatem, et hoc
existente felicitate, vel propter pacem, vel pro­
pter aliam bonam fortunam, ita ut omnes di­
gni sint omnibus principatibus. Omnibus au­

L. V, 1. v

tem principantibus fit status popularis; quare
transmutatur status paucorum in popularem
ab eventu. Similiter est de republica. Haec
autem transmutatio quandoque fit paulatim et
latenter, quandoque autem celeriter.
792. — Deinde cum dicit « oligarchiae qui­
dem »
Récapitulai; et dicit, quod propter istas cau­
sas quae dictae sunt, paucorum status trans­
mutantur et sustinent seditiones. Ulterius dicit,
quod status popularis transmutantur in statum
paucorum, quandoque vero e contrario. Ali­
quando vero non est transmutatio reipublicae
in aliam rempublicam secundum genus, sed
secundum speciem aliam vel modum illius: ve­
lut quando status popularis in quo dominatur
aliquis secundum leges transmutatur in illum
in quo dominatur tota multitudo vel aliqui
secundum sententias et voluntates, non secun­
dum leges. Similiter se habet de paucorum
potentia.

■— 267 —·

L. V, 1. vi

IN POLITICORUM

LECTIO VI.
(nn. 793-806; [650-663]).

De lapsu status optimatum in popularem, et reipublicae ad statum paucorum.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1306b22 - 1307b25)
650. In aristocratiis autem fiunt seditiones
hae quidem propter paucos participare hono­
ribus, quod quidem dictum est movere et oligarchias, propter aristocratiam esse aliqualiter
oligarchiam. In ambabus enim pauci qui prin­
cipantur, non tamen propter idem pauci:
quoniam videtur propter hoc et aristocratia
oligarchia esse. Maxime autem hoc accidere
necessarium quando fuerit multitudo astutorum
tamquam similis secundum virtutem; velut in
Lacedaemonia, qui dicebantur Partheniae, ex
similibus erant; quos depraedantes cum insi­
diati fuissent, emiserunt Tarentum inhabitare.
651. Aut quando aliqui inhonorantur magni
existentes et nullo minores secundum virtutem
ad aliquibus honoratioribus, velut Lysander a
regibus.
652. Aut quando virilis aliquis existens non
participat honoribus, velut Cynadon qui sub
Agesilao statuit insurrectionem jn Spartiatas.
653. Adhuc quando ii quidem egent valde,
ii autem abundant; et maxime hoc fit in bel­
lis. Accidit autem hoc et in Lacedaemonia
sub Messenico bello. Palam autem hoc ex Tyr­
taei poësi vocata Eunomia. Tribulati enim qui­
dem propter bellum voluerunt aeque partia­
lem facere regionem.
654. Adhuc si quis magnus fuerit, et potens
adhuc maior esse ut monarchizet, sicut in La­
cedaemonia videtur Pausanias qui fuerat dux
exercitus in medio bello, et in Carchedone
Annon.
655. Solvuntur autem maxime politiae et
aristocratiae, propter eam quae in ipsa politia
iusti transgressionem.
656. Principium enim id quod est, non esse
mixta bene, in politia quidem democratiam
et oligarchiam, in aristocratia autem haec et
virtutem, maxime autem ipsa duo. Dico autem
duo demum et oligarchiam, haec autem
politiae tentant misceri, et multae vocatarum
aristocratiarum : differunt enim a nominatis
politiis aristocratiae hoc; et propter hoc sunt
hae quidem minus, hae autem magis mansivae ipsarum. Declinantes enim magis ad oli­
garchiam aristocratias vocant; eas autem quae
ad multitudinem, politias. Propter quod qui­
dem securiores tales aliis sunt. Valentius enim
quod plus; et magis amant aequale habentes.
Qui autem in abundantiis, si politia det exces­
sum. injuriari quaerunt, et supergredi.
657. Totaliter autem ad quodcumque utique
declinaverit politia ad haec transit, utrisque
quod suum augentibus: velut politia quidem
ad demum, aristocratia autem ad oligarchiam :
vel ad contraria, velut aristocratia quidem ad
demum: tamquam enim iniusta patientes tra­
hunt in contrarium, qui magis egent, politiae
autem ad oligarchiam. Solum enim mansivum.

quod secundum dignitatem aequale, et id quod
est habere quae ipsorum.
658. Accidit autem, quod dictum est, in
Thuriis. Quia quidem enim ad ampliori honorabilitate erant principatus, ad minus transi­
vit, et ad principativa plura. Quia quidem
enim regionem totam insignes possidebant prae­
ter legem, politia enim magis oligarchia erat,
quare poterant supergredi, populus autem exer­
citatus in bello, factus fuit valentior donec
dimi.terent regionem quicumque plus erant ha­
bentes.
659. Adhuc, quia omnes aristocraticae poli­
tiae sunt oligarchicae, magis plus occupant qui
insignes, velut in Lacedaemonia ad paucos
substantiae deveniunt, et licet facere quodcum­
que voluerint insignibus magis, et curare de
quocumque volunt.
660. Propter quod, et Locrorum civitas periit
ex ea, quae ad Dionysium cura singulari, quod
in democratia non utique fieret, neque utique
in aristocratia bene mixta.
661. Maxime autem latent aristocratiae trans­
mutantes eo quod solvantur paulatim: quod
quidem dictum est in prioribus universaliter
de omnibus politiis, quod causa transmutatio­
num est et quod modicum. Quando enim se­
cundum aliquid eorum quae ad politiam prolabuntur, post haec et aliud paulo maius faci­
lius movent, donec utique moveant totum mun­
dum.
662. Accidit autem hoc et in politia Thurio­
rum: lege enim existente per quinque annos
ducatum exercitus obtinere, quidam virorum
bellicosi facti et apud multitudinem custodia­
rum accepti, despicientes ea quae in rebus, et
putantes facile obtinere, hanc legem solvere
conati sunt, primo, ut liceret continue eosdem
ducatum exercitus obtinere, videntes populum
ordinantem ipsos prompte. Qui autem super
hoc instituti erant principum vocati consiliarii,
cum impetum fecissent primo ad contrariandum, persuasi sunt, existimantes, cum hanc
movissent legem, sinere aliam politiam. Po­
sterius autem volentes prohibere, aliis motis,
non adhuc plus faciebant aliquid, sed transmutatus est ordo totus politiae ad potentatum
eorum qui conati fuerant insolescere.
663.Omnes autem solvuntur quandoque
quidem ex se ipsis, quandoque autem ab extrinseco, quando contraria politia fuerit vel
prope vel longe quidem, habens autem po­
tentiam. Quod quidem accidit in Atheniensibus
et Lacedaemoniis : Athenienses quidem enim
ubique oligarchias, Lacedaemonii autem demos
dissipabant. Unde quidem igitur transmuta­
tiones fiunt politiarum et seditiones, dictum
est fere.

— 268 —

793-798

IN POLITICORUM

L. V, L vi

commentarium

793. — Postquam Philosophus determinavit I enim movent seditionem: sicut Lysander cum
causas seditionis et transmutationis status po­
esset magnus et non minor quam alii princi­
pularis et paucorum, nunc determinat causas
pantes, cum inhonoraretur a regnantibus, mo­
seditionis et transmutationis optimatum et
vit seditionem.
reipublicae distinctae contra alias.
795. — Deinde cum dicit « adhuc quando »
Et dividitur in duas. In prima facit quod
Ponit tertium modum. Et dicit, quod iterum
dictum est. In secunda concludit quiddam
iit seditio in statu optimatum et transmutatio
commune omnibus, ibi, « Solvuntur etc. ». Ad­
quando est aliquis virilis et prudens, qui se­
cundum suam aestimationem non participat
huc prima in duas.
principatu. Talis enim reputans se contem­
In prima assignat causas huiusmodi trans­
mutationis. In secunda declarat propter quam
ptum, movet seditionem; sicut Cynadon, qui
causam quandoque latent huiusmodi trans­
cum esset subditus Agesilao, virilis existens,
mutationes, ibi, « Maxime autem latent etc. ».
ordinavit quod insurrectio fieret contra SparPrima in duas: quia duo erant modi opti­
tiatas, et hoc modo eos opprimere lentavit.
matum: unus simplex, alter minus. Primo de­
796. — Deinde cum dicit « adhuc quando »
clarat causas et principia seditionis et trans­
Ponit quartum modum; dicens, quod ali­
mutationis simplicis status optimatum. Secun­
quando fit seditio in statu optimatum quando
do mixti, et cum hoc reipublicae, ibi, « Sol­
aliqui sunt valde pauperes, alii valde divites.
vitur autem maxime etc. ».
Tunc enim contingit quod pauperes inviden­
Prima in quinque, secundum quod ponit
tes divitibus movent seditionem contra illos;
quinque modos quibus fit seditio et transmu­
et hoc maxime fit tempore belli: propter quod
contingit fieri ut frequentius seditionem; sic­
tatio simplicis status optimatum. Secunda ibi,
« Aut quandoque aliqui etc. ». Tertia ibi,
ut accidit in Lacedaemonia sub bello contra
« Aut quandoque virilis etc. ». Quarta ibi,
Messenienses. Pauperes enim tribulati, pro­
pter paupertatem ex bello contingentem mo­
«Adhuc autem quandoque». Quinta ibi,
« Adhuc si quis magnus etc. ».
verunt seditionem contra divites, et voluerunt
regionem facere aequalem. Hoc autem dicit
In prima dicit, quod in statu optimatum
esse manifestum ex dicto Tyrtaei poëtae, qui
fiunt seditiones, quandoque quia pauci sunt
hoc dixit in poesi dicta Bona divisio.
honorati et principautés principatu: quod
quidem movebat seditionem, ut dictum est,
797. — Deinde cum dicit « adhuc si quis »
Ponit quintum modum. Et dicit quod si sit
in statu paucorum, quia status optimatum ali­
aliquis magnus, vel secundum genus, vel se­
qualiter est status paucorum. Est autem sta­
tus paucorum, quia in utra que pauci princi­ cundum divitias, vel virtutem, et possit, et
adhuc aptus sit fieri maior, et non habeat
pantur: non tamen propter eamdem dignita­
monarchiam, movet seditionem. Cum enim
tem pauci sunt principautés in utraque. Quia
in paucorum statu propter hoc pauci sunt
iste sit magnus et potens et reputet se maiorem
aliis, si non principetur, reputat se contem­
principautés : quia principantur propter divi­
ptum, ct tunc movet seditionem, sicut acci­
tias, pauci autem sunt divites. In statu opti­
dit in Lacedaemonia. Pausanias enim qui
matum autem principantur propter virtutem:
pauci autem virtuosi sunt; ideo utrobique pau­ fuerat dux belli adversus Medos, et Hanno
apud Carthaginenses cum essent magni, et
ci sunt principantes.
non principarentur, moverunt seditionem.
Contingit autem maxime huiusmodi fieri
798. — Deinde cum dicit « solvuntur au­
seditiones quando sunt multi astuti et quasi
tem »
similes virtuosis: quia enim astuti sunt, pos­
Determinat causas et principia seditionis et
sunt invenire diversas vias ad malum finem,
transmutationis optimatum, reipublicae mix­
propter quod sciunt et possunt movere sedi­
tiones; sicut accidit in Lacedaemonia. Quidam
tae et cum hoc reipublicae.
Et dividitur in duas, secundum quod assi­
enim dicti Partheniae, idet honesti, similes existentes virtuosi propter apparentiam tempe­
gnat duos modos. Secunda ibi, « Adhuc au­
rantiae, quia non participabant principatu,
tem etc. ».
Prima in duas. In prima tangit modum il­
procuraverunt seditionem: quod aliis adver­
lum. In secunda ostendit in quam rempublitentes, eos comprehendentes relegaverunt a
cam maxime fit huiusmodi transmutatio, ibi,
civitate, mittentes eos in coloniam Tarentum,
« Totaliter autem etc. ».
et ibi inhabitarunt.
Adhuc prima in duas. In prima tangit cau­
794. — Deinde cum dicit « aut quando »
Ponit secundum modum; dicens, quod ali­ sam secundum quam habet fieri seditio secun­
dum istum modum. Secundo manifestat illam,
quando contingit fieri seditionem, quando ali­
ibi, « principium enim etc. ».
qui magni et non minus virtuosi quam princi­
In prima dicit, quod corrumpuntur respu­
pales inhonorantur a principantibus aliis in­
blica et etiam optimatum status propter trans­
honorationibus non decentibus eos. Indignati
— 269 —

L. V, 1. vi

IN POLITICORUM

798-801

gressionem iustitiae, quae est in republica. Et | quale; et ideo amant plus homines communiter
ratio huius est, quia respublica salvatur pro- i rempublicam quam alias: ex quo sequitur,
pter mutuam communicationem, secundum
quod plus conservatur, et securior est quam
aliquam proportionem. Huiusmodi autem com­
aliae. Si autem aliqui abundent, vel in divi­
municatio secundum proportionem iustitia est:
tiis, vel in aliis, si respublica ad excessum
quare respublica salvatur iustitia existente. Si
inclinet, sicut status paucorum ad excessum
ergo fiat transgressio, corrumpitur.
divitiarum, et status optimatum aliqui ad ex­
799. — Deinde cum dicit « principium
cessum generositatis, tunc sequentes motum
enim »
istius excessus faciliter iniuriabuntur, volen­
Manifestat causam istam. Et dicit, quod
tes superare alios; et tunc fit transgressio iucausa et principium quare fit transgressio iusti; quod erat probandum.
sti in optimatum statum, et in rempublicam,
800. — Deinde cum dicit « totaliter au­
tem. »
est quia non bene mixtae sunt ex illis, ex qui­
bus natae sunt misceri; puta respublica non
Ostendit, in quas respublicas fit transmutatio
est bene mixta ex potentia paucorum et po­
earumdem magis.
pulari ex quibus componitur. Optimatum vero
Et dividitur in duas. In prima facit quod
non est bene mixta ex praedictis, scilicet pau­
dictum est. In secunda manifestat dictum per
corum statu et populari, et cum hoc ex vir­
exemplum, ibi, «Accidit autem etc.».
tute. Maxime autem declinant a iusto quando
In prima dicit, quod respublica totaliter ali­
non bene mixtae et proportionatae sunt quan­
quando transmutatur in illam ad quam de­
tum ad duo istorum. Dico autem ista duo,
clinat magis, utrisque augentibus quod suum
paucorum et popularem : respublicae enim
est; hoc est, impetu volentium transmutare
sunt maxime ex istis duabus mixtae, similiter
rempublicam augente inclinationem reipublicae
et multae optimatum. In hoc enim differunt
et inclinatione reipublicae augente impetum
respublicae ab optimatum statu, quia respu­
volentium transmutare. Sicut respublica decli­
blicae sunt mixtae tantum ex duobus praedi­
nat ad statum popularem, et quandoque in il­
lum transmutatur.
ctis, optimatum status autem ex eisdem, et ex
virtute, quamvis quaedam magis ex illis duo­
Similiter status optimatum ad paucorum
bus.
statum declinat, et in illum transmutatur. Si
Et propter hoc, quod respublica et opti­
enim in statu optimatum mixto divites exce­
matum gubernationes sunt mixtae ex istis, et
dant, et fiat distributio secundum excellen­
magis inclinantur ad unum quam ad aliud,
tiam divitiarum, fit status paucorum. Quan­
manifestum quod quaedam sunt mansivae
doque vero transmutatur in contrarium; sicut
magis quaedam minus. Illae enim quae melius
status optimatum ad popularem, et respublica
mixtae sunt, magis continuari possunt quam
ad statum paucorum. Cum enim status opti­
quae minus. Sicut enim in naturalibus mix­ matum declinet ad statum paucorum, si divi­
tum ex aliquibus, quanto melius mixtum est,
tes excedant, tunc pauperes videntes se grava­
tanto plus conservatur in esse, et quanto pe­
tos, et iniusta sustinentes, insurgunt contra
ius mixtum est, et magis inclinatur ad alte­
eosdem, et transmutant statum optimatum
rum miscibilium, tanto minus, sic est in re­
in statum popularem trahentes ad se.
buspublicis. Illae enim quae bene mixtae sunt,
Similiter respublica transmutatur in statum
mansivae sunt magis, et quae male, minus.
paucorum, quandoque vero in statum popula­
Illas autem respublicas quae declinant ad
rem. Sola enim illa bene' mansiva est, in qua
statum paucorum, vocant aliqui optimatum
observatur aequale secundum dignitatem, et
statum, quia in utraque fit distributio princi­
traditur unicuique quod suum est. Si igitur in
patus secundum excellentiam et dignitatem ali­ republica communi nomine dicta, plus attri­
quam virtutis et nobilitatis, et quia in utris­ buatur pauperibus quam divitibus, et divitibus
que pauci principantur. Et ideo illae, quae
non attribuatur secundum suam dignitatem,
inclinant ad statum paucorum, dicuntur sta­ insurgunt divites contra rempublicam, et trans­
tus optimatum, illae respublicae quae decli­ mutant eam in statum paucorum.
nant ad multitudinem, respublicae communi
801. — Deinde cum dicit « accidit autem »
nomine dicuntur.
Manifestat quoddam dictum per exemplum,
Ex quo manifestum est, quod respublica
quod scilicet respublica transeat ad rempubli­
communi nomine nominata securior est quam
cam ad quam declinat. Et dicit, quod illud
status paucorum, et quam status optimatum.
quod dictum est accidit in Thuriis civitate. In
Et assignat duplicem rationem, una est, quia
illa enim fiebat distributio principatus secun­
in republica multitudo dominatur, sed in sta­
dum quamdam honorabilitatem generis vel di­
tu paucorum et optimatum, pauci : plus autem
vitiarum magnam, ita quod pauci attingebant
potest multitudo quam pauci, et fortior est:
ad ipsum, et postmodum contigit quod mu­
et ideo magis possunt conservari quam aliae.
tata fuit, et plures erant principantes, et quod
Alia ratio est, quia in republica magis fit
non fiebat distributio principatus secundum
distributio bonorum et principatuum secundum
tantam honorabilitatem, et secundum minorem.
aequalitatem quam in aliis. In aliis enim fit
Cum insignes et divites principarentur, res­
distributio secundum excellentiam quamdam.
publica erat magis paucorum, et ideo poterat
facere excessum. Postmodum cum populus esHomines autem communiter plus appetunt ae­
— 270 —

801-806

IN POLITICORUM

set exercitatus in bello, factus fuit potentior
et valentior, et insurrexit contra illos insignes
et principantes, et maiores habens divitias, et
compellens eos dimittere regionem, mutavit
rempublicam in statum popularem.
802. — Deinde cum dicit « adhuc quia »
Ponit secundum modum seditionis et trans­
mutationis status optimatum.
Et primo ponit illum modum. Secundo
manifestat per quoddam exemplum, ibi, « Pro­
pter quod et Locrorum etc.».
In prima dicit, quod iterum fit seditio et
transmutatio in statu optimatum, quia omnis
status optimatum mixtus, magis est status pau­
corum; et ideo divites plus habent de bonis
communibus quam pauperes. Causa autem
quare in statu optimatum plus attribuatur
divitibus, est, quia in statu optimatum distri­
butio bonorum, secundum dignitatem virtutis
fit; ita quod qui plus participant virtute plus
recipiunt de bonis communibus. Sed divites
plus attingunt ad virtutem, vel videntur attin­
gere, quam pauperes. Habent enim illud per
cuius defectum egeni iniuriantur, scilicet divi­
tias. Et ideo in statu optimatum plus recipiunt
divites quam pauperes.
Sicut accidit in Lacedaemonia. In illa enim
civitate pauci fuerunt divites et habentes sub­
stantias et attingentes ad principatum. In re­
publica etiam illa licet facere insignibus quicquid volunt, et curare de quocumque volue­
runt. Ex hoc enim quod egeni vident divi­
tes plus recipere de bonis communibus quam
ipsi recipiunt, invident, et contristantur, et in­
surgunt contra eos; et contingit quod mutent
rempublicam, et sic status optimatum mixtus
mutatur in statum popularem.
803. — Deinde cum dicit « propter quod »
Manifestat per quoddam exemplum. Et di­
cit quod proptet hoc contigit quod civitas
Locrorum destructa fuit. In civitate enim ipso­
rum divites plus recipiebant quam pauperes,
et ex hoc mota fuit seditio in civitate, et in­
surrexit multitudo contra divites, et assumens
sibi in principem Dionysium transmutavit sta­
tum optimatum. Postmodum ille tyrannizavit,
ex quo civitas illa destructa fuit. Hoc autem
non contingeret in statu populari et optima­
tum bene mixto. Quare manifestum est quod
status optimatum mixtus ex hoc corrumpitur
quod divites plus recipiunt quam pauperes.
804. — Deinde cum dicit « maxime autem »
Declarat propter quam causam latent trans­
mutationes status optimatum et reipublicae.
Et primo ponit rationes. Secundo manife­
stat per exemplum, ibi, « Accidit autem hoc ».
In prima dicit, quod transmutationes status
optimatum, vel ipsi status optimatum cum
transmutantur maxime latent, quia paulatim
et secundum modica corrumpitur; quod fuit
dictum prius, ubi dictum fuit de causa trans­
mutationis cuiuslibet reipublicae universaliter.
Transgressio enim eius quod est modicum
causa est transmutationis; quia quando fit
transgressio secundum modicum ad eo quod

L. V, 1. vr

exigitur ad rempublicam, quia modicum est,
non curatur. Item cum transgressio secundum
aliud modicum fit, negligitur. Sic autem pro­
cedendo paulatim permittitur maiores motus
negligendo quousque moveant totam rempu­
blicam.
Sicut enim videmus in actibus moralibus
quod unus actus inclinat ad consimilem actum,
et exercitium inducit inclinationem ad consi­
miles actus, sic est in rebuspublicis quod
quando praetermittitur illud quod est neces­
sarium ad rempublicam, iste defectus inclinat
ad consimilem actum. Et sic tamdem per
processum continuum inducitur tanta incli­
natio ad contrarium reipublicae, quod cor­
rumpitur. Quia igitur secundum modica fit
ista corruptio et paulatim, non apparet.
805. — Deinde cum dicit « accidit autem »
Manifestat quod dictum est per exemplum.
Et dicit, quod respublica Thuriorum per hunc
modum destructa fuit, paulatim scilicet et se­
cundum modica. Nam cum ibi esset lex quod
nullus posset tenere praeturam nisi per quin­
que annos, contigit quod quidam facti fue­
runt bellicosi et fortes et benivoli multitudini
deputatae ad custodiam : contemnentes au­
tem utilitates civitatis et credentes quod pos­
sent cum multitudine obtinere quod volebant,
conati sunt destruere istam legem et suaserunt
multitudini quod iidem possent tenere ducatum
exercitus per totam vitam. Consiliarii autem
principantes habentes potestatem super insti­
tutione legum et destructione cum moveren­
tur ad contradicendum, finaliter tamen per­
suasi sunt istud concedere, et consideraverunt
quod circa alias partes reipublicae de cetero
nihil immutarent. Postmodum conati isti fue­
runt destruere aliam legem, et persuaserunt mul­
titudini cui erant benivoli. Cum autem princi­
pantes vellent resistere, non potuerunt, immo
totus ordo reipublicae paulatim et secundum
modica corruptus est et transmutatus in po­
tentatum paucorum et dominium eorum qui
conati fuerunt insolescere a republica inexistente prius et destruere ipsam.
806. — Deinde cum dicit « omnes autem »
Concludit quiddam universale quantum ad
omnes respublicas. Et dicit, quod omnes res­
publicae corrumpuntur vel ex seipsis propter
dissensionem civium, vel ab aliqua causa extrinseca. Quando enim est respublica contra­
ria extra vel prope civitatem vel longe, quae
potentiam habet supra civitatem illam, cor­
rumpit istam propter contrarietatem. Unum
enim contrarium natum est dissolvere aliud.
Sicut accidit apud Athenienses et Lacedae­
monios. Cum enim Athenienses haberent rem­
publicam popularem, ubique destruebant sta­
tum paucorum, et mutabant in statum popu­
larem. Et Lacedaemonii cum statum pauco­
rum haberent, ubique corrumpebant statum
popularem, et mutabant in statum paucorum.
Et tunc récapitulât dicens, quod unde fiunt
transmutationes et corruptiones rerumpublica­
rum fere dictum est.

— 271 —

L. V, 1. vit

IN POLITICORUM

LECTIO VIL
(nn. 807-842; [664-699]).
De conservatione status popularis, paucorum, optimatum et reipublicae.
TEXTUS ARIS iOTELIS

(Bekker 1307b26 - 1310a38)
664. De salvatione autem communiter et sin- i propter longe esse a corrumpentibus, sed ali­
gillatim uniuscuiusque politiae, habitum est di- I quando, et quia prope: timentes enim per ma­
cere.
nus habent magis politiam. Quare oportet eos,
665. Primo quidem igitur palam, quod siqui­ qui de politia sollicitantur, timores praeparare,
dem habemus per quae corrumpuntur politiae, j ut conservent, et non dissolvant : quemadmo­
habemus et per quae salvantur contrariorum
dum nocturnam custodiam politiae observa­
enim contraria sunt factiva. Corruptio autem,
tionem, et quod longe, propter facere.
salvationi contrarium.
671. Adhuc insignium contentiones et sedi­
666. In bene autem temperatis quidem igitur
tiones, et per leges oportet tentare cavere, et
politiis, sicut aliud aliquid oportet observare,
eos, qui extra contentionem sunt antequam
ut nihil praevaricentur, et maxime quod par­
comprehendantur et ipsi; tamquam quod in
vum serpere, latet enim subintrans praevari­
principio sit malum cognoscere, sit in cuius­
catio, sicut substantias parvae expensae con­ cumque, sed politici viri.
sumunt saepe factae. Latet autem seditio quia
672. Ad eam autem, quae per honorabilinon simul tota fit: paralogizatur enim omnes
tatem fit transmutationem ex oligarchia et po­
ab ipsis, sicut sophistica oratio: si unumquod­
litia, cum acciderit hoc, manentibus quidem
que parvum, et omnia. Hoc autem est quidem
eisdem honorabilitatibus, abundantia autem
ut sic, est autem, ut non : totum enim et
honorabilitatis facta excedit honorabilitatis
omnia, non parvum, sed componitur ex parvis.
communis multitudinem, considerare ad prae­
Unam quidem igitur custodiam, ad hoc prin­
teriens. In quibuscumque quidem civitatibus
cipium oportet facere.
honorantur secundum annum, secundum hoc
667. Deinde non credere iis, qui sophismatis
tempus: in maioribus autem per triennium aut
gratia ad multitudinem applicantur: arguuntur
quinquennium: et si sit multiplex vel submul­
enim ab operibus. Qualia autem dicimus po­
tiplex prioris in quo honorationes institutae
litiarum sophismata, prius dictum est.
fuerunt politiae, legem et honorabilitates in­
668. Adhuc autem videre, quia quaedam
tendere vel remittere: siquidem excedant, in­
manent non solum aristocratiae, sed oltgartendentes secundum multiplicationem; si autem
chiae; non propterea, quod firmae sunt poli­
deficiant, remittentes, et minorem facientes
tiae; sed quia bene utuntur ii, qui in princi­
honorationem.
patibus fiunt, et iis quae extra politiam, et
673. Oligarchiis enim et politiis non facien­
iis quae in politeumate, non iniusta facientes
tibus quidem sic, hic quidem oligarchiam, hic
in eos quidem qui non participant, et intro­
autem potentatum fieri accidit. Illo autem mo­
do ex politia quidem democratiam, ex oligar­
ducendo principales eorum ipsorum in poli­
chia autem politiam vel demum.
tiam, et amatores quidem honoris non iniuriando in inhonoratione, et multos in lucro;
674. Commune autem et in democratia et in
ad se ipsos autem, et ad principantes in
oligarchia, et in monarchia, et in omni poli­
utendo invicem demotice. Quod enim in mul­
tia, neque crescere valde multum praeter comtitudine quaerunt aequale qui demotici, hoc
mensurationem, sed magis tentare parvos et
in similibus, non solum iustum, sed expe­
multi temporis dare honores quam breviter
magnos. Corrumpuntur enim; et non omnis
diens est.
viri ferre bonam fortunam : si autem non, ne­
669. Propter quod si plures sint in politeu­
que cum simul multos totos dederint, auferre
mate, multa expediunt demoticorum lege sta­
rursus simul totos, sed gradatim.
tutorum; velut sex mensium principatus esse;
675. Et maxime quidem tentare legibus sic
ut omnes, qui similes, participent. Est enim
ordinare, ut nullum fiat multum excedens
sicut demus iam qui similes. Propter quod,
potentia, neque amicorum neque pecuniarum:
et in iis fiunt demagogi saepe, sicut dictum
si autem non, sequestratas facere stationes
est prius. Deinde minus in potentatus incidunt
ipsorum.
oligarchiae et aristocratiae: non enim similiter
676. Quoniam autem et propter proprias vi­
facile malignari pauco tempore principantes, et
tas insolescunt, oportet facere principatum
multo. Quoniam propter hoc in oligarchiis et
quemdam qui consideret viventes nocive ad
democratiis fiunt tyrannides. Aut enim qui ma­
politiam, in democratia quidem ad democra­
ximi in utraque praeferuntur tyrannide, ii
tiam, in oligarchia autem ad oligarchiam: si­
quidem demagogi, ii autem potentes; aut qui
militer autem et in unaquaque aliarum poli­
quando maximos habent principatus, multo
tiarum.
temnore principantur.
677. Et quod ineundum autem civitatis si670. Salvantur autem politiae non solum
-— 2b2 —

IN POLITICORUM

L. V, 1. vu

gillatim observare propter easdem causas: hu­
quidem aliquis fuerit, nequam autem, et non
ius autem remedium super oppositis partibus
politiae amicus; alius autem iustus et amicus,
firmare actiones et principatus. Dico autem
qualiter oportet fieri electionem.
opponi epiiches multitudini, egenos autem opu­
688. Videtur autem quod oportet respicere
lentis, et tentare commiscere egenorum mul­ ad duo: quo plus participant omnes, et quo
titudinem, et eam quae divitum, vel quod me­
minus: propter quod in militia quidem ad ex­
dium augere. Hoc enim dissolvit eas quae pro­
perientiam magis virtute: minus enim militia
pter inaequalitatem seditiones.
participant, epiichia autem plus. In custodia
678. Maximum autem et in omni politia et
autem et cameratione contrarium : ampliori
legibus, et alia provisione sic ordinari, ut non
enim virtute indiget quam qualem multi ha­
sit principatus lucrari.
bent. Scientia autem communis omnibus.
679. Hoc autem maxime in oligarchiis opor­
689. Dubitabit autem utique aliquis si po­
tet servare: non enim sic indignantur coerciti
tentia exstiterit politiae, et amor, quid opus
ab eo, quod est principari, multi. Immo gau­ est virtute? facient enim, quae expediunt, per
dent, siquis sinit circa propria vacare. Quare
ipsa duo.
690. Aut quia contingit eos qui haec duo ha­
si putaverint principantes furari communia,
tunc ambo contristantur, scilicet honoribus
bent incontinentes esse, quare quemadmodum,
non participare, et lucris.
et ipsis non serviunt scientes, et amantes ipsas,
680. Singulariter autem contingit simul esse
sic et ad commune nihil prohibet quosdam
democratiam et aristocratiam si hoc institue­
se habere.
691. Simpliciter autem quaecumque in legi­
rit aliquis: contingit enim ct insignes et mul­
titudinem utrosque habere quae volunt. Licere
bus, ut conferentia dicimus politiis, omnia
quidem enim scilicet omnibus principari, de­ haec salvant politias.
mocraticum. Insignes autem esse in principa­
692. Et quod saepe dictum est maximum
libus, aristocraticum. Hoc autem erit cum
elementum, ut valentior sit multitudo quae vult
non sit lucrari principatibus. Egeni enim non
politiam quam quae non vult.
693. Praeter autem omnia haec, oportet non
volent principari, eo quod nullum sit lucrum,
sed circa propria esse magis; opulenti autem
latere quod utique latet transgressas politias
poterunt, propter nullo communium indigere.
quod medium.
681. Quare accidet egenis quidem fieri opu­
694. Midta enim eorum quae videntur delentos propter immorari circa opera, insigni­
motica solvunt democratias et oligarchicorum
oligarchias. Qui autem putant hanc esse unam
bus autem, non subiici quibuscumque
682. Et ut non furentur quae communia,
virtutem, trahunt ad excessum, ignorantes
quemadmodum naris est transgressa quidem
traditio fiat pecuniarum praesentibus omnibus
rectitudinem eam quae pulcherrima ad aquili­
civibus, et rescripta penes fraternitates et con­
num vel simum, sed tamen adhuc pulchra et
tubernia, et tribus reponantur. Eius autem
gratiam habens ad aspectum, non tamen si in­
quod est sine lucro principari oportet esse
tendat aliquis adhuc magis ad excessum: pri­
honores lege statutos, lege approbatis.
683. Oportet autem in democratiis quidem
mo quidem abiiciet mediocritatem partis, fiopulentis parcere non solum in non faciendo
naliter autem ita quod neque narem faciei
possessiones aeque partiales, sed neque fru­ apparere propter excellentiam et defectum con­
ctus: quod in quibusdam politiarum latet fa­
trariorum. Eodem autem modo habet et de
ctum. Melius autem et prohibere volentes obla­
aliis partibus. Accidit itaque hoc et circa alias
politias. Etenim oligarchiam et democratiam
tiones facere sumptuosas quidem non utiles,
est, ut habetur sufficienter non ex existente
puta chorigias quidem, et lampadarchias et
optimo ordine: si autem aliquis intendat ma­
quaecumque aliae tales.
gis utramque ipsarum, primo quidem deterio­
684. Tn oligarchia autem egenorum facere
rem faciet politiam, tandem autem neque poli­
curam multam, et principatus a quibus rece­
tiam.
ptiones iis tribuere, et siquis opulentorum iniu695. Propter hoc oportet non ignorare legis­
riatus fuerit istis, maiores increpationes esse,
latorem et politicum qualia salvant demotiquam si sibiipsis. Et haereditates non secun­
cum et qualia corrumpunt democratiam ct
dum dationem esse, sed secundum genus, ne­
qualia oligarchiam; neutrum enim ipsarum con­
que plures quam unam eamdem haereditare;
tinget esse et permanere sine divitibus et sine
sic enim utique aequaliores substantiae erunt,
multitudine: sed quando aequalitas facta fue­
et egenorum utique plures ad abundantiam
rit
substantiae, aliam necesse esse hanc poli­
pertingent.
tiam. Quare corrumpentes iis quae secundum
685. Expedit autem et in democratia et in
excessum legibus, corrumpunt politiam.
oligarchia aliorum, vel aequalitatem, vel pos­
696. Peccant autem in democratiis et in oli­
sessionem dare iis qui minus communicant
garchiis. Et in democratiis quidem demagogi
politia hac; in democratia quidem opulentis,
uti multitudo domina legum: dominos enim
in oligarchia autem egenis; excepto, quicum­
faciunt super civitatem pugnantes cum diviti­
que principatus sunt domini politiae. Hoc au­
bus: oportet autem contrarium semper videri
tem iis qui ex politia committere solis vel
dicere pro divitibus, in oligarchiis autem pro
pluribus.
populo oligarchicos. Et iurare contra quam
686. Tria autem quaedam oportet habere fu­
nunc iurent oligarchicos. Nunc quidem in qui­
turos principari principales principatus: pri­
mo quidem amorem ad consistentem politiam,
busdam iurant : et populo malignus ero, et
consulam quodeumque habebo malum : opor­
deinde potentiam maximorum operum princi­
patus, tertio autem virtutem ct iustitiam in
tet autem et existimare et simulare contrarium
unaquaque politia eam quae ad politiam: si
insinuantes in iuramentis quod non iniuste
agat in populum.
enim non idem iustum secundum omnes poli­
tias. necesse et iustitiae esse differentias.
697. Maximum autem omnium dictorum ad
687. Habet autem dubitationem, quando non I permanendum politias, quod nunc negligunt
acciderit haec omnia circa eumdem. quomodo . omnes, scilicet erudiri ad politias. Profectus
oportet facere divisionem: puta si militaris ' enim nullus altilissimarum legum, et conglori— 273 —

L. V, 1. vu

IN POLITICORUM

ficatarum ab omnibus politizahtibus, si non
erunt assueti et eruditi in politia : siquidem
leges demoticae, demoticaliter : si autem oligarchicae, oligarchicaliter. Quod quidem est
in viro incontinentia, est et in civitate. Est
autem erudiri ad politiam non haec facere
quibus gaudent oligarchizantes, et democratiam volentes; sed quibus poterunt, ii quidem
oligarchizare, ii autem democratizare, nunc
autem in oligarchiis quidem principandum filii
deliciantur: qui autem egenorum, fiunt exerci­
tati et laboriosi. Quare, et volunt magis et
possunt insolescere.
698. In democratiis autem, quae maxime vi­
dentur esse democraticae, contrarium conferen­
tis consistit. Causa autem huius, quia male

807-809

definiunt quod liberum. Duo enim sunt qui­
bus videtur democratia definita esse; in id.
quod populum esse dominum, et libertate.
Quod quidem enim iuste, aequale videtur esse:
aequale autem quodeumque videatur multitu­
dini, hoc esse dominans: liberum autem et
aequale quodeumque voluit quis facere. Quare
vivere in talibus democratiis unusquisque ut
vult, et ad quod abundat, ut ait Euripides.
699. Hoc autem pravum: non enim oportet
putare servitutem esse vivere ad politiam, sed
salutem. Ex quibus quidem ergo politiae trans­
mutantur et corrumpuntur, et per quae sal­
vantur et permanent, ut simpliciter est dicere,
tot sunt.

COMMENTARIUM

807. — Postquam Philosophus declaravit
causas et principia corruptionis et transmuta­
tionis rerumpublicarum et in universali, et in
particulari, determinat in universali et in par­
ticulari causas et elementa per quae salvantur.
Et primo dat intentum suum. Secundo pro­
sequitur, ibi, « Primo quidem igitur etc. ».
Est autem intelligendum, quod in dando
elementa, per quae' salvantur respublicae, non
procedit sicut processit superius in dando cau­
sas destructionis earum: quia superius primo
dedit causas corruptionis et transmutationis
rerumpublicarum in universali, secundo in par­
ticulari secundum unamquamque rempublicam
divisim. Sed hic sic non facit : sed simul dat
elementa per quae salvatur unaquaeque res­
publica in generali et in particulari. Dans
igitur intentionem suam dicit, quod postquam
determinatum est de causis et principiis trans­
mutationis uniuscuiusque reipublicae in uni­
versali et particulari, consequenter determinan­
dum est de salvatione uniuscuiusque reipu­
blicae, determinando quae sunt elementa, et
in universali et in particulari, per quae sal­
vantur.
808. — Deinde cum dicit « primo quidem »
Prosequitur.
Et dividitur in duas. In prima ostendit un­
de possunt accipi elementa per quae salvan­
tur respublicae. Secundo accipit ipsa, ibi, « In
bene autem temperatis etc. ».
In prima dicit, quod primo istud manifestum
est, quod si habemus, quae sunt causae et
principia per quae corrumpuntur respublicae,
habemus quae sunt causae et principia per
quae salvantur. Et ratio huius est, quia con­
trariorum contraria sunt principia. Sed cor­
ruptio et salvatio sunt contraria; ergo habent
contraria principia. Si ergo habemus quae
sunt principia transmutationis et corruptionis
rerumpublicarum habemus quae sunt principia
salvationis, quoniam contraria.
809. — Deinde cum dicit « in bene autem »
Accipit huiusmodi principia. Et est intelli­
gendum, quod respublica potest corrumpi vel
destrui corruptione propinqua, vel remota.
Et secundum hoc dividitur in duas. In pri­

ma dat elementa quae praeservant rempubli­
cam a corruptione remota magis. Secundo dat
elementa quae praeservant eam a corruptione
propinqua magis, ibi, « Salvantur autem etc. ».
Circa primam intelligendum, quod' respubli­
ca potest corrumpi corruptione remota tripli­
citer. Primo propter negligentiam eius quod
parvum est. Secundo propter persuasionem
adulatorum. Tertio propter malum modum
ordinis reipublicae. Et secundum hoc dividitur
pars ista in tres.
In prima dat elementa per quae salvatur
a corruptione quae est per negligentiam eius
quod est parvum. Secundo illa per quae sal­
vatur a corruptione quae est per adulationem.
Tertio illa per quae salvatur ab ea quae est
propter malum ordinem. Et incipit secunda
ibi, «Deinde non credere etc.». Tertia ibi,
« Adhuc autem videre etc. ».
In prima dicit, quod in omnibus rebuspu­
blicis bene mixtis hoc oportet observari, quod
non fiat transgressio in aliquo; et maxime
quod non fiat secundum hoc quod est modi­
cum. Aliquando enim contingit, quod subin­
trat talis seditio, quae fit secundum modica,
et latet propter eius paucitatem, vel non cu­
ratur. Et si negliguntur huiusmodi praevarica­
tiones, facient unam magnam praevaricatio­
nem, quae corrumpet rempublicam.
Sicut enim parvae expensae frequenter fa­
ctae corrumpunt totam substantiam alicuius,
sic parvae et modicae praevaricationes fre­
quenter factae corrumpunt totam rempubli­
cam. Huiusmodi autem corruptio latet saepe,
quia non fit simul et secundum magna, sed
fit paulatim et secundum modica. Mens enim
quandoque paralogizatur, huiusmodi enim par­
vae praevaricationes paralogizantur ipsam, sic­
ut quaedam oratio sophistica. Arguit enim sic
penes seipsum. Si unaquaque praevaricatio
parva est, et omnes parvae sunt: sed istud
verum est uno modo, alio modo non est ve­
rum : quia totum et omnia simul sumpta, non
sunt parva, sed divisim sumpta parva sunt.
Dicendum est igitur, quod ly omnes potest
teneri collective vel divisive: si divisive, vera
est : omnes enim praevaricationes divisim sum-

— 274 —

809-814

IN POLITICORUM

L. V, 1. vu

ptae parvae sunt: si collective, falsum est; I plioris: et istud accipiendum est, si sint plures
omnes enim coniunctae non sunt parvum quid, : similes in republica. Et rationem eius dupli­
cem assignat.
sed magnum. Et tunc concludit quod unum
Prima est, quod ubi sunt similes, oportet
elementum est, ut caveatur ne fiat aliqua trans­
aequaliter recipere; ergo ut omnes possint at­
gressio vel praevaricatio.
tingere ad principatum, oportet accipere le­
810. — Deinde cum dicit « deinde non »
gem illam: sic enim omnes poterunt attingere
Ponit documentum quod praeservat a cor­
ad principatum; quia ex quo non durabit
ruptione quae fit per persuasionem adulato­
principatus nisi per sex menses, multi pote­
rum. Adulatores enim suadent multitudini
runt succedere in eo. Hoc autem quod simi­
quae placent illi; et non suadent propter bo­
les aequaliter recipiunt, populare est; et ideo
num multitudinis, sed propter bonum suum.
in republica in qua sunt plures similes, aliqua
Unde contingit quod talia quandoque sua­
popularia ordinanda sunt: propter quod in
dent ex quibus corrumpitur respublica; et ideo
talibus, in quibus sunt multi similes, fiunt du­
dicit Philosophus, quod deinde cavendum est
ces populi, sicut dictum est prius.
ne aliquis credat adulatoribus qui coniungunt
Alia ratio est, quia si statuatur quod prin­
se multitudini gratia sophismatis, hoc est ut
cipatus non duret nisi per sex menses, tunc
decipiant. Quod autem istis non sit creden­
status paucorum et optimatum minus incident
dum, apparet, nam ex operibus possunt argui.
in potentiam, idest in aliam speciem status
Secundum autem quod dicit Philosophus de­
paucorum, in quo valde pauci principantur,
cimo Ethicorum, dc his quae sunt in passio­
divites valde, et non secundum legem. Et ra­
nibus et actionibus sermones minus sunt cre­
tio est, quia non est facile aliquem consimi­
dibiles operibus. Et ideo si suadeant aliquid
liter malignari in pauco tempore et in multo,
et faciunt contrarium, magis credendum est
quoniam in statu paucorum et populi, pro­
operibus ipsorum quam persuasionibus. Quae
pter hoc fiunt tyrannides. Quia aut in utra­
autem et qualia sunt per quae apparenter adu­
que assumuntur illi qui excellunt alios tyranlatores decipiunt, dictum est prius.
nizantes; sicut in statu populari, duces po­
811. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
puli; in statu paucorum, potentes valde: aut
Ponit tertium elementum quod praeservat a
quia illi, qui habent principatus excellentes,
corruptione quae est propter inordinationem
multo tempore principantur.
vel in seipsis, vel in aliis.
813. — Deinde cum dicit « salvantur au­
Et primo proponit quoddam manifestum
tem »
contingens in multis. Secundo ex illo concludit
Ponit principia per quae salvantur respu­
elementum suum, ibi, « Propter quod si plu­
blicae a corruptione propinqua.
res etc. ».
Et primo ponit unum commune. Secundo
In prima dicit, quod iterum manifestum est
ponit plura specialia, ibi, « Adhuc insignium
et potest videri quod quaedam respublicae
contentiones etc. ».
mansivae sunt, non quia sint recte ordinatae,
In prima dicit, quod non solum salvantur
sicut status optimatum simplex; sed quia prin­
respublicae quia sunt remotae a principiis
cipautés bene utuntur, et his quae sunt in re­
corrumpentibus ipsas; sed etiam quandoque
publica, et his quae sunt extra. His autem
salvantur, quia sunt prope; et hoc, quia qui
quae sunt sub republica, non faciendo inju­
timent de transmutatione reipublicae tenent
stitiam contra illos qui sunt extra rempubli­
eam quantum possunt. Et ideo principantes
cam et in vocando ad rempublicam eos
qui curam habent de republica oportet ordi­
qui sunt principaliores et meliores in mul­
nare et praeparare timores, ut possint conser­
titudine, et non faciendo iniuriam quae est
vare rempublicam et nihil corrumpatur eorum
per dehonorationem his qui sunt ambitiosi
quae ad rempublicam ordinantur: sicut de­
honoris; vocando etiam populares ad officia
bent ordinare propter conservationem reipu­
et actus, in quibus possint lucrari; et in bene
blicae ut civitas custodiatur de nocte, et praese habendo adinvicem et populariter, ita quod
fingere quod illud quod longe est, sit prope,
principantes aequaliter inter se recipiunt. Sic­
ut quod inimici sint prope; et debet praeci­
ut enim populares quaerunt quod aequale et
pere quod sint parati ad arma; quia cives et
iustum est in republica illa, sic non solum
etiam populares videntes talia timebunt, et
iustum, sed expediens est, principantes in sta­
observabunt melius rempublicam.
tu paucorum aequaliter recipere; et quando
814. — Deinde cum dicit « adhuc insi­
ista contingunt, dato quod respublica non sit
gnium »
recte ordinata, mansiva est multum.
Ponit documenta specialia. Et est intelli­
812. — Deinde cum dicit « propter quod »
gendum quod respublica corrumpitur aliquan­
Concludit elementum suum. Et dicit, quod
do propter honores, vel inhonorationes, ali­
propter hoc, quod similes debent aequaliter
quando propter insolentias civium, aliquando
recipere, si plures sint similes et aequales in
propter lucrum vel damnum, aliquando pro­
republica, plura sunt introducenda, quae in
pter impotentiam, aliquando corrumpitur pro­
statu populari statuta sunt et ordinata. Verbi
pter ineruditionem et inassuefactionem.
gratia, lege statutum est in statu populari,
Et secundum hoc ista pars dividitur in quin­
quod principatus sint breves, puta sex men­
que. In prima ponit documenta quae praesersium, vel alicuius parvi temporis, et non am20 — !n Politicorum,

275 ““

L. V, 1. vix

IN POLITICORUM

vant a corruptione quae fit propter honores
vel inhonorationes. In secunda ponit docu­
mentum quod praeservat a corruptione quae
fit propter insolentias civium, ibi, « Quoniam
autem et propter proprias ». In tertia ponit
documentum per quod praeservatur respubli­
ca a corruptione quae fit propter damnum et
lucrum, ibi, «Maximum autem». In quarta
ponit documentum quod praeservat a corru­
ptione quae est propter impotentia, ibi, « Et
quod saepe dictum est». Quinto ponit docu­
mentum quod praeservat a corruptione quae
accidit propter ineruditionem et inassuefactionem, ibi, «Et maxime quidem tentare».
Prima in tres: quia respublica potest tri­
pliciter corrumpi propter honores et inhono­
rationes. Primo propter contentionem eorum
qui sunt honorabiles in civitate. Secundo pro­
pter distributionem honorum. Tertio propter
intentum honoris praeter proportionem.
Et secundum hoc dividitur in tres.
In prima ponit documentum quod praeser­
vat a corruptione quae fit propter contentio­
nem eorum qui sunt honorabiles in civitate.
Secundo ponit documentum quod praeservat
a corruptione quae fit propter distributionem
honorum, ibi, « Ad eam autem ». Tertio ponit
documentum quod praeservat a corruptione
quae fit propter incrementum honoris praeter
proportionem, ibi, «Commune».
In prima dicit quod cum respublica aliquan­
do corrumpatur propter contentionem insi­
gnium, et eorum qui sunt honorabiles, caven­
dum est per leges et per alia statuta ne acci­
dant tales contentiones; et si acciderint, cu­
randum est qualiter possint sedari. Similiter
cavendum est, quod illi qui non sunt in con­
tentione, non ponantur in ipsa. Ista enim est
principium multorum magnorum malorum. Ad
civem autem pertinet cognoscere malum in
principio, non ad quemcumque alium: et
ideo in principio cives debent obviare huic
contentioni : quia secundum quod dictum est
superius, contentiones divitum valde de facili
invalescunt.
815. — Deinde cum dicit « ad eam au­
tem »
Ponit secundum documentum quod praeser­
vat a corruptione quae fit propter distribu­
tionem honorum : et dividitur in duas.
In prima ponit elementum. In secunda tan­
git inconveniens quod accidit propter defe­
ctum huius, ex quo apparet ratio dicti, ibi,
« In oligarchiis enim ».
In prima intelligendum, quod respublica
omnis in principio instituta fuit in aliquo or­
dine, ut quod principatus duret per annum
vel biennium, et quod habentes tantas divi­
tias, vel tantum honorati, attingant ad prin­
cipatum, vel aliud huiusmodi. Contingit autem
recedere ab isto ordine vel secundum exces­
sum, vel secundum defectum : remanente ta­
men illa republica. Dicit igitur quod, cum in
republica aliquando fiat transmutatio propter
honorabilitatem, sicut in statu paucorum et

814-817

republica secundum intentionem et remissio­
nem, et hoc manente eadem republica, expedit
considerare ordinem, qui nunc est in civitate,
conferendo ad statum in quo respublica fuit
instituta a principio: puta si in aliqua fuit in­
stitutum in principio, quod principatus dura­
ret per annum, considerare ad istud tempus;
in maioribus autem ad triennium vel ad quin­
que annos. Et tunc considerandum est, si ex­
cessus ab illo quod fuit a principio institutus
sit multiplex, ct si defectus sit submultiplex.
Et si quidem recessus sit multiplex, remitten­
dus est : et si sit defectus, intendendus est se­
cundum proportionem debitam secundum pri­
mam institutionem, lege posita quod liceat
intendere ct remittere honorabililates quando
videbitur faciendum.
816. — Deinde cum dicit « in oligarchiis »
Ostendit inconveniens quod accidit propter
defectum huiusmodi. Et dicit quod ubi ita
fiat sicut dictum est in statu paucorum et
respublica, continget rempublicam transmu­
tari in paucorum potentiam; et paucorum po­
tentiam magis remissam in speciem illam quae
dicitur potentatus, in qua principantur valde
divites et secundum sententias proprias, non
secundum legem quae pessima est: et hoc, si
fiat excessus secundum superabundantiam; si
autem fiat remissio, ex republica fiet status
popularis; ex paucorum vero, respublica vel
popularis status.
817. — Deinde cum dicit « commune au­
tem »
Ponit elementum quod praeservat a corru­
ptione quae est propter incrementum honoris
praeter proportionem : et dividitur in duas.
In prima ponit documentum. In secunda
adiungit aliud secundum documentum, quod
praeservat a corruptione quae est propter ex­
cessum potentiae, ibi, « Et maxime quidem ».
In prima dicit quod istud est commune in
statu populari et paucorum, et universaliter
in omni republica ad salvationem, quod non
permittatur aliquis crescere secundum aliquam
dignitatem praeter proportionem vel dignita­
tem; sed dandi sunt parvi honores secundum
multum temporis magis, quia magni valde et
secundum breve tempus.
Et ratio huius est : quia civitates propter
huiusmodi excellentias praeter proportionem,
corrumpuntur. Iterum non omnes possunt
ferre bonam fortunam: hoc enim est virtuosi:
sicut enim dicit Philosophus in quarto Ethi­
corum, sine virtute non est facile ferre mo­
derate bonas fortunas. Et ideo si dentur alicui
non virtuoso honores praeter proportionem
ad alios, et ad dignitatem ipsius, gravabit eos,
et destruet civitatem. Si autem non fiat ita
semper, sed dentur alicui a casu, vel pro­
pter aliquam causam tales honores, et simul
non simul auferendi sunt omnes: sed paulatim, et secundum modica: paulatim enim
adimentes nihil videbitur sibi adimere; mo­
dica enim parum reputantur.

— 2/0 —

818-822

IN POLITICORUM

L. V, 1. νπ

excedere, alia pars cum mediis reprimet eam :
818. — Deinde cum dicit « et maxime »
per hoc enim destruuntur seditiones, quae
Ponit documentum, quod praeservat a cor­
fiunt propter inaequalitatem: quia si divites
ruptione, quae est propter excessum potentiae,
velint excedere, egeni turbantur contristantes,
propter similitudinem ad praecedens. Et dicit,
et seditionem procurant; per medios autem
quod maxime ordinandum est a legibus, vel
alio quocumque convenienti, quod nullus fiat
istud saepe sedatur.
821. — Deinde cum dicit « maximum au­
multum excellens praeter proportionem in po­
tentia, nec amicorum, nec pecuniarum: tales
tem »
Tangit elementum quod praeservat a corru­
enim potentiae de facili, sicut dictum est in
tertio huius, possent corrumpere civitatem: si
ptione quae est propter damnum et lucrum:
autem non sic ordinetur semper, sed contin­
et dividitur in duas partes.
gat aliquem vel aliquos excedere alios in po­
In prima ponit elementa specialia praeser­
tentia, tunc ordinandum est, quod habeat
vantia a corruptione, quae est propter dam­
mansionem divisam a civitate, quia tunc mi­
num et lucrum. In secunda ponit documen­
tum magis generale, ibi, « Simpliciter autem
nus poterit gravare civitatem.
819. — Deinde cum dicit « quoniam au­
quaecumque in legibus etc. ».
Prima in duas. In prima facit quod di­
tem »
ctum est. In secunda ostendit quod exiguntur
Tangit documentum, quod praeservat a cor­
ruptione, quae fit propter insolentias civitatis.
ad perfectionem principatus ratione cuiusdam
Et quia exuitatio et elatio propinquae sunt in­
dicti, ibi, « Tria autem quaedam oportet ».
solentiae, quae est ab elatione, adiungit ele­
Prima in duas. In prima ponit elementum
mentum contra exultationem et elationem, ibi,
generale quantum ad omnes respublicas. In se­
cunda ponit elementa particularia quantum ad
« Et quod iucundum ».
quasdam determinate, ibi, « Oportet autem in
In prima intelligendum est, quod vita uno
modo dicitur anima, quae est principium ope­
democrat!is ».
rationis, secundum quod dicimus, anima et
Prima in duas. In prima ponit documentum.
In secunda manifestat, ibi, « Hoc autem ma­
vita sunt idem: alio modo dicitur vita ope­
ratio, cuius anima est per se principium. ' xime in oligarchies etc. ».
Tertio modo dicitur conversatio in qua ali- I
In prima dicit, quod documentum maxi­
quis assuetus est, et quae delectat ipsum : | mum in omni republica ad salvandum ipsam
et sic accipit hic Philosophus vitam: et dicit,
est ordinare et videre, ne principatus sit lu­
cum cives insolescant et declinent a republica
crativus: quod potest exponi dupliciter. Uno
modo, quod principatus non vendatur; quia
propter proprias vitas, oportet ordinare quem­
si venderetur, tunc qui plus haberet in pecu­
dam principatum, qui consideret quis insolen­
niis, plus haberet de principatu, quod est in­
ter vivit in civitate, et nocivus est ad rempubli­
conveniens. Alio modo potest sic exponi, quod
cam; sicut sunt illi, qui multum expendunt in
principatus non sit lucrativus, hoc est quod
civitate et nescitur unde habeant: ut puta
principans ex principatu non lucretur.
in statu populari, qui nocui sint: similiter
822. — Deinde cum dicit « hoc autem »
etiam in statu paucorum, et sic de aliis reManifestat ex utilitate quae sequitur in pau­
buspublicis. Si enim tales dimittantur, erit
corum et populari statu. Et ideo primo osten­
detrimentum civitatis. Cum enim nimis ex­
dit quod huiusmodi documentum sit utile. Se­
pendant cum substantia eorum finita sit,
cundo qualiter potest fieri quod principatus
oportebit eos iniuriari et accipere ab aliis.
non sit lucrativus, ibi, « Et ubi non furentur ».
820. — Deinde cum dicit « et quod »
Prima in duas. Primo manifestat ex uti­
Adiungit aliud documentum contra exul­
litate quae sequitur in paucorum statu. Se­
tationem et elationem. Et dicit, quod cum
cundo ex utilitate quae sequitur in populari
per exultationem et elationem accidant dis­
et optimatum statu, ibi, « Singulariter autem
sensiones in civitate, et insolentiae, diligenti
remedio providendum divisim, et sigillatim ob­
est ».
In prima dicit, quod istud documentum
servandum est. Si enim dimittantur qualiter­
maxime expedit in paucorum statu; quia si
cumque se habere, ut voluerint, in huiusmo­
divites principantur, et nihil lucrentur pro­
di ludis et exultationibus, fient ad reipu­
pter principatum, tunc populares si excludan­
blicae bonum cives insolentes, et bona sua
tur a principatu, non indignabuntur nec tri­
expendent secundum quod non oportet. Un­
stabuntur, immo gaudebunt si permittantur
de accidet, quod oportebit accipere unde­
vacare circa propria negotia. Si autem cre­
cumque: et propter hoc cavendum est qua­
liter fiant. Est autem remedium ad hoc, dant quod ex principatu lucrentur aliqua furantes bona, tristabuntur propter duo. Primo,
quod semper in huiusmodi actionibus et ela­
quia non participabunt principatu, et tunc
tionibus accipiantur partes oppositae, et vir­
reputabunt se inhonoratos. Secundo, quia non
tuosi ponantur cum multitudine, ut per vir­
habebunt lucrum sicut alii, et tunc movebunt
tutem multitudinis excessus reprimatur. Si­
seditiones contra divites. Quare manifestum
militer ponendi sunt pauperes cum divitibus,
est, quod expedit multum in paucorum statu
ut excessus eorum adinvicem reprimatur.
ordinare principantes ex principatu nihil lu­
Et si multitudo misceatur cum divitibus,
crari.
adiungendi sunt medii. Et si una pars vellet

— 277 —

L. V, 1. vu

IN POLITICORUM

823. — Deinde cum dicit « singulariter au­
tem »
Manifestat ex utilitate quae sequitur in
optimatum et populari statu: et dividitur in
duas secundum duas utilitates quas ponit. Se­
cunda ibi, «Quare accidit etc.».
In prima dicit, quod si istud statuatur, sci­
licet quod principantes nihil lucrentur ex
principatu, contingit eamdem rempublicam si­
mul esse optimatum et popularem: si enim
hoc statutum fuerit, et insignes et divites et
populares habebunt ea quae volunt habere:
hoc autem pertinet ad popularem statum, sci­
licet quod omnibus liceat principari. Quod
autem insignes principentur, pertinet ad opti­
matum statum. Ista autem contingent si ni­
hil lucrentur ex principatu: quia pauperibus
licebit principari: sed nolunt eo quod non
est lucrum: sed magis volunt vacare circa
propria negotia. Sed divites poterunt princi­
pari, quia non indigent bonis communibus,
nec propter curam propriam poterunt impe­
diri. Quare manifestum est, quod utrique ha­
bebunt quae volunt: his autem sic se ha­
bentibus, bene simul salvantur popularis et
optimatum status. Quare manifestum est,
quod expedit ordinare, quod principantes ni­
hil lucrentur ex principatu.
824. — Deinde cum dicit « quare accidet »
Ponit secundam utilitatem. Et dicit, quod
si ita ordinetur quod nihil lucrentur divites
ex principatu, accidet, quod egeni erunt di­
vites, quia poterunt curare de propriis. In­
signes autem non subiicienlur deterioribus.
Hoc autem maxime appetunt isti, scilicet non
subiici, illi vero divites fieri: quare erit pax
et concordia in civitate: haec autem sunt cau­
sa salutis civitatis : quare manifestum est,
quod expedit sic ordinari, quod nihil lucren­
tur ex ipso principatu.
825. — Deinde cum dicit « et ubi non »
Declarat qualiter contingit fieri principatus
non lucrativos, per duo documenta. Et dicit
quod ne principantes furentur bona commu­
nia, ordinandum est, quod communis pecunia
tradatur in praesentia omnium civium, et
quod habeantur rescripta, sive literae super his
quae reponentur apud societates, vel contu­
bernia, vel aliquas tribus: sic enim non po­
terunt furari de bonis communibus. Secundum
documentum est, quod loco lucri ordinentur
honores qui fiant eis, et reverentiae: puta si
veniat ad civitatem, quod recipiatur cum ma­
gna reverentia et solemnitate: et alia huius­
modi : sic enim minus appetent bona com­
munia.
826. — Deinde cum dicit « oportet autem »
Ponit elementa particularia, per quae sal­
vantur popularis et paucorum status a cor­
ruptione quae est a divitibus et propter dam­
num.
Et primo ponit illa documenta. Secundo de­
clarat quod expedit utrisque, scilicet populari
et paucorum statui, ibi, «Expedit autem».
Prima in duas. Primo ponit documentum

823-829

quantum ad popularem statum. Secundo quan­
tum ad paucorum, ibi, « In oligarchia au­
tem ».
In prima dicit, quod ut salvetur popularis
status, oportet non solum quod possessiones
non sint aequales, sed plus habeant divites
quam pauperes: immo etiam de fructibus
oportet quod non sint aequales, sed quod
plus participent divites; quia aliter divites mo­
vebunt sedilionem, et contingere poterit quod
corrumpetur respublica : quod patet in qui­
busdam rebuspublicis. Sed istud magis est or­
dinandum quod nullus faciat expensas et obla­
tiones sumptuosas et non utiles, puta choreas
et ludos, et aliae tales expensae debent prohi­
beri in civitate et consimiles, quia non sunt
utiles, immo sunt nocivae.
827. — Deinde cum dicit « in oligarchia »
Ponit documentum quantum ad paucorum
statum: et ostendit quid oportet facere ne
pauperes moveantur contra divites. Et dicit,
quod in paucorum statu oportet principantes
habere multam curam de pauperibus, et est
expediens ut dentur eis principatus, ex qui­
bus possint aliqua habere. Et si aliquis dives
iniuriatus fuerit alicui pauperi, magis puniatur
quam si alicui diviti: sic enim non facient
pauperes seditiones contra divites. Iterum
oportet ordinare, quod haereditates perpetuo
distribuantur, et secundum genus, non secun­
dum dominationem, et ad tempus. Et oportet
ordinare, quod unus non habeat plures haere­
ditates quam unam. Et ratio huius est, quia
sic possessiones erunt magis aequales (quod
appetunt populares) et plures pauperes pote­
runt ad abundantiam necessariorum pertin­
gere; et si sic fiat, salvabitur magis paucorum
status.
828. — Deinde cum dicit « expedit autem »
Ostendit quid expedit communiter in utra­
que republica: et dicit, quod hoc expedit in
populari et paucorum statu, quod si bona ali­
quorum per sententiam alicuius magistratus in
communi distribui debent,' distribuantur illa
plus illis qui non attingunt ad rempublicam;
in populari statu quidem divitibus, in pauco­
rum vero statu pauperibus. Verumtamen si
magistratus sint in quibus sit plurimum au­
ctoritatis, non debent distribui illis qui non
attingunt ad principatum in populari statu,
scilicet divitibus; sed debent attribui divitibus
in paucorum, multitudini in populari. Sed in
omnibus aliis istud habet veritatem, quod quae
veniunt ad commune, debent distribui his qui
attingunt ad rempublicam: sic enim optime
salvabitur utraque respublica.
829. — Deinde cum dicit « tria autem »
Declarat quae requiruntur ad perfectionem
principantis in principali principatu.
Et primo facit hoc. Secundo movet quas­
dam dubitationes, ibi, « Habet autem dubita­
tionem ».
In prima dicit, quod debentem perfecte
principari principali principatu, tria oportet
habere.

— 278 —

829-833

IN POLITICORUM

Primum est amor principatus : oportet
enim, si perfecte debeat principari, quod di­
ligat principatum. Et ratio huius est, quia
perfecte principans debet habere prudentiam;
quia prudentia est recta ratio agibilium. Prin­
ceps autem cum habet regere alios, oportet
quod habeat rectam rationem de agibilibus.
Quare oportet quod habeat prudentiam per­
fectam. Sed prudentiam non potest habere,
nisi habeat appetitum rectum ad finem; hoc
autem non potest esse, nisi diligat finem, et
ea quae sunt ad finem, secundum quod huius­
modi principatus principium est eorum quae
ordinantur ad finem reipublicae. Quare mani­
festum est, quod bene principantem oportet
habere amorem ad principatum et rempu­
blicam.
Secundo oportet, quod habeat potentiam
respectu operum principantis, quae maxima
sunt. Et hoc patet: princeps enim habet diri­
gere in finem reipublicae subditos. Inter au­
tem subditos, quidam aut bene persuasibiles
ratione; et quantum ad tales non est opus
coactione: alii autem sunt, quibus non de
facili suadetur a ratione, sed sunt inobedientes
et insolentes; et pro talibus indiget potentia
coactiva: coercere autem et punire non po­
test, nisi habeat potentiam: quare manifestum
est, quod oportet quod habeat potentiam.
Tertio oportet quod habeat virtutem : et
hoc apparet ex dictis: oportet enim princi­
pantem habere prudentiam: hoc autem non
est, nisi habeat appetitum rectum. Sed recti­
tudo appetitus est per virtutem moralem.
Quare oportet, quod habeat virtutem et iusti­
tiam secundum quamlibet rempublicam. In
qualibet enim republica intenditur aequale se­
cundum aliquam dignitatem propriam ei: et
ideo in unaquaque republica oportet esse iu­
stitiam secundum illam rempublicam. Et dico
secundum illam rempublicam: quia non est
eadem iustitia secundum unamquamque. Et
hoc apparet: ratio enim habitus ex obiecto
sumitur: obiectum vero iustitiae iustum est:
ergo ratio iustitiae sumitur ex ratione iusti.
Sed iustum non est idem secundum unam­
quamque politiam, sed sunt diversae differen­
tiae eius: ergo iustitia non erit eadem secun­
dum unamquamque rempublicam, sed erunt
diversae differentiae illius.
830. — Deinde cum dicit « habet autem »
Movet dubitationes; et dividitur in duas,
secundum quod movet duas. Secunda ibi,
«Dubitabit autem utique etc. ».
Prima in duas. In prima movet dubitatio­
nem. In secunda solvit, ibi, « Videtur autem
oportere etc. ».
In prima dicit, quod dubitationem habet, si
unus et idem non habeat ista omnia; sed unus
habeat unum tantum, alius aliud; cui attri­
buetur principatus? Verbi gratia si sit unus
qui habeat potentiam militarem, sed sit sine
virtute, nequam et reipublicae inimicus; alius
autem qui sit virtuosus, et diligat rempubli­
cam: impotens autem, cui attribuetur princi­

L. V. L vn

patus? utrum ei qui habet potentiam milita­
rem, sed est sine virtute et nequitiosus, et
non diligat principatum; aut ei qui virtutem
habet et diligit principatum, sed non est mi­
litaris?
831. — Deinde cum dicit « videtur au­
tem »
Solvit istam dubitationem; et dicit, quod in
electione principis oportet considerare ad duo:
scilicet ad illud quo plus possunt cives attin­
gere ad finem principatus, et ad illud quo
minus. Et ratio huius est, quia principatus
rationem sumit ex fine; et ea quae sunt ad
finem rationem sumunt e*x fine. Et ideo ille
est assumendus in principem, qui habet illud
secundum quod possunt magis pertingere ad
finem reipublicae. Et propter hoc in militia
sive ducatu exercitus magis considerandum
est ad experientiam quam ad virtutem. Quia
per experientiam in armis, possunt magis per­
tingere ad finem reipublicae quam per virtu­
tem. Virtuosi autem minus experti sunt, ut
frequenter, in talibus, sunt tamen meliores
multum. Et ideo ad talem principatum magis
debet eligi ille qui habet experientiam cum
sola prudentia imperfecta, quam ille qui ha­
bet virtutem perfectam et non habet experien­
tiam. Sed in custodia sive in regimine civi­
tatis et in administratione aerarii, debet eligi
ille qui habet virtutem; quia in tali princi­
patu requiritur magis virtus quam experientia
quam multi habent. Scientia autem est com­
munis omnibus: oportet enim quod habeant
scientiam principes et in ducatu exercitus, et
in regimine civitatis: aliter enim non possunt
dirigere in finem intentum ea quae sunt ad
finem.
832. — Deinde cum dicit « dubitabit au­
tem »
Movet secundam dubitationem.
Et primo movet eam. Secundo solvit, ibi,
« An quia etc. ».
In prima dicit, quod dubitabit aliquis, siquis diligat rempublicam et potentiam habeat,
ad quid necessaria est virtus? Non enim vi­
detur quod sit necessaria; quia per alia duo,
scilicet potentiam et amorem, videtur quod
possint fieri ea quaecumque expediunt ad
principatum.
833. — Deinde cum dicit « aut quia »
Solvit dubitationem; et dicit, quod cum po­
tentia et amore ad principatum requiritur vir­
tus si debeat bene et perfecte regi : quia ha­
bentes potentiam civilem et amorem reipubli­
cae, contingit esse sicut incontinentes, hoc est
sic esse dispositos ad rempublicam, sicut in­
continens est ad seipsum; ergo sicut erat de
incontinente, sic est de istis. Nunc autem sic
est quod incontinens; quamvis habeat rectum
iudicium et scientiam de agibilibus et amorem
sui, nihilominus tamen prosequitur concupi­
scentias et motus passionum. Et sic non pro­
ficit ei scientia quam habet de agibilibus. Sic
igitur erit de istis, quod quamvis diligant
principatum et habeant potentiam, quia ta-

— 279 —

L. V, 1. vu

IN POLITICORUM

men non habent virtutem, per quam regulent
suas operationes, deficient et male se habebunt
in principatu.
834. — Deinde cum dicit « simpliciter au­
tem »
Dat unum documentum generale. Et dicit,
quod simpliciter illa de quibus sunt leges quae
conferunt ad rempublicam salvant rcmpublicam. Leges enim sunt de conferentibus ad
rempublicam : talia vero salvant eam; et ideo
de quibuscumque sunt leges salvant rempu­
blicam.
835. — Deinde cum dicit « et quod »
Postquam Philosophus posuit elementum
per quod salvatur respublica a corruptione
quae est propter lucrum, nunc ponit elemen­
tum per quod salvatur a corruptione quae est
propter impotentiam.
Et primo ponit elementum. Secundo adiungit aliud circa hoc propter convenientiam, ibi,
« Praeter haec etc. ».
In prima dicit, quod maximum et efficacissimum documentum ad salvandam rempubli­
cam est procurare, ut pars illa quae diligit ct
vult salvationem reipublicae sit valentior et
potentior quam alia quae non vult nec di­
ligit: sic enim vel quam maxime durabit res­
publica.
836. — Deinde cum dicit « praeter au­
tem »
Adiungil circa hoc aliud documentum con­
tra excessum a medio.
Circa quod duo facit. Primo ponit elemen­
tum. Secundo ex hoc concludit aliud quod
speciale est in populari statu, ibi, « Peccant
autem etc. ».
Prima in tres. In prima ponit documentum.
Secundo assignat rationem, cum dicit, « Mul­
ta enim etc. ». Tertio cum dicit, « Propter
hoc etc. » concludit elementum declaratum.
In prima dicit, quod praeter omnia elementa
quae dicta sunt, oportet non latere, scilicet
quid est medium et proportionale, per quod
salvatur respublica, ut conservetur et non fiat
transgressio ab eo : excessus enim ab huius­
modi medio causa est transgressionis factae
in pluribus.
837. — Deinde cum dicit « multa enim »
Assignat rationem documenti; et dicit, quod
bene oportet salvare medium, quia videmus
quod multa quae apparent esse popularia, cor­
rumpunt popularem statum propter hoc quod
recedunt a medio. Similiter multa sunt quae
corrumpunt paucorum statum, quae videntur
esse paucorum. Qui autem credunt esse vir­
tutis opus intendere quantumcumque ea quae
videntur salvare unamquamque rempublicam,
puta credentes opus virtutis popularis esse
quantumcumque intendere popularia, et pau­
corum statui intendere facientia ad statum
paucorum omnia quantumcumque, declinant
a medio secundum excessum et corrumpunt
volentes salvare.
Sicut enim est in partibus corporis, sic est
in republica. Sic autem est in partibus cor­

834-839

poris, quod est aliqua determinata commensuratio partium secundum quam partes pul­
cherrime se habent. Sicut naris; quae si pa­
rum transgressa est ad simum vel aquilinum,
adhuc pulchra est et gratiosa in aspectu; si
tamen plus declinet ad excessum vel defectum,
primo contingit declinare a media ratione in
qua manet forma naris. Finaliter autem tan­
tum contingit declinare, quod non contingit
remanere formam naris propter excellentiam
vel defectum. Eodem modo se habet in aliis
partibus corporis. Similiter se habet circa alias
respublicas: contingit enjm popularem et pau­
corum statum esse in ordine optimo secun­
dum illas respublicas: si autem aliquis decli­
net, vel secundum intensionem, vel secundum
remissionem, faciet rempublicam peiorem.
Tantum autem poterit intendere vel remittere
quod corrumpet ipsam omnino. Et sic mani­
festum est quod ad salvationem reipublicae
oportet considerare quid est medium in quo
salvatur respublica.
838. ·— Deinde cum dicit « propter hoc »
Concludit elementum iam declaratum; et
dicit : propter hoc, quod quaedam popularia
corrumpunt statum popularem, et quaedam ad
statum paucorum pertinentia corrumpunt pau­
corum statum, oportet legislatorem et civem
non ignorare quae et qualia pertinentia ad sta­
tum paucorum, evertant statum paucorum et
popularia popularem. Nulla enim istarum po­
test esse sine divitibus et sine pauperibus.
Sunt enim de integritate reipublicae multitudo
et divitiae: propter quod si aliquis voluerit ad­
aequare substantias omnino, et ita omnes ae­
qualiter esse divites, non remanebit eadem
respublica, sed corrumpetur. Et sic manife­
stum est, quod illi qui procedunt excedendo
legibus ad hoc ducentibus, transmutant et
corrumpunt rempublicam.
839. — Deinde cum dicit « peccant autem »
Ponit elementum speciale ad salvandum po­
pularem et paucorum statum; et dicit, quod
adhuc manifestum est quod in paucorum et
populari statu est error. In populari quidem
peccant ductores populi in statu populari, sci­
licet in quo tota multitudo vehit monarchia
quadam dominatur, non secundum legem :
ductores enim pugnantes contra divites divi­
dunt civitatem in duo: adulantes enim multi­
tudini movent eam contra divites: hoc autem
non est faciendum si debeat popularis status
salvari: sed multitudo pro divitibus debet vi­
deri facere quod volunt. Sic enim salvari po­
terunt. In paucorum statu similiter peccat
paucorum potentia opprimens multitudinem;
ex quo contingit corruptio paucorum status.
Et ideo si debeat salvari, oportet paucorum
potentiam videri facere pro populo: et fa­
cere juramenta contraria eis quae faciunt:
consueverunt enim paucorum status potentiae
cum instituuntur in principatibus iurando di­
cere: luro quod populum odio habebo, et
consilio annitar, ut male habeat. Similiter in
populari statu, iurat populus: malignus ero

— 280 —

839-842

IN POLITICORUM

divitibus et consulam quae illi mala esse
sciam. Hoc autem non est faciendum. Sed
oportet opinari contrarium esse faciendum, et
insinuare in iuramcnto quod potentes pauco­
rum non facient iniustum populo. Et populus
debet jurare quod non iniuste aget contra
divites.
840. — Deinde cum dicit « maximum au­
tem »
Ponit elementum quod universaliter salvat
rempublicam a corruptione quae est propter
ineruditionem et inassuefactionem.
Et primo facit hoc. Secundo reprobat quod­
dam observatum in populari statu, ibi, « In
democratiis autem etc. ».
In prima dicit, quod inter omnia elementa
maximum et efficacissimum ad salvandam
rempublicam quod modo omnes eligunt, est,
scilicet erudiri in legibus et in eis quae ordi­
nantur ad rempublicam, et assuefieri in illis.
Ratio autem quare oportet assuefieri in illis,
est, quia illa in quibus homines sunt assueti
delectabilia sunt eis, et magis placent et ma­
gis diliguntur. Quae autem magis diliguntur,
magis salvantur. Si igitur assueti fuerint ho­
mines in his quae sunt reipublicae, plus dili­
gent et delectabuntur in illis, et sic conserva­
bunt eam. Si autem non assueti et eruditi
fuerint in republica et in legibus significanti­
bus ordinem reipublicae, puta si degentes in
paucorum statu non fuerint assueti et eruditi
legibus paucorum, et populares legibus status
popularis, nulla utilitas erit eis ex legibus bo­
nis et gloriosis existentibus.
Sic enim continget esse in tali civitate, in
qua sunt leges optimae, et tamen cives non
sunt assuefacti in illis, sicut est in inconti­
nente. Sic autem est in incontinente, quod
quamvis habeat rectum indicium rationis ali­
quo modo; quia tamen sequitur impetum pas­
sionum, non proficit sibi rectitudo rationis.
Similiter in proposito, quamvis civitas habeat
bonas leges, si tamen non sunt cives assueti
et eruditi in illis, non proficient in eis, quia
non operabuntur secundum illas. Sunt autem
erudiendi et assuefacere debent non in illis ad
quae si possunt pertingere delectabuntur tam
pauci potentes quam populares; sed in illis in
quibus eruditi poterunt observare rempubli­
cam; ut populares illis per quae poterunt vi­
vere populares et servare popularem statum.
Paucorum potentes in illis per quae poterunt
observare paucorum statum, et vivere secun­
dum illum. Nunc autem in civitatibus accidit
contrarium: quia in paucorum statu, filii divitum nutriti sunt in deliciis, et inclinantur ad

L. V, 1. νπ

eas, et in illis delectantur: pauperes autem as­
sueti sunt in laboriosis. Propter quod mani­
festum est quod filii divitum et pauperum vo­
lunt et possunt et magis vivere insolenter
quantum ad rempublicam. Propter quod ma­
nifestum est quod in talibus non sunt eru­
diendi.
841. — Deinde cum dicit « in democratiis »
Removet errorem specialiter accidentem in
populari statu.
Et dividitur in duas. In prima proponit
ipsum et tangit rationem eius. In secunda re­
movet, ibi, « Hoc autem parvum etc. ».
In prima dicit, quod in populari statu ob­
servatur aliquod quod videtur populare: sci­
licet quod contrarium est ei quod confert ad
rempublicam, quod unusquisque vivat secun­
dum quod voluerit. Et ratio huius est, quia
male definiunt liberum. Sunt enim duo secun­
dum quae definitus est popularis status: sci­
licet potestas et libertas; ut scilicet multitudo
dominetur, et secundum libertatem. Illud enim
iustum dicitur quod est aequale. Aequale au­
tem videtur illud in statu populari esse quod
videtur multitudini. Liberum autem dicunt
quod aliquis faciat quicquid voluerit. Propter
quod in populari statu quilibet vivit secundum
quod vult, et secundum quod possibile est ei,
et secundum quod plus abundat, ut dixit Eu­
ripides.
842. — Deinde cum dicit « hoc autem »
Removet istum errorem; et dicit, quod non
est opinandum servitutem esse vivere secun­
dum rempublicam: immo libertatem et salu­
tem. Et ratio huius est, quia secundum quod
vult Philosophus, liberum est quod est causa
sui vel in genere causae agentis vel finalis.
Unumquodque autem maxime dicitur illud
quod est principale in eo. In homine vero
principale est intellectus. Et ideo homo est
maxime intellectus vel operatur secundum in­
tellectum; ergo homo maxime dicitur liber
cum operatur secundum intellectum et ratio­
nem, et ad bonum sui secundum intellectum
et rationem. Cum autem vivit secundum rem­
publicam operatur secundum rationem; ergo
vivere secundum rempublicam non est esse in
servitute, sed libertate magis. Et tunc récapi­
tulât; et dicit, quod principia ex quibus cor­
rumpuntur et transmutantur respublicae et
principia ex quibus salvantur et mansivae
sunt, tot sunt quot dicta sunt simpliciter, ut
est dicere: quod dicit propter principia sal­
vantia et corrumpentia monarchias de quibus
dicetur ;am.

281 —

L. V, 1. vin

IN POLITICORUM

843

LECTIO VIII.
(nn. 843-853; [700-710]).
Regni et tyrannidis origo.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1310a39 - 1311a22)
700. Restat autem supervenire de monar­
chia, ex quibus corrumpitur, et per quae sal­
vari nata est. Fere autem consimilia dictis
circa politias, sunt et quae accidunt circa re­
gna et tyrannides: regnum enim secundum
aristocratiam est, tyrannis autem ex oligarchia
extrema componitur, et democratia : propter
quod utique et maxime nociva subditis est, veluti ex duabus malis composita, et transgres­
siones et peccata habens quae ab ambabus po­
litiis.
701. Existit autem generatio mox ex contra­
riis utrique monarchiarum. Regnum quidem
enim ad auxilium quod a populo epiichis
factum est, et instituitur rex unus epiichorum
secundum excessum virtutis, vel actionum quae
a virtute, vel secundum excessum talis generis.
702. Tyrannus autem ex populo et multitu­
dine ad insignes, quatenus populus nihil mo­
lestetur ab ipsis. Manifestum autem ex iis,
quae acciderunt: fere enim plurimi tyranno­
rum facti fuerunt ex demagogis, uti est dice­
re credibiles facti ex contrarian insignibus.
Haec quidem enim hoc modo constituerunt
tyrannides iam civitatibus augmentatis.
703. Quae autem ante istas, ex regibus transgredientibus patria magis despoticum princi­
patum appetentibus. Hae autem ex electis ad
principales principatus: antiquitus enim populi
instituerunt multi temporis conditores populi
et prospectores. Hae autem ex oligarchiis eli­
gentibus unum aliquem dominum ad maximos
principatus.
704. Omnibus enim inerat modis iis ad effi­
cere de facili, si solum voluissent, propter po­
tentiam praeexistere: iis quidem regalis prin­
cipatus, iis autem eam quae honoris. Phidon
quidem circa Argum et alii tyranni constite­
runt regno existente: qui autem circa Ioniam,
et Phalaris ex honoribus. Panaetius autem in
Leontinis et Cypselus in Corintho, et Pisistra­
tus Athenis, et Dionysius in Syracusis, et alii
eodem modo ex demagogis.
705. Sicut diximus enim, regnum institutum

fuit secundum aristocratiam: secundum digni­
tatem enim est; vel secundum genus, vel se­
cundum beneficium, vel secundum haec et po­
tentiam. Omnes enim cum bénéficiassent, vel
potentes beneficiare civitates vel gentes, adepti
sunt honorem hunc: ii quidem secundum bel­
lum prohibentes servire: sicut Codrus: ii
autem liberantes, sicut Cyrus; vel cum insti­
tuissent regionem, sicut Lacedaemoniorum re­
ges, et Macedonum, et Molossorum.
706. Vult enim rex esse custos, ut quidem
qui possident substantias nihil iniustum pa­
tiatur populus autem nullam sustineat iniuriam.
707. Tyrannus autem, sicut dictum est, sae­
pe autem nihil commune respicit nisi propriae
utilitatis gratia. Est autem intentio tyrannica
quidem, quod delectabile; regalis autem, quod
bonum.
708. Propter quod et supergressionum, quae
quidem pecuniarum, tyrannicae; quae autem
ad honorem, regales magis. Et custodia rega­
lis quidem, civilis; tyrannica autem per ex­
traneos.
709. Quod autem tyrannis habeat mala, et
quae democratiae et quae oligarchiae manife­
stum. Ex oligarchia quidem, eo quod finis sit
divitiae; sic enim solum et permanere neces­
sarium custodiam et delitias: et multitudini
nihil credere: propter quod et ablationem fa­
ciunt armorum. Et suspectam habere turbam,
et a munitione repellere, et demorari in domo
commune est ambarum et oligarchiae et ty­
rannidis.
710. Ex democratia autem, et oppugnare in­
signes et corrumpere occulte et manifeste, et
fugare, tamquam contra machinantes et impe­
ditores adversus principatus; ex iis enim accidit
fieri et insidias, iis quidem principari volen­
tibus: unde et Periandri ad Thrasybulum con­
silium fuit, excedentium spicarum evulsio,
quasi opportunum sit semper excedentes pe­
rimere.

COMMENTARIUM

843. — Postquam Philosophus determinavit
causas et principia corruptionis et salvationis
rerumpublicarum in quibus plures dominantur,
determinat causas et principia corruptionis et
salvationis, in quibus unus dominatur, sicut
sunt monarchiae.
Et dividitur in duas. In prima determinat
quae sunt causae et principia corruptionis et

salvationis rerumpublicarum monarchiarum. Tn
secunda ostendit quae illarum est minoris durationis, ibi, « Atqui omnium etc. ».
Prima in duas. In prima praemittit intentum
suum. In secunda prosequitur, ibi, « Existit
autem generatio etc. ».
In prima dicit, quod postquam determina­
tum est quae sunt principia salvationis et

— 282 —

843-848

IN POLITICORUM

corruptionis rerumpubiicarum in quibus plures
dominantur, restat consequenter consideran­
dum de monarchia, quae scilicet sunt causae
et principia ex quibus corrumpitur, et quae
sunt principia et causae ex quibus nata est
salvari. Illa autem quae accidunt circa monar­
chiam regalem et tyrannidem, sunt similia eis
quae dicta sunt de aliis rebuspublicis. Nam
regnum congruit statui optimatum. Sicut enim
assumitur princeps secundum virtutem in sta­
tu optimatum, sic in regno. Tyrannis autem
componitur ex statu paucorum ultimo, qui est
pessimus inter omnes paucorum status, et po­
pulari statu ultimo, qui similiter pessimus est
inter omnes populares status: propter quod
tyrannis ipsa multum nociva est subditis, cum
sit composita ex duobus malis, et habeat pec­
cata et transgressiones utriusque illarum.
844. — Deinde cum dicit « existit autem »
Prosequitur; et dividitur in duas.
In prima praemittit quiddam de istis mo­
narchiis, quarum quaedam dicta sunt prius. In
secunda prosequitur de causis corruptionis et
salvationis ipsarum cum dicit, « Sicut igitur
etc. ».
Circa primum duo facit. Primo ostendit ex
quibus componitur utraque monarchia. Se­
cundo declarat quoddam dictum de, tyrannide,
ibi, «Quod autem tyrannis etc.».
Prima in duas. In prima facit quod dictum
est. In secunda ostendit quid intenditur in
utraque, cum dicit: «Tyrannis autem etc.».
Adhuc prima in duas. In prima declarat ex
quibus componitur utraque monarchia, ut
appareat ex quibus corrumpitur et salvatur.
In secunda declarat quoddam dictum, ibi,
« Sicut autem diximus etc. ».
Adhuc prima in duas. In prima ostendit ex
quibus componitur regnum. In secunda ex
quibus tyrannis, ibi, «Tyrannis vero etc. ».
In prima dicit quod utraque monarchia ex
contrariis generatur. Regnum enim factum est
propter auxilium bonorum contra multitudi­
nem, ne multitudo gravaret ipsos studiosos; et
assumitur rex ex virtuosis excedens secundum
virtutem vel in opere virtutis; vel assumitur
secundum nobilitatem generis ne isti graventur
a multitudine.
845. — Deinde cum dicit « tyrannus au­
tem »
Ostendit ex quibus generatur tyrannis.
Et primo ex quibus nunc generatur. Secun­
do ex quibus generabatur, ibi, « Quae autem
ante etc. ».
Dicit igitur quod tyrannus assumptus est a
populo, et ex populo et multitudine contra
divites et insignes, ne populus molestetur a
divitibus: hoc autem manifestum est ex his
quae contigerunt. Plures enim tyranni, ut est
dicere, facti sunt ex his qui erant ductores
populi, quibus multum credebat populus eo
quod libenter imponebant crimina divitibus
calumniantes eosdem: huiusmodi autem ty­
rannides augmentatis civitatibus factae fuerunt.
— 28

L. V, 1.

viti

846. — Deinde cum dicit « quae autem »
Ostendit ex quibus generabatur prius.
Et primo facit hoc. Secundo facilem mo­
dum generationis ipsius ex praedictis tangit,
ibi, « Omnibus enim inerat modis etc. ».
In prima dicit, quod antiquitus tyrannides
quae factae fuerunt ante istas, quaedam factae
fuerunt ex regibus qui leges et consuetudines
paternas in quibus nutriti fuerant transgredie­
bantur; et qui magis volebant principari prin­
cipatu dominativo, qui est domini ad servum,
volentes uti subditis tamquam servis. Conti­
git enim quod aliquis secundum hunc mo­
dum existens incepit tyrannizare et opprimere
subditos, et sic ex rege factus fuit tyrannus.
Aliquando autem fuit facta tyrannis ex eis
qui electi fuerant ad principatus excellentiores
et potentiores. Antiquitus enim populus insti­
tuit multos principantes et perspectores po­
puli sive rectores. Et istis autem contingebat
aliquos magis perversos trahere ad se domi­
nium civitatis et tyrannizare. Aliquando etiam
facta fuit tyrannis ex paucorum potentia, viris
eligentibus unum potentem ad principatus
maximos, qui postmodum tyrannizabat. Omni­
bus istis modis fiebat antiquitus tyrannis.
847. — Deinde cum dicit « omnibus enim »
Tangit facilem modum generationis ipsius
tyrannidis. Et dicit, quod huiusmodi tyranni­
des de facili poterant fieri ex praedictis, quia
potentiam habebant. Quidam enim principa­
bantur principatu regali. Et manifestum est
quod tales potentiam habebant, propter quod
de facili poterant fieri tyranni. Alii autem
principabantur principatu qui est secundum
aliquam honorabilitatem. Tales etiam poten­
tiam habebant; ideo de facili poterant tyran­
nizare. Et exemplificat. Quidam enim qui di­
cebatur Phidon apud Argum fuit tyrannus, et
quidam alii similiter principantes ex princi­
patu regali. Ilii autem qui tyrannizaverunt cir­
ca Ioniam et Phalaris assumpti fuerunt ex
statu paucorum principatibus honorabilibus.
Sed Panaetius qui tyrannizavit in Leontinis et
Cypselus qui in Corintho et Pisistratus qui
Athenis et Dionysius qui Syracusis et alii qui
eodem modo fuerunt tyranni, fuerunt prius
duces ex favore populorum. Isti enim poten­
tiam habebant. Quare manifestum est, quod
facile fuit istos esse tyrannos propter poten­
tiam quam habebant.
848. — Deinde cum dicit « sicut diximus »
Probat quoddam dictum. Dixerat enim quod
regnum est institutum secundum statum opti­
matum : hoc probatur.
Et primo facit hoc. Secundo ostendit quod
est officium regis, ibi, «Vult enim rex etc.».
In prima dicit, quod sicut dictum est prius,
regnum est institutum secundum statum opti­
matum. Et hoc apparet, quia institutum est
secundum dignitatem vel virtutis, vel generis,
vel propter beneficium impensum regioni, vel
propter ista simul et potentiam. Et hoc ap­
paret, quia omnes antiqui reges, ut ita dica­
tur, cum fecissent aliquod beneficium civi-

L·. V, 1. vin

IN POLITICORUM

lati vel genti regionis, vel qui potentes fuerant
beneficiare, istum honorem receperunt quod
assumpti fuerunt in regem : quidam enim, sic­
ut Codrus qui praeliatus fuit contra adversa­
rios civitatis et prohibuit ne servi essent illis,
factus fuit rex. Alii autem quia liberaverunt
a servitute; sicut Cyrus factus fuit rex Per­
sarum, quia liberavit a servitute regis Chaldaerorum. Alii quia civitatem constituerunt;
alii quia acquisierunt regionem, sicut reges
Lacedaemoniorum, et Macedonum, et Molosorum.
849. — Deinde cum dicit « vult enim »
Ostendit quod est ollicium regis. Et dicit,
quod officium regis est esse custodem iustitiae. Et vult custos esse iusti. Et ideo recur­
rere ad regem est recurrere ad iustum ani­
matum. Et hoc apparet, quia rex intendit bo­
num commune custodire et servare. Haec au­
tem non potest nisi sit custos iusti. Et ideo
officium suum est, ut sit custos iusti; ita quod
habentes possessiones et divitias nullam iniu­
stitiam patiantur a non habentibus, nec po­
pulus sustineat aliquam iniuriam a divitibus.
850. — Deinde cum dicit « tyrannus au­
tem »
Ostendit quis est finis in utraque monar­
chia : ex quo apparet una differentia inter
ipsas.
Et primo ostendit quid utraque intendit. Se­
cundo manifestat per effectus, ibi, « Propter
quod supergressionum etc. ».
In prima dicit, quod tyrannus non intendit
bonum commune, sed intendit proprium. Et
ratio huius est, quia tyrannus intendit dele­
ctationem secundum sensum; et ideo appetit
illud per quod existimat se habere eam: hoc
autem est superexcessus pecuniarum: propter
quod intendit pecunias acquirere, credit enim
per pecunias habere omnia : rex autem in­
tendit bonum commune. Illum enim dicimus
regem qui principatur propter bonum multitu­
dinis. Talem autem oportet esse virtuosum,
et ita nolle iniuriari subditis. Oportet ipsum
esse divitem, ne aliquid iniuste accipere a
subditis compellatur.
851. — Deinde cum dicit « propter quod »
Manifestat quod dictum est, per effectus.
Et dicit, quod propter hoc quod tyrannus ap­
petit delectationes propter quas appetit pe­
cunias, manifestum est quod excessus insuper
accipiendo pecunias, tyrannici sunt. Intendunt
enim tyranni bonum proprium non commune.
Sed supergressiones honorum regales sunt ma­
gis. Et ratio huius est, quia rex debet esse
excellens secundum virtutem, excellentiae vero
virtutis debetur excellentia honoris. Et ideo ad
regem pertinet habere excellentes honores; et
magis supergressionem honorum quam pecu­
niarum. E contrario autem est in tyranno. Et
propter hoc idem etiam custodia regalis est
civilis, sed tyrannica est per extraneos.
Et ratio huius est, quia rex dominatur sub­
ditis illis volentibus. Et ideo confidit de ipsis,
propter quod custoditur ab eis; tyrannus au­

848-853

tem cum opprimat eos, dominatur eis illis no­
lentibus; et ideo non confidit in eis, propter
quod custoditur ab extraneis. Posset etiam ali­
ter introduci illa pars « Tyrannus autem » ut
diceret quod intendit assignare differentias in­
ter regnum et tyrannidem; et dividitur in tres
propter tres differentias quas ponit.
852. — Deinde cum dicit « quod autem »
Manifestat quoddam dictum de tyrannide.
Prius enim dictum fuit quod componitur ex
duobus malis: hoc declarat.
Et primo declarat quae mala habet ex statu
paucorum. Secundo quae mala habet ex statu
populari, ibi, « Ex democratia autem etc. ».
In prima dicit, quod manifestum est quod
tyrannis accipit mala quae sunt in statu pau­
corum et multitudinis. Ex statu paucorum
mala haec habet: quia sicut finis status pau­
corum sunt divitiae, sic etiam in tyrannide.
Sicut enim dominans in statu paucorum finaliter intendit divitias, sic tyrannus. Item ty­
rannus est sicut solus sine amicis, sicut do­
minans in statu paucorum. Isti enim, quia
opprimunt multitudinem odio habentur; et
ideo sunt soli sine amicis; sic tyrannus solus
est, quia non habet amicos. Item sicut opor­
tet dominantes in paucis habere custodiam,
quia multos inimicos habent, et sunt sine ami­
cis, sic oportet tyrannum custodiam habere:
et quia hoc non potest sine divitiis: ideo in­
tendit divitias. Item oportet ipsum non cre­
dere multitudini sicut potentatus paucorum :
cum enim odio habeatur a multitudine, non
confidit in ipsa; et ideo non credit eidem; et
propter hoc prohibet multitudinem non habere
arma, sicut potentes paucorum, ne possit in­
surgere contra ipsum. Item habet turbam su­
spectam; et ideo expellit eos a munitionibus
et ponit extraneos in eisdem. Item compellit
eos morari in domo et non habere societatem
adinvicem, ne possint machinari aliquid contra
ipsum. Ista igitur omnis mala communia sunt
potentiae paucorum et tyrannidis.
853. — Consequenter cum dicit « ex de­
mocratia »
Ostendit quae mala habet ex populari statu;
et dicit, quod ex populari statu habet ista
mala: scilicet impugnare divites et insignes
interficere: et hoc manifeste et occulte: utro­
que enim modo tyrannus persequitur insignes.
Et habet ex statu populari pugnare et rele­
gare eos tamquam illos qui machinantur et
insidias praeparant contra principatum. A di­
vitibus enim et insignibus fiunt machinationes
et procurantur dissensiones, quandoque a qui­
busdam, quia volunt principari; a quibusdam
vero, quia procurant forte aliquos principari,
non volentes sibi obtinere principatum. Unde
tyranni, multum quandoque eos persequuntur.
Unde Periander dedit consilium Thrasybulo
tyranno qualiter principatus suus duraret: ha­
buit enim consilio ab eodem, sicut dictum fuit
in tertio huius, opportunum esse excedentes
spicas evellere: per quod innuebatur quod di­
vites et insignes oportet interimere.

— 284 —

IN POLITICORUM

L. V. L ix

LECTIO IX.
(nn. 854-873; [711-730]).
Quibus ex causis tyrannides et regna dissolvantur.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1311a22 - 1312a20)
711. Sicut igitur fere dictum est, transmuta­
tionum ipsa principia oportet putare circa po­
litias esse et circa monarchias. Propter inju­
stitiam enim et propter timorem et propter
contemptum multi subditorum insurgunt ad­
versus monarchias. Iniustitiae autem maxime
propter iniuriam, aliquando autem et propter
propriorum spoliationem. Sunt autem et lines
iidem, quemadmodum ibi et circa tyrannides,
et circa regna. Magnitudo enim divitiarum et
honoris exislit monarchis quae desiderant
omnes.
712. Insurrectionum autem, hae quidem ad
corpus fiunt principantium, hae autem ad
principatum. Quae quidem igitur propter con­
tumeliam, ad corpus. Contumelia autem existente multarum partium, quaelibet ipsarum fit
causa irae. Iratorum autem fere plurimi pu­
nitionis gratia insurgunt, sed non excellentiae.
713. Velut Pisistratidarum quidem propter
propulsasse Armodii sororem, ct illusisse Armodio. Armodius quidem enim propter soro­
rem, Aristogiton autem propter Armodium.
714. Insidiati sunt autem Periandro ei, qui
in Ambracia, tyranno, quia simul bibens ipse
cum pueris interrogavit ipse, si iam ex ipso
praegnantes sunt.
715. Quae autem Philippi a Pausania, quia
permisit contumeliam pati ipsum sub Attalo.
716. Et quae Amyntae parvi Hypoderda, quia
insultavit ad staturam ipsius.
717. Et quae Eunuchi Evagorae Cyprio : quia
enim mulier recusavit filium ipsius, occidit tam­
quam contumeliam passus.
718. Multae autem insurrectiones factae sunt
et propterea quod aliqui monarcharum in cor­
pus verecundiam fecerunt.
719. Velut et quae Crataci ad Archelaum,
semper enim graviter se habebat ad colloqui­
um: quare sufficiens et minor fuit occasio
propterea, quod filiarum nullam dedit cum
promisisset ipsi, sed priorem quidem detinens
a bello adversus Syriam et Arabeum dedit re­
gi Elibeae, iuniorem autem filio Amintae,
existimans sic utique illum nihil differre, et
eum qui ex Cleopatra; sed abalienationis prin­
cipium extitit graviter ferre ad veneream gra­
tiam.
720. Cum insurrexit autem et Hellanocrates
Larissaeus propter eandem causam : tamquam
enim utens statura ipsius non deduxit spon­
dens, propter contumeliam, et non propter
amativam concupiscentiam, putavit esse factam
colloquutionem.
721. Pharon autem et Heraclides Aenii Cotyn
peremerunt, supplicium inferentes.

722. Adamas autem discessit a Cotyo, quia
puer existens excisus fuit ab ipso, tamquam
iniuriam passus.
723. Multi autem et propterea quod in cor­
pus afflicti fuerunt percussionibus, irati, ii
quidem destruxerunt, hi autem aggressi sunt
tamquam iniuriam passi, et ea quae circa
principatus et regales potentatus.
724. Velut in Mytilcne Pentalidas circum­
stantes et verberantes Megicles insurgens cum
amicis peremit.
725. Et posterius Smerdes Penthilum, cum
plagas accepisset, et ab uxore extractus, pe­
remit.
726. Et insurrectionis Archelai Decamnichus
dux fuit, exacerbans insurgentes primus: cau­
sa autem irae, quia ipsum tradidit flagellan­
dum Euripidi poëtae. Euripides autem infremuit cum dixisset ipse aliquid adversus foetorem oris. Et alii autem multi propter tales
causas, ii quidem perempti sunt, ii autem in­
sidias passi sunt.
727.Similiter autem, et propter timorem :
unum enim aliquid erat hoc causarum, sicut
politias et monarchias: velut Xerxen Artabanes timens criminationem, quae circa Darium,
quia suspendit cum non iussisset Xerses, sed
putans indulged tamquam non memorantem
propter coenam.
728. Hoc autem propter contemptum, sicut
Sardanapalum videns quidam percutientem se
cum mulieribus, si vere hoc fabulantes dicunt;
si autem non de illo, sed de alio erit utique
hoc verum. Et Dionysio posteriori Dion insur­
rexit propter despectionem, videns cives sic se
habentes, et ipsum semper ebrium.
729. Et amicorum autem quidam insurgunt
propter despectionem, propter confidere enim
contemnunt, tamquam oblituri. Et putantes
posse obtinere principatum, modo quodam
propter contemnere insurgunt; tamquam po­
tentes enim et contemnentes periculum propter
potentiam invadunt de facili, sicut ducentes
exercitus monarchis, sicut Cyrus Astyagi, et
vitam contemnens et potentiam, propter po­
tentiam quidem inoperosam fuisse, ipsum au­
tem delitiari. Et Seuthes thrax Amadoco exi­
stens dux exercitus. Ii autem et propter plura
horum insurgunt, ut et despicientes, et pro­
pter lucrum, sicut Ariobarzani Mithridates.
730. Maxime autem propter hanc causam
invadunt, qui quidem natura audaces et ho­
norem habent bellicum a monarchis: virilitas
enim potentiam habens audax est: propter
quas ambas tamquam de facili praevalituri
faciunt insurrectiones.

'5 ~

L. V, 1.

lx

IN POLITICORUM

854-858

COMMENTARIUM

854. — Postquam Philosophus praemisit
quaedam de monarchia; prosequitur de cau­
sis et principiis corrumpentibus et salvantibus
ipsas.
Et primo de corrumpentibus. Secundo de
salvantibus, ibi, « Salvantur autem etc. ».
Prima in duas. In prima determinat de
principiis corrumpentibus ipsas in universali.
Secundo determinat de principiis corrumpen­
tibus in speciali, ibi, « Corrumpuntur autem
etc. ».
Prima in duas. In prima proponit principia
corruptionis in universali. Secundo prosequi­
tur in speciali magis, ibi, « Insurrectionum au­
tem etc. ».
In prima dicit, quod sicut dictum est prius,
principia fere transmutationis et corruptionis
rerumpublicarum eadem sunt cum principiis
transmutationis et corruptionis monarchiarum :
nam regnum est secundum statum optimatum;
et ideo quae sunt principia corruptionis sta­
tus optimatum, sunt principia corruptionis
monarchiae regalis. Tyrannis enim est secun­
dum statum paucorum et popularem ultimum;
et ideo quae corrumpunt illos, corrumpunt
tyrannidem. Principia autem corrumpentia mo­
narchias sunt tria: contumelia, metus et con­
temptus. Propter enim contumeliam et timo­
rem et contemptum insurgunt subditi contra
monarchias. Sunt autem aliquando contume­
liae propter iniuriam, quae scilicet est in per­
sona; aliquando vero sunt per subtractionem
bonorum propriorum. Item monarchiarum et
rerumpublicarum praedictarum prius sunt iidem fines. Sicut enim intenduntur divitiarum
multitudo et magnitudo in illis, sic intenditur
magnitudo divitiarum in tyrannide et magni­
tudo honoris in regno. Ista autem omnes ap­
petunt; et ideo aliquando fit iniuria propter
corruptionem.
855. — Deinde cum dicit « insurrectionum
autem »
Prosequitur de istis causis et principiis cor­
ruptionis monarchiarum.
Et primo prosequitur de illis quae sunt
principia corruptionis per se. Secundo adiungit
unum principium per accidens, ibi, « Eorum
autem etc. ».
Prima in duas. In prima determinat causas
insurrectionis. In secunda ostendit qui maxi­
me insurgunt propter tales causas, ibi, « Ma­
xime autem etc. ».
Prima in tres. In prima declarat qualiter
aliquando fiunt insurrectiones contra monarchas propter injustitiam. Secundo qualiter
propter timorem, ibi, « Similiter autem etc. ».
Tertio qualiter propter contemptum, ibi,
« Hoc autem propter ».
Prima in duas. Primo enim declarat quod
aliquando fit insurrectio contra monarchiam

propter iniuriam quae est contumelia. Secun­
do quod propter afflictionem corporis, ibi,
« Multi autem propter ».
Prima in duas. In prima proponens distin­
ctionem insurrectionis, assignat rationem,
quare contumelia affecti insurgunt in corpus.
In secunda declarat per exempla, ibi, « Velut Pisistratidarum ».
In prima dicit, quod aliquando insurre­
ctiones fiunt in monarchiis in corpus princi­
pantium, aliquando contra principatum: et
quae fiunt propter contumeliam fiunt con­
tra corpus. Et hoc patet: quia cum sint
multae partes contumeliae, quaelibet est inductiva irae, ut apparet secundo Rhetoricae.
Irati autem fere moventur propter pu­
nitionem personalem magis quam propter de­
positionem a principatu; et ideo manifestum
est, quod insifrrectiones quae fiunt per con­
tumeliam, sunt in corpus, non contra prin­
cipatum.
856. — Deinde cum dicit « velut Pisistra­
tidarum »
Manifestat per exempla.
Et primo de contumelia in personam coniunctam qualiter sit causa insurrectionis in
corpus monarchae. Secundo de contumelia
in personam propriam, ibi, « Multae autem».
Primum declarat per quinque exempla, et
secundum hoc habet quinque partes. Secun­
da ibi, « Insidiati autem sunt Periandro ». Ter­
tia ibi, « Quae autem Philippi ». Quarta ibi,
«Et quae Amyntae». Quinta ibi, «Et quae
Eunuchi etc. ».
In prima dicit : ita dictum est, quod fit
insurrectio contra personam coniunctam mo­
narchiae: sicut fuit insurrectio contra filios
Pisistrati : nam cum contumeliam intulissent
sorori Armodii, et ulterius ipsum Armodium
compellassent, Armodius propter sororis con­
tumeliam et Aristogiton propter Armodium
contra illos insurrexerunt. Et sic patet quod
facta fuit insurrectio propter contumeliam in
personam coniunctam.
857. —- Deinde cum dicit « insidiati sunt »
Ponit secundum exemplum; et dicit, quod
quidam qui habitabant in Ambracia insidiati
sunt cuidam qui dicebatur Periander: quia
iste Periander cum quadam vice biberet cum
filiis illorum, dixit illis pueris, si erant prae­
gnantes ex ipso: ipse enim forte abutebatur
eis; et ideo innuebat quod illis pueris fuisset
abusus; et ideo quaerebat si ex ipso erant
praegnantes: tunc alii moti propter contume­
liam puerorum insurrexerunt contra Perian­
drum.
858. — Deinde cum dicit « quae autem »
Ponit tertium exemplum; et dicit, quod in­
surrectio quae fuit contra Philippum regem
Macedoniae, facta a quodam qui dicebatur

— 286 —

858-870

IN POLITICORUM

Pausanias, facta fuit, quia Philippus permisit
Pausaniam contumeliam pati a quodam Attalo
qui erat coni unctus eidem Philippo vel con­
sanguinitate vel officio. Fuit autem iste Phi­
lippus rex Macedoniae, pater Alexandri
Magni.
859. — Deinde cum dicit « et quae Amyntae »
Ponit quartum exemplum; et dicit, quod
Amyntas occisus est a Darda, quia iactaret se
in illius aetatem et statum eius irrideret quod
erat passus.
860. — Deinde cum dicit « et quae Eu­
nuchi »
Ponit quintum exemplum; et dicit, quod
Evagoras Cyprius insurrexit contra Eunuchum
regem, quia eius filiam in concubinam ele­
gerat, et interfecit illum. Sic igitur apparet
ex istis, quod contumelia facta in personam
coniunctam causa est insurrectionis contra
personam monarchae.
861. — Deinde cum dicit « multae autem »
Declarat quod contumelia facta in perso­
nam propriam causa est insurrectionis contra
personam monarchae.
Et primo proponit. Secundo probat per
exempla, ibi, «Velut et quae Crataei etc.».
Adhuc secunda dividitur in quatuor, secun­
dum quod declarat per quatuor exempla. Se­
cunda ibi, « Cum insurrexit autem etc. ». Ter­
tia ibi, «Pharon autem». Quarta ibi, «Ada­
mas autem ».
In prima dicit, quod multae insurrectiones
factae sunt contra monarchas, quia faciebant
contra contumeliam vel verecundiam in per­
sonam alicuius.
862. — Deinde cum dicit « velut et quae »
Declarat; et dicit: ita dictum est, propter
contumeliam factam in personam propriam
fiunt insurrectiones; sicut fuit facta insurrectio Crataei contra Archelaum. Iste enim Ar­
chelaus graviter se habebat ad Crataeum col­
loquendo ct conversando. Causa enim quam
praetendebat, etsi ut sufficiens proponebatur,
minor tamen fuit et occasionalis magis: sci­
licet quia Archelaus cum promisisset Crataeo
dare unam de filiabus suis, nullam voluit da­
re, sed filiam primogenitam post bellum quod
habuit contra Syriam et Arabiam, dedit cui­
dam regi qui dicebatur Elibeas, filiam mino­
rem dedit filio Amyntae: credens quod cum
ille esset filius Cleopatrae, non esset adversa­
turus. Ista enim causa insurrectionis praeten­
debatur: sed causa principalis et principium
inimicitiae et separationis ab eo fuit, quia
volebat eum ad concubitum inducere.
863. — Deinde cum dicit « cum insurrexit »
Ponit secundum exemplum; et dicit quod
Hellanocrates Larissaeus insurrexit contra
eumdem Archelaum propter causam eamdem.
Cum enim sicut promiserat, eum non dedu­
ceret et abuteretur aetate ipsius, credidit quod
hoc faceret propter contumeliam et non pro­
pter amicitiam; et ideo insurrexit contra
eumdem.

L. V, L ix

864. — Deinde cum dicit « Pharon au­
tem »
Ponit tertium exemplum; et dicit, quod
Pharon et Heraclides insurrexerunt contra
Aenii Cotyn et inferentes supplicium patri in­
terfecerunt eum. Et hoc fuit propter contu­
meliam eis factam a filio illius.
865. — Deinde cum dicit « Adamas au­
tem »
Ponit quartum exemplum; et dicit, quod
Adamas recessit a Cotyo monarcha, quia cum
esset puer ille Cotys castravit eum, et tunc
Adamas propter iniuriam, quam passus fue­
rat, insurrexit contra illum.
866. — Deinde cum dicit « multi autem »
Ostendit quod quandoque fit insurrectio
propter afflictionem in corpore; et dividitur
in partes duas.
In prima proponit. In secunda manifestat
cum dicit, « Ut Megacles etc. ».
In prima dicit, quod multi qui afflicti fue­
rant in corporibus sustinentes percussiones vel
vulnera insurgentes contra ipsum monarcham
destruxerunt sive interfecerunt. Alii passi iniu­
riam propter talem afflictionem, invaserunt
principatum et potentatum.
867. — Deinde cum dicit « velut Me­
gacles »
Manifestat quod dixit: et dividitur in tres:
secundum quod manifestat per tria exempla.
Secunda ibi, «Et posterius etc.». Tertia ibi,
« Et insurrectionis Archelai etc. ».
In prima dicit, ita dictum est quod fiunt
insurrectiones propter afflictionem. Sicut enim
in Mytilene insula Megacles insurrexit contra
quosdam convicinos suos et circumstantes,
propter hoc quod manus iniecerunt in eum.
clavis pulsantes et verberantes eumdem, pro­
pter quod cum amicis suis interficit eos.
868. — Deinde cum dicit « et posterius »
Ponit secundum exemplum; et dicit, quod
postmodum cum Smerdes a Penthilo fuisset
verberatus et caesus ab uxore eius evasisset,
insurrexit contra illum et interfecit eum.
869. — Deinde cum dicit « et insuirectionis »
Ponit tertium exemplum; et dicit, quod Dccamnichus fuit dux et causa principalis insur­
rectionis, quae fuit facta contra Archelaum,
et fuit primus exacerbans et commovens illos
qui insurrexerunt in ipsum. Causa autem irae
quare alii insurrexerunt et ipse insurrexit, fuit,
quia Archelaus tradidit eum flagellandum Eu­
ripidi poëtae, qui contra ipsum iratus infremuit, quia Decamnichus dixit quod os habe­
bat foetidum: propter hoc motus Euripides
flagellavit Decamnichum; quod fuit causa irae.
Propter quod insurrexit ipse contra Archelaum.
Sic igitur multi insurrexerunt propter tales
causas; et quidam ipsorum interfecti sunt, alii
graves insidias et turbationes passi sunt.
870. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem »
Declarat quod aliquando fit insurrectio pro­
pter timorem; et dicit, quod sicut fit insur-

— 287 —

L. V, I. ix

IN POLITICORUM

rectio propter iniuriam, sic aliquando fit pro­
pter timorem. Timor enim est una de nu­
mero causarum insurrectionis, sicut iniuria
contra monarchas: sicut Artabanes voluit re­
pellere Xerxen a principatu monarchico, quia
timebat ipsum propter crimen quod commi­
serat contra Darium, quia suspenderat quem­
dam notum eius, quamvis Xerses non praece­
pisset, sed credebat quod indulgeret eidem
non memorans factum post comestionem, sed
cum recoluisset et voluisset punire ipsum, ti­
mens punitionem insurrexit contra eum.
871. — Deinde cum dicit « hoc autem »
Declarat, quod aliquando fit insurrectio
propter contemptum.
Et primo facit hoc in universali. Secundo
ostendit quod amici etiam quandoque propter
contemptum insurgunt, ibi, « Amicorum au­
tem quidam etc. ».
Dicit igitur primo, quod fiunt jnsurrectiones aliquando propter contemptum, sicut qui­
dam videns Sardanapalum deditum volupta­
tibus et comessationibus, semper ludentem
cum mulieribus in palatio, nunquam exeun­
tem ad praelia, nec exercentem se in venatio­
nibus (si verum est hoc de ipso, sicut dicunt
fabulantes; si autem non est verum de illo,
tamen de aliquo alio poterit esse hoc verum),
insurrexit contra illum. Similiter Dion insur­
rexit contra Dionysium qui posterius tyrannizavit, quia despexit eum videns ipsum
semper ebrium et voluptuosum, et videns
quod cives ipsum contemnebant.
872. — Deinde cum dicit « et amicorum »
Declarat quod amici propter despectum ali­

870-873

quando insurgunt contra amicos, quia con­
temnunt eos: quia enim confidunt de ipsis et
familiares sunt eis, contemnunt eos quando­
que credentes quod obliviscantur iniuriae illa­
tae propter amicitiam. Nimia enim familiari­
tas parit contemptum. Et quia credunt posse
obtinere principatum, et quia contemnunt, in­
surgunt contemnentes periculum : unde de fa­
cili invadunt: tum quia sperant obtinere:
tum quia potentiam habent, non timentes pe­
riculum, tum quia contemnunt: sicut duces
exercitus aliquando monarchas invadunt pro­
pter causam istam : sicut Cyrus contemnens
modum vivendi Astyagis turpem et inhone­
stum et potentiam quae inutilis erat ad prae­
lia, videns ipsum deliliose vivere et praeter
rationem, insurrexit contra ipsum. Similiter
autem et Seuthes dux exercitus de Thracia
provincia recessit ab Amadoco propter eamdem causam, et insurrexit contra ipsum. Sunt
etiam alii qui propter plura istorum insur­
gunt: et quia contemnunt et propter lucrum:
sicut Ariobarzanem Mithridates.
873. — Deinde cum dicit « Maxime au­
tem »
Declarat qui maxime insurgunt propter ta­
les causas: et dicit, quod maxime qui natu­
raliter audaces sunt, sicut illi in quibus est
abundantia caloris et spiritus et potentiam ha­
bent et facti sunt duces exercitus a monar­
chie. Inclinatio enim ad opera virilia, sive ad
audaciam et potentiam, reddunt hominem au­
dacem in actu; et propter ista duo quasi exi­
stimantes se praevalere, insurgunt.

— 288 —

IN POLITICORUM

L. V, 1. x

LECTIO X.
(nn. 874-885; [731-742]).

Honor, odium et contemptus tyrannidem evertit; regnum domestica seditio.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1312a21 - 1313al7)
731. Eorum autem qui propter amorem ho­
noris insurgunt, est alius modus causae prae­
ter dictos prius. Non enim sicut quidam ty­
rannos invadunt videntes lucra magna et ho­
nores magnos existentes ipsis, sic et eorum
qui propter amorem honoris insurgunt unus­
quisque praeelegit periclitari: sed ilii quidem
propter dictam causam; ii autem ac si uti­
que aliqua alia fieret actio singularis et pro­
pter quam nominati fierent et noti; sic et monarchas invadunt non possidere volentes mo­
narchiam sed gloriam.
732. Sed tamen paucissimi numero sunt
propter hanc causam impetum facientes: sup­
poni enim oportet nihil curare de eo quo est
salvari, si non debeat praevalere in actione:
quibus assequi quidem oportet Dionis existi­
mationem, non facile autem ipsam adesse
multis. Ille enim cum paucis militavit adver­
sus Dionysium, sic habere dicens, quod ubi­
cumque possit procedere, sufficiens sibi tan­
tum participare actionis; veluti, sicut modicum
invasisset terrae, mox accideret mori, huic,
bene habere sibi mortem.
733. Corrumpitur autem tyrannis, uno qui­
dem modo sicut aliarum politiarum unaquae­
que ab extrinseco, si contraria aliqua sit po­
litia valentior: consiliari quidem enim palam
quod existit propter contrarietatem electionis.
Quae autem volunt potentes, agunt omnes.
Contrariae autem politiae, demos quidem ty­
rannidi secundum Hesiodum, sicut figulus fi­
gulo. Etenim democratia ultima tyrannis est:
regnum autem et aristocratia propter contra­
rietatem politiae: propter quod Lacedaemonii
plurimas dissolverunt tyrannides et Syracusani
pro tempore quo politizabant bene.
734. Aliquando autem ex se ipsa, quando
qui participant seditiones fecerunt; sicut qui
circa Gelonem, et nunc quae eorum quae cir­
ca Dionysium. Quae quidem Gelonis Thra­
sybulo Hieronis fratre filium Gelonis abdu­
cente, et ad delectationes excitante, ut ipse
principaretur, familiaribus autem congregatis,
ne tyrannis omnino dissolveretur, sed Thra­
sybulus: congregati autem ipsorum tamquam
tempus habentes, eiecerunt omnes ipsos. Dio­
nysium autem Dion aggressus curator existens
et assumens populum, illum ejiciens peremit.
735. Duabus autem existentibus causis pro­
pter quas maxime insurgunt contra tyranni­
des, scilicet, odio et contemptu, alterum qui­
dem horum oportet existere tyrannis, scilicet
odium: ex contemptu autem fiunt mullae dis­

solutionum. Signum autem. Eorum quidem
enim qui acquisierunt plurimi conservaverunt
principatus; qui autem susceperunt mox, ut
est dicere, perempti omnes. Fruitive enim vi­
ventes facile contemptivi fiunt, et multas op­
portunitates dant insurgentibus.
736. Partem autem quamdam irae et odii
oportet ponere; modo enim quodam earumdem actionum causa fiat.
737. Saepe autem et magis operosa quam
odium: robustius enim insurgunt, propterea
quod non utitur ratiocinatione passio. Maxi­
me autem significat furoribus assequi propter
iniuriam: propter quam causam Pisistratida­
rum destructa est tyrannis, et multae alia­
rum: sed magis odium: ira quidem enim
cum tristitia adest, quare non facile ratioci­
nari: inimicitia autem sine tristitia.
738. Ut autem in summa est dicere, quot­
cumque causas diximus oligarchiae intempe­
ratae et ultimae, et democratiae extremae,
tot et tyrannidis ponendum: etenim hae exi­
stant entes divisibiles tyrannides.
739. Regnum autem ab extrinsecis quidem
minime corrumpitur; propter quod et multi
temporis est; ex se ipso autem plurimae cor­
ruptiones accidunt.
740.Corrumpitur autem secundum duos
modos: uno quidem seditionem facientibus
iis, qui participant regno; alio autem modo
magis tyrannice lentantibus gubernare, quan­
do exegerunt esse domini plurium et praeter
legem.
741. Non fiunt autem regna nunc; sed si
fiant, monarchiae et tyrannides magis; pro­
pter regnum quidem esse voluntarium prin­
cipatum, dominium autem maiorum, et pro­
pter multos esse similes, et nullum differen­
tem tantum ut correspondent ad magnitudi­
nem et dignitatem principatus. Quare propter
hoc quidem non permanent voluntarii: si au­
tem per fraudem principatur aliquis vel per
violentiam, iam hic videtur tyrannis esse.
742. In iis autem quae secundum genus re­
gnis ponere oportet causam corruptionis cum
iis quae dicta sunt, et quod est fieri multos
contemptibiles facile, et hoc quod est po­
tentiam non possidentes tyrannicam sed re­
galem honorem iniuriari : facilis enim fieri
dissolutio; non volentibus enim mox non erit
rex; sed tyrannus non volentium. Corrumpun­
tur ergo monarchiae popter has et alias ta­
les causas.

-- 289 —

L. V, 1. x

JN POLITICORUM

874-877

COMMENTARIUM

874. — Postquam Philosophus posuit prin­
cipia per se corruptionis monarchiarum, con­
sequenter adiungit unum principium eius per
accidens.
Et primo ponit causam istam sive princi­
pium. Secundo ostendit quod pauci insurgunt
propter illam, ibi, « Sed tamen paucissimi ».
In prima dicit, quod aliqui uno modo in­
surgunt propter appetitum honoris. Alio mo­
do insurgunt quandoque quam sint modi
prius dicti secundum quos aliqui insurgunt.
Sunt enim aliqui qui propter amorem honoris
qualibuscumque insurgunt facientes seditio­
nem, non sicut alii qui invadunt eos ut obti­
neant divitias et honores magnos, quos vident
eos habere: conveniunt tamen in hoc hi et
illi quod exponunt se periculo et eligunt peri­
clitari: sed propter aliam et aliam causam.
Quidam scilicet propter hoc ut obtineant di­
vitias aut utrumque; alii autem ut faciant ali­
quam actionem singularem et notabilem, pro­
pter quam nominati sint apud alios, non cu­
rantes nec principatum nec divitias.
875. — Deinde cum dicit « sed tamen »
Ostendit quod paucissimi insurgunt propter
talem causam: et dicit, quod quam quamvis
aliqui insurgant contra monarchiam propter
appetitum huiusmodi honoris, paucissimi ta­
men sunt; quoniam talis qui impetum facit
contra monarchiam, si debeat praevalere,
oportet quod non timeat mortem: et sic exi­
stimet sicut existimabat Dion cum insurrexit
contra Dionysium: sed hoc non est facile
multis. Ille enim Dion cum paucis militibus
invasit et insurrexit contra Dionysium : et di­
cebat, quod quomodocumque posset procede­
re contra illum, hoc sufficiebat sibi, si tan­
tum faceret quod terram invaderet et Diony­
sium: et si postmodum mors sibi accideret,
bene erat sibi; non curans nec timens de ipsa.
Sed istud difficile est: et pauci sunt sic né­
gligentes vitam propriam et contemnentes
mortem. Propter quod manifestum est, quod
pauci sunt qui invadant monarchiam propter
appetitum huiusmodi honoris.
876. — Deinde cum dicit « corrumpitur
autem »
Determinat causas et principia corruptionis
monarchiarum in speciali.
Et primo tyrannidis. Secundo regni, ibi,
« Regnum autem etc. ». Prima in duas.
In prima tangit modos quibus corrumpitur.
In secunda tangit causas propter quas maxi­
me corrumpitur, ibi, « Duabus autem etc. ».
Prima in duas, secundum quod tangit duos
modos corruptionis tyrannidis. Primus modus
est a causa extrinseca, secundus ab intrinseca.
Secundus ibi, « Aliquando autem ex seipsa
etc. ».

In prima dicit, quod tyrannis uno modo
corrumpitur, sicut quaelibet alia respublica a
causa extrinseca, ut si fuerit aliqua respublica
potentior contraria propinqua illi; tunc enim
illa valentior, quia contraria est isti, ipsam
corrumpet. Non enim potest dici, quod per
consilium poterii praecavere ne corrumpatur:
quia ad bene consiliandum requiritur appeti­
tus recti finis. Consiliari enim est de his quae
sunt ad finem; et recte consiliari de his quae
sunt ad rectum finem. Sed tyrannus non ha­
bet rectum finem, nec appetitum rectum: immo electio sive appetitus ipsius est contra­
rius recto fini; et ideo non poterit resistere
alteri reipublicae propter consilium, cum alia
sit potentior.
Omnes enim volentes aliquid agere, si ha­
beant poteniiam, agunt quae volunt; et ideo
alia respublica contraria et valentior corrum­
pet istam. Tyrannidi autem contrahatur popu­
laris status, sicut dixit Hesiodus, per acci­
dens, sicut figulus contrarius est figulo. Non
enim est figulus per se contrarius figulo; immo est sibi similis; sed per accidens, inquan­
tum unus impedit bonum alterius, scilicet lu­
crum : sic popularis status contrarius est ty­
rannidi, non per se, sed inquantum una im­
pedit aliam: ultima enim species eius pessima
est, quae est quaedam tyrannis, sicut patet ex
quarto huius. Sed regnum et optimatum sta­
tus per se contrarii sunt; intendunt enim di­
versos fines, quia unus corrumpit alium. Pro­
pter quod contigit quod Lacedaemonii multas
tyrannides corruperunt, quia potentiores erant;
similiter Syracusani quamdiu habuerunt bo­
nam rempublicam, habebant enim optimatum.
877. — Deinde cum dicit « aliquando au­
tem »
Tangit secundum modum corruptionis; et
dicit, quod aliquando corrumpitur tyrannis
non a causa extrinseca, sed intrinseca; con­
tingit enim quod tyrannus habeat quandoque
aliquos familiares qui attingunt aliquo modo
ad principatum et participant honoribus.
Quando igitur tales faciunt seditionem, con­
tingit quod corrumpitur tyrannis; sicut con­
tigit circa tyrannidem Gelonis prius, poste­
rius autem circa eam quae Dionysii. Fami­
liares enim Gelonis insurrexerunt contra ipsum
et expulerunt eum. Similiter et quidam con­
tra Dionysium. Seditio autem quae fuit facta
contra Gelonem fuit facta a Thrasybulo qui
frater fuit Hieronis, qui filium Gelonis abdu­
cens ab eo quod est secundum rationem, tra­
ducebat per illecebras et voluptates, ut sic
contemptibilis fieret populo quod repelleretur
a principatu, et ipse Thrasybulus principa­
retur. Cum igitur congregasset familiares et
amicos, cavens ne dissolveretur tyrannis, sed

— 2ÇO —

877-883

IN POLITICORUM

ipse tyrannizaret, considerantes tempus conve­
niens, ipsum Gelonem et omnes amicos ipsius
expulerunt, et remansit Thrasybulus solus.
Contra Dionysium insurrexit Dion, qui cu­
ram habebat de republics : erat enim fami­
liaris eidem; et assumens sibi populum in au­
xilium insurrexit contra ipsum et expulit eum
et interfectus est.
878. — Deinde cum dicit « duabus au­
tem »
Tangit causas propter quas maxime corrum­
pitur.
Et primo tangit causas istas secundum se
et absolute. Secundo concludit causas corru­
ptionis eiusdem in comparatione ad respubli­
cas intentas, scilicet paucorum et popularis
status, ibi, « Ut autem in summa etc. ».
In prima tangit illas causas. In secunda
tangit quamdam aliam quae reducitur ad
unam illarum, ibi, « Partem autem quamdam
etc. ».
In prima dicit, quod cum sint duae causae
propter quas aliqui maxime insurgunt contra
tyrannum, scilicet odium et contemptus,
odium debetur tyranno magis per se. Et ratio
huius est, quia principatur melioribus se, et
praeter utilitatem ipsorum; et cum hoc inten­
dit bonum proprium solum, odio habetur ab
illis; talis est tyrannus. Principatur enim ty­
rannus melioribus se, quia virtuosis; et non
intendit nisi bonum proprium; et ideo tyranno
debetur odium. De contemptu autem adiungit, quod propter contemptum multoties cor­
rumpitur tyrannis.
Et huius signum est, quia illi qui acquisie­
runt principatum per virtutem ct industriam
propriam, magis conservaverunt principatum,
quia tales qui acquisierunt bellicosi fuerunt;
tales autem non sunt contemptibiles. Sed illi
qui receperunt tyrannidem ab alio, statim
amiserunt, et propter principatum mortui
sunt: quia enim vivebant delectabiliter va­
cantes comessationibus et venereis, contem­
ptibiles erant : et quia vacabant delitiis, dabant
multas opportunitates ct occasiones insurgen­
di aliis: tum quia oportet quod ponant se
quandoque in potestate mulierum, tum quia
inebriati sunt saepe, et per consequens, impo­
tentes facti.
879. — Deinde cum dicit « partem au­
tem »
Tangit aliam causam quam reducit ad
odium; et est illa causa ira; et habet duas
partes.
In prima reducit iram ad odium. In se­
cunda assignat duas differentias inter iram et
odium, ibi, « Saepe autem etc. ».
Dicit igitur primo, quod ira pars est odii:
hoc est corruptio quae fit propter iram, aliquo
modo fit propter odium, ut non oporteat
ipsam ponere causam distinctam. Est enim ira
appetitus recontristationis; et ideo manifestum
est quod iratus vult malum alii: hoc autem
pertinet ad odium. Unde ira aliquo modo est

causa earumdem actionum quarum est causa
odium.
880. — Deinde cum dicit « saepe autem »
Assignat duas differentias inter iram ct
odium; et dicit, quod frequenter ira est ma­
gis operosa, hoc est plus operatur, quam
odium. Irati enim cum maiori impetu ct ro­
bustius insurgunt quam habentes odium. Et
ratio huius est, quia passio irae est sine ra­
tiocinatione. Iratus enim, et si audiat aliqua­
liter rationem, imperfecte tamen audit. Bene
enim audit iratus quod vindicta est accipien­
da, sed qualiter accipienda non audit. Unde
similis est famulo qui imperfecte audit man­
datum domini, propter quod contingit quod
male exequatur quandoque. Similiter est de
irato. Imperfecte enim audit rationem; et ideo
male exequitur vindictam. Unde furiosus vi­
detur propter iniuriam; ct quamvis ira sit ma­
gis operosa, tamen odium magis nocet. Se­
cunda differentia est, quod ira est cum tri­
stitia; et ideo non de facili iratus potest ra­
tiocinari: propter enim motum passionis non
potest: sed odium est sine tristitia; et ideo est
cum ratiocinatione.
881. — Deinde cum dicit « ut autem »
Concludit causas corruptionis tyrannidis in
comparatione ad respublicas intentas, scilicet
paucorum et popularis status. Et dicit, quod
ut in summa dicamus, quot diximus principia
et causas corruptionis paucorum status intem­
peratae, quae est ultima species ipsius, et po­
pularis status ultimae, tot sunt causae et prin­
cipia tyrannidis: quia istae respublicae, scili­
cet paucorum ultima et popularis sunt tyran­
nides quaedam, differentes tantum secundum
hoc quod in his tyrannizant plures, in illa au­
tem unus.
882. — Deinde cum dicit « regnum au­
tem »
Determinat causas et principia corruptionis
regni.
Et primo regni absolute et secundum se.
Secundo regni quod procedit secundum ge­
nus, ibi, « Regnum autem etc. ».
Prima in duas. In prima tangit ex quibus
minime corrumpitur regnum. In secunda
ostendit quibus modis corrumpitur, ibi, « Cor­
rumpitur etc. »-.
In prima dicit, quod regnum ab extrinsecis
non corrumpitur. Et ratio huius est, quia rex
principatur bonis et secundum virtutem, sub­
ditis volentibus. Talis autem respublica non
corrumpitur ab extrinsecis. Et propter hoc re­
gnum multo tempore durat. Ex se autem
multis modis corrumpitur.
883. — Deinde cum dicit « corrumpitur
autem »
Ostendit quibus modis corrumpatur ex se.
Et primo facit hoc. Secundo ostendit quare
nunc non fiunt multa regna, ibi, « Non fiunt
etc. ».
In prima dicit, quod regnum ab extrinseco
duobus modis corrumpitur. Uno modo quan­

--- 2ÇI --21 — In Politicorum.

L. V. 1. x

L. V, 1. x

IN POLITICORUM

do illi qui attingunt ad principatum et sunt
principes regni, faciunt seditionem. Contin­
git enim, talibus facientibus seditionem, quod
propter potentiam quam habent expellant re­
gem a principatu et mutent monarchiam in
aliam rempublicam. Alio modo corrumpitur
quando rex vult principari tyrannice, sicut
quando vult esse dominus plurium quam de­
beat esse, ipsis nolentibus et praeter legem.
Tunc enim contingit, quod subditi insurgunt
contra eumdem et ipsum expellant et mutent
rempublicam in aliam.
884. — Deinde cum dicit « non fiunt »
Ostendit quare non fiunt modo plura regna.
Et dicit, quod modo non fiunt plura regna,
et si fiant sunt magis monarchiae tyrannicae
quam regna. Et huius assignat duplicem ra­
tionem. Prima est, quod regnum debet esse
principatus voluntarius; principatur enim sub­
ditis nolentibus qui principatur in principatu
regio, et regem oportet esse dominum maio­
rum in civitate vel regno. Difficile est autem
unum invenire qui volentibus pluribus principetur, et qui sit dignus dominus esse maio­
rum. Et ideo non sunt plura regna. Secunda
ratio est, quia quae est proportio dignitatis
et honoris regis ad dignitatem et honorem
subditorum, eadem debet esse proportio vir­
tutis principantis ad virtutem subditorum.
Nunc autem dignitas et honor regalis multum
excellit dignitatem subditorum. Igitur virtus

883-885

regis debet excedere virtutem omnium vel plu­
rium : talem autem invenire non est possi­
bile, vel nimis est difficile. Et ideo si aliquis
assumatur in regem, non principabitur volen­
tibus subditis; ergo non multo tempore princi­
pabitur. Si autem aliquis per fraudem vel vio­
lenter principetur, non est rex, sed tyrannus,
quia non principatur subditis volentibus.
885. — Deinde cum dicit « in iis autem »
Assignat causam corruptionis regnorum se­
cundum genus; et dicit, quod regnorum secun­
dum genus causae et principia corruptionis
sunt eadem cum his quae dicta sunt superius,
et quae iam dicentur. Prima est, quia multi
de facili fiunt contemptibiles. Contingit enim
quod post patrem sequitur filius, qui omnibus
contemptibilis est propter inhonestatem vitae.
Ex hoc autem insurgunt subditi et expellunt
eum et mutant rempublicam. Secunda causa
est, quia non habet rex tantam potentiam,
quanta est potentia tyrannica sufficiens ad
puniendum malos; sed contingit ipsum regem
pati iniuriam. Ubi autem ista contingunt, de
facili corrumpitur regnum, quia subditis no­
lentibus ipsum principari statim non est rex,
sed tyrannus. Tyrannus enim dominus est
subditorum nolentium ipsum esse dominum.
Et nunc récapitulai; et dicit, quod monarchiae
propter istas causas et alias similes corrum­
puntur.

292

IN POLII ICOR UM

L. V, 1. xi

LECTIO XI.
(nn. 886-905; [743-762]).
Primus modus conservandi tyrannidem per incrementum administrationis tyrannicae.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1313al8 - 1314a30)
743. Salvantur autem palam, ut simpliciter
quidem est dicere, ex contrariis.
744. Ut autem secundum unumquodque eo
quod est regna quidem ducere ad modera­
tius: quanto enim pauciorum fuerint domini,
ampliori tempore necessarium manere omnium
principatum: ipsi enim, et fiunt minus despo­
tic!, et moribus aequi magis, et a subditis in­
videtur eis minus.
745. Propter haec enim et circa Molossos
multo tempore regnum permansit, et quod
Lacedaemoniorum, propterca quod a princi­
pio in duas partes divisus fuit principatus et
rursum Theopompo moderante, et in aliis, et
instituente ephororum principatum : a pote­
state enim auferens auxit tempore regnum:
quare modo quodam fecit non minus, sed
maius ipsum: quod quidem, et ad uxorem
respondisse dicunt ipsum, quae dixerat si ni­
hil verecundatur minus regnum tradens filiis
quam a patre accepit: non oportet hoc di­
cere: trado enim diuturnius.
746. Tyrannides autem salvantur secundum
duos modos contrariissimos: quorum alter
est qui traditus est, et secundum quae dispen­
sant plurimi tyrannorum principatum. Horum
autem multa aiunt instituisse Periandrum
Corinthium: mulla enim talia est accipere et
a principatu Persarum. Sunt autem, et olim
dicta ad salvationem, ut possibile est, ty­
rannidis excellentes perimere, et sapientes de­
struere, et neque communicationes sinere, ne­
que sodalitatem, neque disciplinam, neque
aliud nihil tale, sed omnia cavere, unde con­
sueverunt fieri duo, sapientia et persuasio, et
neque scholas, neque alias collectiones per­
mittere fieri vacativas.
747. Et omnia facere ex quibus quam ma­
xime ignoti invicem erunt omnes : notitia
enim fidem facit magis ad invicem.
748. Et praefectos populi semper palam es­
se, commorari circa ianuas; sic enim mini­
me latebit quid agunt.
749. Et deprehendere si assuefiant modi­
cum semper servientes: et illa quaecumque
talia Persica et barbara tyrannica sunt : om­
nia enim idem possunt.
750. Et tentare non latere quaecumque extiterit quis dicens vel agens subditorum, sed
esse attentos, velut circa Syracusanos vocati
podagogides, et auribus audientes, quos mi­
sit Hieron ubi fuerit aliqua congregatio et
collectio: confident enim minus timentes ta­
les; et si confidant, latebunt minus.

751. Et criminari invicem et turbare, et
amicos cum amicis, et populum cum insigni­
bus, et divites cum seipsis.
752. Et pauperes facere subditos tyranni­
cum, quatenus neque custodia alatur.
753. Et occupati circa quotidiana non va­
cantes sint ad machinandum. Exemplum au­
tem huius, pyramides quae circa Aegyptum,
et anathemata Cypsellidarum, et Olympii aedi­
ficatio a Pisistratidibus, et eorum quae de
Samo opera multi imperii.
754. Omnia enim haec possunt idem, sci­
licet non vacationem et penuriam subdito­
rum, et illatio vectigalium, velut in Syracu­
sis, in quinque enim annis sub Dionysio sub­
stantiam omnem inferri accidit.
755. Adhuc autem et bellorum procurator
tyrannus, ut utique sine vacatione sint et
permaneant in indigentia praesidis existentes.
756. Regnum quidem salvatur per amicos;
tyrannicum autem maxime diffidere amicis,
tamquam volentibus quidem omnibus, poten­
tibus autem iis maxime.
757. Et adhuc quae circa democratiam fiunt
ultimam tyrannica sunt omnia. Et Ginoecocratia circa domos ut enuntient contra vi­
ros, et servorum remissio propter eamdem
causam : neque enim machinant servi et mu­
lieres contra tyrannos, gaudentes quia neces­
sarium benivolos esse et tyrannidibus et democratiis.
758. Etenim demus vult esse monarchia,
propter quod et adulator apud utrasque esse
honoratus: est enim demagogus demi adu­
lator: apud tyrannos autem quia humiliter
colloquuntur, quod quidem est opus adula­
tionis. Etenim propter hoc ponirophilon, id­
est malorum amicus est tyrannus: adulatio­
nem enim recipientes gaudent. Hoc autem
nullus utique faciet sensum habens liberum,
sed amant qui epiiches si non adulentur. Op­
portuni maligni ad maligna, clavo enim cla­
vus, sicut proverbium.
759. Et nullo gaudere venerabili, neque li­
bero tyrannicum : ipsum enim esse solum vult
tyrannus, qui autem contra venerabilis et li­
beralis aufert excellentiam, et quod despoticum tyrannidis. Odiunt igitur quemadmo­
dum dissolventes principatum. Et uti con­
viviis.
760. Et condiuturnari extraneis magis quam
civilibus, tyrannicum, tamquam hos quidem
adversarios, hos autem non contrariantes.
Haec et talia tirannica quidem, et salvativa

— 293 —

L. V, 1. xi

IN POLITICORUM

principatus: nihil autem deficit magis mali­
gnitatis.
761. Sunt autem, ut est dicere, omnia haec
comprehensa tribus speciebus. Coniecturat enim
tyrannus tria : unum quidem ut modica sapiant
subditi, nulli enim utique pusillanimus insidia­
bitur; secundum autem ut discredant invicem,
non dissolvitur enim prius tyrannus, antequam
credant aliqui sibiipsis: propter quod et epiicheis adversantur tamquam nocivis ad princi­
patum, non solum propterea quod non volunt
subiici despotice, sed et quia fideles sunt si­

886-889

biipsis et aliis, et quia non produnt neque seipsos neque alios. Tertium autem negotiorum
impossibilitas: nullus enim manum mittit ad
impossibilia: quare neque tyrannidem dissol­
vere non existente potentia.
762. Ad quos quidem igitur reducuntur vo­
lita tyrannorum isti tres existunt entes: omnes
enim utique reducet quis tyrannica ad has hy­
potheses, hoc quidem ut non credant invi­
cem, hoc autem ut non possint, hoc ut parum
sapiant. Unus quidem igitur modus per quem
fit salvatio tyrannidibus, talis sit.

COMMENTARIUM
cipio enim diviserunt principatum in duas
886. — Postquam Philosophus determinavit
de principiis corrumpentibus monarchias, de­
partes, et sic moderaverunt eum: similiter
Theopompus qui posterius ibi regnavit, con­
terminat de principiis salvantibus ipsas.
Et primo in generali. Secundo in speciali,
sequenter moderavit principatum. Cum enim
ibi, « Ut autem secundum unumquodque
esset dominus omnium, instituit principatum
Ephororum, tradens ipsum aliis quasi aufe­
etc. ».
In prima dicit, quod monarchiae, ut sim­
rens a sua potestate. Ex quo fecit regnum
suum aliquo modo maius et durabilius multo.
pliciter est dicere, salvantur ex contrariis qui­
bus corrumpuntur. Contrariorum enim extra­
Propter quod respondisse dicitur uxori suae,
nea sunt principia. Corruptio et salvatio rcicum argueret eum dicens, si non verecunda­
publicae sunt contraria; ergo ex contrariis
batur quod regnum minus traderet filiis suis
quam recepisset a progenitoribus, dixit, quod
principiis fiunt.
887. — Deinde cum dicit « ut autem »
hoc non debebat dicere; quia quamvis non
Determinat in speciali de principiis salvan­
traderet eis aequalem secundum potestatem,
tradebat tamen diutius, quod videtur esse
tibus ipsas.
Et primo de salvantibus monarchiam rega­
melius.
lem. Secundo de salvantibus tyrannidem, ibi,
889. — Deinde cum dicit « tyrannides au­
«Tyrannides autem etc.».
tem »
In prima intelligendum quod regnum est
Determinat de principiis salvantibus tyran­
optima respublica et optime ordinata. Et ideo
nidem. Tyrannis enim, quia de ratione sua
ex ratione sua maxime salvabilis est. Propter
inordinata est, de facili est corruptibilis. Et
quod Philosophus non tangit nisi unum mo­
ideo dat elementa plura quibus salvari potest.
dum salvandi regnum. Et primo tangit ipsum.
Salvatur autem duobus modis. Uno modo in­
Secundo manifestat, ibi, « Propter hoc enim
tendendo ipsam. Secundo remittendo.
etc. ».
Et secundum hoc dividitur in duas. In pri­
Dicit igitur quod regnum salvatur per hoc,
ma
prosequitur modum secundum quem sal­
quod principatus trahitur ad mediocritatem
vatur per intensionem. Secundo modum, qui
secundum unumquodque quod pertinet ad
est per remissionem, ibi, « Alter autem etc. ».
ipsum : ut si aliquid pertineat ad regem qui
Prima in duas. In prima ponit unum modum
dominus est omnium, et in omnibus princi­ ‘ secundum quem salvatur intendendo absolute,
patur, in quo videantur gravari subditi quod
multum illis displiceat, illud temperare, aut i Secundo in comparatione ad regnum, ibi,
| « Regnum quidem etc. ».
illis remittere.
Prima in tres, quia tyrannis tripliciter in­
Quanto enim pauciorum erit dominus, tan­
tenditur. Uno modo faciendo subditos igno­
to durabilior erit principatus; quia quanto
rantes. Secundo incognitos. Tertio pauperes.
erit pauciorum dominus, tanto minus doEt ideo dividitur in tres. In prima ponit
minative principabitur, et sic de paucio­
modos secundum quos fiunt ignorantes. Se­
ribus indicabit et plures attingent ad prin­
cundo, modos per quos fiunt incogniti, ibi,
cipatum, et habebunt quod competit eis
«Et omnia facere etc.». Tertio, modos qui­
secundum dignitatem, et tunc videbitur esse
bus fiunt pauperes, ibi, « Et pauperes facere
aequalis subditis. Sic autem rege se habente,
etc. ».
minus ei subditi invidebunt, et sic se haben­
In prima dicit, quod tyrannis duobus modis
tibus, principabitur subditis volentibus; hoc
valde contrariis salvatur. Quorum unus est se­
autem facit principatum durabiliorem.
cundum intensionem, alius secundum remissio­
888. — Deinde cum dicit « propter haec »
nem. Et alter istorum dictus est prius, secun­
Manifestat quod dictum est per exemplum.
dum quem tyranni dispensant, ut communi­
Et dicit, quod propter istam causam circa
ter, sive regunt principatum tyrannicum. Pe­
Molossos regnum multum duravit. Similiter
riander autem, ut dicitur, multa talia instituit
autem et regnum Lacedaemoniorum : a prin­
— 294

889-897

IN POLITICORUM

L. V, 1. xi

ex quibus intenditur tyrannis, et multa talia
893. — Deinde cum dicit « et tentare »
possunt accipi a Persis.
Ponit quartum modum. Et dicit quod tenFuerunt autem et aliqua data antiquitus ad
tandum est ut non lateant quaecumque di­
salvationem tyrannidis. Quorum unum fuit ex­
cunt et faciunt subditi; sed diligenter atten­
cellentes in potentia vel divitiis interimere,
dere quaecumque, et sic facere sicut fecerunt
quia tales per potentiam quam habent possunt
circa Syracusanos tyranni. Ordinaverunt enim
insurgere contra tyrannum. Iterum interficere
quosdam qui dicebantur deductores quos mi­
sapientes : tales enim per sapientiam suam
sit Hieron, qui audirent quae dicerent et fa­
possunt invenire vias ad expellendum tyranni­
cerent subditi: sic similiter ordinandi sunt ali­
dem, iterum ad salvationem tyrannidis expedit
qui qui ubi fuerit aliqua congregatio audiant
non permittere communicationes, nec sodali­
quae dicuntur ibi ct fiunt. Sic enim illi qui
tatem sive societatem, ne inter se uniantur per
congregabuntur propter timorem minus con­
amicitiam. Ex hoc enim facilius possent in­
fident de seipsis, et per consequens nihil ma­
surgere contra tyrannum. Iterum non permit­
chinabuntur, aut si confidant de se, minus po­
tere disciplinam, et quaecumque possunt in­
terunt latere, et ulterius poterit magis caveri.
ducere sapientiam; sed omnia vitare, quia ta­
894. — Deinde cum dicit « et criminari »
les possunt invenire vias diversas ad insur­
Ponit quintum modum. Et dicit, quod ad
gendum contra ipsum, et expellendum eum :
salvandam tyrannidem oportet quod tyrannus
propter quod cavenda sunt omnia illa ex qui­
procuret, quod subditi imponant sibi invicem
bus fiunt sapientes, vel sapientia activa, vel
crimina et turbent scipsos, ut amicus amicum,
speculativa, vel etiam illa ex quibus fit per­
et populus contra divites, et divites inter se
suasio, et ipsi persuasivi. Et ideo nec scholas
dissentiant: sic enim minus poterunt insur­
nec alias collectiones, per quas contingit va­
gere propter eorum divisionem. Omnis enim
care circa sapientiam permittendum est; sa­
virtus divisa minor est.
pientes enim ad magna inclinantur; et ideo
895. — Deinde cum dicit « et pauperes »
magnanimi sunt, et tales de facili insurgunt.
Ponit modos quibus fiunt pauperes.
Et dividitur in quatuor, secundum quod po­
890. — Deinde cum dicit « et omnia »
Tangit modos, quibus fiunt incogniti.
nit quatuor modos. Secunda ibi, « Et occu­
pati etc. ». Tertia ibi, « Omnia enim haec
Et dividitur in quinque, secundum quod
tangit quinque. Secunda, ibi, « Et perfectos
etc.». Quarta ibi, «Adhuc autem etc.».
etc.». Tertia, ibi, «Et deprehendere etc.».
In prima dicit quod ad salvationem tyran­
Quarta, ibi, « Et ne lateant etc. ». Quinta, ibi,
nidis, oportet facere subditos pauperes; sic
«Et criminari invicem etc.».
enim minus poterunt insurgere contra tyran­
In prima dicit, quod ad salvandum tyrannum. Facere autem pauperes subditos, etsi
contingit multipliciter, contingit tamen ad
nidem oportet ordinare et facere ex quibus
subditi maxime inter se adinvicem erunt igno­
praesens quadrupliciter. Primo non dando ex­
pensas custodibus civitatis de bonis commu­
ti, quia notitia facit quod magis credunt sibi
adinvicem. Ex hoc autem quod credunt sibi
nibus, sed eos compellere ad solvendum ex
adinvicem, facilius uniuntur et potentius in­
toto.
surgunt. Et ideo ordinanda sunt talia per
896. — Deinde cum dicit « et occupati »
Ponit secundum modum. Et dicit, quod or­
quae maxime sint ignoti.
dinandum est, quod subditi sint occupati cir­
891. — Deinde cum dicit « et praefectos »
Ponit secundum modum. Et dicit, quod se­
ca opera quotidiana, ut sic occupati non pos­
cundo ad salvationem tyrannidis expedit fa­
sint machinari, vel non sint vacantes ad ma­
chinandum aliquid contra tyrannum. Sicut
cere quod praepositi et servientes sint mani­
habemus exemplum de tyrannidibus quae
festi in locis in quibus debent subditi con­
fuerunt circa Aegyptum, ubi subditi compel­
gregari, et circa ianuas civitatis vel subdito­
lebantur occupari circa opera quotidiana. Sic­
rum, ut videant et sentiant quod dicunt vel
agunt subditi. Sic enim magis erit manife­
ut apparet de filiis Israël, quos occupabant
stum quid faciunt, et minus poterunt machi­
circa lutum et lateres. Similiter donaria Cypsellidarum, similiter aedificatio Olympii quae
nari contra tyrannum minus invicem cre­
fuit facta a Pisistratide, similiter opera eo­
dentes.
rum quae erant de Samo insula quae erant
892. — Deinde cum dicit « et deprehen­
magnifica. Omnia enim ista possunt idem fa­
dere »
cere; scilicet, quod subditi non possunt va­
Ponit tertium modum. Et dicit, quod opor­
care ad machinandum aliquid contra tyran­
tet ad salvationem tyrannidis ordinare quod
num. Ex quo enim sunt occupati circa opera
si subditi aliqua malefaciant, aut in aliquo in­
talia, non possunt tractare qualiter expellant
solescant et divient ab eo quod est ordinatum
tyrannum. Item possunt facere penuriam et
a tyranno, etiam modicum, deprehendere eos
a servientibus ordinatis ad hoc, similiter or­ 1 paupertatem subditorum : ex quo enim com­
pelluntur apponere ad aedificia facienda, et
dinare alia quaecumque et barbara et persica
occupari circa talia, oportet depauperari.
sunt tyrannica. Omnia enim talia possunt
897. — Deinde cum dicit « omnia enim »
idem, scilicet salvare tyrannidem. Ex hoc enim
Ponit tertium modum. Et dicit, quod proquod subditi erunt occupati in aliquibus, ti­
mentes magis, minus poterunt insurgere.
I curanda sunt vectigalia, hoc est exactiones
*— 295 —

L. V, I. xi

IN POLITICORUM

multae et magnae: sic enim cito poterunt depauperari subditi, sicut facium fuit in Syra­
cusis. Ibi enim Dionysius qui principabatur,
tantas procuravit exactiones, quod omnes di­
vitiae subditorum venerunt ad ipsum in quin­
que annis.
898. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit quartum modum. Et dicit, quod ad
salvationem tyrannidis tyrannus debet procu­
rare bella inter subditos, vel etiam ad extra­
neos, ita quod non possint vacare ad aliquid
tractandum contra tyrannum, et magis timen­
tes. Sic etiam erunt indigentes praeside, et
tunc plura poterit exigere ab eisdem.
899. — Deinde cum dicit « regnum qui­
dem »
Ponit alium modum per quem salvatur in
comparatione ad alias respublicas et ad alia
quaedam.
Et dividitur in quatuor. In prima ponit mo­
dum per quem salvatur in comparatione ad
regnum. In secunda ponit modum per quem
salvatur in comparatione ad popularem sta­
tum, ibi, « Et adhuc quae fiunt etc. ». In ter­
tia ponit alium modum in comparatione ad
liberum et venerabilem, ibi, « Et nullo gau­
dere etc. ». In quarto ponit alium modum in
comparatione ad cives et extraneos, ibi, « Et
condiuturnari etc. ».
In prima dicit, quod regnum salvatur per
amicos. Subditi enim diligunt regem et volunt
eum principari; hoc autem salvat regnum. Et
ideo salvatur regnum per amicos: tyrannus
autem ad salvandum tyrannidem, non debet
confidere in amicis. Et ratio huius est, quia
amici potentes sunt: ex hoc enfin, quod ami­
ci sunt aliqui principis, potentes sunt. Item
inclinantur et volunt principari omnibus. Et
ideo non debet confidere in eis si debeat sal­
vare tyrannidem.
900. — Deinde cum dicit « et adhuc »
Ponit alium modum in comparatione ad
statum popularem.
Et primo ponit ipsum. Secundo assignat
rationem cuiusdam dicti, ibi, « Etenim demus
vult etc. ».
In prima dicit, quod ad salvandum tyran­
nidem, tyrannus debet ordinare ea quae sunt
circa popularem statum ultimum qui pessi­
mus est omnium. Omnia enim illa tyrannica
sunt, ut mulierum potentiae coram populo
coram quo permissum est ei proponere con­
tra viros quae voluerint. Et manumissio ser­
vorum contra cives. Mulieres enim quasi sunt
medietas civitatis. Ipsae autem et servi non
machinantur aliquid contra tyrannum. Nam
gaudent servi de manumissione, mulieres vero
super libertate praedicta. Oportet enim eos
esse benivolos et tyrannidibus et popularibus.
Et propter hoc non insurgunt de facili.
901. — Deinde cum dicit « etenim de­
mus »
Reddit causam cuiusdam dicti. Dixerat enim
quod in tyrannide ordinanda sunt illa quae
fiunt in populari statu ultimo. Huius reddit

897-904

causam. Et dicit quod propter hoc debet ty­
rannus ordinare quae sunt in populari statu
ultimo, quia popularis status ultimus est sicut
monarchia, totus populus dominatur sicut
unus monarcha. Unde adulatores inveniuntur
et in populari statu ultimo, et apud tyrannos,
et honorantur ab eis. In populari statu
quidem, populares ductores populi. Ductor
enim, adulator in populari statu est, quia dicit
quae placent populo. Apud tyrannos autem
honorantur, quia humiliter loquuntur. Hoc
autem pertinet ad adulatores: humiliter enim
loquendo et deficiendo se credunt placere.
Propter hoc etiam tyrannus est amicus malo­
rum, quia recipit adulatores, et congaudet
iisdem : tales autem secundum se mali sunt.
Sed nullus qui habet sensum liberum, hoc
est qui inclinationem habet ad virtutem, hoc
faciet: sed diligit virtuosos, et eos qui non
adulantur, qui secundum se boni existentes
opportunitatem quamdam habent ad repri­
mendum malignitatem adulatoris, qui secun­
dum quod huiusmodi malignus est; quoniam,
sicut in proverbio dicitur, Clavus clavo re­
tunditur. Diligunt igitur bonos odientes adu­
latores, ut per eos reprimant malitiam adu­
latorum.
902. — Deinde cum dicit « et nullo »
Ponit alium modum in comparatione ad li­
berum et venerabilem. Et dicit, quod tyran­
nus non debet congaudere libero et venera­
bili sive virtuoso, quia tyrannus vult esse so­
lus dominus. Venerabilis enim et liber con­
trarii sunt illi, nec possunt sustinere excel­
lentiam quam habet praeter rationem, nec ty­
rannidem quam exercet principando dominative. Propter quod odiunt tyranni liberos et
venerabiles tamquam dissolventes eorum prin­
cipatum.
903. — Deinde cum dicit « et condiutur­
nari »
Ponit alium modum in comparatione ad ci­
ves et extraneos. Et dicit, quod tyrannus ma­
gis debet convivere et assuescere diuturnis comessationibus cum extraneis quam cum civi­
bus, tamquam cives sint adversarii, extranei
vero non. Ista igitur et similia sunt tyrannica,
et salvant principatum. Nec aliquid maligni­
tatis deficit in talibus; sed omnem malignita­
tem et iniquitatem continent, sicut mala se­
cundum se ipsa, bona tamen ad salvationem
tyrannidis. In quo innuit, quod non sunt fa­
cienda simpliciter homini, sed ei qui voluerit
salvare tyrannidem quae secundum se mala est.
904. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Reducit istos modos omnes ad tres.
Et primo facit hoc. Secundo recolligit il­
los, ibi, « Ad quos etc. ».
In prima dicit, quod omnia ista sub tribus
speciebus, ut est dicere, comprehenduntur:
quia tyrannus tria considerat ad salvandum
principatum suum. Primum est ut subditi sint
ignorantes, et pauca scientes. Cuius ratio est,
quia nullus pusillanimis insidiatur alicui. Et
ideo ne subditi insidientur ei, considerat qua­

-— 296 —

904-905

IN POLITICORUM

liter subditi sint ignorantes. Ignorantia enim
pusillanimes facit. Magnanimum enim opor­
tet habere scientiam magnorum et arduorum:
est enim virtus qua aliquis inclinatur ad ma­
gna et ardua simpliciter decentia ipsum. Se­
cundum est, quod ignoti sint sibi invicem
subditi.
Et ratio huius est, quia tyrannis non prius
dissolvitur quam credant sibi invicem. Et pro­
pter hoc tyrannus contrarius est virtuosis,
quia nocivi sunt ad principatum tyrannicum,
non solum quia nolunt subiici tyranno dominative, sed quia sunt sibiipsis fideles, et aliis
concivibus, nec manifestant ea quae volunt
facere vel ipsi vel alii concives eorum contra
tyrannos. Tertium est, quod reddat eos impo­

L. V, 1. xi

tentes faciendo eos pauperes. Et ratio huius
est, quia nullus manum mittit ad illa quae
credit esse impossibilia; et ideo manifestum
est, quod non dissolvetur tyrannis si subditi
non habeant potentiam.
905. — Deinde cum dicit « ad quos »
Recolligit modos istos. Et d.icit quod isti
sunt tres modi ad quos reducuntur omnia
quae placent, et volunt tyranni. Si enim ali­
quis consideret, reducet omnia tyrannica ad
istas tres hypotheses. Quarum una est, ut non
credant sibi invicem; alia ut sint impotentes;
alia ut parum sciant subditi. Unus igitur mo­
dus per quem salvatur tyrannis est iste, qui
est intendendo tyrannidem.

— 297 —

L, V, 1. ΧΠ

IN POLITICORUM

LECTIO XII.
(nn. 906-932; [763-789]).
Secundus modus conservandae tyrannidis per appropinquationem ad regnum.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1314a31 - 1315b41)
763. Alius autem ut ex contrario dictis habet
curam. Est autem accipere ipsum ex corruptio­
ne regnorum. Sicut enim unus modus corru­
ptionis regni facere magis tyrannicum princi­
patum, sic tyrannidis salvatio facere ipsum ma­
gis regalem, unius servantem solum poten­
tiam, ut principetur non solum volentibus,
sed et nolentibus; praetendens enim et hoc,
praetendit et tyrannizare. Sed haec quidem
sicut suppositionem oportet manere; alia
autem haec quidem facere, haec autem vi­
deri simulantem quod regale bene.
764. Primo quidem, ut videatur curare com­
munia, neque expendat gratuita talia, in qui­
bus multitudines moleste ferant, quando ab
ipsis quidem accipiunt operantibus et labo­
rantibus assidue, dant autem meretricibus et
extraneis et artificibus copiose.
765. Rationemque reddat acceptorum et
expensarum, quod quidem iam fecerunt qui­
dam tyrannorum: sic enim utique quod di­
spensans, oeconomus, sed non tyrannus esse
videbitur.
766. Non oportet autem timere, ne forte
deficiat pecuniis, dominus existens civitatis;
sed extorribus tyrannis a domo, et expedit
hoc magis, quam relinquere cum congrega­
verit. Minus enim utique qui servant insi­
lient rebus. Sunt autem tyrannorum, qui ser­
vant terribiliores egredientibus a populo quam
civibus: ii quidem enim peregrinantur, hi au­
tem subsistunt.
767. Deinde introitus oportet videre colli­
gere dispensationis gratia, et si aliquando op­
portunum fuerit uti ad bellicas opportunitates.
Universaliter autem exhibere se ipsum custo­
dem et camerarium, tamquam communium,
sed non tamquam propriorum.
768. Et videri non saevus, sed reverendus.
Adhuc autem talem, ut non timeant occur­
rentes, sed magis verecundentur : hoc tamen
adipisci non facile, non existentem facile con­
temptibilem. Propter quod oportet, et si non
aliarum virtutum curam habeat, tamen poli­
ticae: et opinionem efficere de se ipso talem.
769. Adhuc autem non solum ipsum videri,
nullum subditorum iniuriantem, neque iuve­
nem, neque iuvenculam, sed neque alium ul­
lum eorum qui circa ipsum.
770. Similiter autem et habere uxores fami­
liares ad eas quae aliorum, tamquam et pro­
pter uxorum iniurias multae tyrannides pe­
rierunt.
771. Et circa fruitiones corporales contra­
rium facere, quam nunc quidam tyrannorum

faciunt; non solum enim mox diluculo hoc
faciunt, et continue multis diebus, sed etiam
videri aliis volunt hoc operantes, ut tam­
quam felices et beatos admirentur: sed ma­
xime quidem moderatos esse talibus; si au­
tem non, tamen videri aliis diffugere: neque
enim facile invasibilis neque facile contem­
ptibilis qui sobrius, sed qui ebrius; neque qui
vigil, sed dormiens.
772. Contrariumque faciendum olim dictis
fere omnibus: praeparare enim oportet et
ornare civitatem, tamquam procuratorem exi­
stentem, et non tyrannum.
773. Adhuc autem quae ad Deos videri
semper in studio habentem differenter: mi­
nus enim timent pati aliquid iniquum a tali­
bus, si deicolam putant esse principem et
curare de diis; et machinantur minus, tam­
quam habeant propugnatores etiam Deos.
774. Oportet autem sine insipientia videri
talem, bonosque circa aliquid factos hono­
rare, ita ut putentur nunquam honorari ma­
gis a civibus suae legis existentibus.
775. Et tales quidem honores distribuere
ipsum. Supplicia autem per alios principes,
et praetoria.
776. Communis autem custodia omnis mo­
narchiae, nullum virum facere magnum; sed
siquidem, plures, servabunt enim invicem.
777. Si aliquid forte oporteat facere ma­
gnum, nequaquam secundum morem auda­
cem; maxime enim invasivas talis mos penes
omnes actiones.
778. Et si a potentatu aliquem videatur di­
mittere, gradatim hoc agere, et non totam si­
mul auferre potestatem.
779. Adhuc autem omnem quidem iniuriam
cohibere, praecipue autem duas; eam scilicet
quae in corpus flagellationem, et eam quae
in aetatem. Maxime autem hanc faciendum
reverentiam, circa amatores honoris: eam
quidem enim quae ad pecunias minorationem
amatores pecuniarum ferunt graviter: eam
autem quae ad inhonorationem, amatores ho­
noris, et epiiches hominum. Propter quod
quidem non uti oportet talibus, aut supplicia
videri facientem patriae, et non propter par­
vipensionem. Eas autem quae ad aetatem col­
locutiones propter amativas causas, sed non
propter potestatem : totaliter enim reputatas
inhonorationes redimere maioribus honoribus.
780. Invadentium autem, ad corporis diffe­
rentiam, hi maxime terribiles, et indigent am­
pliori custodia, quicumque non eligunt acqui­
rere vivere cum peremerint. Propter quod ma-

— 298 —

906-907

IN politicorum

xime vereri oportet putantes iniuriam pati,
aut ipsos, aut eos, quorum curantes existunt;
non parcunt enim sibi ipsis qui propter fu­
rorem invadunt, sicut et Heraclitus dixit, di­
cens, difficile esse cum furore pugnare; ani­
mae enim pretium fieri.
781. Quoniam autem civitates ex duabus
partibus constitutae sunt, ex egenis homini­
bus et opulentis, maxime quidem utrosque
oportet existimare salvari, propter principa­
tum et alios ab aliis iniustum pati nihil. Qui­
cumque autem fuerint valentiores, hos pro­
prios facere maxime principatus; quod si hoc
extiterit rebus, neque servorum liberationem
facere tyrannum, neque armorum ablationem;
sufficiens enim altera pars apposita ad poten­
tiam ut valentiores sint insurgentibus.
782. Superfluum autem dicere per singula
talium. Intentio enim manifesta, quia opor­
tet non tyrannicum, sed oeconomum et re­
galem videri esse subditis, et non suum cu­
rantem, sed procuratore et mediocritates vi­
tae persequi non excellentias.
783. Adhuc autem insignes quidem affari,
multos autem demagogizare. Ex his enim ne­
cessarium non solum principatum esse pul­
chriorem ct magis zelabilem, quam quod me­
liores principentur, et non humilem, neque
odio habitum, et timore perseverare, sed et
principatum esse durabiliorem.
784. Adhuc autem ipsum disponere secun­
dum morem, vel bene ad virtutem, vel semibonum existentem, et non malignum, sed semimalignum.
785. Equidem omnibus malis politiis, pau­
cioris temporis sunt oligarchia, et tyrannis.
786. Plurimo enim tempore fuit, quae circa
Sicyonem tyrannis, quae Orthagori puerorum,
et ipsius Orthagori; permansit enim ipsa an­

l. v, i.

xn

nis centum: huius autem causa, quia subdi­
tis utebantur moderate, et multis legibus ser­
viebant, et quia bellicosus fuit Clisthenes, non
fuit facile contemptibilis, et quantum ad mul­
ta, curis demagogizabat. Dicitur igitur Clisthe­
nes, respondentem de victoria, ipsum quomo­
do coronavit. Quidam autem aiunt, esse ima­
ginem cius qui indicavit sic, statuam quae in
foro sedet. Aiunt autem et Pisistratum ali­
quando sustinuisse sententiam, cum esset vo­
catus ad Ariopagum.
787. Secundo autem circa Corinthum quae
Cypselidorum; etenim haec perseveravit annis
septuaginta tribus, et mensibus sex. Cypsellus
quidem tyrannizavit annis triginta, Periander
autem quadragintaquatuor, Psammiticus au­
tem qui Gordiae annis tribus. Causae autem
eaedem, et huius; Cypsellus quidem enim de­
magogue erat, et a principio permansit sine
armorum custodia. Periander autem fuit qui­
dem tyrannicus, sed bellicosus.
788. Tertia autem quae Pisistraticorum
Athenis; non fuit vero continua; bis enim
fuit Pisistratus tyrannizans, ita ut et in annis
triginta tribus, decem et septem annis tyran­
nizavit, pueri autem decem et octo; quare
omnes anni fuerunt triginta et quinque.
789. Reliquarum autem, quae circa Hiero­
nem et Gelonem, circa Syracusas; non autem
permansit ipsa multis annis, sed omnes duo­
bus deficientibus de viginti. Gelon quidem
enim septem annis tyrannizavit, octavo vitam
finivit, decem autem Hieron. Thrasybulus au­
tem undecimo mense excidit. Multae autem
tyrannides, pauci temporis fuerunt omnes pe­
nitus. Quae quidem igitur circa politias, et
quae circa monarchias, ex quibus corrum­
puntur et iterum salvantur, fere dictum est
de omnibus.

COMMENTARIUM
906. — Postquam Philosophus posuit
unum modum salvationis tyrannidis qui est
per intensionem, ponit alium modum, qui est
per remissionem.
Et primo in generali ostendit quomodo per
huiusmodi remissionem salvatur. Secundo in
particulari, ibi, « Primum enim etc. ».
In prima dicit, quod alius est modus sal­
vandi tyrannidem contrarius modis dictis
prius; nam modi dicti prius salvant tyranni­
dem intendendo ipsam, iste autem modus
per remissionem. Istum autem modum contin­
git accipere per similitudinem ad corruptio­
nem regnorum: quia sicut uno modo regnum
corrumpitur per hoc quod accedit ad tyrannidera declinando a rectitudine rationis, sic
salvatur tyrannis per hoc quod accedit ad
regnum, et ad illud quod est secundum ra­
tionem. Ex se enim regnum salvabile est; et
ideo expedit ad salvandum tyrannidem remit­
tere ipsam, et accedere ad regnum servando,
et retinendo principatum unius; scilicet ut ipse
solus principetur non quidem ipsis volentibus
sed nolentibus, sicut plures faciunt, et non
praetendat velle principari ipsis volentibus.

Nam hoc praetendere, est praetendere quod
ipse velit tyrannizare. Et istud, quod scilicet
solus sit princeps et tyrannus, accipiendum et
sicut suppositio aliorum. Haec quidem facien­
da sunt secundum veritatem ad salvandum
tyrannidem; alia autem simulanda ut videan­
tur saltem regalia quamvis non sint.
907. — Deinde cum dicit « primo qui­
dem »
Ostendit in particulari qualiter salvatur per
remissionem.
Et primo facit hoc. Secundo recolligit quae­
dam dicta, excusando se ab ulteriori consi­
deratione, ibi, « Superfluum etc. ».
Prima in duas. In prima ostendit qualiter
tyrannis salvatur per remissionem, cum ci­
vitas non est divisa. In secunda cum est
divisa, ibi, « Quoniam autem etc. ».
Prima in quatuor. In prima declarat qua­
liter salvatur per remissionem etc. Primo quo
ad pecunias. Secundo qualiter quo ad con­
versationes, ibi, «Et oportet autem etc.».
Tertio qualiter quo ad honores, ibi, « Verumtamen etc. ». Quarto qualiter quo ad de­
missionem a principatu, ibi, « Si vero etc. ».

299 “

L. V, 1. xii

IN POLITICORUM

Circa pecunias est considerare tria : scili­
cet consumptionem, ratiocinationem, receptio­
nem: et secundum hoc dividitur in tres. In
prima declarat quid observandum est quo ad
expensas rationabiles. Secundo quo ad ratio­
cinationem, cum dicit, « rationem etc. ». Ter­
tio ostendit quid circa receptionem, ibi,
« Deinde redditur ».
In prima dicit, quod ad salvandum rem­
publicam tyrannicam, oportet, quod tyrannus
sic se habeat ut videatur habere curam de
communi, et quod non expendat ea quae
accipit a subditis gratis et in superfluis, ut
in talibus quae contristant subditos, ut quan­
do accipiunt a subditis laborantibus et ope­
rantibus assidue, et postmodum abundant de
meretricibus et extraneis, et quos habent si­
bi saepe familiares, artificibus et histrioni­
bus: quando enim sic facit tyrannus, odio
habetur a subditis, et facilius insurgunt con­
tra ipsum : et ideo cavendum est, quod non
expendat bona, quae accipit a subditis, in
illis quae molestant ipsos.
908. — Deinde cura dicit « rationemque
reddat »
Ostendit quid observandum est quantum
ad ratiocinationem.
Et primo facit hoc. Secundo removet du­
bium, ibi, « Nec erit ei, etc. ».
In prima dicit, quod ad hoc quod salvet
tyrannidem et videatur habere curam de
communi bono, oportet ipsum reddere ratio­
nem de acceptis et expensis factis; quod fe­
cerunt quidam tyranni; unde diuturniorem fe­
cerunt principatum suum. Et ratio huius est,
quia ille qui sic dispensabit et reget rem­
publicam videbitur esse oeconomus quidam,
idest dispensator: videbitur enim laborare
propter bonum commune et non videbitur
tyrannus.
909. — Deinde cum dicit « non oportet »
Removet dubium, sive respondet obiectioni.
Diceret enim aliquis quod si tyrannus red­
dat rationem de expensis, deficiet ei pecunia.
Removet hoc; et dicit, quod non oportet
tyrannum timere, ne pecuniae et divitiae de­
ficiant; omnia enim quae sunt in civitate,
ad usus et utilitates communes, sunt eius, cum
sit dominus civitatis. Cuius ratio est, quia
bona exteriora sunt propter bona animae et
corporis, et bona corporis propter bona ani­
mae, et ista omnia sunt propter bonum com­
mune civitatis: et ideo illius sunt quodam­
modo bona subditorum, cuius est ordinare
omne jn finem civitatis: sed eius qui dominus
est civitatis est ordinare bona exteriora in fi­
nem civitatis; propter quod eius sunt omnia.
Et ideo non est timendum tyranno, quod de­
ficiat sibi pecunia; quia poterit accipere a sub­
ditis, secundum tamen quod ordinari habet
in finem civitatis; sed illi timendum est ma­
gis qui accipit a domibus subditorum praeter
rationem. Ex hoc enim odio habetur a sub­
ditis; ct ideo timere debet, quod insurgant
contra ipsum.

907-911

Unde magis expedit ipsis, scilicet dimittere
divitias in domibus subditorum, et uti eis
ad bonum commune cum necesse fuerit, quam
omnino amittere eas congregatas in domo
propria, quod fiet si insurgant in eum. Cum
enim apud cives fuerit pecunia, et non extor­
serit eam tyrannus, minus insilient contra
ipsum tunc: tyranni etiam quia accipiunt a
subditis et servant penes se, magis timentur
ab illis qui egrediuntur cum eis, et commili­
tant eis quasi propinqui eis quam civibus,
quia primi comperegrinantur ei extra civita­
tem, cives autem magis resident in ea; et ideo
magis possunt insurgere et diripere thesau­
rum.
910. — Consequenter cum dicit « deinde
introitus »
Tangit quid observandum est circa receptio­
nem pecuniarum. Et dicit, quod tyrannus de­
bet redditus et oblationes gratis factas fideli­
ter colligere ut dispenset illa; et si aliquando
opportunum fuerit, expendere illa in praelia:
et universaliter debet se exhibere tamquam
custodem et camerariun civitatis et bonorum
communium, non sicut propriorum: sic enim
minus odio habebitur, et erunt magis contenti.
911. — Deinde cum dicit «et videri»
Ostendit qualiter tyrannis salvatur in com­
paratione.
Et primo in comparatione ad cives. Secun­
do cum dicit, « Contrarium faciendum », in
comparatione ad totam civitatem et divina.
Adhuc circa primum duo facit. Primo
ostendit qualiter salvatur per comparationem
bene se habens quantum ad actus exteriores.
Secundo cum dicit, « Et circa voluptates »
qualiter quantum ad delectationes.
Circa primum adhuc duo facit. Primo facit
quod dictum est quantum ad personam pro­
priam. Secundo cum dicit, « Eodemque mo­
do » quantum ad coniunctam.
Adhuc primo ostendit quid observandum
est ad tyrannidis salvationem quantum ad
gestus exteriores. Secundo cum dicit, « Insu­
per non », quantum ad actus exteriores in
quibus est iustitia vel iniustitia.
In prima parte duo tangit. Primum est quod
expedit tyranno ad salvandum tyrannidem
quod non appareat subditis saevus, sive cru­
delis: et ratio huius est, quia ex hoc quod
apparet subditis saevus, reddit se odiosum eis,
ex hoc autem facilius insurgunt in eum: sed
debet se reddere reverendum propter excel­
lentiam alicuius bonis excellentis; reverentia
enim debetur bono excellenti: et si non ha­
beat illud bonum excellens, debet simulare se
habere illud. Secundum est quod tangit, et
sequitur ex primo, quod debet se reddere ta­
lem quod si subditi obvient ei, quod non ti­
meant cum timore servili, sed magis reverean­
tur. Non timeant quidem : quia si timerent
eum haberent cum odio: revereantur autem:
est enim reverentia tristitia propter apparen­
tem ingloriationem : ex hoc enim quod ali­
quis obviat alicui et ille habet bonum in quo

- - 300

011-919

IN POLITICORUM

deficit, reveretur, quia non habet illud, aut
non illo modo. Et ideo tyrannus debet se red­
dere talem quod videatur subditis ipsos excel­
lere in aliquo bono excellenti, in quo ipsi
deficiunt, ex quo revereatur. Tamen talem se
sic reddere, non est facile, quin sequitur con­
temptus si quidem non reddit se timendum.
De facili enim contemnitur qui non time­
tur; et ideo si velit non terribilis videri, et
cum hoc non contemni, debet laborare ad
virtutes, et opera ipsa quae reddunt hominem
non contemptibilem propter excellentiam
suam: et si non potest habere omnes virtutes
et actus earum, saltem laboret ad virtutem
civilem quae videtur praecipua; et si non ha­
beat eam secundum veritatem, faciat quod
opinentur ipsum habere eam: quamvis enim
hoc non sit in se bonum, ad hoc tamen bo­
num est, ut non sit facile contemptibilis.
912. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ostendit quid observandum est quantum ad
actus exteriores in quibus est iustitia et iniu­
stitia; et dicit, quod tyrannus sic se debet
habere quod non videatur alicui inferre iniu­
riam, nec inveni, nec iuvenculae; et quod non
solum ipse in persona propria, sed quod nul­
lus qui est circa ipsum, iniurietur aliis.
913. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem »
Ostendit quid observandum est quantum ad
personam coniunctam; et dicit, quod tyrannus
sic debet facere quod uxor sua sit familiaris
uxoribus subditorum, quia propter iniuriam
illatam uxoribus multae tyrannides destructae
sunt; et ideo debet procurare, quod uxor sua
sit amica familiaris uxoribus subditorum: sic
enim habebit quasi medietatem civitatis, quia
mulieres cum pueris fere sunt medietas eius,
sicut dixit in secundo.
914. — Deinde cum dicit « et circa »
Ostendit quid observandum est ei quantum
ad delectationes corporales; et dicit, quod
circa delectationes corporales debet contra­
rium facere quam faciant nunc quidam ty­
ranni. Sunt enim quidam qui non solum vo­
lunt prosequi huiusmodi delectationes etiam
multis diebus, sed volunt videri ab aliis pro­
sequi easdem, tamquam sint beati et felices
propter ipsas et reputentur ab aliis tales, et
ex hoc habeantur in admiratione apud eos:
sed debet magis, aut moderatus esse circa eas,
aut si non sic, tamen debet se talem exhi­
bere quod videatur fugere eas; quia ille qui
sobrius est in persequendo huiusmodi, non
de facili invaditur nec contemnitur; sed ille
qui est ebriosus invasibilis est de facili, et de
facili contemnitur. Ille etiam qui vigilat circa
actus virtutum non de facili invaditur, nec
contemptibilis est; sed ille qui dormit, hoc
est qui non operatur secundum virtutem, de
facili invaditur et contemnitur. Qui enim ope­
ratur secundum virtutem, reputatur aliquid
magnum propter virtutem quam omnes repu­
tant et boni et mali, quamvis secundum maius
et minus. Qui autem reputatur magnus, is

L. V, 1. xii

non invaditur de facili nec contemnitur: nul­
lus enim contemnit quem reputat: qui autem
inordinate operatur, e contrario se habet.
915. — Deinde cum dicit « contrariumque
faciendum »
Ostendit quid observandum est in compa­
ratione ad totam civitatem et divina.
Et primo quid in comparatione ad totam
civitatem. Secundo cum dicit, « Videri etiam
oportet etc. » quid in comparatione ad di­
vina.
In prima dicit, quod ad salvandum tyran­
nidem faciendum est contrarium eis quae di­
cta sunt prius: scilicet quod tyrannus debet
praeparare et ornare civitatem, scilicet facien­
do turres et muros, et aedes, et habitacula,
et alia huiusmodi communia, et ordinando ci­
ves tamquam sit procurator civitatis, et non
tyrannus; sic enim benivolus apparebit et non
tyrannus.
916. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ostendit quid observandum est in ordine
ad Deum; et dicit, quod ad salvationem ty­
rannidis tyrannus in his quae ad religionem
et cultum divinum pertinent studiose et reve­
renter se debet habere; et tanto magis diffe­
renter ab aliis quanto magis excellit. Cuius
ratio est, quia si subditi existiment principantem religiosum et deicolam esse, non time­
bunt male pati ab ipso. A divino enim nullus
expectat malum per se; et minus inclinabun­
tur insidiantes, opinantes ipsum Deum esse
sibi propitium et propugnatorem pro eo con­
tra machinantes in eum.
917. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Ostendit quid observandum est quantum
ad distributionem honoris; et dividitur in qua­
tuor, secundum quod quatuor tangit. Secun­
da ibi, « Et tales quidem ». Tertia ibi, « Com­
munis autem». Quarta ibi, «Si aliquid».
In prima dicit, quod oportet tyrannum esse
sapientem, ut sciat considerare finem et di­
gnitatem hominis; vel saltem, ut videatur esse
probus et sine improbitate: et oportet quod
bonos et virtuosos cives quantum ad actus
aliquarum virtutum honoret, et sic ut putent
se magis honorari ab eo quam a concivibus
propriis; quia sic maxime erit benivolus sub­
ditis.
918. — Deinde cum dicit « et tales »
Tangit secundum; et dicit, quod ad benivolentiam maiorem honores debent distribui
per ipsum, sed supplicia debent infligi per
alios principes et iudicia.
919. — Deinde cum dicit « communis au­
tem »
Tangit tertium, dicens, quod ad custodiam
communem omnis monarchiae multum expe­
diens est nullum virum facere magnum valde
aut in potentia aut divitiis. Magnus enim exi­
stons in potentia aut in divitiis facilius insur­
get. Si autem oportet facere, magis expedit
facere plures. Vix enim erunt unanimes, et
unus iuvabit contra alterum.

— 301 —-

L. V, I. χιί

IN POLITICORUM

920. — Deinde cum dicit « si aliquid »
Tangit quartum; et dicit, quod si oportet
facere aliquem magnum secundum potentiam,
non debet facere illum qui audax est secun­
dum morem et inclinatur ad audaciam; quia
talis est maxime invasivus secundum omnes
actiones; et ideo quia inclinatur ad magna,
cum haberet potentiam, de facili insurgeret.
921. — Deinde cum dicit « et si a poten­
tatu »
Ostendit quid observandum est in dimissio­
ne a principatu vel honore; et dicit, quod si
oporteat aliquem dimittere a potentatu, gradatim debet deponi, ut non primo auferatur ei
potestals tota, sed pars aliqua, deinde alia,
usque quo lotam amiserit; quia minus con­
tristabit illum, et per consequens minus in­
surget et poterit minus insurgere auferens se­
cundum parvum; quia quod parvum est, re­
putatur ut nihil. Si autem totum simul vellet
auferre, multum contristaretur et posset in­
surgere.
922. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ostendit quid maxime observandum quan­
tum ad iniurias.
Et primo quod omnes iniuriae sunt caven­
dae. Secundo cum dicit, « Invadentium au­
tem » quorum sunt maxime cavendae.
In prima dicit, quod tyrannus volens sal­
vare tyrannidem, omnem iniuriam debet pro­
hibere et nullam facere. Praecipue autem duas
rebel vitare ne faciat eas. Prima est flagellatio
corporis; et alia est iniuria quae est secun­
dum aetatem, scilicet inhonoratio. Flagellatio­
nem quidem corporis, quia ista servilis est;
cives autem liberi volunt esse; et ideo si in­
juriaretur eis flagellando, possent insurgere.
Iniuriam quae est secundum aetatem non de­
bet facere, sed exhibere maximam reverentiam
senibus secundum virtutem et amatoribus ho­
norum, quia unusquisque graviter fert iniu­
riam circa illud quod multum diligit : quia
amatores pecuniarum graviter ferunt quod
pecunia ipsorum diminuatur; et amatores ho­
noris graviter ferunt si inhonorentur vel si
non reddantur eis honores debiti; et virtuosi
eodem modo.
Propter quod similiter oportet quod ipse
honoret virtuosos et amatores honoris; aut si
inferat eis supplicia et inhonorationem, opor­
tet quod videatur hoc facere propter bonum
pacis et non propter parvipensionem; et cor­
reptiones per verba vel increpationes quae so­
lent fieri ad aliquos facere ad virtuosos et
senes secundum aetatem, non propter osten­
sionem potestatis, sed propter amorem, ut vi­
deatur eos diligere: et si alicui fierent aliquae
inhonorationes huiusmodi, debet postmodum
ei exhibere maiores honores ad mitigationem
ipsorum.
923. — Deinde cum dicit « invadentium
autem »
Ostendit quorum iniuriae sunt maxime ca­
vendae; et dicit quod iniuriae illorum, qui
inclinantur ad invadendum personam princi­

920-927

pis, maxime sunt cavendae: nam isti sunt
maxime terribiles, et contra ipsos oportet ex­
hibere maiorem custodiam, qui non curant de
vita sua si possint principem interficere. Et
ideo maxime erunt cavendi ne iniuria fiat eis,
vel illis quorum curam gerunt. Si enim fiat
eis aliqua exacerbatio, non parcunt invadentes
per furorem. Sicut enim dixit Heraclitus, dif­
ficile est pugnare contra furiosum, quia talis
pro pretio parvo ponit animam, sive vitam.
924. ■— Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Ostendit quid faciendum est si civitas fue­
rit divisa. Et dicit, quod cum civitas consti­
tuta sit ex duobus, scilicet ex pauperibus et
divitibus, oportet istos et illos salvari propter
principatum: ita quod tyrannus nec istis nec
illis iniuriam faciat. Et debet cavere ne in­
vicem iniurientur. Meliores autem debet assu­
mere ad principatum. Si enim ita fieret, non
oportet tyrannum manumittere servos, nec
auferre arma a subditis. Si enim una pars
velit insurgere contra ipsum, alia pars cum
principe sufficiens erit ad repellendum ipsam
si fuerint divisi.
925. — Deinde cum dicit « superfluum au­
tem »
Recolligit quaedam dicta excusans se ab ul­
teriori consideratione.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Praeterea egregios viros per familiaritatem
sibi etc. » adiungit quaedam.
In prima dicit quod discurrere per singula
quae faciunt ad salvationem tyrannidis, su­
perfluum est, sed aliquis per rationem poterit
discurrere. Est enim manifestum, quod opor­
tet, principatum non esse tyrannicum, sed
tamquam patrem familiae. Et quod videatur
regalis subditis, et non gratia sui ipsius prin­
cipari civitati, et potius ostendere se procura­
torem et tenere statum mediocrium non ex­
cellentium.
926. — Deinde cum dicit « adhuc autem
insignes »
Adiungit quaedam.
Et primo adiungit unum quantum ad insi­
gnes. Secundo cum dicit « Adhuc autem
ipsum », quantum ad ipsum tyrannum.
Tn prima dicit quod debet tyrannus esse
affabilis insignibus et magnis viris in civitate,
multitudinem autem debet retinere in obsequio
per gratiam : sic enim principatus non solum
erit pulchrior et magis amabilis, scilicet, si
melioribus principetur et non humilibus, nec
odio habebitur princeps, nec perseverabit in
timore; immo principatus erit durabilior.
927. — Deinde cum dicit « adhuc autem
ipsum »
Adiungit aliud quantum ad tyrannum. Et
dicit quod tyrannum ad salvationem tyranni­
dis seipsum debet disponere bene principari
secundum mores et secundum virtutem, et
magis debet seipsum facere semi bonum quam
malignum, et semimalignum quam malignum,
etsi non secundum virtutem, tamen secundum

302 —

927-932

IN POLITICORUM

apparentiam. Quanto enim erit minus malus
vel secundum virtutem vel secundum appa­
rentiam, tanto minus odient ipsum.
928. — Deinde cum dicit « equidem om­
nibus »
Declarat quae istarum rerumpublicarum
sunt brevis durationis per se, et quae non.
Et primo proponit. Secundo probat, ibi,
«Plurimo enim tempore».
In prima dicit, quod inter respublicas mi­
noris per se durationis sunt paucorum status
secundum ultimam speciem, et tyrannis. Et
ratio huius est, quia plus recedunt a regno
quod per se diuturnius est, et sunt praeter vo­
luntates subditorum. Tales autem respublicae
minoris temporis sunt quam aliae.
929. — Deinde cum dicit « plurimo enim »
Probat. Et primo ostendit quod quaedam
istarum sunt durationis longae propter dictas
causas. Secundo ostendit propositum, scilicet
quod quaedam sunt brevis durationis, ibi,
« Reliquarum autem ».
Prima in tres, secundum quod inducit in
tribus quae fuerunt longae durationis propter
dictas causas. Secunda, ibi, « Secunda autem
etc.». Tertia ibi, «Tertia autem etc.».
In prima dicit, quod tyrannis quae fuit cir­
ca Sicyonem civitatem multo tempore duravit,
ubi tyrannizavit Orthagoras et filii cius. Du­
ravit enim centum annis. Et ratio huius fuit,
quia moderate se habuerunt ad subditos, et se­
cundum aliquas leges disponebant tyrannidem,
et serviebant subditis. Clisthenes enim qui fuit
filius Orthagorae, quia fuit bellicosus, non
fuit contemptibilis et ducebat populum cum
favore in multis. Et ideo quia iste moderate
utebatur subditis, diu tyrannizavit; et in tan­
tum moderavit tyrannidem utens legibus qui­
busdam et ordinatione sapientum, quod quan­
doque de propriis factis subibat indicium se­
niorum sicut et alii, ct sustinebat sententias;
et ideo dicunt adhuc in civitate illa, quomodo
Clisthenes coronavit indicem qui victoriae eius
contradixit quia cum requireretur in indicio
de victoria, respondit sicut quicumque alius
de subditis non velut tyrannus. Dixerunt au­
tem quidam statuam, quae est in foro, esse
imaginem istius indicis, qui indicavit, quem
coronandum judicavit. Dicitur etiam quod Pi­

L. V, 1. xiî

sistratus, cum tyrannizaret, cum vocaretur ad
Ariopagum, ubi reddebantur sententiae, sen­
tentiam sustinuit, et ideo tyrannizavit longo
tempore.
930. — Deinde cum dicit « tertia autem »
Tangit secundam. Et dicit quod secunda
tyrannis quae multum duravit, fuit circa Co­
rinthum quae fuit Cypsellidarum sic dicto­
rum a genere. Ista enim duravit septuagintatribus annis, et sex mensibus, quia Cypsellus
tyrannizavit triginta annis, Periander quadra­
ginta quatuor, imperfectis tamen. Psammetius
qui dicitur Gordii filius, tribus annis similiter
imperfectis. Et est intelligendum quod sex
menses pro uno anno accipiebat. Causae au­
tem, quare tantum duravit, eaedem sunt cum
praedictis. Cypsellus enim ductor populi erat,
et in principio non fecit custodiam armorum.
Periander autem fuit tyrannus, sed fuit valde
bellicosus; et ideo non fuit contemptibilis.
931. — Deinde cum dicit « tertia autem »
Tangit tertiam. Et dicit quod tertia tyrannis
quae multum duravit, fuit Pisistratidarum
Athenis. Ista autem non fuit continua, quia
Pisistratus bis tyrannizavit ibidem. Ex triginta
tribus enim annis ipse septem et decem primo
tyrannizavit. Filii vero eius consequenter tyrannizaverunt decem et octo; et sic sunt in
universo quinque et triginta anni, quibus du­
ravit illa tyrannis.
932. — Deinde cum dicit « reliquarum au­
tem »
Ostendit propositum principale; scilicet quae
respublicae tyrannicae fuerunt minoris dura­
tionis. Et dicit, quod illa tyrannis qua Hieron
et Gelon tyrannizaverunt in Syracusis non luit
multum diuturna; non enim duraverunt nisi
in octodecim annis; quia Gelon septem annis
tyrannizavit, in octavo mortuus est. Hieron
vero decem annis solum. Thrasybulus nono
mense mortuus est. Multae etiam aliae tyran­
nides pauci temporis fuerunt, quia tyrannis
contra naturam est; quae autem contra na­
turam sunt, per se brevis durationis sunt. Et
tunc récapitulât; et dicit quod quae sint prin­
cipia et causae quibus corrumpantur respu­
blicae et monarchiae, et iterum quae sint prin­
cipia ex quibus salventur, fere dictum est.

— 3°3 —

L. V, L xiii

IN POLITICORUM

LECTIO XIII.
(nn. 933-945; [790-799]).
Discussio de interitu rerumpublicarum a Platone in octavo de Republica assignato.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1316al - 1316b27)
790. In politia autem dicitur quidem de
transmutationibus a Socrate, non tamen di­
citur bene. Optimae enim politiae et primae
existentis non dicit transmutationem proprie:
ait enim causam esse id quod est, non ma­
nere aliquid, sed in aliqua periodo transmu­
tari; principium autem esse horum, quorum
epitritus fundus quinario coniugatus, duas
harmonias exhibet; dicens, quando numerus
diagrammatis huius solidus fuerit.
791. Tamquam natura quandoque produ­
cente et meliores et peiores disciplina, hoc
ipsum dicens forte non male. Contingit enim
esse aliquos, quos disciplinari et fieri studio­
sos viros impossibile est.
792. Sed haec quidem utique erit propria
transmutatio eius quae ab illo dicitur optima
politia, magis quam aliarum omnium, et eo­
rum quae fiunt omnium. Et per tempus, per
quod dicit omnia transmutari, et quae non
simul incoeperunt fieri, simul transmutantur;
velut si die priori ante tropicum facta fue­
runt, simul transmutatur.
793. Adhuc autem propter quam causam
ex hac in eam quae Lacedaemoniorum fit
transmutatio? saepius enim in contrariam
transmutantur omnes politiae quam in eam
quae prope. Eadem autem ratio et de aliis
transmutationibus; ex Lacedaemoniensi enim,
ait, transmutantur in oligarchiam. Ex hac au­
tem in democratia, in tyrannidem autem ex
democratia. Et quidem etiam e contrario trans­
mutantur; puta ex demo in oligarchiam, et.
magis quam in monarchiam.
794. Adhuc autem tyrannidis non dicit, ne­
que si erit transmutatio, neque si non erit,
propter quam causam, et in qualem politiam.
Huius autem causa, quia non facile utique
habet dicere; indeterminatum enim. Quoniam
et secundum illum oportet, et in primam et
optimam; sic enim utique fieret continuum et
circulus. Sed transmutatur et in tyrannidem
tyrannis: sicut quae Sicyonis, ex ea quae
Myronis, in eam quae Clisthenis: et in oli­
garchiam, sicut quae in Chalcide, quae Antileontis; et in democratiam, sicut quae Ge­
lonis in Syracusis; et in aristocratiam, sicut
quae Carilai, in Lacedaemonia, et in Car-

chedone. Et in tyrannidem transmutatio fit
ex oligarchia; sicut in Sicilia, fere plurimae
antiquarum in Leontinis in tyrannidem Pa­
naetii, et in Gela, eam quae Cleandri, et in
Rhegio jn eam quae Anaxilai, et in aliis civi­
tatibus multis similiter.
795. Inconveniens autem et putare in oli­
garchiam propter hoc transmutari, quia ama­
tores pecuniarum, et pecuniosi, qui in prin­
cipatibus, sed non quia quod multum exce­
dunt in substantiis, non iustum putant aequa­
lem participare per civitatem eos qui nihil
possident cum his qui possident.
796. In multisque oligarchiis non licet pe­
cuniosum fieri, sed leges sunt prohibentes. In
Carchedone autem democratizantes pecuniosi
sunt, et sic transmutatae fuerunt.
797. Inconveniens enim est dicere, duas ci­
vitates esse eam quae oligarchia divitum et
pauperum. Quid enim haec magis quam Lacedacmonica passa est vel quaecumque alia,
ubi non omnes possident aequalia, vel non
omnes similiter erunt boni viri, nullo autem
pauperiori facto quam prius, nihil minus
transmutantur in demum ex oligarchia, si fiant
plures qui egeni, et ex demo in oligarchiam,
si valentius fuit quod opulentum quam mul­
titudo, et ii quidem non curent, ii autem ad­
hibeant intellectum.
798. Multisque existentibus causis per quae
fiunt transmutationes, non dicit, sed unam,
quia prodigi facti usurarii fiunt pauperes, ut
a principio divitibus existentibus omnibus aut
plurimis: hoc autem est falsum. Sed quando
quidam praesidum perdiderunt substantias,
innovant; quando autem aliorum, nihil fit di­
rum, et transmutantur nihil magis nunquam
in demum quam in aliam politiam. Adhuc
autem, et si honoribus non participant, et
si iniusta patiantur, vel iniurias, seditiones fa­
ciunt, et transmutant politias, etsi non con­
sumpserint substantiam, propter licere sibi
quodeumque voluerunt facere; cuius causam,
eam quae valde libera, esse dicit.
799. Pluribus autem existentibus oligarchiis
et democratiis, tamquam una existente utra­
que, dicit transmutationes Socrates.

— 304 —·

933-935

IN POLITICORUM

L. V, 1. χπι

COMMENTARIUM

933. — Postquam Philosophus determina­
vit de salvatione et corruptione rerumpublicarum secundum intentionem propriam, hic in­
tendit reprobare opinionem Platonis de cor­
ruptione earumdem.
Et circa hoc primo praemittens intentio­
nem suam, innuit opinionem eius. Secundo
cum dicit « Tamquam natura » approbat eam
in quodam bene dicto. Tertio cum dicit, « Sed
haec quidem etc. » improbat in male dictis.
Circa primum est intelligendum, quod opi­
nio Platonis dc corruptione rerumpublicarum
non est bene cognita a nobis. Tum quia non
venit ad nos per libros eiusdem nec exposi­
torum eius. Tum quia dicta Aristotelis hic de
ea obscura sunt valde propter brevitatem ipso­
rum. Unde magis videtur eam supponere
quasi manifestam tempore suo quam expresse
ponere; exceptis quibusdam paucis.
Sed ex suppositionibus quibusdam Platonis
in aliis, et ex illis brevibus, quae hic ponit
Aristoteles et obscuris, et ex ipsa reprobatio­
ne poterit aliqualiter videri opinio praedicta
ipsius. Posuit autem Plato, sicut ex aliis ap­
paret, quod ipsum unum sit substantia eorum
quae dicuntur; non distinguens inter unum
quod est principium numeri, et unum quod
est substantiale. Et quia replicatione unius
quod est principium numeri causatur numerus,
concessit quod ex replicatione unius substan­
tialis causetur numerus. Ex replicatione autem
substantiae non generantur nisi substantia; et
ideo concessit substantiam eorum quae ex plu­
ribus sunt, esse numerum quemdam, et for­
mas eorum substantiales esse numeros quos­
dam; sicut formam hominis, leonis, caeli et
etiam animae.
In numeris autem primo invenitur proportio
quae est certa habitudo unius quantitatis ad
aliam. Proportionum autem numeralium quae­
dam sunt temperatae magis, in quibus extrema
magis accedunt ad naturam unius; quaedam
autem intemperatae magis, sicut sesquialtera
magis temperata est quam sesquisexta vel sesquiseptima, vel dupla, vel tripla; et ideo sub­
stantias entium compositorum posuit consi­
stere in quadam proportione numerali prin­
cipiorum ex quibus sunt; sed quorumdam in
temperata magis, quorumdam autem in intem­
perata, quorumdam autem in mediis. Et quia
respublica ex pluribus componitur, sicut ex
materia, est enim ordo inhabitantium civita­
tem ad per se sufficientiam vitae; ideo po­
suit rationem eius consistere in proportione
aliqua : cuiusdam quidem in ea quae maxime
temperata est, quam dixit esse optimam et
maxime unam ut apparuit ex secundo huius:
alterius autem in intemperata valde, quam di­
xit esse pessimam : mediarum autem in me­
diis; quarum quae magis accedunt ad tern- I

peratam primam meliores sunt; quae autem
ad intemperatam, peiores.
934. — Secundo aliud principium posuit,
quod in entibus compositis ex pluribus, illud
quod magis unum est, minus ex se est cor­
ruptibile; tum quia magis accedit ad secun­
dum se unum separatum, quod est ex seipso,
et incorruptibile; tum quia etiam quod magis
est unum, magis est ens in actu secundum
quod huiusmodi, quia unum est ens conver­
tuntur; et quod magis est ens in actu, minus
est ens in potentia ex se; et quod minus est
in potentia ex se, minus est corruptibile :
propter quod rempublicam primam et opti­
mam quae maxime una est, posuit minime
corruptibilem ex seipsa.
935. — Tertio posuit quod omnia quae
fiunt hic secundum naturam reducuntur in
superioribus in aliquam figuram caelestem; ita
quod cum incipit sensibilis generatio figurae
in caelo per motum stellarum, incipit transmu­
tatio ad substantiam generandam hic; et cum
generata est figura praedicta, generatum est
ens naturale ab illa; et cum incipit recessus
stellarum a praedicta figura, similiter incipit
hic declinatio sequentis figuram illam disposi­
tione naturali. Et cum corrupta est figura,
corruptum est et illud; ita ut profectus ct de­
fectus rei naturalis mensuratur secundum
quantitatem accessus stellarum ad figuram de­
terminatam et recessus ab eadem. Et quanti­
tas istius motus caelestis in ordine ad rem
naturalem dicitur periodus eius naturalis. Et
quia tempus accessus et recessus stellarum se­
cundum naturam sunt aequalia, quia uniformi­
ter moventur; ideo tempus profectus seu gene­
rationis rei est aequale tempori defectus seu
corruptionis eiusdem, quamvis multoties in
maiori accidit corrumpi quam generari, vel e
contrario, propter inaequalitatem materiae,
sicut Aristoteles dicit secundo de Generatione.
Corruptio autem rei quae accidit secundum
declinationem a praedicta figura caelesti di­
citur corruptio secundum tempus a Philoso­
pho. Quia igitur respublica est aliquid causa­
tum, hic dixit eam causari ab aliqua figura
caelesti, et corrumpi per recessum ab ea in
quodam periodo temporis determinato. Et sic
posuit optimam rempublicam corrumpi in eam
quae Lacedaemoniorum, quae fuit quaedam
species status optimatum, non in aliam.
De tyrannide autem non dixit si corrumpi­
tur, an non; nec si corrumpitur, quomodo
corrumpatur: nec potuit rationabiliter dicere.
Posuit etiam quod in statu paucorum fiebat
transmutatio ex optimatum statu seu populari
vel aliis huiusmodi, quia principantes erant
amatores pecuniarum. Et pecuniosi facti prin­
cipantur aliis propter pecuniam, cogentes eos
servire ad utilitatem propriam.

3°5 —

L. V, l. χιπ

IN POLITICORUM

936-939

936. — Haec igitur, ut videtur, est opinio
necesse est dicere, quamvis necessitatem non
imponat in his quae operantur secundum in­
Platonis in summa, quam recitat et reprobat
tellectum.
Philosophus dicens, quod de transmutationibus
rerumpubiicarum dictum est a Socrate, idest a
938. — Deinde cum dicit « sed haec »
Platone introducente Socratem loquentem in
Reprobat eam in male dictis.
Republica sua, non tamen se'cundum rationem
Et primo quantum ad ea quae dixit de cor­
et bene. Dixit enim quod cum multae respu­ ruptione optimae reipublicae. Secundo quan­
tum ad ea quae de corruptione quarumdam
blicae essent et altera earum esset optima, il­
aliarum, cum dicit, « Adhuc autem tyrannidis
lius optimae et primae simpliciter secundum
naturam non esse transmutationem proprie,
etc. ».
idest ex se minime esse corruptibilem, quia
Circa primum primo reprobat eam quan­
tum ad hoc, quod dixit ipsius non esse trans­
prima et optima respublica maxime est una
secundum ipsum; illud autem quod maxime
mutationem proprie. Secundo cum dicit, « Ad­
unum est, minime ex se est corruptibile, sicut
huc autem etc. » quantum ad terminum trans­
dictum est prius. Dixit tamen corruptionem
mutationis.
eius esse per accidens et ab alio: cuius cau­
In prima parte dicit, quod non bene dixit
sam dicit esse, quia nihil eorum quae sunt
non eius esse transmutationem proprie, sed
hic composita ex pluribus ex se natum est ma­ per transmutationem figurae caelestis in perio­
nere continue, sed neccsse est transmutari in
do determinata. Haec enim transmutatio cau­
aliqua periodo determinata, hoc est in aliqua
sata est a motu caeli quae est omnium eorum
quae fiunt natura et per tempus saltem se­
quantitate motus caelestis mensurantis duracundum accidens, inquantum tempus est men­
tionem ipsius, sicut dictum est prius.
Principium esse et permanentiae illarum re­ sura motus, qui facit distare quod est, ut di­
rumpubiicarum quarum fundus, idest substan­ citur quarto Physicorum. Propter quod dicit
tia super quam fundantur omnia accidentia,
omnia quae fiunt hic naturaliter transmutari;
et illa quae simul incoeperunt transmutari, et
est epitritus, idest numerus continens propor­
tionem sesquitertiam quae invenitur primo in­
illa quae non, simul corrumpi. Sicut si aliqua
facta fuerunt in die praecedente tropicum, hoc
ter quatuor et tria quae aggregata faciunt se­
ptem, coniunctus quinario qui continent pro- ; est conversionem solis a signis meridionalibus
portionem sesquialteram quae reperitur inter ad septentrionalia vel e contrario, simul termi­
nantur et finiuntur, magis est propria optimae
tria ed duo; ex quibus aggregatum, puta ex
reipublicae quam aliarum. Istud enim quod
septem et quinque, scilicet duodecim, continet
simpliciter generatur, simpliciter corrumpitur
duas praedictas harmonias, sesquialteram et
et quod secundum quid generatur, secundum
sesquitertiam, dixit esse causam per se quia
quid corrumpitur, sicut apparet ex primo de
numerus huiusmodi diagrammatis, idest figu­
Generatione. Unde substantiae, cuius est ge­
rationis, solidus est. Constat enim ex ductu
neratio simpliciter, est corruptio simpliciter.
unius sesquialteris in alterum, puta tria in
Et accidentis, cuius est generatio secundum
quatuor. Entia autem illa quorum substantia
quid.
est numerus aliquis solidus, sunt maioris duReipublicae autem optimae primae est sim­
rationis. Et non vult aliud dicere, ut videtur,
pliciter generatio: quia cum generatio sit una
nisi quod respublica illa cuius substantia est
in esse, eius magis erit generatio quae magis
duodenarius numerus continens proportionem
est ens, in generabilibus dico. Optima autem et
sesquialteram et sesquitertiam quae magis ad
prima in genere rerumpubiicarum maxime est
unitatem videntur accedere, solidus existens,
ens. Ergo ipsius erit corruptio et magis quam
est maioris durationis, quia numerus iste soli­
aliarum. Sed istud quod concludit ratio ista,
dus est.
stat cum dicto Platonis, qui dixit, quod res­
937. — Deinde cum dicit « tamquam na­
publica optima et prima ex se, minime est
tura »
Approbat ipsam in quodam bene dicto; di­ corruptibilis: quia maxime una et actu incor­
ruptibilis est, et corrumpitur ab alio; et illa
cens, quod Plato dixit quasdam respublicas
corruptio eius est corruptio simpliciter, quia
esse maioris durationis propter causam prae­
entis simpliciter, quod concludit ratio Aristo­
dictam; ac si natura producens eas in esse
telis. Et ideo secundum rem non reprobat
produceret quasdam pravas et quasdam melio­
ipsum, sed ad illos qui intelligerent, Platonem
res secundum disciplinam, hoc ipsum dicens
dixisse reipublicae primae non esse corruptio­
forte non male. Contingit enim esse aliquos
nem, simpliciter decipi per aequivocationem
gubernantes quos ex nativitate et figura cae­
huius termini. Proprie: quod uno modo signi­
lesti in hora nativitatis impossibile, hoc est
ficat illud quod simpliciter est, alio autem
difficile, est fieri studiosos et bonos. Sunt
modo illud quod est ex se, in qua significatio­
enim aliqui ex dispositione naturali quam
ne hic utebatur ipse.
acquirunt ex figura caelesti in principio incli­
939. — Deinde cum dicit « adhuc autem
nantur ad turpia, et ea quae praeter ratio­
propter »
nem sunt. Alii autem qui ex dispositione na­
Reprobat eam quantum ad terminum trans­
turali inclinantur ad honesta, et ea quae se­
cundum rationem. Talem enim inclinationem
mutationis; dicens, quod adhuc quaerendum est
a Platone, propter quam causam ex optima read honesta vel turpia causari ex figura caelesti
•— 306 —-

939-943

IN POLITICORUM

publica fit transmutatio secundum eum in eam
quae Lacedaemoniorum, quae fuit quaedam
species status optimatum, sicut apparuit ex
quarto, propinqua optimae. Nos enim videmus
ad sensum quod saepius transmutatio fit in
contrariam rempublicam quam in propinquam,
sicut a regno in tyrannidem. Eadem autem ra­
tio est de transmutationibus aliarum conse­
quentium secundum ipsum.
Dixit enim quod ex republica Lacedaemo­
niorum fit transmutatio in paucorum poten­
tiam, sicut in propinquiorem ei, et ex dicta
in popularem, ex qua in tyrannidem, sicut in
pessimam et ultimam; et tamen nos videmus
e contrario fieri saepius transmutationem ex
statu populari in paucorum quam in tyranni­
dem. Et est intelligendum, quod si Plato intel­
lexit optimam rempublicam corrumpi in eam
quae propinqua est ei natura, et similiter con­
sequentes in propinquiores eis solum, falsum
intellexit, et procedit dictum Aristotelis contra
eum. Si autem non intellexit solum, sed quod
facilius, verum dixit, nec Aristoteles hoc im­
probat, immo dicit in secundo de Generatione,
quod in habentibus symbolum facilius est
transitus.
940. — Deinde cum dicit « adhuc autem
tyrannidis »
Reprobat quantum ad alias.
Et primo, quia non dixit nec potuit bene
dicere de corruptione tyrannidis. Secundo cum
dicit, « Inconveniens autem », quia non dixit
de transmutatione paucorum potentiae in alias
vel aliarum in ipsum.
In prima parte dicit quod adhuc Socrates
seu Plato non determinavit si tyrannidis est
aliqua transmutatio vel non est. Et si est,
propter quam causam et in quam rempubli­
cam est. Et causa huius est, quia non facile
posset illud dicere secundum rationem, quia
non est determinatum, nec determinatur ab eo
bene, suppositis dictis ipsius; quoniam secun­
dum ipsum si corrumpatur tyrannis, oportet
eam corrumpi naturaliter in primam et opti­
mam. Quia sic erit circulus quidam in cor­
ruptionibus ipsarum: puta si optima corrum­
patur in statum optimatum; et haec in rem­
publicam quae in statu paucorum; et ista in
statum popularem, quae in tyrannidem, et ty­
rannis in optimam perconsequcns. Sed nos
videmus quod non sic transmutatur tyrannis
in optimam semper, sed transmutatur quando­
que tyrannis in tyrannidem, sicut illa quae
est apud Sicyonios ex Myronis in eam quae
est Clisthenis. Transmutatur etiam quandoque
in paucorum potentiam, sicut in Chalcide ty­
rannis quae Antileontis transmutata fuit in
eam. Item in statum popularem, sicut illa quae
fuit Gelonis in Syracusis. Et in optimatum, si­
cut illa quae fuit Charilai apud Lacedaemo­
nios. Et e contrario ex paucorum potentia
transmutatio facta in tyrannidem, sicut in Si­
cilia plurimae antiquae paucorum gubernationes
transmutatae sunt, sicut in Leontinis in tyran­
nidem Panaetii. Et in civitate quae dicitur
22 — In Politicorum.

L. V, 1. χιπ

Gela in illam quae Cleandri. Et in Rhegio,
quae est civitas Calabriae, in eam quae Anaxilai. Similiter autem se habet in aliis civi­
tatibus multis.
941. — Deinde cum dicit « inconveniens
autem »
Reprobat opinionem eius quantum ad hoc
quod dixit de transmutatione paucorum po­
tentiae, in paucorum potentiam.
Et primo reprobat causam ipsam transmuta­
tionis quam posuit. Secundo cum dicit, « In
multisque oligarchiis etc. » propter insufficien­
tiam.
Causam autem improbat per tres rationes:
quarum secundam ponit cum dicit, « In mul­
tisque ». Tertiam cum dicit, « Inconveniens
enim est dicere etc. ».
In prima parte dicit, quod inconveniens est
credere et dicere, quod transmutatio fiat in
paucorum potentiam ex aliis, puta ex statu
populari, vel optimatum, vel huiusmodi, quia
principantes sunt amatores pecuniarum, et ideo
acquirentes undecumque et qualitercumque pe­
cuniosi fiunt, pecuniosi autem facti, aestiman­
tes quasi se habere omnia, et praecellere om­
nes, faciunt se dominos per potentiam pecu­
niarum: et non magis propter hoc, quia exce­
dentes in substantiis, puta divites, existimant
non iustum esse, seipsos, et pauperes qui ni­
hil possident habere aequale de honoribus et
bonis communibus; sed ipsos debere plus ha­
bere secundum praeeminendam divitiarum
propriarum ad eas quae pauperum. Et est in­
telligendum quod causa quam assignat Ari­
stoteles huius transmutationis, puta non aesti­
mare eos et pauperes non habere aequale, est
causa proxima ipsius. Causa autem quam as­
signavit Socrates, est magis causa remota et
prima. Ex abundantia enim divitiarum conci­
piunt aestimationem praedictam, ad quam se­
quitur voluntas transmutationis reipublicae.
942. — Deinde cum dicit « in multisque »
Ponit secundam rationem; dicens, quod ad­
huc multae sunt potentiae paucorum, in qui­
bus non licet superexcedentem acquirere pe­
cuniam, sed sunt leges aliquae prohibentes ex­
cedere quantitatem determinatam, et tamen
transmutatio ad eas fuit facta; ergo non per
acquisitionem pecuniae: et hoc est intelligen­
dum cum transmutatur unus paucorum status
in alium. Item in Carthagine regnantes in po­
pulari statu, efficiuntur multi pecuniosi, et ta­
men non transmutantur in paucorum statum,
sed in aliam rempublicam magis; ergo abun­
dantia pecuniae non fuit proxima causa et per
se transmutationis in paucorum statum.
943. — Deinde cum dicit « inconveniens
enim »
Ponit tertiam rationem; dicens, quod irra­
tionabile est civitatem quae regitur secundum
paucorum potentiam habere duas civitates, hoc
est duas communicationes civium, unam vide­
licet divitum. et aliam pauperum quae sibiinvicem contrariantur; non enim est ratio, qua­
re hoc magis inveniatur in ista quam in La-

~ 3°7 —

L. V, 1. χιπ

IN POLITICORUM

cedacmonia, quae fuit optimatum potentia
quaedam, vel in quacumque alia republica,
ubi non omnes habent aequales possessiones
seu divitias, vel ubi omnes non sunt aequa­
liter boni viri; et ideo si in una non est prin­
cipium corruptionis, nec in aliis. Videmus au­
tem, quod nullo facto pauperiore, quam prius
esset, ex paucorum statu fit transmutatio in
statum popularem, si pauperes sint plures et
potentiores. Et e contrario nullo facto ditiori
fit transmutatio ex populari republica in pau­
corum, si opulenti sint potentiores quam mul­
titudo egenorum, et adhibeant curam ad trans­
mutandum rempublicam, alii autem negligant.
Quare proxima causa transmutationis in pau­
corum statum ex populari, non est ob hoc
ipsum, quod principantes sint facti magis pe
cuniosi.
944. — Deinde cum dicit « multisque existcntibus »
Reprobat ipsum propter insufficientiam cau­
sae.
Et primo ex hoc, quod cum sint multae
causae praedictae transmutationis, unam tan­
tum assignavit. Secundo cum dicit, « Pluribus
autem etc. » quia cum plures sint paucorum
status et populares, tantum assignavit unam
causam omnium.
In prima parte dicit, quod adhuc cum mul­
tae existant causae et principia transmutatio­
nis popularis status in paucorum potentiam, et
e contrario, non dixit nisi unam tantum; quia
videlicet usurarii, hoc est divites praeter ra­
tionem secundum prodigalitatem expendentes
propria, efficiuntur pauperes, et deinde volen­
tes ditari, corrumpunt rempublicam. Hoc au­
tem dicit ac si omnes vel plures essent aequa­

943-945

liter divites a principio. Hoc autem falsum
est; sed magis videtur esse causa una, quod
quando aliqui magni et praesidentes in civi­
tate perdunt substantias, et volunt eas innova­
re, trahunt ad se rempublicam transmutantes,
ut ex hoc ditentur. Et tunc fit transmutatio
non magis in popularem rempublicam quam
in quamcumque aliam. Quando autem aliqui
communium et popularium ditantur, nihil fit
durum per quod respublica transmutetur, ut
frequentius, quia non sunt ita magnanimi.
Adhuc autem, et si reputent se dignos hono­
ribus, et non participent ipsis, et si iniustum
reputent se pati in rebus, vel iniurias in perso­
nis, seditiones movent in civitate, et transmu­
tant rempublicam, sicut dictum est prius. Item
quamvis non consumpserint substantiam, seu
divitias, aliquando transmutant ipsam propter
hoc, quod reputant sibi licere facere quodeum­
que voluerint. Cuius causam dixit Plato esse
eam, quae libera est, hoc est ipsam Ubertatem.
Insufficicnter enim assignavit causam transmu­
tationis praedictarum rerumpublicarum.
945. — Deinde cum dicit « pluribus autem »
Reprobat ex eo, quod cum sint multae, as­
signavit causam sicut unius tantum, dicens,
quod insufficicnter dixit Socrates, quia pluri­
bus existentibus speciebus status popularis et
paucorum, sicut dictum est prius in quarto,
assignavit causas earum tamquam utraque ea­
rum esset una secundum speciem, et species
earum adinvicem non differrent: hoc autem
falsum est. Hae enim diversae sunt et species
diversas habent, quare et causas diversas. Di­
versorum enim oportet esse diversas causas
proprias aliquo modo. Et in hoc terminatur
intentio Aristotelis in hoc quinto.

— 300 —

LIBER SEXTUS
LIBRI. — quibus observationibus popularis status conservari queat,
et paucorum gubernatio tractari, ne ad aliud genus transeat, ac postremo

SUMMA

DE MAGISTRATIBUS IN URBE REGENDA NECESSARIIS.

LECTIO L
(nn. 946-954; [800-808]).
Popularis status varietas non solum pendet a diversitate operationum,
sed etiam ab institutis in eumdem finem minus tendentibus.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1316631 - 1317a39)
800. Quot quidem igitur differentiae, et quae
eius quod consiliativum, et dominans politiae,
et eius qui circa principatus ordinis, et de
praetoriis, et qualia ad qualem politiam coordinata sunt; adhuc autem de corruptione et
salvatione politiarum, ex qualibus sit, et pro­
pter quas causas, dictum est prius.
801. Quoniam autem fuerunt species plures
democratiae existentes, et aliarum similiter po­
litiarum, simulquc de illis, siquid residuum,
non deterius considerare, et modum con­
gruum et conferentem assignare ad unam­
quamque. Adhuc autem et collectiones ipso­
rum dictorum omnimodorum considerandum.
802. Haec enim combinata faciunt politias
variari, ut aristocratiae sint oligarchiae, et po­
litiae sint magis democratiae. Dico autem
combinationes quas oportet quidem conside­
rare, non sunt autem consideratae nunc: pu­
ta si quod quidem consilians et quod circa
electionem principatum oligarchice fuerit in­
stitutum; quae autem circa praetoria, aristo­
cratice, aut hoc quidem, et quod circa con­
silians oligarchice, aristocratice autem, quod
circa electiones principatuum, aut. secundum
aliquem alium modum non omnia compo­
nantur quae politiae convenientia.
803. Qualis quidem igitur democratia ad
qualem congruit civitatem, similiter autem, et
qualis oligarchiarum. quali multitudini, et re­
liquarum autem politiarum quid quibus ex­
pediat, dictum est prius.
804. Attamen oportet fieri palam, non so­
lum qualis harum politiarum sit optima civi­
tatibus, sed et qualiter oportet instituere, ct
has et alias, pertractemus breviter.

805. Et primo dc democratia dicamus: si­
mul enim, et de opposita politia manifestum:
haec autem est, quam quidam vocant oligar­
chiam.
806. Sumendum autem ad hanc methodum,
quia quae demotica, et quae videntur democratiis assequi.
807. Ex his enim compositis democratiae
species fieri accidit, et democratias plures una
esse, et differentes. Duae enim sunt causae,
propter quas democratiae sunt plures: primo
quidem, quae dicta est prius, quia diversi
populi: sit enim haec quidem agricola mul­
titudo, haec autem banausum et mercenarium,
quorum primo assumpto cum secundo, et ter­
tio rursum cum ambobus, non solum differt
in fieri meliorem et deteriorem democratiam,
sed ex eo, quod non eamdem. Secunda au­
tem de qua nunc dicimus. Quae enim democratiis assequuntur, et videntur esse pro­
pria politiae huius, simul posita, faciunt de­
mocratias alias: huic quidem enim pauciora
huic autem assequuntur plura, huic autem
omnia haec.
808. Opportunum autem unumquodque ipso­
rum cognoscere ad instituendum, quamcumque ipsarum aliquis extiterit volens, et ad di­
rectiones. Quaerunt quidem enim qui poli­
tias instituunt, omnia convenientia ad hypothesim congregare: peccant autem hoc fa­
cientes, quemadmodum in iis quae circa cor­
ruptiones et salvationes politiarum dictum est
prius. Nunc autem exigentias et mores, ct
quae appetunt dicamus.

— 3°9 —

L. VI, 1. ί

IN POLITICORUM

946-948

COMMENTARIUM
946. — Postquam Philosophus determina­
vit de principiis et causis corrumpentibus
et salvantibus respublicas et in universali
et in particulari, intendit nunc ostendere ex
quibus et quomodo sunt instituendae.
Et primo declarat ex quibus et quomodo
instituendae sunt respublicae transgressae. Ei
in secunda parte ex quibus et quomodo respu­
blica optima et recta in principio septimi, ibi,
« De politia optima ».
Respublicae autem transgressae erant tres.
Paucorum, popularis ct tyrannis: inter quas
tyrannis pessima est, nec alicui expedit sim­
pliciter, quia nihil malignitatis ei deficit, sic­
ut dicebatur in quinto. Et ideo de ipsa non de­
terminat ex quibus et quomodo sit instituen­
da. Unde tantum in isto sexto intendit de­
terminare, qualiter aliae duae sint instituen­
dae.
Et dividitur in duas; quoniam in prima
parte praemittit intentionem suam, et ordinem
considerandi. In secunda cum dicit, « Hypo­
thesis quidem igitur », prosequitur.
Circa primum duo facit: quoniam primo
dat intentionem suam. Secundo dat ordinem
considerandi cum dicit, « Et primo de democratia ».
Circa primum duo facit. Primo enim con­
tinuans se quaedam dicta recolligendo, dat
intentionem suam in universali. Secundo cum
dicit, «Qualis quidem igitur democratia»,
in particulari.
Circa primum duo facit. Primo recolli­
gi: quaedam determinata prius. Secundo cum
dicit, « Quoniam autem fuerunt », tangit quae
restant consideranda in universali.
In prima dicit: In praecedentibus, puta
in fine quinti huius, determinatum est, quae
et quot species differentiae sunt eius quod
consiliatur in republica, et etiam eius quod
dominatur simpliciter, et etiam ipsorum prin­
cipantium universaliter, et etiam indiciorum,
quae reddunt sententias disceptantibus. Ite­
rum etiam dictum est, quae istarum cui rei­
publicae conveniunt principaliter, quia non
omnia omnibus competunt. Iterum etiam di­
ctum est ex quibus et qualibus causis et prin­
cipiis, ct quomodo se habentibus contingit
salvari et corrumpi respublicas et in univer­
sali et in particulari.
947. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Tangit in universali quaedam quae restant
consideranda; et dividitur in duas.
In prima tangit illa. In secunda reddit
causam cuiusdam dicti, cum dicit, « Haec enim
combinata ».
In prima dicit, quod quia plures sunt spe­

cies reipublicae sicut dictum est prius, puta
popularis, et paucorum, et sic de aliis: adhuc
etiam plures sunt species popularis, et plures
etiam aliarum rerumpublicarum de quibus ali­
qua considerata sunt prius, si aliquid reman­
serit de illis non consideratum et non declara­
tum, et quod minus expediens est cognoscere,
considerandum est nunc de illo, puta de insti­
tutione secundum unamquamque speciem. Item
considerandus est modus, qui congruit unicui­
que illarum, et confert ad consequutionem fi­
nis uniuscuiusque; adhuc autem et commixtio­
nes modorum rerumpublicarum.
948. — Deinde cum dicit « haec enim »
Reddit causam cuiusdam dicti immediate.
Ad cuius intellectum sciendum, quod sunt
quaedam partes materiales in habentibus ma­
teriam, quae non pertinent ad speciem; sicut
au.’um vel cuprum non pertinent ad speciem
circuli. Alia autem sunt quae pertinent ad
ipsam, sicut carnes et ossa ad speciem animalis
vel hominis. Et quia tales partes ad speciem
pertinent, ideo secundum diversitatem istarum
accidit diversificari speciem. In republica sunt
quaedam partes sic non pertinentes ad rempu­
blicam, sicut iste homo vel ille, vel hoc offi­
cium vel illud : quaedam autem secundum spe­
ciem, sicut principans et consiliativum et in­
dicium, et sic de aliis; et ideo secundum di­
stinctionem istorum diversificantur species rei­
publicae.
Contingit autem commixtiones vel combinationes istarum fieri, puta quod accipiatur con­
siliativum unius et indicium alterius, et sic de
aliis; et secundum hoc contingit diversimode
misceri respublicas. Et hoc est, quod ipse di­
cit, quod considerandae sunt combinationes
partium pertinentium ad speciem diversarum
rerumpublicarum. Istae enim partes diversimo­
de combinatae faciunt diversitatem rerumpu­
blicarum, ita quod istae quae sunt optimatum
secundum aliquid videntur esse paucorum se­
cundum aliquid quidem; et illae quae sunt
respublicae secundum aliquid, videantur popu­
lares secundum aliud.
Dico autem exponendo praedictas combina­
tiones quae restant considerandae, et ab aliis
sunt omissae; ut si aliqua republica vel in
aliqua civitate consilium et ea quae pertinent
ad electionem principum accipiantur ex pau­
corum statu, id autem quod pertinet ad iudicia ex optimatum statu, aut ea quae sunt cir­
ca iudicia aut etiam circa consilium ex pau­
corum statu, ea vero quae ad electionem per­
tinent ex optimatum, aut secundum aliquem
alium modum talem quo nunc accipiuntur
omnia quae conveniunt uni reipublicae non
ex propriis eius, sed ex his quae conveniunt
aliis vel aliis. Secundum enim diversitatem

— 310 —

949-954

IN POLITICORUM

istorum contingit diversimode misceri res­
publicas.
949. — Deinde cum dicit « qualis quidem »
In speciali magis dat intentionem.
Et primo recolligit iterum quaedam deter­
minata prius. Secundo cum dicit, « Attamen
oportet », declarat quae restant determinanda
nunc in speciali.
Primo igitur dicit, quod in praecedentibus,
puta in quarto, dictum est qualis species sta­
tus popularis, quali multitudini conveniat; et
qualis species paucorum, quali multitudini in­
signium conveniat; et similiter de reliquis rebuspublicis dictum est quae cui vel qualibus
conveniat; non enim quaelibet cuilibet expedit,
sicut nec quodlibet genus fistulae cuilibet fi­
stulatori, sed determinatum determinato.
950. — Deinde cum dicit « attamen opor­
tet »
Tangit quae sunt consideranda nunc; dicens,
quod quamvis ista considerata sint, tamen
oportet manifestari non solum qualis respubli­
ca cui multitudini conveniat, sed etiam quali­
ter et ex quibus et quomodo unaquaeque illa­
rum sit instituenda; et ideo de hac pertractan­
dum est nunc breviter.
951. — Consequenter cum dicit « et primo »
Dat ordinem considerandi; et dividitur in
duo. Quoniam primo tangit quod de populari
statu primo est considerandum. Secundo cum
dicit, « Sumendum autem », ostendit quo or­
dine sit considerandum de ea.
In prima dicit, quod primo considerandum
est ex quibus et quomodo instituendus sit po­
pularis status. Simul enim quantum ad unita­
tem tractatus consequenter manifestum erit de
republica quae opponitur illi, quam vocant
paucorum potentiam. Post haec autem in se­
quenti tractatu dicemus de optima.
952. — Deinde cum dicit « sumendum au­
tem »
Tangit ordinem considerandi de populari
statu; quod facit primo. Secundo cum dicit,
«Ex his enim», assignat rationem ordinis.
In prima dicit, quod est considerandum ex
quibus et qualibus instituenda sunt illa quae
sunt sicut principia et hypotheses, et omnia
quae assequuntur sicut proprietates vel acci­
dentia ipsi; deinde determinandum est, ex qui­
bus et qualibus instituatur.
953. — Deinde cum dicit « ex his enim »
Assignat rationem propositi ordinis; et di­
viditur in duas, secundum quod duas ratio­
nes assignat, et incipit secunda ibi, « Oppor­
tunum autem ».
In prima dicit, quod bene dictum est, quod

L. VI, L t

prius considerandum est proprietates et acci­
dentia popularis status, quoniam ex diversa
compositione istorum contingit fieri plures mo­
dos popularis reipublicae differenter a seinvicem, et etiam species plures : propter enim
duas causas contingit esse plures species ipsius.
Quarum una dicta est prius, scilicet diversi­
tas multitudinis: respublicae enim diversificantur secundum diversitatem eius quod princi­
patur in eis, multitudo autem in populari re­
publica principatur; et ideo secundum diversi­
tatem multitudinis contingit eam diversificari.
Est enim quaedam multitudo agricolarum,
alia autem opificum, et tertia ministrorum
quae mercedem accipit pro labore; in quibus
si agricolarum multitudo accipitur cum secunda,
puta cum opificibus seorsum; et iterum tertia
multitudo, puta ministrorum cum duabus aliis
seorsum, facient populares status differentes,
non tantum secundum melius et deterius, sed
etiam secundum speciem; quoniam ista combinatio et illa diversum ordinem multitudinis
ad finem faciunt, et diversitas multitudinis in
ordine ad finem diversitatem inducit secun­
dum speciem popularis reipublicae.
Alia autem causa est, de qua diximus nunc,
quoniam in popularibus potentiis sunt quae­
dam hypothese's et accidentia propria diversa,
quae diversimode composita diversas respubli­
cas populares inducunt; puta si in aliqua ac­
cipiantur plura, in alia autem pauciora, in
alia autem omnia; ista enim diversificant eas,
sicut apparebit consequenter.
954. — Deinde cum dicit « opportunum au­
tem »
Assignat secundam rationem; dicens, quod
expediens est considerare principia et proprie­
tates popularis status ad instituendam unam­
quamque speciem ipsius ad votum, et ad hoc
ut aliquid dirigatur in ea: cognoscere enim
principia et proprietates alicuius operabilis
principium est ad operandum illud et dirigen­
dum in eo. Illi autem qui respublicas quae­
runt instituere volentes congregare omnia con­
venientia reipublicae ad instituendum unam­
quamque, peccant, sicut dictum est in quinto
huius, ubi dictum est quae sunt salvantia et
corrumpentia respublicas. Quaedam enim res­
publicae congregant omnia convenientia ad
suppositiones, quaedam autem vel plura, quae­
dam pauciora, sicut iam dictum est prius. Nunc
autem consequenter dicamus exigentias vel
proprietates convenientes et consuetudines, et
ea quae appetunt sicut fines vel ea quae sunt
ad fines popularis status.

— 3TI —

L. VI, 1. il

IN POLITICORUM

955

LECTIO IL
(nn. 955-966; [809-820]).
De fine popularis status, et aliis quibusdam in ipsum tendentibus.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1317a40 - 1318al0)
809. Hypothesis quidem igitur democraticae
politiae libertas : hoc enim dicere consueve­
runt, tamquam in sola hac politia partici­
pantes libertate; hoc enim coniectare aiunt
omnem democratiam.
810. Libertatis autem unum quidem in par­
te subiici, et principari. Etenim iustum demo­
craticum est, habere aequale secundum nu­
merum, sed non secundum dignitatem. Huius
autem existentis iustj multitudinem necessa­
rium esse dominans, et quodcumque videatur
pluribus, hunc esse finem, et hoc est quod
iustum. Aiunt enim oportere aequale habere
unumquemque civium. Quare in dcmociatiis
accidit magis esse dominos egenos divitibus,
plures enim sunt. Dominans autem quod plu­
ribus visum.
811. Unum quidem igitur libertatis signum,
hoc quod terminum politiae ponunt omnes,
qui demotici. Unum autem vivere ut vult
quis. Hoc enim opus libertatis esse aiunt, si­
quidem servientis ipsum vivere non ut vult.
Et democratiae quidem igitur terminus iste
secundus.
812. Hinc autem venit id, quod est non
subiici, maxime autem sub nullo; si autem
non, secundum partem; et facit hac ad liber­
tatem eam, quae secundum aequale.
813. Talibus autem suppositis, et tali existente principatu, talia demotica: scilicet eli­
gere principatus omnes ex omnibus, princi­
pari omnes quidem super unumquemque,
unumquemque autem in parte super omnes:
sortiales esse principatus, vel omnes, vel qui­
cumque non indigent experientia et arte; non
ab honorabilitate aliqua esse principatus, aut
quam parvissima.
814. Non bis eumdem principari, aut raro,
aut paucis, exceptis iis quae penes bellum,
pauci, exceptis iis, quae penes bellum, pauci
temporis esse principatus iis quae penes, vel

omnes, vel quoscumque contingit. ludicare
omnes, vel ex omnibus, et de omnibus, vel
de plurimis et de maximis et de principalis­
simis, puta de correctionibus, et de politia,
et de propriis commutationibus.
815. Congregationem esse dominam om­
nium (principatum autem nullum nullius, aut
quam paucissimorum), aut maximorum do­
minam.
816. Principatuum autem, maxime demoticum consilium, ubi non mercedes de factis
omnibus: ii enim auferunt et huius princi­
patus potentiam: ad seipsum enim reducit
iudicia omnia populus abundans pretio, sicut
dictum fuit prius in methodo, quae ante
hanc.
817. Deinde praemiare maxime quidem om­
nes, congregationem praetoria, et principatus;
si autem non, principatus, et praetoria et con­
silia, et congregationes praecipuas; aut prin­
cipatuum necesse convivari cum invicem.
818. Adhuc autem, quoniam oligarchia, et
genere, et divitiis, et disciplina determinatur;
quae demotica, videtur contraria horum esse,
ignobilitate, paupertate, banausia.
819. In principatibus autem, nullum per­
petuum esse; si autem aliquis deficiat ex an­
tiqua transmutatione, tunc circumtollere po­
tentiam ipsius et ex eligibilibus sortiales fa­
cere.
820. Communia quidem democratiae haec
sunt. Accidit autem ex iusto confesso esse
democratico (hoc autem esse aequale habere
omnes secundum numerum), quae maxime vi­
detur esse democratia, et demus. Aequale
enim nihil magis principari egenos quam di­
vites; neque dominos esse solos, sed omnes
ex aequo secundum numerum. Sic enim uti­
que putabunt existere aequalitatem civitati, ct
libertatem.

COMMENTARIUM
955. — Postquam Philosophus praemisit
intentionem suam, prosequitur intentum.
Et circa hoc duo facit. Quoniam primo
ostendit ex quibus et quomodo instituantur
popularis status et paucorum. In secunda cum
dicit, « Consequens autem est etc. » determi­

nat de principatibus pertinentibus ad huius­
modi respublicas.
Circa primum duo facit. Primo ostendit ex
quibus et quomodo instituatur status popu­
laris. Secundo cum dicit, « Fere autem etc. »
ex quibus paucorum status sibi oppositus.

— 312 —

955-959

IN POLITICORUM

L. VI, 1. π

Circa primum duo facit. Primo praemittit
Cum autem cuiuslibet iusti oporteat esse ali­
quem institutorem et conservatorem, et hoc
suppositiones et conditiones populares status.
sit illud quod principale est in multitudine
Secundo cum dicit, « Democratiis autem etc. »
civili, cum multitudo popularis sit principa­
determinat ex quibus et quomodo est insti­
lis in populari statu, necesse est in ea multi­
tuenda.
tudinem esse dominam huius iusti popularis.
Circa primum, primo facit quod dictum est.
Ut quia finis in multitudine civili est illud,
Secundo cum dicit, « Quod maxime videtur
quod intendit principans, et iustum quod con­
etc. » movet dubitationem.
siderat in ordine ad finem, manifestum est quod
Circa primum duo facit. Quoniam in prima
necesse est illud esse finem populari statu, et
praemittit quasdam suppositiones status popu­
iustum, quod videtur multitudini.
laris. Secundo cum dicit, « Talibus autem
Dictum autem est prius, omnes debere ha­
praesuppositis etc. » concludit multas condi­
bere aequale secundum quantitatem : et quia
tiones ipsius.
multitudo est domina iusti et simpliciter prin­
Circa primum duo facit. Quoniam primo
praemittit unam suppositionem primam et prin­ cipatur in ea, et ipsa est maior egenorum quam
divitum, accidit egenos magis principari in
cipalem. Secundo cum dicit, « Libertatis au­
tali republica quam divites, quia dominans est
tem etc. », subdividit eam in duas.
quod videtur pluribus. Egeni autem sunt pluIn prima igitur dicit, quod una et princi­
rcs quam divites: quia igitur necesse est ali­
palis suppositio status popularis est libertas:
quod probat ex communi dicto aliorum; quia
quos principari, non possunt autem omnes si­
mul principari, necesse est omnes in parte
sicut omnes consueverunt dicere, ac si solum
principari et subiici. Unus igitur effectus vel
in ista republica cives participarent libertate.
signum libertatis est quod dictum est, quem
Dicunt enim quod omnes in statu populari in­
omnes in populari statu ponunt, sicut termi­
tendunt libertatem aliqualiter. Si igitur di­
num et finem in ea.
ctum commune veritatem habet, oportet liber­
957. — Deinde cum dicit « unum quidem »
tatem esse suppositionem in ipsa.
Ponit secundum effectum vel signum.
Et est intelligendum quod libertas dicitur
Et primo ponit ipsum. Secundo cum dicit,
qua aliquid potest ex propria voluntate movere
« Hinc autem venit etc. ». Infert primum ex
se et ad finem sibi positum: qùod apparet,
isto.
quia liber est, secundum Philosophum, qui est
In prima dicit, quod aliud signum vel ef­
suiipsius causa, vel in ratione moventis, infectus libertatis est vivere secundum volunta­
quantum ex propria voluntate movetur et ex
tem, ita quod unusquisque operetur secun­
propria ratione, vel etiam inquantum movetur
dum motum propriae voluntatis non coactus
vel agit gratia finis proprii non ad finem al­
ab aliquo, nec determinatus ad aliud determi­
terius. Accipitur etiam libertas pro ipsa ope­
nate operandum. Hoc enim est secundum,
ratione vel actu quo aliquis dicitur a se mo­
quod dicunt, opus libertatis: quod apparet
veri vel agi ad finem proprium. Hoc autem,
quia opus servitutis est vivere, vel operari,
sive illo, sive hoc modo sumatur, aliqui ha­
non secundum voluntatem propriam sed secun­
bent ex naturali dispositione; et tales sunt li­
dum alterius libitum vel votum, non ad fi­
beri natura, sicut dicebatur in primo huius.
nem proprium, sed ad finem alterius : ergo
Aliqui autem habent hoc ex ordine reipubli­
per oppositum opus libertatis est operari se­
cae quod non aguntur ab alio, quam a se,
cundum voluntatem, et ad finem proprium.
nec ad finem alterius, sed ex se et ad finem
Iste igitur est secundus terminus, quem po­
reipublicae. Et sic appropriant sibi popularis
nunt populares in sua republica.
status fautores libertatem.
958. — Deinde cum dicit « hinc autem »
956. — Consequenter cum dicit « libertatis
Infert primum ex secundo; dicens, quod ex
autem »
isto effectu, qui est operari ut vult aliquis,
Subdividit; ct ponit quosdam effectus ipsius.
sequitur primus effectus, scilicet non velle su­
Et dividitur in duas, secundum duos effectus
biici, aut simpliciter sub nullo esse, si pos­
quos ponit, vel secundum duo membra in
sibile esset. Sed quia hoc non est possibile,
quae dividit. Secunda ibi, « Unum quidem
subiici scilicet, et principari omnes simpliciter,
igitur etc. ».
expedit subiici et principari secundum partem,
In prima dicit, quod una pars libertatis
et subiici et principari facit ad libertatem,
vel unus effectus in populari statu est nullum
quae attenditur in hoc, vel quantum ad hoc,
simpliciter subiici vel principari, sed omnes
secundum partem; ita quod quilibet secun­ i quod omnes sunt aequales.
959. — Deinde cum dicit « talibus autem »
dum aliquod tempus subiiciatur, secundum
Concludit ex praedictis multas proprietates
aliud principetur, aut principetur uno princi­
popularis status.
patu particulari et subiiciatur alii. Ratio au­
Et dividitur in duas. In prima ponit eas.
tem huius est quoniam iustum populare est
In secunda recolligit cum dicit, « Communia
omnes habere de honoribus vel bonis com­
quidem etc. ».
munibus secundum aequalitatem quantitatis,
Circa primum tria facit. Quoniam primo
non secundum dignitatem personae vel aequa­
ponit conditiones, vel proprietates, quae atten­
litatem proportionis: sed tantum pauper quan­
duntur circa assumptionem principatus, et eotum dives, tantum idiota quantum studiosus.
— 3T3 —

L. VI, I. π

IN POLITICORUM

959-964

rum qui principantur, et ex quibus et quando.
ter omnes, vel illos saltem, qui habent indi­
Secundo cum dicit, « Deinde praemiare' etc. »
care de omnibus casibus, quantum ad omnes
illas quae attenduntur quantum ad remuneracives, vel saltem de pluribus, vel de maxi­
tionem principantium. Tertio cum dicit,
mis et principalissimis, sicut de correctione
« Praeterea etc. », quae attenduntur quantum
principatuum aliorum, et de ordine reipubli­
ad conditiones eorum qui sunt in hac repu­
cae et commutationibus regulandis secundum
blica.
legem iustitiae. Expedit autem principatus esse
Circa primum facit duo. Quoniam primo
brevis temporis, si possibile sit, ut plures at­
tangit conditiones pertinentes ad assumptio­
tingere possint ad eos, et principari secundum
nem principatus, scilicet tempus et potesta­
partem. Maxime autem hoc expedit in ma­
tem. Secundo cum dicit, « Principatuum autem
gnis, ne nimis ditati insurgant contra multi­
etc. », tangit qui debet esse maximum princi­
tudinem tyrannizantes.
patus in hac republica.
961. — Deinde cum dicit « congregatio­
Circa primum primo tangit eas quae per­
nem esse »
tinent ad assumptionem principatus. Secundo
Tangit conditionem pertinentem ad poten­
cum dicit, « Non bis eumdem etc. » eas quae
tiam. Dicens quod expediens est in huius­
pertinent ad durationem principatus. Tertio
modi republica congregationem multitudinis
cum dicit, « Congregationem esse dominam
esse dominam simpliciter omnium in hac re­
etc. », eam quae pertinet ad potentiam eius.
publica. Principatus autem expedit habere nul­
Circa primum tangit quatuor conditiones.
lius dominium si possibile sit, aut saltem pau­
Dicens primo, quod praedictis suppositis in
corum, et nullo modo maximorum. Sic enim
populari statu, et multitudine principante in
magis salvabitur aequalitas multitudinis: si
eodem, necesse est has conditiones, quae se­
enim principatus dominarentur simpliciter, aut
quuntur, observari in ea.
in magnis, excederent alios praeter proportio­
Primo quidem, omnes principatus tam ma­
nem et aequalitatem, quae in ipsa intenditur.
iores quam minores eligere, idest accipere ex
962. — Deinde cum dicit « principatuum
omnibus indifferenter, non considerando ad
autem »
dignitatem aliquam : sic enim omnes magis
Manifestat quis principatus magis necessa­
habebunt quoddam aequale quod est iustum
rius est in ipsa. Dicens quod principatus ma­
in eo.
xime necessarius in populari statu est illud
Secundo omnes principari super unumquem­ J quod vocatur consilium, quod habet potesta­
que, hoc est omnes coniunctim, super unum­
tem deliberandi de magnis et arduis. Cuius
quemque divisim; et iterum unumquemque diratio est, quia multitudo popularis, quae in
visim, cum acceptus fuerit in alio et alio
ipsa dominatur, ut in pluribus, imprudens est
principatu, divisim super omnes. Sic enim
et sine virtute; et ideo sequitur impetum vo­
omnes principabuntur et subiicientur secun­ luntatis in operationibus suis: quare si de­
dum partem; id autem est effectus libertatis
beat recte agere, oportet habere dirigens et
primus.
regulans: hoc autem est consilium: et ideo
Tertio principatus eligi per sortem, vel uni­ consilium maxime necessarium est in statu po­
versaliter omnes, vel saltem illos, in quibus
pulari, praeterquam in illa, in qua laborantes
non indigetur multa sapientia et prudentia,
in communibus, praemium accipiunt magnum.
puta ducatum exercitus, vel consilium. Tales
Haec enim multitudo removet potentiam hu­
enim non expedit eligi sorte. Contingeret enim
ius principatus, et reducit ad se omnia iudi­
ad tales principatus assumi idiotam quem­
cia et deliberationes propter pretium, sicut
cumque, quod esset periculosum reipublicae.
dictum fuit in praecedentibus in quarto huius.
Quarto principatus assumi, non ab aliqua ex­
963. — Deinde cum dicit « deinde prae­
miare »
cellentia vel dignitate virtutis vel divitiarum,
aut saltem a minima: quod dicit propter pri­
Ponit conditionem quae pertinet ad retri­
mam speciem popularis status, in qua assu­
butionem : dicens quod post ea quae dicta
muntur ad principatum ab aliqua dignitate di­
sunt, expediens est remunerari omnes venien­
vitiarum, vel virtutis, sicut apparuit in quar­
tes ad congregationes, ut libentius veniant, et
to: sic enim magis aequales erunt, et minus
ad iudicia ut plures iudicent, et firmior sit
subiicientur.
sententia, et principatus, ut fidelius et magis
960. — Deinde cum dicit « non bis »
laborent: et hoc dicunt si possibile est civi­
Ponit conditiones duas pertinentes ad ra­
tati. Si autem non est possibile omnes remu­
tionem principatus; dicens primo, quod in re­
nerari, saltem oportet praemiare principatus et
publica hac expediens est, eumdem bis non
iudicia, et consilia, et congregationes maximas
principari in aliquo principatu, vel raro et
et praecipuas et principatus cum quibus necesse
paucis principari; sic enim plures poterunt at­
est alios plures civitatis convivere. Tales enim
tingere ad principatum, praeterquam in du­
principatus nullus acciperet propter magnitu­
dinem expensarum, nisi bene praemiaretur, sic­
catu exercitus, in quo periculosa est mutatio
frequens, propter experientiam longam, quae
ut est dux exercitus.
exigitur in illo.
964. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit proprietatem, quae pertinet ad condi­
Secundo expedit statuere in eadem, et bre­
vis durationis esse principatus, vel simplici­ tionem gubernantium.

— 3T4 —

964-966

IN POLITICORUM

Et primo facit hoc. Secundo cum dicit, « In
principatibus autem etc. » resumit quamdam
conditionem dictam prius de principatu, ut
aliquid addat.
In prima dicit: quoniam status paucorum,
et popularis sunt respublicae adinvicem con­
trariae quodammodo, et contrariorum sunt
contrariae proprietates, oportet eas proprie­
tates habere contrarias. Cum igitur in pauco­
rum statu gubernantes determinentur per no­
bilitatem generis, et per divitias et per virtu­
tem, necessc est, quod gubernantes in popu­
lari statu determinentur per contraria; puta
per ignobilitatem generis, paupertatem et igno­
rantiam, seu per sordidum opificium, ita quod
sicut in paucorum statu sunt principantes no­
biles et divites et virtuosi, sic in statu popu­
lari viles et pauperes et inordinati.
965. — Deinde cum dicit « in principati­
bus »
Resumit quamdam proprietatem dictam prius
de principatu, et adiungit alias; dicens primo,
quod expedit in populari statu nullum esse
principatum durationis perpetuae. Si enim esset
aliquis perpetuus, pauciores possent attingere
ad ipsum, et habere aequale et populare, et
iterum possent ditari improportionabiliter, et
per divitias et potentiam tyrannizare. Adiungit
autem, quod si aliquis principatus deviet vel

L. VI, 1. π

declinet ab eo quod ordinatum est in antiqua
lege ipsorum, amoveatur ab eo potentia vel
principatus secundum legis ordinationem: ite­
rum si fuerint aliqui principatus eligibiles, ex­
pedit mutare modum assumptionis eorum, et
facere quod accipiantur sorte: sic enim ma­
gis aussumentur ex quibuscumque. Sed hoc est
intelligendum de illis principatibus in quibus
non indigetur prudentia magna et experientia,
sicut est consilium et ducatus exercitus; tales
enim oportet eligere considerando ad digni­
tates praedictas, sicut prius dixit Philosophus.
966. — Deinde cum dicit « communia qui­
dem »
Recolligit dicta addendo causam; dicens
quod ea quae dicta sunt, sunt quaedam com­
munes proprietates popularis status. Omnes
autem huiusmodi proprietates qui videhtur
esse popularis status, et ordinatio populi in
ipso, sequuntur ex definitione iusti popularis
prius posita, quae est omnes habere aequale
secundum quantitatem, non secundum digni­
tatem aliquam, aequale enim secundum quan­
titatem est non magis principari divites, quam
pauperes, nec virtuosos, quam idiotas, nec ali­
quos solitarios esse dominos, sed omnes ae­
qualiter secundum numerum; si enim hoc mo­
do se habeant, existimabunt se habere secun­
dum aequalitatem et etiam libertatem.

~ 3T5 —

L. VI, 1. m

IM POLITICORUM

967

LECTIO III.
(nn. 967-972; [821-826]).
Quomodo in populari statu quippiam iuste decernatur.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1318aΠ - 1318b5)
821. Quod autem post hoc dubitatur, quo­
modo habebunt quod aequale: utrum opor­
tet honorabilitates dividere ipsis mille, eas
quae quingentorum et ipsos mille aequale
posse quingentis? aut non sic oportet poni
iis aequalitatem: sed dividere quidem sic:
deinde ex quingentis aequales accipientem, et
ex mille, hos dominos esse divisionum et prae­
toriorum. Utrum igitur haec quae secundum
multitudinem honorabilitatum politia, iustissima secundum demoticum iustum, aut magis
quae secundum multitudinem?
822. Aiunt enim demotici, hoc iustum quodcumque videatur pluribus; oligarchic! autem
quodcumque videatur ampliori substantiae;
secundum multitudinem enim substantiae aiunt
oportere judicari.
823. Habent autem ambo inaequalitatem et
iniustitiam. Si quidem enim quodcumque qui
pauci, tyrannis: etenim si unus habeat plura
aliis divitibus, secundum oligarchicum iustum,
principari solum iustum.
824. Si autem quodcumque qui plures se­
cundum numerum, iniusta agent depopulantes
quae divftum et paucorum, sicut dictum est
prius.
825.Quae igitur utique erit aequalitas,
quam confitentur utrique, considerandum ex

quibus iustis determinant. Dicunt enim quod
quodcumque videbitur pluribus civium, hoc
oportet esse dominans. Sit itaque haec, non
causa tamen omnino: sed quoniam duae par­
tes existunt, ex quibus civitas, divites et pau­
peres, quodcumque utrisque videatur, vel plu­
ribus, hoc sit quod dominans: si autem con­
traria videantur, quodcumque qui plures, et
quorum honorabilitas amplior. Puta si ii qui­
dem decem, ii autem viginti; videbatur au­
tem divitum quidem ipsis sex, pauperiorum
autem ipsis quindecim, adiungantur autem
pauperibus quidem divitum quatuor, divitibus
autem pauperum quinque: quorumcumque
igitur honorabilitas excedit, simul numeratis
utrisque, hoc dominans utrisque. Si autem
aequales evenerint, communem hanc putan­
dum esse dubitationem, sicut nunc si divisa
in duo congregatio fiat, vel praetorium: aut
enim sortiendum, aut aliquid aliud tale fa­
ciendum.
826. Sed de aequali quidem, et iusto, quam­
vis sit valde difficile invenire veritatem, de
ipsis tamen facilius fortiori, quam permittere
potentes supergredi : semper enim quaerunt
quod iustum et quod aequale qui minores,
praeeminentes autem nihil curant.

COMMENTARIUM

967. — Postquam Philosophus praemisit
suppositiones et conditiones populari status, in
parte ista movet quamdam dubitationem.
Et circa hoc tria facit. Primo enim movet
eam. Secundo, circa eius dissolutionem tan­
git opinionem quorumdam, et reprobat, ibi,
« Aiunt enim demotici etc. ». In tertia cum
dicit, « Quae igitur utique », solvit eam secun­
dum intentionem suam.
In prima igitur movet dubitationem, quae
oritur ex praecedentibus. Dixerat enim, quod
si omnes aequaliter principentur, non magis
dives quam pauper in popuiari statu habebunt
secundum aequalitatem et libertatem.
Dicit igitur, quod illud quod dubitationem
habet ex praecedentibus est hoc, quomodo sci­
licet. cum in qualibet civitate vel republica,
etiam populari statu, sint divites et pauperes,

habebunt tam hi quam illi illud quod est ae­
quale et iustum : utrum scilicet in distribuen­
dis honoribus tantum oporteat distribuere vel
dare mille pauperibus, quantum quingentis di­
vitibus; et ipsos mille tantam habere pote­
statem in tractatibus communibus, quantam
habent quingenti divites Aut non secundum
hunc modum, sed accipiendo mille pauperes
ex una parte et quingentos ex alia, dividendo
secundum modum praedictum, ulterius ex quin­
gentis divitibus accipere aliquos paucos per
electionem, deinde ex mille pauperibus aliquos
similiter paucos qui in eadem proportione se
habeant ad ipsos mille de quibus eliguntur,
sicut illi pauci qui accipiuntur ex istis quin­
gentis ad illos quingentos; et isti simul con­
gregati sunt domini in dividendo bona com­
munia, in iudicando et eligendo. Est igitur du­

-— 316 —

967-972

IN POLITICORUM

bitatio, utrum aliquod istorum iustum et ae- t
quale in republica populari, aut nulla isto- j
rum: sed magis omnia attribuere maiori multi- !
tudini, ita quod multitudo maior sit omnium
domina.
968. — Deinde cum dicit « aiunt enim »
Tangit quorumdam opinionem primo. Se­
cundo cum dicit, « Habent autem ambo etc. »,
reprobat utramque.
In prima dicit, quod de ista dubitatione ali- '
ter dominantibus in paucis. Populares enim
dicunt illud esse iustum et aequale simpliciter
quod videtur pluribus: multitudo enim prin­
cipatur in tali republica; et ideo iustum at­
tenditur per comparationem ad ipsam, sicut
dicebatur prius; in paucorum potentia autem
illud dicunt esse iustum simpliciter quod vide­
tur habentibus ampliores divitias. Dicunt enim
debere omnia determinari secundum habitudi­
nem ad divitias quae sunt principale in ea.
969. — Deinde cum dicit « habent autem »
Reprobat utramque.
Et primo secundum. Secundo cum dicit, « Si
autem quodeumque etc. » primum.
In prima dicit, quod utraque istorum quae
dicta sunt inaequalitatem quamdam habent
in re et iniustitiam in comparatione ad finem.
Si enim illud est iustum fieri in civitate quod
videtur divitibus paucis existentibus, tunc se­
quitur rempublicam converti in tyrannidem.
Cuius ratio est, quoniam si illud quod est iu­
stum videtur ditioribus, et oportet omnia se­
cundum quantitatem divitiarum determinari,
tunc si unus habeat ampliorem substantiam
quam alii, iustum erit quod videtur huic soli,
et omnia oportet determinari secundum volun­
tatem eius, et per consequens ipsum solum
principari secundum voluntatem eius. Hoc au­
tem est tyrannis: si igitur omnia oporteat de­
terminari secundum iudicium divitum, respu­
blica convertetur in tyrannidem.
970. — Deinde cum dicit « si autem »
Improbat primum : dicens, quod si illud es­
set iustum quod videtur pluribus, et oportet
sequi iudicium plurium; cum plures habeant
potentiam maiorem, et etiam sequantur im­
petum voluntatis in indicando, convertentur
ad opera iniustitiae diripientes ea quae sunt
divitum paucorum existentium, sicut dictum
est in quarto prius.
971. — Deinde cum dicit « quae igitur »
Dissolvit eam secundum intentionem suam
primo. Secundo cum dicit, « Sed de aequali
etc.», removet obiectionem quae posset fieri.
In prima dicit resumendo dubitationem et
dando intentum in determinando eam, dicens
quod ex definitione vel determinatione iusti
sive aequalis quam ponunt utrique accipien­
dum est quae sit aequalitas sive iustitia quam
intendunt, secundum quam oportet distribue­
re singula. Conveniunt enim in hoc utrique.
quod iustum est esse illud dominans et princi-

L. VI, 1. ni

pans in republica quod videtur pluribus par­
tibus reipublicae. Hoc enim supponatur, non
tamen simpliciter, sed cum determinatione
quadam.
Duae enim sunt partes ex quibus civitas
de necessitate componitur; scilicet divites et
pauperes. Quod igitur videbitur istis et illis
simul consentientibus ut pluribus, non dico
totius multitudinis, sed pluribus de divitibus
et pluribus de pauperibus, hoc sit principans
et fiat in tota republica. Si autem contingat,
quod contrarientur adinvicem, ita quod non
omnibus divitibus idem videatur, sed quibus­
dam unum, quibusdam aliud, similiter non
omnibus pauperibus, sed quibusdam unum
quibusdam aliud: verbi gratia, si ponamus
quod sint decem divites et viginti pauperes,
unum autem videatur faciendum sex divitibus,
et quinque pauperibus adiunctis eis, opposi­
tum autem videatur quindecim pauperibus et
quatuor divitibus, tunc iustum determinandum
erit non secundum praedictum modum, sed se­
cundum aliquam excellentiam aliam, vel virtu­
tis, vel desiderii ad bonum commune. Et tunc
illud quod videbitur parti, quae excellit secun­
dum illud, collatione facta, iustum erit. Si au­
tem aequales inveniantur, puta in virtute, tunc
remanet dubitatio eadem si debentes iudicare
in iudicio sint divisi in duas partes, ita quod
non inveniatur excellentia, quorum senten­
tiae standum erit? et tunc in utroque istorum
aut determinandum est sorte cui illorum sit,
aut aliquo alio accidente simili sorti.
972. — Deinde cum dicit « sed de aequali »
Removet obiectionem quae posset fieri. Di­
ceret enim aliquis quod electio principatus et
distributio honorum communium maxime sunt
in civitate: maxima autem committere sorti et
viae per quam contingit accipi deteriorem, in­
conveniens est : ergo inconveniens videtur quod
dictum est, quod ubi non invenitur praeemi­
nentia sit sortiendum.
Hoc intendens removere, dicit, quod cum
difficillimum sit invenire aequalitatem quid sit
iustum et aequale in casibus praedictis; et de­
terminare secundum rationem rectam, tamen
melius est per sortetn dirimere controversias,
quam permittere quod soli divites principentur :
semper enim de duobus malis minus malum
praeeligendum est : malum est autem sorti com­
mittere et solos divites principari: minus au­
tem malum est sorti committere, quam divites
principari: quia pauperes, quos quandoque
contingit per sortem principari, magis volunt
communiter iustitiam et aequalitatem quam
divites. Divites enim ex ipsa abundantia di­
vitiarum inclinantur ad contumeliam et ela­
tionem, et ad alia iniuriosa; et ideo nihil cu­
rant de iustitia: propter quod si oporteat al­
terum ipsorum eligi, magis est eligendum com­
mittere sorti, quam permittere divites solos
principari in statu populari.

— 3T7 —

L. VI, 1. IV

IN POLITICORUM

LECTIO IV.
(nn. 973-989; [827-843]).
Quibus institutis optimus popularis status conservetur,

TEXTUS ARISTOTELIS
(Bekker 1318b6 - 1319a38)
827. Democratiis autem existentibus qua­
tuor, optima quidem quae prima ordine,
quemadmodum dictum est in sermonibus qui
ante hos. Est autem et antiquissima omnium
haec. Dico autem primam, sicut siquis di­
stinguat populos; optimus enim populus, qui
terrae cuitivus est.
828. Quare et facere contingit democra­
tiam, ubi vivit multitudo ab agricultura, vel
pascuis.
829. Propter quidem enim quod non mul­
tam substantiam habet, neque vacans, ut non
saepe congregationes faciat. Propterea autem
quod non habent necessaria, circa opera im­
morantur, et aliena non concupiscunt, sed
delectabilius est ipsis laborare quam politizare
et principari ubicumque non fuerint acceptio­
nes magnae a principantibus. Qui multi enim
magis appetunt lucrum quam honorem. Si­
gnum autem etenim antiquas tyrannides su­
stinuerunt, et oligarchias sustinent, siquis
ipsos operari non prohibeat, neque auferat
aliquis. Celeriter enim ii quidem ditantur ipso­
rum, ii autem non egent.
830. Adhuc autem, quod domini sunt eli­
gendi et corrigendi, supplet indigentiam si
quid ambitionis habent; quoniam apud quos­
dam demos, quamvis non participent electio­
ne principatuum, sed quidam eligibiles secun­
dum partem ex omnibus, sicut et in Manti­
nea, eius autem quod est consiliari domini
sint, sufficienter hoc multis : et oportet pu­
tare, etiam hoc schema esse quoddam demo­
cratiae, sicut in Mantinea aliquando erat.
831. Propter quod utique et expediens est
prius dictae democratiae, et existere consuevit
eligere quidem principatus, et corrigere, et
iudicare omnes, principari autem maximis ele­
ctos, et ab honorabilitatibus maioribus, a ma­
ioribus autem ab honor·bilitatibus quidem
nullum, sed eos qui possunt.
832. Necesse autem pomizantes sic politi­
zare bene: principatus enim semper meliores
erunt populo consulente, et epiicheis non in­
vidente, et epiicheis et insignibus sufficere
hunc ordinem : 'subjicientur enim non sub aliis
deterioribus, et principabuntur iuste, propter
quod correctionum sint alii domini: suspen­
dere enim et non omne licere facere quodcumque videatur, expediens: potestas enim
agendi quodeumque voluerit aliquis non po­
test servare quod in unoquoque hominum
tribuale.
833. Quare necessarium accidere, quod qui­
dem est maximi profectus in politiis, princi­

pari epiiches impeccabiles existentes nihil mi­
norata multitudine.
834. Quod quidem igitur haec democratiarum sit optima, manifestum, et propter quam
causam, quia propter qualem quemdam esse
populum.
835. Ad instituendum autem populum agri­
colam, aliquae legum apud antiquos posita­
rum antiquitus, utiles omnes, aut totaliter non
licere possidere ampliorem terram mensura
quadam, aut ab aliquo loco ad municipium
et civitatem.
836. Erat autem antiquitus in multis civi­
tatibus lege statutum neque licere vendere
primas sortes.
837. Est autem, et quam dicunt Oxyli legem
esse tale aliquid potens non mutuare ad ali­
quam partem terrae existentis unicuique.
838. Nunc autem oportet dirigere, te lege
Aphytalorum; ad id enim quod dicimus, est
utile. Illi enim quidem existentes multi, pos­
sidentes autem terram paucam, tamen omnes
terram colunt; appretiantur enim non totas
possessiones, sed secundum tantas partes di­
videntes, ut habeant excedere pretio etiam
pauperes.
839. Post agricolarum autem multitudinem
optimus populus est, ubi pastores sunt, et
vivunt ex pecoribus. Multa enim habet consi­
militer agriculturae, et actionibus ad bellica
maxime isti exercitati sunt secundum habi­
tus, et utiles secundum corpora, et potentes
venari.
840. Aliae artem omnes multitudines fere
ex quibus reliquae democratiae consistunt,
multo deteriores iis; vita enim prava et nul­
lum opus cum virtute eorum quae tractat
multitudo et quae banausorum, et quae fo­
rensium hominum, et quae mercenaria.
841. Adhuc autem, propterea quod circa fo­
rum et circa municipium conversantur, omne
tale genus, ut est dicere, facile congregatio­
nes facit. Qui autem terrae cultores, propte­
rea quod dispersi sunt per regionem, neque
concurrunt, neque similiter indigent syno­
do hac.
842. Ubi autem et accidit regionem posi­
tionem habere talem, ut regio multum a ci­
vitate semota sit, facile, et democratiam fa­
cere bonam, et politiam. Cogitur enim mul­
titudo in agris facere habitacula.
M3. Quare oportet, et si haec turba foren­
sis sit, non facere in democraticis congrega­
tionibus sine multitudine quae per regionem,

~ 3*8 -

973-975

IN POLITICORUM

L. VI, 1. iv

COMMENTARIUM'
973. — Postquam Philosophus praemisit
hypotheses et proprietates status popularis; in­
tendit hic determinare ex quibus ct quomodo
species ipsius instituantur.
Et dividitur in duas; quoniam in prima par­
te ostendit ex quibus et quomodo instituitur
optima respublica popularis. In secunda cum
dicit. « Quomodo ergo etc. », ex quibus et
quomodo aliae.
Prima in duas. Quoniam primo facit quod
dictum est. Secundo cum dicit, « Ubi autem
et accidit etc. », ostendit ubi facile est eam
instituere.
Prima dividitur in partes tres. Quoniam in
prima parte dicit ex quibus est optima respu­
blica popularis. In secunda cum dicit, « Ad
instituendum autem etc. », declarat quibus le­
gibus firmanda et instituenda. In tertia cum
dicit, « Post agricolarum autem etc. », declarat
qualiter aliae multitudines populares se habent
ad illam, ex qua instituitur optima respublica
popularis.
In prima duo facit. Quoniam in prima parte
declarat ex quibus est optima respublica popu­
laris. In secunda cum dicit, « Propter quidem
enim etc. », probat quoddam suppositum.
In prima primo facit quod dictum est. In
secunda cum dicit, « Quare et facere etc. »,
concludit corollarium.
In prima dicit, cum sint quatuor species
status popularis, optima est quae est prima se­
cundum ordinem inter illas, sicut dictum est
prius. Optima enim respublica simpliciter re­
gnum est in qua unus principatur; deinde sta­
tus optimatum in quo pauci virtuosi. Deinde
autem respublica in qua adhuc plures bellicosi.
Deinde autem haec species popularis status
in qua plures agriculturam colentes princi­
pantur. Deinde autem aliae species ipsius plus
et plus deficientes ab ea, sicut dictum est in
quarto huius. Ista autem est antiquissima
omnium statuum popularium, et antiquior
multitudo et magis naturalis est agricultiva.
Dixit autem ipsam primam esse, quia est ex
prima multitudine et optimo populo, cuiusmodi est terrae cultivus, siquis supponat di­
stinctionem multitudinis popularis in terrae
cultivant et non terrae cultivam. Et consistit
virtus rationis suae in hoc. Optima ct prima
respublica popularis est ex optima et prima
multitudine populari : optima autem et prima
multitudo est terrae cultiva; ergo prima et opti­
ma est respublica popularis ex multitudine agricultivae.
974. — Deinde cum dicit « quare et fa­
cere »
Concludit corollarium; dicens, quod quia
optimus populus est agricultivus; ideo de facili
contingit fieri optimam rempublicam popula­

rem, ubi est talis populi multitudo : ex opti­
ma enim materia bene disposita contingit fieri
optimum compositum, et in his quae fiunt
natura, et in his quae fiunt arte.
975. — Deinde cum dicit « propter qui­
dem »
Probat quod supposuit; scilicet quod multi­
tudo agricultiva sit optimus populus.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Quod quidem igitur etc. », concludit conclu­
sionem principaliter intentam.
Primum probat ex tribus: et secundum hoc
potest dividi in tres partes. Primum enim pro­
bat quod agricultiva multitudo est optima,
quia non est machinativa. Secundo cum dicit,
« Propterea autem etc. ». Quia non est concupiscitiva. Tertio cum dicit, « Adhuc autem
quod domini sunt etc. » quia non est ambi­
tiosa.
In prima parte dicit, quod multitudo agri­
cultiva, quia non habet divitias multas, non
multum potest vacare ab operationibus exte­
rioribus; sed necesse est intendere ad culturam
terrae ex qua sustentatur, et ad alia necessaria;
et quia non potest vacare ab exterioribus,
non appetit facere congregationes; et ideo
minus machinari potest. Solent enim in con­
gregationibus propter mutuam collocutionem
et adinvicem confidentiam machinari invenien­
do vias et modos insurgendi contra divites
aut principantes. Et quia minus machinativa
est, melior est ad politizandum.
Secundo cum dicit, « Cum enim laborandum
sit illis circa necessaria etc. » probat quod est
optima, quia non est concupiscitiva; dicens
quod huiusmodi multitudo, propter hoc quod
non habet necessaria ad bene vivendum, ne­
cesse habet intendere circa exteriora opera
exterius in regione; et quia operationibus ex­
terioribus intendunt, minus concupiscunt alie­
na. Habitantes enim exterius in regione, inten­
dentes propriis operibus, non percipiunt divi­
tias et bona principantium; et quia non adver­
tunt, minus concupiscunt. Imo magis dele­
ctabile est eis intendere negotiationi circa pro­
pria, quam intromittere se de republica aut
principatu, etiam ubi tunc non contingit mul­
tum lucrari in principatu vel republica; mul­
titudo enim popularis magis intendit et ap­
petit lucrum proprium quam honorem. Hoc
enim est eis magis necessarium.
Et signum eius quod dictum est, est quo­
niam multi tales antiquitus tyrannides crude­
les sustinuerunt et status paucorum poten­
tatus, et adhuc etiam multi sustinent, cum
non prohibentur ab operibus propriis, nec mul­
tum aufertur de substantia eorum: sic enim
intendentes propriis operibus, quidam eorum
faciliter fiunt divites, alii vero non egentes;

— 3T9 —

L. VI, 1. iv

IN POLITICORUM

et quia sic aliena non concupiscunt, meliores
sunt ad gubernandum, quia minus insurgunt
et minus rapiunt aut furantur : hoc enim erat
una causa corruptionis rerumpubiicarum de­
terminata in quinto huius.
976. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Probat idem propter hoc, quod non est am­
bitiosa.
Et primo facit hoc. Secundo concludit co­
rollarium cum dicit, « Quapropter utile est ».
In prima parte dicit, quod si huiusmodi mul­
titudo habeat aliquem appetitum honoris, quod
necesse est, quia homines naturaliter honorem
appetunt, ut apparet secundo Rhetoricae, ap­
petitui eorum satis fit per hoc quod in qui­
busdam rebuspublicis popularibus dominium
habet in eligendo et corrigendo principatus,
quod est maximum. In aliis autem popula­
ribus statibus, quamvis non attingant ad ele­
ctionem principatuum, cum principatus per
partes eligibiles sunt ex omnibus indifferen­
ter, sicut in Mantinea, ubi hoc servabatur,
in aliis autem potestatem habet huiusmodi
multitudo super consilium reipublicae quod
ordinat de omnibus, et hoc ipsum quod
dominium habet super ipsum consilium
multis est sufficiens ad supplendum appe­
titum praedictum. Et est opinandum, quod
ista quae dicta sunt, scilicet multitudinem
habere potestatem in eligendo et corrigen­
do principatus, et ipsos attingere ad aliquos
principatus minores: et habere dominium su­
per consilium, est sicut quidam ornatus et
bona dispositio status popularis, sicut fuit in
civitate Mantinea praedicta.
977. — Deinde cum dicit « propter quod »
Concludit ad manifestationem eius quod di­
ctum est, quoddam corollarium primo. Secun­
do cum dicit, « Necesse autem politizantes
etc. » assignat rationem eius.
Primo ergo dicit, quod quia ea quae dicta
sunt, sunt ornatus quidam status popularis, et
bona dispositio, dispositio expediens est in
praedicta specie status popularis, et consuevit
observari in ea, agricultivam multitudinem
habere potestatem super electione principatus
et correctione, et iudicare cum erraverint, et
principatus maiores eligi ab ea ex eis, qui ha­
bent honorabilitates maiores, vel virtutum vel
divitiarum, vel ex maioribus secundum nobili­
tatem; aut non eligi per eos qui habent tales
honorabilitates magnas, sed eos qui possunt
intendere, non coacti propter indigentiam circa
necessaria vacare.
978. — Deinde cum dicit « necesse autem »
Assignat rationem huius dicti primo. Secun­
do cum dicit, « Itaque necesse est » infert
corollarium ex ipsa.
In prima parte dicit, quod si hoc observe­
tur, quod dictum est, necesse erit in tali republica optime gubernare; ex hoc enim mul­
tae utilitates contingent in republica. Primo
quidem ex parte principis; sic enim magistra­
tus per meliores regentur, cum assumuntur
ab aliqua honorabilitate : iterum ex parte po­

!
i
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I

975-982

puli contingit populum consistere, et non in­
surgere, nec etiam invidere excellentibus viris
et insignibus sufficiet haec ordinatio. Si enim
principatus assumantur ab honorabilibus, non
subiicientur deterioribus ipsis, si quidem eos
non contingat principari; iterum principantes
magis iuste principabuntur, considerantes quod
sunt alii in republica qui possunt corrigere
eorum delicta si iniuste egerint. Hoc enim
expediens est jn tali statu populari corrigere
et suspendere delictum principantium, ita quod
non liceat eis facere quodeumque videbitur
ipsis. Habens enim potestatem agendi quodcumque videtur ei, non habet potentiam observandi secundum rationem excessus qui sunt
in unoquoque hominum.
979. — Deinde cum dicit « quare necessarium »
Ex istis concludit corollarium; dicens quod
ex his, quae dicta sunt, si observentur, neces­
sarium est accidere in republica maxime perfectum, scilicet bonos et iustos principari, et
non delinquere, timentes punitionem et correctionem; et multitudinem nihil minus habere
quam debet, est enim domina maiorum.
980. — Deinde cum dicit « quod quidem »
Concludit conclusionem principaliter inten­
tam; dicens quod manifestum est ex dictis,
quod haec species status popularis quae dicta
est, optima est; et propter quam causam; quo­
niam propter hoc, quod populus ex quo con­
stituitur, optimus est.
981. — Deinde cum dicit « ad instituen­
dum »
Declarat quibus legibus utendum est ad consistentiam ipsius; et dividitur in partes qua­
tuor, secundum quatuor leges, quas dicit ex­
pedire ad consistentiam ipsius. Secunda ibi,
« Erat et quem dicunt antiquitus etc. ». Tertia
cum dicit, « Est autem etc. ». Quarta ibi,
« Hunc autem oportet etc. ».
In prima dicit, quod ad instituendum po­
pulum agricultivum in populari statu praedi­
cto, sunt utiles quaedam leges apud antiquos
quosdam positae. Prima quidem est, non lice­
re possidere aliquem in civitate quantamcumque quantitatem terrae, sed secundum mensu­
ram determinatam : nam si liceret possidere
quantumcumque possent acquirere, et ditaren­
tur nimis, et non remaneret populus agri­
cola. Aut si permittatur habere quantumcum­
que mensuram terrae, non tamen in loco pro­
pinquo municipio civitatis, sed in remoto ma­
gis; hoc enim modo necesse haberet magis ha­
bitare in loco remoto a civitate quam in ipsa,
et minus posset machinari et nocere.
982. — Deinde cum dicit « erat autem »
Ponit secundam legem. Et dicit, quod anti­
quitus statutum fuit in multis civitatibus, et
lege ordinatum, quod aliquid quod ad propo­
situm expedit, scilicet, non licere vendere vel
alienare primas sortes quas acceperunt a pro­
genitoribus. sicut filiis Israël non licebat se­
cundum legem alienare simpliciter haereditates, sed tantum obligare ad tempus; sic enim

— 320 —

983-989

»
iit
>ïl
>tn

IN POLITICORUM

L. VI. 1. iv

per alienationem possessionum aliqui non ef­
circa forum venalium et vilium personarum,
ficiebantur pauperes nec alii per acquisitionem
quae locat opera sua mercede, sunt multo de­
ditiores praeter proportionem.
teriores his quae dictae sunt; parum'enim par­
983. — Deinde cum dicit « est autem »
ticipant de vita, quae est secundum rationem;
Ponit tertiam; dicens, quod est quaedam alia
et nullae operationes eorum secundum quod
huiusmodi, sunt exercitantes ad virtutem. Con­
lex quam dicunt fuisse Oxyli legislatoris, quae
trarium autem invenitur in praedictis multi­
eamdem potentiam habet cum praecedenti;
tudinibus; quare istae sunt multo deteriores
scilicet non mutuare aliquid super portionem
terrae quam aliquis habet, nec etiam ipsam
illis.
987. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
posse obligare: et est eadem ratio istius legis
Ponit secundam rationem; dicens, quod prae­
et praecedentis, nisi quod ista magis restrin­
ter illud quod dictum est, multitudo forensis
git quam illa. Illa enim prohibet alienationem
et mercenaria, quae circa mancipium civitatis
terrae simpliciter in qua transfertur dominium,
moratur, ut in pluribus volunt facere congre­
ista autem obligationem retento dominio etiam.
984. — Deinde cum dicit « nunc autem » ' gationes, in quibus colligationes et conspira­
Ponit quartam; dicens, quod adhuc oportet : tiones faciunt contra principem, et etiam per­
populum agricolam dirigere secundum legem
verse sentenliant, propter hoc quod ab ipsis
congregationibus lucrum recipiunt. Ista autem
et statuta Aphytalorum, idest illius gentis;
sunt corruptiva reipublicae; et ideo peiores
ipsa enim utilis est ad hoc; illi enim quamvis
sunt ad gubernandum. Terrae cultores autem
multi existèrent, et haberent paucam terram,
qui habitacula habent dispersa per regiones
omnes erant agricultores: illi enim si haberent
iuxta terras quas excolunt, non conveniunt
terras vel possessiones ultra determinatam
libenter ad huiusmodi congregationes, quia
mensuram in lege, dabant ad pretium vel ad
per hoc retardarentur ab operibus necessariis,
censum pauperibus vel minus habentibus, non
nec indigent similiter hac congregatione, pro­
totam, sed dividentes eas secundum aliquas
partes; et retinebant sibi quantum determina­ pter hoc quod magis habent ad vitam neces­
saria curare.
tum erat a lege, residuum tradentes secun­
988. — Deinde cum dicit « ubi autem »
dum dictum modum, ut sic etiam pauperes
Concludit ex praecedentibus, ubi contingit
per terram acceptam ad censum aliqualiter
fieri bonam rempublicam popularem.
venirent ad aliquem excessum divitiarum.
Et primo facit hoc. Secundo concludit do­
985. — Deinde cum dicit « post agricola­
cumentum cum dicit, « Quare oportet ».
rum »
Dicit igitur primo, quod si in aliquo loco
Declarat qualiter multitudines populares
regio sic sit disposita, aut terra cultiva mul­
aliae se habent ad istam; et dividitur in duas.
tum remota sit a municipio civitatis, facile
In prima declarat, quod multitudo pasto­
est in illa civitate bonum statum popularem fa­
ralis melior est post istam. In secunda cum
cere et instituere. Cuius ratio est, quia mul­
dicit, « Aliae autem omnes etc. » declarat
titudo agricolarum cogitat aedificare in locis
quod omnes aliae deteriores sunt ipsa.
magis remotis a civitate et habitare in illis pro­
In prima parte dicit quod optima multitudo
pter quod raro venient ad congregationes; et
popularis post agricultivam est illa, quae est
ideo contra principantes non machinabuntur,
ex pastoribus viventibus ex pecoribus. In mul­
et ipsi principantes in pace principabuntur.
tis enim consimiliter se habet ad agricultivam;
989. — Deinde cum dicit « quare oportet »
sicut enim illa necesse habet immorari extra
Concludit documentum, quasi ad remotio­
civitatem circa agricultivam, sic ista circa cu­
nem obie'etionis quae posset fieri. Diceret
stodiam et procurationem animalium. Item ista
enim aliquis quod quamvis agricolae non mul­
multitudo est magis exercitata in actionibus
tum curent venire ad congregationes propter
bellicis secundum habitus; sunt enim exercitati
causam praedictam, forensis tamen multitudo
in custodiendo a lupis et latronibus. Item cor­
et mercenaria volent frequenter facere congre­
pora habent bene disposita, et sunt fortes se­
gationes; et incidet inconveniens contra prae­
cundum corpus, assuefacti frigoribus, et exer­
dicta. Quasi ad huius remotionem dicit quod
citati circa venationes : tales autem bene dis­
si turba forensis et mercenaria saepe velit con­
positi sunt ad actus bellicos: unde Vegetius,
gregari, expedit ordinari per legem vel tenere
in libro De re militari, dicit meliores milites
per consuetudinem non facere congregationes
eligendos esse ex venatoribus et carnificibus et
aliquas in quibus habeant potestatem de ma­
fabris malleatoribus.
gnis, non vocatis illis, qui habitant extra civi­
986. — Deinde cum dicit « aliae autem »
tatem in regione: ex hoc enim sequuntur duo
Declarat quod aliae multitudines deteriores
sunt multo. Ista autem dividitur in duas, se­ commoda. Primum, quod pauciores erunt con­
gregationes : illi enim non saepe convenire
cundum quod hoc probat per duas rationes.
possunt propter remotionem et necessaria. Se­
Quarum secundam ponit cum dicit, « Adhuc
cundo, quia isti minus malitiosi sunt et me­
autem ».
In prima dicit quod omnes aliae multitu­ liores, ut frequentius reprimunt aliqualiter
malitiam et astutiam forensis multitudinis.
dines popularis status, puta mercenariorum in
suis operationibus, et forensis quae negotiatur

L. VL, 1. V

IN POLITICORUM

LECTIO V.
(nn. 990-1007; [844-861]).
Quo pacto sit administrandus popularis status qui omnes indifferenter admittit.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1319a38 - 1320M7)
844. Quomodo quidem igitur oportet insti­
tuere optimam et primam democratiam, di­
ctum est. Manifestum autem, et quomodo
alias. Consequenter enim oportet transgredi
et deteriorem semper multitudinem separare.
845. Ultimam autem, propterea quod om­
nes communicant, neque ferre est omnis ci­
vitatis, neque facile permanere non bene com­
positam legibus et consuetudinibus. Quae au­
tem accidit corrumpere, et hanc et alias po­
litias, dicta sunt prius plurima fere.
846. Ad firmandum autem hanc democra­
tiam, et faciendum populum potentem, con­
sueverunt praesides assumere quam plurimos,
et facere cives non solum legitimos, sed spu­
rios, et eos qui ex utrocumque cive. Dico au­
tem puta ex patre vel matre. Omne enim
conveniens magis tali populo.
847. Consueverunt quidem igitur demagogi
instituere sic: oportet tamen assumere donec
utique excedat multitudo insigniorum et me­
diorum, et non ultra hoc procedere. Exce­
dentes enim inordinatiorem faciunt politiam,
et insignes exacerbant magis ad graviter suf­
ferre democratiam. Quod quidem evenit fieri
causam seditionis circa Cyrenem. Paucum qui­
dem enim malum negligitur, multum autem
factum magis in oculis est.
848. Adhuc autem, et talia instituta sunt
opportuna ad democratiam talem, velut Cli­
sthenes Athenis usus fuit volens augere de­
mocratiam, et circa Cyrenem, qui demum in­
stituebant. Tribus enim aliae faciendae plures,
et fraternitates, et in propriis sacris colligen­
dum in pauca et communia, et omnia sophisticandum, ut utique quam maxime permi­
sceantur omnes invicem. Consuetudines autem
disiungantur quae priores.
849? Adhuc autem, et tyrannica instituta,
demotica videntur omnia; dico autem, puta
anarchia servorum. Haec autem utique erit
usque ad aliquid expediens et mulierum et
puerorum.
850. Et vivere, ut quis vult, dissimulare.
Multum enim erit politiae tali auxilians: de­
lectabilius enim multis vivere inordinate, quam
temperate.
851. Est autem opus legislatoris, et volen­
tium consistere talem quamdam politiam, non
instituere maximum opus, neque solum unum,
sed ut salvetur magis. Uno enim aut duobus
aut tribus diebus non difficile manere politizantes qualitercumque. Propter quod oportet
de quibus consideratum est prius, quae sal­

vationes et correctiones politiarum, ex iis len­
tare facere firmitatem verentes quidem cor­
rumpentia, ponentes autem tales leges, et non
scriptas et scriptas, quae comprehendent ma­
xime salvantia politias; et non putare hoc
esse demoticum, neque oligarchicum, quod
faciet civitatem quam maxime democratizari
neque oligarchizari; sed quod plurimo tem­
pore.
852. Qui autem demagogi gratiosi populis
multa dcmocratizant per praetoria, propter
quod oportet, ad haec contra agere eos qui
cordi habent politiam, lege statuentes nihil
esse publicum, eorum quae condemnantur, et
feruntur ad commune, sed sacrum. Qui qui­
dem enim iniusta agunt, nihil minus verentes
erunt, damnificabuntur enim similiter: turba
autem minus corrumpet sententias de iis qui
indicantur, cum nihil debeat accipere.
853. Adhuc autem eas, quae fiunt, publicas
vindictas, quam paucissimas semper facere,
magis damnis prohibentes eos, qui vane scri­
bunt; non enim populares, sed insignes con­
sueverunt inducere. Oportet autem politiae,
omnes cives maxime quidem benivolos esse;
si autem non, nunquam ut adversarios pu­
tare dominos.
854. Quoniam autem ultimae democratiae
multorum hominum sunt, et difficile congre­
gari sine mercede, hoc autem ubi redditus non
existunt entes, adversarium insignibus, ab il­
latione enim et depopulatione necessarium
fieri, et praetoria malorum, quae multas iam
democratias everterunt: ubi quidem igitur red­
ditus non existunt entes, oportet facere con­
gregationes paucas et praetoria, multorum
quidem paucis autem diebus: hoc enim fa­
cit, et ad non timere divites expensas, si di­
vites quidem non accipiant praetoriale, pau­
peres autem. Facit autem, et ad iudicare sen­
tentias multo melius. Divites enim multis qui­
dem diebus non volunt a propriis abesse, bre­
vi autem tempore volunt.
855. Ubi autem sunt redditus, non facere
quod nunc demagogi faciunt; obvenientia
enim distribuunt, accipiunt autem simul et
rursum indigent eisdem; perforata enim lage­
na est tale auxilium pauperibus.
856. Sed oportet vere demoticum providere,
qualiter multitudo non valde egens sit: haec
enim causa eius, quod est pravam esse de­
mocratiam.
857. Artificiandum igitur, qualiter abun­
dantia fiat diuturna. Quoniam autem expedit

322 —‘

990-993

IN POLITICORUM

hoc etiam divitibus, quae quidem a redditi­
bus fiunt congregantes simul tota oportet di­
stribuere pauperibus.
858. Maxime autem si quis potest tantum
congregans quantum ad fundiculi acquisitio­
nem; si autem non, ad occasionem negotia­
tionis, et agriculturae.
859. Et si non omnibus possibile, saltem
secundum tribus, vel secundum partem ali­
quam alteram in partem distribuere. In hoc au­
tem ad necessarios synodos divites inferre
mercedem, respuentes vanas oblationes.
860. Tali autem quodam modo Carchedonii
politizantes, amicum acquisiverunt populum.
Semper enim aliquos de populo emittentes ad
negotia domus, faciunt divites. Gratiosorum

L. VI, L v

autem et intellectum habentium insignium
est, et assumentes pauperes, occasiones qui­
dem dantes, provocare ad operationes.
861. Bene habet autem imitari et Tarenti­
norum principatum: illi enim communia fa­
cientes possessa pauperibus ad usum, benivolam instituunt multitudinem. Adhuc autem
principatus omnes duplices fecerunt; hos qui­
dem eligibiles, hos autem sortiales : sortiales
quidem ut populus ipsis participet, eligibiles
autem, ut politizarent melius. Est autem hoc
facere et de eodem principatu, partientes, hos
quidem sortiales, hos autem eligibiles. Quo­
modo quidem igitur oportet democratias in­
stituere, dictum est.

COMMENTARIUM
990. — Postquam Philosophus declaravit
cundum quod ei videtur. Nunc autem huius­
modi multitudo quantum ad maiorem sui
ex quibus et quomodo instituenda est optima
partem imprudens est et inordinata et in ope­
respublica popularis, declarat ex quibus et
ribus suis sequitur impetum magis quam ra­
quomodo sunt instituendae aliae species ipsius
tionem : propter quod opprimunt maiores et
deteriores vel inordinatiores; et circa hoc duo
corrumpunt iudicia, ex quo contingit corru­
facit.
ptio reipublicae. Quae autem sunt quae pos­
Primo enim breviter tangit ex quibus et
sunt corrumpere hanc rempublicam et etiam
quomodo instituantur praedictae species. In
alias respublicas in universali et in particulari
secunda cum dicit, « Ultimam autem etc. »
insistit circa ultimam et inordinatissimam. In
dicta sunt prius pro maiori parte fere. Dicit
prima parte dicit, quod ex praedictis manife­ autem «fere», quia possunt esse aliqua, quae
prius non tangebantur.
stum est, quomodo instituenda sit optima res­
992. — Deinde cum dicit « ad firmandum »
publica popularis, quantum ad bonam ordina­
Ostendit per quae contingit firmare huius­
tionem, et primam secundum naturam. Ex quo
potest esse manifestum quomodo aliae species ■ modi rempublicam.
Et dividitur in partes duas. Quoniam primo
ipsius sint instituendae.
Si enim optima respublica popularis ex mul- 1 docet per quae contingit eam firmare inten­
dendo ipsam. Secundo cum dicit, « Est autem
titudine optima instituenda est, et secundum
opus», per quae contingit eam firmari remit­
ordinationem optimam sibi convenientem, cum
tendo.
aliae deficiant ab ipsa, quaedam minus et quae­
Circa primum ponit quatuor observanda
dam plus, manifestum est quod oportet trans­
per quae contingit eam firmare intendendo.
grediendo et a bona multitudine deteriorem
accipiendo multitudinem et a recta ordinatione
Et secundum ponit cum dicit, « Adhuc autem
et talia». Tertium cum dicit, «Adhuc autem
permittendo maiorem inordinationem secundum
tyrannica». Quartum cum dicit, «Et vivere ut
plus et minus, ita quod minus inordinata res­
publica popularis post primam sit ex multitu­
quis vult etc. ».
Circa primum ponit primo documentum il­
dine minus inordinata et magis inordinata ex
lud. Secundo cum dicit, « Consueverunt qui­
magis inordinata; et maxime inordinata, puta
dem igitur etc. » docet ipsum moderari.
ultima, ex maxime inordinata: sic enim dif­
ferunt species status popularis secundum quod
In prima dicit, quod principes in hac re­
publica populari ad faciendum eam firmiorem
apparuit in quarto huius.
et ad faciendum multitudinem popularem val­
991. — Deinde cum dicit « ultimam autem »
de potentem, consueverunt adiungere pluri­
Insistit circa ultimam.
Et primo tangit quod non est bene mansimos extraneos, et aliquando aliquos qui non
va de se. Secundo cum dicit, « Ad firmandum
sunt legitimi cives, sed spurii qui sunt ex al­
terutro cive patre vel matre: hoc enim con­
autem etc. » declarat ex quibus maxime con­
veniens est huic reipublicae: pluribus enim
tingit eam firmare.
In prima dicit, quod ultima species popu­ adiunctis reipublicae fortior est multitudo,
laris status non potest bene sustineri a tota
fortior autem existens magis potest reprimere
civitate, puta a divitibus et pauperibus nobili­ excessus divitum et volentium tyrannizare.
993. — Deinde cum dicit « consueverunt
bus et ignobilibus, nisi sit bene ordinata legi­
quidem »
bus et consuetudinibus convenientibus ei.
Declarat qualiter moderandum est istud do­
Et ratio huius est, quia in hac republica
cumentum, quia non quocumque modo obser­
populari tota multitudo, quaecumque sit, in
vatum expedit: dicens, quod ductores populi
civitate principatur, sicut aliquis unus, et se­
— 323
23 — In Politicorum.

L. VI, 1. v

IN POLITICORUM

993-997

consueverunt facere sicut dictum est : hoc ta­ I
Ponit tertium; dicens, quod cum his statuta
men aliqualiter expedit, aliqualiter autem non; ! tyrannorum videntur esse utilia ad statum po­
quamdiu enim potestas divitum et nobilium
pularem huiusmodi; quia iste status est sicut
et mediorum inter divites et pauperes excedit
quaedam tyrannis, sicut licentia servorum, hoc
potestatem ipsius multitudinis, expedit adiunest principatus super servos, similiter principa­
tus super mulieres et super pueros, coram qui­
gere extraneos usquequo potentia multitudi­
nis excedat; sed ultra hoc notabiliter adiungere
bus competat actio, servis contra dominos et
quamplurimos, non simpliciter expedit, propter
mulieribus contra viros et pueris contra pa­
rentes: ista enim instituunt tyranni, ut per
duo.
Primo, quia si numerus advenarum excedat
hoc magis habeant benevolentiam puerorum,
multum, accidit rempublicam magis inordina­
mulierum et servorum quae sunt magna pars
tam esse, quia extranei adiuncti, aut impru­ I civitatis; et per eamdem rationem hoc expe­
diens est in praedicta populari republica.
dentes sunt et sine virtute, ut in pluribus, aut
Sed intelligendum, quod hoc utile est usque
non assuefacti in ordine reipublicae; et ideo
ad aliquid, non autem quantum ad omnia:
ipsis habitis additur quidem ad potentiam et
instituere enim principatus praedictos coram
ad indiscretionem. Excessus autem potentiae
quibus competat actio mulieribus, servis et
sine discretione rempublicam corrumpit.
pueris, quantum ad omnia quae possent pro­
Secundo, quia cum multi extranei adiunponere contra viros, dominos et parentes in­
guntur, turbantur nobiles, et insignes, et ma­
conveniens est, et dividere civitatem. Tamen
gis graviter sustinent rempublicam, propter
hoc quod deteriores ipsis assumuntur ad do­ instituere aliquos principatus coram quibus
minium reipublicae. Et haec fuit causa sedi­ competat actio contra praedictos, tamen quan­
tum ad pauca et magna, non est inconveniens
tionis factae in republica Cyrenensium, scili­
in ista republica, quamvis simpliciter inconve­
cet notabilis multitudo assumptorum ad rem­
niens sit et malum.
publicam: si enim pauci adiuncti fuissent, non
996. — Deinde cum dicit « et vivere »
essent ita notabiles, nec ita curarent. Parvum
Ponit quartum; dicens, quod adhuc ad fir­
enim malum negligilur, quia illud quod est
mandum statum popularem talem utile est,
parvum reputatur quasi nihil, quia proprium
inest ei, aut quia omnino non cognoscitur; ma­ quod principautés ea dissimulent vivere subdi­
torum, ut volunt, non puniendo malas actiones
gnum autem magis est manifestum, propter
omnes voluntarias: hoc enfin multum auxilia­
quod magis curatur.
994. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
tur tali reipublicae: quia multis delectabilius
est inordinate vivere quam temperate et secun­
Ponit secundum documentum; dicens, quod
dum virtutem. Homines enim ut in pluribus a
praeter haec instituta vel statuta, quae Clisthe­
ratione recta deficiunt. Ad defectionem autem
nes instituit Atheniensibus ad agendum vel
fortificandum statum popularem ipsorum, sunt
rationis sequitur vivere praeter rationem et
convenientia ad firmandum praedictam rem­ ordinem. Pauci autem sequuntur rationem re­
publicam similiter et illa quae instituerunt po­ ctam; et ideo pauci temperate assuescunt vi­
vere, multi autem inordinate; et ideo delecta­
pularis reipublicae conditores circa Cyrenem.
Unum quidem eorum est, quod aliquae tri­
bilius est pluribus inordinate vivere, quia ma­
bus de novo faciendae sunt in civitate per ali­
gis assueeunt; et ideo magis diligunt rempu­
quorum eiusdem generis receptionem, et ineblicam in qua permittuntur in delectationibus
xistentes augmentandae sunt per coniugia. Se­
vivere.
cundum vero, quod fraternitates et societates
Et est notandum quod non dicit Philosophus
circa aliqua particularia et propria plures exi­
quod praecipiendum sit in ista republica, quanstentes reducendae sunt in paucas et commu­
lumcumque sit male ordinata, vivere ut quis
nes magis, ita ut sint pauciores secundum nu­
voluerit, nec etiam permittendum cum scitum
merum societates, plurium autem hominum: et
fuerit; sed dissimulandum quod minus est. In
nulla enim societate hominum si debet ma­
sic omnia sunt excogitanda, ut omnes adinvi­
nere, praecipiendum est hoc, nec permitten­
cem in civitate sint permixti vel secundum tri­
dum usquequaque et passim, sed dissimulan­
bus, quod fit per coniugia, vel per sodalitates,
quod fit, vel per conversationes, vel congrega­
dum quandoque propter qualitatem personae
tiones communes: sic enim magis adinvicem
vel alicuius alterius circumstantiarum; et ideo
rationabiliter dixit Commentator super sexto
erunt uniti per dilectionem, et per consequens
Ethicorum, illum non esse verum legisla­
fortiores, quia omnis virtus coniuncta fortior
torem, sed corruptorem magis, qui tales de­
est seipsa divisa. Tamen hoc faciendo obser­
vandum est quod eaedem leges et consuetu­
lectationes sequendas lege statuit vel permisit
dines observentur nunc et prius. Si enim mu­
passim, sicut fecit Machometus : propter quod
in brevi tempore adhaeserunt legi ipsius multi,
tatis tribubus et sodalitatibus mutarentur leges
quia delectabilius fuit eis vivere inordinate
et consuetudines, necesse esset rempublicam
mutari, quia leges et consuetudines in repu­
quam secundum ordinem.
blica instituendae sunt secundum ordinem ad
997. — Deinde cum dicit « est autem »
rempublicam, sicut dicebatur prius in tertio
Docet ex quibus firmanda est per remissio­
libro.
nem magis; et circa hoc primo tangit praeemi­
995. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
nendam huius viae ad praecedentem. Secundo

— 324 —

997-1000

IN POLITICORUM

L. VI, 1. v

cum dicit, « Qui autem demagogi » ponit do- 1
Ponit documentum, quod sumitur ex his
cumenta.
quae observanda sunt circa publicas vindictas.
In prima dicit, quod ad legislatorem, et ad i Circa quod est intelligendum, quod cum poe­
eos qui volunt permanere rempublicam istam
nae quantitas debeat respondere quantitati de­
talem qualem, pertinet non multum laborare
licti secundum legem iustitiae, delictorum au­
tem quaedam sunt occulta, quaedam autem
instituendo magnum opus, neque solum, idest
multum intendendo eam, sed magis pertinet
manifesta et publica, oportet poenam aliquan­
do esse occultam, aliquando autem manife­
ad eos laborare, ut salvetur plurimo tempore:
non enim difficile est rempublicam qualiter­
stam; occultorum scilicet occultam, et publi­
cumque ordinatam permanere pauco tempore,
corum publicam. Homines autem naturaliter
magis verentur publicam.
uno vel paucis diebus; sed difficillimum est
Contingit autem quandoque, quod in statu
ipsam manere multo tempore; et ideo oportet
reducere ad memoriam, quae sunt salvantia
populari multitudo pro minori et occulto de­
licto inducit publicam poenam, ex quo con­
et corrumpentia respublicas, de quibus consi­
tingit inimicitias fieri inter cives, et quod pro­
deratum est in quinto, et per ea tentare quo­
hibet Philosophus in hoc documento, dicens
modo salvetur respublica, fugientes ea quae
quod expedit ad salvationem reipublicae vin­
corrumpunt ipsam, et instruentes leges, et
dictas cavere, puta fustigationem et eiectionem
consuetudines non scriptas, in quibus compre­
a republica; vel ad minus valde paucas fa­
henduntur illa, quae salvent eamdem.
cere, prohibendo eos qui tales faciunt vel scri­
Et non debet aliquis credere, quod illud
bunt timore magni damni : tales enim vindi­
statutum sit magis populare, vel paucorum
ctas publicas magis assueverunt populares in­
potentiae, quod magis facit civitatem popu­
dicere contra insignes quam contra populares:
lariter vivere, vel secundum statum paucorum;
propter quod periculosiores sunt.
sed illa quae faciunt eam permanere plurimo
Unde dicit Philosophus quia sunt principia
tempore; sicut Philosophus scripsit prius in
magnae dissensionis : quia secundum Philoso­
quinto; ubi dixit: multa eorum, quae videntur
phum in quinto huius, totaliter insignium dis­
popularia, solvunt populares status, et pau­
sensiones consumere faciunt et totam civita­
corum. Si igitur illa expeditiora sunt per quae
tem: et prius, dixerat de dissensione domino­
magis contingit salvari statum popularem; ta­
rum loquens, quod oportet subditos vereri, et
lia autem sunt remittentia vel quae attendun­
dissolvere praesidia, et potentum dissensiones;
tur secundum remissionem.
expedit enim in republica cives omnes, si pos­
998. — Deinde cum dicit « qui autem »
sibile est, benivolos esse; si autem non est
Ponit documenta, quae attenduntur penes
possibile, ad minus cavere quod nunquam sint
remissionem ipsius.
adversarii illis qui debent dominari subditis.
Et circa hoc primo ponit documentum sum­
Facere autem tales publicas vindictas multas
ptum ex distributione communium acceptorum
principium est malivolentiae, et ideo vitandae
ex condemnatione. Secundo cum dicit, « Adhuc
sunt.
autem eas », ponit documentum aliud sum­
1000. — Deinde cum dicit « quoniam au­
ptum ex his quae sunt attendenda circa pu­
tem »
blicas vindictas. Tertio cum dicit, « Quoniam
autem ultimae etc. » ponit alia, quae acci­
Ponit documenta sumpta ex his quae acci­
piuntur ex his, quae circa congregationes et
dunt circa congregationes et iudicia.
indicia sunt servanda.
Et circa hoc primo facit quod dictum est.
In prima dicit, quod illi qui sunt ductores
Secundo cum dicit, « Tali autem quodam mo­
populi qui intenduntur habere gratiam ipsius,
do etc. » inducit exempla ad manifestationem
quorumdam dictorum.
multa instituunt in statu populari, faciendo in
iudiciis ad utilitatem pauperum apparentem, et
Circa primum declarat primo qualiter se ha­
damnum divitum: puta quod illa quae obve­
bendum est quantum ad congregationem et iu­
niunt ex condemnatione aliquorum distribuan­
dicia, ubi non existunt redditus. Secundo cum
tur multitudini pauperum : propter quod con­
dicit, « Ubi autem sunt redditus, non facere
tingit multitudinem male quandoque sentenetc. ». Qualiter se habendum est ubi existunt.
tiare propter dilectionem pecuniae; et ideo
In prima parte ipse dicit, quod ultima spe­
oportet illum, qui habet cordi salvationem po­
cies popularis status, de qua nunc est sermo,
pularis status, obviando contrarium intendere,
est multorum hominum, quoniam ipsi omnes
et ordinare lege vel statuto, quod nihil eorum
communicant, ct difficile est omnes congregari
quae confiscantur ex bonis condemnatorum,
sine mercede : multos enim et pauperes con­
distribuatur multitudini, sed dedicetur Deo, et
gregari sine mercede difficile est: mercedem
fiat sacrum. Ex hoc enim continget, quod
autem dare omnibus, ubi redditus non sunt,
iniusta volentes agere, non minus dubitabunt,
non potest esse sine praeiudicio divitum. Ne­
quam si deberent distribui multitudini: aequa­
cesse est enim mercedem tribuere ex his quae
lia enim amittent modo utroque: et iterum
inferuntur ab illis, vel quae accipiuntur ab
multitudo minus corrumpet indicia et sen­
eis depauperando eos, et ex hoc fiunt mala
tentias circa ea quae judicatura est, non spe­
iudicia malorum : propter quae destructae sunt
multae respublicae populares: unde oportet in
rans inde lucrum aliquod accipere.
populari statu, in quo non sunt redditus com­
999. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
— 325 —

L. VI, 1. v

IN POLITICORUM

munes, quam paucissimas, et tantum necessa­
rias facere congregationes, et iudicia fieri qui­
dem ex multis, sed paucis diebus.
Et istud quidem e"xpedit propter duo : si
enim fiunt paucae congregationes, pauciora
expendentur in ipsis, et divites non timebunt
paucas expensas, quamvis ipsi non accipiant,
sed pauperes tantum. Secundo quia multo
melius si conveniant multi et insignes et pau­
peres, iudicabunt secundum legem iustitiae.
Plures autem poterunt convenire si paucae
fiant congregationes et pauca iudicia : divites
enim ubi non lucrentur, nec honorem repor­
tant, nolunt dimittere proprias multis diebus
vel saepe; pauco autem tempore magis su­
stinent.
1001. — Deinde cum dicit «ubi autem »
Declarat quomodo se habendum est, ubi
redditus existunt.
Et primo quid cavendum est. Secundo cum
dicit, « Sed oportet eum », quid sit observan­
dum.
In prima dicit, quod in statu populari, ubi
redditus sunt, cavendum est ne fiat illud quod
ductores populi vel procuratores in ea consue­
verunt facere. Illa enim quae obveniunt di­
versis temporibus, cum obvenerint, distribuunt
multitudini per partes; et ipsi sic accipientes
de facili consumunt, et statim indigent: hoc
enim tale auxilium est istis, sicut lagena per­
forata pauperibus: quidquid enim paulatim
immittitur ex una parte, effunditur ex alia, nec
unquam hoc modo contingit eam repleri.
1002. — Deinde cum dicit « sed oportet »
Tangit quid est observandum magis.
Et primo facit hoc. Secundo tangit vias per
quas contingit devenire ad illud, cum dicit,
« Artificiandum igitur etc. ».
In prima dicit, quod ita dictum est, quod
non oportet facere sicut ductores populi faciunt;
sed oportet, cum quis habet curam popularis
status, providere qualiter multitudo popularis
pauperum abundet, vel non egeat: egestas enim
ipsius facit eam esse pravam : difficile est
enim indigentem existentem operari bene, sic­
ut dicitur primo Ethicorum: et ideo laboran­
dum est multum, qualiter sint abundantes con­
tinue.
1003. — Deinde cum dicit « artificiandum
igitur »
Tangit vias aliquas per quas contingit eos
fieri divites.
Et dividitur secundum tres vias quas tangit :
et incipit secunda pars, ibi, « Maxime autem
etc. ». Tertia ibi, « Et si non omnibus » et
cetera.
In prima dicit, quod expediens est ad vi­
tandum indigentiam in statu populari, congre­
gare in aliqua quantitate notabili ea quae ob­
veniunt ex redditibus communibus; et tunc
simul pauperibus distribuere secundum aliquas
magnas partes simul, ut unusquisque de mul­
titudine, si potest fieri, tantum accipiat simul,
quod possit sibi acquirere fundiculum aliquem.

1000-1007

hoc est parvam mensuram terrae ex qua ul­
terius lucrari possit: hoc enim expedit divi­
tibus, quia non gravantur per hoc; et etiam
pauperibus magis quam si secundum parvas
partes et saepe reciperent: quod nunc obser­
vant ductores populi secundum quod dictum
est prius.
1004. — Deinde cum dicit « maxime au­
tem »
Ponit secundam; dicens quod si hoc non
potest fieri commode, saltem dandae sunt eis
occasiones inducentes eos ad negotiationes et
agriculturam, ut sic ex utroque ditentur.
1005. — Deinde cum dicit « et si non »
Ponit tertiam; dicens, quod si non est pos­
sibile singulis divitibus aliquid inferre ad di­
stribuendum pauperibus, saltem expedit ipsos
immittere aliquam quantitatem pecuniae, vel
secundum tribus vel secundum fraternitates,
vel secundum aliquam aliam talem collectio­
nem, ad distribuendum pauperibus in congre­
gationibus necessariis. Et ut liberius haec fa­
ciant, tollendae sunt expensae supervacuae,
quas solent facere divites; puta expensae con­
viviorum, et oblationum vanarum.
1006. — Deinde cum dicit « tali autem »
Manifestat per exemplum praedicta.
Et primo per exemplum Carthaginensium.
Secundo cum dicit, « Bene autem habet etc. ».
Per exemplum Tarentinorum.
In prima parte dicit, quod Cartilagineuses
bene politizantes acquisiverunt amicitiam po­
puli secundum modum praedictum : semper
enim insignes et divites accipiebant aliquos de
pauperibus destinantes eos ad negotia do­
muum suarum procuranda, et mercedem dan­
tes faciebant eos divites. Iterum insignes ma­
gis gratiosi, et magis secundum intellectum
agentes, assumebant pauperes, dantes eis oc­
casiones aliquas, per quas provocabantur ad
operationes, ex quibus ditabantur.
1007. — Deinde cum dicit « bene habet »
Ponit secundum exemplum: dicens, quod ad­
huc expedit ad salvandum statum popularem
imitari Tarentinos. Principantes enim inter eos
divites existentes iumenta et fructum possessio­
num suarum faciebant communem multitudini
dominium retinentes per actum liberalitatis; et
secundum hoc fecerunt multitudinem paupe­
rum benivolam sibi. Iterum omnes principa­
tus duplices instituebant; alteros assignatos per
electiones, alteros autem per sortem. Per sor­
tem quidem aliquos, ut pauperes participarent;
per electionem autem ut meliores possent ac­
cipere qui melius regerent rempublicam. Con­
tinget autem hoc facere et de diversis princi­
patibus unum accipere sorte, reliquum ele­
ctione; et etiam in eodem, unum principatum
sic, alium autem illo modo. Et tunc récapitu­
lai dicens, quod quomodo oportet instituere
statum popularem, et ex quibus et qualiter
firmare maxime infirmum circa illas, dictum
est.

326 —

IN POLITICORUM

L·. VI, 1. vi

LECTIO VI.
(nn. 1008-1020; [862-874]).

Paucorum status administrationem continet.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1320M8 - 1321b3)
862. Fere autem et circa oligarchias, quo­ I sequentem oligarchiam; quod enim armatimodo oportet, manifestum ex iis: ex con­
vum est, divitum magis quam egenorum.
trariis enim unamquamque oligarchiam opor­
869. Nuda autem potentia et nautica po­
tet colligere, ad contrariam democratiam.
pularis omnino haec quidem. Nunc quidem
863. Reputantem bene temperatam quidem
igitur ubi est talis magna multitudo cum dismaxime oligarchiarum, et primam, haec au­ I senserint agonizant deterius. Oportet autem
tem est quae propinqua vocatae politiae, qua
ad hoc remedium accipere a ducibus exercitus
oportet, honorabilitates dividere, has quidem
bellicis, qui combinent ad equestrem poten­
minores, has autem maiores facientes. Mino­
tiam et armativam eam quae congruit nudo­
res quidem a quibus participabunt necessariis
rum. Hac autem praevalent in dissensionibus
divitibus populares; nudi enim existentes et
principatibus. Maiores autem a quibus prin­
cipalioribus, habentique honorabilitatem licere
ad equestrem et armatam agonizant facile. Ex
participare politia, tantam populi multitudi­
iis quidem igitur constituere hanc potentiam,
nem introducentes per honorabilitatem cum
sibi ipsis est constituere.
870. Oportet autem divisa aetate, et iis qui­
qua valentiores erunt iis qui non participant.
Semper autem oportet assumere ex meliori
dem existentibus senioribus, iis autem juveni­
populo communicantes.
bus, adhuc existentes iuvenes ipsorum filios
864. Similiter autem et consequentem oli­
doceri leves et nudas operationes, sequestra­
tos autem ex pueris athletas esse ipsos
garchiam intendentes oportet parum insti­
operum.
tuere.
865. Oppositae ultimae democratiae ei quae
871. Appositionem autem fieri multitudini
politeumatis, vel quemadmodum dictum est
maxime potestativa et maxime tyrannica oli­
prius, iis qui honorabilitatem habent, vel sic­
garchiarum, quando quidem pessima, tanto
ut Thebanis, abstinentibus per tempus aliquod
ampliori cautela opus est.
a banausis operibus, vel sicut in Massilia di­
866. Sicut enim corpora, quae bene dispo­
scretionem facientes digniorum qui in polinuntur ad sanitatem et naves quae bene se
teumate, et eorum, qui extra civitatem.
habent nautis ad navigationem, sustinent plu­
872. Adhuc autem, et principatibus prae­
ra peccata ut non corrumpantur propter ipsa,
cipuis, quos oportet eos, qui in politia, obti­
quae autem aegrotantia se habent corporum
nere, opus est apponere oblationes, ut volun­
et navium resolutae et nautas pravos sortitae,
tarius populus non participet, et compassio­
neque prava possunt ferre peccata; ita et po­
nem habeat ad principes tamquam principan­
litiarum pessimae plurima indigent cautela.
tes, multum pretium dantes principatus.
867. Democratias quidem igitur totaliter
873. Congruit autem sacrificia immittentes
multitudo hominum salvat; haec enim oppo­
facere
magnifica, et praeparare aliquid com­
nitur ad iustum id, quod secundum dignita­
munium ut iis, quae circa convivationes, par­
tem; oligarchiam autem palam quod e con­
ticipet populus, et civitatem videns ornatam,
trario a bona ordinatione oportet sortiri sal­
haec quidem sursum suspensis, haec autem
vationem.
aedificiis, gaudens videat manentem politiam.
868. Quoniam autem quatuor quidem sunt
Accidet autem, et insignibus esse memorialia
maxime partes multitudinis, agricultiva, baexpensarum.
nausa, forensis, mercenaria, quatuor autem
874. Sed hoc nunc, qui circa oligarchias.
quae opportuna ad bellum, equestre, armatinon faciunt, sed contrarium : acceptiones enim
vum, nudum, nauticum: ubi enim accidit re­
quaerunt non minus quam honorem : propter
gionem equitabilem esse, hic quidem bene
quod quidem bene habet dicere has esse de­
apte habet instituere oligarchiam fortem, sa­
mocratias parvas. Quomodo quidem igitur
lus enim habitantibus per hanc potentiam est,
oportet firmare democratias et oligarchias, de­
nutriturae autem equorum magnas substantias
terminatum sit hoc modo.
possidentium sunt; ubi autem armativam, con­

327 "

L. VI, 1. vi

IN POLITICORUM

1008-1012

COMMENTARIUM
1008. — Postquam Philosophus ostendit ex
quibus et quomodo instituenda est respublica
popularis, nunc ostendit ex quibus et quomodo
instituenda est respublica paucorum.
Et primo circa hoc dans intentionem, dicit,
quod ostenso ex quibus et quomodo instituen­
da est respublica popularis, manifestum est
fere quomodo instituendae sunt respublicae
paucorum. « Fere » autem dicit propter aliqua
quae sunt propria reipublicae paucorum. Cum
enim species status paucorum quodammodo
contrarietur speciebus status popularis; et con­
traria ex contrariis instituuntur et contrario
modo, oportet unamquamque speciem status
paucorum ex his institui quae contrariantur
illis ex quibus componitur contraria respubli­
ca popularis et modo contrario illi.
1009. — Deinde cum dicit « reputantem
bene »
Prosequitur. Et primo declarat ex quibus <4
quomodo optima respublica paucorum est in­
stituenda. Deinde cum dicit. « Similiter autem
etc. », ex quibus et quomodo species conse­
quentes.
In prima parte dicit, quod species status
paucorum quae reputatur maxime temperata,
instituenda est modo consequenter, hae'e autem
species status paucorum est propinqua ei quae
vocatur respublica nomine communi, in qua
principantur habentes arma et dignitatem ali­
quam divitiarum, sicut dictum est in quarto
etiam et in qua honorabililates quae attendun­
tur penes divitias distinguuntur in maiores et
minores : sunt enim quidam habentes maio­
res divitias, quidam minores. Similiter prin­
cipatuum sunt quidam magis necessarii et mi­
nores, quidam autem principaliores et maio­
res; et minores autem habentes divitias inter
ipsos participant principatibus magis neces­
sariis et maiores principalioribus; et licitum
est in ipsa omnes habentes aliquam dignita­
tem divitiarum attingere ad rempublicam.
Ad instituendum igitur istam oportet indu­
cere tantam multitudinem habentium honora­
bilitatem divitiarum determinatam, ut cum ipsa
sint potentiores his qui non participant repu­
blica; et universaliter oportet istam multitudi­
nem assumi ex meliori populo; melior enim
status paucorum ex meliori populo habente
divitias instituitur, sicut in omnibus aliis ex
melioribus fit melius.
1010. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem »
Declarat et qualiter et quomodo instituuntur
aliae.
Et primo tangit modum instituendi omnes
in universali. Secundo cum dicit. « Oppositae
ultimae etc. » insistit circa ultimam et pessi­
me ordinatam.

In prima parte est intelligendum quod spe­
cies status paucorum quatuor consequenter se
habent secundum ordinem.
Prima enim est ex ampliori multitudine et
minori honorabilitate divitiarum et magis se­
cundum rationem et legem ordinatam, sequens
autem ex pauciori multitudine et maiori abun­
dantia divitiarum et minus utens legibus. Ter­
tia autem adhuc ex minori et ampliori multi­
tudine divitiarum. Ultima autem et pessima ex
quam paucissima multitudine et maxima ho­
norabilitate; et ideo non recta legibus, sed vo­
luntate principantium; ideo consequens semper
attenditur respectu antecedentis.
Dicit igitur quod similiter speciem reipubli­
cae paucorum consequentem post primam et
consequentem post illam usque ad ultimam
oportet sustinere per intensionem eius quod
observatur in institutione praecedentis : ut
verbi gratia si prima ex multitudine magna et
parva honorabilitate divitiarum instituitur, se­
quens ex minori multitudine et maiori hono­
rabilitate; et sic usque ad ultimam inclusive,
quae instituitur ex quam paucissima multitu­
dine paucorum et maxima honorabilitate divi­
tiarum.
1011. — Deinde cum dicit « oppositae ul­
timae »
Insistit circa ultimam et pessimam.
Et circa hoc primo ostendit quod indiget
multa cautela. Secundo cum dicit, « Democratias quidem igitur etc. », ostendit quomodo
contingit ipsam firmari melius.
Circa primum primo proponit. Secundo cum
dicit, « Sicut enim corpora etc. » probat.
In prima parte dicit, quod illa species sta­
tus paucorum opponitur ultimae speciei status
popularis, quae maxime est potestativa et etiam
tyrannica; quia in ipsa, totus populus, tota
multitudo velut unus tyrannus principatur;
tanto indiget ampliori cautela quanto ipsa est
pessima omnium.
1012. — Consequenter cum dicit « sicut
enim »
Declarat hoc per simile, et in his quae fiunt
arte, et in his quae fiunt natura, quae sunt
nobis magis nota : dicens, quod sicut cor­
pora animalium quae bene disposita sunt ad
sanitatem propter bonam adinvicem primorum
compositionem vel proportionem et naves quae
bene compaginatae sunt in ordine ad naviga­
tionem possunt sustinere plures errores, ut pu­
ta ictus vel passiones ab extrinsecis, ita ut
non de facili corrumpantur propter illa; illa
autem corpora animalium quae male disposita
sunt propter malam dispositionem humorum,
et naves non bene compaginatae, sed quasi re­
solutae habentes pravos nautas, non possunt
etiam sustinere modicos errores: immo corpora

— 328 —

1012-1016

IN POLITICORUM

animalium talium a modicis passionibus cor­
rumpuntur, naves vero huiusmodi ad modicum
impulsum venti, vel undae, vel ictum rupis
franguntur, ita est et de rebuspublicis. Illae
quae optime ordinatae sunt secundum rationem
multos impulsus et magnos sustinere possunt.
Male autem ordinatae a modicis corrumpun­
tur; et ideo maiori indigent cautela. Civitatem
enim oportet intelligere compositam ex pluri­
bus adinvicem ordinatis, sicut animal ex plu­
ribus membris et navem ex pluribus lignis.
1013. — Deinde cum dicit « democratias
quidem »
Docet ex quibus contingit eam firmari me­
lius.
Et primo in generali. Secundo cum dicit,
«Quoniam autem etc.», in speciali.
In prima parte dicit, quod respublicae po­
pulares tyrannice ct pessime ordinatae salvan­
tur propter multitudinem hominum gubernan­
tium in eis; talis enim multitudo potentiam
quamdam habet; propter enim multitudinem
istam opponitur iusto secundum dignitatem,
ita ut per potentiam eius suppeditetur huius­
modi iustum secundum rationem in ipsa. Sta­
tus autem paucorum ei oppositi qui potenta­
tus dicuntur et sunt tyrannicae, non salvantur
per potentiam multitudinis, quia talem non
habent; et ideo oportet quod e contrario sal­
ventur propter bonam ordinationem secundum
rationem et justi salvationem.
1014. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Docet in speciali ex quibus firmatur.
Et primo declarat ex quibus contingit fieri
fortem paucorum statum et minus fortem. Se­
cundo cum dicit, « Appositionem autem fieri
etc. » ponit elementa ad firmandum ipsam.
Adhuc circa primum duo facit. Quoniam
primo declarat ex quibus contingit constituere
magis fortem statum paucorum et consequen­
tem. Secundo cum dicit, « Nuda autem poten­
tia etc. » ponit ex quibus minus fortem et ma­
gis inordinatam.
In prima parte ad declarandum intentum
praemittit distinctionem multitudinis in civi­
tate; et dicit, quod quamvis sint plures partes
multitudinis, sicut tactum est prius, maxime
inveniuntur quatuor ad quas aliae reducuntur;
puta agricultiva ad quam reducit pascualis:
navalis, et illa quae circa forum negotiatur,
et mercenaria ad quam reducuntur viles arti­
fices. Iterum quatuor sunt modi hominum qui
bene dispositi sunt ad bellum; puta equites qui
pugnant in equis; et pedites qui bene armati
pugnant; ct nautae qui in navibus pugnant; et
expediti leves armaturas habentes. Ubi igitur
accidit esse regionem in qua sunt multi bel­
lantes in equis secundum artem, contingit for­
tem statum paucorum facere, maxime si fue­
rint unanimes inter se.
Cuius ratio est, quia statui paucorum insi­
diatur potentia multitudinis; ab ipsa autem
potest salvari per potentiam equestrem quae
praevalet in armis. Et iterum nutriturae equo­

L. VI, 1. vi

rum sunt factivae divitiarum; et ideo pertinent
ad eos qui habent substantias magnas: cuius
modi sunt in statu paucorum. Ubi autem est
multitudo utentium armis ad pedes ct ad de­
fensionem et ad impugnationem, contingit fa­
cere fortem statum paucorum post primam
quae dicta est: habere enim multitudinem ta­
lium armorum et usum eorum magis perti­
net ad divites quam ad egenos, quia divites
dominantur in statu paucorum.
1015. — Deinde cum dicit « nuda autem »
Declarat quae est multitudo ea qua non
contingit fieri fortem statum paucorum.
Et primo facit hoc. Secundo tangit reme­
dia per quae contingit illam melius ordinari
ad fortem statum paucorum cum dicit, « Opor­
tet autem etc. ».
In prima dicit, quod potentia multitudinis,
quae non utitur armis, sed ordinatur ad leves
operationes, puta ad cursum, ad ascensum mu­
rorum; et navalis, quae in aqua pugnat, omni­
no sunt populares non paucorum : tales au­
tem propter defectum virtutis et rationis se­
quuntur impetum; et ideo ubi est multa mul­
titudo talium, si dissensionem habeant ad su­
periores, pugnant, contendentes deterius contra
eosdem; et ideo non bene ordinabiles sunt ad
statum paucorum.
Secundo cum dicit, « Oportet autem etc. »,
tangit remedia. Primo unum. Secundo cum di­
cit, « Oportet autem etc. », aliud.
In prima dicit, quod cpntra inordinationem
et malitiam praedictae multitudinis oportet
duces exercitus adducere remedium, videlicet
adiungendo ad equestrem multitudinem, et
etiam ad pedestrem, utentem tamen armis,
tantum de multitudine expeditorum quantum
eis congruit, et non plus; ut videlicet ad tan­
tam multitudinem equestrium apponatur tanta
multitudo expeditorum quanta est eis necessa­
ria ad finem, sic tamen quod non praevaleat
in potentia, et non sit maior. Similiter autem
et ad armativam.
Ratio autem quare expedit talem multitu­
dinem ordinari bene in exercitu, est, quia nos
videmus, quod popularis multitudo quando
dissentit a divitibus praevalet contra eos pro­
pter virtutem expeditorum, quia expediti fa­
ciles existentes, faciliter insurgunt contra eque­
stres, et etiam contra pedestres armatos, quia
ipsi divites sunt et oppressivi suipsius; et ideo
expedit paucorum potentiae divitibus retinere
sibiipsis hanc potentiam expeditorum contra
populares, et eos constituere et ordinare sic,
ut per benivolentiam et bonam ordinationem
cum eisdem expeditis praevaleant contra eos.
1016. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Ponit secundum remedium, quod etiam est
ad declarationem dicti; dicens quod adhuc ex­
pedit paucorum statui ad bonam ordinationem
expeditorum distinguere secundum aetates, vi­
delicet in iuniores et seniores ipsorum, et iuniores filios ipsorum exercere ad cursum, sal­
tum, ascensum; ulterius autem magis provectos

— 329 —

L. VI, 1. vi

IN POLITICORUM

1016-1020

puos et honorabiliores principatus in tali re­
et fortiores constituere athletas ad opera fa­
publica facere oblationes donariorum magno­
cienda, puta vel ad onera portanda, vel ad
duellum, vel ad aliquod aliud tale. Et ex
rum vel deo, vel communitati. Ex hoc enim
sequuntur duae utilitates: una quod populares
hoc sequuntur duo. Primo quod benivolentiam
non affectabunt principatus propter magnitu­
expeditorum habebunt, quasi habentes curam
er sollicitudinem de bona ordinatione ipso­ dinem donariorum, et ideo magis quieti erunt :
alia quia multum compatientur principantibus
rum : aliud autem, quia ipsi iuvenes magis
videntes eos multa expendere in eis: pauperes
exercitati erunt in eis, quae expediunt statui
paucorum.
enim divitias maximum bonum reputant, ex
quo sequitur maior quietatio ipsorum.
1017. — Deinde cum dicit « appositionem
autem »
1019. — Deinde cum dicit « congruit au­
tem »
Ponit elementa ad salvandum potentatum
paucorum.
Ponit tertium; dicens, quod adhuc expedit
assumendos ad principatum sacrificia magni­
Et primo ponit huiusmodi elementa. Secun­
do cum dicit, « Sed hoc etc. » tangit dicta
fica facere, et magnitudinem expensarum, et
facere aliquod convivium magnum toti civi­
non observari nunc in paucorum statibus.
tati, ut sic populus participans convivio, et vi­
In prima ponit unum elementum. Secundo
dens civitatem bene dispositam et ornatam, et
cum dicit, « Adhuc autem etc. » ponit secun­
secundum aedificia communia et propria, et
dum. Tertio cum dicit, « Congruit autem sa­
etiam multa seorsum posita, et dedicata ad
crificia etc. » ponit aliud.
honorem dei, gaudeat, et per consequens velit
In prima dicit, quod ad salvandum poten­
manere rempublicam; et iterum magnitudo ex­
tatum paucorum expedit aliquos de popularibus
apponi reipublicae, utputa de his qui aliquam
pensarum expediens est insignibus sicut me­
moriale, et ad diffusionem famae: sicut enim
honorabilitatem habent divitiarum, vel sicut
fiebat Thebis, puta, quod nullus accipiebatur ; dicit Aristoteles in quarto Ethicorum, amantur
ad rempublicam ipsorum qui non abstinuisset
maxime liberales omnium aliorum qui aliis
a foro venalium per decennium, sicut dicebatur
praestant virtutibus; utiles enim sunt et pro­
prius in quarto, vel sicut observabant in Mas­
sunt dando; propter quod magis diffunditur
silia quadam alia civitate, qui distinguebant
fama hominis per actum dationis liberalis.
1020. — Consequenter cum dicit « sed hoc
inter dignitatem eorum qui attingebant ad rem­
publicam, et eorum qui non participabant; et
nunc »
si inveniebant aliquos non participantes di­
Tangit contrarium esse in consuetudine mo­
gniores vel aeque dignos quibusdam qui par­
dernorum; dicens, quod ea quae dicta sunt
ticipabant, assumebant ipsos, vel aliquos ex
non observant moderni, qui regunt in pauco­
eis: per talem enim appositionem popularium
rum republica vel insignes; non enim quae­
runt bonam famam magis, aut etiam honores,
ipsi reipublicae magis diligunt ipsam, et ideo
magis nituntur eam salvare. Hoc tamen est
sed magis extorsiones pecuniarum calumnio­
observandum, sicut dicebatur prius, quod non
se, seu qualitercumque: propter hoc modernae
respublicae paucorum sunt pravae respublicae
assumatur magna multitudo talium; possunt
enim inordinationem facere paucorum poten­
populares, in quibus quaeritur magis extorsio
tiam; sed tanta, ut cum ipsa valentiores sint
pecuniae, quam honor. Et tunc récapitulai di­
reliqua multitudine regionis.
cens, quod ex quibus et quomodo contingit
1018. — Deinde cum dicit « adhuc autem *
bene firmare status populares et paucorum
Ponit secundum elementum; dicens, quod
male ordinatos intantum est determinatum.
expediens est eos qui assumuntur ad praeci­

— 330 —

IN POLITICORUM

L. VI, 1. vu

LECTIO VIL
(nn. 1021-1046; [875-900]).
De magistratibus a quibus civitates administrandae sunt.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1321b4 - 1323al0)
875. Consequens autem dictis est, dividere
bene quae circa principatus quot, et qui, et
quorum, sicut dictum est et prius.
876. Sine necessariis quidem enim principa­
tibus impossibile est esse civitatem; sine iis
autem qui ad bonum ordinem et ornatum,
impossibile habitari bene.
877. Adhuc autem necessarium in parvis
quidem pauciores esse principatus, in magnis
autem plures, sicut extitit prius dictum. Qua­
les igitur congruit simul ducere, et quales
separare, oportet non latere.
878. Primo quidem igitur cura necessario­
rum, quae circa forum, cui oportet quemdam
principatum praeesse aspicientem circa con­
tractus, et bonum ornatum: fere enim neces­
sarium omnibus civitatibus, hunc quidem eme­
re, hunc autem vendere, ad eam quae ad in­
vicem necessariam utilitatem; et hoc est ac­
commodatissimum ad autarchiam, propter
quam videntur in unam politiam convenisse.
879. Altera autem cura huic habita, et pro­
pinqua, quae eorum quae circa municipium
publicorum et propriorum, qualiter bonus or­
natus sit et cadentium aedificiorum et viarum
salvatio et directio, et confinium ad invicem,
qualiter sine querela se habeant, et curae aliae
quaecumque iis similis modi. Vocant autem
plurim astynomiam talem principatum; habet
autem partes plures numero, quarum ad alias
alios instituunt in civitatibus magis populo­
sis, velut murorum factores; et fontium cura­
tores, et portus custodes.
880.Alia autem necessaria et consimilis
huic. De eisdem quidem enim, sed circa re­
gionem est, et de eo quod extra oppidum.
Vocant autem principes hos, ii quidem agro­
nomes ii autem hylores. Hae quidem igitur
curae horum sunt tres.
881. Alius autem principatus ad quem red­
ditus communium referuntur, a quibus custo­
dientibus patiuntur ad unamquamque dispensa­
tionem. Vocant autem receptores hos et ca­
merarios.
882. Alius autem principatus ad quem re­
scribi oportet proprios contractus et iudicia
ex praetoriis : apud eosdem autem istos, et
scripturas sententiarum fieri oportet, et indu­
ctiones. Alicubi quidem igitur partiuntur et
hunc in plures: est autem unus principalis
horum omnium: vocantur autem Hieromnimones et praesides, et aliis iis nominibus
propinquis.
883. Post hunc autem consequens quidem,

necessariissimus autem fere, et maxime diffi­
cilis principatuum est, qui circa actiones con­
demnatorum et praepositorum scriptionibus,
et circa custodias corporum.
884. Gravis quidem igitur est, propter mul­
tam habere inimicitiam; ita ut ubi non est
magna lucrari, neque principari sustinent ipso,
neque qui sustinent volunt agere secundum
leges.
885. Necessarius autem est, quia nullus pro­
fectus est fieri quidem sententias de iustis, has
autem non accipere finem. Quare si factis
non communicare invicem impossibile, et executionibus non factis.
886. Propter quod, melius non unum esse
hunc principatum, sed alios ex aliis praetoriis,
et circa praepositiones eorum quae rescripta
sunt eodem modo tentare dividere. Adhuc au­
tem quaedam agere, et ipsos principatus, aliosque et novorum magis novos, et eos qui in­
stantium, cum alter condemnaverit, alterum
esse exequentem, velut asty nomus eos qui agoranomon; eos autem qui ab iis, alios.
887. Quanto enim utique minor inimicitia
infuerit exequentibus, tanto magis accipient
finem exeeutiones. Eosdem quidem igitur esse
condemnantes et exequentes inimicitiam ha­
bet duplicem : de omnibus autem eosdem,
adversarios omnibus.
888. In multis autem locis divisi sunt qui
custodit, ad eum qui exequitur; velut Athe­
nis vocatorum undecim; propter quod melius
et hunc separare, et sophisma quaerere etiam
circa hunc: necessarius quidem enim non
minus dicto.
889. Accidit autem epiiches quidem fugere
maxime hunc principatum, pravos autem non
securum facere dominos. Ipsi enim indigent
custodia aliorum, magis quam possint alios
custodire.
890. Propter quod oportet, non unum re­
positum principatum esse apud ipsos, neque
continue eodem, sed iuvenum, ubi aliquis
epheborum vel custodiarum est ordo. Et prin­
cipatuum oportet secundum partes facere cu­
ram alios. Hos quidem igitur principatus,
tamquam necessariissimos ponendum esse
primos.
891. Post hos autem necessarios quidem
nihil minus, in maiori autem schemate or­
dinatos. Etenim experientia et fide indigent
multa, tales autem erunt utique qui circa cu­
stodiam civitatis, et quicumque ordinantur ad
bellicas opportunitates. Oportet autem et in

— 331

L. VI, 1. vu

IN POLITICORUM

pace et in bello, portarum et murorum cu
stodiae similiter curatores esse, exquisitionis
et coordinationis civium.
892. Hic quidem igitur in omnibus iis prin­
cipatus plures sunt, hic autem pauciores, ve­
lut in parvis civitatibus unus in omnibus.
Vocant autem duces exercitus et principes
belli tales. Adhuc autem et si sint equites,
aut nudi, aut sagittarii, aut nautici, et su­
per horum unumquemque aliquando con­
stituuntur principatus vocati navarchiae, et
equiarchiae, et ordinum archiae, et particu­
lariter autem quod sub iis hierarchiae, in­
sidiarum dispositiones, et phylarchiae, et
quaecumque partes horum: quod autem om­
ne una quaedam horum est species curae
bellicorum. Circa hunc quidem igitur prin­
cipatum habet hoc modo.
893. Quoniam autem principatuum quidam
etsi non omnes tractant multa communium,
necessarium alium esse sumentem rationem,
et emendantem ipsum, nihil aliud tractan­
tem. Vocant autem hos, ii quidem correcto­
res, ii autem ratiocinatores, ii autem exquisi­
tores, ii vero synigores.
894. Praeter omnes autem hos principatus
qui maxime dominans est omnium. Idem
enim saepe habet finem, et ephoriam quae
praesidet multitudini, ubi dominans est po­
pulus : oportet enim esse congregans, quod
dominans politiae. Vocantur autem hic qui­
dem praeconsules propter praeconsiliari; ubi
autem multitudo est consilium magis. Poli­
tici quidem igitur principatuum tot quidem
sunt.
895. Alia autem species curae quae circa
Deos, velut sacerdotes et curatores eorum
quae circa sacra, ut serventur existentia, et
erigantur decidentia aedificiorum, et aliorum
quaecumque ordinata sunt ad Deos.
896. Accidit autem, curam hanc alicubi qui­

1021-1023

dem esse unam, velut in parvis civitatibus,
alicubi autem multas et separatas sanctitatis,
puta sacrorum factores et templorum custo­
des et camerarios sacrarum pecuniarum. Ha­
bitus autem huic qui determinatus ad immo­
lationes communes omnes quascumque non
assignat lex sacerdotibus, sed a communi
mensa habent honorem. Vocant autem qui­
dem principes hos, ii autem reges ii vero
prytanes.
897. Necessariae quidem igitur curae sint
de iis, ut est dicere summatim, circa daemo­
nia et bellica, et circa redditus, et ea quae
expenduntur, et circa forum, et circa muni­
cipium, et portus, et regionem. Adhuc quae
circa praetoria, et commutationes, scripturas
et exeeutiones et custodias, et circa ratiocina­
tiones; et exquisitiones, et correctiones prin­
cipatuum, et finaliter quae circa consilians
sunt communium. Proprii autem civitatibus,
quae magis vacant et magis gaudent.
898. Adhuc autem so liciti de bono ornatu,
de gyneconomia, de custodia legum, de lege
puerorum, de principatu exercitiorum. Adhuc
autem cura circa agones gymnasticos et dionysiales, et utique si quas tales alteras acci­
dit fieri theorias.
899. Horum autem manifeste quidam sunt
non demotici principatuum, puta gyneconomia
et paedonomia: egenis enim necesse uti mu­
lieribus et pueris tamquam consequentibus
propter inservilitatem.
900. Tribus autem existentibus principati­
bus secundum quos eligunt quidem principa­
tus principales, scilicet custodibus legum, praeconsulibus, consilio : qui quidem legum cu­
stodes, aristocraticum, oligarchicum autem qui
praeconsules, consilium vero demoticum. De
principatibus quidem igitur in typo fere di­
ctum est de omnibus.

COMMENTARIUM
1021. — Postquam Philosophus declaravit
ex quibus et qualiter instituantur respublicae
minus rectae, determinat nunc de principatibus
carumdem, supplendo quod in fine quarti
omiserat.
Et circa hoc primo dat intentionem et ra­
tionem eius. Secundo cum dicit, « Primo qui­
dem etc. » prosequitur.
Circa primum primo dat intentionem suam;
dicens, quod post ea quae dicta sunt, oportet
determinare ea quae pertinent ad principatus:
puta quot sunt principatus necessarii in huius­
modi rebuspublicis, et qui secundum speciem,
et quorum sint domini, sicut dicebatur prius
in fine quarti.
1022. — Deinde cum dicit « sine necessa­
riis »
Dat necessitatem huius considerationis; et
dividitur in duo.
Primo enim assignat rationem unam. Se­
cundo cum dicit, « Adhuc autem etc. » aliam.
In prima parte intendit rationem hanc. De
illis sine quibus, aut impossibile est esse civi­
tatem, aut bene habitari, et consequenter, opor­

tet determinare vel considerare rempublicam:
sed sine principibus, aut non est possibile civi­
tatem, aut non bene habitari: ergo etc. Ma­
iorem supponit sicut manifestam, minorem
subiungens, dicens quod sine principatibus ne­
cessariis, puta sine principatu principali, et
ducatu exercitus, et etiam iudicio, et aliis hu­
iusmodi, non potest esse civitas: sine princi­
patibus autem qui curant de bono ornatu ci­
vium quantum ad exteriora vel accidentia ma­
gis, non potest bene habitari.
1023. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit secundam rationem; dicens, quod
praeterea in civitatibus parvis necesse est pau­
ciores principatus, et plures in unum coniungi; tum quia pauciores sufficiunt, tum quia
non plures inveniuntur esse sufficientes. In ma­
gnis autem civitatibus, oportet plures esse, et
unum dividi in plures propter oppositas cau­
sas, sicut dictum fuit in quarto huius. Opor­
tet igitur civem non ignorare quales principatus
convenit coniungere in unum, et quales divi­
dere in plures: hoc autem non contingit nisi
sciatur qui et quot sunt, et quorum domini, et

— 332 —

1024-1028

IN POLITICORUM

quam habitudinem habent adinvicem, et qui
propinquiores et qui remotiores secundum na­
turam: ergo necesse est ista praeconsidcrare.
1024. — Deinde cum dicit « primo qui­
dem »
Prosequitur: et est intelligendum, quod si­
mul determinat qui et quorum et quot.
Et dividitur in partes duas. Quia primo facit
quod dictum est. In secunda cum dicit, « Ho­
rum autem etc. », ad quam rempublicam per­
tineant quidam illorum magis.
Adhuc circa primum primo declarat dc ne­
cessariis magis. Secundo cum dicit, « Adhuc
autem solicit! etc. », de his quae ad bonum
ornatum.
Adhuc primo facit quod dictum est. Secun­
do cum dicit, « Necessariae quidem igitur
etc. » recolligit.
Circa primum adhuc primo determinat de
principantibus rebuspublicis. Secundo cum di­
cit, « Alia autem specie etc. » de his qui cu­
rant de divinis.
Circa primum adhuc primo determinat de
principantibus minoribus particularibus. Secun­
do cum dicit, « Praeter omnes autem hos etc. »
de universali et summo.
Adhuc prima in duas. Primo facit quod di­
ctum est. Secundo cum dicit, « Quoniam au­
tem etc. » de eo, qui habet curam super cor­
rectione et emendatione ipsorum.
Circa primum adhuc primo determinat de
principantibus, qui habent curam super rebus
exterioribus. Secundo de his qui habent curam
de personis civium, cum dicit, « Post hunc
autem etc. ».
Circa primum duo facit. Quoniam primo
determinat de his qui habent curam super re­
bus exterioribus. Deinde cum dicit « altera
autem cura, etc. » de eo, qui habet curam
de rescriptis super praedictis et accessoriis.
Prima dividitur in tres. Primo determinat de
eo qui habet curam de his quae circa forum.
Secundo cum dicit, « Alia autem necessaria
etc. » de his quae circa aedificia et immobilia.
Tertio cum dicit, « Alius autem principatus
etc. » de eo qui habet curam super redditibus
communibus.
In prima parte dicit, quod primo oportet
esse quemdam principatum circa forum eorum
quae sunt necessaria civitati, qui aspiciat, quod
contractus talium iuste et legitime fiant, et
etiam aedificia circa forum bene ordinata sint:
puta in quibus fiunt huiusmodi contractus.
Cuius ratio est, quia in omnibus civitatibus
fere necesse est aliqua recipere per emptionem,
et aliqua emittere per venditionem, et quan­
tum ad totam civitatem et respectu aliorum,
et quantum ad cives inter se. « Fere » autem
dicit, quia contingit esse aliquam civitatem per
se sufficientem, in qua hoc non est necessa­
rium. Et hoc est convenientissimum ad per se
sufficientiam : est enim civitas communitas per­
fecta omnis per se sufficientiae terminum ha­
bens, ut dicebatur in primo, propter quam
convenerunt in unam civitatem.

L. VI, 1. vu

Quia enim una domus non est sibi suffi­
ciens, ideo conjungitur alii in vico: et quia
unus vicus nec pauci sufficiunt sibi omnino,
ideo plures coniunguntur in civitate una quae
per se sufficiens est: per se autem sufficiens
non potest esse, nisi per commutationes mu­
tuas, quae fiunt per emptionem et venditio­
nem, vel inter se, vel ad alios legitime factas:
hoc autem non essent nisi esset aliquis diri­
gens, et reducens inaequale ad aequalitatem
pei sapientiam et publicam potestatem: hoc
autem est principatus: est igitur necessarius
principatus quidam circa contractus.
1025. — Deinde cum dicit « altera autem »
Determinat de principatibus, qui curant de
aedificiis publicis et propriis.
Et primo dc his qui curant de his quae in
civitate. Secundo cum dicit, « Alia autem
etc. » de his quae extra.
In prima parte dicit, quod alius est princi­
patus consequenter se habens ad istum, et
propinquus eidem, qui habet curam de aedifi­
ciis communibus et propriis, et stratis, et aquae
ductibus, et aliis huiusmodi qualiter fiant ut
expedit, et bene disposita sint, secundum quod
expedit civitati, et qualiter ruinosa aedificia
reparentur et qualiter confinia aedificiorum sic
determinentur, ut sint sine querela, et de aliis
huiusmodi quae sunt similia huic curae. Qui­
dam autem vocant hunc principatum aedilita­
tem. Praedictus autem principatus plures par­
tes habet secundum modum; quarum aliae et
aliae ad alia et alia ordinantur in civitatibus
magnis; puta factores murorum et curatores
fontium et custodes portus et fortalitiorum ci­
vitatis.
1026. — Deinde cum dicit « alia autem »
Determinat de his quae in regione; dicens,
quod alius principatus est necessarius consi­
milis praedicto: de illis enim eisdem de qui­
bus curat praedictus est iste extra civitatem in
regione; puta ille qui curat de castris et aedi­
ficiis et aquaeductibus et confinibus agrorum
et aliorum quae sunt extra civitatem. Appel­
lant autem quidam istos definitores, alii cu­
stodes agrorum. Isti igitur sunt tres principatus
necessarii.
1027. — Deinde cum dicit « alius autem...
redditus »
Determinat de eo qui habet curam circa
redditus communes; dicens, quod alius est
principatus qui habet curam circa communes
redditus: ad quem tria pertinent: scilicet re­
cipere ipsos a differentibus et custodire rece­
ptos et distribuere quod necessarium est in
unaquaque dispensatione secundum ordinatio­
nem civitatis vel superiorum: et vocantur a
quibusdam receptores, a recipiendo; a qui­
busdam autem quaestores.
1028. — Deinde cum dicit « alius autem...
rescribi »
Determinat de eo, coram quo fiunt rescripta
de contractibus et iudiciis; dicens, quod alius
est principatus ad quem referuntur omnia re­
scripta contractus et iudicia, ut habeant au­

— 333 —

L. VI, 1. vu

IN POLITICORUM

1028-1033

cens, quod necessarius quidem est huiusmodi
ctoritatem, scilicet per signi eius appositio­
principatus, quia nihil proficuum est recte se­
nem; apud quos etiam oportet manere regicundum iustitiam sententiare de actionibus, et
strum cum rescripto contractuum et senten­
sententias rectas non deducere ad finem per
tiarum, et etiam eorum qui inducuntur in ci­
exeeutionem. In operabilibus enim iudicium
vitate. Iste vero principatus in civitatibus ma­
rectum est propter operationem sicut propter
ioribus distinguitur in plures, sed unum opor­
finem : agere autem aliquid eorum quae sunt
tet esse principalem omnium, sicut nunc vi­
ad finem per se et non deducere ad finem vel
demus in curiis magnatum aliquem concellaattingere, non est proficuum, propter quod
rium principalem et alios plures esse sub eo,
si impossibile est communicationem civium
puta notarios et registrarios et huiusmodi; et
invicem salvari non factis sententiis rectis de
vocantur a quibusdam praefecti vel memoria­
controversiis suborientibus inter ipsos, impos­
les, quia apud eos debet remanere memoria
sibile est eamdem communicationem civium
magnorum quae fiunt in civitate. Ab aliis au­
adinvicem salvari, nisi sententiae latae recte
tem aliis nominibus propinquis.
execution! demandentur. Si igitur necessarium
1029. — Deinde cum dicit « post hunc »
est in civitate communicationem salvari neces­
Determinat de eo qui principatur super
sitate quae est in ordine ad finem, necessa­
ipsa substantia civium.
rium est eadem necessitate iustas sententias
Et primo de eo qui habet curam super
demandare execution! : hoc autem principa­
actionibus condemnandorum et proscribendo­
liter fit per huiusmodi principatum : quare hu­
rum. Secundo cum dicit, « Post hoc autem
iusmodi principatus necessarius est si debeat
etc. » de eo qui habet curam super custodia
salvari communicatio.
civium.
1032. — Deinde cum dicit « propter
Circa primum, primo ostendit quod princi­
quod »
patus talis gravis et necessarius est. Secundo
cum dicit, « Contingitquc », tangit quoddam
Tangit quaedam expedientia circa ipsum; et
accidens circa ipsum.
dividitur in partes duas.
Circa primum primo facit quod dictum est.
Primo tangit quaedam documenta et ratio­
Secundo cum dicit, « Praeterea melius est
nem assignat. Secundo cum dicit, « In multis
etc. » tangit quaedam expedientia ad moven­
autem locis etc. » adiungit aliud.
dum gravitatem ipsius.
Circa primum primo tangit documenta. Se­
Circa primum primo proponit. Secundo
cundo cum dicit, « Quanto enim etc. » assi­
cum dicit, « Gravis quidem igitur etc. »
gnat rationem.
probat.
In prima dicit, quod quia huiusmodi prin­
cipatus est necessarius et gravis et expedit
In prima dicit, quod post praecedentem
istum principatum non esse unum tantum,
principatum qui maxime necessarius est, sicut
sed distingui in plures, et alios ex aliis iudiprimum principium in unoquoque genere, et
ciis accipere, ut puta quod alius sit qui au­
est maxime difficilis inter omnes, puta ille qui
diat accusationem, alius qui inquirat, alius
curat de exactionibus condemnandorum ad
autem qui sententiet: et similiter eos qui circa
mortem, et relegandorum secundum accusa­
rescripta intendunt, oportet tentare dividere,
tiones inscriptas, et circa custodiam corporum
puta ut unus scribat accusationem, alius in­
ipsorum antequam condemnentur aut proscri­
quisitionem, alius sententiam.
bantur.
Iterum expedit quosdam de istis agere ali1030. — Deinde cum dicit « gravis qui­ j
I qua et quosdam alia, puta eos qui magis fue­
dem »
runt in principatu iudicare minus periculosa,
Probat vel assignat rationem istorum.
novos autem nova, et veteres magis pericu­
Et primo gravitatis ipsius. Secundo cum di­
losa, et iterum negotiorum instantium si aliter
cit, « Necessarius autem etc. » assignat ratio­
condemnaverit alterum exequi; verbi gratia,
nem necessitatis.
eos quos principantes intra civitatem condem­
In prima dicit, quod principatus praedictus
naverint principantes extra civitatem magis
gravis est valde propter multas inimicitias
puniant exequendo, et e contrario.
multorum : amici enim condemnandorum et
proscribendorum habent ad ipsum odium ut
1033. — Deinde cum dicit « quanto enim »
in pluribus, siquidem ille vel illi qui diligunt
Assignat rationem; dicens, quod ista obser­
aliquos sunt inimici inimicorum illorum: et
vanda sunt, quoniam quanto minor erit ini­
tanta est inimicitia ad ipsum, quod ubi non
micitia huiusmodi principantibus, tanto sen­
contingit multum lucrari, pauci aut nulli su­
tentiae et exeeutiones magis de fine accipient.
stinerent praeesse in isto principatu; et si sint
Eosdem autem esse condemnantes et exequenaliqui qui sustinent, nolunt procedere in ipso
tes inimicitiam habet propter duo: tum quia
secundum rigorem, timentes inimicitias vel of­
condemnat, tum quia exequitur; eos autem
fensionem : timor enim et amor saepe solent
omnia tractare quae pertinent ad dictum prin­
pervertere iudicium principantis.
cipatum inimicitiam habet quantum ad omnia.
Si autem dividantur, ita quod alteT sit con­
1031. — Deinde cum dicit « necessarius
demnans et alter sit exequens; et diversa di­
autem »
versis attribuantur, dividetur inimicitia: quare
Probat vel assignat causam necessitatis; di­
— 334 —

1034-1040

IN POLITICORUM

minor erit ad singulos: et sententiae et executiones magis finem accipient; quod est expedientius.
1034. — Deinde cum dicit « in multis »
Adiungit aliud; dicens, quod in multis civi­
tatibus divisi sunt, ille qui custodit illos qui
condemnandi sunt et ille qui exequitur sen­
tentiam, sicut Athenis illi qui vocabantur un­
decim viri; et ideo expedientius est et illos se­
parare et alia sophismata et adumbrationes
circa hoc facere per quae contingat minorem
esse inimicitiam, et per consequens minus gra­
vem principatum; necessarius enim est non
minor praedicto.
1035. — Deinde cum dicit « accidit au­
tem »
Tangit accidens inducens impedimentum
circa ipsum.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Propter quod etc. » tangit remedia.
In prima dicit, quod propter difficultatem
quae est in isto principatu, viri boni fugiunt
huiusmodi principatum, malos autem non est
securum apponere in ipso, mali enim magis
indigent regula et custodia aliorum quam
possint alios regere vel etiam custodire: re­
gulans enim alium in se oportet esse regulalum prius.
1036. — Deinde cum dicit « propter
quod »
Tangit remedia; dicens, quod quia boni fu­
giunt principatum istum propter causam prae­
dictam, expediens est non esse tantum unum
principantem in huiusmodi negotio, nec etiam
continue eosdem principari, sed modo hos
modo alios; quia etiam nos videmus quod
ubi est aliquis ordo iuniorum, vel ubi est or­
do custodiarum civium et principatuum, opor­
tet istorum curam facere particulariter, nunc
quidem hos, nunc autem illos. Isti autem
principatus qui dicti sunt, ponendi sunt ne­
cessarii et primi respectu praedictorum prius.
1037. — Deinde cum dicit « post hos »
Inquirit vel prosequitur de eo qui habet
curam super custodiam civium.
Et circa hoc primo dat necessitatem ipsius.
Secundo cum dicit, « Hic quidem igitur etc. »
tangit eius divisionem.
In prima ipse dicit, quod post praedictos
principatus necesse est ponere alios non mi­
nus necessarios si debeat salvari commutatio
civilis, ordinatos tamen in excellentiori gradu
dignitatis, quoniam indigent ad exeeutionem
principatus prudentia multa, quae habetur per
experientiam longi temporis, et multa fide, id­
est multa fidelitate. Isti autem sunt qui cu­
stodiunt civitatem, et ordinantur ad opportu­
nitates bellicas contra inimicos civitatis. Ex­
pedit enim, si debeat salvari, esse curatores
ipsius, et in tempore pacis, et in tempore
belli. Tales etiam sunt illi ad quos pertinet
custodire portas et muros; similiter illi qui
habent curam exquirendi insidias, et de or­
dinatione civium adinvicem pacifica. Tales au­
tem ad recte operandum indigent prudentia

L. VI, 1. vir

multa et fidelitate, quia indiscretio et infide­
litas ipsorum de facili induceret corruptionem
civitatis.
1038. — Deinde cum dicit « hic quidem »
Tangit divisionem ipsius; dicens, quod ista
cura in quibusdam civitatibus continet princi­
patus plures, sicut in magnis et magis ordi­
natis ad bellum. In aliis autem pauciores, sic­
ut in parvis civitatibus contingit aliquem
unum de civibus praefici in tota cura, vel ali­
quos paucos. Et aliqui vocant istos principa­
tus, ducatus exercitus, alii principes belli. Ite­
rum si in civitate inveniantur equites multi,
aut pedites, sicut expositum est prius, aut sa­
gittarii, qui ordinantur ad pugnam sagittando,
vel nautici, qui pugnant in navibus, aut ali­
qui alii tales, super unumquodque istorum in
maioribus civitatibus ordinantur aliqui princi­
pautés, ex hoc nominationem habentes; sicut
praefecti navales, et equitum, et legionum.
Et adhuc magis particulatim sub unoquo­
que istorum sunt multi principatus particu­
lares, puta in nauticis praefectis triremium,
similiter et ille qui habet curam super dispo­
sitione insidiarum, et illi qui dicuntur prae­
fecti cohortium ct tribuni militum, et quicum­
que alii tales diversitatem talem habent. Om­
nia tamen ista habent unam speciem curae
communem, quae dicitur cura belli; et per
consequens unum principatum supremum ad
quem omnes alii ordinantur. Hoc ergo modo
se habent circa principatum.
1039. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Prosequitur de eo, cuius est corrigere alios
quosdam principatus, dicens : quoniam qui­
dem principantes in civitate, quamvis non
omnes, habent tractare bona communia, sci­
licet colligendo et dispensando; difficile autem
est huiusmodi bona tractare sine aliqua in­
quisitione vel appropriatione, eo quod omnes
habent appetitum huiusmodi bonorum, si non
sint studiosi et fidelissimi viri, necessarium est
esse aliquem principatum super istos, cuius
sit sumere rationem super receptis et expensis,
et corrigere ubi invenerit delinquentes. Aliter
enim contingeret distractio in bonis commu­
nibus civitatis et iniustitia. Expedit autem,
quod ille principatus super nullo alio habeat
curam, ut diligentius possit curare de prae­
dictis. Vocantur autem isti principatus a qui­
busdam correctores, eo quod corrigere habent
delinquentes; a quibusdam vero rationales, eo
quod debent audire rationes; a quibusdam
scrutatores, eo quod habent exquirere diligen­
ter; ab aliis procuratores.
1040. — Deinde cum dicit « praeter om­
nes »
Determinat de maximo principatu; dicens,
quod praeter praedictos principatus est alius
necessarius, ille scilicet qui habet dominium
super omnibus, et ad quem omnes alii ordi­
nantur, a quo accipientes rationem operandi
diriguntur in eis quae subsunt curae ipsorum,
et ad quem finaliter reducuntur omnes ope­

— 335 —

L. VI, 1. vit

J N POLITICORUM

rationes civitatis. Oportet autem id quod co­
git summam habere in republica auctoritatem.
Appellant autem quibusdam in locis praeconsultores, ex eo quia ante deliberant: ubi vero
multitudo est, consilium dicitur.
1041. — Deinde cum dicit « alia autem »
Determinat de principatu qui dirigit in his
quae ad Deum pertinent.
Et circa hoc duo facit. Primo enim prae­
mittit opportunitatem ipsorum. Secundo cum
dicit, « Accidit autem etc. » ponit distinctio­
nem istius principatus vel unionem in diversis
civitatibus.
In prima dicit, quod alia est species prin­
cipatus necessaria in civitate; puta eorum
quae ad divina pertinent, cuius sunt sacer­
dotes sacra tractantes, et eorum qui curant
de aediliciis sacrarum domuum, qualiter salvae
maneant, et si aliqua decidant erigantur; et
etiam aliorum quorumcumque, quae ad cul­
tum divinum ordinantur.
1042. — Deinde cum dicit « accidit au­
tem »
Ponit divisionem et unionem eius in rebus­
publicis diversis, dicens, quod iste principatus
alicubi est unus tantum curans de omnibus
quae pertinent ad praedictum cultum, sicut
in civitatibus parvis; alicubi autem sunt multi
et separati principatus, puta sacrificia offe­
rentes et custodes templorum et aerarii sa­
crarum pecuniarum Deo dedicatarum, conse­
quenter autem ille qui ordinatur ad dispen­
sandas immolationes communes quas non as­
signavit lex ipsis sacerdotibus, sed recipiunt
ipsas a mensa communi. Erant enim apud
gentiles quaedam quae immolabantur, quae
sacerdotes accipiebant de propriis; quaedam
autem quae ministrabantur eis a communi; et
isti a quibusdam vocabantur reges, a quibus­
dam vero pontifices maximi.
1043. — Deinde cum dicit « necessariae
quidem »
Recolligit praedictos principatus dicens
quod principatus necessarii, ut contingit di­
cere in summa sunt de his et circa hoc: puta
principatus circa rem divinam, et principatus
circa bellica, et ille qui curam habet super
acceptione reddituum et dispensatione eorum,
et ille qui habet dominium circa forum quan­
tum ad commutationes, et ille qui circa mu­
nicipium civitatis, et exterius circa portum et
regionem subtectam civitati; iterum ille qui
circa iudicia et circa scripturas commutatio­
num et circa exeeutiones sententiarum, et ille
qui habet curam super custodia civitatis et
regionis, et ille qui habet audire compositum

1040-1046

et corrigere delinquentes, et finaliter circa
consilia.
In civitatibus autem, quae magis vacant ab
exterioribus bellis, et intendunt speculationi,
et magis delectantur circa talia, sunt alii pro­
prii principatus, de quibus nunc dictum non
est, nec de republica talium civitatum, sed
tantum dictum est de principatibus pertinen­
tibus ad statum paucorum et popularem, de
quibus erat prius determinatum; quamvis
quaedam istorum pertineant etiam ad prae­
dictas civitates.
1044. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Determinat de principatibus non necessa­
riis magis; dicens, quod adhuc praeter prin­
cipatus praedictos et necessarios sunt alii prin­
cipatus curantes de bono ornatu civitatis et
civium, de mulierum disciplina et de custo­
dia legum, ita quod nullus transgrediatur, et
de lege puerorum puta disciplina et cura ipso­
rum, de gymnasiorum gubernatione, iterum de
ludis gymnasticis, in quibus homines exerce­
bant se nudi, et de musicis, et aliis huiusmodi
spectaculis.
1045. — Deinde cum dicit « horum au­
tem »
Declarat ad quas respublicas pertineat qui­
dam horum principatuum.
Et primo declarat hoc, de quibus minus
principalibus. Secundo cum dicit, « Tribus
autem existentibus etc. » de principalibus.
In prima dicit, quod quidam istorum prin­
cipatuum non competunt statui populari, pu­
ta principatus mulierum, puerorum lex vel
principatus. Et ratio huius est, quia in popu­
lari statu est multitudo egenorum, egeni au­
tem necesse habent uti mulieribus et pueris
tamquam quibusdam consequentibus de ne­
cessitate, ad operationes necessarias et servi­
les propter carentiam servorum; hi enim quia
servos non habent, utuntur mulieribus et pue­
ris sicut servis.
1046. — Deinde cum dicit « tribus autem »
Declarat hoc idem de quibusdam principa­
tibus; dicens, quod, cum sint tres principatus
secundum quos eligunt alios principales prin­
cipatus, scilicet conservatores legum, praeconsultores et consilium; legum conservatores
pertinent ad statum optimatum, quia legum
conservatores prudentia indigent, et virtute,
quae sunt principalia in statu optimatum.
Praeconsultores autem pertinent ad paucorum
statum. Consilium vero ad popularem. Sic
igitur in typo et figuraliter dictum est fere
de omnibus magistratibus.

— 336 —

LIBER SEPTIMUS
SUMMA LIBRI. — OPTIMAM ABSOLUTE civitatem ostendit, tum felicitatis habita
RATIONE QUAM PER OPTIMUM VIRUM CONSEQUIMUR. TUM EORUM QUAE AD FELICI­
TATEM DUCUNT: MODERATA CIVIUM MULTITUDINE. SUFFICIENTI REGIONIS UBERTATE,
ACCOMMODATO URBIS SITU, EXIMIA MAGISTRATUUM MODERATIONE. PROMPTO TAM IN
BELLO QUAM IN PACE SUBDITORUM MINISTERIO. CONVENIENTI FEMINARUM OBSERVA­
TIONE. ET APTA LIBERORUM EDUCATIONE.

LECTIO L
(nn. 1047-1058; [901-911]).
Quod optima vita, et privatim unicuique, et publice civitatibus, est ad virtutem vivere,
reliquis bonis ad id adiuvantibus.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1323al4 - 1324a4)
901. De politia optima facturum conve­
nientem inquisitionem, necesse determinare
prius quae sit eligibilissima vita. Immanifesto enim existente hoc, et optimam politiam
necessarium esse immanifestam. Optime enim
agere convenit eos qui optime politizant exi­
stentibus sibi, nisi aliquid fiat praeter ratio­
nem. Propter quod oportet prius confessum
esse quae sit quae omnibus (ut est dicere) eli­
gibilissima vita; post haec, utrum communi­
ter et seorsum eadem, vel altera.
902. Putantes igitur sufficienter multa dice­
re, et eorum quae extrinsecis sermonibus de
optima vita, et nunc utendum ipsis. Ut vere
enim ad unam divisionem nullus dubitabit
utique, quoniam tribus existentibus partitioni­
bus eorum quae extrinsecus, et eorum quae
in corpore, et eorum quae in anima, omnia
haec existere beatis oportet.
903. Nullus enim utique dicet beatura eum
qui nullam partem habet fortitudinis, neque
temperantiae neque iustitiae, neque pruden­
tiae, sed formidantem quidem volantes mu­
scas, abstinentem autem a nullo extremorum,
si appetat comedere vel bibere, gratia qua­
drantis perimentem amicissimos amicos, simi­
liter autem et quae circa prudentiam, sicut
imprudentem et mendacem, sicut quidam pue­
rulus, vel insensatus.
904. Sed haec quidem dicta, ut omnes uti­

que concedent, differunt autem in quanto et
excessibus. Virtutis quidem enim quantamcumque habere sufficiens esse putant. Divitia­
rum autem, et pecuniarum, et potentiae, et
gloriae, et omnium talium infinitum quaerunt
excessum.
905. Nos autem ipsis dicemus, quod facile
quidem de iis, et per opera provenire fidem,
videntes quia acquirant et conservant non
virtutes extrinsecis, sed illa iis. Et vivendo fe­
liciter, sive in gaudere est, sive in virtute om­
nibus. sive in ambobus, quia magis existit
ornatis moribus quidem et intellectu ad ex­
cessum, circa extrinsecam autem possessionem
bonorum mediocribus quam iis qui illa qui­
dem possident ampliora optimis, in iis autem
deficiunt.
906. Quinimmo, et secundum rationem con­
siderantibus facile conspicabile est. Quae qui­
dem enim extra, habent terminum sicut or­
ganum quoddam. Omne autem quod utile est,
eorum excessum aut nocere necessarium, aut
nihil proficuum esse habentibus. Bonorum au­
tem quae circa animam unumquodque quanto
quidem utique excedit, tanto magis utile esse,
si oportet et in iis dicere non solum quod
bonum, sed et quod utile.
907. Totaliterque palam quod assequi dice­
mus dispositionem optimam uniuscuiusque rei
ad invicem secundum excessum quem distan-

— 337 —

L. Vil, 1. i

IN POLITICORUM

tia quidem sortita est, quantum dicimus esse,
ipsas has dispositiones. Quare siquidem est
anima pretiosior et possessione et corpore et
simpliciter et nobis, necesse et dispositionem
optimam uniuscuiusque proportionaliter iis
habere.
908. Adhuc autem, et animae gratia eligibilia nata sunt haec, et oportet omnes eli­
gere bene prudentes, sed non illorum gratia
animam.
909. Quod quidem igitur unicuique felici­
tatis adiacet tantum quantum quidem virtutis
et prudentiae, et eius quod est agere secun­
dum has, sit confessum nobis teste Deo uten­
tibus, qui felix quidem est et beatus, propter
nullum autem extrinsecorum bonorum, sed
propter seipsum ipse, et propterea quod qua­
lis quis est secundum naturam. Quoniam et
bonam fortunam a felicitate, propter hoc ne­
cessarium esse alteram. Bonorum quidem
enim quae extra animam causa casus et for­
tuna : iustus autem nullus neque temperatus
a fortuna, neque propter fortunam est.

1047-1048

910. Habitum autem est et eisdem ratio­
nibus opportunum et civitatem felicem esse
eam quae optima et agentem bene. Impos­
sibile autem bene agere iis qui non bona
agunt. Nullum autem bonum opus, neque viri
neque civitatis, sine virtute ct prudentia. For­
titudo autem civitatis et iustitia et prudentia
eamdem habet potentiam et formam, quibus
participans unusquisque hominum dicitur iu­
stus, et prudens et temperatus.
911. Sed haec quidem in tantum sint prooemialiter dicta sermone: neque enim non at­
tingere ipsa possibile, neque omnes conve­
nientes rationes contingit dicere, alterius enim
studii opus sunt haec. Nunc autem suppo­
nantur tantum, quod vita quidem optima et
seorsum uniuscuiusque, et communiter civita­
tibus, quae cum virtute redundante, in tan­
tum, ut sit participare iis, quae secundum
virtutem, actionibus. Ad dubitantes autem di­
mittentes jn praesenti methodo consideran­
dum posterius, siquis dictis existit non per­
suasus.

COMMENTARIUM
1047. — Postquam Aristoteles declaravit
ex quibus et qualibus et quomodo instituenda
est respublica minus recte ordinata, intendit
nunc declarare quomodo et ex quibus insti­
tuenda est simpliciter optima, sive sit respu­
blica communi nomine nominata, sive respu­
blica optimatum, sive regnum.
Et circa hoc praemittit quaedam pertinentia
ad declarationem intenti sui. Cum dicit, « De
republica autem ipsa etc. » ostendit ex qui­
bus et qualibus est instituenda. Ad instituen­
dum autem rempublicam optimam oportet
praecognoscere quaedam ex parte formae
ipsius reipublicae quae sumitur ex ratione
ipsius finis. Quaedam autem ex parte ma­
teriae quae sunt cives ipsi, et locus, et ha­
bitatio.
Et secundum hoc circa primum duo facit.
Quoniam primo inquirit de fine ipsius reipu­
blicae. Secundo cum dicit, « De reliquis di­
cendum etc. » inquirit de materia.
Circa primum, adhuc primo praemittit in­
tentionem suam. Et secundo cum dicit, « Pu­
tantes etc. » prosequitur.
Circa primum dat intentionem suam respe­
ctu duorum; dicens primo, quod qui vult fa­
cere inquisitionem certam et convenientem
materiae subiectae de republica optima sim­
pliciter non ex suppositione, necesse habet
prius considerationem facere, quae vita sit
eligibilissima simpliciter, idest quae sit actio
optima simpliciter. Dicitur enim vita uno mo­
do de hoc quod est principium motus ex se.
Sicut dicitur quod anima et vita sunt idem.
Consequenter autem dicitur de operatione
procedente ab huiusmodi principio intrinseco;
sicut dicimus, quod sentire ct intelligere sunt
vitae quaedam: et secundum hoc eligibilissimum hominis est vita optima vel actio eius
secundum excellentiorem animae potentiam.

Et rationem huiusmodi assignat : quoniam
si non fuerit manifestum quae sit optima ope­
ratio hominis simpliciter, non erit manifestum
quae sit optima respublica simpliciter; quo­
niam optime versantes in republica necessa­
rium est attingere ad optimam vitam, seu
actionem hominis, aut simpliciter, aut secun­
dum exigentiam dispositionum inexistentium,
secundum quarum diversitatem necessarium est
actionem seu finem diversificari, sicut actio­
nem artificis optimam necesse est diversificari
propter diversitatem materiae ex qua opera­
tur. Dico autem quod optime versantes in re­
publica oportet attingere ad optimam opera­
tionem, nisi fuerit aliquid quod accidet prae­
ter rationem; puta vel defectus naturae vel
alicuius exteriorum quae necessario exiguntur
ad optimam actionem.
1048. — Igitur volentem considerare de
optima republica oportet primo praeaccipi,
sicut manifestum est, quae sit vita optima vel
etiam actio eligibilissima omnibus hominibus,
ut est dicere: quod adiungit propter hoc,
quod quidam sunt male nati vel in malis con­
suetudinibus nutriti, qui vix aut nunquam
possunt attingere ad optimam vitam, seu
actionem hominis. Consistit autem virtus ra­
tionis eius in hoc, quia ad cognitionem cuius­
cumque oportet praecognoscere ea, ex quibus
per se sumitur ratio. Per hanc enim cogno­
scitur unumquodque. Ratio autem optimae
reipublicae sumitur ex optimo fine hominis,
sicut universaliter ratio operabilium ex ratio­
ne finis. 'Finis autem optimae reipublicae est
optimus finis hônu’nis, quia respublica non
est aliud quam ordo civitatis, sicut dicitur
tertio huius. Ratio autem ordinis sumitur ex
fine; et ideo ad cognitionem optimae reipu­
blicae oportet praecognoscere quis sit optimus
finis hominis seu actio. Deinde dat intentio­

1048-1052

IN POLITICORUM

L. Vil, 1. i

geret ad aliquam partem virtutis, puta forti­
nem suam respectu alterius; dicens, quod
tudinis, vel temperantiae, vel iustitiae, vel pru­
post hoc erit considerandum utrum eadem sit
optima vita vel actio uniuscuiusque seorsum
dentiae, quae sunt quatuor virtutes princi­
pales.
viventis civis et totius civitatis, an alia et alia
Nullus enim diceret illum felicem esse, qui
huiusmodi et illius.
1049. — Deinde cum dicit « putantes igi­
non aggrederetur aliqua terribilia vel formi­
daret muscas volantes et paveret ad sonum
tur »
Prosequitur; et primo inquirit quae sit opti­
folii vel ad apparitionem umbrae: nec etiam
ma vita hominis vel optimus finis. Secundo
illum qui in uso ciborum vel venereorum non
cum dicit, « Unum autem etc. »; utrum eadem
abstinet ab aliquo extremorum, sed appeteret
unius et totius civitatis, optima autem vita
comedere vel bibere quodeumque vel quomo­
documque, et uteretur venereis quomodocum­
seu actio est felicitas.
que vel quantumcumque. Similiter autem nec
Primo igitur inquirit quae sit felicitas ho­
minis. Secundo quae ipsius civitatis, cum di­
illum qui nullam habens aequitatem iustitiae,
sed gratia quadrantis (quae est quarta pars
cit, « Habitum autem est etc. ».
Circa primum primo praemittit suppositio­
denarii) habendi quomodocumque vellet peri­
nem praedictam. Secundo cum dicit, « Nemo
mere amicos dilectissimos. Similiter autem se
enim dicere etc. » manifestat eam quantum ad
habet in his quae circa prudentiam. Nullus
enim diceret illum esse beatum, qui sit im­
alteram partem.
Circa primum intelligendum est, quod bo­
prudens et sine discretione et mendax est, sic­
ut puer aliquis sensum non habens, nec usum
num hominis est esse perfectum ipsius homi­
rationis. Hoc autem non esset nisi ad beatinis, quia bonitas perfectio quaedam est. Ho­
mo autem compositus est ex corpore, sicut
tudinem pertinerent operationes virtutis.
1051. — Deinde cum dicit « sed haec »
ex materia, et ex anima, sicut ex forma; et
Inquirit, hoc supposito, in quo istorum
ideo quoddam est esse eius perfectum quo
principaliter consistat felicitas.
ad corpus, quoddam autem secundum ani­
Et primo tangit errorem quorumdam. Se­
mam. Et adhuc quia ad perfectionem animae
cundo cum dicit, « At enim nos etc. » repro­
et corporis indiget quibusdam exterioribus,
sicut organis, puta nutrimento et aliis et hu­
bat: ex quo apparet intentum suum.
In prima parte dicit, quod omnia praedicta
iusmodi, est aliud esse perfectum hominis
bona pertinere ad felicitatem concedant ut
quantum ad ista bona exterius. Et ideo est
omnes: quod dicit propter aliquos sylvestres,
triplex bonum hominis: scilicet bonum secun­
qui etiam nihil sciunt de felicitate. Differen­
dum animam et secundum corpus, et exte­
ter tamen dicunt ista pertinere ad ipsam seriora bona. Felicitas autem cum sit bonum
perfectissimum ipsius hominis, aggregat om­ I eundum quantitatem et excessum virtutis vel
aliorum. Quidam enim dicunt sufficere ad fe­
nia ista.
licitatem perfectam quantumcumque virtutis
Et hoc est quod dicit, quod nos putamus
etiam modicum, divitiarum autem et pecunia­
multa sufficienter dixisse de ultimo fine ho­
rum quae sunt divitiae accidentales, et poten­
minis, in his quae sunt dicta in extrinsecis ser­
tiae, et gloriae, et famae et omnium talium,
monibus, hoc est in libro Ethicorum qui est
dicunt pertinere ad excessum infinitum; et
extrinsecus ab Iris quae considerantur in hoc
ideo ipsam dicunt consistere principaliter in
libro per se: et nunc utamur eis ad proposi­
bonis exterioribus. Sed quidam in divitiis, qui­
tum. Et ut ad unam divisionem reducamus,
dam in gloria, quidam etiam in bonis cor­
nulli dubium est, quin bonis hominis distin­
poris, puta in voluptate vel in aliquo huius­
ctis in tres partes, videlicet in ea quae exte­
modi principaliter, per posterius autem in vir­
rius, puta divitias et amicos, et in ea quae
tute, scilicet secundum quod ordinantur ad
secundum corpus, puta sanitatem et vivaci­
illa.
tatem sensuum et huiusmodi, et in ea quae
1052. — Deinde cum dicit « nos autem »
secundum animam, quia omnia ista necesse
Reprobat opinionem istam, ostendens con­
sit inesse beatis.
trarium, scilicet ipsam principaliter consistere
Beatitudo enim est perfectissimum bonum
in virtute.
hominis. Si ergo omnia ista sunt bona ho­
Et circa hoc primo ponit rationes hoc osten­
minis, necesse est omnia ista in eo existere.
dentes. Secundo cum dicit, « Quod igitur fe­
Si enim aliquod istorum deficeret, ex illa par­
licitatis etc. », inducit conclusionem, subiunte contingeret imperfectio. Ex hoc est quod
gendo quasdam persuasiones.
Boetius dicit tertio de Consolatione, quod fe­
Circa primum ponit quatuor rationes, βε­
licitas est status aggregatione omnium bono­
ι eundo ibi, « Quin etiam etc. ». Tertia ibi,
rum perfectus.
« Omninoque patet etc. ». Quarta ibi, « Insu­
1050. — Deinde cum dicit « nullus enim »
per animi gratia etc. ».
Probat quantum ad alteram partem, scilicet
Circa primum dicit, quod nos reprobantes
quantum ad ea quae sunt secundum animam,
dictum istorum dicemus quod est facile fa­
ex quodam quod omnes concedunt; dicens,
cere fidem ex ipsis operationibus nobis magis
quod hoc manifestum est de bonis secundum
manifestis de his quod felicitas, sive consistat
animam, quia nullus bene dispositus diceret
in operatione virtutis, sive in delectatione,
illum simpliciter esse felicem qui non attin­
24 — In Potificorum.

“ 339 —

L. VII, 1. i

IN POLITICORUM

1552-1056

sive in utroque, magis existit et principalius
bet rationem boni et non utilis, puta ultimus
in moribus, idest in consuetudinalibus opera­
finis qui non est propter aliud; utile autem
tionibus ordinatis secundum rationem et in
dicimus quod ordinatur in finem alium. Hoc
excellentia operationis perfectae intellectualis,
autem non esset nisi appetitus bonorum se­
cum mediocri possessione bonorum exterio­
cundum animam infinitus esset, et quaere­
rum, quam in abundantia praeter opportunum
rentur sine termino. Sic igitur patet, quod
huiusmodi bonorum exteriorum et deficientia
bona exteriora terminum quemdam habent.
virtutis vel intellectualis operationis.
Illa autem quae sunt secundum animam nul­
In illo enim bono principalius felicitas con­
lum in ordine ad appetitum. Et haec fuit mi­
sistit quo acquiruntur et conservantur et bene
nor propositio.
ordinantur alia, quam in illis quae acquirun­
1054. — Deinde cum dicit « totaliterque
tur, conservantur et diriguntur per alia. Illud
palam »
enim quo aliquid dirigitur e't mensuratur,
Ponit tertiam rationem; dicens, quod uni­
principalius videtur. Sed nos videmus ad sen­
versaliter manifestum est, quod optimam di­
sum quod bona exteriora et quaedam corpo­
spositionem cuiuslibet ad invicem respectu
ris acquiruntur, conservantur et dispensantur
alterius dicimus attendi secundum excessum,
secundum rationem rectam per operationem
quem habet dispositio respectu dispositionis
virtutis et intellectus, et non e contrario. Un­
alterius, quam sortitur per distantiam illarum
de dicitur in quarto Ethicorum, quod sine
rerum, quarum dicimus esse illam dispositio­
virtute non est facile bene sustinere bonas
nem et aliam. Et per hoc totum nihil aliud
fortunas. Divitiarum enim abundantia secun­
intendit, ut videtur, nisi quod illa dispositio
dum se inclinat ad id quod praeter rationem
in unoquoque est optima, quae consequitur
est. Unde secundo Rhetoricae dicitur, quod
naturam optimam. Si igitur anima melior et
excellentior est quam possessiones exteriores,
divites contumeliosi et elati, et iactatores sunt
et quam ipsum corpus, et simpliciter secun­
patientes aliquid a possessione divitiarum.
dum rem, et quo ad nos; necesse est dispo­
Ergo principalius consistit felicitas in excel­
sitionem animae ad dispositionem corporis et
lentia virtutis et operatione intellectus quam
possessionis exterioris proportionabiliter se ha­
bonorum exteriorum.
1053. — Deinde cum dicit « quinimmo et bere: et ideo sicut anima est optima pars ho­
minis, necesse est dispositionem eius secun­
secundum »
dum se esse optimam. Quare si optima dispo­
Ponit secundam rationem : dicens, quod in­
sitio hominis est felicitas ipsius, necesse est
super facile potest videri volentibus conside­
felicitatem ipsius consistere in aliquo bono
rare secundum rationem quod felicitas con­
animae.
sistit per se et principalius in actione aliqua
1055. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
secundum virtutem. In illo enim bono per
Ponit quartam rationem, dicens. Felicitas
se et principalius consistit felicitas cuius ap­
consistit principaliter in illo bono, cuius gra­
petitus nullum terminum habet, quam in eo
tia quaeruntur alia, et non contrario. Hoc
quod habet appetitum determinatum. Sicut
enim dicimus finem ultimum, sicut dicitur
enim dicitur in primo huius, finis medicinalis
primo Ethicorum. Sed bona corporis et exte­
est ad sanare in infinitum, et cuiuslibet artium
riora eliguntur gratia ipsius animae, et tan­
finis est in infinitum : quam maxime enim
tum quaeruntur inquantum sunt utilia ad
illum volunt facere. Eorum autem quae ad
actionem et opus. Et hoc videmus omnes et
finem, non infinitum. Sed appetitus bonorum
bene prudentes eligere, et non e contrario ani­
exteriorum terminum habent, appetitus autem
mam et bona ipsius quaerere gratia istorum.
eorum quae circa animam non habent: ergo
In bonis igitur animae principalius consistit
principalius consistit in bonis animae quam in
felicitas.
exterioribus.
1056. — Deinde cum dicit « quod qui­
Minorem istius rationis probat sic; dicens,
dem »
quod bona exteriora terminum quemdam ha­
Inducit conclusionem principaliter intentam
bent in ordine ad appetitum: quaeruntur
cum quibusdam persuasionibus, dicens, quod
enim sicut organum quoddam necessarium ad
sic igitur propter praedictas rationes tantum
operationem. Omne autem quod rationem or­
unicuique adiacere felicitatis practicae quan­
gani et utilis habet, si excedat ab eo quod
tum virtus moralis, et prudentiae, et virtutis
est secundum rationem, necessarium est esse
intellectualis, et actionum quae sunt secun­
nocivum aut nihil proficere; sicut de fistula
dum has virtutes, sit nobis concessum et ma­
apparet, quoniam si sint maiores aut plures
nifestum invocantibus Deum in testem qui
quam possint moveri a Ustulante, nocent, aut
beatus est simpliciter. Attingit enim ad opti­
non proficiunt : ergo de necessitate terminum
mum suum non propter aliquod extrinsecum
quemdam habent usque ad quem quaeruntur,
sibi, sed propter seipsum: quoniam si feliciet non ulterius. Bona autem secundum ani­
taretur propter aliquod extrinsecum, cum femam quanto magis excedunt, tanto utiliora
sunt, si oportet ista non solum bona dicere, i licitas sit finis, haberet aliquem finem divisum
a seipso, et esset aliquid melius ipso.
sed etiam utilia.
Finis enim melior est eis quae sunt ad fi­
Quod adiungit, quia secundum veritatem in
nem, quod est nefas dicere. Et ideo felix est
bonis secundum animam est aliquid quod ha­

~ 34° —

IN POLITICORUM

propter ipsam naturam suam, ita quod feli­
citas eius sit ipsa natura eius differens ratione
tantum. Si enim non esset ipsa natura eius,
sed aliquid additum ei, sequeretur in eo esse
compositionem, et quod esset aliquid prius
eo, quod esset principium compositionis, et
aliquid melius eo, sicut dictum est : quae val­
de absurda sunt, et ideo felix: est secundum
naturam suam ct non per aliquod extrinsecum.
Et propter hoc, scilicet quia felicitas non
consistit in exterioribus bonis, sed in his quae
sunt secundum animam, dicimus bonam for­
tunam esse diversam a felicitate. Bonorum
enim qui sunt extra animam fortuna et casus
sunt causa, unde et dicuntur bona fortunae.
Virtuosus autem, puta iustus aut temperatus
nullus est nec a fortuna, nec propter fortu­
nam, sed propter consuetudinem et rationem
rectam. Et ideo huiusmodi bona animae altera
sunt a bonis fortunae.
1057. — Deinde cum dicit « habitum au­
tem »
Ostendit, quae sit felicitas, seu vita optima
civitatis.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Sed haec quidem tantum etc. » excusat se
a certiori consideratione de istis.
In prima parte dicit, quod consequenter
opportunum est ostendere, et per virtutem
rationum earumdem, de felicitate civitatis,
quae est. Illam enim civitatem dicimus esse fe­
licem, et etiam optimam, quae optima ope­
ratur. Felicitas enim supponatur esse optima
operatio ex primo Ethicorum. Impossibile au­
tem est optime operari illos, qui non optima
operantur: bonum enim in operatione sequi­
tur bonitatem obiecti, sive operati. Sed nul­
lum bonum opus est, neque unius viri secun­
dum seipsum, neque civitatis, sine virtute mo­
rali, et prudentia intellectuali: ergo impos­
sibile est civitatem esse felicem et optimam
simpliciter sine virtute morali et intellectuali.
Consistit igitur felicitas in aliquo pertinente
ad virtutem.
Sed quia aliquis posset dicere, quod forti­
tudo et iustitia et aliae virtutes morales non
sunt unius naturae, et ideo non oportet quod

L. VII, 1. !

si felicitas unius hominis consistat in actio­
nibus istarum, quod propter hoc felicitas civi­
tatis consistat in actionibus earumdem, quasi
hoc volens removere, dicit quod fortitudo ci­
vitatis et iustitia, et prudentia, et aliae vir­
tutes eamdem habent potentiam in ordine ad
operationem et formam quantum ad naturam
ipsam in se cum fortitudine, et iustitia, et
prudentia, et aliis virtutibus, quibus informa­
tur unusquisque homo secundum seipsum, et
dicitur iustus, prudens, temperatus.
Et est intelligendum, quod virtus totius ci­
vitatis et virtus uniuscuiusque est eiusdem
naturae in se, et in ordine ad operationem;
non differens nisi sicut totum a parte et am­
plius a minori. Virtus enim moralis civitatis
aggregatur ex virtutibus partialibus civium: et
ideo sicut unius naturae est risibilitas in uno
homine, et in centum, ita eadem est virtus
in uno, et in tota civitate.
1058. — Deinde cum dicit « sed haec »
Excusat se a certiori consideratione de istis;
dicens, quod de felicitate unius hominis et
totius civitatis tantum dictum sit ratione per
modum prooemii, respectu sequentium. Non
enim declaratione dictorum de ipsa possibile
est intelligentem effugere omnem rationem :
sunt enim quaedam manifesta ex se, ex qui­
bus declarantur praedicta. Nec etiam possi­
bile est pertransire omnes rationes, quae pos­
sent adduci, propter multitudinem earum et
brevitatem tractatus. Omnia enim ista dicere
alterius studii est opus. Istae enim pertra­
ctatae sunt in primo et in decimo Ethicorum
de felicitate, quae est secundum unum.
Nunc vero supponatur ad propositam in­
tentionem, quod vita optima et felicitas, et
uniuscuiusque secundum seipsum, et totius
civitatis, est perfectio quae est cum virtute,
non secundum quod habitus quidam est, sic
enim in potentia est ad ulteriorem perfectio­
nem; sed secundum quod redundat in opus,
intantum unumquemque vel civitatem contin­
gat participare actionibus virtutis, dimittentes
in praesenti consideratione alia quae consi­
derari possunt, considerantes ipsa posterius, si
aliquis non credat rationibus praedictis.

— 341 —

·Η ·Η Η η ΐ·η α ···Β ·ΙΙ

1056-1058

L. Vil, L H

IN POLITICORUM

LECTIO IL
Cnn. 1059-1085; [912-936]).

De felicitate cuiusque et civitatis, deque vita contemplativa, activa et dominante
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1324->5 - 1325032)
912. Utrum autem felicitatem eamdem esse
dicendum uniuscuiusque hominum et civitatis,
vel non eamdem, reliquum est dicere.
913. Manifestum autem et hoc: omnes
enim utique confitebuntur esse eamdem. Qui­
cumque enim in divitiis vivere bene ponunt
in uno, isti, et civitatem totam si fuerit dives,
beatificant. Et quicumque tyrannicam vitam
maxime appretiantur, isti et civitatem pluri­
mis principantem felicissimam esse dicent uti­
que. Si etiam aliquis unum propter virtutem
recipit, et civitatem feliciorem dicet eam quae
studiosorum.
914. Sed iam duo haec sunt, quae conside­
ratione egent. Unum quidem, utrum eligibilior vita, quae per simul politizare, et com­
municare civitate, vel magis quae peregrina,
et a politica communione absoluta. Adhuc au­
tem quam politiam ponendum et qualem di­
spositionem civitatis optimam, sive omnibus
existente eligibili communicare civitate, sive
et quibusdam quidem non, plurimis autem.
915. Quoniam autem et politici intellectus
et theoriae hoc est opus, sed non circa unum­
quodque eligibile, nos autem nunc hanc eli­
gimus speculationem. Id quidem accessorium
utique erit, hoc autem opus methodi huius.
916. Quod quidem igitur necessarium esse
politiam optimam hanc, secundum quem or­
dinem, et quicumque utique optime aget et
vivet beate, manifestum est.
917. Dubitatur autem ab ipsis qui confi­
tentur vitam cum virtute esse eligibilissimam,
utrum politica et activa vita eligibilis vel magis
absoluta ab omnibus exterioribus velut contem­
plativa quaedam quam solam quidam aiunt
esse philosophicam. Fere enim has duas vitas
hominum honoratissimi ad virtutem videntur
praeeligentes; et priorum, et eorum qui nunc;
dico autem duas, politicam et philosophicam.
Differt autem non modicum, utro modo se
habeat veritas: necesse enim prudentem de
meliorem coordinare intentionem et hominum
unicuique et communi politiae.
918. Putant autem ii quidem proximis prin­
cipari, despotice quidem factum cum iniustitia
esse maxime, politice autem quod quidem
iniustum non habere; impedimentum autem
habere ei quae circa seipsum iucunditati.
919. Iis autem ex contrario alii existunt
opinantes, viri enim solam vitam activam esse
et politicam; in unaquaque enim virtute non
esse actiones magis solitariis quam iis qui
communia agunt et politizantibus. Ii quidem
igitur sic existimant.

920. Ii autem despoticum et tyrannicum mo­
dum politiae aiunt solum esse felicem : apud
quosdam autem iste et legum et politiae ter­
minus quatenus despotizent vicinis. Propter
quod et plurimorum legalium dispersim, ut
est dicere, positorum apud plurimos, tamen
si alicubi ad aliquid unum leges respiciunt,
ut imperent coniecturant omnes, sicut in La­
cedaemonia et Creta ad adversarios coordinata sunt fere disciplina, et legum multitudo.
921. Adhuc autem in gentibus omnibus po­
tentibus supergredi talis potentia honorata es­
set, velut inter Scythas et Celtas.
922. In aliquibus enim et leges quaedam
sunt provocantes ad virtutem hanc, sicut in
Carchedone aiunt ornatum ex liliis accipere
quotcumque militiis militaverunt. Erat autem
aliquando et circa Macedoniam lex, eum qui
nullum occidisset inimicorum virum circum­
cingi capistro. Inter Scythas autem non lice­
bat bibere in festo quodam scyphum circumportatum ei, qui nullum inimicum occidisset.
Inter Iberos autem qui sunt gens bellicosa,
tot numero obeliscos commassant circa se­
pulcrum, quot utique peremerint inimico­
rum : et alia multa utique apud alios sunt
talia : haec quidem legibus comprehensa, haec
autem consuetudinibus.
923. Quamvis videbitur utique valde incon­
veniens esse forte volentibus considerare, si
hoc est opus politici posse speculari qualiter
principetur et despotizet vicinis et volentibus
et non volentibus. Qualiter enim utique erit
hoc politicum, aut lege feribile, quod neque
legale est? non legale autem, non iuste solum,
sed et iniuste principari. Imperare autem est
et non iuste. Neque enim medici, neque gu­
bernatoris opus est suasisse aut sanasse, huius
quidem eos qui curantur, huius autem nautas.
Sed videntur multi despoticam putare esse
politicam: et quod quidem singuli sibi non
aiunt esse iustum neque expediens, hoc non
verecundantur ad alios studentes. Isti quidem
enim apud se iuste principari quaerunt, ad
alios autem nihil curant iustorum.
924. Inconveniens autem si non natura hic
quidem despotizans est, hic autem non despotizans. Quare si quidem habet hoc modo,
non oportet omnibus tentare despotizare, sed
despotibus, sicut neque venari ad salsiciam
vel hostiam homines, sed id quod est ad hoc
venabile. Est autem venabile quodeumque syl­
vestre fuerit esibile animal.
925. Aut non erit utique et secundum sei­
psum una civitas felix quae politizat, videlicet

— 342 —

1059-1060

IN POLITICORUM

bene. Siquidem contingit civitatem habitari
alicubi secundum se ipsam legibus utentem
studiosis, cuius coordinatio politiae non ad
bellum, neque ad imperandum erit adversariis.
Nihil enim existit tale.
928. Palam ergo, quia omnes quae ad bel­
lum curas, bonas quidem ponendum; non au­
tem tamquam finem omnium summam, sed il­
lius gratia has. Studiosi autem legislatoris est
considerare civitatem, et genus hominum, et
omnem aliam communionem, vita bona qua­
liter participabunt, et contingente sibi felici­
tate. Different tamen statutorum quaedam le­
galium. Ex haec legislativae est videre si ali­
qui extiterint vicini, quali ad quales studen­
dum, aut qualiter devenientibus ad quoscum­
que utendum. Sed hoc quidem posterius uti­
que sortietur congrua consideratione, ad quem
finem oportet optimam politiam tendere.
927. Ad eos autem qui confitentur quidem
vitam quae cum virtute esse eligibilissimam,
differentes autem de usu ipsius, dicendum
nobis ad utrosque ipsos. Ii quidem enim re­
probant politicos principatus, putantes vitam
liberi alteram quamdam esse a politica, et
omnium eligibilissimam: ii autem hanc opti­
mam. Impossibile enim nihil agentem agere
bene. Bonam autem actionem et felicitatem
esse idem.
928. Quia haec quidem utrique dicunt recte,
hac autem non recte. Ii quidem, quod liberi
vita melior quam despotica: hoc enim verum:
neque enim servo inquantum servus uti vene­
rabile; iussio enim quae de necessariis nullo
participat honestorum.
929. Putare vero omnem principatum esse
despotiam, non rectum : non enim minus di­
stat liberorum principatus ab eo qui servorum
quam rursum quod natura liberum a natura
servo. Determinatum est autem de ipsis suffi­
cienter in primis sermonibus.
930. Magis autem laudare sine actione esse
quam agere, non verum; felicitas enim actio
est. Adhuc autem multorum, et pulchrorum,
finem habent, quae iustorum et temperatorum
actiones.
931. Et quidem forte utique existimabit ali­
quis, iis ita determinatis, quod dominans esse
omnium optimum: sic enim utique plurima­
rum et pulcherrimarum dominus erit actionum.
Quare non oportet potentem principari par­
cere proximo, sed magis auferre; et neque

L. VIT, I. ii

patrem pueros, neque pueros patrem, neque
totaliter amicum, amicum nullum reputare,
neque ad hoc curare. Quod enim optimum,
eligibilissimum: bene autem agere optimum.
932. Hoc quidem igitur vere dicunt forte,
siquidem existit privantibus et vim inferen­
tibus, quod entium eligibilissimum. Sed forte
non est possibile existere, sed supponunt hoc.
Non enim adhuc bonas actiones contingit
esse ei, qui non differt tantum, quantum vir
a muliere, aut pater a natis, aut despotes a
servis. Quare qui transgreditur, nihil utique
tantum dirigere posterius quantum iam trans­
gressus est virtutem. Similibus enim bonum
et iustum in parte, hoc enim aequale et si­
mile: non aequale autem aequalibus, et non
simile similibus, praeter naturam : nullum au­
tem eorum quae praeter naturam, bonum.
933. Propter quod, et si aliquis alius fuerit
melior secundum virtutem et secundum po­
tentiam activam optimis, huic bonum asse­
qui, et huic obedire, iustum: oportet autem
non solum virtutem, sed etiam potentiam exi­
stere secundum quam erit activus.
934. Sed si haec dicimus bene, et felicita­
tem bonam operationem ponendum, et com­
muniter omnis civitatis utique erit et secun­
dum unumquemque optima vita quae activa:
sed activam non necessarium esse ad alteros,
sicut putant quidam, neque meditationes so­
las has esse activas eas quae convenientium
gratia fiunt ex agere; sed multo magis eas
quae ipsarum gratia theorias et meditationes.
Bona enim actio finis: quare actio aliqua.
Maxime autem agere dicimus, et dominos extrinsecarum actionum architectores intelligentibus.
935. At vero neque sine actione esse neces­
sarium civitates secundum se locatas, et ita
vivere eligentes : contingit enim secundum
partes et hoc accidere. Multae enim commu­
nicationes ad invicem partibus civitatis sunt.
Similiter autem et hoc existit circa unum­
quemque hominum. Vacationem enim utique
Deus habebit bene, et totus mundus quibus
non sunt extrinsecae actiones praeter proprias
quae ipsorum.
936. Quod quidem igitur eamdem vitam ne­
cessarium esse optimam unicuique hominum,
et communiter civitatibus et hominibus, ma­
nifestum est.

COMMENTARIUM
1059. — Postquam Philosophus ostendit,
quae sit optima vita unius, et quae optima
civitatis, vult inquirere nunc, utrum eadem sit
unius secundum seipsum et totius civitatis.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Sed haec iam duo etc. » movet quasdam
dubitationes.
Et circa primum praemittit intentionem
suam. Secundo cum dicit, « Manifestum au­
tem etc. », prosequitur.
In prima dicit, quod post praedicta relin­
quitur considerandum, utrum felicitas unius­
cuiusque hominis secundum se, et civitatis I

communiter, sit eadem secundum rationem,
vel altera. Hoc enim fuit secundum proposi­
torum prius.
1060. — Deinde cum dicit « manifestum
autem »
Declarat ipsam esse eamdem quasi ex com­
muni opinione omnium; dicens, quod mani­
feste apparet felicitatem unius hominis et ci­
vitatis esse eamdem et unius rationis, quo­
niam omnes loquentes de felicitate, hoc vi­
dentur dicere. Quicumque enim ponunt feli­
citatem hominis in divitiis consistere, isti etiam
dicunt civitatem beatam esse si fuerit abun-

— 343 ”

L. Vil, 1. n

IN POLITICORUM

dans divitiis. Qui autem vitam tyrannicam qua
aliquis vivit principans tyrannice aliis, dicunt
esse excellentissimam, isti civitatem felicissi­
mam esse dicunt, quae plurimis civitatibus et
regionibus principatur tyrannice. Si etiam ali­
quis dicit aliquem unum felicem esse propter
operationem virtutis, ille dicet civitatem esse
optimam quae magis studiosa et magis par­
ticipat actionibus virtutis, et sic dc aliis. Per
quodeumque enim dicit aliquis aliquem felicitari, per illud idem dicit et totam civitatem.
Omnes igitur confitentur unam esse felicita­
tem uniuscuiusque hominis seorsum et civita­
tis. Et hoc rationabiliter contingit: quoniam
quorum est una natura, eorum est unus ulti­
mus finis. Unus autem homo et omnes cives
civitatis sunt unius speciei: ergo unius et om­
nium civium est unus ultimus finis.
1061. — Deinde cum dicit «sed iam»
Movet duas dubitationes ad declarationem
dictorum.
Et primo movet eas. Secundo cum dicit,
« Quod igitur necessarium sit etc. » prosequi­
tur eas.
Et circa primum primo facit quod dictum
est. Secundo cum dicit, « Quoniam autem et
politici etc. » manifestat modum considerandi
de eis.
Tn prima dicit, quod circa praedicta inci­
dunt duae dubitationes, quae sunt dignae con­
sideratione, ad evidentiam dictorum et dicen­
dorum consequenter.
Quarum una est: cum sint duae vitae ho­
minis magis principales, scilicet practica et
speculativa, quae istarum sit cligibilior: utrum
illa quae consistit in communicatione civili in
simul vivendo civiliter, scilicet activa, vel illa
quae peregrina est et absoluta ab huiusmodi
communicatione civili, scilicet contemplativa.
Vocat autem vitam contemplativam absolutam
et peregrinam, quia principaliter consistit in
applicatione hominis secundum intellectum ad
primum obiectum eius et optimum, quae non
potest esse sine sedatione (1) motuum et per­
turbationum sine quibus non est vita civilis :
et ideo oportet ipsam esse absolutam a com­
municatione civili; et per consequens peregri­
nam. Peregrinum enim dicitur quod longe ab
habitudine consueta est. Magis autem con­
sueta vita communiter est vita civilis. Et pro­
pter hoc dicit Eustratius supra primum Ethi­
corum, quod speculativus separatus est a cor­
pore et sensibilibus secundum electionem,
quamvis non secundum rem.
Secunda dubitatio est, quae sit optima res­
publica simpliciter, et quae optima ordinatio
civitatis, supposito quod sit magis eligibilis
vita civilis vel omnibus hominibus, vel si non
omnibus, tamen pluribus, etsi omnes homines
non eligant vivere civiliter. Sunt enim qui­
dam qui aut non possunt communicare civi­
liter propter defectum naturae vel consuetu­
dinis, sicut bestiales homines, aut quia repu­
tant se per se sufficientes, non eligunt vitam

1060-1064

civilem, sicut homines divini, sicut dicitur in
primo huius; plures tamen eligunt ipsam.
1062. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Dat modum considerandi de istis dubita­
tionibus; dicens, quoniam considerare de hoc
quod est eligibile omnibus, aut etiam pluri­
mis, est opus intellectus civilis et pertinet ad
speculationem eius; non autem considerare
illud quod est eligibile huic vel illi; quoniam
considerat bonum commune per se, bonum
autem huius vel illius non nisi in ordine ad
bonum commune. Ideo nos intendimus hunc
modum speculationis circa praedictas dubita­
tiones considerando eas secundum quod refe­
runtur ad totam civitatem et non secundum
quod referuntur ad hunc vel ad illum civem.
Hoc enim modo considerare de ipsis est ac­
cessorium. Primo autem modo principalis in­
tentionis est : ita quod intendit Philosophus,
ut videtur quantum ad primam dubitationem,
utrum vita speculativa totius civitatis non mi­
nus sit eligibilior quam respublica. Et quan­
tum ad secundam, quae sit optima dispositio
civitatis non huius vel illius.
1063. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Prosequitur istas dubitationes.
Et primo praemittit quamdam suppositio­
nem; dicens, quod ex se manifestum est quod
illa respublica et ille ordo civitatis optimus est
secundum quem quilibet vel plurimi operan­
tur optime et vivunt feliciter. Optima enim
operatio et felicitas finis sunt optimae reipu­
blicae; et ideo ex hoc habet rationem civi­
tatis.
1064. — Deinde cum dicit « dubitatur au­
tem »
Prosequitur.
Et primo prosequitur eas ratiocinando. Se­
cundo cum dicit, « Ad eos autem etc. », de­
terminando.
Prima adhuc in duas : quoniam primo ar­
guit ad primam. Secundo cum dicit, « Ii qui­
dem igitur etc. » arguit ad secundam.
Prima adhuc dividitur in partes duas. Pri­
mo enim adhuc resumit dubitationem. Se­
cundo cum dicit, « Putant autem ii quidem
etc. » arguit ad ipsam.
In prima parte dicit, quod ab illis qui di­
cunt optimam vitam hominis esse in optima
operatione virtutis, dubitatur, utrum vita ci­
vilis quae consistit in communicatione civili
et activa quae consistit in directione vel or­
dine operationum quae sunt ad alterum, sit
eligibilior, vel illa quae est absoluta a turba­
tione civili et actionibus exterioribus magis,
quam dicimus contemplativam, quam solam
intendimus philosophos intendere. Has enim
duas vitas homines excellentes qui honoratis­
simi sunt propter virtutem et qui nunc sunt
et qui nos processerunt, videntur fere praeeli­
gere, sicut praecellentes.
« Fere » autem apponit, quia sunt quidam
homines bestiales rectum usum rationis non

— 344 —

1064-1069

IN POLITICORUM

habentes, qui vitam pecudum eligunt, puta
voluptuosam, non aliquam praedictarum dua­
rum. Dico autem duas vitas, scilicet civilem
et philosophicam, sive contemplativam. Nec
refert parum scire quae istarum eligibilior sit,
et quomodo veritas se habeat. Necesse enim
est sapientem et optimum virum, et civitatem
optimam ad meliorem ipsarum dirigere inten­
tionem suam : non potest autem ad meliorem
intentionem dirigere, nisi sciatur quae sit me­
lior; et ideo necesse est sapientem cognoscere,
quomodo se habeat veritas circa praedictam
dubitationem.
1065. — Deinde cum dicit « putant au­
tem »
Arguit. Et primo quod absoluta sit melior.
Secundo cum dicit, « Iis autem ex contrario
etc. » quod civilis.
In prima parte arguit dupliciter quod con­
templativa sit melior; dicens, quod quidam
opinantur quod principari dominative hoc est
principatu domini ad servum, et alios civiles
actus exercere, non potest esse sine iniustitia
magna. Optima autem vita huiusmodi iniustitiam, quae magis accidit in civili communi­
catione; non habet, quia optima vita nihil
praeter rationem habet: igitur optima vita
non est civilis, sed absoluta magis. Secundo
hoc idem arguit. Illa vita quae praestat im­
pedimentum delectationi quae circa ipsum,
non est optima: optimam enim vitam oportet
habere maximam delectationem: sed vita ci­
vilis impedimentum praestat huic delectationi;
non est igitur optima, sed magis absoluta.
1066. — Deinde cum dicit « iis autem »
Ponit rationem in oppositum; dicens, quod
alii e contrario opinentur dicentes, quod ad
virum optimum pertinet sola vita activa ci­
vilis. Illa enim vita pertinet ad optimum vi­
rum in qua sunt plures actiones et excellen­
tiores virtutes : nunc autem plures actiones se­
cundum unamquamque virtutem non sunt du­
centibus vitam solitariam quam his qui du­
cunt civilem et tractantes communia. Isti
enim exercent opera fortitudinis et liberalitatis
quae non multum pertinent ducentibus vitam
solitarium, sed magis e contrario; ergo civilis
vita magis pertinet ad optimum virum : erit
igitur optima. Hi quidem igitur habent hanc
opinionem.
1067. — Deinde cum dicit « ii autem »
Videtur arguere ad secundam dubitationem.
Fuerunt enim quidam qui dixerunt optimam
civitatem et optimam dispositionem civitatis
esse vitam dominativam et tyrannicam, qua
quis principatur pluribus tyrannice. De hoc
igitur intendit inquirere hic.
Et primo arguit quod talis dispositio rei­
publicae sit optima. Secundo cum dicit,
« Quamvis videbitur utique etc. » arguit in op­
positum. Tertio cum dicit, « Palam igitur
etc. », ex rationibus concludit veritatem.
Prima pars dividitur in tres partes. Primo
enim adducit rationem sumptam ex termino
legis et reipublicae. Secundo cum dicit, « Ad­

L. VIT, 1. π

huc autem jn gentibus etc. ». Ex honoratione
dominantium. Tertio cum dicit, « In aliquibus
enim et leges etc. » ponit rationem sumptam
ex provocatione quae per leges est.
In prima parte dicit, quod quidam fuerunt
qui dixerunt ordinem reipublicae tyrannicum
et dominativum quo aliquis principatur prin­
cipatu dominativo, solum felicem esse et ma­
xime homini eligibilem.
Quorum una ratio videtur, quoniam ille
videtur optimus modus reipublicae et optimus
finis, ad quod ordinantur leges et respublica;
lex enim et respublica rationem sumunt ex
fine. Nunc autem videmus quod apud quos­
dam leges et respublica ad hoc ordinantur finaliter quatenus pluribus principcntur domi­
native: propter quod quamvis legalia pluribus
sint diversa, (ut est dicere) et non ordinata ad
unum finem, sed quaedam ad unum, quae­
dam ad alium, si tamen alicubi ordinantur ad
unum, videmus quod omnes intendunt finaliter hoc, ut principcntur vicinis pluribus: sic­
ut apparet in legibus Lacedaemoniorum et
Cretensium; tota enim disciplina iuventutis et
legum multitudo ad hoc coordinata sunt fere,
ut plures eis subiiciantur, et ipsi pluribus
principcntur tyrannice ad utilitatem ipsorum,
non subditorum; ergo talis modus reipublicae
est optimus.
1068. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Ponit secundam rationem, quae videtur esse.
Ille modus reipublicae optimus videtur pro­
pter quem homines maxime honorantur. Ex­
cellentiae enim boni debetur honor. Sed nos
videmus quod in omnibus gentibus quae pos­
sunt alios supergredi principando talis poten­
tia supergrediendi vel dominandi honorata
est, sicut apud Scythas et apud Persas et
Thraces et Gallos; ergo talis modus reipu­
blicae optimus est.
1069. — Deinde cum dicit « in aliquibus
enim »
Ponit tertiam rationem cuius virtus est. Ille
modus reipublicae optimus est ad quem leges
maxime intendunt provocare; legis enim lato­
ris est cives quales quosdam facere, quoniam
boni operatores provocando per remunerationem bene operantur: sed ad talem modum
reipublicae plures leges provocant; ergo talis
modus reipublicae optimus est.
Minorem propositionem ipse declarat quasi
in quatuor legibus observatis apud diversos:
dicens primo quod apud aliquos sunt aliquae
leges provocantes ad virtutem, qua aliquis
potest supergredi pluribus: sicut dicitur quam­
dam legem fuisse apud Carthaginenses tot or­
natus ex annulis accipere quot militiis milita­
verit vincens adversarium. Fuit etiam lex in
Macedonia, militem qui nullum inimicum oc­
cidisset circumcingi capistro in vituperium.
Item apud Scythas non licebat secundum le­
gem et consuetudinem in quodam festo pa­
teram circumlatam exhibere ei qui non inter­
fecisset aliquem inimicorum in vituperium; ei

— 345 —

L. VII, 1. π

IN POLITICORUM

autem qui interfecerat licebat ad laudem et
ad honorem ipsius. Inter Iberos quoque, quae
sunt gentes bellicosae multum, tot obeliscos
numero apponunt circa sepulcrum alicuius
militis, quot interfecerit inimicos: et alia ta­
lia multa apud alios diversos, quorum quae­
dam ordinata sunt legibus alia sola consuetu­
dine observantur.
1070. — Deinde cum dicit « quamvis vide­
bitur »
Ponit rationes tres in contrarium : quarum
secundam cum dicit, « Inconveniens autem
etc. ». Et tertiam cum dicit, « Aut non erit
utique etc. ».
In prima parte dicit ita. Quidam dixerunt
quod modus reipublicae tyrannicus est opti­
mus, quamvis videatur valde inconveniens et
praeter rationem esse, si aliqui voluerunt con­
siderare hoc esse opus ad civem pertinens,
posse considerare qualiter principetur princi­
patu dominativo quocumque, sive volentibus
sive nolentibus: hoc enim non videtur. Illud
enim quod illegale est, vel illegitimum, non
est civile, aut lege ordinabile: leges enim or­
dinantur de legitimis et legalibus. Principari
autem vicinis non solum iuste, sed etiam in­
iuste, manifestum est quod legale non est nec
legitimum; et principari contingit non solum
iuste, sed etiam non iuste; ergo principari
quocumque modo non est civile, aut ordina­
bile secundum legem.
Et iterum, sicut est in aliis artibus operativis, ita in republica et legislativa. In aliis
autem sic est; puta in medicina opus medi­
corum est non suadere aegroto ut sanetur,
sed ipsum sanare. Similiter in gubernativa,
opus est gubernantis non curare nautas ab
infirmitate, sed dirigere ad gubernandum na­
vem. Ergo similiter in republica et legisla­
tiva opus erit civilia et legalia ordinare, non
illegalia; et principari eis, qui nati sunt et
debent subiici.
Adiungit autem increpationem contra con­
trarium opinantes; dicens, quod quamvis ita
sit, sicut conclusum est prius secundum veri­
tatem, tamen plures videntur opinari modum
reipublicae dominativum optimum esse, non
verecundantes ordinare sicut iustum et expe­
diens, quod sibi ipsis non credunt iustum esse
et expediens ad finem; ipsi enim volunt sibiipsis iuste principari et fieri quae sunt expe­
dienda; quod autem aliis principentur iniuste,
non curant: et hoc valde verecundum est. Si­
quidem verecundia est de turpi. Turpe autem
est homini praeter rationem rectam agere. Re­
cta autem ratio dicit non facere alii quod sibi
non vult fieri.
1071. — Deinde cum dicit « inconveniens
autem »
Ponit secundam rationem, et est. Inconve­
niens est et irrationabile illis principari dominative, qui non sunt nati subiici dominativa subiectione. Hoc enim contra naturam
videtur, et pel· consequens violentum, et violen­
tum praeter rationem est. Quidam autem sunt,

1069-1073

qui non sunt nati subiici tali subiectione. In­
conveniens enim est si sint aliqui nati subiici
tali subiectione, et alii non nati nec dispositi
ad hoc; sicut inconveniens est aliquem non
esse servum et aliquem liberum naturaliter,
sed omnes servos: ergo irrationabile est prin­
cipari omnibus dominative. Quare si veritas
hoc modo se habet, non oportet secundum
rationem tentare velle dominari omnibus, sed
illis qui nati sunt; sicut nec optimum est ho­
mines venari ad mensam vel sacrificium quodcumque animal, sed illud quod ad hoc con­
veniens est, puta esibile et mundum : unde
venabile animal dicimus quodeumque sylve­
stre fuerit aptum ad generandum nutri­
mentum.
1072. — Deinde cum dicit « aut non »
Ponit tertiam rationem; dicens, quod adhuc
possibile est esse aliquam civitatem secundum
seipsam, ab aliis separatam, unam bene gu­
bernantem, et felicem existentem; puta si con­
tingat aliquam esse talem civitatem remotam
secundum silum ab aliis, quae regatur legi­
bus rectis ordinabilibus in finem rectum, et
tamen ordo reipublicae illius, et leges hanc
signantes, non ordinantur ad bellum, neque
ad subiiciendum vicinos, neque ad dominan­
dum adversantibus qualitercumque. Suppona­
tur enim, quod non sint aliqui propinqui,
quibus possint et velint dominari, sed habet
bonum suum in seipsa. Hoc autem non esset
si optimus modus reipublicae esset principari
aliis qualitercumque, iuste vel iniuste. Non
est igitur optimus ordo reipublicae domina­
tive principari vicinis.
1073. — Deinde cum dicit « palam ergo »
Ex rationibus praedictis concludit veritatem.
Ad cuius evidentiam est intelligendum quod
actiones bellicae in civilibus per se ordinantur
ad duo; scilicet ad repellendum insurgentes et
injuriantes, ne serviant iniuste, et ad compel­
lendum servire illos qui nati sunt et debent
servire; et cum ordinantur ad alterum istorum
duorum, bonae sunt et eligibiles secundum ra­
tionem rectam. Per accidens autem contingit,
quod ordinentur ad repellendum eos, quibus
nati sunt servire, vel ad impugnandum non
natos servire, et sic nec bonae nec secundum
rationem eligibiles. Et ideo actiones bellicae
et praeparatio curae earum absolute, nec bo­
nae nec eligibiles sunt, sed tantum secundum
primum modum; et adhuc tunc non sunt
quaerendae sicut ultimus finis, vel sicut illud
quod ordinatur in finem, scilicet in pacem et
tranquillitatem civitatis.
Et hoc est quod intendit concludere primo;
dicens, quod manifestum est ex rationibus
praedictis, quod omnes curae et praeparatio­
nes eorum quae ad bellum, ad repellendum
violentias, vel ad impugnandum alios secun­
dum rationem rectam, bonae quidem sunt et
eligibiles, sicut dictum est prius; non tamen
in hoc consistit optimum reipublicae vel civi­
tatis. Non enim gratia huius quaeruntur alia,
et ipsum non propter aliud; sed ipsum gratia

— 346 —

1073-1075

IN POLITICORUM

alterius finis. Nullus enim eligit bellare eius
quod est bellare gratia, neque praeparare bel­
lum. Videtur enim quis occisor violentus esse,
si amicos oppugnatores faceret, ut pugnae et
occisiones fierent, sicut dicitur in decimo Ethi­
corum. Et ideo ad legislatorem, cuius est bo­
num civitatis procurare, pertinet considerare
ipsam civitatem, et quantum ad fortitudinem,
quae est ex situ, et quantum ad ordinationem
reipublicae, et etiam modum hominum, quem
habent ex naturali inclinatione, et aliam com­
municationem eorum adinvicem, et alios, sci­
licet ad quam vitam ordinabiles sunt ex na­
tura, omnibus istis pensatis, sive sit optima
simpliciter, sive optima his : et tunc ordinare
leges et statuta, per quae poterunt attingere
ad hanc optimam vitam, et felicitatem conve­
nientem sibi.
Differentiam tamen quamdam oportet esse
huiusmodi statutorum legalium. Primo quidem
secundum diversitatem finium et vitae: ad
alium et ad alium enim finem, alias et alias
oportet ordinare leges. Secundo, quia quae­
dam sunt de his quae immediate ordinantur
in finem, quaedam autem de his quae ordi­
nantur ad aliud eorum quam ad finem, quae­
dam autem ad removendum prohibentia.
Iterum ad legislatorem pertinet considerare
si aliqui sint vicini civitatis, quales sunt eo­
rum dispositiones, si fortes vel effeminati, si
liberi naturaliter vel servi; et tunc conferendo
conditiones civium et civitatis aliorum ad con­
ditionem civitatis propriae, considerare quali­
ter se habendum ad illos, et qualiter utendum
ad quoscumque ex contingentibus; puta si sint
servi natura, et effeminati, debellandum eos,
siquidem cives sint contrariae dispositionis. Si
autem viriles et liberi secundum naturam, ci­
vibus e contrario se habentibus, aut servien­
dum eis sicut natura inclinat, aut pacem ha­
bendum. Sed de istis erit conveniens consi­
derationem in sequentibus facere, ad quem fi­
nem oportet tendere rempublicam optimam,
et qualiter ordinanda sunt ea quae ad finem
talem.
1074. — Deinde cum dicit « ad eos »
Intendit solvere praedictas dubitationes. Sed
est intelligendum, quod dissolutio secundae
pendet ex dissolutione primae. Si enim decla­
ratum fuerit quae sit eligibilissima vita sim­
pliciter, statim ostensum erit, quae sit optima
respublica et optimus ordo eius. Illam enim
rempublicam et illum ordinem eius oportet
esse optimum secundum se, quae unitur opti­
mae, et in quibus intenditur optima vita. Et
ideo tantum solvit principaliter primam.
Sed quia circa primam dubitationem fue­
runt opiniones subcontrariae, primo declarat,
quod utraque illarum quantum ad aliquid re­
cte, et quantum ad aliquid non recte dicit.
Secundo cum dicit, « Quod si haec etc. » dis­
solvit eamdem.
Circa primum primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Quinimmo respondebit
etc. » removet obviationem, quae posset fieri.

L. VII, 1. ii

Et circa primum primo proponit. Secundo
cum dicit, « Utrique eorum etc. » manifestat.
In prima parte dicit, quod ad illos qui opi­
nantur vitam, quae consistit cum virtute, esse
optimam et eligibilissimam, differunt tamen in
usu cuius virtutis existât, dicendum ad utros­
que, quoniam utrique in aliquo dicunt recte,
in aliquo autem non recte.
Quidam enim ipsorum reprobantes civiles
principatus tamquam praeter rationem exi­
stentes, putant vitam liberi, hoc est absolu­
tam et contemplativam, alteram esse, vel di­
versam omnino a civili, et esse optimam et
eligibilissimam inter omnes. Alii autem e
contrario, vitam civilem optimam dicunt esse,
rationem adducentes, quoniam vita contempla­
tiva in vacatione, et in vacando videtur con­
sistere. Nunc autem impossibile est eum, qui
nihil agit, bene agere. Bona autem actio et
felicitas sunt idem: hoc enim dicimus felici­
tatem: ergo impossibile est ducentem vitam
contemplativam, habere felicitatem simpliciter.
Civilis autem vita multas actiones bonas et
pulchras habet; ergo videtur, quod ista vita sit
eligibilior alia.
1075. — Deinde cum dicit « quia haec »
Manifestat in quo dicentes vitam contem­
plativam optimam, bene et male dixerunt: ex
quo apparet in quo alia opinio male dixit
quodammodo per oppositum.
Et primo in quo bene. Secundo cum dicit,
« Putare vero omnium etc. » in quo male.
Ad evidentiam primi, et quorumdam poste­
rius dicendorum, intelligendum est, quod sicut
Philosophus dicit in primo Metaphysicae, li­
ber est qui est suiipsius causa. Quod non po­
test intelligi sic, quod aliquis sit causa suiipsius
primo: nihil enim est causa sui: sed est in­
telligendum, quod liber sit ille, qui secun­
dum aliquid proprium sibi est causa sibi ope­
randi. Et tunc veritatem habet, quod liber est
suiipsius causa in duplici genere causae : et
in ratione agentis, et ratione finis. In ratione
agentis, inquantum per aliquod principium
quod est principale in eo operatur. In ratio­
ne autem finis, inquantum operatur ad finem
sibi debitum secundum principium illud.
Et quia homo maxime in esse constituitur
per intellectum, est enim intellectus, vel ma­
xime secundum intellectum secundum Aristo­
telem in decimo Ethicorum, et ideo homo li­
ber dicitur, qui per virtutem intellectualem
existentem in eo operatur non accipiens ab
alio rationem operandi, nec impedimentum
habens ex parte materiae; et qui operatur ad
finem qui debetur ei secundum naturam prae­
dictam. Et quanto magis natus est operari
secundum illud quod perfectius est in intel­
lectu in eo, et ad finem excellentiorem secun­
dum idipsum, tanto liberior est. Et ideo qui
simpliciter operatur secundum virtutem intel­
lectualem, et ad finem secundum intellectum,
perfectissime liber est.
E contrario autem, homo servus dicitur, qui
non est natus operari secundum virtutem in-

“ 347 —

L. VII. 1. π

IN POLITICORUM

tellectus proprii, sed virtutem et rationem
operandi accipiens ab alio, obediens, opera­
tur. Et quia finis corresponde! agenti, servus
etiam est qui operatur principaliter ad finem
alterius; et ideo sicut liber homo est qui est
suiipsius causa, et in ratione finis et agentis;
ita servus qui neutro istorum modorum prin­
cipatur sibi, et hoc propter imperfectionem
intellectus in eo secundum se, vel ex disposi­
tione materiae.
Et ita vita liberi dicitur vita secundum ra­
tionem propriam, servi autem secundum ra­
tionem alienam.
Dicitur igitur, quod opinantes vitam con­
templativam esse optimam, rationabiliter di­
cunt in hoc, quod dicunt, quod vita liberi est
operatio secundum rationem propriam, melior
est quam vita dominativa, hoc est servilis.
Semper enim in unoquoque genere illud quod
est per se, melius est eo quod est per acci­
dens. Istud enim simpliciter verum est, quo­
niam servus secundum quod servus, deficiens
est. Bonum autem honorabile est bonum ex­
cellens. lussio enim passive, quae est de his
quae sunt necessaria ad vitam, quae fit ei a
domino, non est aliquid secundum se hone­
stum, quia honestum est quod secundum se
quaeritur, ut in secundo Rhetoricae dicitur;
iussionem autem passivam nullus bene dispo­
situs eligeret.
1076. — Deinde cum dicit « putare vero»
Declarat in quo male: et dividitur in duas,
secundum quod declarat in duobus, in quo
male dixerunt. Secunda ibi, « Magis autem
laudare etc. ».
In prima parte ipse dicit, quod ulterius in
hoc, quod acceperunt omnem principatum
universaliter esse dominativum, idest principa­
tum domini ad servum, non recte dixerunt.
Est enim quidam principatus liberorum, et
quidam servorum; et differunt isti principatus
adinvicem, non minus quam naturaliter Ube­
rum et naturaliter servum. Oportet enim prin­
cipatus differre adinvicem secundum differen­
tiam subditorum. Principatus enim ad subdi­
tum dicitur. Natura autem liberum et natura
servum differunt secundum rationem; et de
hoc dictum est sufficienter in primo tractatu
libri istius; ergo principatus liberorum et ser­
vorum secundum rationem differunt. Non igi­
tur omnis principatus est dominium vel ser­
vitus.
1077. — Deinde cum dicit « magis au­
tem »
Declarat in quo male dixerunt secundo; di­
cens quod ulterius in eo quod dixerunt lau­
dabiliorem vitam illam quae est sine actione
quam illam quae est cum actione, non recte
dixerunt. Felicitas enim actio quaedam est,
et felicitas optima est optima vita. Ergo opti­
ma vita est actio, non privatio actionis. Ad­
huc operationes quae sunt secundum habitum
iustitiae et temperantiae finem habent mul­
torum bonorum et bene ordinatorum, ita quod
actio aliqua iustitiae finis est eorum quae se­

1075-1079

cundum iustitiam proximius, et actio aliqua
secundum temperantiam finis est propinquus
eorum quae secundum temperantiam: et si­
militer se habet de his quae sunt secundum
alios habitus virtutum. Ulterius tamen istae
actiones ad alium finem ulteriorem ordinan­
tur quae est actio quaedam; et ideo tam finis
proximus agibilium quam finis remotus actio
quaedam est. Finis autem actionis vita est
optima. Ergo optima vita est actio et non
privatio actionis.
1078. — Deinde cum dicit « et quidem »
Tangit obviationem, quam primo ponit. Se­
cundo cum dicit, « Hoc isti forsan etc. » re­
movet eam.
In prima parte dicit, quod forte aliquis po­
terit opinari per ea quae determinata sunt de
optima vita, scilicet quod ipsa est actio, quod
optimum sit esse dominium omnium qualiter­
cumque. Optimum enim est attingere ad opti­
mam vitam: optima autem vita videtur esse
secundum praedicta, secundum quam princi­
patur omnibus. Optima enim vita est optima
actio, dominans autem omnium dominus est
plurimarum actionum et pulcherrimarum; et
ideo optimum videtur principari omnibus.
Propter quod, si verum est optimum virum
potentem aliis principari, non expedit parcere
cuicumque quantumcumque proximo, quin
principetur eidem, sicut patet: neque patrem
reputare filios, neque filios patrem, neque
universaliter amicus amicum ut non principe­
tur eisdem, nec curare quantumcumque sint
coniuncti, vel boni, vel qualiter aliter se ha­
bentes. Universaliter enim id quod est opti­
mum eligibilissimum est: optime autem agere
optimum videtur esse; ergo est eligibilissimum.
Si igitur principari qualitercumque et quibus­
cumque est optime agere, est eligibilissimum.
1079. — Deinde cum dicit « hoc quidem »
Removet obviationem; quod primo facit.
Secundo cum dicit, « Propter quod et si ali­
quis », removet obiectioncm quamdam.
Primo igitur removet obviationem praedi­
ctam, declarans non esse optimum principari
omnibus qualitercumque; dicens, quod hoc
quod dictum est, vere dictum est, forsitan, si
quidem ita esset quod principantibus privan­
do alios iure suo et inclinatione naturali et
inferendo violentiam inesset illud quod est
eligibilissimum homini. Sed hoc forte est im­
possibile: quod adiungit, quia magni opina­
bantur contrarium; ipsi tamen hoc supponunt,
sicut secundum se manifestum. Sed hoc est
impossibile; quoniam actiones principantis
non contingit esse optimas, nisi idem princi­
pans tantum differat ab eis quibus principa­
tur in dispositione naturali et acquisita quan­
tum distat vir a muliere, aut pater a filiis,
aut dominus a servis: actiones enim diversificatur secundum diversitatem agentium, ut
agentia sunt.
Si igitur aliquis transgrediatur volens domi­
nari aliquibus non habens hanc differentiam
ad illos quam vir habet ad mulierem vel pater

— 348 —

1079-1083

IN POLITICORUM

ad natum vel dominus ad servum, non optime
operabitur principando, nec etiam poterii tan­
tum recte agere in posterioribus quantum
transgressus est in principio volens principari
non dispositus ad hoc: parvus enim error in
principio magnus est in principiatis.
Et iterum eos qui sunt similes et aequales,
et secundum naturam et secundum virtutem,'
bonum est et iustum omnes principari non
simpliciter, sed secundum partem; puta unum
in uno tempore, alium in alio; vel unum in
uno principatu alium in alio. Iustum enim
est similes et aequales, simile et aequale ha­
bere; non aequales autem, neque secundum
virtutem, neque secundum naturam, habere
aequale, vel e contrario aequales habere inae­
quale et non similes habere simile, hoc est
praeter naturam : similes enim et aequales ad
aequalia et similia inclinantur secundum na­
turam; sed nullum eorum quae sunt praeter
naturam bonum est, quoniam quod est prae­
ter naturam est violentum et nullum violen­
tum est bonum; ergo aliquem principari qui­
buscumque et qualitercumque non est bonum.
1080. — Deinde cum dicit « propter
quod »
Removet obiectionem quae posset fieri. Cre­
deret enim aliquis propter praedicta, quod
non expediret aliquem unum principari om­
nibus aliquo modo, sed esset praeter natu­
ram, quod est contra regni rationem quod
est optima respublica.
Hoc intendens removere, dicit, quasi con­
cludendo ex dictis, quod propter hoc, quia
similes et aequales iustum est habere simile
et aequale in principando secundum partem,
si aliquis inveniatur in civitate qui fuerit
melior aliis etiam bonis existentibus secun­
dum virtutem et secundum potentiam activam
in regendo per quam possit coercere ma­
los, huic bonum est subiici; quia naturale
est quod deliciens supponatur perfecto in
unoquoque genere, et etiam iustum est obedire sibi uni soli principanti.
Iustum est enim unumquemque secundum
dignitatem propriae virtutis habere: talis au­
tem ponitur esse melior aliis secundum vir­
tutem et secundum potentiam. Expedit au­
tem debentem bene principari habere non
solum virtutem per quam inclinetur in bo­
num et sciat dirigere actiones subditorum,
sed etiam oportet ipsum habere potentiam per
quam possit sic agere coercendo declinan­
tes a rectitudine rationis.
1081. — Deinde cum dicit « sed si haec »
Dissolvit primam dubitationem ex cuius
dissolutione apparet dissolutio alterius.
Et primo dissolvit eam. Secundo cum
dicit, « At vero neque sine actione etc. »
respondet rationi adductae in oppositum.
Circa primum est intelligendum quod fe­
licitas est operatio hominis secundum in­
tellectum. In intellectu autem est considerare
speculativum, cuius (inis est cognitio verita­
tis, ct practicum cuius finis est operatio.

L. VII. 1. n

Et secundum hoc duplex felicitas assigna­
tur hominis. Una speculativa quae est ope­
ratio hominis secundum virtutem perfectam
contemplativam quae est sapientia. Alia au­
tem practica quae est perfectio hominis se­
cundum perfectam virtutem hominis practicam quae est prudentia.
Est autem quaedam operatio secundum
prudentiam et speculatio secundum sapientiam
hominis secundum seipsum solum. Et est
quaedam operatio prudentiae et speculatio
totius civitatis; et ideo est quaedam felici­
tas practica et speculativa quaedam hominis
secundum seipsum, et est quaedam felicitas
practica totius civitatis et quaedam contem­
plativa totius civitatis.
1082. — Felicitas autem speculativa secun­
dum unum hominem melior est practica
quae est secundum unum hominem, sicut
evidenter docet Aristoteles in decimo Ethico­
rum; quoniam illa perfectio intellectus eligibilior est quae est respectu obiecti magis
intelligibiiis, quia ratio perfectionis sumitur
ex obiecto; talis autem est speculativa. Feli­
citas enim est perfectio intellectus respectu
primi et maxime intelligibiiis. Felicitas autem
practica est perfectio intellectus respectu agibilis ab homine, quod multo deficit a ratione
intelligibiiis primi; ergo felicitas contempla­
tiva unius eligibilior est quam felicitas pra­
ctica; et iterum magis est continua et suffi­
ciens ct delectabilis haec quam illa. Et eadem
ratione contemplativa totius civitatis eligibi­
lior est quam politica seu civilis, ct contem­
plativa totius civitatis simpliciter eligibilior est
contemplativa quae est secundum unum; si­
militer civilis practica quae est secundum
unum. Et hoc est quod intendebat dicere Ari­
stoteles primo Ethicorum: si idem est uni et
civitati, maiusque et perfectius quod civitati
videtur et suscipere et salvare. Amabile enim
et uni; melius vero et divinius genti et civi­
tati. Et ratio huius potest esse, quia contem­
plativa et civilis civitatis comparantur ad con­
templativam secundum unum, sicut totum ad
partem: totum autem rationem magis perfe­
cti et maioris boni habet quam pars; et ideo
ista quam illa.
1083. — Hoc supposito dicit Aristoteles,
quod si ea quae dicta sunt prius bene dicta
sunt, et felicitas est optima operatio hominis
secundum virtutem perfectam, vita autem per­
fecta est operatio optima et perfecta, necesse
est optimam vitam et totius civitatis et secun­
dum unumquemque, esse activam et in ope­
ratione consistere. Sed optima vita activa non
existit in directione operationum quae sunt ad
alium in principando ct communicando qua­
litercumque secundum quod quidam credunt.
Nec etiam illae solae meditationes intellectus
activae sunt quae sunt de operabilibus vel
gratia operabilium contingentium; sed multo
magis illae considerationes et meditationes
optimae sunt quae secundum se perfectae sunt

— 349 —

L. Vil, 1. n

IN POLITICORUM

et secundum se quaeruntur non propter ali­
quid aliud.
Et ratio huius est, quoniam optimus finis
hominis et civitatis est bona actio. Non pos­
sunt autem duae vel plures actiones differen­
tes specie optimae esse. Quare optimus finis
hominis est aliqua actio hominis, et illa se­
cundum quam maxime agere dicitur. Maxime
autem agere dicitur secundum intellectum spe­
culativum: maxime enim dicimus agere illos
qui secundum quod huiusmodi dominium ha­
bent extrinsecarum actionum omnium; tales
enim sunt sicut architectonici.
Speculativi autem maxime dominium ha­
bent operationum extrinsecarum, sicut ratio­
nem imponentes, et sicut architectores. Intel­
lectus enim practicus qui dirigit in operatio­
nibus exterioribus supponit, sicut principium,
rectum appetitum finis. Et rectus appetitus
finis non est sine rectitudine voluntatis. Recti­
tudo vero voluntatis supponit rectitudinem in­
tellectus bonum vel finem ostendentis. Si qui­
dem voluntas nihil vult quod non sit intel­
lectum prius, sicut dicitur primo Rhetoricae.
Iste autem intellectus est intellectus non pra­
cticus, sed speculativus, si practicus per se
dependet a voluntate, iste autem non: quare
prima regula agendi universaliter est intelle­
ctus speculativus; secundum ipsum (1) agere
dicimus; quare optima actio hominis est spe­
culatio, et per consequens ultimus finis eius.
Non igitur meditatio de agibilibus est optima
operatio hominis, sed consideratio vel specu­
latio speculativa; et maxime illa quae est de
primis, aut de primo simpliciter.
1084. — Deinde cum dicit « at vero »
Respondet ad rationem in oppositum :
quod primo facit. Secundo cum dicit, « Quod
(1) Supple enim

1083-1085

quidem igitur etc. » inducit conclusionem
principaliter intentam.
Fuit autem ratio quod optima vita hominis
est vita activa; sed contemplativa vita sive ab­
soluta sine actione est; igitur etc. Ad quam
respondet concedendo maiorem per interem­
ptionem minoris; dicens quod civitates secun­
dum se locatae non principantes exterioribus
civibus et ita vivere eligentes inter se invicem
communicantibus, et etiam spéculantes, non
sunt sine actione omnino, sed habent mullas
et pulchras actiones: quamvis enim non ha­
beant actiones ad extrinsecos in principando
vel subiiciendo aliis, inter se tamen habent
unam partem respectu alterius, quoniam mul­
tas habent communicationes partes civitatis
adinvicem: similiter hoc se habet et circa
unumquemque hominem secundum seipsum:
quamvis enim non habeat actiones ad alte­
rum, nihilominus tamen contingit ipsum ha­
bere actiones perfectas in speculando secun­
dum seipsum. Talem enim vacationem quae
est in operationibus speculativis, Deus qui est
maxime perfectus habet optime: et totum
etiam universum operationes habet: et tamen
Deus non habet operationem extrinsecam quae
sit alia ab operatione sua, nec etiam mundus
habet operationes in aliquid extrinsecum prae­
ter illas quae sunt partium adinvicem. Non
igitur est verum quod homo sive civitas du­
cens vitam speculativam sit sine actione.
1085. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Inducit conclusionem principaliter intentam
prius; dicens, quod ex his quae dicta sunt est
manifestum quod optimam vitam uniuscuius­
que hominis secundum seipsum et totius civi­
tatis necesse est esse unam et eamdem secun­
dum rationem, quia speculationem; differunt
tamen differentia partis ad totum.

— 35° —

IN POLITICORUM

L. VU, L m

LECTIO III.
(nn. 1086-1101; [937-952]).
Quod tanta debeat esse in civitate multitudo,
ut sibi satis sit ad vitam optime degendam.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1325633 - 1326625)
937.Quoniam autem prooemialiter dicta
dentur politizare bene, nullam videmus exisunt, quae nunc dicta sunt de ipsis, et circa
stentium remissam ad multitudinem. Hoc au­
tem palam est per suasionem rationum. Lex
alias politias nobis consideratum est prius,
principium reliquorum dicere, primo quales
enim ordo quidam est, et bonam legislatio­
nem necessariam bonam ordinationem esse :
quasdam suppositiones oportet esse de futura
consistere ad votum civitate.
valde autem excedens numerus non potest
938. Non enim possibile est politiam fore
participare ordine. Divinae enim utique po­
optimam sine moderata abundantia; propter
tentiae opus hoc, quae et hoc omne continet.
945. Quoniam quod bonum in multitudine
quod oportet multa praesupponi, quemadmo­
et magnitudine consuevit fieri: propter quod
dum optantes esse, tamen nihil horum impos­
et civitatem, cuius cum magnitudine dictus
sibile; dico autem, puta de multitudine ci­
terminus existit, hanc esse optimam, neces­
vium, et regionis.
sarium.
939. Sicut enim et aliis conditoribus, puta
946. Sed est magnitudinis civitatis quaedam
textori et navifico, oportet materiam existere
mensura, sicut et aliorum omnium animalium,
idoneam existentem ad operationem (quanto
plantarum
organorum. Etenim horum unum­
enim haec extiterit praeparata melius, necesse
quodque neque valde parvum, neque secun­
et quod fit ab arte esse melius), ita et poli­
dum magnitudinem excedens habebit suam
tico et legislatori oportet convenientem ma­
potentiam; sed aliquando quidem totaliter erit
teriam existere idonee se habentem.
privatum natura, aliquando autem prave ha­
940. Est autem politici successus, primum
bens : puta navis palmi quidem non erit navis
multitudo hominum, quos, quot, et quales
omnino, nec duorum stadiorum : ad aliquam
quosdam existere oportet natura; et secun­
autem magnitudinem veniens quandoque qui­
dum regionem similiter, quantam esse, et qua­
dam propter parvitatem, pravam faciet navi­
lem quamdam hanc.
gationem, quandoque autem propter excessum.
941. Putant quidem igitur plurimi congrue­
947. Similiter autem, et civitas, quae qui­
re magnam esse felicem civitatem : si autem
dem ex paucis valde, non per se sufficiens;
hoc verum, ignorant qualis magna, et qualis
civitas autem per se sufficiens. Quae autem ex
parva civitas; secundum numerum enim mul­
multis valde, in necessariis quidem per se
titudinem inhabitantium iudicant magnam.
sufficiens sicut gens, sed non civitas; politiam
942. Oportet autem magis non ad multitu­
dinem, sed ad potentiam aspicere: est enim | enim non facile existere. Quis enim dux exerquoddam et civitatis opus : quare potentem ‘ citus erit valde excedentis multitudinis, aut
quis praeco non magnae vocis?
maxime hoc efficere, hanc esse maximam:
948. Propter quod primam quidem civita­
velut Hippocratem non hominem, sed me­
tem necessarium esse eam quae ex tanta
dicum, dicet utique aliquis esse maiorem dif­
multitudine, quae prima multitudo causa per
ferente secundum magnitudinem corporis.
se sufficiens est ad vivendum bene, secun­
943. Non solum, sed et si oportet iudicare
dum politiae communionem.
respicientes ad multitudinem, non secundum
949. Contingit autem, et eam quae excedit
contingentem multitudinem hoc putandum.
secundum multitudinem esse maiorem civita­
Necessarium enim forte in civitatibus existere
tem. Sed hoc non est, sicut diximus, infini­
et multorum servorum numerum, et advena­
tum. Quis autem sit excessus terminus, ex
rum et extraneorum. Sed quicumquc sunt pars
operibus videre facile est.
civitatis, et ex quibus constat civitas propriis
950. Sunt enim actiones civitatis, horum
partibus: horum enim excessus multitudinis |
quidem principantium horum autem subdi­
magnae civitatis signum: ex qua autem batorum : principantis autem opus est iussio et
nausi quidem multi numero egrediuntur, ar­
iudicium. Ad iudicandum autem de iustis et
morum autem viri pauci, hanc impossibile es­
ad distribuendum principatus secundum digni­
se magnam; non enim idem magna civitas et
tatem necessarium cognoscere invicem cives
multorum hominum.
quales quidem sunt; tamquam ubi hoc non
944. Non solum, sed et hoc ex operibus
accidit fieri, prave necesse fieri quae circa
manifestum, quia difficile, forte autem im­
principatus et iudicia. Circa utraque enim non
possibile bene regi legibus eam quae valde
iustum proprio impetu agere; quod quidem in
multorum hominum. Earum enim quae vi­

— 35I —

L. Vil, 1. ni

IN POLITICORUM

ea quae valde multorum hominum, existit
manifeste.
951. Adhuc autem extraneis et advenis fa­
cile transumere politiam; non enim difficile
latere propter excessum multitudinis.

1086-1090

952. Palam igitur quod iste est civitatis ter­
minus optimus, multitudinis maximus exces­
sus ad autarchiam vitae facile conspirabilis.
De magnitudine quidem igitur civitatis deter­
minatum sit hoc modo.

COMMENTARIUM
1086. — Postquam Philosophus inquisivit
quae secundum artem est melior et conveniende his quae supponenda sunt ad futuram
tior est; ergo similiter civili viro et legislatori
optimam rempublicam ex parte finis, inquirit
ad ordinationem civium et civitatis convenien­
nunc de his quae supponenda sunt ex parte
tem, oportet praeexistere materiam et organa
idonea.
linis ipsius.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
1089. — Deinde cum dicit «est autem»
suam, ct ordinem considerandi. Secundo cum
Tangit quae sunt illa quae sunt supponen­
dicit, « Putant plerique ctc. », prosequitur.
da; dicens quod ad successum civilem perti­
Circa primo dat intentionem suam. Secun­
net primo et praeexigitur multitudo hominum,
do cum dicit, « Neque enim fieri etc. » pro­
sicut materia; scilicet, qui et quot, et quales
bat quod oportet aliqua supponi consideran­ I secundum dispositionem naturalem debeant
tem de republica optima ex parte materiae.
esse vel oporteat eos existere. Et secundo ad
Tertio cum dicit, « Est autem civilis etc. »
ipsum pertinet regio; scilicet, quantam opor­
tangit quae sunt illa.
teat esse secundum quantitatem, et qualem
In prima parte dicit, quoniam ea quae di­
secundum dispositionem ad bonam ordinatio­
cta sunt prius de fine optimae reipublicae
nem futuram.
introducta sunt sicut quoddam prooemium
1090. — Deinde cum dicit « putant qui­
ad evidentiam dicendorum, et de rebuspublidem »
cis minus bene ordinatis, puta de statu pau­
Prosequitur. Et dividitur in partes duas.
corum et multitudinis, determinatum est in
Quia primo inquirit de his quae supponenda
praecedenti libro ex quibus et quomodo sunt
sunt ex parte materiae remotae reipublicae,
instituendae, relinquitur nobis considerandum
scilicet civium et regionis. Secundo cum dicit,
nunc quales suppositiones ex parte materiae
« Cum vero » inquirit de illis quae supporeipublicae oportet supponere ad optimam or­ j nenda sunt ex parte materiae propinquae,
dinationem futuram secundum votum ipsius I quae sunt consiliativum, bellicum, agricolae,
reipublicae; puta ex parte civium, et regionis,
loca munita et aedificia.
et quae sunt sicut materia ipsius.
Circa primum adhuc primo inquirit de ma­
1087. — Deinde cum dicit « non enim »
gnitudine et multitudine civium regionis. Se­
Probat, quod oportet aliqua supponi, per
cundo cum dicit, « Nunc quales autem etc. »
duas rationes, quarum secundam ponit cum
de dispositione naturali ipsorum.
dicit, « Ut enim etc. ».
Circa primum adhuc primo inquirit de ma­
In prima parte intendit rationem hanc. Ad
gnitudine civitatis quantum ad multitudinem
optimam rempublicam futuram oportet sup­
civium. Secundo cum dicit, « De regione au­
ponere omnia illa, sine quibus non potest in­
tem etc. » de ea quae regionis.
stitui vel esse, sicut ex se est manifestum.
Circa primum inquirendo primo ponit opi­
Sed non est possibile esse optimam rempu­
nionem quorumdam de magnitudine civitatis,
blicam sine abundantia multorum moderata,
et reprobat eam. Secundo cum dicit, « Cum
tamen oportet multa supponi si debeat insti­
et bonum etc. » determinat de ea secundum
tui optima respublica quasi optantibus illa,
intentionem suam.
quamvis non oblinentibus; non tamen impos­
Circa primum ponit opinionem aliorum.
sibilia haberi. Dico autem multa oportet sup­
Secundo cum dicit, « Sed oportet etc. » arguit
poni quantum ad multitudinem civium et re­
in contrarium.
gionis.
Circa primam partem dicit quod multi an­
1088. — Deinde cum dicit « sicut enim »
tiquorum opinati sunt civitatem illam felicem
Ponit secundam rationem et est. Sicut est
esse quae magna est. Quamvis hoc veritatem
de aliis conditoribus, hoc est artificibus, ita
habeat, scilicet civitatem felicem magnam es­
est de civili. De aliis autem artificibus, puta
se, ipsi tamen non bene determinant cuiustextore, et naviculario, et quocumque alio
modi civitas magna, et cuiusmodi parva sit;
tali, sic videmus, quod si debeant recte ope­
nec bene accipiunt magnitudinem ipsius. Opi­
rari secundum artem, oportet praeexistere ma­
nantur enim magnitudinem civitatis debere
teriam convenientem existentem, et organa
attendi simpliciter secundum multitudinem ci­
convenientia, sicut textori fila, naviculario li­
vium sine aliqua determinatione; sicut si ma­
gna, et serram bene dispositam. Videmus
gnum exercitum diceremus simpliciter qui est
etiam, quod quanto huiusmodi organa et ma­
ex pluribus bellatoribus,
teria melius disposita sunt, tanto operatio

352 —

1091-1094

IN POLITICORUM

1091. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Ponit rationes jn contrarium; per quas pro­
batur quod magnitudo civitatis non consistit
in multitudine civium absolute, sed cum de­
terminatione aliqua: et sunt 1res. Quarum
secundam ponit cum dicit, « Non solum, sed
et si etc. ». Tertiam « Non solum, sed et
hoc etc. ».
Circa primum est intelligendum, quod om­
nis res est propter suam operationem per se.
Haec enim est ultima eius perfectio. Omnes
autem dispositiones rei, puta quantitas, qua­
litas sunt propter ipsam rem; et ideo tam
res quam dispositiones eius sunt propter ope­
rationem. Et quia ratio eorum quae sunt pro­
pter aliquid sumitur ex eo propter quod sunt,
necesse est rationem rei et omnium disposi­
tionum cius sumi ex ratione operationis. Se­
cundum rationem autem operationis est ratio
potentiae, quae est principium immediatum
ipsius. Hoc igitur supposito, dicit quod in de­
terminando magnitudinem civitatis, non opor­
tet respicere ad multitudinem civium secun­
dum quod huiusmodi, sed magis ad potentiam
ipsius, per quam potest in operationem suam.
Civitatis enim est aliqua propria operatio;
puta illa quae est secundum virtutem princi­
palem.
Si igitur ratio magnitudinis sumatur ex ipsa
operatione quae est sicut finis, illam civitatem
oportet dicere magnam simpliciter, quae po­
tes in operationem sibi debitam perfecte; sic­
ut Hippocratem non dicimus esse maiorem
hominem aliquo excedente ipsum secundum
magnitudinem corporis, sed dicimus eum
maiorem medicum illo, quoniam excedit ipsum
in arte medicinae, quamvis excedatur ab illo
magnitudine corporis.
1092. — Deinde cum dicit « non solum,
sed et si »
Ponit secundam rationem. Et quia in eo
quod componitur ex pluribus partibus, necesse
est magnitudinem includere multitudinem
quamdam partium; dicit, quod non solum
oportet magnitudinem civitatis attendi secun­
dum rationem operationis; sed si oportet con­
siderare ad multitudinem civium ex quibus
componitur, non tamen ad quorumcumque
multitudinem vel quamcumque contingentem;
quoniam in civitatibus est quaedam multitudo
servorum et quaedam advenarum et extra­
neorum confluentium ad ipsam : tales autem
non sunt per se pars civitatis, sicut conse­
quenter ostendet; et ideo magnitudo civitatis
non est accipienda secundum multitudinem
istorum.
Sed quoniam magnitudo rei attenditur se­
cundum multitudinem partium, ex quibus
componitur secundum aliquem modum, ma­
gnitudo civitatis debet attendi secundum mul­
titudinem partium per se, cuiusmodi sunt li­
beri, et bellici, et consiliantes. Excessus enim
multitudinis istorum signum est magnitudinis
civitatis. Illam autem impossibile est magnam

L. VII, I. in

esse simpliciter, ex qua possunt egredi multi
numero mercenarii aut servi, viri autem bel­
lici pauci, aut consiliantes pauci; isti enim
sunt per se pars, illi autem non. Non enim
dicimus, idem esse civitatem magnam et mul­
torum hominum; quia magnitudo civitatis at­
tenditur secundum multitudinem partium per
sc ipsius, et non omnes homines inhabitantes
eam sunt per se partes eius.
1093. — Deinde cum dicit « non solum,
sed et hoc »
Ponit tertiam rationem; dicens, quod non
solum ex dictis manifestum est quod magni­
tudo civitatis non attendatur secundum mul­
titudinem hominum quantamcumque; sed
etiam ex operibus accidentibus potest hoc vi­
deri. Videmus enim, quod difficile est, vel
etiam impossibile, civitatem, quae est multo­
rum hominum, valde bene legibus et consue­
tudinibus bene regi : difficile quidem si sint
multi prudentes, impossibile autem si pauci.
In republica autem omnes vel plures idio­
tae sunt. Nulla etiam illarum civitatum quae
bene gubernatur remittitur ad recipiendum
quantamcumque multitudinem. Et iterum per
rationem potest hoc idem apparere. Lex enim
secundum quam regitur civitas, ordo quidam
est; et bona legislatio, bona quaedam ordi­
natio; et ideo quod non est facile aut non
possibile ordinari, non est facile aut non pos­
sibile bene legibus, egi. Nunc autem excel­
lens multitudo hominum non potest partici­
pare ordinem. Excedentem enim multitudinem
ordinare est opus divinae virtutis, quae totum
hoc universum continet et ordinat; ergo dif­
ficile, aut non possibile est multitudinem ex­
cedentem hominum bene legibus regi. Sed
haec est operatio civitatis regi legibus rectis:
ergo civitas non debet esse quantaecumque
multitudinis excedentis hominum.
1094. — Deinde cum dicit « quoniam
quod »
Inquirit de magnitudine civitatis.
Et primo declarat, quod magnitudo civitatis
consistit in quadam multitudine determinata.
In se'cunda cum dicit, « Propter quod etc. »
concludit quae sunt illa.
Prima in duas: quia primo concludit hoc
ex praecedentibus. Secundo cum dicit, « Sed
est magnitudinis civitatis quaedam etc. » pro­
bat hoc per simile in naturalibus.
In prima parte dicit, quod in omnibus ha­
bentibus per se magnitudinem et multitudi­
nem, bonitas consistit aliqualiter in multitu­
dine partium ad seinvicem ordinatarum, ei ad
finem; et in magnitudine aggregata ex multi­
tudine, quam consequitur virtus, per quam
potest in finem; et hoc secundum aliquam
rationem.
Civitas autem habet per se multitudinem
quamdam et magnitudinem: ergo civitatem
illam dicemus optimam, quae habet magnitu­
dinem et multitudinem secundum dictum ter­
minum, qui anteceditur secundum tria, quae
apparent ex tribus rationibus praecedentibus:

L. VII, 1. ni

IN POLITICORUM

scilicet secundum ordinem ad finem et opera- 1
tionem, quod accipiebatur in prima, et secun- i
dum paries principales, quod accipiebatur in
secunda, et secundum quod bene regibilis le­
gibus rectis, quod in tertia: ita quod secun­
dum illam civitatem dicimus magnam simpli­
citer, quae habet multitudinem tantam par­
tium per se, quod bene potest legibus regi, et
attingere ad operationem per se ipsius.
1095. — Deinde cum dicit « sed est ma­
gnitudinis »
Probat idem per simile in naturalibus.
Et primo proponit similitudinem. Secundo
cum dicit, « Similiter autem et civitas etc. »
applicat eam ad propositum.
In prima parte dicit, quod magnitudinis ci­
vitatis est aliqua determinata mensura et ad
maius et etiam ad minus, quam non contin­
git transgredi secundum rationem, sicut ma­
gnitudinis rerum naturalium. Naturalium
enim, puta animalium et plantarum, est ter­
minus quidam determinatus ad plus, et etiam
ad minus, quem non est transgredi secundum
naturam. Omnia enim naturalia habent for­
mas determinatas per se, ad quas consequun­
tur quantitates et passiones determinate. Et
hoc est quod Aristoteles dicit secundo de Ani­
ma: omnium natura constantium positus est
terminus et ratio magnitudinis et augmenti.
Et hoc quidem contingit videre ad sensum:
quoniam unumquodque istorum si deficiat a
magnitudine sibi determinata ad minus, vel si
excedat magnitudinem determinatam ad maius,
non habet propriam virtutem per quam de­
terminatur. Sed aliquando quidem deficit a
natura speciei propriae, puta cum multum
deficit aut excedit; aliquando autem etsi attin­
gat ad naturam speciei, prave tamen attingit
quantum ad dispositiones, puta cum parum
deficit aut excedit, sicut navis. Si fuerit unius
palmi speciem navis non habebit omnino; si­
militer nec si sit duorum stadiorum. Si au­
tem habeat aliquam magnitudinem parum de­
ficientem, aut parum excedentem magnitudi­
nem sibi naturalem, male se habebit ad ope­
rationem eius quae est navigatio, aut propter
parvitatem, aut propter excessum.
1096. — Deinde cum dicit « similiter au­
tem »
Applicat simile ad propositum dicens quod
similiter civitas cum sit a natura inclinante
et ratione perficiente quae imitatur eam, ha­
bet magnitudinem determinatam ad minus et
etiam ad maius. Illa enim quae componitur
ex paucis civibus non est per se sufficiens,
sicut nec vicus. Civitas autem est communitas
per se sufficiens, sicut dictum est prius; ergo
illa quae est ex paucis civibus valde, ratio­
nem civitatis non habet. Illa autem quae est
ex multitudine superabundant!, per se suffi­
ciens est sibi in necessariis ad vitam, sicut
regio aliqua, sed non sicut civitas.
Civitatem enim oportet habere ordinem
quemdam civilem. Multitudinem autem super-

1095-1099

abundantem habere ordinem civilem aut dif­
ficile est valde aut impossibile; et ideo illa
quae ex multitudine superabundant! est, pro­
prie rationem civitatis non habet. Sic ergo illa
quae deficit a multitudine determinata, et illa
quae excedit, proprie civitates non sunt. Nul­
lus enim dux exercitus potest principari mul­
titudini excellenti ad maius, sed determinatae,
nec aliquis est praeco qui non habet aliquam
magnitudinem vocis, sicut fuit quidam no­
mine Stentor.
1097. — Deinde cum dicit « propter
quod »
Concludit quis est terminus magnitudinis
civitatis.
Et primo quis est terminus eius ad minus.
Secundo cum dicit, « Contingit autem etc. »
quis est ad maius.
In prima parte dicit, quod propter hoc,
quia civitatem oportet esse per se sufficientem,
et per se sufficiens non est ex paucis existens,
primam civitatem secundum viam generationis
qua minor rationem civitatis non habet, ne­
cessarium est esse illam quae ex tanta multi­
tudine componitur quae est per se sibi suf­
ficiens ad bene vivendum secundum commu­
nicationem civilem propter diversitatem offi­
ciorum et artificiorum, qua minor non esset
per se sufficiens.
1098. — Deinde cum dicit « contingit au­
tem »
Declarat quis est terminus eius ad maius.
Et circa hoc primo proponit. Secundo cum
dicit, « Sunt enim etc. » probat. Tertio cum
dicit, « Patet igitur etc. » concludit intentum
recapitulando.
In prima parte dicit, quod contingit civi­
tatem quae excedit eam quae dicta est secun­
dum multitudinem, esse maiorem civitatem;
sed non contingit excessum esse in infinitum
ita ut quae magis excedit magis sit civitas.
Quis autem sit terminus talis excessus ultra
quem non est civitas, facile est considerare
ex operationibus.
1099. — Deinde cum dicit « sunt enim »
Manifestat hoc ex duobus. Secundo ibi,
« Adhuc autem etc. ».
In prima parte est intclligendum, quod sic­
ut dicitur in primo huius, omnia quaecumque
secundum naturam et artem sunt, definita
sunt virtute quadam et operatione, in quam
cum possunt dicuntur, cum autem non pos­
sunt non dicuntur nisi aequivoce. Civitas vero
est aliquid eorum quae secundum aliquid est
a natura et secundum aliquid ab arte; et ideo
operationem determinatam habet, in quam
cum potest dicitur civitas, cum autem non
potest, non dicitur.
Operatio autem principalis civitatis atten­
ditur secundum partem principaliorem in ea,
quae est ipse principans. Operatio autem prin­
cipalis principantis est dirigere subditos secun­
dum rationem praecipiendo et distribuendo
bona communia et iudicando recte; ad quae

— 354 _

1099-1101

IN POLITICORUM

praeexigitur cognitio civium. Dicit igitur quod
civitatis sunt aliquae operationes: quaedam
quae exercet per principantes, quaedam autem
quas per subditos. Operatio autem principan­
tis est iudicare et praecipere recte, et distri­
buere recte principatus: quia istae competunt
sibi per virtutem quae est prudentia, quae est
propria ei. Ad hoc autem quod recte iudicet
de justis et quod recte distribuat principatus
et bona communia ipsis civibus, necessarium
est ipsum cognoscere cives quales quidem
sunt secundum virtutem et quam differen­
tiam habent invicem secundum virtutem, ut
secundum exigentiam dignitatis virtutis distri­
buat principatus et iudicet et differenter se­
cundum differentiam dignitatis eorum, aut sic
ubi non sit secundum hunc modum, oporteat
distributionem bonorum communium et iudicia prave se habere.
Circa enim ista operari non secundum ra­
tionem rectam, sed secundum proprium impe­
tum, periculosum est et iniustum : et tamen
hoc necesse est accidere in civitate quae est
superabundantis multitudinis. Non enim om­
nes cives a principante bene possunt cognosci.
Tantam igitur oportet esse multitudinem ci­
vium ad plus in civitate, quae recte debet ope­
rari, quanta potest a principante cognosci.

1100. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Probat idem ex secundo sic. In civitate su­
perabundantis multitudinis contingit esse mul­
tos extraneos et advenas et alios non dili­
gentes rempublicam. Extraneis autem et ad­
venis ct non diligentibus rempublicam facile
est rempublicam transmutare propter multitu­
dinem ipsorum. Non enim difficile est latere
eorum machinationem propter excessum mul­
titudinis. Magis enim latent male operantes
in maiori multitudine quam minori. Hoc au­
tem est malum civitati et contra naturam
eius: ergo malum et contra naturam civitatis
est ipsam esse superabundantis multitudinis.
1101. — Deinde cum dicit « palam igitur »
Inducit conclusionem intentam, dicens: Ma­
nifestum est igitur ex his quae dicta sunt,
quod optimus terminus civitatis est excessus
multitudinis maximus, qui est sufficiens ad
per se sufficientiam vitae, et est facile auxiliabilis et ordinabilis secundum rationem re­
ctam; ita quod terminus civitatis ad minus
accipitur a ratione per se sufficiente, ad ma­
ius autem a ratione bonae ordinationis. Sic
igitur determinatum sit de magnitudine ci­
vitatis.

— 355 ~
25 — In Politicorum.

L. VII, 1. in

L. Vil. 1. iv

IN POLITICORUM

LECTIO IV.
(nn. 1102-1116; [953-967]).

JJe modo agri, urbis situ, nundinatione et nautica turba.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1326b26 - 1327M8)
953. Consimiliter autem, et quae de regio­
ne habent. De eo quidem enim, quod est qua­
lem quamdam, palam quia per se sufficientissimam omnis quicumque laudabit utique: ta­
lem autem necessarium esse omnia ferentem:
omnia enim existere et nullo indigere au­
tarches.
954. Multitudine autem et magnitudine tan­
tum, ut possint habitantes vivere vacantes li­
bere simul et temperate. Hunc autem termi­
num, si bene vel non bene dicimus, consi­
derandum posterius diligentius, quando tota­
liter de possessione, et de ea quae circa sub­
stantiam abundantia, accidet facere mentio­
nem qualiter oportet habere, et quomodo
ipsam ad usum: multae enim circa consi­
derationem hanc sunt dubitationes propter
trahentes ad utrumque excessum vitae, hos
quidem ad tenacitatem, hos autem ad delitias.
955. Speciem autem regionis non difficile
dicere: oportet autem quaedam suaderi et
ab iis, qui circa ducatum exercitus sunt ex­
perti : quia oportet quidem adversariis esse
difficile adibilem, ipsis autem facile exibilem.
Adhuc autem sicut multitudinem hominum
diximus oportere facile conspicabilem esse, ita
et regionem, quod autem facile conspicabile,
est regionem esse facile auxiliabilem.
956. Civitatis autem potentiam, si oportet
facere ad votum, ad mare convenit poni be­
ne, et ad regionem. Unus quidem qui dictus
terminus: oportet enim adesse auxilia loco­
rum omnium. Reliquus autem ad delationes
fructuum, qui nascuntur; adhuc autem eius,
quae circa ligna materiae, et utique si quam
aliam operationem talem regio existât prae­
sidens facile deportabilem.
957. De communicatione autem ad mare,
utrum proficua sit bene legibus rectis civita­
tibus, aut nociva, multa existunt dubitantes.
958. Advenire enim aliquos in aliis nutri­
tos legibus inconferens aiunt esse ad bonam
legislationem, et hominum multitudinem fieri
quidem enim ex usu maris, emittentes, et
suscipientes negotiatorum multitudinem, con­
trariam autem esse ad politizare bene.
959. Quod quidem igitur, si hoc non ac­
cidit, melius et ad securitatem, et ad abun­
dantiam necessariorum civitatem et regionem
participare mari, non immanifestum.
960. Etenim ad facilius ferre adversarios
facile auxiliabiles, oportet esse secundum am­
bo salvandos, et per terram, et per mare,

et ad laedendum invadentes, si non secun­
dum ambo possibile, tamen si secundum al­
teram existet magis, participabit ambobus.
Quaecumque autem non extiterunt apud ipsos
entia, suscipere haec et superflua nascentium
emittere, sunt necessariorum.
961. Sibi autem negotiativam, sed non alii
oportet esse civitatem. Qui autem exhibent se
ipsos omnibus forum, acquisitionis gratia hoc
agunt. Quam autem civitatem non oportet
tali participare super acquisitione, neque ne­
gotiatorium oportet habere tale.
962. Quoniam autem et nunc videmus mul­
tis exsistens, et regionibus et civitatibus sub­
urbia et portus bene iacentia ad civitatem,
ut neque occupetur ipsum municipium, ne­
que sit longe valde, sed optime muris, et
aliis talibus firmaculis, manifestum, quod si
quidem bonum aliquod accidit fieri propter
communicationem ipsorum, existet civitati
hoc bonum; si autem aliquid nocivum, ca­
veri legibus facile, dicentes, et determinantes
quos non oportet et quos oportet misceri adinvicem.
963. De nautica autem potentia, quod qui­
dem opportunum existere usque ad aliquam
multitudinem, non immanifestum : non enim
solum sibiipsis et vicinorum aliquibus opor­
tet et terribiles esse et posse auxiliari, sic ut
per terram et mare.
964. De multitudine autem iam et magni­
tudine potentiae huius aspiciendum ad vitam
civitatis. Si quidem enim ducali et politica
vivat vita, necessarium, et hanc potentiam
existere ad actiones commcnsuratam.
965. Multitudinem autem hominum quae
sil circa nauticam turbam, non necessarium
existere civitatibus. Neque enim ipsos opor­
tet esse partem civitatis: quod quidem enim
supergressivum liberum et pedestrium est
quod dominans est et obtinet navigium.
966. Multitudine autem existente vernacu­
lorum et regionis, agricolarum copiam ne­
cessarium est esse et nautarum. Videmus au­
tem hoc et nunc existens quibusdam, puta
civitati Heracleotarum : multas enim replet
triremes, aedificata civitate, magnitudine aliis
contractiore.
967. De regione quidem igitur et portibus
et civitatibus, et mari, et de nautica potentia,
sit determinatum hoc modo. De civili autem
multitudine, quem quidem terminum oportet
existere, prius diximus.

— 356 —

1102-1104

IN POLITICORUM

L. VII, 1. iv

COMMENTARIUM
1102. — Postquam Philosophus inquisivit
de his quae supponenda sunt ex parte ma­
gnitudinis civitatis civilis, inquirit nunc de his
quae supponenda sunt ex parte regionis adiacentis.
Et circa hoc primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « De regione quidem igi­
tur etc. » récapitulât determinata.
Regio autem quaeritur secundum quod uti­
lis est ad bene vivendum civiliter. Ad hoc
autem oportet ipsam esse quantam et qualem
et bene positam. Et secundum hoc dividitur
pars ista in partes duas. Quia primo decla­
rat qualem et quantam oporteat eam esse.
Secundo determinat de situ ipsius, cum dicit,
« Speciem autem etc. ».
Circa primum primo ostendit qualem opor­
teat eam esse. Secundo cum dicit, « Multi­
tudine autem et magnitudine etc. » quantum
secundum quantitatem.
In prima parte intelligendum est, quod cum
regio omnis quaeratur propter cives vel usum
ipsorum, oportet ipsam esse proportionatam
civibus, et dispositionem ipsius quaerere se­
cundum quod competit usui ipsorum. Et ideo
dicit, quod illa quae ad regionem pertinent
proportionaliter se habent his quae dicta sunt
de magnitudine civitatis quo ad cives. Qua­
lem enim oporteat ipsam esse, manifestum
est per se sufficientem usui inhabitantium. Qui­
libet enim regionem talem laudat quae suf­
ficiens est ad omnia illa quae sunt necessaria
ad bene vivere. Talem autem oportet fer­
tilem esse et ferre omnia ex quibus sustenta­
tur natura humana quo ad potum et cibum
et quo ad prohibitionem intemperantiae in­
continentis. Hoc enim dicimus per se suf­
ficiens quod omnia habet et nullo indiget.
Regionem igitur talem oportet esse secundum
qualitatem quod possit omnia ferre quae sunt
necessaria ad per se sufficientiam vitae. Hoc
autem potest facere si fuerit temperata se­
cundum qualitates primas, calidum, frigidum,
humidum, siccum; quod convenit ei per con­
venientem habitudinem ad figuram caelestem
et loci dispositionem.
1103. — Deinde cum dicit «multitudine
autem »
Declarat quantam oportet eam esse. Et quia
non quaeritur regio, ut dictum est, nisi se­
cundum quod ordinatur ad vitam humanam,
dicit, quod oportet esse tantam secundum
magnitudinem totius et secundum multitudi­
nem consideratam secundum diversitatem ter­
rae sativae et non sativae, consitae et pa­
scualis et huiusmodi, ita quod homines in ea
possint vivere secundum quod competit ho­
mini, hoc autem est secundum virtutem; ei
ideo tantam oportet esse ipsam, quod habi­

tantes in ea possint vivere secundum virtutem
quae est directiva eorum ex quibus susten­
tatur natura, quae est temperantia et liberalitas. Temperantia quidem, secundum quod ex
ipsa sustentatur natura absolute; liberalitas
in comparationem ad alterum. Tantam igitur
oportet esse eam, quod habitantes possint
vivere temperate non declinantes ad delitias,
et liberaliter non retracti per tenacitatem.
Utrum autem iste terminus magnitudinis
civitatis bene assignatus sit vel non, posterius
considerabimus diligentius, quando considera­
bimus de possessione et abundantia substan­
tiae. Quantam enim oporteat eam esse et
quomodo ordinare ad usum, sunt multae du­
bitationes et contrariae, propter inclinationes
naturales ad utrumque excessum, horum qui­
dem ad delitias et intemperantiam, horum au­
tem ad parcitatem. Solent enim frequenter
homines jn agibilibus, forte autem et in spe­
culabilibus, formare sibi opiniones secundum
inclinationes: ut qui inclinantur ad delitias
opinantur in ipsis summum bonum esse, et
divitias debere quaeri secundum quod fa­
ciunt ad delitiandum; et similiter in aliis, ut
frequenter. Hoc autem eis accidit propter
infirmitatem intellectus eorum non potentis
supergredi sensum, nec discutere veritatem
propter naturae inclinationem.
1104. — Deinde cum dicit «speciem au­
tem »
Determinat de situ regionis: et primo in
se. Secundo cum dicit, « Civitatis autem
potentiam etc. » in comparatione ad mare et
aridam.
In prima parte dicit, quod facile est con­
siderare secundum rationem qualem oportet
esse speciem, idest dispositionem vel situm
regionis; et conveniens est persuaderi ad hoc
ab his quae observant vel dicunt hi qui ex­
perti sunt circa ducatum exercitus. Dux enim
exercitus circa dispositionem regionis negotia­
tur et expertus est.
Dicendum est igitur secundum quod ab
ipsis persuasi sumus, quod oportet ipsam esse
difficile adibilem ab impugnantibus et facile
exibilem ab inhabitantibus. Si enim esset fa­
cilis aditus adversariis, faciliter destrueretur
ab eis: similiter et si esset difficilis exitus
ipsis, non de facili possent repellere adversan­
tes. Fit autem hoc per habitudinem locorum
convenientem in habitudinem ad montes vel
fluvios, vel loca praerupta. Adhuc oportet
multitudinem hominum in civitate esse bene
conspicacem, ita quod quaelibet pars si in­
digeat, possit de facili auxiliari a qualibet, vel
iuvare.
Est autem intelligendum, quod sicut animal
est aliquid unum compositum ex partibus di­

~ 357 ~

L. VIT, 1. iv

IN POLITICORUM

versis unitis in toto, ita quod operatio cuius­
libet ad bonum cuiuslibet ordinatur, sicut
operatio oculi ad bonum pedis et illa quae
pedis ad bonum oculi, et sic de aliis; ita et
civitas est communitas ex pluribus composita,
quorum operationes ad bonum singulorum or­
dinabiles sunt, saltem secundum quod sunt
partes civitatis: ita et similiter regionem opor­
tet esse aliquod unum compositum ex pluri­
bus partibus sic dispositis quod quaelibet or­
dinabilis sit ad bonum cuiuslibet; et ideo
oportet ipsam esse sic dispositam secundum
situm, quod quaelibet pars possit auxiliari a
qualibet quantum ad defensionem ab adver­
sariis vel quantum ad necessaria vitae, vel
aliquid aliud huiusmodi.
1105. — Deinde cum dicit «civitatis au­
tem »
Determinat de situ civitatis in comparatione
ad mare et aridam.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« De nautica autem », inquirit de potentia et
turba navali.
Utrum expediat civitati vel non.
Circa primum primo declarat quomodo
oportet civitatem esse sitam ad aridam et
mare. Secundo cum dicit, « De communica­
tione autem » movet dubitationem.
Tn prima parte dicit, quod si oportet posi­
tionem civitatis ad votum habere, oportet
quod bene situetur in ordine ad aridam et
ad mare, ita ut aliqualiter utrique communi­
cet, si possibile est. Et huius una ratio est,
quae dicta est prius: quoniam oportet civi­
tatem bene et facile auxiliabilem esse contra
impugnantes: hoc autem magis inerit si sit
communis duorum, scilicet maris et aridae,
habens auxilium ab utroque. Alia autem est,
quia oportet civitatem sustentari ex fructibus
regionis propriae vel alterius: quod non po­
test fieri nisi deferantur ad ipsam; facilius au­
tem deferuntur, si fuerit communis maris et
aridae. Iterum materia lignorum, et si aliquid
aliud tale sit, quod inveniatur in regione ne­
cessarium civitati, expedit quod possit de fa­
cili deferri ad ipsam : hoc autem fit si fuerit
communis maris et aridae; et ideo expedit eam
esse communem utriusque istorum.
1106. — Deinde cum dicit « de communi­
catione »
Movet dubitationem de propinquitate ad
mare.
Et proponit primo circa hoc dubitationem
antiquorum. Secundo cum dicit, « Advenire
enim aliquos etc. » prosequitur ipsam.
In prima parte dicit, quod de propinqui­
tate et communicatione civitatis ad mare,
utrum expediat civitatibus bene gubernantibus
et rectis bene legibus, mulli dubitant multas
adducentes rationes ad utramque partem.
1107. — Deinde cum dicit « advenire
enim »
Prosequitur eam; et primo tangit nocumenta
quae accidunt ex ipsa. Secundo cum dicit,
« Quod quidem igitur etc, » utilitates maiores

1104-1110

consequentes. Tertio cum dicit, « Sibi enim
etc. » docet vitare nocumenta ex propinqui­
tate possibilia contingere.
In prima parte tangit duo propter quae vi­
deretur quod non expediret civitatem esse
propinquam mari: necesse enim convenire
multos institutos vel instructos in aliis legi­
bus et exercitatos in aliis consuetudinibus, sic­
ut videmus nunc de omnibus civitatibus et
villis propinquis mari. Nutriti autem in aliis
legibus et exercitati in aliis consuetudinibus,
distrahunt cives ab observantia propriarum
legum et ab his ad quae sunt assueti, pro­
fer communicationem et convictum: ex con­
victu enim formantur mores: hoc autem in­
conveniens est civitati et corruptivum reipu­
blicae; ergo non expedit eam esse propinquam
mari.
Secundum est quoniam in civitate propin­
qua mari necessarium est aggregari multitu­
dinem nocivam reipublicae; propter opportu­
nitatem enim maris emittentes in quibus su­
perabundant et suscipientes in quibus deficiunt
necesse est subintrare multitudinem negotia­
torum seu mercatorum: talis autem multitudo
contrariatur ad bene gubernare, quia lex ipso­
rum facit divitias magis esse pretiosas vir­
tute, quare contrariatur rectae reipublicae; et
ideo non videtur expedire civitatem esse pro­
pinquam mari.
1108. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Arguit in oppositum, tangens utilitates pro­
venientes ex propinquitate.
Et primo proponit eas. Secundo cum dicit,
« Etenim ad facilius », manifestat eas.
In prima parte dicit, quod non immanifestum est quod multo melius est regionem
esse propinquam mari usque ad aliquid, et
propter maiorem abundantiam necessariorum
ad vitam et ad securitatem maiorem ipsius,
si possent praedicta inconvenientia vel nocu­
menta vitari.
1109. — Deinde cum dicit « etenim ad
facilius »
Manifestat; et primo primum, dicens: civi­
tatem si non debeat- servire, oportet sic esse
dispositam, quod faciliter et sine damno pos­
sit sustinere impetus debellantium. Ad faciliter
autem ferre ipsos et cum minori damno facit
quod possint se iuvare contra eos per mare
et per terram : etenim si non possunt laedere
eos qui sic debellant, tamen secundum alte­
ram magis poterunt si communicentur ambo­
bus: ab arida enim iuvabunt se in mari et a
mari in arida contra eos. Expediens est igitur
eam communicare mari.
1110. — Deinde cum dicit « sibi autem »
Docet vitare nocumenta quae videntur se­
qui ex dicta communicatione. Duo autem illa
quae tangebantur, ad unum videbantur reduci.
Quod enim aliqui nutriti in aliis legibus, aut
multitudo negotiatorum advenientium per ma­
re noceant civitati, hoc est jnquantum disira-

1110-1114

IN POLITICORUM

hunt cives ab ordine civili; et ideo simul do­
cet utrumque vitare.
Et circa hoc duo facit: quoniam primo in­
quirit usque ad quantum quaerenda est in ci­
vitate negotiatio. Secundo cum dicit, « Quo­
niam autem et nunc » docet vitare praedicta
nocumenta.
Circa primum est intelligendum quod ne­
gotiatio in civitate quaeritur propter commu­
tationem necessariorum ad bene vivendum :
huiusmodi autem commutatio quaeritur pro­
pter per se sufficientiam vitae; et ideo nego­
tiatio in civitate usque ad hoc quaerenda est
per se quod facit ad per se sufficientiam ipsius,
et non amplius, sicut ea quae sunt ad finem
quaeruntur secundum quod competunt fini: et
propter hoc non est quaerenda propter alios
principaliter.
Dicit igitur, quod civitatem quae non sibi
sufficit in omnibus ad bene vivendum expedit
esse negotiativam sibi, hoc est secundum quod
facit ad per se sufficientiam ipsius; sed non
aliis, idest non ad per se sufficientiam aliarum
civitatum vel regionum principaliter. Illi au­
tem qui exhibent se negotiativos ad omnes
quasi facientes forum omnium in propria ci­
vitate, faciunt hoc gratia acquisitionis divitia­
rum, nimis reputantes divitias pretiosas: quod
est nocivum reipublicae rectae. Civitatem igi­
tur illam quam non oportet participare acqui­
sitionem superfluarum divitiarum, non oportet
rctipere superexcedentem multitudinem nego­
tiatorum, sed tantam quantum facit ad per
se sufficientiam vitae.
1111. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Docet vitare nocumenta praedicta; dicens,
quod sic faciendum est in civitate bene ordi­
nanda circa communicationem ad mare, sicut
videmus fieri et existere in regionibus et civi­
tatibus bene ordinatis et propinquis ei. Sic
autem videmus quod in talibus et regionibus
et civitatibus municipium civitatis distantiam
quamdam habet a mari, ita ut suburbia et
portus in quibus recipiuntur negotiatores sint
disposita apte inter civitatem et mare, ita ut
ipsa civitas non occupetur a mari, nec sit
valde longe ab eo, sed sint muri et aliae mu­
nitiones, puta turres vel castra interiacentia
civitati et suburbio. Consimiliter faciendum
est in civitate fienda ad votum, si possibile sit.
Manifestum est enim, quod si ita se habeat
et mare fuerit sic propinquum civitati, ut di­
ctum est, quod si aliquod bonum possit con­
tingere propter communicationem ad mare in­
erit civitati sic dispositae: si autem ad nocu­
mentum possibile sit evenire, id cavendum est
per leges diversas determinantes quos oportet
recipere ad municipium et quos non oportet,
et usque ad quod et quibus oportet coniungi
per mercimonia, et quibus non, et quomodo.
Sic igitur apparet quod civitatem esse coniunctam mari omnino non expedit, tum pro­
pter dicta nocumenta quae Aristoteles agit,

L. VII, 1. iv

tum quia magis aegrotativa esset, et propter
alia multa: nec etiam expedit eam esse nimis
remotam; multas enim ab eo recipit utilitates,
sicut ipse tangit: et sic medio modo expedit
eam poni ad mare, ut utilitates quae a mari
sunt inde recipiat de facili et incommoditates
possit vitare.
1112. — Deinde cum dicit « de nautica
autem »
Inquirit de potentia et turba navali, quo­
modo civitas se habet ad eas; et circa hoc
duo facit.
Primo enim manifestat quod potentia na­
valis usque ad aliquem terminum expedit ci­
vitati. Secundo cum dicit, « Multitudinem au­
tem etc. » ostendit quod turba navalis non
debet esse pars civitatis, quamvis necessa­
ria sit.
Circa primum primo ostendit, quod poten­
tia navalis expedit civitati. Secundo cum di­
cit, « De multitudine autem iam et magnitu­
dine etc. » declarat usque ad quem terminum.
In prima parte dicit, quod de potentia na­
vali quae ordinatur ad bellum per mare, ma­
nifestum est quod optimum est ipsam inesse
civitati bene ordinatae usque ad aliquem ter­
minum multitudinis: quoniam expedit civita­
tem non solum sibiipsi vivere, sed etiam ad
alios, puta vicinos, debellando eos si iustum
sit eis servire, aut prohibendo insultus eorum
si vellent debellare iniuste. Quapropter oportet
quod sint terribiles eis et possint sibi auxiliari
multipliciter contra eos. Hoc autem erit si
habeant potentiam, sicut per terram pede­
strem, ita per mare navalem. Expedit igitur
civitati potentiam habere nauticam.
1113. — Deinde cum dicit « de multitu­
dine »
Declarat usque ad quid; dicens quod de
multitudine et magnitudine potentiae navalis
usque ad quem terminum expediat civitati,
considerandum est inspiciendo ad vitam, idest
ad finem per se intentum in civitate. Illud
enim quod ordinatur ad finem intentum, quae­
rendum est, inquantum utile est ad ipsum et
non amplius. Si igitur finis alicuius civitatis
sit vita ducalis et civilis, hoc est finis ad quem
ordinatur ducatus exercitus, scilicet subiugare
alios et civiliter regere illos, tunc potentia na­
valis debet esse commensurata, ita ut tanta
sit, ut per ipsam et pedestrem potentiam pos­
sint debentes sibi servire debellare, et insur­
gentes in eos repellere: non maior neque mi­
nor secundum quod possibile est.
1114. — Deinde cum dicit « multitudinem
autem »
Declarat, quod turba nautica non debet
esse pars civitatis.
Quod primo facit. Secundo cum dicit,
« Multitudine autem existente etc. » declarat
quod est necessaria ei.
In prima parte dicit, quod multitudinem
hominum quae est circa turbam navalem non
expedit inesse civitatibus sicut partem, neque
ipsos nauticos oportet esse partem civitatis;

— 359 —

L. VII, I.

tv

IN POLITICORUM

superexcessivos enîm in iniuriis et qui volunt
esse liberi omnino a subiectione quacumque,
et qui sunt pedestres ad virtutem deficientes
ab ipsa, non debent esse pars civitatis; quo­
niam illos, qui sunt pars civitatis, oportet esse
non iniuriosos, et subiici in parte, et ordina­
biles ad virtutem. Nautica autem turba quae
dominatur navigio, et obtinet ipsum, huius­
modi est, quia iniuriosa est, et subiici non
vult et deficit a virtute, sicut frequenter, et
in pluribus; ergo non expedit eam esse par­
tem civitatis.
1115. — Deinde cum dicit «multitudinem
autem »
Declarat, quod multitudo navalis necessaria
est civitati; dicens quod cum in civitate sit
multitudo servorum et tenuiorum hominum,
necessarium est in ipsa existere multitudinem
agricolarum et colentium terram regionis et

1114-1116

multitudinem nautarum. Et hoc quidem ap­
paret per inductionem. Sic enim videmus in
pluribus civitatibus bene ordinatis, et specia­
liter in civitate Heracleotarum. Quamvis enim
civitas eorum sit contractior, idest minor se­
cundum multitudinem multis aliis, multas pos­
sunt de viris nauticis ordinatis ad bellum im­
plere triremes, idest naves trium ordinum remorum.
1116. — Deinde cum dicit «de regione»
Récapitulai determinata, dicens, quod iam
in praecedentibus dictum est de regione, quan­
tam et qualem oportet eam esse; et de portu
et civitate qualiter se debeat habere ad mare,
et de potentia nautic„ quod necessaria est
civitati et usque ad quid. Prius autem dictum
fuit de multitudine civili, quantam oportet
eam esse, et usque ad quem terminum expe­
diat civitati bene ordinatae.

— 3f)O —

1117-1118

IN POLITICORUM

L. VU, 1. v

LECTIO V.
(nn. 1117-1127; [968-974]).

Quales esse debeant qui civitatem incolunt et regunt.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1327M8 - 1328a21)
968. Quales autem quosdam natura oportet
esse, nunc dicamus. Fere itaque deprehen­
det utique quis hoc respiciens ad civitates
approbatas Graecorum, et ad totum orbem
terrae, ut occupatus est gentibus.
969. Quae quidem enim in frigidis locis
gentes, et quae circa Europam sunt quidem
plenae animositate, intellectu autem et arte
magis deficientes; propter quod liberae qui­
dem perseverant magis, non politjzare au­
tem, et vicinis principari non potentes. Quae
autem circa Asiam, intellectivae quidem, et
artificiosae secundum animam, sine animosi­
tate autem; propter quod subiectae quidem et
servientes perseverant.
970. Genus autem Graecorum, sicut mediat
secundum loca, ita ambobus participat. Et­
enim animosum et intellectivum est, propter
quod quidem liberum perseverat, et maxime
politizans, et potens principari omnibus una
sortiens politia. Eamdem autem differentiam,
et graecorum gentes adinvicem, hae quidem
enim habent naturam monocolam, hae autem
bene mixtae sunt ad utrasque potentias has.
971. Manifestum igitur quod oportet intel­
lectivos esse et animosos natura eos, qui de­
bent esse evagogi legislatori ad virtutem.
972. Quod quidem enim aiunt quidam,
oportere existere custodibus: scilicet amativos

quidem esse notorum, da ignotos autem syl­
vestres, animus est qui facit quod amativum:
haec enim est animae potentia, qua diligi­
mus. Signum autem, ad consuetos enim et
amicos animus attollitur magis quam ad igno­
tos parvipendi putans. Propter quod, et Archilocus convenienter amicis querelans dispu­
tat ad animum. Non enim ab amicis a lan­
ceis perforationes. Et quod principans autem,
et quod liberum a potentia hac existit omni­
bus: principativum enim et invincibile animus.
973. Non bene autem habet dicere, graves
esse ad ignotos : ad nullum enim oportet esse
talem, neque sunt qui magnanimi natura
agrestes, nisi ad iniusta agentes : hoc autem
magis adhuc ad consuetos patiuntur, quod
quidem dictum est prius, si iniuste pati pu­
tent. Et hoc accidit secundum rationem :
apud quos enim deberi beneficentiam putant,
cum nocumento et hac privari putant. Unde
dictum est: severi enim inimici fratrum; et
ii quidem ultra diligentes, ii autem et ultra
odiunt.
974. De politizantibus quidem igitur quot
oportet existere, et quales quosdam natura;
adhuc autem regionem quantam quamdam,
et qualem quamdam, determinatum est fere:
non enim eamdem certitudinem oportet quae­
rere per rationes, et eorum quae fiunt per
sensum.

COMMENTARIUM
1117. — Postquam Philosophus de civili
multitudine determinavit, transit nunc ad in­
quirendum quales secundum naturam opor­
teat esse gubernantes recte.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
suam cum ordine considerandi. Secundo cum
dicit, « Quae quidem enim in frigidis etc. »
prosequitur. Tertio cum dicit, « De politizantibus quidem etc. » récapitulai dicta.
In prima parte ipse dicit, quod determinato
de his quae supponenda sunt ex parte magni­
tudinis civitatis in generali, restat consequen­
ter dicere quales secundum naturalem dispo­
sitionem oporteat esse futuros bene guber­
nantes; quod secundo proponebatur prius in­
quirendum. Fere autem fiet hoc manifestum,

si aliquis voluerit considerare inspiciendo ad
civitates Graecorum quas dicimus bene guber­
nare, ct etiam ad totum orbem terrae, secun­
dum quod est occupatus gentibus et civita­
tibus, considerando dispositiones naturales ea­
rum; ex istis enim aliqualiter poterit concludi
intentum.
1118. — Deinde cum dicit « quae quidem »
Prosequitur. Et circa primum praemittit di­
versas dispositiones regionum ad gubernan­
dum. Secundo cum dicit, « Pater igitur etc. »,
ex hoc infert intentum.
Et circa primum adhuc primo tangit, qui
sunt inepti ad gubernandum naturaliter. Se­
cundo cum dicit, « At graecorum genus » qui
sunt apti magis.

L. VII, 1. v

IN POLITICORUM

Circa primum est intelligendum, quod
quamvis intellectus per se non communicet
corpori in operatione sua, communicat tamen
corpori communicanti, secundum Commenta­
torem libro de Anima. Quicquid enim intelligit, in phantasmatibus sensibilibus intelligit;
quia cum speculatur, necesse est simul phan­
tasma aliquod speculari. Phantasmata autem
in actu sensibilia sunt in actu, sicut dicitur
tertio de Anima. Sensibile vero in actu, et
sensus in actu, sunt unum in actu; et ideo
secundum diversam dispositionem sensus in
actu diversimode disponitur intellectus ad intelligendum. Sensus autem in actu diversimode
disponitur secundum diversitatem organi et
spiritus, specialiter in subtilitate et grossitie
in quo primo videntur sigillari, formae sensi­
bilium.
Et ideo secundum diversitatem spiritus in
grossitie et subtilitate, et aliis huiusmodi, di­
versimode disponitur intellectus ad intelligen­
dum; ita ut qui habent spiritus subtiles et cla­
ros bene repraesentativos formarum sensibi­
lium, bene nati sunt intelligere; qui autem
grossos et turbidos, prave. Multitudo etiam
spiritus naturalis et sanguinis, et per conse­
quens caliditatis, facit homines robustos. Ro­
bur enim facit spiratus, secundum Philoso­
phum libro de Somno: et multitudo calidi
animosos et excessivos, quia calidum maxime
activum est inter qualitates.
Habitantes autem in regionibus calidis, caliditate regionis poros aperiente, exhalat humidum, trahens secum calidum intrinsecum;
et ideo sunt pauci sanguinis et caliditatis.
Spiritus autem, et si paucos habeant, claros
tamen et mundos habent, et ideo bene intel­
lectivi sunt. Habitantes autem in frigidis, fri­
giditate extrinseca poros concludente, fortifi­
catur calidum interius, et sunt fortis digestio­
nis, et plurimo indigent cibo. Spiritus autem
multos habent propter multitudinem calidi,
grossos tamen propter grossitiem et multitu­
dinem alimenti, et propter minorem exhala­
tionem. Et ideo propter abundantiam calidi­
tatis et sanguinis animosi sunt, propter grossi­
tiem autem spirituum et turbulentiam minus
intellectivi.
Qui autem habitant in temperatis regioni­
bus, medio modo se habent inter istos, medio­
criter dispositi ad animositatem et ad opera­
tionem intellectus.
Hoc supposito, dicit quod habitantes in re­
gionibus frigidis, et circa Europam quae est
regio protensa ad aquilonem in parte remota
a via solis, sunt naturaliter animosi propter
abundantiam sanguinis et caliditatis, propter
causam dictam; in intellectu autem (specula­
tivo scilicet) et arte, hoc est intellectu factivo,
inveniuntur deficientes magis, et ideo quia ani­
mosi sunt, et potentes, libere vivunt in regio­
nibus propriis potentes, et audentes repellere
insultus insurgentium; nesciunt autem bene
gubernare, nec principare vicinis propter de­
fectus intellectus et prudentiae quae requirun­

1118-1120

tur ad bene gubernandum et principandum
recte.
Habitantes autem in regionibus calidis, et
circa Asiam, quae est regio protensa ad meri­
diem prope viam solis, bene intellectivi sunt,
et artificiosi multum secundum animam, pro­
pter subtilitatem et munditiam spirituum in
eis causa praedicta; tamen timidi et sine ani­
mositate sunt propter defectum sanguinis et
caliditatis naturalis; et ideo subiecti sunt, et
serviunt aliis, non audentes, nec potentes re­
pellere debellantes, nisi forte quandoque per
fraudem et dolum excogitare per intellectum
quem habent subtilem.
1119. — Deinde cum dicit « genus au­
tem »
Declarat qui sunt magis apti; dicens quod
illi, qui medium locum tenent inter praedictas
regiones Europam et Asiam, sicut genus Grae­
corum, sicut medium tenent secundum locum,
ita et secundum dispositiones. Non enim tan­
tum est frigidum apud eos, sicut in septentrio­
ne, nec tantum calidum sicut apud eos qui
circa Asiam; et ideo temperati existentes se­
cundum calidum et frigidum ambobus parti­
cipant; sunt enim intellectivi, minus tamen
quam qui circa Asiam, et etiam animosi mi­
nus quam qui circa Europam; et ideo perma­
nent liberi in regione sua, potentes et auden­
tes aliqualiter repellere debellantes : bene
etiam nati sunt gubernare inter se, et prin­
cipari aliis secundum aliquam unam rempu­
blicam propter vigorem intellectus et rationis
in eis.
In ipsa etiam regione Graeciae invenitur
differentia gentis alicuius ad alias in eadem
regione, quae totius Graecorum ad duas prae­
dictas; ita quod in aliqua eius parte habitan­
tes habent naturam quasi unius membri, vel
dispositionis unius; puta quia accedunt ad se­
ptentrionem magis inter Graecos, magis ani­
mosi sunt inter ipsos naturaliter. Habitantes
autem in alia parte, alterius dispositionis sunt;
sicut habitantes in parte propinquiori Asiae,
magis intellectivi sunt inter eos. Alii autem
sunt bene mixti sive proportionati ad utras­
que potentias istas, scilicet intellectivam et
animativam; sicut illi qui magis accedunt ad
medium per aeque distantia.
1120. — Sed contra ista argueret aliquis
rationabiliter: quod cum ea quae sunt natu­
ralia, semper vel in pluribus eodem modo se
habeant, sed Graeci sunt nati principari aliis,
non autem illi qui circa Asiam vel Europam,
sequeretur, quod Graeci semper vel in maiori
parte principarentur aliis, ct alii non ipsis,
cuius contrarium apparet ex historiis antiquo­
rum (Chaldaei enim et Persae qui sunt circa
Asiam, multo tempore dominati sunt ipsis, et
vicinis eorum, monarchiam tenentes: similiter
Romani qui circa Europam sunt, plurimo tem­
pore dominati sunt Graecis, quam e contra­
rio : diuturnior enim fuit monarchia Roma­
norum quam Graecorum): ergo videtur quod

1121-1125

IN POLITICORUM

ipsi non sint nati principari aliis, sed magis
e contrario,
1121. — Ad hoc est intelligendum, quod
dispositiones naturales rerum naturalium,
quae sunt hic, reducuntur in dispositionem
caelestem, sicut dicit Philosophus in primo
Meteororum dicens: est autem ex necessitate
continuus iste mundus superioribus lationibus,
ut omnis sui virtus gubernetur inde. Unde
motus principium omnibus illam causam pu­
tandum esse. Et hoc satis ostendit octavo
Physicorum. Dispositio autem caelestis per
comparationem ad ea quae sunt hic, duplex
est: una communis quae attenditur secundum
propinquitatem vel remotionem a via solis,
qui maxime movet ista inferiora. Et secundum
hoc quidam hic existentes sunt calidi, quidam
frigidi, quidam temperati, et inclinantur ad
ea ad quae ista disponunt. Et quantum esset
de inclinatione naturali Graecorum in tali di­
spositione magis temperati essent natura, et
magis attingerent ad utrumque dictorum prius,
scilicet animositatem et intellectum proportionaliter, et magis nati essent gubernare et prin­
cipari aliis, et septentrionales magis animosi
deficientes intellectu; qui autem circa Asiam,
e contrario.
Alia autem est dispositio caelestis in ordine
ad ea, quae attenditur secundum figuram stel­
larum erraticarum ad seinvicem et ad fixas,
et in ordine ad ea quae sunt hic: et ista di­
spositio vel ista figura continue alia et alia
est aliquo modo, quamvis non sensibiliter hoc
appareat, et respectu alterius et alterius loci
alia et alia; ita quod si respectu huius regio­
nis sit nunc talis figura caelestis, consequen­
ter in alio tempore erit alia; et si respectu
huius regionis sit talis, respectu alterius erit
alia. Si igitur aliqua dispositio insit alicui ci­
vitati vel regioni ex tali figura caelesti, du­
rante figura inerit dispositio illa naturaliter.
Et secundum hunc modum potest dici, quod
Graeci ex figura caelesti tali aliquando nati
fuerunt bene gubernare, et principari aliis;
aliquando autem alia; puta Chaldaei vel Ro­
mani: et si ista figura non permanet nunc,
nunc non sunt nati ad eadem, sed ad alia,
secundum exigentiam figurae nunc existentis.
1122. — Ulterius etiam intelligendum est,
quod dispositio civitatis vel regionis natura­
lis non tantum consideratur ex figura caelesti
absolute, sed etiam ex dispositione partium
regionis vel civitatis secundum habitudinem
quam habet ad montes vel mare, vel loca,
paludosa vel munda. Virtus enim figurae cae­
lestis non recipitur in contento, nisi mediante
continente proximo. Et secundum hoc potest
contingere quod quamvis aliqua civitas vel
regio sit frigida naturaliter et inclinetur ad ea
quae disponit frigidum, quantum est ex di­
spositione figurae caelestis communis, tamen
secundum dispositionem regionis per compa­
rationem ad montes vel mare, contingit eam
esse calidam excellenter, aut etiam tempera­
tam, vel e contrario. Ex quo contingit quod

L. VII, I. v

quamvis existentes in aliqua regione non in­
clinentur ad gubernandum bene ex figura cae­
lesti communi, tamen ex speciali dispositione
ipsius hoc potest ei contingere.
1123. — Tertio est intelligendum, quod
virtus caelestis cum sit materialis et corpo­
rea, intellectus autem immaterialis et sepa­
ratus, non agit per se ipsum, sed tantum per
accidens inquantum dependet ex sensu; et
ideo intellectus et voluntas non necessitantur
in operationibus suis a virtute caelesti per se.
Unde potest contingere quod quamvis aliqui
ex virtute caelesti vel naturali dispositione
non inclinentur ad gubernandum, nec ad ope­
rationes intellectus vel virtutis, si tamen per
electionem intendant studio sapientiae et exer­
citio virtutum, continget eos esse intellectivos
et bene gubernantes: et e contrario si bene
nati ad ista dent se otio et exercitio in malis
operationibus, efficientur insipientes ct male
gubernantes, et servi aliorum fient. Et hoc
forte fuit una causa destructionis regni Ro­
manorum et Graecorum; tenentes enim mo­
narchiam viventes in tranquillitate dederunt
se otio et voluptatibus carnalibus et avaritiae,
nolentes vacare sapientiae; et ideo facti mi­
nus intelligentes et minus exercitati in actio­
nibus civilibus et bellicis, non paruerunt subiecti ipsis nescientibus et impotentibus obvia­
re. Per praedicta apparet solutio ad obiectum.
1124. — Deinde cum dicit « manifestum
igitur »
Infert ex praecedentibus quales nati sunt
bene gubernare et principari.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Nam quod de etc. » manifestat hoc ex di­
cto quorumdam.
In prima parte dicit, quod quia Graeci
bene gubernant, et principantur aliis natura­
liter, quia animosi sunt, et bene intellectivi,
Asiani autem servi sunt aliorum, quia inanimosi sunt, quamvis vigeant intellectu; septen­
trionales autem aliis non principantur, quia
deficiunt intellectu, quamvis sint animosi; ma­
nifestum est, quod oportet eos esse de nu­
mero legislatorum qui debent esse boni du­
ctores ad virtutem, et bene gubernare inter
se, et principari aliis; esse animosos, ut pos­
sint malos compescere, et debellantes impu­
gnare; et bene intellectivos, ut sciant se diri­
gere et alios in operationibus.
1125. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Probat hoc ex dicto quorumdam.
Et circa hoc primo ex parte illius dicti
ostendit intentum. Secundo cum dicit, « Non
bene autem habet etc. » reprobat alteram par­
tem eiusdem dicti.
In prima parte dicit, quod illud quod qui­
dam dicunt, ostendit quod oportet bene gu­
bernantes esse animosos. Dicunt enim quod
oportet custodes aliorum et principantes esse
amativos notorum, ad ignotos autem sylve­
stres, et duros magis. Signum autem primi
est, quia animus hominis magis attollitur coi-

L. VII, I. v

IN POLITICORUM

loquendo et bene faciendo, reputans se de­
bere magis reputari ab eis respectu notorum
et consuetorum quam respectu ignotorum,
putans se parvipendi.
Noti enim et consueti magis reputantur
amici, ignotus autem quasi non amicus; et
ideo disponitur homo ad notum et consue­
tum sicut ad seipsum, ad ignotos autem sicut
ad inimicum; et propter hoc sicut quilibet re­
putat seipsum, et magni pendit, ita vult repu­
tari et magnipendi ab amico et noto; ab ini­
mico autem et ignoto, putat non reputari et
parvipendi. Non autem quod custodes oportet
esse amativos, quia animus, idest voluntas est
quae facit homines amativos invicem; haec
enim potentia principium est dilectionis. Pro­
pter quod Archilocus querelans de amicis di­
sputat ad animum, quasi ad amicum, dicens,
quod homines non sustinent vulnerationes a
lanceis ab amicis, sed bona magis.
Amare enim est velle alicui bonum pro­
pter ipsum. Velle autem est actus voluntatis,
ergo et diligere. Inclinatio autem ad princi­
pandum et ad actus libertatis est ab ista po­
tentia omnibus qui ad hoc inclinantur: principativum enim et invincibilem, et liberum di­
cimus animum, quia principari primo et per
se est agere, immediatum autem principium
agendi in nobis est animus sive voluntas; et
ideo animus est principativum quid. Libertas
autem est, quae in natura intellectiva per vir­
tutem eius quod principale est in ea et in­
trinsecum agit in finem proprium secundum
illum idem. Agere autem in natura intelle­
ctuali ad finem proximo competit animo et
voluntati, secundum Aristotelem nono Metaphysicorum. Et ideo libertas est virtus quae­
dam voluntatis in ordine ad intellectum prae­
cedentem, et finem sequentem. Si igitur ani­
mus est secundum quem principamur et li­
beri sumus, et animus est quo amamus,
quod competit principantibus et custodibus,
ut iam dictum est, convenienter dictum est
quod principantes oporteret esse animosos.
1126. — Deinde cum dicit «non bene»
Reprobat alteram partem dicti aliorum; di­
cens, quod non convenienter dicunt in eo,
quod aiunt, quod principantes vel superiores
in civitate oportet esse infestos et diros ad
ignotos: non enim expedit ad aliquem ho­

1125-1127

minem bonum esse tales, quia facto et verbo
expedit magis se reddere amabiles. Viri etiam
magnanimi, qui sunt digni principari, non
sunt severi seu diri ad aliquos, nisi contra
iniustos; quia non expedii eos esse diros, nisi
eis qui contrariantur eis secundum quod hu­
iusmodi. Ipsi autem secundum quod huius­
modi, virtuosi sunt, vel debent esse: magna­
nimitas enim est ornatus virtutum, ut dicitur
quarto Ethicorum. Virtuti autem contrariatur
malitia, seu iniustitia, secundum quod injusti­
tia se extendit ad omnem malitiam. Magis
autem duri sunt ad notos, seu amicos, si
fuerint mali, sive putent se iniuste pati ab
eis: et hoc rationabiliter faciunt: si enim ab
amicis iniuste patiuntur, nocumentum repor­
tant ab eo a quo credebant se iuvari debere;
et ipso privantur, propter quod indignantur
magis; amicus enim est velut alter ipse, ut
dictum est. Et ideo sicut aliquis ad seipsum
disponitur, ita ad amicum.
A seipso autem expectat unusquisque bo­
num, et non nocumentum, propter quod et
ab amico : unde si putet reportare nocumen­
tum, indignatur. Et quanto magis amicus,
tanto magis creditur teneri ad beneficentiam.
Et ideo dicitur proverbialiter, quod fratrum
inimicitia crudelis est valde; et quod illi, qui
valde diligunt se invicem, fiunt valde inimici
ex casu, sicut eadem fiunt calidissima et fri­
gidissima, sicut dicit Aristoteles, quarto Meteororum. Dicimus enim dc magno amico ma­
gnum mimicum fieri. Sic igitur non fXpedit
magnanimum vel principantem esse agrestem
ad aliquem, nisi ad iniustum; et magis si
fuerit amicus prius.
1127. — Deinde cum dicit « de politizantibus »
Récapitulât, dicens, quod de viventibus in
civitate determinatum est quot oportet esse
secundum multitudinem in civitate ordinata,
et quales secundum naturalem dispositionem.
Iterum de regione dictum est, quantam et
qualem oportet eam esse ad bene habitan­
dum in civitate, per rationes verisimiles, et
concordantes sensui. Non enim eamdem cer­
titudinem oportet quaerere eorum, quae sunt
manifesta ratione sola non conveniente usque­
quaque sensui, et eorum quae conveniunt cum
sensu.

— 3&4 —

1128

IN POLITICORUM

L. Vil, 1. vj

LECTIO VI.
(nn. 1128-1134; [975-981]).
Sex esse sine quibus civitas consistere non potest.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1328a21 - 1328623)
975. Quoniam autem, sicut aliorum secun­
dum naturam constantium non hac sunt par­
tes totius consistentiae, sine quibus totum non
erit utique; palam quia neque civitatis par­
tes ponendum quascumque civitatibus neces­
sarium existere, neque alterius communionis
ullius, ex qua unum aliquid genere.
976. Unum enim aliquid, et commune opor­
tet esse, et hoc communicantibus, sive aequale
sive inaequale transmutant, veluti sive ali­
mentum hoc est, sive regionis multitudo, sive
aliquid aliud talium est. Quando autem fuerit
hoc quidem huius gratia, hoc autem cuius
gratia, nihil in iis commune, sed aut huic
quidem facere, huic autem accipere. Dico au­
tem puta organo omni ad id, quod sit opus,
et condentibus: domus enim ad aedificato­
rem, nihil est quod sit commune, sed est do­
mus gratia aedificatorum ars. Propter quod
opus est possessione civitatibus : possessio
autem nulla pars est civitatis. Multa autem
animata sunt partes possessionis, civitas au­
tem communitas quaedam est similium, gratia
autem vitae contingentis optimae.
977. Quoniam autem est felicitas quod
optimum, haec autem virtutis operatio, et
usus quidam perfectus; accidit autem sic, ut
hos quidem contingat participare ipsa, hos
autem modicum, aut nihil : palam quod haec
causa, quare fiant civitatis species et diffe­
rentiae, et politiae plures. Alio enim modo
et per alia singuli haec venantes, et vitas al­
teras faciunt, et politias.

978. Considerandum autem, et quot sint
haec, sine quibus civitas non erit utique. Et­
enim quas dicimus esse partes civitatis, in
iis utique erit, propterea quod necessarium
existere. Sumendum igitur operum numerum.
979. Ex iis enim erit palam. Primo quidem
igitur oportet existere alimentum, deinde ar­
tes (multis enim organis indiget id quod est
vivere), tertio autem arma, communitates
enim necessarium et in ipsis habere arma et
ad principatum, inobedientium gratia et ad
conantes iniusta inferre extrinsecus. Adhuc
pecuniarum aliquam abundantiam, quatenus
habeant et ad opportunitates quae secundum
seipsos et ad bellicas. Quinto autem et prae­
cipue ea quae circa divinorum curam quam
vocant sacerdotium. Sextum autem numero
et omnium necessariissimum iudicium de con­
ferentibus et iustis ad invicem.
980. Opera quidem igitur haec sunt qui­
bus indiget omnis civitas, ut dicere: civitas
enim multitudo est non quaecumque sed ad
vitam per se sufficiens, ut diximus. Si autem
aliquid horum contingat deficere, impossibile
simpliciter per se sufficientem communionem
hanc esse.
981. Necesse igitur secundum operationes
has consistere civitatem : oportet ergo agri­
colarum esse multitudinem quae praeparet
alimenta, et artifices, et quod pugnax, et quod
opulentum, et sacerdotes, et indices necessa­
riorum et conferentium.

COMMENTARIUM
1128. — Postquam Philosophus inquisivit
de his quae supponenda sunt ad rempublicam
rectam ex parte materiae remotae, inquirit
nunc de his quae supponenda sunt ex parte
materiae propinquae. Civitatis autem materia
propinqua est duplex. Una proprie sicut li­
beri principantes, et subiecti, qui attingunt ad
civitatem. Alia autem domus, et aedificia ci­
vitatis et regionis, quae magis se habent in
ratione organi.
Dividitur igitur pars ista in duas : quia pri­
mo inquirit, quae sunt partes civitatis proprie
dictae. Secundo de aedificiis, et domibus, et

dispositione civitatis et regionis, cum dicit,
« Civitatem autem etc. ».
Adhuc in prima parte ostendit primo, quae
sunt necessaria ad consistentiam civitatis. Se­
cundo cum dicit, « Determinatis autem etc. »
inquirit quae eorum sunt partes civitatis.
Circa primum adhuc ostendit, quod non
omnia quae requiruntur ad consistentiam ci­
vitatis, sunt partes ipsius. Secundo cum dicit,
« Quoniam autem etc. », declarat quae exi­
guntur ad consistentiam eius.
Primum ostendit duabus rationibus. Secun­
dum ponit ibi, « Unum enim aliquid etc. ».

— 365 —

L. VII, î. VI

ÎN POLITICORUM

In prima parte dicit: sicut est in his quae
fiunt et constant secundum naturam, ita in
civitate, quae est a natura inclinante, et ra­
tione perficiente. In his autem quae fiunt et
constant natura, non omnia quae requiruntur
ad consistentiam ipsorum sunt partes illorum:
sed quaedam sunt sicut materia, quaedam au­
tem ad ornatum, et quaedam ad alia; sicut
in animali alimentum et humores non sunt
partes in actu, sed sicut materia; pili autem
ad ornatum sunt, seu ad protectionem, su­
dores autem sicut decidentia a natura. Ergo
manifestum est, quod neque civitatis, neque
communicationis alterius cuiuscumque, ex plu­
ribus ex quibus fit aliquod unum ratione,
omnia dicenda sunt partes, sine quibus non
existunt.
1129. — Deinde cum dicit « unum enim »
Ponit secundam rationem ad idem, quae est
haec. Omnium partium per se alicuius totius
est aliquid unum commune, per quod deter­
minantur et sunt, et haec est forma totius.
Et ad hoc attingunt omnes sive aequaliter sive
inaequaliter per transmutationem factam ad
illud ex aliqua materia; sive illa sit alimentum,
sicut in animalibus et plantis, sive multitudo
hominum in regione, sive in civitate, vel ali­
quid aliud, sicut in quibuscumque aliis.
Quando vero aliqua plura sic se habent,
quod unum est gratia alterius ut finis, alte­
rum autem est sicut finis ipsorum, non est
aliquod unum commune secundum rationem,
sed ad alterum istorum pertinet attingere ali­
quod principaliter, ad alterum autem attin­
gere accipiendo virtutem ab alio : sicut se
habet organum ad opus factum, et ad agens
principale, quibus non est aliquid commune
secundum rationem, sicut domui et aedifica­
tori nihil est commune secundum quod huius­
modi, sed ars aedificatoria et organa aedifi­
candi sunt propter ipsam domum.
Igitur quorum unum est gratia alterius se­
cundum quod huiuotnodi, non sunt partes ali­
cuius unius. Possessio vero in civitate est gra­
tia possidentis. Quamvis igitur sit necessaria
civitati, non erit aliqua pars civitatis, cuius
partes sunt possidentes per se. Sed multa sunt
animata, quae sunt possessio alterius, sicut
iumentum, et servus, qui est organum anima­
tum alterius possessio existens, sine quibus
tamen non est civitas : ergo multa sunt in
civitate, quae non sunt partes ipsius. Civitas
enim est communitas quaedam ex pluribus
similibus secundum naturam composita gra­
tia per se sufficientis et optimae vitae.
1130. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Intendit declarare quae sunt necessaria ad
consistentiam civitatis.
Et circa hoc primo tangit ex quibus sumitur
diversas rerumpublicarum et civitatum. Secun­
do cum dicit, « Considerandum etc. » ex qui­
bus sumitur numerus eorum quae sunt ne­
cessaria ad civitatem. Tertio cum dicit, « Ex
iis enim etc. » sumit eorum numerum.

1128-1132

In prima parte est intelligendum, quod ra­
tio eorum quae sunt ad finem ex fine sumi­
tur: et ideo diversitas eorum primo est ex
diversitate finis, deinde ex diverso modo se
habendi ad ipsum. Finis autem civitatis feli­
citas est; et ideo dicit : quoniam felicitas est
optimum, quod intenditur, sicut finis in civi­
tate; felicitas autem est operatio secundum
virtutem perfectam, et exercitium illius per­
fectum; et contingit aliquos in civitate haben­
tes attingere ad huiusmodi operationem per­
fectam, alios autem contingit attingere mo­
dicum, alios autem nihil, sed ad contrarium
magis: manifestum est quod haec est causa
quare sint diversae species et differentiae re­
rumpublicarum: diversitas enim rerumpublica­
rum est ex diversitate finis, vel ex diverso
modo se habendi ad finem. Ex hoc enim
quod diversos fines eligunt vel eumdem, alio
et alio modo, et per alia et alia venantur, di­
versas vitas faciunt, et per consequens di­
versas respublicas. Diversi enim modi vivendi
diversae respublicae sunt. Diversae igitur res­
publicae sunt ex diversitate finium, vel ex
diverso modo se habendi ad finem.
1131. — Deinde cum dicit « consideran­
dum autem »
Declarat ex quibus sumitur numerus eorum,
quae sunt necessaria ad civitatem. Et praemit­
tens intentionem suam, dicit, quod post haec
considerandum est nobis quae et quot sunt
illa quae sunt necessaria ad consistentiam ci­
vitatis. Inter ista enim invenientur illa quae
per se sunt partes illius. Et quia unumquod­
que eorum quae sunt natura vel arte, deter­
minatur aliqua propria operatione, sicut di­
citur primo huius, sumendae sunt operationes
eorum quae sunt in civitate. Et diversitate
enim istarum, manifesta erit multitudo neces­
sariorum ad eam.
1132. — Deinde cum dicit « ex iis enim »
Primo assumit operationes necessarias civi­
tati. Secundo cum dicit, « Necesse igitur etc. »
concludit multitudinem eorum quae requirun­
tur ad consistentiam eius.
Circa primum primo assumit operationes di­
ctas. Secundo cum dicit, « Opera quidem igi­
tur etc. » probat eas esse necessarias.
In prima parte dicit, quod civitati cuicum­
que, si debeat esse civitas, oportet praeexistere
praeparationem alimenti, siquidem debeant vi­
vere et nutriri. Deinde autem operationes ar­
tium, puta fabricationem et carpentationem
et huiusmodi; multis enim indigent organis
existentes in civitate quae praeparantur per
huiusmodi opera. Deinde tertio oportet in
ipsis esse arma: communicantibus enim com­
municatione civili sunt necessaria propter
duo: primo quidem ad seipsos ad puniendum
insolentes et transgredientes leges vel princi­
patus gratia inobedientium constitui manda­
tum. Secundo ad repellendum extrinsecus vo­
lentes inferre molestiam iniuste. Deinde opor­
tet eos habere pecuniarum abundantiam ali­
quam similiter propter duo.

1132-1134

IN POLITICORUM

Primo propter opportunitates ad commu­
tationes inter se faciendas. Secundo ad expe­
ditiones bellorum si emergant. Deinde autem
quinto expedit inesse civitati quod principium
est inter dictam curam et cultum divinum,
quod appellatur sacerdotium. Sexto oportet
inesse rectam deliberationem de conferentibus
et nocivis, et iudicium iustum de his quae ve­
niunt in disceptatione.
1133. — Deinde cum dicit « opera qui­
dem »
Probat huiusmodi opera esse necessaria una
ratione communi; dicens quod huiusmodi ope­
rationes sunt necessariae civitati omni, ut ita
dicatur: quod adiunctum est propter aliquas
civitates quae propter dispositionem regionis
non similiter indigent omnibus praedictis, aut
non indigent similiter, ut forte abundantia
pecuniarum propter abundantiam divitiarum
naturalium.
Et ratio huius quod dictum est, est quo­
niam civitas communitas quaedam multitudi­

L. Vil, 1. vi

nis civium est, non quaecumque, sed per se
sufficiens ad bene vivere, ut est dictum. Si
vero aliquod praedictorum operum contingat
deficere in aliqua multitudine, ut puta praepa­
rationem alimenti vel artificiatorum, aut etiam
arma, non erit per se sufficiens ad bene vi­
vere, ut ex se manifestum est; ergo non erit
civitas. Si ergo debeat esse civitas, necesse
est omnia huiusmodi opera inesse ipsi.
1134. — Deinde cum dicit « necesse igi­
tur »
Concludit numerum eorum quae sunt ne­
cessaria in civitate; dicens, quod si huiusmodi
operationes sunt necessariae, et ipsae non
possunt esse sine quibusdam aliis, puta prae­
paratio alimenti sine agricolis, opera artium
sine artificibus, opera armorum sine pugnan­
tibus, divitiae sine opulentis, nec cultus divi­
nus sine sacerdote, nec iudicium sine judice,
manifestum est quod ad consistentiam civi­
tatis, necessarii sunt agricolae, artifices, bel­
lici, divites, sacerdotes et indices.

3^7 —

L. Vil, 1. vu

IN POLITICORUM

LECTIO VIL
(nn. 1135-1148; [982-995]).
Quinam in optima civitate habendi sint pars civitatis.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1328b24 - 1329b35)
982. Determinatis autem iis, reliquum con­
siderare, utrum omnibus communicanda om­
nia haec (contingit enim eosdem omnes esse
et agricolas et artifices, et consiliarios et indi­
cantes): aut secundum unumquodque opus
dictorum alios supponendum. Aut haec qui­
dem propria, haec autem communia eorum
ex necessitate sunt.
983. Non in omni autem politia haec. Sic­
ut enim diximus, contingit et omnes commu­
nicare omnibus, et non omnes omnibus, sed
quosdam quibusdam: haec enim et faciunt
politias alteras. In democratiis enim partici­
pant omnes omnibus, in oligarchiis autem e
contrario.
984. Quoniam autem existimus consideran­
tes de optima politia, haec autem secundum
quam civitas utique erit maxime felix: feli­
citatem autem, quod sine virtute impossibile
est existere, dictum est prius : manifestum
quod in optima politizante civitate, et ha­
bente iustos viros simpliciter, sed non ad
suppositionem, neque banausam vitam, neque
forensem oportet quaerere cives. Vilis enim
talis vita, et ad virtutem subcontraria. Neque
oportet agricolas esse; opus est enim vaca­
tione, et ad virtutis generationem, et ad actio­
nes politicas.
985. Quoniam autem quod bellicum et quod
consiliativum de conferentibus, et indicans de
iustis inexistit, et videntur maxime esse par­
tes civitatis; utrum altera et hoc ponendum,
aut eisdem dandum ambo.
986. Manifestum utique et hoc, quia modo
quidem aliquo eisdem, modo autem aliquo
et alteris. Qua quidem enim alterius aetatis
utrumque operum, et haec quidem indiget
prudentia, haec autem potentia, alteris. Qua
autem impossibilium est, potentes violenter
agere et prohibere, hos sufferre subiectos
semper, hac eosdem. Qui enim armorum do­
mini, et manendi et non manendi politiam
sunt domini. Relinquitur igitur eisdem qui­
dem utrisque dare politiam hanc; non autem
simul; sed sicut aptum natum est, potentia
quidem in minoribus, prudentia autem in se­
nioribus est. Igitur sic ambobus distribui ex­
pedit et iustum esse videtur: habet enim haec
divisio quod secundum dignitatem.
987. At vero, et possessiones oportet esse
circa hos. Necessarium enim abundantiam
existere civibus, cives autem isti: quod enim
banausum non participat civitate, neque alia

nulla pars, quae non virtutis conditiva est.
Hoc autem palam ex suppositione: felicitari
quidem enim necessarium existere cum virtu­
te, felicem autem civitatem non ad partem
aliquam ipsius respicientes oportet dicere,
sed ad omnes cives. Manifestum autem, et
quod oportet possessiones esse horum; siqui­
dem necessarium agricolas esse servos, aut
barbaros, aut vernaculos.
988. Reliquum autem ex dinumeratis, quod
sacerdotum genus. Manifestum autem, et ho­
rum ordo: neque enim agricolam neque ba­
nausum sacerdotem constituendum. A civibus
enim decet honorari Deos. Quoniam autem
divisum est id quod civile in duas partes,
hoc est in id quod armorum, et quod in
consiliativum. Decet autem cultum exhibere
diis, et requiem habere circa ipsos eos, qui
propter tempus abdicati sunt; hos assignan­
dum utique erit sanctificationibus.
989. Sine quibus quidem igitur civitas non
consistit, et quot partes civitatis, dictum est.
Agricolas enim, et artifices, et omne quod
mercenarium, necessarium existere civitatibus:
partes autem civitatis, id quod armorum, et
consiliativum: et separatum est utique unum­
quodque horum, hoc quidem semper, hoc au­
tem secundum partem.
990. Videtur autem non nunc neque recen­
ter hoc esse notum iis qui de politia philosophizant, quod oportet divisam esse seorsum
secundum genera civitatem, et quod bellicum
alterum esse, alterum quod terrae cultivum :
in Aegypto enim habet hoc modo. Adhuc
autem et nunc, quae circa Cretam. Quod qui­
dem igitur circa Aegyptum Sesostris, ut aiunt,
ita lege statuit. Minos autem quae circa Cre­
tam. Aliqua autem videtur esse, et convivio­
rum institutio. Quae quidem circa Cretam fa­
cta circa regimen Minois.
991. Quae autem circa Italiam multo anti­
quiora iis : aiunt enim historiae inhabitan­
tium ibi Italum quemdam fuisse regem Oeno­
triae, a quo nomen transumentes Italos pro
Oenotriis vocatos esse, et oram hanc Euro­
pae Italiae nomen accepisse, quaecumque exi­
stit intra sinum Scylleticum, et Lameticum.
Distant autem haec ab invicem itinere mediae
diei. Hunc itaque Italum dicunt Oenotrios
pastores existentes fecisse agricolas, et leges
ipsis alias posuisse, et convivia constituisse
primo, propter quod et nunc ibidem obser­
vant convivia, et leges quasdam ordinatas ab
illo. Apud Tyrrheniam autem habitabant prius

- 368 -

1135-1137

IN POLITICORUM

Opici dicti, et nunc vocati cognominatione
Ausones. Quod autem ad Iapygiam et Ionium
Chaones vocatam Syrtem. Erant autem ct
Chaones Oenotrii genere.
992. Conviviorum quidem igitur institutio,
hinc facta fuit prius: separatio autem quae
secundum genus civilis multitudinis, ex Aegy­
pto: multis enim excedit temporibus regimen
Minois Sesostris.
993. Fere quidem igitur et alia oportet pu­
tare inventa fuisse saepe in multo tempore,
magis autem infinities: necessaria quidem
enim opportunitatem ipsam verisimile est do­
cere: quae autem ad bonam aptitudinem et

L. VII, 1. vu

circumstantiam, existentibus iam iis, rationa­
bile accipere incrementum. Quare et circa po­
litias oportet putare eodem modo habere.
994. Quod autem omnia antiqua, signum
quae circa Aegyptum sunt; isti enim antiquis­
simi quidem videntur esse, leges autem sortiti
fuerunt, et ordines politicos. Propter quod
oportet dictis quidem sufficienter uti, prae­
termissa autem tentare quaerere.
995. Quod quidem igitur oportet regionem
esse arma possidentium, et participantium
politia, dictum est prius, et quod agricolas
oportet esse alteros ab ipsis, et quantam, et
qualem oportet esse regionem.

COMMENTARIUM
1135. — Postquam Philosophus ostendit
quae sunt necessaria ad consistentiam civita­
tis, declarat quae istorum sunt partes ipsius,
et quae non: ct gratia huiusmodi inquirit
quae istorum contingit attribuere uni et quae
non, et quomodo.
Et circa hoc primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « De distributione autem
etc. », quia dixerat agricolas non debere esse
partes civitatis optimae, determinat de divi­
sione regionis, et quos oportet esse agricolas.
Circa primum primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Quod quidem igitur
etc. » récapitulât.
Circa primum adhuc facit, quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Videtur autem etc. », de­
clarat illud non esse novum, sed ab antiquis
inventum prius.
Circa primum dans intentionem suam ponit
dubitationem, utrum omnia praedicta vel quae­
dam possunt eidem convenire. Secundo solvit
cum dicit, « Non in omni autem ».
Primo igitur dicit, quod post declarationem
dictorum, relinquitur considerandum, utrum
omnia praedicta sex sint communicanda omni­
bus in civitate, ita quod idem sit agricola, ar­
tifex et miles, et sic de aliis. Hoc enim bene
possibile est, scilicet eosdem esse agricolas et
consiliarios, et sic de aliis. Aut unumquodque
istorum attribuendum est uni conditioni ho­
minum, puta quod quidam sint agricolae, alii
autem et diversi milites, et sic de aliis? An
magis quaedam istorum sint attribuenda eis­
dem, quaedam autem omnino diversis? Hoc
enim dubitationem habet, cuius determinatio
valet ad declarandum intentum principale.
1136. — Deinde cum dicit « non in omni »
Dissolvit dubitationem; et primo ponit so­
lutionem in generali. Secundo cum dicit,
« Quoniam autem existimus etc. » manifestat
eam in speciali.
Primo ergo in generali solvit eam, dicens,
quod in civitate bene ordinata non expedit
omnia praedicta communicare omnibus, sed
nec singula singulis; sed quaedam ipsorum
oportet esse propria quorumdam tantum et
non aliorum, quaedam autem communia plu­

ribus necessario. Sed hoc non habet veritatem
in omni republica, sed in bene ordinata tan­
tum. Sicut enim prius dicebatur in tertio hu­
ius, contingit omnia praedicta communicare
omnibus existentibus in civitate, et non omnia
omnibus, sed quaedam quibusdam; et hoc di­
versimode: et secundum hoc diversificari res­
publicas in statu populari. Igitur quae male
ordinata respublica est, omnibus omnia prae­
dicta necesse est communicare, quia scilicet in
ea tota multitudo dominatur. In statu autem
paucorum e contrario quaedam quibusdam, ut
arma, sacerdotium, consilium et indicium eis­
dem forte, ut divitibus, quia dominantur,
agricultura autem quibusdam aliis, et artificium
aliis omnino diversis.
1137. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem existimus »
Manifestat solutionem in speciali.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Sine quibus quidem etc. » recolligit eam.
Circa primum primo declarat quae dictorum
non possunt eisdem attribui. Secundo cum di­
cit, « Quoniam autem quod bellicum etc. »
declarat quae contingit eisdem attribui. Ex quo
apparet quae per se sunt partes civitatis.
Circa primum considerandum est, quod ra­
tio partis per se consideranda est ex ratione
totius, et ratio totius in his quae ordinantur
ad finem, sumitur ex fine. Et ideo ratio par­
tium per se civitatis quaerenda est ex ratione
reipublicae. Et ratio reipublicae ex ratione feli­
citatis quae est finis eius.
Felicitatem autem impossibile est existere
sine virtute, quae est principium eius. Et pro­
pter hoc ratio partium civitatis optimae per
virtutem determinatur.
Hoc supposito dicit, quoniam intendimus fa­
cere considerationem de republica optima sim­
pliciter, non ex suppositione, secundum quam
dicimus partes per se civitatis attingere ad fe­
licitatem simpliciter quae est finis eius; felici­
tas autem non potest existere sine virtute, sic­
ut dictum est prius, est enim operatio homi­
nis secundum virtutem perfectam: manifestum
est quod mercenariorum vitam ducentes, vel
etiam forensem, seu mercativam, non oportet

— 369 —

L. VII, 1. νπ

IN POLITICORUM

dicere esse cives vel partes per se civitatis opti­
me se gubernantis, habentis viros simpliciter
bonos non ex suppositione.
Cuius ratio est, quia cives in civitate opti­
ma oportet operari ad felicitatem, et habere
illud quod est principium ipsius. Hoc autem
est virtus civilis; ergo oportet cives in huius­
modi civitate virtuosos esse. Mercenariam au­
tem vitam ducentes aut forensem virtuosi non
sunt et huiusmodi. Vita enim eorum vilis
existens ad eam non dirigitur, nec ordinatur;
immo magis est non conveniens vel subcon­
traria ei; ergo tales non sunt cives, neque pars
civitatis optimae. Nec etiam agricolae seu ter­
ram colentes; quoniam civibus necessaria est
vacatio ab operationibus necessariis et vilibus,
et intendere contemplationi quandoque et ope­
rationibus liberalibus ad generationem virtu­
tis et ad actiones communes, per quas deter­
minantur: huiusmodi autem vacatio non po­
test inesse agricolis, cum sint dediti agricul­
turae et laboribus extrinsecis; ergo non sunt
cives vel pars civitatis.
1138. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem quod bellicum »
Inquirit quae praedictorum possunt inesse
eidem.
Et primo declarat quod bellicum et consiliativum debent eidem attribui aliquo· modo. In
secunda cum dicit, « Reliquum autem etc. »
declarat quod ista eadem et sacerdotium
eidem aliquo modo, et alteri alio aliquo mo­
do attribuenda sunt.
Circa primum primo movet dubitationem.
Secundo cum dicit, « Manifestum utique etc. »
dissolvit eam.
Circa primum est intelligendum quod aliquis
bene consiliativus est per habitum prudentiae
per quem ex fine bene ratiocinatur et inquirit
de his quae sunt ad finem. Sicut autem ali­
quis se habet ad prudentiam perfectam, ita
et ad alias virtutes morales, quia simul sunt
et non sunt; et ideo consiliativum determina­
tur virtute. Bellicum etiam oportet habere vir­
tutem per quam sit aggressivus terribilium; et
per consequens prudentiam aliquam ad hoc
necessariam et alias aliqualiter virtutes: unde
et dicebat prius Philosophus in secundo huius,
quod militaris vita multas habet partes virtutis;
et ideo bellici et consiliativi simpliciter deter­
minantur virtute. Et quia illi qui determi­
nantur virtute, sunt partes civitatis optimae;
ideo tales sunt partes ipsius per se; et ideo hoc
supposito dicit, quod illi qui ordinantur ad
bellum in civitate optima et ad consiliandum
de conferentibus et ad indicandum iuste- inter
disceptantes, necessarii sunt in eadem. Er ma­
xime ubi videntur esse partes ipsius propter
rationem praedictam, inquirendum est dubi­
tando utrum iidem sint ordinandi ad bellum
et ad consilium, an alii ad hoc, alii autem et
diversi ad illud.
1139. — Deinde cum dicit « manifestum
utique »
Dissolvit; et primo manifestat quod ista duo

1137-1140

aliquo modo eidem, aliquo modo alii sunt at­
tribuenda. Secundo cum dicit, « At vero et
possessiones etc. » ostendit quod istorum esse
debent possessiones.
Et in parte ista dicit, quod manifestum erit
ex dicendis quod et bellicum et consiliativum
sunt attribuenda eidem uno modo, alio modo
alteri. Dicitur enim ad praesens idem et di­
versum dupliciter. Idem scilicet secundum sup­
positum et secundum formam, sicut Socrates
idem ex supposito, ipse autem et Plato diversi.
Socrates autem et Plato albi, sunt idem in
forma. Socrates autem albus prius et niger
posterius est alter a seipso; sicut Porphyrios
dicit, quod Socrates senex differt a se puero
differentia accidentali. Intendit igitur quod bel­
licum et consiliativum eidem secundum suppo­
situm sunt attribuenda, differenti tamen se­
cundum prius et posterius et secundum for­
tius et minus forte, magis provectum et minus.
Secundum enim quod alteri aetati oportet
attribuere bellicum, puta iuventuti, et alteri
consiliativum, puta aetati magis provectae, et
secundum quod consiliativum indiget pruden­
tia quae magis viget in aetate provecta, et bel­
licum robore corporali, quod magis in iuventute, oportet ea alteri attribui; bellicum qui­
dem iuvenibus, consiliativum autem provectis.
Secundum vero quod impossibile esse eos qui
possunt violentiam inferre et deiicere princi­
pautés facere semper subiectos, oportet utrum­
que eidem attribui. Viri autem bellici qui
sunt armorum domini, potentiam habent fa­
ciendi manere rempublicam et non manere
propter armorum violentiam; et ideo relin­
quitur utrumque istorum dari debere eisdem in
republica recta, sed non secundum idem tem­
pus; sed unicuique dare illud tempore in quo
magis aptum est ad illud. Sed in iuvenibus
viget virtus corporalis magis quam prudentia
vel virtus quae maxime necessaria est in bel­
licis; et ideo bellicum attribuendum est ipsis
in tempore iuventitus. Prudentia autem et vir­
tus magis vige'nt in provectis quae magis sunt
necessariae ad consilium et indicium; et ideo
consiliativum et indicativum attribuenda sunt
eis quando sunt provectae aetatis.
Sic igitur ambo oportet attribui eisdem, in
alia tamen et alia aetate: et hoc iustum vi­
detur. Iustum enim est unumquemque habere
secundum dignitatem. Dividere autem sic se­
cundum dignitatem videtur. Dignum est enim
unumquodque ordinari ad illud ad quod magis
natum est, ac quanto magis natum aptum est;
sic enim facit natura. Iustum est igitur ista
distribui secundum praedictum modum.
1140. — Deinde cum dicit « at vero »
Declarat quod istorum debent esse posses­
siones in eadem, dicens quod adhuc expedit
in civitate optima possessiones esse circa hos,
ita quod ipsi sint earum domini, aut maxi­
me, quia necessarium est cives in ipsa abun­
dantes esse. Siquidem civitas optima ordinatur
per se ad sufficientiam secundum dispositio­
nem suam. Isti autem qui dicti sunt cives sunt

37° —

1140-1143

IN POLITICORUM

L. VII, 1. vir

simpliciter. Artifices autem et quicumque alii
propter iuventutem: hoc autem magis compe­
qui non sunt factivi operationum virtutis, non
tit in bellicis; et ideo rationabiliter tales in
participant civilitate per se. Et huiusmodi de­
aetate illa ad bellica docet ordinare Philoso­
claratio est ex suppositione; quoniam nullus
phus. Deinde autem procedente aetate represso
potest felicitari nisi cum virtute quae est
calido et aliqualiter remissis motibus passio­
num, remittitur robur et magnanimitas secun­
principium felicitatis.
. Civitatem autem optimam dicimus esse fe­ dum aliquid : ratio autem et prudentia magis
licem simpliciter, non quantum ad aliquam
vigent. Sedendo enim et quiescendo fit anima
partem et quantum ad aliquam non, sed
sciens et prudens. Istud autem convenit deli­
quantum ad omnes cives, ut est dicere. Omnes
berationi et iudiciis; et ideo secundum ratio­
igitur cives oportet esse virtuosos; qui ergo
nem tales ordinandi sunt ad consilia et iunon sunt virtuosi, secundum quod huiusmodi,
dicia. Ulterius autem magis procedente aetate
non sunt cives. Si igitur cives oportet esse
remisso calido propter tempus et fere morti­
abundantes, ut praedictum est, et hoc non
ficatis passionibus, ut est dicere, aut regulatis
oportet esse nisi sint domini possessionum,
propter longum exercitium, fere deficit robur
aut maxime necesse est eos esse dominos pos­
corporale et maxime viget intellectus. Illud au­
tem maxime requiritur in his quae ordinantur
sessionis; et hoc si supponamus quod expedit
in tali civitate agricolas esse servos, et hos
ad cultum divinum. Oportet enim eos vacare
aut barbaros aliunde venientes aut ministros.
ab exterioribus actionibus et maxime intendere
1141. — Deinde cum dicit « reliquum au­ speculationi divinorum; et ideo in aetate tali
tem »
convenienter assignandi sunt cives ad cultum
Declarat quod sacerdotium aliqualiter est
divinum; ita ut primo exercitentur in bellicis,
attribuendum eisdem et aliqualiter diversis
deinde in agibilibus, ultimo autem vitam fi­
cum praedictis; et quibus non est attribuen­ niant in speculatione divinorum, in quo poni­
dum dicens; quod ex his quae dicta sunt ne­ tur ultimus finis hominis.
cessaria civitati, enumeratis prius, relinquitur
1142. — Deinde cum dicit «sine quibus»
genus sacerdotum, cuius ordo ad alios satis
Recolligit determinata; dicens, quod sic igi­
est manifestus. Non enim expedit in republica
tur determinatum est quae sunt illa quae sunt
bene ordinata artificem seu agricolam vel fo­ necessaria ad consistentiam civitatis, et quot
rensem sacerdotem constituere.
illorum sunt partes ipsius. Agricolae enim et
Sacerdos enim ordinatur ad cultum divinum artifices et mercenarii, qui pro mercede com­
celebrandum et honorem Deo exhibendum pro
mutant opera, necessarii sunt in civitate, sed
subditis. Nunc autem conveniens est cultum
nequaquam sunt partes ipsius per se. Bellici
exhiberi Deo et honorem a principalioribus ci­ autem et consiliativi et sacerdotes sunt par­
vibus. Omnia enim excellentiora exhibenda sunt
tes civitatis, et sunt distincti a praecedentibus
secundum omne tempus, a se autem invicem
Deo propter eius excellentiam, a quo e'st om­
ne bonum, et quicquid est. Si igitur agri­ secundum partem temporis; ita ut idem prius
ordinetur ad bellum, deinde ad consilium et
colae et artifices vel forenses cives non sunt,
ultimo ad sacerdotium.
ut probatum est prius, non expedit eos esse
1143. — Deinde cum dicit « videtur autem »
cives in civitate bene ordinata. Sed quoniam
cives distincti sunt in duo, sicut dictum est
Declarat ista fuisse ab antiquis inventa.
Et primo narrando. Secundo cum dicit,
prius, videlicet in ordinatos ad arma et con­
« Quod autem omnia etc. » per signum.
siliarios, quos aliquando contingit abdicatos
Circa primum primo declarat distinctionem
esse propter intolerantiam laboris et emeritos
bellicorum et consiliariorum ab aliis, et insti­
propter exercitium praeteritum in bellicis et
indiciis, et oportet eos habere requiem ma­ tutionem conviviorum civilium fuisse antiquas.
Secundo cum dicit, « Fere quidem igitur etc. »
xime in speculativis, cum motus passionum
sensibilium sint omnino in eis sedati, ut in concludit idem de aliis.
pluribus; eos autem qui intendunt honori et
Circa primum primo facit quod dictum est.
cultui divino oporteat habere requiem et va­ Secundo cum dicit, « Conviviorum quidem igi­
cationem contemplationis, expedit eos promo­ tur » declarat quod istorum fuerit primo.
veri ad honorem sacerdotii, et assignari ad
Circa primum primo declarat distinctionem
sanctificationem hanc eos, qui abdicati sunt
praedictorum institutam esse ab antiquo. Se­
propter labores in praeterito passos, et eme­ cundo cum dicit, « Quae autem circa etc. »
riti propter honesta exercitia in bellicis et con­ distinctionem conviviorum.
Circa primum dicit, quod volentibus philo­
siliis.
Est autem intelligendum, quod sicut natura
sophice considerare de republica, apparet hoc
non nunc primo neque recenter esse notum
illud quod est perfectius et in tempore in quo
perfectius est ad perfectiorem ordinat opera­
quod oportet in civitate genus bellicorum et
tionem, seu finem, sic et ratio vel ars quae
consiliariorum esse distinctum ab agricolis et
imitatur naturam. Homines autem post tem­
artificibus et mercenariis secundum quod hu­
iusmodi. In Aegypto enim, ubi primo conces­
pus eruditionis et exercitii in disciplinabilibus
imperfectiorem prudentiam habent propter mo­ sum est studere, secundum quod dicitur primo
tum fortiorem passionum in eis. Robur autem • Metaphysicorum, primo observaverunt leges
corporale et magnanimitatem habent maiorem I statuentes. Deinde autem posterius in Creta
— 371
2ό — In Politicorum.

L. VH, 1. vu

IN POLITICORUM

quae est insula in Graecia. Dicunt enim quod
Sesostris legislator Aegyptiorum hoc primus
ordinavit per legem de quo sit memoria. Cir­
ca Cretam autem Minos legislator ipsorum.
1144. — Deinde cum dicit « quae autem »
Declarat institutionem conviviorum ordina­
tam esse ab antiquis; dicens, quod institutio
conviviorum civilium quibus participant om­
nes cives determinatis festis vel temporibus,
videtur esse facta ab aliis multis, Cretensibus
scilicet et Italicis. Sed illa quae ordinata fue­
runt in Creta, ordinata fuerunt maxime circa
tempus regiminis Minois regis. Illa autem
quae in Italia, multo fuerunt antiquiora prae­
dictis. Dicunt enim cosmographi illius regionis
quemdam regem fuisse Italum nomine in illa
quae tunc dicebatur Oenotria a quo accipientes
nomen, dicti prius Oenotri, vocati sunt Itali,
et hanc partem Europae quae sita est inter
sinum maris Scylleticum, ita dictum a Scylla
periculo maris in quo saepe periclitantur naves
propter collisionem ad rupes praeruptas, et si­
num Lameticum quod videtur esse, quod di­
vidit praedictam Italiam ex parte opposita,
quae videntur adinvicem parum differre circa
locum in quo concurrunt, videlicet per inter­
medium diei, dicunt assumpsisse nomen Ita­
liae ab eodem. Hic igitur Italus dicitur col­
legisse pastores illius regionis, primo in unum
ordinem civilem, et constituisse quosdam eo­
rum agricolas, alios autem forte artifices et
alios bellicos, et leges ordinasse determinantes
regulam vivendi eisdem, et instituisse convi­
via communia omnibus primo. Propter quod
et nunc ibidem observant convivia et leges
quasdam ordinatas ab illo, quod intelligendum
est pro tempore Philosophi.
Apud Tyrrheniam autem quae est alia pars
Italiae, habitabant prius Opici dicti et tunc
Ausonii pro tempore suo. Apud Iapygiam au­
tem et Ionium quae est alia pars Italiae vo­
cata prius Syrtes habitabant dicti Chaones qui
fuerunt quondam de genere Oenotriorum qui
dicuntur fuisse Graeci quidem. Unde et quae­
dam pars Italiae quondam magna Graecia di­
cebatur. Sed est intelligendum. quod propter
mutationem inhabitantium regionem praedi­
ctam, vel propter bellum, vel occupationem
vel epidemiam plura praedictorum nominum
partium regionis praedictae mutata sunt, aut
etiam oblita, et alia imposita; et ideo nesci­
mus bene communiter quas partes regionis
illius quaedam praedictorum nominum signi­
ficent.
1145. — Deinde cum dicit «conviviorum
quidem »

1143-1148

Declarat, quod istorum a quo primo fuit
inventum; dicetis, quod institutio conviviorum
communium legitur primo facta fuisse in Ita­
lia a praedicto Italo: distinctio autem civilis
multitudinis secundum modum praedictum in
Aegypto. Institutio enim quae fuit facta sub
regimine Minois apud Cretam multo posterior
fuit facta quam in Aegypto, quam dicitur fe­
cisse legislator eorum Sesostris.
1146. — Deinde cum dicit « fere quidem »
Concludit idem de aliis civilibus; dicens,
quod oportet credere praedicta et alia fere ci­
vilia inventa et observata prius multo tempo­
re, aut magis infinities. Si enim supponamus,
quod omnia quae fiunt hic reducantur ad mo­
tum et. figuram caelestem de necessitate, et
motus caeli est aeternus secundum opinionem
Philosophi, oportebit ista inferiora circulari
infinities, ut videtur secundum ordinationem.
Civilium quaedam sunt necessaria ad vivendum
absolute, sicut agricultura, quaedam autem ad
bene vivendum. Illa igitur quae sunt necessa­
ria, primo invenerunt ipsa necessitate coacti;
quae vero ordinantur ad bene vivendum istis
existentibus inventa fuerunt et rationabiliter
acceperunt incrementum. Similiter et circa res­
publicas totas : illa enim quae est necessaria
ad vivendum absolute, rationabiliter inventa
esse creditur prius; quae autem ordinatur ad
bene vivendum, et optima est, posterius, pro­
cedendo ab imperfecto ad perfectum secundum
modum naturae.
1147. — Deinde cum dicit «quod autem»
Manifestat dicta per signum; dicens, quod
signum quod omnia civilia antiqua sint, et in­
venta prius, sunt ea, quae fuerunt in Aegypto,
et sunt adhuc observata : isti enim sunt anti­
quissimi philosophantes, et ordines civiles in­
stituentes, leges et ordinem civilem invenientes
et observantes, sicut etiam Plato dicit in pri­
mo Timaei·, et ideo eis quae dicta sunt prius,
et ab eis observata, utendum est gubernanti­
bus bene civitates. Si autem aliqua omissa sunt
ab eis, vel etiam a nobis, tentandum est ea
invenire.
1148. — Deinde cum dicit « quod quidem »
Récapitulai quaedam determinata; dicens,
quod sic igitur determinatum est prius, quod
regionem et possessionem principaliter oportet
esse bellicorum, et aliorum participantium re­
publica, puta consiliariorum et sacerdotum; et
quod agricolas et mercenarios et artifices non
expedit esse cives in optima civitate. Prius au­
tem dictum fuit quantam secundum quantita­
tem, et qualem secundum dispositionem, opor­
tet esse regionem optimam.

1149

IN POLITICORUM

L. VH, 1. v”r

LECTIO VIII.
(nn. 1149-1155; [996-1002]).
Qualis agri totius facienda sit partitio.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1329636 - 1330a33)
996. De distributione autem, et de agrico­
lis, quos et quales esse oportet, dicendum
primo : quoniam neque communem dicimus
oportere esse possessionem, sicut quidam dixe­
runt, sed usuum amicabiliter factam commu­
nem, neque egere alimento aliquem civium.
997. De conviviis autem simul videtur opti­
mum esse omnibus civitatibus bene institutis
existere: propter quam autem causam simul
videtur et nobis, posterius dicemus. Oportet
autem iis communicare omnes cives; non fa­
cile autem egenos a propriis afferre, quod
statutum, et gubernare aliam domum.
998. Adhuc autem quae ad Deos expensae,
sunt communes toti civitati.
999. Necessarium igitur in duas partes di­
visam esse regionem; et hanc quidem esse
communem, hanc autem propriam; et harum
utramque divisam esse dupliciter omnibus:
communis quidem altera pars ad oblationes
ad Deos; altera autem ad expensas convivio­
rum. Eius autem quae singularium, altera
pars ad proprias necessitates, altera autem ad
civitatem.
1000. Ut duabus sortibus unicuique distri­

butis, utrisque locis omnes participent. Quod
enim aequale sic habet, et quod iustum, et
ad municipales vicinos adversarios magis con­
sentaneum. Ubi enim non hunc habet mo­
dum, ii quidem parvipendunt inimicitiam ad
vicinos, ii autem nimis curant, et praeter id
quod bonum.
1001. Propter quod quibusdam lex est, vicinantes conterminis non participare honore
eorum quae ad ipsos praeliorum, tamquam
propter proprium non utique potentes consi­
liari bene. Regionem quidem igitur necesse
est dividi hoc modo propter praedictas causas.
1002. Terram autem culturos maxime qui­
dem, si oportet ad votum, servos esse neque
omnibus eiusdem tribus, neque animosi: sic
enim utique ad operationem erunt utiles, et
ad nihil insolescere securi. Secundo autem
barbaros, vernaculos consimiles dictis secun­
dum naturam, horum autem proprios quidem
in propriis esse possidentium substantias; eos
autem qui in communi terra, communes. Quo
autem modo oportet uti servis, et quia me­
lius omnibus servis praemium proponi liber­
tatem, posterius dicemus.

COMMENTARIUM
1149. — Postquam declaravit Philosophus
quae sunt partes civitatis per se, et quae non,
et quod agricolas non expedii esse partes
ipsius, quorum est excolere regionem, transit
nunc ad determinandum divisionem regionis, et
quos et quales oportet esse cultores ipsius.
Et circa hoc primo determinat de divisione
regionis quomodo facienda est. Secundo cum
dicit, « Terram autem etc. » quos et quales
oportet esse cultores ipsius.
Circa primum praemittit quasdam supposi­
tiones cum intentione sua. Secundo cum di­
cit, « Necessarium igitur etc. » ex dictis con­
cludit regionis divisionem. Tertio cum dicit,
« Ut duabus sortibus etc. » rationem assignai.
Circa primum primo praemittens intentio­
nem suam, primo praemittit quasdam suppo­
sitiones ex parte possessionum. Secundo cum
dicit, « De conviviis autem etc. » ex parte
conviviorum. Tertio cum dicit, « Adhuc au­

373

tem etc. » quamdam ex parte expensarum in
cultu divino factarum.
Primo igitur dicit, quod post praedicta di­
cendum est de regione, qualiter distribuenda
est, et de cultoribus eius quos secundum scien­
tiam, et quales secundum conditionem opor­
teat eos esse; supponentes primo, quod non ex­
pedit in civitate bene ordinata possessiones
esse communes, sicut Plato et sequaces eius
dixerunt, sicut ostensum fuit in secundo. Ma­
gis enim negligeretur cura ipsarum necessaria.
De communibus enim minus curant homines
quam de propriis, quia magis propria diligunt.
Sed expedit eas appropriatas esse singulis quan­
tum ad proprietatem et curam, facere au­
tem eas communes aliis quantum ad usum per
actum liberalitatis et amicabiliter. Secundo sup­
ponendum est, quod non expedit in eadem ci­
vitate aliquem civem indigere alimento, et eis
quae sunt necessaria ad vitam; quia civitas

L. VII, 1. νπι

IN POLITICORUM

optima est per se sufficiens, et civis per civi­
tatem determinatur.
1150. — Deinde cum dicit « de conviviis »
Praemittit tres suppositiones ex parte convi­
viorum communium: quarum prima est quod
de conviviis communibus, simul videtur cum
praecedentibus opportunum esse ea fieri in ci­
vitate optima. Causa vero propter quam op­
portunum est et nobis videtur, in sequentibus
huius libri dicetur: disponunt enim ad fami­
liaritatem civium et amicitiam ipsorum.
Secundo de eisdem supponendum est, quod
oportet omnes cives tam divites quam pau­
peres communicare ipsis; aliter enim non es­
sent communia toti civitati per quam determi­
natur civis.
Tertio accipiendum est, quod cum sint ege­
ni vel minus divites, paucas habentes posses­
siones, non est facile eos sine gravamine ma­
gno afferre ad convivia communia quod pro­
portionale est, et sustentare familiam pro­
priam de modica substantia sua; modica enim
possessio, ad duo minus est sufficiens.
1151. — Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit unam suppositionem quantum ad ex­
pensas divinorum; dicens quod adhuc, acci­
piendum est, quod expensae quae fiunt in
cultu divino, puta in sacrificiis ad hoc ordi­
natis, communes sunt toti civitati, siquidem
praedictus cultus communis est.
1152. Deinde cum dicit « necessarium igi­
tur »
Infert divisionem regionis ex dictis supposi­
tionibus; dicens, si verae sunt praedictae sup­
positiones, expedit in civitate optima pos­
sessionem regionis esse divisam, et alteram
partem eius esse communem ad communes
eius expensas faciendas, et alteram propriam
unicuique ad familiares opportunitates: et
quaelibet istarum partium dividitur in duas,
ita ut una pars possessionis communis ordine­
tur ad oblationes, vel cultum divinum; altera
autem ad expensas communes in conviviis
communibus faciendas. Altera autem pars eius,
quae propria est singulis, ordinetur ad neces­
sitates proprias unicuique; alia vero ad nego­
tia communia civitatis, puta ad munitionem,
custodiam et ornatum.
1153. — Deinde cum dicit « ut duabus »
Assignat distinctionis praedictae rationes
duas, quarum secundam ponit cum dicit,
« Quamobrem etc. ».
In prima parte dicit, quod sic convenienter
divisa est regio in duas sortes, et quaelibet il­
larum distincta in duas. Et hoc rationabiliter;
quia sic ea divisa per diversas sortes, omnes
in civitate participabunt utraque divisione;
quia omnes participabunt possessione commu­
ni, saltem in quantum participant conviviis
communibus. Propria autem manifestum est,
quod participant omnes. Hoc autem aequale

1150-1155

et iustum videtur, et per consequens rationa­
bile. Rationabiliter igitur dividitur secundum
praedictum modum,
1154. — Deinde cum dicit « propter quod »
Tangit secundam rationem, et est. Expedit
possessiones regionis dividi secundum quod
magis conveniens est civibus in ordine ad vi­
cinos conterminales eisdem, et potentes adver­
sari : sed eam dividi secundum modum prae­
dictum magis conveniens est ipsis in respectu
ad vicinos municipii civitatis volentes adver­
sari.
Cuius signum est, quia ubi non observant
istum modum, sed ubi omnes possessiones sunt
communes, parvipendunt inimicitiam vicino­
rum, non curantes si occupent partem posses­
sionis civitatis, minus enim dolent de amissione
communium; ubi autem omnes possessiones
sunt propriae vel fere nimis curant de inimi­
citia vicinorum, et praeter illud quod bonum
est; verentur enim amittere possessiones pro­
prias, eas magis diligentes, quam communes.
Et ideo in quibusdam civitatibus solet esse
lex, vicinos conterminales non participare ho­
nore vel consilio eorum in ordine ad bellum,
vel quodeumque aliud magnum; quasi non pos­
sent bene consiliari propter affectionem ali­
quam propriam inimicitiae, vel amoris. Expe­
diens est igitur regionem dividi secundum prae­
dictum modum, propter praedictas rationes.
1155. — Deinde cum dicit « terram autem »
Declarat quos et quales oportet esse cul­
tores regionis; dicens, quod in civitate optima
terrae cultores si possint haberi ad votum,
oportet esse servos robustos corpore, ut bene
elaborare ipsam possint; deficientes intellectu,
ne sint inventivi fraudum contra dominos. Sed
circa hos oportet duo observare.
Primo, quod non sint eiusdem tribus; sic
enim uniti adinviccm magis possunt esse for­
tes quam cives. Secundo quod nec animosi: si
enim essent, magis auderent insurgere. Expe­
dit igitur cos esse robustos corpore, deficientes
intellectu, pusillanimes, et non eiusdem tribus:
sic enim magis utiles erunt ad terrae elabo­
rationem et nihil insolescent contra domi­
nos machinantes. Deinde autem expedit, si
isti non possunt haberi, terrae cultores esse
barbaros in alia regione natos servire et mini­
stros natura; tales enim sunt similes praedictis
secundum dispositionem naturalem. Sed colen­
tes terras proprias uniuscuiusque civis oportet
esse proprios illorum, quorum sunt terrae; eos
autem qui terram communem, expedii esse ser­
vos communitatis. Quomodo autem dominus
se debeat habere ad servos in utendo ipsis, et
melius est ad inducendum eos ad bene ope­
randum proponi cis libertatem in praemium
si bene operentur, cum autem verbere vel affli­
ctione affici debeant, in sequentibus huius
tractatus dicetur.

— 374

IN POLITICORUM

L. Vil, 1. ιχ

LECTIO IX.
Cnn. 1156-1176; [1003-1023]).
Quo in loco sit urbs exstruenda, et quo pacto.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1330a34 - 1331623)
1003. Civitatem autem, quod quidem opor­
tet communem esse aridae et maris, et regio­
nis similiter, ex contingentibus dictum est
prius.
1004. Ipsius autem ad se ipsam, si ad vo­
tum oportet adipisci positionem, ad quatuor
utique respicientes, primum quidem tamquam
necessarium ad sanitatem. Quae enim ad ven­
tos flantes ab oriente, saniores. Secundo au­
tem ad Boream. Recentiores, enim hae ma­
gis. Reliquorum autem ad politicas actiones,
et ad bellicas, bene habere. Ad bellicas qui­
dem igitur, ipsis quidem boni exitus esse
oportet, adversariis autem difficile adibilem,
et difficile comprehensibilem. Aquarum autem,
et rivorum, maxime quidem existere multitu­
dinem convenientem; si autem non hoc in­
ventum est, per praeparationem susceptaculorum aquarum imbrium copiosorum, ct ma­
gnorum, ut nunquam deficiant, prohibiti a
regione propter multitudinem.
1005. Quoniam autem oportet de sanitate
inhabitantium solicitari, hoc autem est im­
poni locum in tali et ad talem bene, secundo
autem aquis sanis uti; et huius curam habere
non accessorie. Quibus enim plurimis utun­
tur ad corpus, et saepissime, haec plurimum
conferunt ad sanitatem. Aquarum autem et
spiritus natura, hanc habent naturam.
1006. Propter quod quidem in bene sapien­
tibus civitatibus oportet distingui, si non
omnes similes, neque copiosae sint talium
aquarum, seorsum eas quae ad alimentum
aquas, et eas quae ad aliam opportunitatem.
1007. De locis autem munitis non omnibus
politiis similiter habet quod expediens: puta
arx, oligarchicum et monarchicum : democraticum autem aequalitas, aristocraticum autem
neutrum, sed magis fortia loca plura.
1008. Dispositio autem familiarium habita­
tionem delectabilior putatur et utilior ad alias
actiones, si bene penetrabilis sit secundum
modum iuniorem et dominativum equorum.
Ad bellicas autem securitates e contrario,
ut habebant secundum antiquum. Difficilis
enim exitus illa extraneis, et difficile perscru­
tabitis invadentibus: propter quod oportet
utrisque iis participare. Contingit enim si quis
ita praeparaverit, sicut inter agricolas quas
vocant quidem vinearum systadas.
1009. Et totam quidem civitatem non facere
facile penetrabilem, secundum partes autem
et loca; sic enim ad securitatem et ad orna­
tum bene habebit.
1010. De muris autem dicentes, non opor­

375

tere habere virtuti contra factas civitates valde
antique existimant, et hoc videntes opere re­
dargutas eas, quae illo modo decorantur.
1011. Est autem ad consimiles quidem, et
non multum differentes multitudine, non bo­
num tentare salvari per murorum munitionem.
1012. Quoniam autem et accidit, et con­
tingit; maiorem excessum fieri insurgentium,
quam sit virtus humana, et ea quae in paucis;
si oportet salvari, et non pati male, neque
iniurias sustinere, firmissimam munitionem
murorum existimandum esse bellicosissimam;
aliterque, et nunc inventis iis, quae circa sa­
gittas et machinas ad certitudinem insultus.
1013. Simile enim velle muros non circum­
ponere civibus, et regionem facile ingressibilem quaerere, et circumtollere montana loca.
Similiter autem et propriis habitationibus non
circumponere muros, tanquam non virilibus
futuris habitatoribus.
1014. At vero, neque hoc oportet latere,
quod circumponentibus quidem muros circa
civitatem, licet utroque modo uti civitatibus,
et tamquam non habentibus; iis autem quae
non habent non licet.
1015. Sed utique hoc habet modo, non
quia muri solum circumponendi, sed et de
iis curandum, quatenus et ad ornatum habeant
civitati decenter, et ad bellicas opportunitates,
et ad alias et ad nunc adinventas. Sicut enim
invadentibus cura est, per quos modos super­
grediuntur; sic haec quidem inventa sunt,
haec autem quaerere oportet, et philosophari
custodientes. A principio enim neque conan­
tur invadere bene praeparatos.
1016. Quoniam autem oportet multitudi­
nem quidem civium in conviviis distributam
esse, muros autem distinctos esse observatoriis, et turribus in locis opportunis, et haec
quidem utique hoc modo disponet aliquis.
Eas autem quae divinis appropriantur habi­
tationes, et principalissima antiquorum con­
vivia congruit locum idoneum habere.
1017. Et eumdem quaecumque non sacro­
rum lex determinavit seorsum, vel aliquod
oraculum aliud Apollinis responsivum, erit
autem utique talis locus quia apparentiam
habet ad virtutis positionem sufficienter et ad
vicinas partes civitatis eminenter.
1018. Decet autem sub hoc quidem loco,
talis quidem fori esse praeparationem, qua­
lem et circa Thessaliam nominant quem libe­
rum vocant: hoc autem est quod oportet pu­
rum esse a venalibus omnibus, et neque banausum neque agricolam, neque alium ali­

L. VII, 1. ix

IN POLITICORUM

quem talem appropinquare, non vocatum a
principibus.
1019. Erit autem utique bene gratiosus lo­
cus, si et gymnasia seniorum habeant ordinem
hunc: decet enim divisum esse secundum
aetates et hunc ornatum; et apud iuniores
quidem principes aliquos demorari, matronas
autem apud principes. Quae enim in oculis
praesentia principum maxime efficit veracem
verecundiam, et eum qui liberorum timorem.
1020. Venalium autem forum oportet esse
aliud ab hoc, et seorsum habens locum seu
synagogum iis quae a mari mittuntur, et iis
quae a regionibus omnibus.
1021. Quoniam autem civitatis multitudo di­
viditur in sacerdotes et in principes, decet et
sacerdotum convivia habere ordinem circa
aedes sacras, principatum autem quicumque
circa contractus faciunt curam, et circa scri­
pturas sententiarum, et vocationes, et aliam
talem dispensationem. Adhuc autem circa

1156-1157

agronomiam, et eam quae vocatur astynomia
apud forum quidem oportet et in concursu
quodam communi constitui : talis autem qui
circa necessarium forum locus est. In vaca­
tione enim esse id quod superius ponimus,
hoc autem ad necessarias actiones. Distributa
autem esse oportet dicto ordine et quae circa
regionem.
1022. Etenim in principantibus quos vocant
ii quidem Hylores, ii autem Agronomos, et
servatoria, et convivia ad custodiam necessa­
rium existere. Est autem sacra per regionem
esse distributa, haec quidem diis, haec qui­
dem heroibus.
1023. Sed .immorari nunc diligenter exqui­
rentes, et dicentes de talibus inutile est: non
enim difficile est talia intelligere, sed facere
magis. Dicere quidem enim voti opus est,
evenire autem fortunae. Propter quod de ta­
libus quidem, quod quidem ad plus dimit­
tatur nunc.

COMMENTARIUM
1156. — Postquam Philosophus declaravit
ea quae supponenda sunt ex parte multitudi­
nis civilis ad rectam rempublicam, vult nunc
declarare quae supponenda sunt ex parte situs
civitatis et aedificiorum eius et regionis in spe­
ciali magis.
Et primo ostendit quae supponenda sunt ex
parte situs civitatis in speciali. Secundo cum
dicit, « De locis autem etc. » quae ex parte
munitionum et aedificiorum.
Circa primum recolligit quaedam dicta prius
de situ civitatis. Secundo cum dicit, « Ipsius
autem ad seipsam etc. » declarat quae ulte­
rius supponenda sunt circa situm eius in spe­
ciali.
Primo igitur dicit, quod prius determinatum
est a nobis quod si civitas optima debeat situari ad votum, oportet quod communicet
mari et terrae secundum quod contingit me­
lius, ut ex utroque possit iuvari et in neces­
sariis ad vitam et contra vicinos debellantes.
1157. — Deinde cum dicit « ipsius autem »
Declarat quae attendenda sunt de positione
civitatis in ordine ad sanitatem et ad bellica.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Quoniam autem oportet etc. » de quibus
istorum magis sollicitandum est propter sani­
tatem.
Circa primum tangit quatuor ad quae opor­
tet respicere in bona positione ipsius : quorum
duo primi per se ordinantur ad sanitatem, ter­
tium ad bellicas opportunitates. Quartum
vero ad hoc et ad necessitatem vitae.
Dicit igitur, quod si oportet civitatem ipsam
situari ad votum, oportet respicere ad quatuor
principaliter.
Primo quidem quod declinationem habeat et
si propatula, si fieri potest, ad orientem et ad
ventos flantes ab ortu qui sunt saniores aliis;
tamquam hoc sit opportunum ad bonam dispo­
sitionem civium, scilicet sanitatem. Sunt venti

orientales saniores, quoniam plurima materia
ipsorum plus moratur sub via solis; et ideo
calidiores sunt secundum Philosophum secundo
Meteororum. Propter caliditatem autem suam
nubes resolvuntur et aërem subtiliant et mundificant; quae faciunt ad bonam dispositionem
et sanitatem. Siquidem aër paludosus et nu­
bilosus et grossus est aegro ta Liv us : e contra­
rio vero ventus occidentalis frigidus est et pa­
rum moratur sub via solis, nec est fortis fla­
tus, ut frequentius; et ideo propter frigiditatem
vapores congregat et aërem ingrossat et pro­
pter parvitatem flatus non potest nubes pro­
pellere; ista autem non conveniunt ad bonam
dispositionem corporum; et ideo loca propa­
tula ad occidentem non sunt salubria bene ut
frequentius.
Secundo expedit civitatem declinare ad bo­
ream et ad ventos boreales, sic enim recentior
erit et magis remota a putrefactione, quia ven­
ti illi recentiores sunt et saniores. Cuius ratio
est, quia ventus septentrionalis frigidissimus
est, et fortissimi flatus et ratione fortitudinis
flatus et nubes et vapores grossos propellit ab
aëre mundificando ipsum; ratione vero frigi­
ditatis congregat calidum intrinsecum clau­
dendo poros exterius; et propter primum pro­
hibet putrefactionem, propter secundum con­
fortat digestionem, et ista bene competunt sa­
nitati. E contrario ventus australis calidus est
et tortuosi flatus et virtute caliditatis elevat
vapores et poros aperit et virtute flatus tor­
tuosi nubes congregat; et ideo ingrossat aërem
et ad putrefactionem disponit et debilitat di­
gestionem; quae sunt principia aegritudinis:
e* ideo ventus australis non est bene salubris.
Tertio autem oportet civitatem situari, ut
bene se habeat ad actiones civiles et ad oppor­
tunitates bellicas, propter quas oportet eam sic
disponi, ut sit boni exitus civibus et facilis,
difficilis autem et mali aditus debellantibus; et

— 37^ —

1157-1161

IN POLITICORUM

L. VII, 1. ix

per consequens difficile comprehensibilis; quod Secundo cum dicit, « Sed immorari etc. » excu­
iit vel per naturalem dispositionem, vel mon­ sat se ab ulteriori consideratione talium.
tium, vel rupium, vel aquarum, vel per arti­
Circa primum primo declarat quae suppo­
nenda sunt circa munitiones et aedificia in
ficialem, puta turrium vel munitionum.
ipsa civitate. Secundo cum dicit, « Etenim in
Quarto expedit eam sic poni quod habeat
multitudinem aquarum fontalium vel fluvialium
principantibus etc. » quae in regione exterius.
Circa primum primo inquirit de munitioni­
convenientium sanitati et munitioni si possibile
bus et aedificiis communibus civitatis. Secundo
est. Si autem hoc non est possibile, oportet
cum dicit, « At vero neque etc. » de his quae
invenire et praeparare susceptacula aquarum
ordinantur ad principalia opera civitatis.
fluvialium et defossarum, puta cisternas et pu­
Circa primum primo tangit, quod non eodem
teos potentes continere copiam multam ipsa­
modo se habet de munitionibus et in omni­
rum, ita ut non contingat eos dificere pro­
pter multitudinem, etiam si ab adversariis
bus rebuspublicis. Secundo cum dicit, « Priva­
prohiberentur aquae exteriores.
torum autem etc. » inquirit de ipsis et de ae­
1158. — Deinde cum dicit « quoniam au­ dificiis in civitate optima.
In prima parte dicit, quod illud quod est
tem »
expediens et melius circa loca munita, non
Declarat de quibus praedictorum magis solicitandum est ad sanitatem; quod primo fa­ eodem modo se habet in omnibus rebuspubli­
cis; sed in statu paucorum et monarchia ex­
cit. Secundo cum dicit, « Propte'r quod etc. »
pedit esse arcem, idest partem superiorem ci­
ponit quoddam documentum.
vitatis fortissimam esse in qua dominantes in
Primo dicit, quoniam conditorem civitatis
paucorum statu et monarchae morantes pos­
oportet esse solicitum multum de sanitate in­
habitantium civitatem. Primo enim et princi­ sint defendere se, si opus sit, ab impetu mul­
paliter oportet esse solicitum de bona disposi­ titudinis insurgentis si contingat. In statu au­
tem populari expedit aequalitas aedificiorum,
tione animae. Secundo de bona dispositione
ut nullus propter fortitudinem munitionis alios
corporis in ordine ad animam.
Bona autem dispositio corporis, seu sanitas expugnans, tyrannizet vel dominetur solus. In
statu autem optimatum, in quo principantur
primo videtur causari ex dispositione civitatis
plures virtuosi intendentes bonum commune,
ad talem vel talem situm, puta ad orientem
neutrum istorum expedit, seu magis multitudo
vel boream, propter bonam dispositionem aeris.
locorum fortium per quos possit tueri civitas
Secundo vero causatur ex usu aquarum bene
dispositarum, puta dulcium et levium; et ideo communiter.
1161. — Deinde cum dicit « dispositio au­
de istis et de aëre debet curare principaliter
tem »
non accessorie. Illa enim multum conferunt
Declarat qualem oporteat esse dispositionem
ad sanitatem et bonam dispositionem, quibus
ut plurimum et frequentissime utuntur homi­ habitationum propriarum et munitionum.
Et primo inquirit de dispositione habitatio­
nes ad vitam corporis sustentandam. Hae sunt
naturae aquarum et aeris. Aqua enim utun­ num familiarium propriarum. Secundo ibi, « Et
tur secundum se ad potum et ad cibum sal­ totam quidem etc. » de communibus, puta de
muris et munitionibus.
tem secundum quod mixta est. Acre autem
Circa primum est intelligendum quod anti­
ad respirationem: ergo multum conferunt ad
qui habitationes familiares fortiores faciebant
sanitatem. Oportet igitur conditorem civitatis
multum sollicitari de bona dispositione aqua­ propter adversarios, et rudiores, quia non ita
rum et aëris; forte autem magis de disposi­ erant experti; posteriores autem magis delecta­
biles et utiliores ad quaedam et subtiles magis
tione aëris. Siquidem aër inspiratus cum mi­
propter maiorem experientiam.
nori alteratione pervenit ad principium vitae,
Dicit igitur quod dispositio habitaculorum
scilicet ad cor.
familiarium et hippodamium, idest domicilium
1159. — Deinde cum dicit « propter quod »
equorum, idest ad equos nutriendos, si fuerit
Ponit quoddam documentum circa naturam
bene penetrabilis, hoc est propatula et bene
aquarum in civitate; dicens, quod propter hoc,
eventabilis secundum modum aedificandi po­
quia aquae multum conferunt ad sanitatem, si
steriorum, est magis delectabilis ad inhabitan­
r.on fuerint omnes aquae in civitate similes,
dum et utilior ad aliquas actiones, puta ad
nec copiosae, distinguuntur seorsum accipien­ I nutritionem animalium; sed dispositio eorum
do eas de numero ipsarum quae ad alimentum
secundum antiquum utilior est propter securi­
sunt convenientes, et seorsum alias quae ad
tatem ab insurgentibus propter fortitudinem et
alias opportunitates in civitatibus sapienter
minus delectabilis propter ruditatem ipsius:
ordinatis; ut convenientibus ad alimentum, si
erat enim difficilis introitus impugnantibus et
copiosae non fuerint, non utantur ad alia, nec
difficile penetrabilis eis.
non convenientibus utantur ad alimentum.
Et ideo si debeant disponi ad votum fami­
1160. — Deinde cum dicit « de locis au­ liaria habitacula, oportet quod habeant ista
tem »
duo; ut scilicet sint fortia contra bellantes et
Inquirit de his quae supponenda sunt ex
difficilis aditus eis secundum dispositionem an­
parte munitionum et aedificiorum.
tiquorum. et delectabilia et utilia ad actiones
Et circa hoc primo facit quod dictum est.
familiares secundum dispositionem posterio-

— 377 —

L. VII, I. ix

IN POLITICORUM

rum. Si enim aliquis ita praeparaverit, con­
tinget habitationem eius esse similem habita­
tioni agricolarum, quos vocant quidam custo­
des vinearum, quibus in vineis et in campis
solitarie immorantur: quorum habitacula sic
sunt disposita, ut dictum est prius, ut bene se
habeant ad actiones familiares et contra volen­
tes nocere.
1162. — Deinde cum dicit « et totam qui­
dem »
Inquirit de dispositione munitionum totius
civitatis.
Et primo in generali. Secundo cum dicit,
« De muris autem etc. » specialiter de muris.
In prima parte dicit, quod similiter, sicut
dictum est de familiaribus habitationibus quod
expedit eas esse dispositas dicto modo, ita di­
cendum est rationabiliter quod expedit totam
civitatem esse dispositam quantum ad muni­
tiones, ut non sit facile penetrabilis adversa­
riis, scilicet turribus et fossis et aliis huiusmo­
di dispositis secundum partes et loca quibus
magis competunt. Si enim sic se habeant, me­
lius se habebit ad securitatem propter ipsas
munitiones et ad ornatum; et per consequens
ad delectationem propter debitum ordinem et
situm.
1163. — Deinde cum dicit « de muris au­
tem »
Inquirit de muris. Fuit autem opinio quo­
rumdam quod muri non sunt necessarii civi­
tati optimae quae habet optimos viros: tum
quia propter confidentiam murorum forte red­
derentur négligentes in actionibus bellicis: tum
quia ubi est maior fortitudo et melior, non
competit multum minor: fortitudo autem vi­
rorum optimorum maior est et melior ad de­
fensionem civitatis quam ea quae murorum;
ergo videtur fortitudo murorum non competere
eidem.
Primo igitur proponit opinionem istam sim­
pliciter non esse tenendam, movens rationem
ad hoc. Secundo cum dicit, « Est autem ad
consimiles etc. » declarat quibus non compe­
tunt multum, et quibus sunt necessarii. Tertio
cum dicit, « Si ergo per hunc modum etc. »
concludit ex dictis esse multum curandum de
eis, et propter quas causas.
Circa primum dicit, quod dicentes de muris
non oportere eos circumponere civitati bene
ordinatae ad virtutem, et habenti viros vir­
tuosos, valde antiquam habent aestimationem,
et simpliciter et praeter rationem; maxime cum
videant illas, quae hoc modo decorantur sine
muris in sola multitudine confidentes, ex ipso
opere redargutas, et ductas ad inconveniens :
multae enim fuerunt civitates habentes viros
fortes et bonos, quae propter defectum muni­
tionis et murorum succubuerunt, et captae
sunt.
1164. — Deinde cum dicit « est autem »
Declarat, respectu quorum non mullum com­
petunt, et repectu quorum sunt necesarii.
Et primo, facit primum. Secundo cum di­

1161-1167

cit, « Quoniam autem et accidit etc. » secun­
dum.
In prima parte dicit, quod civitati habenti
bonos viros, non multum competit salvari per
munitionem murorum, a consimilibus secun­
dum virtutem, et non multum differentibus se­
cundum multitudinem: in loco enim proprio
in quo potentiores videntur cives virtuosi, vi­
dentur se posse defendere a consimilibus vir­
tute, vel parum excedentibus; et ideo non sunt
eis necessarii muri ad hoc; quia non est fa­
ciendum per plura, quod bene potest fieri per
unum: et iterum opprobriosum est, quod ali­
quis qui potest expugnare per propriam virtu­
tem, nitatur expugnare per propriam et alie­
nam.
1165. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Ostendit, quod respectu superexcellentis mul­
titudinis et virtutis sunt necessarii.
Et ad hoc adducit rationes tres: quarum
secundam ponit cum dicit, « Simile enim velle
muros etc.». Tertiam cum dicit, «At vero
neque etc. ».
In prima parte dicit: quoniam virtutem in­
surgentium contra civitatem contingit esse ma­
iorem multo quam sit virtus eorum qui inha­
bitant civitatem, et paucorum, et illi qui sunt
maioris virtutis multo, ut frequentius debel­
lent eos qui minoris, munitio murorum belli­
cosissima, idest apta ad bellandum, necessaria
est civitati, quae minoris virtutis est, ut pluri­
bus modis possit resistere impugnantibus, ct
propter alia multa, et ad evitandum et ad re­
pellendum ictus sagittarum, et machinarum
diversarum, quae inventae sunt ad certitudi­
nem insultus. Dicit autem munitionem muro­
rum esse necessariam non simpliciter, sed ex
suppositione finis, si debeat civitas salvari, nec
pati nocumentum aut iniuriam sustinere, aut
fieri servam.
1166. — Deinde cum dicit « simile enim »
Ponit secundam rationem; dicens, quod si­
mile idem videtur dicere muros non circum­
ponendos esse civitatibus, et circum tollere,
hoc est de circuitu tollere montana loca, idest
fortia loca prohibentia adversarios, et regio­
nem facere facile penetrabilem ab ipsis: si­
militer dicere muros non circumponere habi­
tationibus propriis, ac si timeretur, quod non
essent futuri habitatores viriles, simile est fa­
cere eam penetrabilem furibus et raptoribus:
nunc autem inconveniens est civitatem aut
propriam inhabitationem facile penetrabilem
facere adversantibus; ergo inconveniens est mu­
ros non apponere utrique.
1167. — Deinde cum dicit « at vero »
Ponit tertiam rationem; dicens, quod adhuc
oportet intelligere, quod si circumponantur mu­
ri civitati habenti viros virtuosos, possunt re­
pellere insultum adversantium, et per muros,
et per virtutes ipsorum, et uti contra eos, et
tamquam habentes murum, et tamquam non
habentes: qui autem muros non habent non
possunt nisi altero tantum: nunc autem me­

— 378 —

1168-1172

IN POLITICORUM

lius est pluribus modis vicissim resistere ad­
versario, quam uno tantum.
1168. — Deinde cum dicit «sed utique»
Concludit curandum esse de muris, et pro­
pter quas causas; dicens quod si ea quae dicta
sunt se habent ut dictum est, manifestum est,
quod non solum circumponendi sunt muri ci­
vitati, sed etiam multum curandum est de
eis, ut bene sint dispositi ad ornatum et de­
corem civitatis, sed etiam ad repellendas op­
portunitates bellicas adversariorum, et quae
nunc inventate sunt et quas contingit inveniri,
et ad eos impugnandum. Sicut enim invaden­
tes curant diligenter quibus modis possunt
supergredi invasos, utentes instrumentis inven­
tis, et tentantes invenire alia, sic cura debet
esse invasis quomodo possint se custodire,
utendo eis quae inventa sunt, et quaerendo
non inventa per viam physicam. Si enim inva­
dentes scirent invadendos bene munitos esse
et potentes resistere, non multum conarentur
eos invadere a principio. Nullus enim conatur
ad illud quod credit esse impossibile, vel sim­
pliciter, vel sibi.
1169. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Determinat de dispositione habitationum,
quae ordinantur ad actus principales.
Et primo dispositionem earum quae ordi­
nantur ad quosdam actus communes omnibus.
Secundo cum dicit, « Quoniam autem civita­
tis etc. » carum quae ordinantur ad actus spe­
ciales quorumdam.
Circa primum primo manifestat dispositio­
nem eorum quae ordinantur ad cultum divi­
num, et convivia. Secundo cum dicit, « Vena­
lium autem etc. » eorum quae ordinantur ad
commutationem.
Circa primum primo dat intentionem suam.
Secundo cum dicit, « Et eumdem etc. » prose­
quitur.
In prima parte dicit: quoniam in civitate
perfecta necessarii sunt muri, ut dictum est
prius, et necessarium est eos esse distinctos
per observatoria, et turres positas in locis op­
portunis ad defensionem et ornatum, adhuc
autem expedit communitatem civilem convi­
via communia facere, et expedit eam esse di­
stinctam in eis, secundum quod quidam in
ipsa inveniuntur excellentiores, quidam au­
tem minus excellentes: habitationes dispositas
ad huiusmodi convivia disponet aliquis ratio­
nabiliter, secundum quod dicetur.
1170. — Deinde cum dicit « et eumdem »
Prosequitur. Et circa hoc primo declarat
quales debent esse secundum se habitationes
huiusmodi. Secundo cum dicit, « Erit autem
etc. » in comparatione ad cives.
Circa primum primo declarat quales oportet
eas esse interius. Secundo cum dicit, « Decet
autem etc. » quales exterius.
Circa primum est considerandum, quod
omnia quae hic sunt, et nos et operationes no­
strae, ex bonitate et munificentia divina cau­

L. VII, 1. ix

santur; et ideo tenemur et ad reverentiam et
honorem, cum aliter retribuere non possumus;
reverentia autem et honor per cultum exhi­
bentur, quem oportet fieri in aliquo loco de­
terminato ad hoc; et ideo in civitate unita
ex similibus oportet esse aliquem unum locum
convenientem ad hoc ordinatum. Et quia an­
tiquitus gentiles convivia communia faciebant
temporibus ordinatis ad cultum divinum, et
ob reverentiam divinorum, ideo habitationes
ad convivia erant eadem cum his quae ordi­
nabantur ad cultum divinum.
Dicit igitur Philosophus, quod habitationes
illas quae ordinantur ad cultum divinorum,
et ad convivia principalissima ab antiquis or­
dinata temporibus praedicti cultus, expedit
habere locum convenientem, et excellentem,
ita ut dispositio eius ostendat praeeminentiam
eius cui exhibetur cultus et reverentiam colen­
tium ad ipsum; et unum et eumdem principa­
lem in tota civitate; ne si plures essent, esset
occasio divisionis civitatis : nisi in aliquibus
partibus civitatis, lex quae ordinat de cultu
divino determinavit esse aliquam talem habi­
tationem seorsum, vel aliquas, dependentes ta­
men ad primam et principalem, in quibus cul­
tus exhibeatur alicui oraculo, vel Apollinis,
vel uniuscuiusque alterius responsivi secundum
opinionem gentilium, qui stellas opinabantur
quosdam deos. Locus autem iste conveniens
erit, si bene fuerit dispositus quantum ad duo.
Primo quidem quod habeat positionem bene
se habentem ad apparentiam virtutis. Secundo,
quod eminentior sit respectu partium civitatis.
Ex ipsa enim eminentia situs ostenditur praee­
minentia eius qui colitur, et ex apparentia
virtutis dispositio colentium.
1171. — Deinde cum dicit « decet autem »
Declarat quales decet esse istas habitationes
exterius; dicens, quod expediens est sub loco
huiusmodi habitationum, et ad meliorem eventationem, et ad deductionem, esse quemdam
forum praeparatum inter ipsas, et reliquas ha­
bitationes, quod quidam dicunt debere esse li­
berum, vel ab immunditiis et turpibus, vel quia
ibi existentes et confugientes aliquam liberta­
tem habeant, vel utrumque; huiusmodi autem
locum oportet esse segregatum ab omnibus
venalibus, quia locus iste, locus vacationis est;
et ideo oportet ipsum esse sequestratum a tu­
multu. Venalia autem non tractantur sine tu­
multu. Et iterum locus hic ordinatus est ad
virtutum exercitia. Negotiatio vero quae est
circa venalia, remota est ab hoc. Et iterum
expediens est mercenarios et agricolas, et alios
tales viles quorum operationes per se non or­
dinantur ad virtutes, non accedere ad locum
hunc, nisi vocentur ab aliquo principum pro­
pter aliquam necessitatem, si locus iste totali­
ter ordinatus est ad exercitia virtutum.
1172. — Deinde cum dicit «erit autem»
Declarat quales oportet eas esse in compara­
tione ad cives; dicens quod locus praedictus
bene gratiosus erit, et conveniens cultui divi­
no, si distinctus fuerit secundum gradus r’

— 379 “

L. VII, 1. ix

IN POLITICORUM

versos, ita ut aliqua pars ordinetur ad gymna­
sia seniorum exercenda, alia autem ad divino­
rum actus secundum ordinem; et sit praee­
minentia illius ad istum in dispositione et
ornatu secundum praeeminendam seniorum
ad iuvenes. Rationabile enim est locum habi­
tationis et ornatum eius distinctum esse secun­
dum distinctionem aetatum, ita ut ipsa distin­
ctio loci distinctionem residentium ostendat;
et expedit etiam, quod tempore praedicti cul­
tus, inter iuniores, sint aliqui principantes, et
matronae apud principes resideant; sic enim
minus praeter rationem agent iuvenes ex fer­
vore iuventutis, et mulieres ex mutabilitate
earum.
In praesentia enim seniorum causatur vere­
cundia vera, quae est timor de turpi, et timor
liberalis, qui est turbatio ex phantasia futuri
mali, quae solent retrahere magis mulieres et
iuvenes ab operatione turpi. Differentia est in­
ter timorem liberum et servilem: quia liber
est quo aliquis timet amittere bonum hone­
stum, et secundum rationem; servilis autem
est quo aliquis timet amittere bonum secun­
dum corpus, vel pati malum secundum ipsum.
Corpus enim servus est quodammodo respectu
animae.
1173. — Deinde cum dicit « venalium au­
tem »
Declarat dispositionem habitationum, quae
ordinantur ad commutationem dicens, quod
forum rerum venalium oportet esse aliud, et
remotum a loco praedicto; quia locus venalium
locus tumultuosus est, et locus praedictus ad
vacationem ordinatus quietem exigit: et ex­
pedit quod habeat seorsum locum congregativum bonorum, quae a mari immittuntur, et
seorsum aliorum, quae ab ipsa regione; et ul­
terius in speciali secundum diversitatem gene­
rum rerum venialium; ita quod alia pars ordi­
netur ad pannos, alia ad calceamenta, alia ad
alia; sic enim facilius expedientur commuta­
tiones, si sciverit unusquisque locum deter­
minatum ad unumquodque commutabilium.
1174. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Declarat dispositionem habitationum eorum
qui sunt principaliores in civitate; dicens : quo­
niam autem multitudo partium civitatis distin­
guitur in sacerdotes qui ordinantur ad cul­
tum divinum, et principes qui curant de ordine
civili, opportunum est habitationem sacerdo­
tum, et locum ad convivia ipsorum situari
iuxta sacras aedes ordinatas ad cultum divi­
num, ut locus habitationis ipsorum non sit
remotus a loco cultus ad quem ordinatur; et

»— 380

1172-1176

quia expedit eos habere locum quietum pro­
pter contemplationem in qua maxime debent
vivere inter alios.
Principes autem qui ordinantur ad directio­
nem contractuum, et ad sententiandum super
disceptationibus super eisdem, et ad scripturas
sententiarum et vocationum civium, et ad alias
huiusmodi dispensationes tales, et qui ordinan­
tur ad regulandum agros vel agrestes, et qui
ad regulandum corpus civitatis, etc., expedit
habere habitationes circa forum commune, et
in loco ubi communiter concurrunt plures,
qualis est locus qui est circa forum rerum ve­
nalium; quia hic locus ordinatur ad necessa­
rias commutationes quibus plures indigent. Lo­
cus autem ad cultum ordinatus qui est in su­
periori parte, indiget vacatione.
1175. — Deinde cum dicit «etenim in»
Declarat dispositionem habitationum exte­
rius in regione, dicens quod similiter in regio­
ne exterius, oportet aedes et habitacula dispo­
sita et distributa esse secundum ordinationem
proportionalem ei quae est in civitate. Sunt
enim in ipsa principes et magistratus quos
oportet habere habitacula convenientia princi­
patui ipsorum, et ad ornatum, et ad fortitu­
dinem. Iterum oportet esse in regione aedes
communes in diversis partibus regionis, ut op­
portunum est ad custodiendum reditus et bona
communia exterius collecta. Et iterum expedit
in regione exterius esse sacras aedes, seu tem­
pla particularia, in diversis partibus, secundum
quod opportunum est, distributa. Aliqua
quidem ad cultum deorum, alia vero ad cul­
tum heroum: quod dicit secundum consuetu­
dinem gentilium, qui cultum divinum exhibe­
bant animabus virorum, qui excellentes fue­
runt in virtute heroica.
1176. — Deinde cum dicit « sed immorari »
Excusat se a diligentiori consideratione de
his; dicens, quod de istis tanta sunt dicta
et restant dicenda plura. Sed immorari diutius
in diligenter inquirendo et determinando de
ipsis, non utile propter facilitatem. Non enim
multum difficile est considerare quare oporteat
illa ordinare secundum rationem; sed facere
ipsa magis difficile est propter raritatem eorum
quae ad hoc sunt necessaria. Determinare enim
talia et considerare secundum intellectum, est
facere opus voti, seu voluntatis. Ipsa autem
fieri vel esse, pendet ex fortuna magis, quam
a bona dispositione civium: et abundantia
bonorum exteriorum quae sunt necessaria ad
praedicta, aliqualiter dependet ex ea. Et ideo
illa quae ulterius possent considerari de ipsis,
praetermittuntur ad praesens.

IN POLITICORUM

L. Vil, 1. χ

LECTIO X.
(nn. 1177-1201; [1024-1045]).

Quod et eadem et diversa sit, magistratuum et subditorum disciplina.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1331b24 - 1333al0)
1024. De ipsa autem politia ex quibus et
morales sermones, quod talis est, qui studio­
qualibus oportet consistere civitatem quae de­
sus, cui propter virtutem bona sunt, quae
bet esse beata, et politizare bene, dicendum.
simpliciter bona.
Quoniam autem duo sunt, in quibus sit bene
1030. Palam autem et quod necessarium
omnibus: horum autem est, unum quidem
usus hos studiosos et bonos esse simpliciter.
in eo quod intentionem et finem actionum
Propter quod et putant homines felicitatis
ponit recte: unum autem invenire actiones
causas extrinsecas bonorum esse, sicut eius
ferentes ad finem : contingit enim haec et
quod est citharizare pulchre et bene, pro cau­
dissonare ab invicem et consonare: aliquan­
sa habetur lyra, magis quam ars.
do enim intentio quidem latet bona, in age­
1031. Necessarium igitur ex dictis hoc qui­
re autem ut adipiscantur ipsam peccant: ali­
dem existere, hoc autem praeparare legisla­
quando autem omnia quidem quae ad finem
torem. Quare ad votum optamus civitatis
adipiscuntur, sed finem posuerunt pravum;
consistentiam quorum fortuna domina, do­
aliquando autem in utroque peccant, velut
minam enim existere ponimus: studiosam au­
circa medicativam, neque quale quid oportet
tem esse civitatem, non adhuc fortunae opus
esse, quo convalescit corpus, iudicant, ali­
est, sed scientiae et electionis.
quando bene, neque ad suppositum ipsis ter­
1032. At vero studiosa civitas est in cives
minum adipiscuntur factiva. Oportet autem in
participantes politia studiosos esse. Nobis au­
artibus et scientiis haec ambo obtineri : finem,
tem omnes cives participant politia. Hoc ergo
et eas quae in finem actiones.
considerandum qualiter vir sit studiosus. Et­
1025. Quod quidem igitur bene vivere el
enim si omnes contingit studiosos esse, non
felicitatem appetunt omnes, manifestum. Sed i secundum unumquemque autem civium, sic
haec adipiscendi, iis quidem potestas iis au­
eligibilius, assequitur enim ei quod secundum
tem non, propter quamdam fortunam aut
unumquemque, et id quod omnes.
naturam. Indiget enim et successu aliquo vi­
1033. At vero boni et studiosi fiunt per
vere bene: huius autem minori quidem qui
tria. Tria autem haec sunt, natura, consue­
melius dispositi, ampliori autem qui deterius:
tudo,
et ratio.
hi autem mox non recte quaerunt felicitatem
1034. Etenim nasci oportet primum, puta
potestate existente.
hominem, sed non aliorum aliquod anima­
1026. Quoniam autem propositum est, opti­
lium, sic et qualem quemdam secundum cor­
mam politiam videre, haec autem secundum
pus et secundum animam.
quam optime politizabit civitas; optime uti­
1035. Quaedam autem nulla utilitas nasci,
que autem politizabit secundum quam feliconsuetudines enim transmutari faciunt: quae­
citari maxime continget civitatem; palam quia
dam enim sunt per naturam id utrumque se
felicitatem quid sit, oportet non latere.
habentia, per consuetudines autem ad dete­
1027. Dicimus autem et determinavimus in
rius et ad melius.
Ethicis, si quae positionum illarum utilitas est,
1036. Alia quidem igitur animalium maxime
operationem esse et usum virtutis perfectum,
quidem natura vivunt, parva autem quaedam
et hanc non ex suppositione, sed simpliciter.
et consuetudinibus, homo autem et ratione:
1028. Dico autem ex suppositione, quae ne­
solus enim habet rationem. Quare oportet
cessaria: simpliciter autem quod bene: puta
haec consonare invicem. Multa enim praeter
quae quidem circa iustas actiones sententiae,
consuetudines et naturam agunt propter ra­
supplicia, punitiones, a virtute quidem sunt,
tionem, si persuadeantur aliter habere melius.
necessaria autem, et quod bene, necessario
1037. Quod quidem itaque natura quales
habent. Eligibilius quidem enim nullo talium
esse
oportet futuros facile ductibiles a legisla­
indigere neque virum, neque civitatem. Quae
toribus, determinavimus prius : reliquum iam
autem ad honores et abundantias simpliciter
opus disciplinae: haec quidem enim assue­
sunt optimae electiones. Alterum quidem enim
fieri addiscunt, haec autem audientes.
mali cuiusdam electio est; tales autem actio­
1038. Quoniam autem omnis politica com­
nes e contrario: praeparationes enim bonorum
munitas constat ex principantibus et subiectis,
sunt et generationes.
haec omnia considerandum, si alios oportet
1029. Utetur autem utique studiosus vir et
esse principantes et subiectos, aut eosdem per
paupertate el aegritudine et aliis pravis forvitam
: palam enim quod consequi oportebit
tuniis bene; sed quod beatum, in contrariis
et disciplinam secundum divisionem hanc.
est. Etenim hoc determinatum est secundum

L. VII, 1. x

IN POLITICORUM

1039. Siquidem igitur fuerint tantum diffe­
rentes alteri ab alteris, quantum deos et he­
roes existimamus ab hominibus differre, confestim primo secundum corpus multam ha­
bentes excellentiam, deinde secundum ani­
mam, ut indubitata sit et manifesta excellen­
tia principantium respectu subrectorum, pa­
lam quia melius semper eosdem, hos quidem
principari, hos autem subiici secundum semel.
1040. Quoniam autem hoc non facile ac­
cipere, neque est sicut inter Indos ait Scylax
esse reges tantum differentes a subiectis : ma­
nifestum quod propter multas causas neces­
sarium omnes similiter communicare, eo quod
est secundum partem principari et subiici:
quod enim aequale idem similibus, et difficile
manere politiam constitutam praeter id quod
iustum. Cum subditis enim existunt omnes
volentes insolescere, qui per regionem; totque
multitudine esse eos qui in politeumate ut
sint valentiores iis omnibus, unum aliquod
impossibilium est.
1041. At vero quod oportet principantes
differre a subditis, indubitatum est.
1042. Qualiter igitur haec erunt et qualiter
participabunt, oportet considerare legislato­

1177

rem. Dictum est autem prius de ipso. Na­
tura enim dedit electionem faciens eidem
enim hoc quidem iunius, hoc autem senius:
quorum hoc quidem subiici decet, hoc autem
principari. Indignatur autem nullus secundum
aetatem subditus, neque putat esse valentior,
aliterque, et futurus suscipere talem hono­
rem, cum sortitus fuerit adveniente aetate.
Est quidem igitur, ut eosdem principari et
subiici dicendum, est autem ut alteros.
1043. Quare, et disciplinam est ut eamdem
necessario, est autem ut alteram esse. Futu­
rum enim bene principari, subditum fuisse
primo aiunt oportere.
1044. Est autem principatus, sicut in pri­
mis dictum est sermonibus, hic quidem principantis gratia, hic autem subditi : horum au­
tem, hunc quidem despoticum esse dicimus,
hunc autem liberorum.
1045. Differunt autem quaedam praecepto­
rum non operibus, sed eo quod alicuius gra­
tia. Propter quod multa eorum quae viden­
tur esse ministerialia opera, et iuvenum liberis
honestum ministrare. Ad honestum enim et
non honestum non sic differunt actiones se­
cundum se, ut in fine, et eo quod cuius
gratia.

commentarium:
1177. — Postquam inquisivit Philosophus
de his quae supponenda sunt ad instituendam
optimam rempublicam ex parte finis et mate­
riae civitatis ipsius, transit nunc ad declaran­
dum ex quibus et qualibus instituenda est opti­
ma civitas.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
suam, dicens. Declarato quae supponenda sunt
ad futuram optimam rempublicam, nunc de­
terminandum est nobis de ipsa republica, sci­
licet ex quibus et qualibus instituenda est ci­
vitas quae debet felicitari et bene gubernari
simpliciter.
Secundo cum dicit, « Quoniam autem etc. »
prosequitur.
Et circa hoc primo ostendit, quod illos ex
quibus constituitur optima civitas, oportet
esse studiosos. Secundo cum dicit, « At vero
boni etc. » declarat per quot, et quomodo ef­
ficiuntur tales: quia non sufficit in agibilibus
scire qualem oportet esse unumquemque, quo­
niam bonum et studiosum, sed qualiter con­
tingit fieri talem.
Circa primum adhuc primo ostendit, qualem
oportet esse civitatem optimam, quoniam stu­
diosam. Secundo cum dicit, « At vero stu­
diosa etc. » ex hoc concludit, quales oportet
esse cives ex quibus componitur, quoniam stu­
diosos.
Civis enim definitur per civitatem. Et quo­
niam civitas optima determinatur per finem
optimum, primo praemittit quaedam de ipsis.
Secundo cum dicit, « Quoniam autem etc. »
ex ipsis ostendit quae sunt necessaria ad civi­
tatem optimam, et qualem oportet eam esse.

Circa primum primo tangit ea quae requi­
runtur ad hoc quod homo sit optimus. Se­
cundo cum dicit, « Quod quidem igitur etc. »
quod non omnes homines eodem modo se ha­
bent ad illud optimum.
Circa primum est intelligendum, quod sicut
in universo invenitur duplex bonum, scilicet
separatum, et bonum ordinis, et bonum sepa­
ratum maius est quam bonum ordinis, quod
determinatur per ipsum secundum Aristotelem
duodecimo Metaphysicorum; bonum autem
perfectum ex istis bonis aggregatur: sic in ho­
mine qui dicitur minus universum, duplex in­
venitur bonum quodammodo, scilicet quod est
finis, et quod ordinis: et bonum ordinis eo­
rum quae ad finem, per finem determinatur;
er perfectum bonum hominis ex istis duobus
bonis aggregatum est.
Hoc igitur supponens, dicit: quoniam duo
sunt per quae contingit omnes homines esse
bonos, et sunt boni et qui boni sunt: quo­
rum unus est finis operationum rectus, et in­
tentio ipsius recta; aliud autem est inventio
actionum et organorum ordinatorum ad ipsum
finem. Optimum enim uniuscuiusque consistit
in optimo fine eius, et in ordinatione aliorum
ad ipsum.
Accidit autem aliquando ista dissonare et
consonare ad seinvicem. Dissonare quidem:
quia aliquando finis bonus ponitur, et inten­
tio recta ad ipsum subest. Peccatum autem
est in actione eorum quae sunt ad finem, vel
in ordine. Aliquando autem e contrario illa
quae ordinantur ad finem subsunt omnia et
recte ordinata, sed finis positus et intentus

1177-1181

IN POLITICORUM

malus est. Consonare quidem, quia aliquando
contingit quod peccatur in utroque; et in fine,
et in his quae ad ipsum; sicut circa medici­
nam accidit aliquando, quod medicus non re­
cte iudicat quale contingit fieri corpus quod
convalescit, et ad quem terminum sanitatis
contingit ipsum deduci. Nec etiam bene acci­
pit illa vel ordinat quae deducunt ad supposi­
tum terminum sanitatis. Aliquando autem
utrumque recte accipit, rectum ponens et in­
tendens finem, et ea quae sunt ad ipsum re­
cte ordinans. Homines vero in omnibus arti­
bus et scientiis, et universaliter virtutibus finaliter intendunt optimum in illis: et ideo
oportet, si debeant fieri in illis optimi, attin­
gere ad ambo: puta ad finem rectum et ad
ordinationem actionum et organorum quae ad
finem.
Apparet igitur, quod in qualibet arte et
scientia speculativa vel practica, homo est
optimus per finem optimum, et ea quae ad
ipsum.
1178. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Declarat quod non omnes homines eodem
modo se habent ad suum optimum seu feli­
citatem; dicens quod manifestum est ex se,
quod omnes homines naturaliter appetunt be­
ne vivere. Omnia enim naturaliter appetunt
suam perfectionem. Sed non omnibus homini­
bus inest aequaliter habilitas ad adipiscendum
hoc; sed quidam sunt dispositi bene ad acqui­
rendum eam, quidam autem indispositi, aut
propter materiam, aut propter naturalem com­
plexionem per quam inclinantur ad operatio­
nes inordinatas, aut propter formam, quia ali­
quod bonorum fortunae quae sunt necessaria,
deficit eis.
Indiget enim debens felicitati et bene vivere,
inclinatione naturali ad hoc, et successu aliquo
in exterioribus bonis. Si quidem privatum
omnibus bonis fortunae impossibile est bene
operari. Sed illi qui melius dispositi sunt ex
natura ad hoc, minori indigent successu; qui
autem minus, ampliori. Aliqui etiam ita de­
pravati sunt per consuetudinem, vel aliquid
aliud, quod quamvis inclinentur ex natura ad
felicitatem et bene vivere, non tamen recta
via vel modo quaerunt eam : et ita, quod ali­
quis non felicitetur, potest contingere, aut
quia non recte ponit felicitatem, aut quia non
recte quaerit quae ad ipsam, aut propter
utrumque.
1179. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Declarat qualem oportet esse optimam ci­
vitatem.
Et primo ostendit, quod ad hoc primo ne­
cessarium est praeintelligere quid est ipsa feli­
citas, quasi praemittens intentum. Secundo
cum dicit, « Dicimus autem etc. » declarat
illud.
In prima parte dicit: quoniam propositum
intentionis nostrae est considerare de optima
republica qualis sit, optima autem respublica

L. VII, 1. x

est secundum quam civitas optime gubernat et
vivit, civitas autem optime gubernat et vivit
quae attingit ad felicitatem optimam. Et ideo
oportet nos praeconsiderare illud, per quod
determinatur. Civitatem autem seu rempubli­
cam optimam, per felicitatem determinamus,
ut dictum est.
1180. — Deinde cum dicit « dicimus au­
tem »
Declarat intentum. Et primo praemittit de­
finitionem felicitatis, et eam explanat. Secundo
cum dicit, « Utetur quidem utique etc. » osten­
dit qualem oportet esse civitatem optimam.
Circa primum, primo praemittit definitio­
nem felicitatis in aliis positam; dicens, quod
ad manifestationem intenti diximus, et deter­
minavimus in libro Ethicorum, si quidem ea
quae determinata sunt, bene utilia sunt ad pro­
positum, felicitatem esse operationem et usum
virtutis perfectum simpliciter, et non ex sup­
positione. Felicitatis quidem est operatio, quia
habitus in potentia est et imperfectus; felici­
tatem autem perfectum bonum dicimus. Vir­
tutis autem, quia virtus est quae habentem
perficit, et operationem eius bonam reddit:
felicitas autem bonum hominis est perfectum:
ergo secundum virtutem eius. Usus autem per­
fectus est, quia una operatio sola non facit
hominem felicem, sed multae et continuae.
Continuati autem alicuius actus usus perfectus
est illius actus, secundum quod usus est idem
quod exercitium. Unde ista definitio eadem est
secundum rem, ei quae ponitur primo Ethi­
corum, qua dicitur, quod est operatio hominis
secundum virtutem perfectam, et in vita perfe­
cta; ita ut quod ponitur hic usus perfectus,
sit idem ei quod ibi ponitur, in vita perfecta.
1181. — Deinde cum dicit « dico autem »
Explanat ultimam particulam, scilicet, non
ex suppositione.
Ad cuius evidentiam est intelligendum, quod
finis secundum se rationem boni habet. Eorum
autem quae ordinantur ad ipsum, quaedam
sunt quae rationem boni de se habent aliquam,
et aliquam ex ordine ad finem, sicut medicina
dulcis. Alia vero quae secundum quod huius­
modi rationem boni et eligibilis non habent,
sed tantum ex ordine ad finem; sicut medi­
cina amara; secundum se enim eligibilis non
est, sed propter sanitatem tantum. Et prima
bona dicuntur simpliciter bona. Secunda au­
tem bona dicuntur ex hoc solum necessaria.
Dicit igitur, quod operationem bonam ex
suppositione dico quae necessaria quidem est
ad finem, sed secundum se rationem boni non
habet. Simpliciter autem bonam dico, quae
secundum se rationem boni habet, non tantum
ex fine, sicut in actionibus iustitiae. Sententiae
enim condemnandorum et supplicia et punitiores eorum procedunt a virtute iustitiae, et ne­
cessariae quidem sunt in civitate, quia ali­
ter non salvaretur civitas nec communicatio,
et rationem boni habent, quia necessariae. Se­
cundum se autem eligibiles non sunt absolute.
Eligibilius enim esset, si contingeret quod hO'

L. VII, 1. x

IN POLITICORUM

mines vel civitates talibus non indigerent. Sed
actiones quae sunt circa honores et circa abun­
dantiam exteriorum, sunt simpliciter eligibiles secundum se.
Rationem autem quare primae sunt eligibiles, et non istae, tangit dicens quod electio
sententiarum et suppliciorum ct aliorum hu­
iusmodi in civitate, est electio alicuius, quod
malum est, secundum quod huiusmodi, sed
in ordine ad finem. Electio autem eorum quae
circa honores et circa divitias et actiones eo­
rum, e contrario, est electio cuiusdam boni
secundum se, quia sunt dispositiones quae­
dam ad bonum et generationes eius. Honor
enim disponit et factivus est boni secun­
dum animam, inquantum aliquis propter ho­
norem operatur magna et honorabilia. Di­
vitiae autem naturales sunt factivae boni se­
cundum corpus principaliter.
1182. — Deinde cum dicit « utetur au­
tem »
Declarat ex dictis qualem oportet esse civi­
tatem optimam.
Et circa hoc, primo ipse declarat qualiter
ipse studiosus utitur bonis praedictis utrisque.
Secundo cum dicit, « Palam autem etc. » de­
clarat quod usus istorum qui est secundum
virtutem studiosus est. Tertio cum dicit, « Ne­
cessarium igitur etc. » ex dictis concludit qua­
lem oportet esse civitatem optimam.
In prima parte dicit quod vir studiosus qui
virtutem perfectam et appetitum ordinatum
habet, bene utitur his quae secundum se ra­
tionem boni non habet, sunt tamen ordina­
bilia in finem: puta paupertate et aegritudine,
defectu amicorum et huiusmodi, secundum il­
lud quod beatum est et perfectius est in usu
contrariorum, puta divitiarum, et sanitatis, et
amicorum. Meliorem enim operationem facit
ex suppositione istorum, quia, secundum quod
determinatum est a nobis in sermonibus Mora­
libus ad Eudemum, bonus et studiosus est.
cui simpliciter bona sunt bona propter ipsam
virtutem. Cui autem simpliciter optima non
sunt optima, non est bonus vel studiosus;
quemadmodum neque esse sanus videtur, cui
sana simpliciter non sunt sana. Sed sanitas et
divitiae secundum se, rationem boni habent :
ergo bene utetur eis studiosus propter virtu­
tem. Studiosus etiam secundum rectam ratio­
nem utitur omnibus datis, quia per rationem
operatur. Ratio autem recta dicit, quod uta­
tur unoquoque secundum quod contingit me­
lius ad finem.
Si igitur paupertas et aegritudo, et eorum
contraria ordinabilia sunt in felicitatem, ute­
tur studiosus istis pro paupertate et divitiis
meliori modo, quo contingit ad ipsam. Simi­
liter et eorum oppositis. Sed paupertate aut
aegritudine suppositis, minus perfectas faciet
operationes, cum secundum se non sint bona.
Divitiis autem et sanitate suppositis, perfectio­
res, quia secundum se rationem boni habent :
sicut bonus coriarius ex corio dato meliores

1181-1184

calceos quos contingit, facit; sed ex meliori
meliores, ex peiori autem peiores.
1183. — Est autem intelligendum, ad evi­
dentiam dictorum et dicendorum iam, quod
felicitas per se non existit in bonis exterioribus,
puta in divitiis, nec etiam in usu earum: in
ipsis quidem non existit per se, quia felicitatem
nullus quaerit propter aliquid aliud, divitias
autem quaerunt propter aliud : vel propter ne­
cessitatem vitae, vel propter operationem vir­
tutis; ergo in ipsis non existit per se. In usu
autem eius per se non consistit: quoniam opti­
mus usus divitiarum qui est in consumendo
eas, ut dicit Aristoteles primo Rhetoricae, vi­
detur ordinari per se immediate ad bonum
corporis, puta ad sustentationem naturae, vel
saltem ad aliud ordinatur: felicitatem autem
non dicimus ad aliud ordinari.
Et adhuc felicitas operatio virtutis perfectis­
simae est. Bonus autem usus divitiarum non
est operatio perfectissimae virtutis; quia liberalitas seu magnificentia, quarum est operatio,
non sunt perfectissimae virtutes, sed pruden­
tia aut sapientia magis: ergo in usu ipsarum
non consistit per se felicitas: oportet tamen
ipsas praeexistere ipsi felicitati.
1184. — Felicitas enim consistit in optima
operatione intellectuali per se. Ad operationem
autem optimam quamcumque, seu speculati­
vam seu practicam, oportet praesupponere
consistentiam subiecti, et bonam dispositio­
nem. Consistentia autem, et bona dispositio,
non sunt sine suppositione eorum quae sunt
necessaria ad vitam et bonam dispositionem,
quae sunt divitiae seu bona exteriora : ergo
divitias necesse est praeexistere felicitati tam
speculativae quam practicae, quamvis alia ra­
tione speciali sint praenecessariae practicae
seu civili. Quod autem est praenecessarium ad
aliquid, videtur ordinari ad ipsum sicut ad fi­
nem, et sicut instrumentum ad operationem.
Et ideo divitiae ordinantur ad felicitatem si­
cut ad finem, et sicut organum ad operatio­
nem. Ea autem quae ordinantur ad finem, vel
se habent ad aliud sicut organum ad opera­
tionem, oportet esse commensurata, seu proportionata, fini seu actioni, et non excedere
vel deficere a media ratione. Divitias igitur
quas necesse est praeexistere felicitati, oportet
esse commensuratas ei. ita ut nec maiores nec
minores quaerantur quam sint necesse ad
ipsam : maiores tamen exiguntur ad practicam
seu civilem quam ad speculativam.
Ad speculativam enim sufficiunt secundum
quod utiles sunt ad sustentationem vitae, et
bonam dispositionem corporis. Ad practicam
autem, seu civilem, exiguntur ad hoc, et ad
expeditionem operationum praeficarum, seu
civilium; et quanto perfectior est, tanto maio­
res. Et si a praedicta commensuratione superexcedant, aut totaliter tollunt felicitatem, aut
saltem diminuunt ipsam. Sicut tanta potest
esse magnitudo fistulae, quod peior erit fistulatio; et adhuc tanta, quod penitus non erit.
Similiter si deficiant a mensura secundum

1184-1190

IN POLITICORUM

L. VII, 1. x

Quorum primum necesse est praeexistere,
quam sunt necessariae divitiae ad perfectam
cuius fortuna est domina. Dicimus enim ipsam
felicitatem, secundum aliquid, parum dimi­
esse dominam huiusmodi bonorum. Secundum
nuent ipsam. Si autem secundum multum, to­
autem oportet legislatorem procurare per di­
taliter tollent. Sicut si minor sit fistula quam
sciplinam et consuetudinem, scilicet ipsam es­
quae nata est moveri a fistulatore, parum de­
se studiosam. Studiositas enim civitatis non est
bilior erit fistulatio; si autem multum, omni­
opus fortunae, quia secundum rationem est,
no non erit. Sic igitur felicitas per se non
et fortuna est causa praeter rationem. Sed est
existit in divitiis, nec in usu earum per se.
operatio scientiae dirigentis, et electionis in­
1185. — Verumtamen ipsae et usus earum
qui non est sine ipsis, sunt praenecessaria ad
clinantis.
1188. — Deinde cum dicit « at vero »
ipsam secundum quamdam mensuram et pro­
Declarat ex dictis quales oportet esse cives,
portionem; a qua si deficiant secundum mi­
quoniam studiosos; dicens, quod civitas stu­
nus et parum, minus perfecta erit felicitas. Et
diosa non est, nisi quia cives participantes rei­
hoc intendebat Aristoteles quando dixit quod
publicae studiosi sunt. Civitas enim non est
studiosus utetur paupertate et aegritudine be­
ne ut contingit, quod autem beatum in con­ aliud quam communitas quaedam civium se­
trariis est. Si autem multum, non erit omni­ cundum aliquam rationem. Si ergo civitatem
optimam oportet studiosam esse, ut probatum
no. Eodem autem modo se habet et si excedat
est, oportet omnes cives in ea studiosos esse.
secundum maius a praedicta mensura.
Nos enim supponimus nunc quod in optima
Utrum autem necessarium sit eas praeexi­
stere per se vel per alterum, vel sicut pro­ civitate omnes cives participant republica. Et
prias, vel sicut communes, non refert ad pro­ ideo ulterius considerandum est nobis, quali­
positum; dum tamen praeexistant secundum
ter civis fiat studiosus. Quamvis autem bonum
et eligibile sit unumquemque divisim studiosum
hoc, quod commensuratae sunt. Ille tamen
esse, melius tamen et eligibilius est si contin­
modus praeexistendi vel praehabendi eas eligi­
bilior videtur, quo habentur secundum hoc,
gat omnes collectim esse studiosos. Quia illud
quod est posterius secundum viam genera­
quod necessariae et commensuratae sunt ipsi
tionis, perfectius et melius est in bonis eligi­
fini, et quo minus impediuntur homines a re­
ctitudine operationis, sive per affectum sive ! bilius, eo quod prius est, si actus bonus me­
lior est potentia ad ipsum. Sed omnes colle­
per sollicitudinem inordinatam circa eas.
ctim esse studiosos assequitur secundum viam
1186. — Deinde cum dicit « palam autem »
generationis, eo quod est unumquemque divi­
Declarat, quod usus praedictos oportet esse
sim studiosum esse, utroque existente eligistudiosos; dicens, quod manifestum est quod
bili et bono. Ergo melius est et eligibilius.
necesse est usus praedictorum bonorum, scili­
1189. — Deinde cum dicit « at vero »
cet divitiarum et sanitatis, et huiusmodi, stu­
Declarat per quot, et quomodo efficiantur
diosos esse et bonos, quia usus qui sunt se­
boni et studiosi.
cundum virtutem studiosi sunt et boni: sed
Et circa hoc declarat primo per quot et
usus praedictorum bonorum a studioso per se
quae efficiuntur tales. Secundo cum dicit,
a virtute sunt: studiosus enim, secundum quod
« Quod quidem itaque etc. » quales oportet es­
huiusmodi, virtuosus est; ergo oportet usus
praedictos studiosos esse. Propter quod cre­ se eos secundum hoc.
Circa primum, primo proponit per quot et
dunt bona extrinseca, quorum usus studiosus
est, et a virtute esse. Similiter causas felicita­ quae efficiuntur studiosi. Secundo cum dicit,
« Etenim nasci oportet etc. » declarat.
tis quae est operatio secundum ipsam: existi­
In prima parte dicit, quod viri fiunt boni
mantes, sicut si aliquis existimaret quod lyra
secundum virtutem, et studiosi secundum ra­
esset causa bene citharizandi magis quam ars.
Hoc autem inconveniens est. Ars enim prin­ tionem, per tria. Ista autem tria sunt natu­
ralis dispositio ad virtutem, et illud quod est
cipalis causa citharizandi est ut unde princi­
pium et ratio motus: lyra autem sicut ma­ secundum rationem, et consuetudo in opera­
tione, et etiam ratio dirigens.
teria vel organum motum ab arte. Similiter
1190. — Deinde cum dicit « et enim »
virtus seu ratio principium est felicitatis, sicut
Declarat. Et primo quod natura faciat ad
unde motus vel ratio; bona autem exteriora
hoc. Secundo cum dicit, « Quaedam autem
sicut materia vel organum motum ab illis.
etc. » quod consuetudo. Tertio cum dicit,
1187. — Deinde cum dicit «necessarium
« Alia quidem igitur etc. » quod ratio.
igitur »
In prima parte dicit, quod debentem fieri
Concludit qualem oporteat esse civitatem
optimam, dicens. Si civitatem optimam opor­ bonum et studiosum oportet esse dispositum
a natura primo. Omnibus enim, quae fiunt
tet felicitati, felicitas autem est operatio vel
natura vel arte, oportet supponi materiam et
usus perfectus secundum virtutem, usus autem
bonam aptitudinem eius, si quod recipitur in
perfectus secundum virtutem, est usus hono­
alio recipitur per modum recipientis: et ideo
ram operum a studioso, necessarium est ipsam
debentem esse bonum et studiosum oportet es­
civitatem quam secundum votum quaerimus
optimam, habere abundantiam bonorum exte­ se bene natum ad hoc: puta, quod si homo
habens intellectum et rationem, sed non ali­
riorum quorum usus necessarius est. et ipsam
quod brutum irrationale. Et ulterius sic exiesse studiosam: usum oportet esse studiosum.

L. VII, 1. x

IN POLITICORUM

stens homo sit bene dispositus secundum cor­
pus, et per consequens secundum animam.
Bene dispositi secundum corpus, bene dispo­
siti sunt secundum animam ut in pluribus. Si
enim anima secundum se unius rationis sit se­
cundum speciem in omnibus hominibus, et
non suscipiat intensionem et remissionem, cum
sit forma substantialis, diversitas operationum
ipsius et proprietatum, erit propter diversitatem corporum et materiae, vel alicuius extrinseci alterius.
1191. — Deinde cum dicit « quaedam au­
tem »
Declarat, quod consuetudo ad hoc faciat;
dicens, quod quosdam homines non est utili­
tas nasci, hoc est ex nativitate non sunt dis­
positi ad bonum, nec ad opus intellectus, per
consuetudinem autem transmutantur: sunt
enim quidam qui per naturam indifferenter se
habent ad virtutem et ad contrarium, per con­
suetudinem autem in operatione respectu alte­
rius determinantur ad alterum, puta vel ad
melius vel ad deterius. Sed illi qui bene dis­
positi sunt ad virtutem, puta consuetudine,
indigent operatione ad hoc ut fiant boni; qui
autem ad contraria inclinantur ex natura, non
possunt fieri boni, aut cum difficultate et mul­
ta consuetudine.
1192. — Deinde cum dicit « alia quidem »
Declarat quod ratio: dicens quod alia ani­
malia ab homine, sola naturali inclinatione,
hoc est memoriis et imaginationibus agunt
actiones suas; quaedam autem parva secundum
quantitatem agunt aliquas actiones per consue­
tudinem, sic illa quae bonam aestimativam ha­
bent, ut canis, equus, et similia. Homo vero
actiones suas dirigit ratione; solus enim inter
animalia rationem habet, per quam determi­
natur. Quare hoc oportet consonare inter se,
scilicet naturam, consuetudinem, et rationem :
semper enim posterius praesupponit prius.
Multa enim sunt quae agunt homines praeter
naturam et consuetudinem propter rationem,
si suadeatur ab illa contrarium esse melius;
sicut in continente apparet, quod quamvis in­
clinetur ad prosequutionem passionis, sequitur
tamen rationem persuadentem contrarium.
1193. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Declarat quales oportet eos esse.
Et primo continuat dicta ad dicenda. Secun­
do cum dicit, « Cum vero etc.» prosequitur.
In prima parte dicit, quod prius determinatum
est quales oportet esse secundum naturam fu­
turos studiosos et bonos, ubi dictum est quales
oportet esse bene gubernantes. Nunc autem
considerandum est nobis quales oportet esse
secundum disciplinam, ad quam reducuntur
consuetudo et ratio : addiscunt enim aliqua
per assuefactionem, aliqua autem audientes ratiocinantem alium.
1194. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Prosequitur. Volens autem ostendere quales
oportet esse cives secundum disciplinam, quo­

I|
i

j
j

1190-1195

niam in civitate in qua sunt quidam princi­
pantes et quidam subiecti, primo inquirit,
utrum eamdem oporteat esse disciplinam principantium et subiectorum in optima civitate.
Secundo cum dicit, « Quoniam autem civis
etc. » prosequitur principale intentum.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
suam, et modum considerandi. Secundo cum
dicit, « Siquidem igitur etc. » prosequitur.
In prima parte dicit, quod omnis civitas
composita est ex principantibus et subiectis.
In omnibus enim quae ex pluribus constituta
sunt, sive natura, sive arte, ex quibus est unum
aliquod commune, sive ex coniunctis sive ex
divisis, videtur esse principans aliquid, et ali­
quid subiectum: sicut ostensum est in primo
huius.
Considerandum est a nobis iam utrum expedit in civitate optima aliquos et diversos es­
se principantes et subiectos per vitam, aut
eosdem secundum suppositum, differentes se­
cundum aliquam dispositionem : quia manife­
stum est quod consequenter se habebit huic di­
visioni de disciplina ipsorum de qua intendi­
mus nunc. Si enim omnino sint diversi princi­
pantes et subiecti, et disciplinam oportebit
esse aliam; si autem iidem, eamdem proportionaliter.
Cuius ratio est, quia illud per quod deter­
minantur principans et subiectum est disci­
plina recta in ordine ad operationem, diversi­
tas autem vel unitas determinantium (1). Si
igitur principantes et subiecti diversi sunt
omnino, et disciplina ipsorum diversa erit; et
si iidem, et eadem proportionaliter.
1195. — Deinde cum dicit « siquidem igi­
tur »
Prosequitur. Et primo inquirit, utrum expe­
dit eosdem esse principantes et subiectos, aut
non. Secundo cum dicit, « Quare et discipli­
nam etc. » ex hoc concludit proportionale de
disciplina.
Circa primum primo ostendit, ubi expedit
eosdem principari semper et alios subiici. Se­
cundo cum dicit, « Quoniam autem hoc non
facile etc. » declarat quod communiter melius
et magis necessarium est eosdem esse princi­
pantes et subiectos in alio tempore.
Circa primum intelligendum est prius quod
participans se habet ad subiectum sicut agens
ad passum et movens ad motum: principantis enim est movere et dirigere subiectum, su­
biecti vero moveri et dirigi secundum quod
huiusmodi. Movens autem et agens secundum
quod tale excellentius est passo et moto secun­
dum quod huiusmodi; quia illud est in actu,
hoc autem in potentia; et ideo principans in
eo quod principans, oportet esse excellens: ex­
cellentia autem moventis respectu moti atten­
ditur in ordine ad operationem quantum ad
formam eius principaliter, deinde autem quan­
tum ad dispositiones materiae substantis ipsi
(1) Supple facit diversitatem principantium, ut subie­
ctorum.

1195-1198

IN POLITICORUM

L. VII, 1. χ

formae, tertio quantum ad exteriora coadiunem, ut praedictum est, est rarum valde pro­
vantia ad ipsam.
pter summam perfectionem ipsorum: rarum
Et ideo oportet quod excellentia principan­
autem difficile est invenire; et ideo dicit: quo­
tis respectu subiecti in ordine ad finem atten­
niam non est facile nunc in civitatibus acci­
datur principaliter ad formam, secundum quam
pere vel invenire aliquos excellentes in tantam
agit ut huiusmodi, deinde autem quantum ad
reliquam multitudinem, nec inveniuntur reges
dispositiones materiae, et ultimo quantum ad
tantum differentes a subditis, quantum he­
exteriora. Forma autem secundum quam ope­ roes ab hominibus sicut Scylax dixit esse inter
ratur principans in optima republica est disci­
Indos; manifestum est quod melius et magis
plina recta secundum rationem rectam, puta
necessarium est eosdem quandoque principari,
prudentia ct virtus civilis. Dispositiones au­ quandoque autem subiici secundum partem,
tem materiae sunt bonae dispositiones ipsius
propter multas rationes. Illi enim qui sunt si­
ad istas, sicut inclinatio naturalis et bona di­ miles secundum naturam et virtutem, habent
spositio corporis; coadiuvantia autem exterius
idem iustum et aequale, et aequaliter debent
recipere de communibus. Principari autem ho­
sunt potentia et divitiae. Et ideo expedit principantem in optima republica, si possibile est,
nor communis est: et ideo illi qui sunt similes
excedere subiectum et quantum ad prudentiam
secundum praedictum modum, aequaliter de­
et virtutem quae sunt bona animae, et quan­ bent principari. Sed non possunt secundum
tum ad bona corporis et quantum ad exte­ idem tempus omnes; ergo secundum aliud et
riora. Unde dixit Philosophus octavo Ethico­ aliud.
rum·. Non est rex qui non est per se suffi­
Iterum respublica fundata super iniustum
ciens et omnibus superexcellens.
subditorum non est bene mansiva, quia cum
Et ideo si inveniatur aliquis unus in civi­ subditis gravatis per iniustitiam sunt omnes ma­
tate vel regno qui omnibus istis superexcellat
li et insolentes in regione, qui volentes de fa­
alios, iustum est ipsum principari solum quamcili possunt corrumpere rempublicam : sed res­
diu est talis: si autem secundum successionem
publica in qua iidem semper principantur si­
inveniatur tale in aliquo genere, expedit secun­ milibus existentibus super iniustum fundatur
dum genus principari sicut prius, ut in tertio
et inaequale; ergo bene mansiva non est. Sed
dictum est. Si autem inveniantur plures qui
quia aliquis diceret quod potentia subditorum
sic excedant reliquam multitudinem, expedit
et insolentium reprimi potest per potentiam
eos principari per vitam. Et hoc est quod ipse
principantium, quasi removens hoc, dicit :
dicit : si fuerint aliqui in civitate qui tantum
Subditi et insolentes in regione multi sunt, et
magnam potentiam habent valde. Tot autem
differant ab aliis, quantum credimus Deos,
idest divinos homines, et heroes, idest attin­
invenire secundum multitudinem in republica
gentes ad virtutem heroicam, quae est perfe­
principantes qui sint potentiores omnibus istis,
est aliquid de numero impossibilium; ergo il­
ctissima virtutum sive intellectualium, seu mo­
ralium, differre ab aliis hominibus communi- | lorum potentia per istos reprimi non potest.
ter, (ita ut primo secundum vitam generatio­
1197. — Deinde cum dicit « at vero »
nis multam habeant excellentiam secundum
Declarat, quod oportet eosdem esse aliqua­
corpus, idest secundum dispositiones materia­ liter alteros, dicens: At enim manifestum est
les, puta secundum magnitudinem et pulchri­
consideranti secundum rationem et indubitan­
tudinem et inclinationem ad virtutem, deinde ter, quod principantes et subiectos oportet ha­
autem et secundum perfectiones animae, ita | bere aliquam diversitatem, quia principans ad
ut excellentia istorum respectu illorum sit ma­ subditum se habet sicut movens et ens in actu
nifesta sine dubitatione); manifestum est quod
ad motum et ens in potentia; ista autem se­
melius est semper eosdem in tota vita, hos cundum se differentiam aliquam habent; ergo
quidem esse principantes, scilicet excellentio­ principantem et subditum oportet aliqualiter
res, hos autem esse subiectos, scilicet deficien­ differre. Et ideo oportet legislatorem et civem
considerare qualiter oportet illos esse eosdem
tes. Excellentius enim et perfectius, quamdiu
est huiusmodi, natum est principari ei quod
et alteros, et qualiter sic se habentes partici­
deficit secundum naturam respectu illius.
pabunt principatui et subiectioni.
1196. — Deinde cum dicit « quoniam au­
1198. — Deinde cum dicit « qualiter igi­
tem »
tur »
Declarat, qualiter oportet eos esse eosdem et
Declarat quod melius et magis necessarium
est communiter eos principari et subiici secun­ alteros; dicens quod prius ubi determinatum
dum aliud et aliud tempus.
est de partibus civitatis per se, dictum est de
Et primo declarat, quod melius est eosdem
hoc. Natura enim faciens in eodem genere ho­
minum aliud iunius, aliud senius procedendo
esse principantes et subiectos secundum aliud
de imperfecto ad perfectum, dedit nobis mo­
et aliud tempus. Secundo cum dicit, « At vero
quod etc. » quod necesse est eosdem secundum
dum per quem possimus eligere, quando idem
aliquid esse alteros. Tertio cum dicit, « Qua­ magis debet principari quam subiici.
liter igitur etc. » qualiter expedit eosdem esse
Manifestum est enim, quod idem secundum
et alteros.
quod iunius est, magis expedit subiici. Iunius
Circa primum intelligendum est, quod ali­ enim secundum quod huiusmodi imperfectius
quos esse sicut excellentes totam multitudi­ est, secundum quod huiusmodi, et robustius
“3«7-

27 — In Politicorum.

L. VII, 1. x

IN POLITICORUM

ad operandum opera ministerialia: hanc au­
tem ad subditum pertinent. Senius autem per­
fectius est, quia posterius secundum genera­
tionem, et secundum virtutem et secundum in­
tellectum. Non enim pueri iudicant sensibus
ut presbyteri, ut dicitur septimo Physicorum,
c. 2. Per haec autem determinatur principans,
ut dictum est prius.
Sed quia aliquis diceret, quod iuvenes indi­
gnantur, si secundum aetatem illam sint subdi­
ti, hoc removet dicens quod nullus iuvenis
bene ordinatus indignabitur, si subiiciatur in
aetate iuventutis, nec putat se valentiorem es­
se senioribus et progenitoribus suis, siquidem
eos reveretur. Non credens autem valentior
esse, non indignabitur si subiiciatur. Et aliter,
quia futurus suscipere honorem principatus ex
ordine reipublicae cum fuerit perfectus. In
aetate senili vero habet rationem per quam
debeat indignari, si nunc non principetur. Sic
igitur dicendum est, quod expedit eosdem
principari et subiici uno modo, puta secundum
appositum, altero autem secundum alium mo­
dum, puta secundum iunius et senius.
1199. — Deinde cum dicit « quare et di­
sciplinam »
Concludit proportionaliter se habere de di­
sciplina primo. Secundo cum dicit, « Est au­
tem principatus etc. » distinguit principatum,
ut appareat in quo praedicta veritatem ha­
beant, et in quo non.
Primo igitur concludit, quod si in civitate
bene ordinata oportet eosdem esse principan­
tes et subiectos secundum unum modum, alios
secundum alium, necesse est disciplinam ipso­
rum uno modo esse unam, alio autem modo
alteram; quia principans et subiectum in opti­
ma civitate determinantur per disciplinam, pu­
ta per prudentiam et virtutem, per quas hic
recte obedit, ille recte praecedit; et ideo sicut
principantes et subiecti sunt iidem vel alteri,
ita et disciplinam oportet esse eadem vel al­
teram. Dicunt enim quod illum qui debet
principari oportet prius subditum fuisse, et
subditum addiscere quae oportet principantem
facere: non enim bene principatur qui non
quandoque sub principe fuit, ut dicitur in ter­
tio huius.
1200. — Deinde cum dicit « est autem »

1198-1201

Distinguit principatum, ut. appareat in quo
veritatem habet quod dictum est.
Quod primo facit. Secundo cum dicit, « Dif­
ferunt autem quidem etc. » declarat unde as­
sumenda est differentia subditi in utroque
principatu.
In prima parte dicit, quod duplex est prin­
cipatus, sicut dictum est in primis sermoni­
bus, idest in tertio libro. Unus quidem qui
principaliter est ad bonum principantis, pro­
pter autem bonum subditi secundum accidens.
Alius autem est qui principaliter est propter
aliquod bonum subditorum, vel alicuius com­
munis principanti et subiecto ex consequenti
propter utilitatem principantis.
Et primus istorum dicitur principatus dominativus, qui est domini ad servos. In prin­
cipatu igitur dominativo non expedit eumdem
esse principantem et subiectum secundum ali­
quod tempus, sed eosdem esse principantes
semper, puta servos secundum naturam; non
enim sunt similes secundum naturam. In prin­
cipatu autem politico expedit quod dictum
est quantum ad principari et subiici, et quan­
tum ad disciplinam; sunt enim isti similes se­
cundam naturam, quia liberi.
1201. — Deinde cum dicit « differunt au­
tem »
Declarat, ex quo sumenda est differentia per
se utrorumque principantium. Et est intelli­
gendum, quod operum ministerialium quaedam
sunt honesta magis, quaedam autem inhone­
sta et servilia. Honesta opera ministerialia in­
differenter conveniunt subditis in utroque prin­
cipatu, sed ad alium et alium finem. Dicit
igitur quod quaedam praecepta, puta honesta,
communiter servis et liberis quantum ad ope­
rationem non differunt: eodem enim modo ea
exequuntur, et liberi subditi et servi : sed ma­
gis differunt in ordine ad finem : quia ser­
vus operatur gratia domini, liber autem gra­
tia sui vel boni communis. Et hoc accidit
propter hoc, quia honestum est iuxta liberos
subditos, multa eorum quae videntur mini­
sterialia opera exercere, sicut dictum est, et
actiones non sic differunt honesto et inhone­
sto secundum se acceptae sicut in ordine ad
finem, gratia cuius sunt et dicuntur magis
honestae et inhonestae quam secundum se,
et ut naturales sunt.

388 _

IN POLITICORUM

L. VU, 1. xt

LECTIO XL
(nn. 1202-1219; [1046-1062]).
Cum vita otio et negotio constet, oportet leges non minus ad pacem,
quam ad bellum cives instruere.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1333all - 133465)
1046. Quoniam autem civis et principantis
eamdem virtutem esse dicimus, et optimi viri,
eumdem autem subditum prius oportere fieri,
et principantem posterius; hoc utique erit le­
gislatori tractandum, qualiter viri boni fiant,
et per quas adinventiones, et quid quod finis
optimae vitae.
1047. Divisae sunt autem duae partes ani­
mae: quarum haec quidem habet rationem
secundum se, haec autem non habet quidem
secundum se, rationi autem obedire potest :
quarum dicimus virtutes esse, secundum quas
vir bonus dicitur aliqualiter. Harum autem
in qua magis quod finis, dividentibus qui­
dem sic ut nos dicimus, non immanifestum
qualiter dicendum. Semper enim quod dete­
rius melioris gratia est : et hoc manifestum
similiter in iis quae secundum artem, et in
iis quae secundum naturam.
1048. Melius autem quod rationem habet.
Divisum est autem dupliciter, secundum mo­
dum quo consuevimus dividere: haec quidem
practica ratio est, haec autem speculativa. Eo­
dem igitur modo necesse et hanc partem di­
visam esse: videlicet, et actiones proportionaliter dicamus habere: et oportet natura
melioris eligibiliores esse potentibus sortiri,
aut omnibus, aut duabus. Semper enim uni­
cuique hoc maxime eligibile, quo sortiri est
summi.
1049. Divisa est autem et tota vita, in non
vacationem et vacationem, et bellum et pa­
cem. Et agibilium, haec quidem in neces­
saria et utilia, haec aut in bona, de quibus
necesse eamdem electionem esse et partibus
animae, et actionibus ipsarum: bellum qui­
dem pacis gratia : non vacationem autem va­
cationis, necessaria autem et utilia bonorum
gratia.
1050. Ad omnia quidem igitur aspicienti po­
litico leges ferendae et secundum partes ani­
mae, et secundum actiones ipsarum; magis
autem ad meliora et ad fines. Eodem autem
modo et circa vitas et rerum divisiones. Opor­
tet enim posse non vacare et bellare, magis
autem pacem ducere, et vacare, et necessaria
et utilia agere, magis autem oportet bona.
1051. Quare ad has intentiones et pueros
adhuc existentes erudiendum, et alias aetates
quaecumque indigent eruditione.
1052. Qui autem nunc optime videntur politizare graecorum et legislatorum, qui has
instituerunt politias, neque ad optimum fi­

nem videntur ordinasse quae circa politias,
neque ad virtutes, leges, et eruditionem. Sed
graviter declinaverunt ad eas quae videntur
esse utiles et supergressivas. Consimiliter au­
tem iis et quidem eorum qui posterius scri­
pserunt, protulerunt eamdem opinionem: lau­
dantes enim Lacedaemoniorum politiam, lau­
dant legislatoris intentionem, quod omnia ad
imperare et ad bellum, legis statuta fecerunt.
1053. Quae et secundum rationem facile
sunt arguibilia, et operibus sunt redarguta.
Sicut enim plurimi hominum zelant multis
dominari, quia multo successu fiunt eufortuniorum, sic et Thybron videtur laudans Lace­
daemoniorum legislatorem, et aliorum unus­
quisque scribentium de politia ipsorum, quia
propterea quod exercitati fuerunt ad pericula,
mullis principabantur.
1054. Quamvis palam, quod quoniam nunc
quidem non adhuc inest Lacedaemonibus
principari non felices neque legislator bonus.
Adhuc autem ridiculum, si manentes in legi­
bus ipsis, et nullo impediente ne uterentur
legibus, abiecerunt vivere bene.
1055. Non recte autem existimant neque de
principatu, quem oportet videri honorantem
legislatorem. Eo enim quod est despotice
principari, liberorum principatus melior et
magis, cum virtute.
1056. Adhuc autem, non propter hoc opor­
tet civitatem felicem putare, et legislatorem
laudare, quia praevalere potuit ad principari
super vicinos. Haec enim magnum habent
nocumentum. Palam enim quod et civium po­
tenti hoc tentandum prosequi, qualiter possit
propriae civitati principari: de quo quidem
accusant Lacedaemones Pausaniam regem, et
quidem habentem tantum honorem.
1057. Neque itaque talium legum et ratio­
num politica nulla, neque proficua, neque ve­
ra est. Haec enim optima et sigillatim et com­
muniter legislatorem efficere oportet haec in
animabus hominum. Idque quod hominum,
et quod adversariorum studium, non huius
gratia oportet meditari, ut servituti subiiciant
indignos; sed ut primo ipsi non serviant aliis,
deinde ut zelent praesidatum gratia utilitatis
subditorum, sed non gratia despoticae om­
nium. Tertio autem despotizare dignis servire.
1058. Quod autem oportet legislatorem ma­
gis studere gratia ordinis et pacis, testantur
ea quae fiunt rationibus. Plurimae enim ta­
lium civitatum, bellantes quidem salvantur;

— 389 —

L. VII, 1. XI

IN POLITICORUM

1202-1203

postquam autem obtinuerunt principatum, pe­
vacantibus. Bellum quidem enim cogit iustos
reunt; rubiginem enim contrahunt, sicut fer­
esse, et temperate agere; fruitio autem bonae
rum, pacem ducentes. Causa autem legislator,
fortunae et vacare cum pace, iniuriatores facit
non erudiens posse vacare.
magis. Multa igitur indigent iustitia et multa
1059. Quoniam autem idem finis esse vi­
temperantia, qui optime videntur agere et
detur et communiter et sigillatim hominibus, I omnibus beatis frui; velut si qui sunt, sicut
et eumdem terminum esse necessarium optimo
poetae aiunt, in beatorum insulis, maxime
viro, et optimae politiae; manifestum quod
enim ii indigebunt philosophia, et temperan­
oportet eas quae ad vacationem virtutes exi­
tia, et iustitia, quanto magis vacant in abun­
dantia talium bonorum.
stere.
1060. Finis enim, sicut dictum est saepe pax
1062. Quod quidem igitur futuram felicitari
quidem belli, vacatio autem non vacationis.
et studiosam futuram civitatem oportet iis
Utiles autem virtutum ad vacationem, et de­
virtutibus participare, manifestum. Cum enim
ductionem sunt quarum in. vacatione est opus
sit turpe non posse uti bonis, adhuc autem
et quarum in non vacatione. Oportet enim
magis non vacantes quidem et bellantes vi­
multa necessariorum existere, ut deinceps va­
deri bonos; pacem autem ducentes et vacan­
ces: propter quod temperatam esse civitatem
tes, serviles. Propter quod oportet, non sicut
convenit, et fortem et perseverantem. Secun­
Lacedaemoniorum civitas virtuti studere. Illi
dum proverbium enim non est servis vacatio.
quidem enim non hac differunt ab aliis in
1061. Qui autem non possunt periclitari vi­
non putare eadem aliis maxima bonorum:
riliter, servi invadentium sunt. Fortitudine
sed in fieri haec magis per quamdam virtu­
quidem igitur et perseverantia opus est ad
tem. Quoniam autem maiora bona quam quae
non vacationem, philosophia autem ad vaca­
belli haec, et fruitionem horum, aut eam quae
tionem. temperantia autem et iustitia in utris­
virtutum, et quia propter ipsam, manifestum
que temporibus, et magis pacem ducentibus et
ex iis.

COMMENTARIUM
1202. — Postquam Philosophus ostendit,
nem partium animae primo. Secundo cum di­
quod in republica recta principantis et subie­
cit, « Divisa est autem vita tota etc. » decla­
cti est eadem disciplina uno modo, et altero
rat vitam humanam et agibilia ab homine
alia, transit nunc ad declarandum qualiter et
proportionaliter dividi ct se habere partibus
per quas adinventiones efficiantur cives bene
animae praedictis.
disciplinati seu studiosi.
Circa primum, primo ostendit felicitatem
Et circa hoc primo dat intentionem suam
consistere in eo quod pertinet ad partem ani­
et ordinem considerandi. Secundo cum dicit,
mae rationalem per essentiam. Secundo cum
« Divisae sunt autem etc. » prosequitur.
dicit, « Melius autem etc. » declarat eam con­
In prima parte dicit: quoniam intendimus
sistere in operatione partis animae rationalis
principaliter considerare qualiter, et per quae
speculativae.
civis efficiatur disciplinatus et studiosus, eadem
Circa primum est intelligendum quod ul­
autem est disciplina seu virtus civis optimi in
timus finis vitae humanae non consistit prin­
optima republica per quam ordinatur in feli­
cipaliter in aliquo eorum quae per se perti­
citatem perfectissimam, quae est finis, et illa
nent ad corpus (corpus enim et perfectiones
etiam principantis in ipsa, similiter autem
ipsius sunt propter animam); sed magis in
optimi viri, etsi eumdem oportet prius sub­
aliquo eorum quae ad animam pertinent, quae
ditum esse cum est invents et imperfectus,
est excellentior pars hominis. In anima autem
posterius autem principantem cum est per­
est considerare partem rationalem quocumque
fectus: magis considerandum est civitatem
modo, et irrationalem omnino.
gubernanti, seu legislatori, qualiter et per quas
In actu autem partis animae irrationalis
adinventiones fiunt optimi viri et bene disci- i omnino non potest consistere ultimum finis
plinati. Et quia ratio istorum sumitur ex fine
vitae humanae; quoniam necesse est ipsum
ultimo vitae' humanae, considerandum est quis I consistere in aliquo quod est proprium homi­
est ille finis. Hoc enim ostenso, apparebit
nis, in quo distinguitur ab aliis, quia ultimus
qualiter et per quas adinventiones cives fiant
finis hominis est proprius ei: pars autem ani­
bene disciplinati et studiosi.
mae irrationalis omnino communis est sibi et
aliis: ergo non consisteret in aliqua perfe­
1203. — Deinde cum dicit «divisae sunt»
Prosequitur. Et primo declarat quis est fi­ ctione pertinente ad partem illam, sed magis
nis ultimus vitae humanae. Secundo cum di­ in aliqua pertinente ad partem animae ratio­
nalem aliquo modo. Sed cum haec pars ani­
cit, « Quoniam autem idem finis etc. » declarat,
quod virum et civitatem felices oportet habe­ mae divisa sit in plures, vult declarare Philo­
re omnes virtutes. Tertio cum dicit, « Quali­ sophus in perfectione cuius illarum consistat,
ter autem et per quae etc. » declarat per dicens: partes animae rationem habentis sunt
duae distinctae adinvicem: quarum altera est
quae et qualiter erunt bene disciplinati, seu
quae est rationalis per essentiam accipiens
virtuosi.
Quid autem sil felicitas declarat per divisio­ rationem in ratione, quod quid est, alia au­

— 39° —

1203-1206

IN POLITICORUM

tem est quae secundum se non est rationalis,
nec accipit rationem in ratione dicente quid
est, sed rationalis est secundum quamdam
participationem, quia nata est obedire rationi,
vel ordinari vel deduci ab ea.
1204. — Cuiuslibet autem istarum par­
tium animae rationalis sunt aliquae virtutes
morales; puta temperantia, iustitia in irratio­
nali. In rationali autem per essentiam sunt
rationes, puta prudentia, sapientia. Et mani­
festum est ex dictis, quod in actu alicuius
harum consistit ultimus finis hominis: sed in
qua et cuius actu manifestum est qualiter est
dicendum eis, qui dividunt partes animae ra­
tionalis secundum quod nos divisimus eas. In
unoquoque enim genere illud quod deterius
est et minus bonum, est gratia melioris: et
hoc apparet per se, et in his quae fiunt a na­
tura, et in his quae fiunt arte.
In natura enim materia est gratia formae,
et elementa prima simplicia propter mixta, in
quibus imperfecta sunt gratia perfectorum, pu­
ta in genere animalium. Similiter et in his
quae sunt secundum artem se habet: ligna
enim et lapides sic disponuntur gratia formae
domus, domus autem est gratia habitationis.
Ratio autem dicti est, quoniam id quod dete­
rius est in unoquoque genere, rationem im­
perfecti et entis in potentia habet: melius au­
tem in eodem rationem perfecti et entis se­
cundum actum. Imperfectum autem et ens
in potentia se habent ad perfectum et ens in
actu, sicut potentia ad actum in eodem ge­
nere. Potentia autem est gratia actus in eodem
genere: ergo ens in potentia et ens imper­
fectum, est gratia entis in actu et perfecti, et
ulterius deterius gratia melioris in eodem ge­
nere.
Sed rationale per essentiam melius est in
partibus animae rationali participatione: quia
illud quod per essentiam est tale, melius ct
perfectius est eo quod per aliud est tale:
ergo rationale participatione erit gratia ratio­
nalis per essentiam, et per consequens perfe­
ctio eius gratia perfectionis istius. Si igitur il­
lud cuius gratia aliud est, rationem finis ha­
bet respectu illius, pars animae rationalis per
essentiam, et aliqua perfectio eius erit finis
partis rationalis per participationem et per­
fectionem eius.
1205. — Deinde cum dicit « melius autem »
Declarat, quod ultimus finis vitae humanae
consistit in operatione partis animae specula­
tivae; dicens quod pars animae rationalis per
essentiam divisa est in duas partes, sicut com­
muniter solemus dividere: quarum altera est
practica, quae ratiocinatur de agibilibus pos­
sibilibus aliter se habere: altera autem spe­
culativa, quae negotiatur principaliter circa na­
turam entium, et impossibilium aliter se ha­
bere secundum quod huiusmodi.
Et quia operationes consimiliter dividuntur
principiis, et se habent adinvicem proportionaliter sicut illa: necesse est operationes hu­
iusmodi partium divisas esse, et alteram esse

L. VII, 1. χι

operationem practicam, alteram autem specu­
lativam, et ista se habere adinvicem proportionaliter, sicut practicum ad speculativum se
habet. Et per consequens operationes melio­
ris partis secundum naturam oportet esse me­
liores secundum se et eligibiliores illis, qui
possunt sortiri illis, aut omnibus operationi­
bus aut saltem duabus si non fuerint nisi
duae. Operatio enim sequitur naturam per se,
et ideo perfectioris est perfectior, et unicui­
que illud est magis eligibile, quo potest at­
tingere ad summum et perfectissimum; hoc
autem est operatio perfectioris secundum na­
turam.
Ex quibus accipienda est ista propositio:
quod melioris partis animae et excellentioris
melior est operatio, et magis eligibilis sim­
pliciter, et per consequens magis rationem fi­
nis habens. Sed pars animae speculativa me­
lior et perfectior est natura quam practica.
Quod quidem apparet ex ratione obiecti. Illa
enim pars animae intellectualis perfectior et
melior est in genere intellectus cuius obiectum
magis habet rationem intelligibilis : quia na­
tura potentiae consideratur ex ratione obiecti,
et magis intelligibile secundum naturam per­
fectius est in genere intelligibilium.
Sed obiectum intellectus speculativi magis
habet rationem intelligibilis, quam obiectum
intellectus practici. Huius enim obiectum est
bonum agibile, et possibile aliter se habere;
quae minus rationem intelligibilis propter ra­
tionem motus et possibilitatis adiunctorum ha­
bent. Obiectum autem intellectus speculativi
est natura entium intransmutabilium, aut non
secundum quod transmutabilia, quae magis ra­
tionem intelligibilis habent, sicut remota ma­
gis a motu et materia: ergo pars animae spe­
culativa excellentior et nobilior erit practica.
Sequitur igitur, quod operatio ipsius perfe­
ctior et eligibilior erit, et magis habens ra­
tionem finis. Istius principalis rationis, maio­
rem solum ponit Philosophus cum declara­
tione eius.
1206. — Deinde cum dicit « divisa est »
Declarat primo totam vitam humanam et
agibilia ab homine consimiliter dividi partibus
animae et actionibus, et dividentia proportionaliter se habere illis. Secundo cum dicit,
« Ad omnia quidem igitur etc. » ex dictis
concludit quaedam corollaria. Tertio cum di­
cit, « Qui autem nunc etc. » reprobat opinio­
nem quorumdam contrariam dictis.
Primo igitur dicit : quoniam actus et obiecta
proportionaliter dividuntur ipsis potentiis, et
se habent adinvicem dividentia, sicut et ipsae
potentiae ad se, tota vita humana, idest con­
versatio secundum rationem, quae est actus
animae rationem habentis, divisa est propor­
tionaliter partibus animae dictae in nego­
tium. idest in exercitium virtutum moralium
principaliter, quae sunt ad alterum, et in
otium, idest in exercitium virtutum contem­
plativarum. quod magis in otio fit. et m
exercitium belli et pacis; et agibilia ab homi-

— 391 —

L. Vil, 1. xi

IN POLITICORUM

ne divisa sunt in bona necessaria et utilia ad
finem, et in bona secundum seipsa, circa quae
oportet se habere electionem sicut circa partes
animae; ut sicut pars animae rationalis per
participationem est gratia rationalis per es­
sentiam, et huiusmodi gratia speculativae, ita
hic bellum quaerendum propter pacem, et
exercitium virtutum practicarum propter otium
in contemplatione, ut consequenter magis di­
cet, et bona necessaria et utilia in finem pro­
pter illa quae sunt secundum se bona.
1207. — Deinde cum dicit « ad omnia »
Concludit corollaria duo. Secundum ibi.
« Quare ad has etc. ».
In prima dicit: quia civilis gubernatoris et
legislatoris est per leges et consuetudines fa­
cere bonos cives civitatis, gubernatorem expe­
dit aspiciendo ad omnia praedicta leges ordi­
nare; puta aspiciendo partes animae, debet
quidem ferre leges, per quas bene disponantur
ad virtutes et actiones, et per quas actiones
ipsarum dirigantur secundum rationem; et ma­
gis debet esse sollicitus ad ordinandum meliora,
et quae rationem finis habent; puta circa par­
tem animae principaliorem, et actiones eius:
sic enim videmus naturam magis sollicitam esse
circa nobiliora.
Eodem modo expedit ipsum ferre circa vi­
tas, idest conversationes, et circa divisiones
agibilium, puta circa utilia et secundum se
bona ad dirigendum in eis. Expedit enim civi­
tatibus habere potentiam operandi operationes
virtutum practicarum, et debellare quandoque,
quod fit in non vacando; et ulterius in otio
et in tranquillitate vivere, et magis quanto
hoc est melius quod fit in vacatione: et opor­
tet eos utilia in finem posse agere, magis au­
tem ea quae sunt secundum se bona. Ad om­
nia autem ista indigent aut habitibus qui­
busdam aut consuetudine inclinantibus, aut
legibus et ratione dirigentibus.
1208. — Deinde cum dicit « quare ad has »
Concludit secundum corollarium, intendens
quod quia ex similibus operationibus similes
habitus fiunt et operationes per leges dirigun­
tur, nec parum differt sic vel sic a iuvene as­
suefieri; sed multum expediens est in civitate
ordinata, pueros adhuc existentes ad intentio­
nem legum erudiri ct assuefieri, obedire eis
et operari secundum eas; similiter eos qui sunt
alterius aetatis indigentis eruditione et assuefactione. Consueta enim sunt delectabiliora.
Delectabiliora autem libentius et facilius ope­
rantur.
1209. — Deinde cum dicit « qui autem »
Reprobat · opinionem contrariam quibusdam
praedictorum.
Et primo tangit opinionem ipsam et repro­
bat eam. Secundo cum dicit, « Quod autem
oportet etc. » manifestat quoddam acceptum
prius.
Circa primum primo tangit opinionem erro­
neam. Secundo cum dicit, « Quae est secun­
dum rationem etc. » reprobat eam. Tertio cum

1206-1212

dicit, « Neque itaque etc. » concludit con­
trarium ipsius, quod est principale intentum.
In prima parte dicit, quod quidam graecorum qui optime dicuntur a quibusdam gu­
bernare et legislatores instituentes respublicas
ipsorum contra praedicta peccaverunt in duo­
bus. Primo quidem, quia ordinem civilem non
ordinaverunt ad finem optimum hominis. Se­
cundo quia leges quae significant ordinem ci­
vilem et eruditionem non instituerunt ad ope­
rationes virtutum optimarum, sed magis de­
clinaverunt ad ea quae videntur utilia, per quae
possent ditari et supergredi dominando aliis.
Similiter autem et quidam philosophantes qui
de republica scripserunt posterius, enuntiave­
runt eamdem opinionem, puta Plato et alii
quidam qui laudantes rempublicam Lacedae­
moniorum, laudaverunt intentionem legislato­
ris, quia omnia statuta ordinavit ad principan­
dum vicinis, et ad bellum per quod subiicerentur.
1210. — Deinde cum dicit « quae et se­
cundum »
Reprobat eam; et primo ex ipsis operatio­
nibus manifestat ipsam redargutam. Secundo
cum dicit, « Non recte autem etc. » per ra­
tiones.
Ex operibus autem docet eam redargutam
dupliciter. Secundum facit, ibi, « Quamvis pa­
lam etc. ».
In prima parte dicit quod respublica et le­
ges et statuta praedictorum facile possunt re­
dargui per rationem et factis contingentibus
redarguta sunt. Si enim ordo civilis ipsorum
et leges et eruditiones essent optimae, tunc ex
virtute illorum principarentur aliis: nunc au­
tem hoc non videmus. Sicut enim plures ho­
mines appetunt principari pluribus, quia principantes fortunatos videntur habere successus,
sic Thybron et quilibet alius scribeiis de re­
publica Lacedaemoniorum laudaverunt legisla­
torem eorum, quia multis principabantur, non
quidem propter ordinem civilem per se, sed
quia exercitati erant ad pericula bellorum,
quamvis etiam manifestum sit quod nunc plu­
ribus non principantur, nec etiam sunt felices
remanente eadem republica. Legis igitur lator
in ordinando praedictam rempublicam bonus
non fuit.
1211. — Deinde cum dicit « quamvis pa­
lam »
Ponit secundum; dicens, quod adhuc dignum
est derisione, si Lacedaemonii praedicti perse­
verantes in eisdem legibus, quibus prius, nullo
prohibente eos vivere secundum eas, non vi­
vunt bene secundum rationem. Irrationabile
enim est, si leges eorum et respublica rectae
sunt quod viventes secundum eas non vivant
recte. Palam autem est, quod ipsi tenentes
easdem leges, non ducant optimam vitam : le­
ges igitur et ordinatio reipublicae ipsorum re­
ctae non sunt.
1212. — Deinde cum dicit « non recte »
Docet eam esse redarguibilem per rationem;
et principaliter quantum ad principatum.

392 —

1212-1216

IN POLITICORUM

Et circa hoc primo ponit rationem unam.
Secundo cum dicit, « Praeterea etc. » aliam.
In prima parte dicit, quod legislator Lace­
daemoniorum et aliorum praedictorum non
rectam existimationem habent de principatu
supremo in republica quem maxime videtur
honorare et indicant honorandum, sicut opti­
mum: principatus enim ipsorum est principa­
tus dominativus quo principantur etiam indi­
gni servire. Tali enim principatu est alius prin­
cipatus civilis liberorum excellentior et ma­
gis secundum virtutem; quare magis laudan­
dus erit.
1213. Deinde cum dicit « adhuc autem »
Ponit secundam rationem; dicens, quod non
est rationabile credere civitatem esse felicem,
et legislatorem ipsius laudare, quia potest
principari super vicinos qualitercumque: prin­
cipari enim ipsis quomodocumque optimum
non est, sed magnum nocumentum affert ci­
vitati. Si enim hoc optimum esset, si in civi­
tate aliquis inveniretur praepotens aliis expe­
diret ipsum propriae civitati principari solum
et tentare qualiter posset eam totam subiicere
sibi: de quo sicut de inconvenientia Lacedaemones increpaverunt Pausaniam regem ipso­
rum qui honorem regalem habens apud eos
et divitias et possessiones multas, voluit pro­
priae civitati ipsorum principari solus. Prae­
dictus igitur modus principandi optimus non
est.
1214. — Deinde cum dicit « neque itaque »
Concludit contrarium; dicens, quod ex prae­
dictis rationibus manifestum est quod nulla le­
gum praedictarum et rationum quae ad prae­
dictum modum gubernandi ordinatur civilis
est, hoc est ordinata optime, neque proficua
civitatibus; neque etiam vera est in se; quia
non ordinata ad optimum finem, ut praeten­
dunt. Eadem enim optima et privatim et publi­
ce inducere oportet in animos hominum legis­
latorem; et studium civium quod habent et ad
cives et etiam ad adversarios non ordinari ad
hoc ut subiiciant servituti eos qui non sum
naturaliter servis. Talis enim principatus cum
sit contra inclinationem naturalem, non potest
esse continuus, nec amicabilis.
Sed debent intendere primo, quod ipsi non
efficiantur servi aliorum indigni existentes. Se­
cundo, si appetant principatum, appetant
ipsum propter utilitatem subditorum non pro­
priam; nec propter hoc ut principentur eis
dominative. Haec enim est differentia inter dominativum et civilem, quia principans princi­
patu dominativo principatur per se non propter
utilitatem subditi; c contrario est de civili,
sicut dictum est in tertio huius. Tertio autem
debent intendere qualiter principabuntur eis
qui nati sunt eis servire: hoc enim est iustum,
et ad tales contingit movere iustum bellum si
fuerint rebelles.
1215. — Deinde cum dicit « quod autem »
Declarat quoddam suppositum per signum;
dicens, quod ea quae apparent ad sensum te­
stificantur rationi; quia magis oportet legisla­

L. VII, 1. xi

torem intendere ad pacem quam ad bellum,
et magis studere gratia huius quam illius, si­
cut suppositum est prius. Videmus enim quod
plurimae civitates quamdiu sunt in exercitio
belli contra adversarios salvantur. Cum au­
tem obtinuerint contra eos et vivunt in pace,
corrumpitur respublica eorum.
Bellantes enim multas virtutes habent, sic­
ut dictum est prius, puta temperantiae, forti­
tudinis, liberalitatis et religionis, propter quas
sibiinvicem minus sunt iniuriosi. Pacem au­
tem habentes occasionem exercitandi in acti­
bus huiusmodi virtutum non habent, dant au­
tem se voluptatibus congregantes divitias per
quas aestimant se posse voluptuose vivere:
propter quod efficiuntur sibiinviccm iniuriosi et
seditionem inducunt. Delicatam enim et quie­
tam vitam ducentes, quasi rubiginem pravo­
rum habituum et consuetudinum contrahunt:
exercentes autem se in bellicis clarificantur per
actus virtutum, sicut ferrum, quia tum facili
rubiginem contrahit, elaboratum autem quam­
vis usus consumat, clarificat tamen et emen­
dat, sicut Seneca dicit.
Causa autem huius fuit legislator ipsorum
qui non ordinavit eis honestas occupationes
quibus vacarent cum cessarent a bellis, puta
exercitium studii in philosophia et partibus
eius; hoc enim multas et admirabiles delecta­
tiones habet puritate et firmitate, sicut dicit
Philosophus decimo Ethicorum.
1216. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Declarat quod civitatem et unumquemque
existentes simpliciter felices oportet habere
omnem virtutem.
Et primo hoc declarat. Secundo cum dicit,
« Quod quidem igitur etc. » concludit hoc de­
claratum, adiungens quamdam persuasionem.
Circa primum primo ostendit quod debentem
felicitari simpliciter oportet praehabere omnes
virtutes quae exiguntur ad vacationem. Secun­
do cum dicit, « Finis est enim etc. » ostendit
quod oportet praehabere omnes virtutes et ad
vacationem et quae non ad vacationem ordi­
nantur.
Circa primum est intelligendum quod si finis
est, necesse est praeexistere ea quae ad finem
sunt per se; sicut si fistulatio est, necesse
est praeexistere fistulas. Ultimus autem finis
uniuscuiusque hominis est contemplatio aliqua
alicuius intelligibiiis; et idem est finis totius
civitatis optime ordinatae, sicut ostensum est
in principio istius septimi.
Ad hanc autem ordinatur primo habitus in­
tellectus perfectissimus cuius est actus specu­
latio intelligibiiis primi. Deinde habitus imper­
fecti ipsius per quos dirigitur in speculando
entia quorum cognitio via est in cognitionem
intelligibiiis primi. Tertio habitus partis ani­
mae appetitivae per quos regulatur appetitus
ne praeter rationem divertatur homo ab intelligibilibus primis, detentus circa passiones et
motus irrationales. Deinde autem virtutes per
quas acquirit bona exteriora, secundum quod

393 —

L. VII, 1. xi

IN POLITICORUM

necessaria sunt ad finem, et repellit motus im­
pedientium ab ipso. Ergo necesse est, si finis
uniuscuiusque hominis vel civitatis existât,
praeexistere huiusmodi virtutes omnes.
Et ideo dicit, quoniam idem finis videtur
esse et communiter omnium hominum secun­
dum quod homines sunt simpliciter et unius­
cuiusque singulariter accepti secundum quod
homo, et idem ultimus terminus actionum
optimi viri et optimae reipublicae, sicut osten­
sum est prius in isto septimo; huiusmodi autem
est speculatio perfecta intelligibilium primo­
rum quae in vacatione ab exterioribus existit,
maxime autem ad hunc ordinantur omnes vir­
tutes quae sunt ad quietem hominis ab exte­
rioribus: manifestum est quod si homo se­
cundum seipsum vel tota civitas felicitetur, ne­
cessarium est praeexistere omnes virtutes quae
sunt ad vacationem seu quietem.
1217. — Deinde cum dicit « finis enim »
Declarat quod necessarium est praehabere
omnes quae ad vacationem et quae ad non
vacationem.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Quid autem non habent etc. » tangit quod
virtutes ordinantur ad vacationem et non va­
cationem et quae ad utrumque.
Circa primum intendit, quod sicut dictum
est, omnes virtutes quae ordinantur ad vaca­
tionem praeexiguntur ad felicitatem uniuscu­
iusque civitatis: sed ad vacationem contempla­
tionis ordinantur omnes virtutes et quae ad
vacationem et quae ad non vacationem sunt;
ergo omnes praeexiguntur ad felicitatem. Mi­
norem huius declarat dicens, quod sicut supra
dictum est saepe, finis belli est pax: nullus
enim bellatur belli gratia, sed pacis magis,
sicut dicitur decimo Ethicorum. Et finis ope­
rum quae non in vacatione sunt, sunt ea quae
in vacatione; quia ea quorum opus in vaca­
tione et non vacatione, utilia sunt ad vaca­
tionem et delectationem quae in ea, aut quia
in earum operatione consistit finis, aut quia
disponunt ad ipsum, aut removent prohiben­
tia. Si enim aliquis debeat vacare, multa opor­
tet praeexistere. Necessarium est igitur civi­
tatem et unumquemque debentem felicitari,
habere temperantiam et iustitiam et sapientiam
et ceteras huiusmodi virtutes quae ad vaca­
tionem sunt, et fortitudinem, et perseveran­
tiam; et quae ad non vacationem.
Dico autem civitatem debentem felicitari,
oportere praehabere virtutes quae ad vacatio­
nem quantum ad partes principales eius, quae
sunt liberi, non quantum ad servos. Ad ser­
vos enim non pertinet vacatio, sicut prover­
bium dicit.
1218. — Deinde cum dicit « qui autem »
Tangit quae sunt virtutes quae per se ordi­
nantur ad vacationem vel ad utrumque; inten­
dens quod illis virtutibus opus est ad non va­
cationem et bellum quibus prohibentur ne sint
servi aliorum: sed illi qui non sunt dispositi
aggredi pericula maxima quae in bello, nec

1216-1219

sunt perseverativi in eis, servi sum eorum qui
invadunt eos. qui prohibentur per fortitudi­
nem et perseverantiam.
Fortitudinis igitur et perseverantiae virtuti­
bus opus est ad non vacationem. Philosophia
autem necessaria est ad vacationem contem­
plationis, contemplatio enim est opus eius. Ad
utrumque autem necessariae sunt, temperantia
per per quam reprimuntur motus concupiscen­
tiarum, et iustitia per quam diriguntur ope­
rationes hominis ad alterum : magis tamen
vacantibus et ducentibus pacem quam non va­
cantibus: propter exercitium belli et pericu­
lum quod in eo est, disponuntur ad opera tem­
perantiae, quia secundum poetam, otia si tol­
las, periere cupidinis arcus: sed ad opera alia­
rum virtutum multarum.
Militaris enim vita multas partes habet vir­
tutis, sicut dicebatur in secundo huius: e con­
trario, fruitio bonorum fortunae in tranquil­
litate disponit ad iniurias; possessio enim di­
vitiarum contumeliosos et elatos facit: creden­
tes enim omnia habere per ipsas, credunt
omnia bona possidere in possidendo eas, sicut
dicitur secundo Rhetoricae·, et ideo efferuntur
per elationem et contemnunt alios.
Propter quod eis qui volunt feliciter agere
et frui omnibus quae ad beatitudinem perti­
nent necessaria est temperantia et iustitia mul­
ta: sicut si qui sunt in insulis beatorum, sic­
ut poetae dicunt, dicentes insulas quasdam
esse in quibus animae bene operantium dum
vivunt feliciter perseverant post mortem. Ta­
libus autem maxime necessaria est philoso­
phia, in cuius actu consistit ultimus finis, et
temperantia per quam sedantur concupiscen­
tiae et iustitia per quam regulantur operatio­
nes ad alterum; et tanto magis quanto magis
perseverant in abundantia honorum talium.
1219. — Deinde cum dicit « quod quidem »
Recolligit dicta, adiungendo quamdam per­
suasionem; dicens, quod ex his quae dicta sunt,
manifestum est quod civitatem quae futura
est felix et virtuosa simpliciter omnes vir­
tutes oportet habere et quae ad vacationem
et quae ad non vacationem sunt. Si enim tur­
pe est hominem qui determinatur ratione non
posse uti secundum rationem bonis interiori­
bus et exterioribus, adhuc magis turpe est
non posse uti eisdem secundum ipsa cum va­
cat a bellicis operationibus, cum tunc magis
intendere possit et pauciora habens impedi­
menta, sed non vacando ab exterioribus et
bellando videri facere opera bonorum, vacando
autem et pacem ducendo ducere vitam servi­
lem et praeter rationem.
Et ideo non oportet civitatem debentem fe­
licitari tantum intendere et studere virtuti,
hoc est fortitudini quae ordinatur ad bel­
lum, sicut fecerunt Lacedaemonii : non enim
differenter se habuerunt ad alios in hoc quod
non crederent eadem esse maxima bona ho­
minis quae alii, scilicet opera virtutum; sed
magis in hoc quod opinabantur hoc fieri per
unam virtutem, alii autem per aliam: ipsi

— 394 —

1219

IN POLITICORUM

enim opinabantur optimum bonum hominis
consistere in actu fortitudinis bellicae, alii
autem in actu sapientiae magis.
Manifestum est igitur ex his quae dicta sunt,
quoniam contingit esse quaedam bona ma­

L. VII, 1. xi

iora hominis quam quae secundum bellum
sunt, et esse ista magis contingit in fruitione
et actu quam in habitu, et istorum illa magis
quae propter scipsa quaeruntur quam quae
propter alia.

395 —

L. Vil. 1. xi!

,IN POLITICORUM

LECTIO XII.
(nn. 1220-1248: [1063-1099]).
Qua cura corporis alendi sint cives.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1334b6 - 1337a7)
neis, et circa dispensationem querulosum quod
1063. Qualiter autem, et per quae erit hoc,
propinquum.
utique speculandum. Divisimus itaque prius
1070. Adhuc autem unde incipientes ad hoc
quod natura et consuetudine et ratione opus
devenimus, quatenus corpora natorum existant
est. Horum autem quales quidem quosdam
ad legislatoris voluntatem. Fere itaque omnia
esse oportet natura, determinatum est prius.
Reliquum autem considerare, utrum instruendi i accidunt secundum unam curam.
1071. Quoniam enim non determinatus est
prius ratione vel consuetudinibus. Haec enim
finis generationis, ut ad plurimum est dicere,
oportet adinvicem consonare consonantia opti­
viris quidem numerus septuaginta annorum
ma. Contingit enim peccare, et rationem ab
ultimus quinquaginta autem mulieribus, opor­
optima suppositione et per similia duci.
tet principium conjugationis secundum aeta­
1064. Manifestum utique hoc, primo qui­
tem ad tempora haec descendere.
dem sicut in aliis, quomodo generatio a prin­
1072. Est autem iuvenum vel iuniorum coi­
cipio est, et finis ab aliquo principio alterius
tus pravus ad puerorum procreationem: in
finis. Ratio autem nobis ct intellectus naturae
omnibus enim animalibus imperfecti iuvenum
finis. Quare ad hoc generationum et consue­
foetus, et femellae, et hoc magis, et parvi se­
tudinum studium oportet praeparare.
cundum formam, quare necessarium hoc
1065. Deinde sicut corpus et anima duo
ipsum et in hominibus accidere. Argumen­
sunt, ita et animae videmus duas partes: quod
tum autem, in quibuscumque enim civitatum
irrationabile, et rationem habens : et habitus
laxantur
iuvenes coniugari, et iuvenculas, im­
horum duos secundum numerum: quorum
perfecti et parvi corporis sunt.
hic quidem est appetitus, hic autem intelle­
1073. Adhuc autem in partubus iuvenes do­
ctus. Sicut autem corpus prius generatione
lent magis, et perimuntur plures. Propter
quam anima, ita et quod irrationabile quam
quod et oraculum quidem aiunt factum fuisse
rationem habens. Manifestum autem ex hoc,
propter talem causam Troezeniis, tamquam
animus enim et voluntas, adhuc autem et
multis pereuntibus propter nubere magis iuconcupiscentia, et mox natis existunt pueris,
venculos, et non ad fructuum productionem.
ratiocinatio autem et intellectus, procedenti­
1074. Adhuc autem et ad temperantiam ex­
bus nata sunt fieri.
pedit coitus facere senioribus; intemperantio1066. Propter quod primo quidem corporis
res enim videntur juvenculae, quae usae fue­
curam necessarium esse priorem quam eam
rint coitibus.
quae animae, deinde eam quae appetitus;
1075. Et masculorum corpora laedi videntur
gratia vero intellectus eam quae appetitus,
ad augmentum, si adhuc corpore crescente
huius autem eorum quae animae.
fecerunt coitum: etenim huius quoddam tem­
1067. Siquidem igitur a principio legislato­
pus determinatur, quod non excedit multum
rem videre oportet, qualiter corpora optima
adhuc.
fiant eorum quae educantur, primo quidem
1076. Propter quod has quidem congruit
curandum circa coniugium, quando et quales
circa aetatem decem et octo annorum coniu­
quosdam existentes oportet facere nuptialem
gari, hos autem circa triginta septem aut pa­
collocutionem.
rum. In tanto enim tempore perfectis cor­
1068. Oportet autem leges ferre circa hanc
poribus coniugatio erit, et ad profectum pue­
communicationem aspicientem ad ipsos, et
rorum procreationis conveniet temporibus op­
ad tempus vivendi, ut conveniant aetatibus
portune. Adhuc autem successio puerorum iis
ad idem tempus, et non dissonent potentiae,
quidem erit inchoante acmi, si fiat secundum
huius quidem adhuc potentis generare, hac
rationem mox generatio, iis autem resoluta
autem non potente, aut hac quidem, viro au­
iam aetate ad numerum septuaginta annorum.
tem non : haec enim faciunt et dissensiones
1077. De eo quidem igitur quod est quan­
ad invicem, et diversitates.
do oportet fieri coniugium, dictum est. His
1069. Deinde ad puerorum successionem:
autem quae circa temporaneitatem temporibus
oportet enim neque subdeficere. pueros aeta­
oportet uti, quibus multi utuntur, bene etiam
tibus patrum, sine profectu enim senioribus
nunc determinantes hieme fieri commoratio­
gratia quae a pueris, quod autem a patribus
nem hanc. Oportet autem et ipsos speculari ad
auxilium pueris: neque valde prope esse,
puerorum
procreationem, et quae a Physicis.
multam enim habent displicentiam, verecun­
Medici enim tempora corporum dicunt suffi­
diaque minus existit talibus, tamquam coaeta­

— 396 “

IN POLITICORUM

cienter, et de spiritibus Physici boreales au­
stralibus laudantes magis.
1078. Qualibus autem quibusdam corpori­
bus existentibus maxime utilitas erit iis, qui
generantur, scientibus quidem magis dicen­
dum in iis quae de disciplina. Typo autem
sufficiens dicere et nunc. Neque enim qui
athletarum optimus habitus ad politicam bo­
nam habitudinem, neque ad evexium neque
ad sanitatem, et puerorum procreationem, ne­
que qui curis indigens, et male habens valde,
sed medius horum.
1079. Oportet quidem igitur habere habi­
tum labores passivum, passivum autem labo­
res non violentos, neque ad unum solum, sic­
ut athletarum habitus, sed et actiones libe­
rorum. Similiter autem oportet idem existere
et viris et mulieribus.
1080. Oportet autem, et praegnantes curare
de corporibus, neque desidia torpentes, neque
subtili cibo utentes. Hoc autem facile legisla­
tori facere praecipienti quotidie aliquod iter
facere ad deorum reverentiam, iis quae sor­
titae sunt eum qui de generatione honorem.
Intellectum vero e contrario corporibus pi­
grius congruit deducere. Quae enim generan­
tur videntur absumentia ab ea quae habet,
sicut nascentia a terra.
1081. De reservatione autem et alimento ge­
nitorum sit lex, nullum orbatum nutrire; pro­
pter multitudinem autem puerorum, ordo
gentium prohibet nihil reservari genitorum.
1082. Oportet enim determinatam esse mul­
titudinem puerorum procreationis : si autem
aliquibus fiant propter hoc combinatis, ante­
quam sensus insit et vita, fieri oportet abor­
tum: quod enim sanctum, et quod non de­
terminatum, et ipso vivere erit.
1083. Quoniam autem principium quoddam
aetatis viro et mulieri determinatum est, quan­
do oportet incipere coniugationem, et quanto
tempore deservire congruit ad puerorum pro­
creationem, sit determinatum. Seniorum enim
foetus, sicut et iuniorum, imperfecti fiunt et
corporibus et intellectibus. Qui autem decre­
pitorum, debiles. Propter quod secundum in­
tellectus ac mens, hoc autem est in plurimis
(quam quidem poetarum aliqui dixerunt men­
surantes hebdomadibus aetatem) circa tempus
quinquaginta annorum: ut quatuor aut quin­
que annis excedentem aetatem hanc, dimit­
tere oportet eam quae ad manifestam gene­
rationem.
1084. Quod autem reliquum sanitatis, gratia
aut alicuius alterius talis causa, oportet vi­
deri facientes collocutionem.
1085. De ea autem quae ad aliam et ad
alium sit quidem simpliciter non bonum tan­
gentem videre nullatenus nullo modo, cum
fuerit et appelletur connubium. Circa tempus
autem puerorum procreationis, siquis appareat
tale quid agens, damnificetur inhonoratione
decenti ad peccata.
1086. Natis autem pueris, magnam putari
esse differentiam ad corporum potentiam ali­
mentum, quale quoddam utique sit, apparet
et per alia animalia considerantibus, et per
gentes, quibus cura est inducere bellicum ha­
bitum, lactis abundans alimentum est maxime
familiare corporibus, magis autem vino pro­
pter aegritudines.
1087. Adhuc autem et motus quoscumque
contingit facere tantillos, expedit. Ad non de­
fluere autem membra propter teneritudinem
— 397

L. VII, 1. xii

utuntur et nunc quaedam gentium instrumen­
tis quibusdam mechanicis, quae faciunt impervertibile corpus animalium et talium.
1088. Expedit autem mox etiam a frigore
consuescere ex parvis pueris. Hoc enim et ad
sanitatem et ad bellicas actiones maxime pro­
ficuum: propter quod apud multos barbaro­
rum est consuetudo, iis quidem in fluvium
frigidum abluere natos, iis autem involvere
parvum circumponere, puta Celtis. Omnia
enim quaecumque possibile assuescere, mox
inchoantibus melius quidem assuescere, gradatim autem assuescere. Bene autem apta
puerorum habitudo propter caliditatem ad fri­
gidorum exercitium.
1089. Circa primam quidem igitur expedit
facere curam talem et huic consimilem.
1090. Habitam autem huic aetati usque ad
quinque annos, in qua nondum neque ad
eruditionem aliam bene habet adducere, ne­
que ad necessarios labores ut non impediant
incrementum, oportet tanto sortiri motu, ut
diffugiant inertiam corporum quam oportet
instituere et per alias actiones et per ludum.
Oportet autem et ludos esse neque illiberales
neque superlaboriosos neque remissos.
1091. Et de sermonibus autem et fabulis,
quales quosdam oportet audire tantillos, cu­
ra sit principibus quos vocant paedonomos.
Omnia enim talia oportet praevia facere ad
posteriores conversationes, propter quod lu­
dos plures oportet esse imitationes posterius
studendorum.
1092. Cohibitiones autem puerorum in plo­
ratibus non recte detestantur qui prohibent
in legibus; conferunt enim ad incrementum;
fit enim quodammodo exercitatio corporibus.
Detentio enim spiritibus facit robur laboran­
tibus, quod accidit et pueris qui cohibentur.
1093. Considerandum autem paedonomis
horum deductionem et aliam et quomodo
quam minime cum servis erunt: hanc enim
aetatem et usque ad septem annos necessa­
rium domi alimentum habere. Rationabile
igitur assumere illiberalitatem ab auditis et
visis, et tantillos existentes.
1094. Totaliter quidem igitur turpiloquium
ex civitate, sicut aliquid aliud oportet legis­
latorem exterminare, ex dicere enim de fa­
cili quodeumque turpium fit, et ipsum facere
prope. Maxime quidem igitur ex iuvenibus
quatenus neque dicant neque audiant nihil
tale. Si quis autem apparuerit aliquid dicens
aut agens vetitum, liberum quidem, nondum
autem dignificatum demissione, in continuis
dehonestationibus punire, et verberibus; se­
niorem autem aetate hac inhonorationibus
illiberalibus utilitatis gratia.
1095. Quoniam autem dicere aliquid ta­
lium exterminamus, manifestum quia et vi­
dere aut picturas aut sermones inhonestos.
Curae quidem igitur sit principibus nihil, ne­
que sculpturam neque picturam, esse talium
actionum imitationem, nisi apud aliquos Deos
tales, quibus et lasciviam attribuit lex. Ad
haec autem dimittit lex eos qui habent aeta­
tem amplius provectam et pro ipsis et pueris
cultu honorare Deos. luniores autem neque
iamborum neque comoediae spectatores po­
nendum antequam aetatem accipiant in qua
existet communicare.
1096. Iam de missione et ab ebrietate, et ab
eo quod fit a talibus nocumento, omnes im­
passibiles facit disciplina. Nunc quidem igi­

L. VII, I. XU

IN POLITICORUM

tur in transcursu horum fecimus sermonem;
posterius autem insistentes oportet determi­
nare magis sive non oportet primo, sive opor­
tet, dubitantes, et qualiter oportet; secundum
praesens autem tempus meminimus tamquam
necessario.
1097. Forte autem non male dicebat quod
tale. Theodorus tragoediae gesticulator. Nulli
enim unquam permisit ante se inducere, ne­
que vilium hypocritarum tamquam appropriatis theatris primis auditibus. Accidit au­
tem idem hoc et ad hominum collocutiones,
et ad eas quae rerum. Omnia enim amamus,
prima magis. Propter quod oportet iuvenibus
facere omnia extranea quae prava; maxime
autem ipsorum quaecumque habent infectio­
nem, aut inhaesionem.
1098. Transactis autem quinque annis, duo­
bus usque ad septem oportet speculatores

1220-1222

fieri disciplinarum quas oportet addiscere
ipsos.
1099. Duae autem sunt aetates ad quas ne­
cessarium dividi disciplinam post eam quae
a septem annis usque ad pubescentiam, ei
iterum post eam quae a pubescentia usque
ad annos viginti et unum. Qui autem enim
septenniis dividunt aetates ut ad multum, di­
cunt non bene; oportet autem divisionem
naturae consequi. Omnis enim ars et disci­
plina, quod deficit naturae vult supplere.
Primo quidem igitur considerandum, si est
faciendum ordinem aliquem circa pueros; de­
inde utrum expedit communiter facere cu­
ram ipsorum, vel secundum proprium mo­
dum: quod fit et nunc in plurimis civita­
tum; tertio autem qualem quemdam oportet
omnem hunc.

COMMENTARIUM
1220. — Postquam Philosophus ostendit
quis sit ultimus finis optimae vitae humanae,
transit ad declarandum qualiter et per quas
adinventiones fiunt optimi viri in ordine ad
ipsam.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
suam et ordinem considerandi. Secundo cum
dicit, « Manifestum utique etc. » prosequitur.
In prima parte dicit, quod declarato quis
sit ultimus terminus optimae vitae humanae,
consequenter considerandum est per quae et
qualiter fient boni et studiosi in ordine ad
ipsum. Distinximus autem prius tria quae ne­
cessaria sunt ad hoc, scilicet natura, consue­
tudo et ratio, secundum quales oportet esse
futuros studiosos et bene gubernantes secun­
dum naturam quoniam intellectivos et animo­
sos, sicut dictum est prius; et ideo relinquitur
nunc considerandum quales oportet esse se­
cundum consuetudinem et disciplinam.
Prius tamen considerandum est, utrum prius
instruendi sunt secundum rationem vel intel­
lectum, aut secundum consuetudinem seu ap­
petitum; et utrum prius disponi secundum
animam, aut secundum corpus: oportet enim
ista consonare adinvicem consonantia debita,
ita quod illud quod natum est prius disponi
secundum naturam disponatur prius, et quod
posterius, posterius.
Contingit enim multoties peccare rationem
ab eo quod est optimum et duci per similia
et apparentia quaedam, ad ea quae praeter
naturam sunt, ita ut prius nitatur disponere
quod posterius natum est perfici. Sed cum
ratio posterior sit natura et imitetur eam,
optimum est in his quae rationis sunt sequi
dispositionem naturae, ita ut prius consideret
et disponat quae prius nata sunt considerari
et disponi secundum naturam.
1221. — Deinde cum dicit « manifestum
utique »
Prosequitur. Et primo declarat quod futu­

ri studiosi et boni prius disponendi sunt se·
eundum corpus quam secundum animam, et
secundum appetitum quam secundum intelle­
ctum. Secundo cum dicit, « Siquidem igitur
etc. » qualiter disponendi sunt secundum ista.
Circa -,rimum primo ostendit quod genera­
tionem ..ominis et consuetudinem oportet or­
dinari ad rationem et intellectum. Secundo
cum dicit, « Deinde ut corpus et anima etc. »,
ostendit quod appetitus irrationalis prior est
quam intellectus in actu perfecto. Tertio
cum dicit, « Propter quod etc. », concludit ex
istis quod prius oportet curare de dispositio­
ne corporis quam animae, et appetitus irratio­
nalis quam intellectus.
Primo igitur dicit: in omnibus in quibus
est aliquis finis ea quae sunt ad finem opor­
tet ordinare in ipsum et disponere' secun­
dum quod ipsi congruunt. Manifestum est
autem, quod sicut in aliis qui sunt secundum
naturam et secundum artem generatio incipit
ab aliquo principio primo imperfecto et ter­
minatur in aliquid perfectum et finem; huius­
modi autem finis (hoc est terminus) est ali­
cuius moti ab aliquo principio imperfecto; ita
et in homine generatio incipit ab aliquo im­
perfecto et tendit in aliquid perfectum et
finem.
Huiusmodi autem terminus et finis naturalis
hominis est ratio et intellectus in actu non
in potentia : quare generationem ipsius ho­
minis et studium circa consuetudines et di­
spositiones ipsius, oportet ordinari ad ratio­
nem, et ipsa disponi secundum quod ipsi
congruunt.
1222. — Deinde cum dicit « deinde si­
cut »
Ostendit quod appetitus irrationalis gene­
ratione praecedit intellectum in actu; dicens,
quod postea sicut corpus et anima sunt duo
differentia adinvicem, quia corpus rationem
materiae et subiecti habet, anima autem ra­

1222-1225

IN POLITICORUM

tionem actus, ita animam hominis videmus
duas partes habere: quarum altera rationem
moti et subiecti habet, reliqua autem rationem
principalis moventis: videlicet appetitus irra­
tionalis qui natus est regulari a ratione, et
rationalis pars per essentiam quae rationem
moventis habet.
Et istorum duorum sunt duo habitus diffe­
rentes secundum numerum. Primi quidem vir­
tus moralis, secundi autem intellectualis: et
alterum istorum appetitus est, alterum autem
intellectus seu ratio. Sicut igitur corpus se­
cundum viam generationis praecedit animam,
ita appetitus irrationalis intellectum et ratio­
nem in actu: et hoc apparet ex hoc quod ani­
mus, idest virtus irascibilis et voluptas et con­
cupiscentia insunt pueris statim ex nativitate.
Intellectus autem et ratio in actu, non insunt
nisi procedente tempore.
Si aliquis argueret contra hoc quod dictum
est, quoniam appetitus irrationalis in homine
est qui non est regulatus ratione secundum
se, regulatus tamen a rationali per essentiam,
sed rationale secundum se prius videtur esse
quam regulalum a ratione, tum quia movens
est prius moto, tum quia simplex prius com­
posito, sicut albedo quam album : et est di­
cendum ad hoc, quod prius dicitur aliquid
alio, hoc quidem secundum substantiam et
perfectionem, et sic intellectus praecedit appe­
titum, sicut movens motum et forma mate­
riam; hoc autem secundum viam generationis,
sicut materia prior est forma. Et tunc appe­
titus potest considerari secundum quod na­
tus est regulari a ratione, et sic prior est
generatione intellectu seu ratione determinante
ipsum: aut secundum quod regulatur in actu,
et sic posterior est sicut compositum simplici.
Et per hoc apparet solutio ad rationem.
1223. — Deinde cum dicit « propter
quod »
Concludit ex dictis quod prius oportet di­
sponi corpus quam animam, et appetitum
quam intellectum: dicens, quod propter hoc,
quia prius oportet quaerere et disponere ea
quae sunt ad finem quam ipsum finem, et
corpus ordinatur ad intellectum et rationem
sicut in finem, ut probatum est prius, et ap­
petitus similiter sicut materia ad formam:
manifestum est quod prius oportet facere cu­
ram corporis quam animae. Deinde eam quae
appetitus propter ipsum intellectum, et gra­
tia ipsius: et gratia istius eiusdem curare
omnia illa quae sunt ipsius animae. Omnes
enim partes animae et habitus ordinantur ad
perfectionem, quae secundum intellectum est.
1224. — Deinde cum dicit « siquidem igi­
tur »
Declarat qualiter et per quae disponendi
sunt ad virtutem.
Et primo qualiter secundum corpus et ap­
petitum. Secundo cum dicit, « Quod quidem
etc. », in principio octavi, qualiter secundum
intellectum et rationem.
Circa primum primo praemittit intentionem

L. VII. L xtr

suam et ordinem considerandi. Secundo cum
dicit, « Oportet quidem igitur etc. » prose­
quitur.
In prima parte dicit : quoniam legislatorem
optimum primo oportet intendere qualiter et
per quae cives optime disponantur secundum
corpus, dispositio autem optima civium pri­
mo dependet ex bona dispositione generan­
tium in actu generationis, qui fit per conjun­
ctionem maris et feminae per copulam nu­
ptialem: ergo consideranda sunt ei ea quae
sunt circa huiusmodi copulam seu coniugium:
videlicet qua aetate, et quo tempore, et qua­
libus existentibus copulandis iucunda est hu­
iusmodi coniunctio nuptialis.
1225. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Prosequitur. Et quoniam bona dispositio ci­
vium, sicut dictum est, primo pendet ex di­
spositione generantium; deinde ex dispositione
matris, tempore gestationis; tertio autem ex
convenienti alimento et consuetudine post na­
tivitatem: primo declarat qualiter disponendi
sunt generantes ad bonam dispositionem pro­
lis futuram. Secundo cum dicit, « Oportet au­
tem et praegnantes etc. » qualiter praegnan­
tes. Tertio cum dicit, « De reservatione au­
tem etc. » qualiter curandi seu disponendi
sunt pueri post nativitatem.
Circa primum primo ostendit quando fa­
cienda est copula nuptialis. Secundo cum di­
cit, « Qualibus autem quibusdam etc. » qua­
les oportet esse copulandos secundum habi­
tudinem corporis.
Circa primum primo ostendit qua existente
aetate utriusque oportet eam fieri. Secundo
cum dicit, « De eo quidem igitur etc. » quali
existente temperatura seu dispositione con­
tinentis.
Circa primum primo ostendit, quod opor­
tet eam fieri tempore et aetate determinatis.
Secundo cum dicit, « Quoniam enim deter­
minatus est etc. » declarat quae sunt tem­
pus et aetas determinata in quibus oportet
fieri.
Primum ipse primo declarat per rationem
sumptam ex cautela dissensionum et diversi­
tate copulandorum. Secundo cum dicit, « De­
inde ad puerorum successionem etc. » per ra­
tionem sumptam ex eis quae accidunt secun­
dum successionem puerorum ad patres. Ter­
tio cum dicit, « Adhuc autem etc. » ex ca
quae sumitur ex bona dispositione prolis vel
puerorum futura.
In prima parte dicit, quod oportet legisla­
torem intendentem bonam dispositionem pue­
rorum futuram ordinare leges et statuta circa
communicationem nuptialem civium, conside­
rando ad dispositionem ipsorum tempore quo
copulantur, ut scilicet sint perfecta in se, et
bene se habentia ad generationem; et consi­
derando ad tempus vitae utriusque, et maris
et feminae; quantum scilicet uterque secun­
dum naturam vivere potest, ita ut conveniant
ad actum generationis primo in aetate qua

— 399 —

L. VII, 1. xii

IN POLITICORUM

hic perfecte potest generare, et illa concipere,
supposita bona dispositione ipsorum in se, et
in ordine ad finem temporis vitae eorum, ut
simul vel fere hic possit generare, et illa con­
cipere; et non dissonent potentiae, ita ut iste
possit generare, et illa non concipere, aut e
contrario ista possit concipere, ille vero non
generare, propter dispositionem iuventutis, vel
senectutis : ista enim inducunt dissensionem
et diversitatem inter ipsos.
Si enim copulentur tempore quo unus pos­
sit generare, alter non, propter aetatem ad­
invicem dissentiunt, et ideo copulam alteram
petunt, quod est inconveniens. Ut igitur vite­
tur dissensio, et diversitas inter eos, copu­
landi sunt in aetate conveniente utrique in
ordine ad tempus durationis ipsorum.
1226. — Deinde cum dicit « deinde ad
puerorum »
Ponit secundam rationem; dicens, quod se­
cundo copulandi sunt in aetate convenienti
considerando successionem puerorum ad pa­
tres. Sicut enim parentes secundum legem
naturae tenentur filiis ad nutrimentum et di­
sciplinam usque ad perfectum, ita necessitate
quadam parentibus impotentibus factis, tenen­
tur filii subvenire in necessitatibus.
Auxilium autem quod potest accidere se­
nioribus parentibus a pueris genitis in sene­
ctute eorum, sine profectu est propter impo­
tentiam puerorum. Similiter auxilium quod
potest accidere pueris in senectute genitis a
parentibus senioribus existentibus, debile est
propter impotentiam eorum ex senectute: et
ideo non expedit copulam nuptialem fieri se­
nibus existentibus, neque etiam valde prope
principium nativitatis, hoc est nimis juvenibus
existentibus : multum enim displicet quando­
que iuvenes existentes pueros habere quasi
coaetaneos, et minus male verentur filii pa­
rentes iuvenes, et verecundantur minus male
in eorum conspectu, quasi coaevi, et nutriti
cum eis propter consuetudinem, et magis con­
queruntur in invicem circa ea quae ad mu­
tuam dispensationem pertinent, cum sint si­
mul aeque potentes, vel impotentes aeque; et
ita cum filius requirit a patre iuvari necessi­
tatibus, potest respondere ipsum aequaliter
posse sibi et e contrario.
1227. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Ponit tertiam rationem, dicens quod adhuc
idem potest ostendi per rationem sumptam ex
his quae diximus prius, unde incoepimus ser­
monem de hoc. Oportet enim copulam nu­
ptialem tali aetate et tali tempore fieri, qui­
bus corpora puerorum nascentium contingat
disponi melius ad virtutem, et secundum in­
tentionem legislatoris. Hoc autem magis con­
tingit fieri si fiat tempore et aetate determi­
natis, ut consequenter apparebit: ergo expe­
dit eam fieri tempore determinato. Sic igitur
omnia quae sunt circa curam nuptialem unam
communem curam habent fere, ut scilicet fiat
tempore determinato. Fere autem dicit forte,

1225-1229

quia non idem tempus determinatum conve­
nit omnibus propter diversitatem materiae.
1228. — Deinde cum dicit « quoniam
enim »
Intendit declarare, qua aetate expedit eam
fieri ex termino generationis in utroque, et
ex inconvenientibus quae accidunt si fiat ni­
mis cito.
Et secundum hoc primo praemittit quaedam
necessaria ad declarationem intenti. Secundo
cum dicit, « Propter quod has quidem etc. »
ex illis concludit intentum suum.
Circa primum primo tangit quid sit ter­
minus generationis in utroque, secundum
quem oportet considerare. Secundo cum dicit,
« Est autem iuvenum, vel juniorum etc. »
ostendit quod coitus iuvenum non est con­
veniens ad generationem.
In prima parte dicit: ultimus terminus ge­
nerationis hominibus determinatus est, sicut
et aliis. In omnibus enim quae contingit esse
et non esse, est tempus determinatum quo
contingit esse, et per consequens agere, sicut
dicit primo Caeli et mundi, et iste terminus
masculis, ut in pluribus, est septuaginta anni:
quia tunc sensibiliter debilitatum est calidum
naturale, quamvis in aliquibus sit longior, in
aliquibus brevior propter dispositionem ma­
teriae aliam et aliam; femellis autem quin­
quaginta, ut in pluribus. Brevior autem est
periodus generationis mulieris quam viri, quia
mulieres naturaliter sunt minoris virtutis et
caliditatis quam viri. Et quia expedit propter
dissensionem vitandam in coniugandis simul
terminare potentiam generationis in utroque,
opportunum est in determinando principium
ipsius condescendere commensurando ad tem­
pora haec.
1229. — Deinde cum dicit « est autem »
Ostendit, quod coitus iuniorum est pravus.
Et dividitur in quatuor partes, secundum qua­
tuor rationes quas adducit ad hoc. Secun­
dam ponit cum dicit, « Adhuc autem in par­
tibus etc. ». Tertiam cum dicit, « Adhuc au­
tem et ad temperantiam etc. ». Quartam cum
dicit, « Et masculorum corpora etc. ».
Primo igitur ponit primam, quae sumitur
ex ordine ad generationem; dicens, quod coi­
tus iuniorum, sive masculi sive femellae, pra­
vus est ad generationem puerorum. Et hoc
quidem apparet ad sensum : quia in omnibus
animalibus partus iuniorum sunt imbecilles et
imperfecti, quia imperfectio partus est ex im­
perfectione principiorum generantium, sicut
universaliter imperfectio effectus est ex im­
perfectione causarum, et feminae crebrius
quam mares, et parva corpora gignuntur.
Cum enim principium generativum in se­
mine non potest digerere menstruum mulieris
propter indigentiam caliditatis, ut deducat ad
similitudinem suam secundum omnes disposi­
tiones, sed magis vincatur propter superabun­
dantiam frigidi et humidi, de necessitate
transmutat in contrarium, et in femellam. Ta­
lis autem dispositionis sunt semina iuniorum.

— 400 —

1229-1234

IN POLITICORUM

L. VII, 1. xii

in quo animalia nata sunt augmentari, quod
Et iterum generati ab eis parvi sunt secun­
dum formam, idest secundum figuram : ex­
non multum exceditur a tempore deputato ad
generationem: statim enim deficiente augmen­
tensio enim secundum figuram causatur a ma­
gnitudine calidi, cuius est movere sursum :
to, et perfectis corporibus, cum plus conver­
titur de alimento quam sit necessarium ad
quod est imperfectum in iunioribus, ut dictum
nutritionem, convenientius ordinatur ad gene­
est. Quare si sic accidit in omnibus anima­
rationem. Coitus etiam non perfectis corpo­
libus, necesse est ita accidere in hominibus,
ribus detrimentum inducit quantum ad com­
in quibus argumentum speciale apparet ad
plexionem propter exsiccationem, et infrigida­
hoc: quoniam in quibuscumque civitatibus
tionem; simul enim consumitur calidum et
seu regionibus permittuntur juvenes et juven­
humidum. Unde Philosophus dicit in libro
culae coniugari, et permisceri ad generatio­
de Causis, longitudinis et brevitatis vitae quod
nem, generantur parvi et imperfecti secundum
coitiva et multispermia cito senescunt, quia
corpus, et per consequens minus utiles ad
sperma superfluum existens amplius desiccat
opera bellica.
emissum; et ideo mulus longioris vitae est
1230. — Deinde cum dicit « adhuc au­
quam ea ex quibus generatur, quia minus
tem »
spermatizat; et passeres masculi brevioris, quia
Ponit secundam, quae sumitur ex accidenti
magis coitivi sunt.
parturientibus; dicens, quod ad hoc mulieres
1233. — Deinde cum dicit « propter
concipientes in aetate imperfecta in partu ma­
quod »
iorem sustinent dolorem, et plurimae moriun­
Concludit ex dictis quando et qua aetate
tur, tum propter membri ad hoc ordinati aropportunum est fieri copulam nuptialem; di­
ctitudinem, tum propter virtutis debilitatem:
cens, quod propter hoc quod finis genera­
quanto enim virtus minor est ad resistendum,
tionis in viris, ut in pluribus est septuagesi­
tanto dolor maior, sicut videmus onera ea­
mus annus vel circa, mulieribus autem quin­
dem graviora apparere debilibus. In iuniori­
quagesimus vel circa ut in pluribus, et expe­
bus autem supponimus virtutem minorem
dit coniugatos simul deficere a potentia ge­
esse, et ideo maiorem dolorem accidere, qui
nerandi, ut probatum est prius, et coitus iutantus potest esse, quod mortem inducit. Et
niorum in imperfectis corporibus parvus est;
propter hoc dixerunt antiqui apud Graecos
factum esse oraculum Troezeniis, ut dolor corpora autem mulierum, ut in pluribus per­
ficiuntur in decem et octo annis vel circa, vi­
eius adiutorio mitigaretur et foetus ad ortum
rorum autem in triginta sex, aut parum plus
produceretur, cum multae in iuventute mulie­
aut minus; expediens est magis eos coniugari
res morerentur, et fructus non veniret ad pro­
muliere existente decem et octo annorum vel
ductionem propter imperfectionem.
circa, viro autem triginta sex aut parum plus
1231. — Deinde cum dicit « adhuc au­
vel minus. Sic enim coniungentur corporibus
tem »
perfectis; et per consequens virtutibus, qui­
Ponit tertiam, quae sumitur in ordine ad
bus existentibus erit coniugatio ipsorum in
virtutem; dicens, quod adhuc coitus est mi­
tempore convenienti ad perfectionem genera­
nus expediens iunioribus ad temperantiam, et
tionis puerorum.
magis expedit senioribus existentibus : juven­
Virtutibus etiam perfectis perfectior erit
culae enim quae magis assuetae sunt coire in I actio et etiam ipsum generatum; et iterum suc­
iuventute intemperantiores sunt. Illa enim ad
cessio puerorum ad patres opportunius fiet si
quae assueti sumus, magis sunt delectabilia;
statim cum copulati sunt mulieres decemocto,
et ad ea quae sunt magis delectabilia, magis
viri triginta sex annorum existentibus, statim
inclinamur.
generent: succedent enim filii parentibus in
1232. — Deinde cum dicit «et mascu­
principio status corpore perfecto, scilicet circa
lorum »
trigesimum annum matre agente quinquagesi­
Ponit quartam rationem; dicens, quod ad­
mum, patre septuagesimum vel circa, impo­
huc corpora masculorum coeuntium in im­
tentes fere existent quasi resoluta aetate, im­
perfecta aetate dum corpus est in augmento,
potentia tamen eorum supplebitur per filio­
laeduntur, et defectum patiuntur a quantitate
rum potentiam perfectorum existentium. Quan­
eis determinata et in complexione: alimentum
do igitur oportet fieri coniugium considerato
enim digestum principium est nutritionis et
bono coniugatorum et generandorum, di­
augmentationis et generationis. Tempore enim
ctum est.
augmenti totum quod convertitur de alimento
1234. — Est autem intelligendum quod
adveniente, vel fere, necessarium est ad nuquamvis viri et mulieres sint eiusdem speciei,
tritionem et augmentum, et parum vel nihil
non tamen eadem periodus est vitae utriusque
est de superfluo, quod ordinatur ad generatio­
ipsorum: quia tempus durationis ipsorum non
nem; et ideo si multum coeant, necessarium
sequitur eos ratione speciei communis utri­
est, quod illud quod deberet transire in au­
que, sed sequitur virtutem complexionis: vir­
gmentum et nutritionem convertatur in semen;
tus autem complexionis multo fortior est in
quare detrimentum patientur in augmento et
viro quam in muliere propter abundantiam
nutritione.
calidi et meliorem proportionem eius ad alias
Est enim quoddam tempus determinatum,
qualitates; et ideo viri longioris vitae sunt
— 401 —

L. Vil, 1. xil

IN POLITICORUM

secundum naturam mulieribus. Et quia illud
quod perfectius est pluri tempore indiget ad
sui perfectionem quanto plura exiguntur ad
eius perfectionem, viri autem perfectiores sunt
mulieribus; ideo pluri tempore indigent ad
sui perfectionem quam mulieres, ut in plu­
ribus: quamvis propter indispositionem ma­
teriae possit accidere e contrario.
Philosophus autem determinavit tempus per­
fectionis mulierum decem octo annos vel cir­
ca, virorum autem triginta septem vel circa;
quia sic apparebat ei forte, ut in pluribus,
aut quia secundum proportionem horum nu­
merorum adinvicem excedit virtus complexio­
nis viri virtutem complexionis mulieris secun­
dum naturam.
Si autem obiiciatur prius debere fieri conju­
gationem nuptialem quam determinat Philo­
sophus; primo, quia generatio fit ex super­
fluo alimenti, quando igitur primo incipit esse
superfluum alimenti, et masculi incipiunt spermatizare videtur quod deberet fieri talis co­
pulatio, hoc autem contingit multo tempore
prius quam determinet Philosophus, puta tem­
pore pubescentiac; ergo prius videtur debere
fieri. Et praeterea hoc iura determinant quae
videntur considerare bonum commune, matri­
monia scilicet posse fieri muliere existente
duodecim annorum, viro existente quatuordecim vel circa.
1235. -— Ad hoc est intelligendum, secun­
dum intentionem Philosophi, quod si conside­
remus bonam dispositionem generantium et
bonam habitudinem generandorum futuram, et
per consequens utilitatem communem civitatis
seu regionis per se, melius est coniunctionem
istam fieri perfectis corporibus utriusque quod
est tempore determinato a Philosopho vel cir­
ca, ut in pluribus: perfectis enim corporibus
perfectae erunt virtutes, nec detrimentum ali­
quod patientur in augmento, aut complexione
secundum quod huiusmodi, nisi propter su­
perfluitatem, aut aliquid huiusmodi. Et pueri
melius erunt dispositi quantum ad corpus,
quia a magis et melius dispositis generabun­
tur, et per consequens secundum animam,
quia bona dispositio corporis disponit ad bo­
nam dispositionem animae; et sic magis apti
erunt ad virtutes et actus civiles.
Propter accidens tamen aliquod expedit tar­
dius vel citius fieri in aliquibus, puta si tar­
dius vel citius perficiantur corpora, aut si ti­
meatur fornicatio cum alienis, aut aliquid
huiusmodi. Quamvis autem prius in aliquibus
inveniatur superfluum alimenti et emissio se­
minis, non tamen sequitur quod tunc melius
et aptius sit ad generationem, sicut accipie­
bat ratio in oppositum. Non enim oportet in
his quae procedunt de imperfecto ad perfe­
ctum quod quando aliquid potest aliquid pri­
mo quod tunc perfecte possit; sicut quando
aliquis potest citharizare qualitercumque non
sequitur quod optime possit, sed magis e con­
trario: quae enim sunt priora secundum viam
generationis, imperfectiora sunt; quae autem

■
j
j
I

:

1234-1237

posteriora perfectiora, sicut vir puero, ut di­
citur nono Melaphysicorum.
lura autem non determinant optimum esse
fieri matrimonium tempore pubescentiae, sci­
licet muliere existente duodecim annorum vel
circa, viro quatuordecim vel circa, sed tunc
concedunt posse fieri primo, quia tunc primo
potest valere consensus propter usum ratio­
nis, tunc primo vel circa jnexistentis, et quia
tunc primo incipit aliquod superfluum alimenti
fieri, ut in pluribus, quamvis imperfectum.
1236. — Deinde cum dicit « de eo qui­
dem »
Declarat qua temperie vel dispositione aeris
expedientius sit fieri hanc coniunctionem. Circa
quod intelligendum est quod bona dispositio
generati sequitur bonam dispositionem princi­
piorum generantium in actu. Dispositio autem
generantium sequitur aliquam dispositionem
continentis; unde et locus dicitur principium
generationis, sicut et patet a Porphyrio: di­
spositio autem continentis mutatur secundum
dispositionem temporum et ventorum et ho­
rum huiusmodi; et ideo est expediens inten­
dentem bonam dispositionem generatorum
considerare bonam dispositionem continentis
et temporis et ventorum.
Et ideo dicit, quod ad huiusmodi copulam
vel coniunctionem faciendam oportet uti tem­
poribus, et his quae circa temperiem, hoc est
dispositionem aëris secundum tempus, quibus
utuntur multi bene et rationabiliter, dicentes
hanc debere magis fieri tempore hiemis: tunc
enim frigiditate continentis clausis poris fortificatur calidum interius, et congregatur vir­
tus et fortior est. In aestate autem poris aper­
tis exhalat calidum interius; fortiore autem
existente virtute et calido melius est commi­
sceri ad generationem. Expedit autem consi­
derare ad generationem puerorum ea quae di­
cuntur a philosophis naturalibus et a medicis.
Medici enim sufficienter dicunt dispositionem
temporum in ordine ad corpora respectu ope­
rationum diversarum. Naturales autem eas
quae ventorum; dicentes, boreales et orientales
meliores australibus et occidentalibus ad bonam dispositionem corporum, sicut dictum et
expositum fuit prius, ubi determinatum fuit
de optimo situ civitatis.
1237. — Deinde cum dicit « qualibus au­
tem »
Declarat quales oportet esse copulandos ad
generationem secundum habitudinem corporis.
Et circa hoc primo declarat quales oportet
esse quoad quantitatem. Secundo cum dicit,
« Oportet quidem igitur habere habitum labo­
res » in comparatione ad exercitium.
In prima parte dicit, quod qualiter existentibus corporibus eorum qui copulantur secun­
dum habitudinem quantitatis maxime utilia
erunt ad bonam dispositionem eorum qui ge­
nerantur, dicendum est in his quae pertinent
ad disciplinam civium: figuraliter autem et in
summa sufficit dicere nunc.
Manifestum est enim quod habitudo cor-

— 402 —

1237-1240

IN POLITICORUM

poris athletarum, qui sunt valde magni cor­
pore, non est perfecte bona dispositio corpo­
ris, tum propter ponderositatem, tum quia
virtus spiritus et calidi evanescit in tanta pro­
tensione membrorum. Nec etiam ad sanita­
tem, propter easdem rationes; et per conse­
quens nec ad rationem intellectus et rationis
quae sequuntur dispositionem corporis, ut in
pluribus. Et quia bona civilis communicatio
indiget bona dispositione quantum ad corpus
et quantum ad animam, non est optima ad
eam.
Similiter habitudo imperfectorum secundum
quantitatem et morbidorum qui indigent ma­
iori cura, non est optima propter imperfectio­
nem et improportionem; sed media habitudo
magis. In omnibus enim et quae sunt secun­
dum naturam et quae secundum rationem,
media sunt eligibilia magis; et ideo habitudo
media secundum quantitatem in generantibus
eligibilior est.
1238. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Declarat quales oportet esse per compara­
tionem ad exercitia; dicens, quod expedit ad
bonam dispositionem generandorum futuram
habere bonam habitudinem corporis, et exer­
citatos esse per aliquos labores ad exercitan­
dum virtutem et caliditatem quae per motum
excitantur: non tamen per violentos, ne per
laboris violentiam spiritus exhaletur et debi­
litetur. Et ideo oportet exercitari vel laborare
non aliquo uno solum, sicut athletae laborant
ad superandum, sed multis pertinentibus ad
cives et liberos. Expediens enim est exerci­
tari futurum bonum civem in multis opera­
tionibus liberorum, ut consequenter facilius
et magis cum delectatione illas operentur.
Oportet autem et viros et mulieres exercitari,
sed unumquemque in operationibus decenti­
bus eum.
1239. — Deinde cum dicit « oportet au­
tem »
Declarat quod curandum est de mulieribus
praegnantibus ad bonam puerorum disposi­
tionem; dicens, quod oportet legislatorem cu­
ram habere de bona dispositione corporum
mulierum praegnantium : pueri enim generati
nutrimentum videntur assumere a muliere ha­
bente in utero, per venas et poros a natura
ad hoc ordinatos, sicut terrae nascentia per
radices assumunt a terra. Nutrimentum au­
tem assumptum a muliere consimiliter dispo­
nitur complexioni mulieris, et puer de neces­
sitate disponitur secundum dispositionem nu­
trimenti ex quo nutritur, et maxime in prin­
cipio; et ideo oportet puerum disponi secun­
dum dispositionem mulieris gestantis. Igitur
expediens est ad bonam dispositionem prolis
futuram curare de bona dispositione mulieris:
specialiter autem expedit curare ne sint tor­
pentes multum per desidiam quae frequenter
accidit mulieribus praegnantibus propter de­
fectum calidi et superabundantiam humidi
grossi indigesti. Si enim praegnans torpeat ni­

mis per desidiam, oportebit calidum et spi­
ritus in puero torpere. Deinde expedit ca­
vere ne utantur cibo nimis subtili, tum quia
facilis digestionis existens facit repletionem
quamdam inanem magis quam veram; tum
quia statim propter facilem digestionem eius
assumitur in membris fortioris virtutis secun­
dum totum vel fere, ita quod parum aut ni­
hil erit superfluum quod transeat in nutri­
mentum foetus.
Facile autem erit cavere desidiam legisla­
tori, si praecipiat praegnantibus quae sorti­
tae sunt honorem generationis et fugerunt op­
probrium sterilitatis secundum antiquos, fa­
cere aliquam peregrinationem quotidie vel bis
vel ter in septimana vel aliquid huiusmodi
ad aliquod oraculum propter deorum reve­
rentiam; ut quos habuerunt propitios in con­
ceptu, benivolos habeant ubi magis necesse est,
scilicet in partu. Et loquitur secundum opi­
nionem gentilium antiquorum qui opinaban­
tur multitudinem deorum esse, et illos vel
corpora super caelestia vel virtutes aliquas in
corporibus. Quamvis autem ad bonam dispo­
sitionem pueïorum futuram ad rempublicam
oporteat mulieres labores aliquos exercere, ut
sint sine pigritia, tamen natos iam et inci­
pientes disciplinari ad bonum intellectus quod
est speculatio, non oportet multum laborare,
sed pigrius disponi corpore, ne per laboris
continuitatem distrahuntur a disciplina ct per
motum spiritus nimis accendantur, ut sint ni­
mis mobiles, quod non competit speculationi.
Oportet enim formas sensibilium in quibus
speculatur intellectus fixionem habere in subiecto primo eorum, quod est spiritus.
1240. — Deinde cum dicit « de reservatione »
Declarat qualiter pueri postquam sunt nati
sint disponendi, et quia non expedit de om­
nibus curare, aut non aequaliter, aut propter
imperfectionem, aut propter multitudinem.
Et primo tangit qualiter se habendum est
ad orbatos, et ubi excedunt secundum multi­
tudinem. Secundo cum dicit, « Satis autem
pueris » qualiter perfecti multitudinem con­
venientem non excedentes disponendi sunt.
Circa primum, primo declarat qualiter se
habendum est ad orbatos. Secundo cum di­
cit, « Oportet enim determinatam etc. » qua­
liter se habendum est, ubi excedunt multitu­
dinem determinatam.
In prima parte dicit, quod si contingat ali­
quem vel aliquos esse orbatos sensu aliquo
vel sensibus, vel membro aut membris, qui­
bus minus sint utiles ad operationes intelle­
ctus et rempublicam, de reservatione ipsorum
et alimento administrando feratur lex a le­
gislatore nullum talem nutriri: quod intelli­
gendum cum tanta cura et diligentia, cum
quanta nutriendi sunt perfecti nati. Illud enim
quod ordinatum est ad aliquem finem, quanto
magis natum est attingere ad ipsum, tanto
magis disponendum est ad ipsum; et quanto
minus, tanto minus curandum.

— 403 —
2S — In Politicorum.

L VII, 1. xi!

L. VII, 1. xii

IN POLITICORUM

Sic enim videmus naturam magis sollicitam
esse de perfectioribus. Pueri autem nati per­
fecti membris et sensibus perfectius nati sunt
attingere ad finem humanum; ergo magis di­
sponendi sunt. Orbati autem aut sensu aut
membro, nati sunt attingere aliqualiter, ex
quo animam et intellectum habent, sed non
aeque perfecte; et ideo curandum est de eis,
sed non aequaliter ut de perfectis. Et uni­
versaliter inquantum unusquisque natus est
attingere ad finem, in tantum disponendum
est, cum sit propter ipsum. Loquimur autem
hic de fine humano secundum vitam praesen­
tem, quia sic loquitur de ipso Philosophus.
1241. — Deinde cum dicit « oportet enim »
Declarat quid faciendum est si excedant se­
cundum multitudinem. Est enim intelligendum
quod, cum civitas sit communitas per se suf­
ficiens ad vitam, oportet cives per se suffi­
cientes esse, et non pauperes; et ideo caven­
da sunt ita in civitate quae inopiam inducunt,
hoc autem est multitudo filiorum debentium
succedere in haereditate: magna enim et mul­
ta haereditas parentum cum dividetur in mul­
titudinem filiorum, valde tenuis erit secundum
unumquemque, maxime in tertiam vel quar­
tam generationem, sicut ad sensum videmus.
Non enim placuit Philosopho lex seu con­
suetudo de successione primogeniti secundum
totum : tum quia cum primogeniti sint sin­
guli, posteriores autem multi ut frequenter,
sequeretur plures liberorum esse pauperes
quam divites: tum quia habentes possessiones
sunt partes civitatis, non habentes autem, non.
Civium enim oportet esse possessiones, ut di­
ctum est prius. Quare si posteriores geniti
non succederent in aliquo parentibus, plures
liberorum non contingeret esse cives, sed ex­
pelli a civitate: tum quia posterius nati, sicut
et primi, possunt esse bene nati ad magna:
non habentes autem unde operentur ad quae
nati sunt, compelluntur accipere undecumque,
insidiantes civibus et aliis per furtum, per ra­
pinam et homicidia, et coniungunt se adver­
sariis, quae omnia sunt inconvenientia.
Supposito igitur quod omnes succedere de­
beant in haereditate qualitercumque, primo
proponit ad vitandam superfluam multitudi­
nem filiorum legem seu consuetudinem qua­
rumdam gentium. Secundo cum dicit, « Quo­
niam autem principium quoddam », ponit do­
cumentum ad hoc secundum intentionem suam
magis.
In prima parte dicit, quod ad vitandam
multitudinem puerorum superfluam, ordo id­
est lex vel consuetudo gentium quarumdam
prohibet nullum genitorum ultra multitudinem
determinatam debere reservari : oportet enim,
si debeat civitas esse dives, determinatam esse
multitudinem ipsorum: aliter enim depauperaretur si dimitteretur quilibet generare quan­
tumcumque. Sed quia datum est pueros non
reservari ad vitam, declarat, si necesse sit
istud fieri, qualiter cum minori culpa fiet:
dicens, quod si aliquibus coniugatis liant plu­

1240-1242

res quam sit determinatum a lege, et necesse
est eos exterminari, magis procurandum est
fieri abortum antequam sensus et vita insint
quam cum infuerint: procurans enim abortum
postquam infuerint, homicida a lege reputa­
tur; et magis peccant; semen enim et non
semen determinatur per sensum et motum.
Sic igitur Aristoteles non dicit secundum
intentionem suam, quod debeant exterminari
aliqui nati; sed secundum legem gentium; nec
quod procurandus sit abortus absolute, sed si
interficiendi sunt ab aliquibus, magis facien­
dum est hoc ante sensum et vitam, non sicut
bonum secundum se, sed sicut minus malum.
1242. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Ponit documentum ad hoc secundum inten­
tionem suam, sumptum ex determinatione
temporis deputati ad generationem; circa quod
tria facit.
Primo declarat qualiter determinandum est
tempus deputatum ad generationem, ad vitan­
dum superfluitatem puerorum. Secundo cum
dicit, « Ac de cetero » ex hoc concludit com­
mixtionem ultra tempus illud non debere
fieri propter generationem. Tertio cum dicit,
« De ea autem quae ad aliam » declarat quod
huiusmodi commixtio non est facienda cum
alieno vel aliena.
In prima parte dicit: quoniam principium
aetatis ad generationem deputatae determina­
tum est viro et mulieri, huic quidem trigesimusseptimus illi vero vigesimusoctavus annus
vel circa, similiter autem et finis, viro scilicet
septuagesimus mulieri quinquagesimus secun­
dum naturam communem, oportet tempus in­
termedium quo possunt generare magis de­
terminari et breviari ad superfluam multitu­
dinem vitandam.
Manifestum est enim quod foetus seniorum
etiam circa septuagesimum annum in viro,
vel quinquagesimum in muliere imperfecti
sunt et corporibus et intellectibus propter de­
bilitatem virtutis generantium, quae quanto
magis distat a statu, minor est, sicut et foetus
iuniorum etiam circa tempus determinatum a
natura. Foetus vero decrepitorum ultra tem­
pus deputatum a natura omnino debiles sunt
corpore, propter debilitatem virtutis in eis, et
propter hoc, quia calidum remissum est in
eis, et passiones sedatae sunt naturaliter, et
multa experti sunt propter tempus. Sunt etiam
in statu secundum intellectum; anima enim
sedendo et quiescendo fit sciens et prudens,
sicut dicitur septimo Physicorum: haec autem
vera sunt ut in pluribus.
Ideo aetatem hanc deputatam ad genera­
tionem manifestum est, quam quidam poeta­
rum determinaverunt hebdomadibus quibus­
dam annorum, videlicet septenario numero.
Itaque qui quatuor aut quinque annis hanc
aetatem excesserint, relinquere debent pro­
creandi studium, usque ad quinquagesimum
annum, vel ad aetatem excedentem tempus
hoc quatuor vel quinque annis in viris; ut

— 404 —

1242-1245

IN POLITICORUM

L. VII, 1. χπ

secundum mensuram peccati sit plagarum
sic viri deserviant manifeste generationi a trimodus, ut alibi dicitur. Ita quod prohibet
gesimoseptimo anno usque ad quinquagesiPhilosophus hic primo sicut malum per se
mumquintum annum ad plus, et mulieres
commixtionem cum aliena, quamvis sit libera;
proportionaliter a decimoctavo usque ad trimagis autem commixtionem cum ea quae est
gesimumseptimum annum; tunc enim ulerque
alterius propter iniustitiam; maxime autem
ipsorum maxime est in statu perfecto secun­
cum ea quae est alterius tempore deputato
dum naturam, et virtutes magis perfectae sunt;
ad generationem.
propter quod pueri, et melius dispositi gene­
1245. — Deinde cum dicit « natis autem »
rabuntur et pauciores.
Declarat qualiter curandi sunt pueri per­
1243. — Deinde cum dicit « quod autem »
fecti et reservandi post nativitatem.
Concludit ultra tempus hoc non debere
Et primo, qualiter in prima aetate quae di­
fieri commixtionem propter generationem; di­
citur secundum Philosophum usque ad ter­
cens quod in reliquo tempore non debent contium annum. Secundo cum dicit, « Habitam
iugati commisceri adinvicem manifeste propter
autem huic » qualiter in secunda quae exten­
generationem; sed si commisceantur, permit­
ditur usque ad quinque annos inclusive. Ter­
tatur hoc gratia sanitatis, aut alicuius alterius.
tio cum dicit, « Transactis autem quinque an­
Contingit enim aliquando quod in vasis semi­
nis » qualiter in tertia quae extenditur usque
nariis est multitudo seminis, aut naturalis
in finem septimi.
quae propter multitudinem gravat naturam,
Circa primum primo declarat qualiter cu­
aut innaturalis ibi vel in aliis partibus cor­
randi sunt et disponendi sunt quantum ad
poris, quas contingit evacuari per coitum, et
nutrimentum conveniens. Secundo cum dicit,
per consequens alleviare naturam, et melius
« Adhuc autem et motus » quantum ad exer­
disponi ad sanitatem.
citia et consuetudinem.
1244. — Deinde cum dicit « de ea autem »
In prima parte dicit. Cum pueri nati sunt
Declarat, quod mixtio talis non debet fieri
ex matribus, manifestum est quod alimentum
ad alium vel ad aliam personam. Propter
magnam facit differentiam ad potentiam cor­
quod est intelligendum quod mixtio maris et
porum et dispositionem secundum differentiam
feminae naturaliter in homine est ad genera­
qualitatis suae: quale enim est secundum vir­
tionem prolis et nutritionem et eruditionem:
tutem, tale facit et corpus. Virtus enim ali­
ad hoc autem neuter istorum sufficit per se;
menti quod convertitur in illud quod alitur,
et ideo oportet quod uniantur ad hoc per con­
remanet in eo: sicut saporem pabuli videmus
sensum mutuum, non per aliquod parvum
apparere in lacte, et vim vini in aceto, et
tempus, sed usque ad perfectionem prolis se­
virtutem lactucae in sanguine generato ex ea.
cundum corpus et secundum animam; quod
Sicut enim virtutes miscibilium manent in mi­
erit si incipiant generare in tempore determi­
xto, quamvis formae corrumpantur, ita et vir­
nato a Philosopho circa finem vitae eorum.
tus ex quo generatur aliud aliqualiter in eo
Puer enim si fuerit masculus, non perficitur
quod generatur: patiuntur enim agentia natu­
usque ad trigesimum septimum annum vel cir­
ralia a contrariis.
ca, et si isti trigintaseptem adiungantur triManifestum est autem, et considerando in
gintaseptem annis patris generantis antequam
aliis animalibus, et etiam in gentibus diversis
generaret, erunt septuagintaquatuor, quando
impotens erit naturaliter ad generandum et i quibus cura est in pueris inducere habitum
et dispositionem ad bellum, quod lactis na­
circa finem vitae. Et ideo communicatio ma­
tura abundans est alimentum conveniens et
ris et feminae per totam vitam ad perfectio­
familiare corporibus humanis, et enim alia
nem prolis est a natura inclinante; et omnis
plura animalia fetus post partum ad tempus
commixtio quae fit praeter huiusmodi com­
ex lacte nutriunt, et similiter gentes bene vo­
municationem, innaturalis est.
lentes disponere pueros; quoniam, sicut Ari­
Et ideo dicit quod de commixtione viri cum
stoteles dicit secundo de Generatione, ex eis­
aliena muliere, vel mulieris cum alieno viro,
dem sumus et nutrimur. Nutrimentum enim
sit lex et teneatur ut bonum non permittere,
convertitur in substantiam rei alitae; et eius­
nec etiam velle videre tangentem alienum ali­
dem substantiae et formae oportet esse mate­
quo modo. Si enim permittatur aliquis acce­
riam unam. Et ideo quanto alimentum ali­
dere ad aliquam quae sua non est per forni­
quod similius est ei ex quo generatur aliud,
cationem, cum post mixtionem non maneant
tanto convenientius est ad nutriendum ipsum.
mixti per consensum ad educationem prolis,
Lac autem valde simile est secundum com­
sequitur malum et imperfectio eius maxime;
plexionem menstruo ex quo generatur puer:
nullo ergo modo permittatur fieri commixtio
superfluum enim alimenti derivatum a natura
cum alio vel alia ubi et est et appellatur
ad matricem menstruum est, derivatum au­
coniugium. Tunc enim et sequitur malum
tem ad mamillas et dealbatum ibi, est lac. Et
prolis et incertitudo et iniustitia. Minime vero
ideo convenientissimum alimentum pueris post
permittendum est circa tempus procreationis
partum est lactis natura, et magis mulieris
filiorum; tunc enim maxime accideret error
quam bestiae, et adhuc maxime matris pro­
per incertitudinem.
priae quam alienae; unde illi qui nutriuntur
Et si aliquis appareat tale aliquid faciens,
ex lacte matris propriae, melius debent esse
puniatur punitione commensurata peccato, ut
— 4°5

L. VII, 1. xii

ÎN POLITICORUM

dispositi secundum naturam. Propter quod
Avicenna dicit, quod extremum mamillae ma­
tris propriae ponere in ore infantis, valde
confert ad removendum omne nocumentum.
Lac tamen matris propriae statim post par­
tum non est conveniens puero, donec com­
plexio distemperata per parum temperetur.
Expedit autem pueris non conferre vinum in
nutrimentum propter aegritudines accidentes
ex ipso: vinum enim multum vaporativum
est propter caliditatem et humiditatem, et
pueris multum ascendit nutrimentum ad par­
tes superiores; et ideo pueris habentibus vi­
num multus fit descensus evaporationis a ca­
pite. Unde contingit quandoque coarctatio
pori et respirationis quod est epilepsia, et
aliae infirmitates ex hac materia generare; si­
militer et accensio colerae rubeae, et quae ac­
cidunt ex ea. Nec differt dare vinum pueris
et nutricibus, secundum Aristotelem: sed si
oportet bibere, oportet quod sit modicum et
aquaticum valde.
1246. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Declarat qualiter curandi sunt quantum ad
exercitia et consuetudines.
Et primo declarat in quibus assuescendi
sunt. Secundo cum dicit, « Circa primam qui­
dem etc. » quod secundum ordinem determi­
natum.
Circa primum ostendit quod assuefaciendi
sunt ad motum. Secundo cum dicit, « Expedit
autem etc. » quod ad frigora.
In prima parte dicit quod adhuc pueros
statim post nativitatem expedit assuesci ad
motus tantillos quoscumque et parvos, puta
manuum ct pedum et aliarum partium. Motu
enim ipsarum partium exercitatur et acuitur
calor naturalis in eis, qui consumens humidum superfluum in eis exsiccat corpus et for­
tius facit. Et Avicenna adiungit quod cum
motu procuranda est consonantia musicae et
vox cantilenae ad delectandum in consonantiis
musicis propter causam dicendam posterius.
Ad hoc autem, quod membra puerorum
propter fluxibilitatem humidi abundantis non
effluant a figura debita, consueverunt quae­
dam gentes uti quibusdam instrumentis me­
chanicis, quibus cum alligantur membra pue­
rorum faciliter et subtiliter fiunt impervertibilia; sicut cunabulo utuntur ad directionem
totius corporis et pileo rotundo ad debite fi­
gurandum caput. Oportet enim jn ista aetate
nutricem suaviter membra tangere, et quod
dilatandum est dilatare, et quod subtiliandum
est subliliare, et unumquodque convenienti fi­
gura figurare, et manus et brachia ad genua
ducere, et crura et tibias fascia ligare, et ca­
put pileo rotundo astringere; tunc enim puer
est bene susceptibilis et ducibilis, sicut cera
mollis.
1247. — Deinde cum dicit « expedit au­
tem »
Declarat, quod assuescendi sunt ad frigo­
ra, dicens, quod expedit ad bonam disposi­

1245-1249

tionem puerorum in hac aetate ad frigora
moderata assuescere parvos existentes, hoc
enim proficit ad sanitatem corporis et ad bel­
licas actiones futuras: cum enim assueti sunt
a iuventute ad tolerantiam frigoris non gra­
vantur in superveniente aetate a frigore in
bellicis, ubi necesse est quandoque, nec pa­
tiuntur aegritudines quae ab ipso sunt.
Iterum propter consuetudinem ad frigus
fortificatur calidum et fortiora redduntur cor­
pora; et ideo consuetudo est apud multos
barbarorum quibusdam abluere pueros in aqua
frigida statim natos. Aliis autem parvo invo­
lucro induere eos, sicut contingit Gallis mo­
rantibus circa plagam occidentalem: univer­
saliter enim omnia quaecumque possibile esse
assuescere ad bonum habitum futurum melius
est assuescere et statim a principio, quando
sunt magis ducibiles: non parum enim dif­
fert, sic vel sic a puero assuesci, sed multum,
magis autem omne tunc assuescit, sicut dici­
tur primo Ethicorum.
1248. — Deinde cum dicit « circa primam »
Declarat secundum gradum; dicens, quod
ad exercitium in tolerando frigora expedit as­
suescere statim secundum gradum, tum ut
primo assuefiant ad toleranda magis temperata
frigida, deinde excedentia magis et magis se­
cundum quod magis fortificatur virtus vel
complexio: et hoc propter calidum fortifican­
dum et alias utilitates, cavendo autem ne
gravetur natura propter excessum frigidi cui
exponitur. Similiter autem se habet de assuefactione in aliis convenientibus: natura enim
puerorum propter teneritudinem et mollitiem
nata est assuesci ad quaecumque non dura
nec gravantia naturam ipsorum. Circa primam
igitur aetatem optimum est talem curam et
similem habere circa eos.
1249. — Deinde cum dicit « habitam au­
tem »
Declarat quomodo curandi sunt in habita
aetate quae incipit in tertio anno.
Et circa hoc primo declarat quibus sunt as­
suefaciendi. Secundo cum dicit, « Cohibitio­
ne vero puerorum etc. » a quibus prohibendi
sunt.
Circa primum primo declarat quod assue­
faciendi sunt in aetate hac quibusdam mo­
ribus. Secundo cum dicit, « Et de sermonibus
autem etc. » quod in his quae pertinent ad
auditum.
In prima parte dicit, quod in aetate conse­
quente quae incipit a tertio anno et proten­
ditur usque ad finem quinti, in qua non sunt
nati ad eruditionem seu disciplinam propter
tenuitatem complexionis et virtutum imperfe­
ctionem nec ad magnos labores, ut propter
violentiam non impediantur crescere, oportet
eos exercere in aliquo modico motu, ut exer­
citata caliditate resolvente humid um super­
fluum diffugiat inertia corporum. Huiusmodi
autem exercitium in motu oportet fieri per
actiones alias et per ludos. Ludos autem opor­
tet esse non declinantes ad servilitatem, sed

<— 406 —

1249-1254

IN POLITICORUM

liberales magis; nec etiam superlaboriosos vel
violentos, ut non graventur virtutes propter
excessum; neque nimis molles et remissos, ne
comprehendantur a desidia.
1250. — Deinde cum dicit « et de sermo­
nibus »
Declarat quod expedit eos in aetate hac
exerceri in his quae ad auditum pertinent;
dicens, quod expedit eos in aetate hac exer­
ceri in audiendo aliquos parvos sermones et
fabulas aliquas, propter hoc, ut exerceantur
in locutione et rationibus nominum; et de
hoc debent habere curam principes eorum
publice illis praefecti. Sed hoc observandum
est in hac aetate, quod omnia in quibus as­
suefiunt, et motus et operationes et ludi, ser­
mones et fabulae quos audiunt et etiam ea
quae vident sint imagines quaedam eorum in
quibus posterius serio conversari debent, et
quasi via ad illa in quibus consequenter stu­
dere debent seu intendere: ad illa enim quae
assuescunt in primis magis posterius inclinant,
quia assueta sunt magis delectabilia.
1251. — Deinde cum dicit « cohibitiones
autem »
Declarat quibus prohibendi sunt.
Et primo tangit quod cohibitio a fletu pro­
dest eis. Secundo cum dicit, « Consideran­
dum autem etc. » a quorum conversatione
auditu ct visione cavendi sunt.
Primo igitur dicit, quod quidam civitatis
gubernatores non inconvenienter detestantur
in ordinatione et republica suis cohibitiones
puerorum a ploratibus; hoc enim expediens
est et conferens ad augmentum virtutis et nu­
trimentum, fit enim per hoc quaedam exer­
citatio corporis ad ista : cum enim cohiben­
tur a ploratu, fit retentio spiritus interius, in
ploratu autem diffusio exterius. Retentio au­
tem spiritus interius robur facit; propter enim
congregationem ipsius interius fortificantur,
virtus enim unita fortior est seipsa dispersa,
fortitudo autem spiritus ad incrementum et
ad alia multa valet.
1252. — Deinde cum dicit « consideran­
dum autem »
Declarat primo a quorum conversatione au­
ditu et visu cavendi sunt. Secundo cum dicit,
« lam demissione ab ebrietate etc. » tangit
per quid faciliter hoc potest fieri, excusando
se ab ulteriori inquisitione de talibus. Tertio
cum dicit, « Forte autem non male etc. »
reprobat circa hoc opinionem contrariam.
Circa primum primo ostendit quod cavendi
sunt a conversatione cum servis. Secundo cum
dicit, « Totaliter quidem igitur turpiloquium
etc. » quod a turpium auditione. Tertio cum
dicit, « Quoniam autem dicere etc. » quod ab
inhonestorum visione.
Circa primum dicit : puerorum rectores quo­
rum est regulare pueros, considerare debent
educationem puerorum quomodo bene regu­
lentur: ipsi enim in omnibus debent esse eo­
rum regula, sicut in eodem ratio est regula

L. VIL L xii

virium inferiorum : unde sicut in eodem tota
deordinatio virium inferiorum rationali parti
animae imputatur, sic tota deordinatio pue­
rorum quam accipiunt in prima aetate impu­
tanda est magistris. Debent autem curare et
quantum ad alia et quantum ad hoc ut quan­
to minus poterint, cum servis conversentur; in
hac enim aetate usque ad septimum annum
necesse habent conversari in domo et alimen­
tum accipere in ea, in qua servi negotiantur.
Conversantes enim cum servis accipiunt quam­
dam inclinationem ad actiones serviles ex eis
quae audiunt et vident servos dicentes et ope­
rantes, etiam cum sint parvi et bene infor­
mabiles ad quamcumque. In eis enim in qui­
bus assuescunt maxime in prima aetate de­
lectantur; delectati autem faciliter inclinantur
ad ipsa.
1253. — Deinde cum dicit « totaliter qui­
dem »
Ex hoc infert quod cavendi sunt a turpium
auditu; dicens, quod oportet bonum legisla­
torem turpiloquia, puta de venereis et de aliis
quae sunt praeter rationem et honestatem om­
nino exterminare ex civitate, sicut quodeumque aliud turpe: hoc enim quod aliquis de
facili dicit aliquid turpe, consequitur ipsum
prope facere. Saepe enim dicendo aliquod
turpe agibile saepius meditatur de eodem, et
ex frequenti meditatione de ipso sequitur in­
clinatio maior in ipsum faciendum. Et quam­
vis universaliter sit prohibendum a civitate,
maxime tamen prohibendum est juvenibus et
ad praesentiam ipsorum, ita ut nec loquantur
ipsi nec audiant ab aliis aliquid tale. Omnia
enim quae audiunt vel vident vel operantur
in prima aetate, admirantur tamquam nova
eis, propter quod et ea melius memorantur et
magis delectantur, miranda enim sunt delecta­
bilia, ad ea autem in quibus delectantur fa­
cilius inclinantur.
Si autem aliquis transgrediatur dicens aut
faciens aliquid contra huiusmodi prohibitum,
si fuerit liber non adeptus aliquam dignita­
tem, puniatur, privando ipsum de mensa in
conviviis communibus et aliquibus dehonesta­
tionibus et verberibus decentibus transgressio­
nem : si autem fuerit senior aetate praeceden­
tibus et adeptus aliquam dignitatem, puniatur
inhonorationibus servilibus non decentibus
statum eius propter utilitatem, cum operatus
sit non decentia ipsum. Praelatus enim si pec­
cat manifeste amplius puniendus est quam pri­
vata persona, et quia transgreditur in pec­
cando, et quia praebet subditis occasionem
peccandi credentibus bonum esse et sibi li­
cere quaecumque viderunt ipsum facientem
aut dicentem.
1254. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Declarat quod cavendi sunt a visione in­
honestorum; dicens, quoniam facere aut di­
cere aliquid turpe dicimus debere exterminari
a civitate, manifestum est quod videre pictu­
ras aut sermones inhonesta repraesentantes ca-

— 407 —

L. Vil, I. xil

IN POLITICORUM

vendum est in civitate, et maxime a iuvenibus : ex visione enim talium fit imaginatio
et memoria ipsorum et maxime iuvcnibus exi­
stentibus propter admirationem; ad imagina­
tionem autem fortem eorum contingit disponi
appetitum et virtutes motivas ab ipsa: phan­
tasia enim et intelligentia habent rerum vir­
tutes, sicut dicit Aristoteles in libro de Mo­
tione animalium; et ideo principes cavere de­
bent, ne sculptura quae fit per incisionem,
neque pictura quae fit per appositionem quae
sint repraesentativae istorum, fiant in loco
privato, nec publico, nisi forte in oraculis
aliquorum deorum, quibus lex attribuit ali­
quas lascivias, sicut Veneri lasciviam circa
venerea: et loquitur secundum opinionem
gentilium antiquorum.
Ad cultum autem illorum, ubi tales lasci­
viae fiunt aut sunt imagines earum reprae­
sentativae lex permittit parentes magis pro­
vectos existentes pro se et pueris deos huius­
modi honorare. luvcnes autem non esse in­
spectores istorum, neque iamborum, neque
tragoediarum aut comoediarum in quibus re­
praesentantur gesta et mores rusticorum seu
ruralium, usque ad aetatem in qua debent
communicare mensa communi, in conviviis
publicis puta quando in eis incipit vigere
ratio.
1255. — Deinde cum dicit « iam de mis­
sione »
Declarat per quae possunt faciliter prohi­
beri, excusando se ab ulteriori consideratione
de istis; dicens, quod ab inhonestorum auditu
et visione, et ab ebrietate, et universali 1er a
turpium operatione prohibebuntur, et impas­
sibiles erunt, si occupentur in aliqua disci­
plina et assuefaciant delectari in ea : occu­
pati enim cum delectatione in ipsa, ad alia
non attendunt. Sed de talibus nunc pertranseundo dictum est: posterius autem insi­
stendo determinabitur magis, si oportet pue­
rorum esse aliquam disciplinam vel non, du­
bitando; et si oportet, qualiter est et qualiter
instruendi sunt: nunc autem de hoc recorda­
tionem fecimus secundum quod necessarium
erat.
1256. — Deinde cum dicit « forte autem »
Inquirit quoddam signum, quo ostenduntur
ea quae in principio audimus et cognoscimus
fieri nobis delectabilia, et quod eis favemus,
et consequenter in eis persistimus, tamquam
in re nobis grata et delectabili. Dicit enim
quod Theodorus tragoediarum actor non male
in hoc censebat, quod cum erat acturus ali­
quid, nolebat quod aliquis prius aliquid re­
praesentaret quam ipse, qualiscumque hystrio
esset; et hoc ideo, quia auditores magis fa­
vent his quos primo audierint; ex quo patet
quod amamus ea quae primo cognoscimus, et
quibus primo assuescimus.
Manifestum enim est quod idem accidit,
quantum ad assuefactionem hominum in locu­
tionibus et rerum operationibus. In utrisque
enim consuetudo inclinat ad similia. Omnia

1254-1258

enim quae primo operamur, seu videndo seu
audiendo seu alitercumque, puta in prima ae­
tate, magis diligimus, quia magis delectamur
in eis, admirantes ea sicut nova: ea autem
quae magis diligimus, magis possumus ope­
rari. Quare si expedit in prima aetate pueros
audire comoedias, aut tragoedias, magis incli­
nabuntur ad ea quae repraesentantur per eas
in aetate futura : quod est inconveniens : et
ideo oportet a iuvenibus omnia turpia, etiam
inhonesta in prima aetate facere extranea, vel
per assuefactionem in contrariis, vel per affli­
ctionem poenae operantibus. Inter ista au­
tem magis illa quae maioris sunt adhaesionis,
et facilioris, puta inhonestatem quae circa ve­
nerea, et circa potum et cibum; concupiscentia
enim talium, quasi innata est nobis statim ex
iuventute, secundum Philosophum secundo
Ethicorum.
1257. — Deinde cum dicit « transactis
autem »
Declarat qualiter instruendi sunt in ha­
bita aetate, puta a fine quinti anni usque ad
finem septimi: breviter se expedit, dicendo
quod transactis quinque annis, duobus sequen­
tibus usque ad finem septimi oportet iuvenes
esse inspectores disciplinarum, in quibus eru­
diendi sunt; ut si sunt erudiendi in equestri,
oportet fieri inspectores equestrium; si in mu­
sica, musicalium; ut per auditum et inspectio­
nem talium assueti, magis inclinentur ad ea.
1258. — Deinde cum dicit « duae autem »
Volens se continuare ad sequentia, distin­
guit tempus sequens conveniens disciplinae;
dicens, quod duae sunt aetates, secundum
quas necessarium est dividi disciplinam con­
venientem unicuique illarum; puta illam quae
est a fine septimi anni usque ad pubescen­
dam, idest usque ad finem decimiquarti et
illam quae est a pubescentia usque ad duo­
decimum annum. Qui autem omnes aetates
distinguunt per septennia, dicentes primam
aetatem continere primum septennium, et se­
cundam secundum, et tertiam tertium, quan­
tum ad omnes aetates, non bene dicunt:
oportet enim, quod divisio aetatis consequen­
ter accipiatur divisioni naturalis dispositionis
hominis, ut mensuratur tempore; et ideo se­
cundum diversitatem status conversationis et
dispositionis naturalium, ut mensurantur tem­
pore, oportet aetates diversificari. Sed iste sta­
tus aliquando diversificatur in minori tem­
pore quam in septennio, quandoque in am­
pliori.
Alius enim est status conversationis natu­
ralis hominis in tribus primis annis, alius in
duobus sequentibus et alius in duobus simili­
ter sequentibus; et ideo secundum hoc tres
aetates ante septem annos perfectos distin­
guuntur. Deinde alius status conversationis et
modi vivendi est in sequenti septennio a prae­
cedentibus, et alius in sequenti; et ideo istae
duae aetates septenniis distinguuntur. Status
autem vel modus vivendi conversationis se­
quens longior est, et protenditur usque ad

— 408 —

1258

IN POLITICORUM

trigesimumseptimum vel circa; et ita non
mensuratur uno septennio, sed pluribus; et
sic de aliis. Et ideo non dividuntur aetates
universaliter septenniis; sed oportet assequi
distinctioni naturali.
Omnis autem ars et disciplina in actu nata
est supplere defectum naturae, et jnquantum
perficit aptitudinem naturae ad ipsam, per
hoc quod sciens in aptitudine fit sciens in
actu, vel per hoc quod formam inducit in
materia extrinseca apta nata; et ideo erudien­
di sunt ad unamquamque disciplinam, ad

L. VII, 1. xii

quam apti sunt. Est igitur considerandum pri­
mo, utrum sit facienda aliqua cura circa di­
sciplinam propriam puerorum; et dato quod
sic, secundo utrum oporteat ipsam esse com­
munem vel propriam, sicut nunc faciunt in
multis civitatibus. Et dato quod magis expe­
diat esse communem, tertio est consideran­
dum qualem oportet esse huiusmodi discipli­
nam. Et de istis considerabit in sequenti libro,
statim incipiens octavum librum a determi­
natione primi istorum. Et in hoc terminat Phi­
losophus intentionem suam in isto septimo.

— 409 —

LIBER OCTAVUS
SUMMA LIBRI. — QUIBUS animi disciplinis erudiendi sint cives optimae civitatis.

LECTIO I.
(nn. 1259-1288; [1100-1127]).

Ex utilibus disciplinis ea discenda sunt, quae operantem non reddant vilem.

TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1337all - 1339al0)
1100. Quod quidem igitur legislatori maxi­
me vigilandum circa iuvenum disciplinam,
nullus utique dubitabit; etenim in civitatibus
non factum hoc laedit politias. Oportet au­
tem ad unamquamque politizare: mos enim
politiae uniuscuiusque qui conveniens, et con­
servare consuevit politias, et instituit a prin­
cipio: puta qui quidem democraticus, demo­
cratiam; qui autem oligarchicus, oligarchiam:
semper autem optimus mos melioris causa
politiae.
1101. Adhuc autem ad omnes potentias et
artes sunt quae oportet praeerudiri, et praeassuescere, quod singularum operationes. Qua­
re palam quod et ad actiones virtutis.
1102. Quoniam autem unus finis civitati
omni, manifestum quod et disciplinam unam
et eamdem necessarium esse omnium.
1103. Et huius curam esse communem et
non seorsum, quomodo unusquisque nunc
curat de suis pueris seorsum et disciplina pro­
pria quaecumque videbitur docens: oportet
autem communium commune facere, et stu­
diosum.
1104. Simul autem neque oportet putare ci­
vium ipsorum aliquem sibi esse, sed omnes
civitatis. Cura autem uniuscuiusque partis
nata est respicere ad eam quae totius curam.
1105. Laudabit autem utique aliquis et in
hoc Lacedaemonios etenim plurimum faciunt
studium circa pueros, et hoc communiter.
Quod quidem igitur leges ferendum de di­
sciplina et hanc communiter faciendum, ma­
nifestum.
1106. Quae autem sit disciplina, et qualiter
oportet erudiri, oportet non latere, nunc au­
tem dubitatur per opera: non enim eadem
omnes existimant oportere addiscere iuvenes,
neque ad virtutem, neque ad vitam optimam.
Neque manifestum, utrum ad intellectum

oportet magis, aut ad animae morem. Et ex
ea quae ad activam vitam disciplina turba­
tione plena consideratio; et nulli palam utrum
studere oportet circa tendentia ad virtutem,
vel circa superfluum. Omnia enim haec ac­
ceperunt iudices quosdam; et de iis quae ad
virtutem nihil est concordatum; etenim vir­
tutem non eamdem mox omnes honorant.
Quare rationabiliter diversificantur et ad stu­
dium ipsius.
1107. Quod quidem igitur necessaria uti­
lium doceri non immanifestum; quod autem
non omnia divisis liberalibus operibus et illi­
beralibus manifestum quod talibus oportet
participare quaecumque utilium facient par­
ticipantem non banausum. Banausum enim
opus oportet putare esse, hoc, et artem hanc,
et doctrinam quaecumque ad usus et actiones
virtutis efficiunt inutile liberorum corpus, aut
animam, aut intellectum. Propter quod tales
artes quaccumque faciunt corpus deterius di­
sponi, banausas vocamus et mercenarias ope­
rationes; non vacantem enim faciunt mentem
et depressam.
1108. Est autem et liberalibus scientiis ali­
quibus usque ad aliquid participare non illi­
berale. Assiduare valde autem ad perfectio­
nem, obnoxium dictis nocumentis. Habet au­
tem multam differentiam, et quod cuius gra­
tia agit quis aut addiscit. Ipsius quidem
enim gratia aut amicorum, aui propter vir­
tutem, non illiberale. Qui autem ad ipsum
agit propter alios saepe mercenarium et ser­
vile utique videbitur agere. Praemissae qui­
dem igitur nunc erudientes eruditiones, sicut
dictum est prius, ad utrumlibet se habent.
1109. Sunt autem quatuor fere quae addi­
scere consueverunt; litteras et luctativam, et
musicam, et quartam quidam protractivam :
Et litteras quidem et protractivam tamquam

— 411 —

L. VIII, 1. i

IN POLITICORUM

utiles ad vitam existentes et valde bonas, lu­
ctat ivam autem tamquam conferentem ad for­
titudinem.
1110. De musica autem dubitabit utique ali­
quis. Nunc quidem enim ut delectationis gra­
tia plurimi participant ipsa, alii autem a prin­
cipio instituerunt in disciplina propter natu­
ram ipsam quaerere (quod quidem saepe di­
ctum est) non solum non vacare recte, sed
et vacare posse bene. Hoc enim principium
omnium, ut et iterum dicamus de ipsa.
1111. Si enim ambo quidem oportet, ma­
gis autem eligibile vacare quam non vacatio;
et similiter quaerendum quid facientes opor­
tet vacare: non itaque ludentes: finem enim
necessarium esse vitae nobis ludum. Si au­
tem hoc impossibile, et magis in non vaca­
tionibus utendum ludis, laborans enim indi­
get requie, ludus autem gratia requiei est,
non vacare autem accidit cum labore et fati­
gatione, propter hoc oportet ludos introdu­
cere observantem tempus ad usum, tamquam
adducentem pharmaciae gratia. Remissio enim
talis motus animae, et propter delectationem
requies.
1112. Vacare autem videtur ipsum habere
delectationem, et vivere beate; hoc autem non
existit non vacantibus, sed vacantibus. Non
vacans quidem non vacat gratia alicuius tam­
quam non existentis. Felicitas autem finis est,
quam non cum tristitia, sed cum delectatione
putant esse omnes. Hanc vero delectationem
non adhuc eamdem ponunt, sed secundum
seipsos unusquisque, et secundum habitum
suum, optimus autem...
1113. (1) [Itaque manifestum est, quod opor­
tet ad otium quoque degendum addiscere
quaedam, et erudiri, et has eruditiones ac di­
sciplinas suiipsarum esse gratia. Illas vero
quae ad negotium, tamquam necessarias, et
gratia aliorum.
1114. Quapropter musicam antiqui inter di­
sciplinas collocavere, non tamquam rem ne­
cessariam. Nihil enim habet tale, neque tam­
quam utile, ut litterae ad lucrum, et ad rem
familiarem, et ad studia, et ad civiles actiones
complurimas. Videtur quoque figurandi pe­
ritia utilis esse ad indicandum melius artifi­
cum opera. Neque ut gymnastica ad sanita­
tem et robur; nullum enim horum vidimus
ex musica fieri. Restat ergo, quod ad degen­
dum in otio; ad quod, et apparet eam adhi­
beri; quam enim putant degentiam esse in­
genuorum hominum, in ea instituunt.
1115. Quapropter Homerus in poemate suo
ita inquit. Sed quale est vocari ad mensam
opipare paratam. Deinde nominans quosdam
alios, subdit et citharoedum, qui omnes de­
mulceat. Et alio loco ait Ulyxes, optimam
esse degendi rationem, quando laetis homini­
bus, convivae audiunt citharoedum sedentes
per ordinem.
1116. Quod igitur sit disciplina quaedam,
quam non ut utilem, neque ut necessariam
docendi sunt filii, sed ut liberalem et hone­
stam, manifestum est. Utrum autem una sit
numero, an plures, et quaenam istae, et quo­
modo, posterius dicetur. Nunc tantum id prae­
missum sit, quod apud antiquos habemus te­
stimonium ex his disciplinis quas diximus;
musica enim hoc manifestat.
(1) Antiqua hic deficiente versione recentiorem substituimus.

1117. Ac etiam de utilibus, quod aliqua
addiscere pueros oportet, non modo propter
utilitatem, ut patet in litteris, verum etiam
propter multas disciplinas alias, quae per lit­
teras addiscuntur.
1118. Similiter vero figurandi peritiam, non
ut in venttmdando emendoque vasa non de­
cipiantur, sed potius quia contemplari facit
pulchritudinem corporum. Quaerere enim uti­
litatem ubique minime congruit magnanimis
et ingenuis hominibus.
1119. Cum vero manifestum sit, utrum mo­
ribus an ratione sit disciplina tradenda, et
an circa corpus primo, vel circa mentem, pa­
tet ex his, quod adolescentes gymnasticae, et
paedotribicae sunt tradendi, quarum altera
qualem aliquam facit habitudinem corporis,
altera operationes.
1120. Nunc autem quae civitates curam ha­
bere puerorum maxime videntur, partim athle­
tarum habitudinem inducere student, in quo
deformant corpora, ac augmentationem eorum
impediunt. Lacones vero in hoc quidem non
errant, sed efferatos laboribus reddunt adole­
scentes, quasi hoc utile sit maxime ad for­
titudinem.
1121. Atqui, ut iam saepius diximus, ne­
que ad unam virtutem neque ad hanc maxi­
me respiciendum est ab eo qui curam facit
institutionis.
1122. Et si ad hanc, non tamen id conse­
quuntur, neque enim in aliis animalibus, at­
que in gentibus videmus fortitudinem adesse
maxime efferatis, sed potius mansuetioribus,
et leoninis moribus. Multaeque sunt gentes
quae ad caedes hominum, et ad eorum come­
stionem insultant, ut circa pontum Achaei et
Eniochi, et ex mediterraneis aliae gentes, si­
militer his vel magis, quae quidem gentes
clanculum per insidias latrocinantur, ad bel­
lica tamen opera nihil valent].
1123. ... Secundum praevalentes aliis. Nunc
autem et luctativis agonibus, et bellicis defi­
cientes ab aliis; non enim eo quod iuvenes
exercitabant, isto modo differebant, sed eo
solum, quod ad eos qui non studerent, co­
nabantur.
1124. Quare quod bonum, sed non quod
ferale oportet praeagonizare. Neque enim lu­
pus, neque aliarum ferarum aliqua agonizaret utique aliquod bonum periculum, sed ma­
gis vir bonus. Qui autem valde ad hoc remit­
tunt pueros, et qui sine paedagogo necessa­
riorum faciunt, banausos efficiunt, et secun­
dum virtutem ad unum solum opus utiles po­
litiae facientes, et ad hoc deterius aliis, ut
ait sermo.
1125. Oportet autem non ex prioribus ope­
ribus iudicare, sed ex iis quae nunc. Contra
agonizantes enim disciplinae nunc habent,
prius autem non habebant.
1126. Quod quidem igitur utendum luctativa, et qualiter utendum, confessum est; us­
que ad pubescentiam enim leviora exercitia
afferendum, violentum alimentum, et eos qui
ad necessitatem labores reficientes, ut nul­
lum impedimentum sit ad incrementum. Si­
gnum enim non parvum quod possunt haec
instituere. In Olympionicis enim quidem vir
duos vel tres inveniat eosdem vicisse viros et
pueros, propter iuvenes involuntarios auferre
potentiam a necessariis exercitiis.
1127. Quando autem a pubescentia annis
tribus ad alias eruditiones fiunt, tunc con-

412 —

1259-1262

IN POLITICORUM

L. VIII, 1. i

gruit et laboribus, et siccis alimentis submit- i enim efficere natus est uterque laborum, imtere sequentem aetatem. Simul enim intellectui
pediens, qui quidem corporis labor, intelle­
ct corpori laborare non oportet; contrarium I ctum; qui autem huius, corpus.

COMMENTARIUM

1259. — Postquam Philosophus declaravit
qualiter et quibus iuvenes sint disponendi et
instituendi quantum ad corpus, et usque ad
finem tertiae aetatis, quae secundum ipsum
terminatur in fine septimi anni, nunc inten­
dit declarare qualiter instruendi et disponendi
sunt secundum intellectum in duabus sequen­
tibus aetatibus, quae terminantur in fine vigesimiprimi anni: et secundum ordinem prae­
missum prius dividitur liber iste in partes tres.
Quoniam primo ostendit, quod puerorum
oportet facere curam circa disciplinam in ci­
vitate optima. Secundo cum dicit, « Quoniam
autem », declarat, quod communem. Tertio
cum dicit, « Quae autem sit », declarat, quae
sit illa, et qualiter erudiendi sint in ipsa.
Circa primum praemittit primo conclusio­
nem suam, dicens, quod nullus habens rectum
usum rationis dubitat quin legislatori curanti
de bono communi civitatis, maxime negotian­
dum sit circa disciplinam et bonam disposi­
tionem iuvenum. Deinde cum dicit, « Nam
mos », probat hoc per unam rationem. Secun­
do cum dicit, « Adhuc autem », per aliam.
In prima parte ipsa intendit rationem hanc.
De illo oportet negotiari legislatorem, et cu­
ram habere, quod non factum in civitatibus
laedit et corrumpit respublicas: maxime enim
debet intendere bonum et salvationem reipu­
blicae. Sed non curare de bona dispositione
puerorum, et dimittere eos assuesci in quibus
volunt, laedit et corrumpit rempublicam.
Cuius declaratio est, quia expedit civitatem
gubernanti assuescere, et disponere futuros ci­
ves ad unamquamque rempublicam secundum
modum convenientem ei, sicut materiam ad
formam. Consuetudo enim uniuscuiusque rei­
publicae et dispositio conveniens principium
est instituendi rempublicam et conservandi
ipsam institutam, sicut bona praeparatio ma­
teriae ad formam principium est educendi
formam illam in esse et conservandi illam
eductam; sicut videmus, quod consuetudo po­
pularis principium est instituendi et salvandi
popularem statum, et consuetudo paucorum
potentiae statum paucorum, et similiter in
aliis. Et semper consuetudo melior principium
institutionis est et salvationis sive conserva­
tionis melioris reipublicae, sicut excellentior
dispositio materiae est principium generationis
excellentioris formae.
Ex quo manifestum est, quod bona dispo­
sitio et consuetudo iuvenum ad rempublicam
instituit et salvat ipsam: quare per oppositum
indispositio ipsorum et negligentia circa hoc
destruit et corrumpit eamdem. Quare de bona

dispositione seu disciplina puerorum oportet
legislatorem curare.
1260. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Ponit secundam rationem; dicens, quod ad­
huc sicut est in aliis potentiis et artibus operativis respectu operationum, sic est in vir­
tutibus politicis, et scientia politica respectu
actionum politicarum. Sed ita se habet in aliis
potentiis et artibus quod omnibus oportet
praeexistere aliquam bonam dispositionem ma­
teriae, aut aliquam eruditionem, aut assuefactionem.
Hoc etiam videmus in speculativis : quo­
niam omnis ars et omnis doctrina ratiocina­
tiva fit ex praeexistenti cognitione: et in operativis similiter, sicut in fistulativa : debens
enim recte fistulare prius assuescit in quibus­
dam praeludiis et rudimentis : similiter au­
tem et in aliis se habet: oportet enim mate­
riam bene disponi ad actionem, quia actus
activorum fiunt in patiente bene disposito.
Quare in virtutibus et scientia politica opor­
tet ad actionem rectam futuram praeerudiri
et assuefieri et disponi in quibusdam: et de
hoc debet curare legislator, cuius est inten­
dere bonum, et salvationem reipublicae.
1261. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Volens probare quod oportet de pueris cu­
ram communem habere, probat prius, quod
omnium in civitate una oportet esse disci pii
nam unam, intendens rationem hanc. Quo­
rumcumque est unus finis per se, eorum est
disciplina una de eis quae ad finem ordinan­
tur, quia ratio eorum quae sunt ad finem
ex fine sumitur: et quorum est ratio una,
et disciplina una, secundum quod huiusmodi.
Omnium autem viventium in civitate secun­
dum rempublicam unam, est unus finis, puta
finis reipublicae. Quare manifestum est, quod
omnium oportet esse unam et eamdem disci­
plinam de necessitate.
1262. — Deinde cum dicit « et huius cu­
ram »
Probat, quod oportet de his fieri curam
communem quantum ad disciplinam.
Et primo per rationes. Secundo cum dicit,
« Laudabit utique » per exemplum.
Circa primum ponit rationes duas : qua­
rum primam tangens, dicit, quod de disci­
plina puerorum oportet legislatorem facere
curam unam et non divisim, sicut nunc in
quibusdam civitatibus unusquisque curat de
propriis pueris secundum quod videtur sibi,
seorsum instruens disciplina propria quae­

— 4T3 —

L. VIII, 1. I

IN POLITICORUM

cumque videtur sibi utilis, alius et alius, in
alia et alia. Et huius ratio est, quoniam eo­
rum quorum est disciplina una et communis,
expedit facere curam communem et studium,
ut cura sit proportionalis disciplinae. Sed om­
nium in civitate una est disciplina una, et
una et eadem ratio, ut probatum est prius.
Ergo de omnibus est facienda cura communis
et eadem quantum ad illa.
1263. — Deinde cum dicit «simul au­
tem »
Ponit secundam rationem, et est. Cura de
parte et dispositio debent esse secundum ha­
bitudinem ad totum: tum quia pars est pro­
pter ipsum totum, tum quia rationem et esse
habet ab ipso. Nunc autem simul cum his
quae dicta sunt oportet intelligere unumquem­
que civem non esse suiipsius solum, neque
gratia sui, sed omnes civitatis et gratia eius:
ergo cura uniuscuiusque civium et dispositio
facienda est secundum habitudinem ad totam
civitatem et bonum ipsius. Secundum igitur
eumdem modum curandi sunt et disponendi
iuvenes secundum quod tota civitas curatur et
disponitur ad bonum commune. Sed de istis
facienda est cura communis; ergo et de iuvenibus.
1264. — Deinde cum dicit « laudabit au­
tem »
Manifestat idem per exemplum; dicens,
quod rationabiliter poterit aliquis laudare La­
cedaemonios, qui reputantur bene gubernare
in hoc, maximam enim curam et studium im­
pendunt circa disciplinam puerorum, et hoc
non privatim, sed communiter, bene existi­
mantes quod bona dispositio puerorum com­
munis induceret bonam rempublicam conse­
quenter. Quod igitur oportet legislatorem cu­
rare et ferre leges de disciplina iuvenum, et
quod hanc curam et disciplinam de ea oportet
esse communem, manifestum est ex dictis.
1265. — Deinde cum dicit « quae autem »
Declarat quae sit illa disciplina, et qualiter
sunt erudiendi in ea.
Et circa hoc primo praemittit intentum et
necessitatem considerationis de ipso. Secundo
cum dicit, « Quod quidem igitur », prose­
quitur.
In prima parte dicit, quod civitatis guber­
natorem oportet non latere quae sit huius­
modi disciplina puerorum communis, et qua­
liter et usque quo oporteat pueros erudiri in
ipsa. Cuius ratio est, quoniam multi dubitant
de ipsa, sicut apparet ex operibus et diversis
opinionibus de ea : non enim omnes opinan­
tur pueros debere erudiri in eisdem discipli­
nis, neque in ordine ad virtutem, neque in
ordine ad idem optimum: sed quidam in
una, puta in judicativa seu rhetorica, quidam
in alia, puta medicativa, vel exercitativa, vel
huiusmodi. Nec etiam manifestum est omni­
bus, utrum magis oportet eos erudiri seu as­
suefieri in his quae pertinent ad intellectum,
puta in virtutibus intellectualibus, vel in his
quae pertinent ad morem animae, hoc est in

1262-1266

virtutibus moralibus quae sunt in parte appetitiva ipsius. Iterum consideratio de disci­
plina, quae ordinatur ad vitam activam, ple­
na est turbatione: quae scilicet sit optima,
cui magis intendendum sit : diversi enim di­
versa ponunt, secundum quod diversos fines
in agibilibus sibi constituunt.
Adhuc non est manifestum utrum magis
studendum sit circa operationes vitae activae,
aut circa ea quae tendunt ad virtutem quae
est principium illius, an circa superflua, puta
circa delectationes sensibiles non necessarias:
diversi enim circa hoc diversa opinantur, et
quilibet istorum habet proprios judices. Iterum
de virtutibus quae sit principalis nihil con­
corditer dicunt: non enim omnes honorant
eamdem, sicut principaliorem, sed alii aliam
et alii aliam. Quia igitur de his diversi diver­
simode existimant, et secundum diversitatem
existimationis sequitur diversitas studii, ratio­
nabiliter diversificantur circa studium istorum:
quaelibet enim studet et intendit circa id quod
sibi melius et possibilius existimat. Quare ra­
tionabiliter considerandum est quae sit disci­
plina omnis, circa quam sit studendum, sicut
circa optimum pueris.
1266. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Prosequitur. Et primo declarat in univer­
sali in quibus erudiendi sunt, quoniam in uti­
libus et liberalibus. Secundo cum dicit, « Sunt
autem quatuor », magis determinate declarat
quae sint illa.
Circa primum primo ostendit quod in uti­
libus et liberalibus sunt erudiendi. Secundo
cum dicit, « Sunt etiam quaedam », declarat
usque ad quid et cuius gratia.
Et circa primum est intelligendum quod ho­
mo liber est, qui est suipsius causa et in ra­
tione causae moventis et in ratione finis, sicut
dictum est prius. In ratione quidem moven­
tis, quando ab illo per quod est homo et
quod est principale in eo, puta ab intellectu,
movetur praejudicando et ordinando modum
et rationem agendi. In ratione autem finis cum
movetur ad bonum et finem ipsius secundum
illud idem quod principale est in eo secun­
dum intellectum; et tanto magis liber est se­
cundum naturam, quanto magis natus est
moveri ab eo quod principalissimum est in
eo et ad finem et bonum eius secundum
illud idem. Homo autem servus dicitur qui
non est natus moveri propter indispositionem
materiae ab intellectu proprio per quem de­
terminatur, sed ab intellectu et ratione alte­
rius; nec etiam operatur sui gratia, sed gratia
illius alterius. Et quanto minus natus est mo­
veri a se et magis ab alio et ad finem alte­
rius, tanto magis servus est.
Ad hoc autem quod moveatur ab alio et
agat ad finem alterius, requiritur robur cor­
porale. Et hoc rationabiliter accidit; quia ubi
deficit virtus intellectus et formae, excedit vir­
tus corporis et materiae. Et propter hoc dixit
Aristoteles in primo huius, quod vigentes in­

— 414 —

1266-1269

IN POLITICORUM

L. VIII, 1. i

Sed talibus expedit eos participare quaecum­
tellectu, etsi deficiant corpore sunt naturaliter
que de numero utilium ad finem per se fa­
aliorum domini: robusti autem corpore, de­
ciunt participantem mercenarium. Mercena­
ficientes intellectu, sunt naturaliter servi.
riam autem operationem et artem et doctri­
1267. — Et secundum hoc scientia libera
nam oportet intelligere eas quaecumque cor­
vel liberalis dicta est ab antiquis secundum
pora liberorum aut animam, aut etiam intel­
quam homo per se disponitur secundum in­
lectum male et inutiliter disponunt ad usus
tellectum ad finem proprium. Illa autem se­
et actiones virtutum moralium et intellectua­
cundum quam disponitur in ordine ad bonum
lium, vel etiam ad usum perfectissimae vir­
corporis per se et ad bona exteriora, servilis,
tutis quae est felicitas propter quod et hu­
quia ordinatur ad bonum eius secundum hoc
iusmodi artes quaecumque disponunt corpus
quod debet servire in homine, ut mechanice,
deterius ad huiusmodi artes, et in quarum
quia moechari facit quodammodo intellectum
operationibus absorbetur intellectus, utiles dicirca ea quae non sunt propria sibi secun­
dum quod huiusmodi. Et inter liberas illa li­ ; cimus, sicut artes forenses vel artes etiam in
quibus corpus maculatur, quoniam per usum
bera est maxime quae immediate disponit in­
earum faciunt mentem non vacantem circa
tellectum ad finem optimum; puta illa in cuius
ea quae sunt bona eius per se et deprimunt
operatione consistit felicitas: illa autem quae
eam ad ea in quibus perfectio ipsius secun­
mediate disponit intellectum ad ipsum, minus;
sicut scientiae posteriores in quibus scire con­
dum se non invenitur.
1269. — Deinde cum dicit « est autem »
tingit ordinare ad scire in superiori, quamvis
Declarat usque ad quid et cuius gratia
contingat ipsum quaerere propter seipsum. Et
oportet erudiri in liberalibus et assuefieri; et
illa minime liberalis est inter speculativas, in
qua minime quaeritur scire propter se, et
dicit quod quamvis eruditio et usus primae
quae per plura media ordinatur ad bonum
et principalis virtutis quaerenda fuit quantacumque et sine termino, tamen participare
hominis ultimum. Similiter inter servas illa
magis serva est in qua magis deprimitur in­
scientiis liberalibus aliquibus, puta quarum
usus ordinatur ad usum excellentiorem, usque
tellectus seu ratio circa utiliora et magis ex­
ad aliquem terminum non liberale est. Conti­
tranea ab homine secundum quod homo; sic­
nue autem et assidue exercere se in eis usque
ut illa quae ordinatur ad bona exteriora ma­
ad quantamcumque perfectionem valde noci­
gis quam illa quae ordinatur ad bonum cor­
vum est, propter dicta nocumenta; quia sci­
poris.
licet accensio et consideratio continua in eis
Quamvis autem liberali maxime non contin­
retrahit aut simpliciter aut in parte ab usu
gat uti male quantum ad usum per se ipsius,
posterioribus tamen etiam minus liberalibus
optimae virtutis. Et iterum manifestum est,
quantum etiam ad usum earum per se con­
quod scientiae istae et usus earum ordinan­
tur in finem ulteriorem. Quamvis autem ap­
tingit. Sicut circa finem ultimum hominis
petitus finis infinitus sit, appetitus tamen eo­
simpliciter non contingit male se habere; his
rum quae ad finem ordinantur non est infi­
autem quae sunt ad ipsum, contingit quan­
doque male uti. Et hoc contingit quando per
nitus, sed determinatus a fine. Et ideo usque
considerationem vel exercitium in eis retra­
ad aliquid erudiri et considerare in eis libe­
hitur aliquis, vel a fine, vel ab his quae pro­
rale est, scilicet inquantum utiles sunt ad fi­
pinquiora sum fini; sicut contingit per consi­
nem, et non amplius.
Sed multa differentia est ad quem finem
derationem in aliqua scientia posteriori respe­
aliquis addiscit aut exercetur in eis. Si enim
ctu alicuius minus scibilis retrahitur aliquis
propter actum virtutis excellentioris suiipsius,
a consideratione in prima respectu maxime
non est pravum nec illiberale; aut si etiam
scibilis.
propter bonum virtutis aliquorum amicorum,
1268. — Hoc igitur viso supponens Ari­
quia amicus est velut alter ipse. Si autem ali­
stoteles quod expedit pueros erudiri in disci­
quis addiscat eas et operetur in eis saepe
plinis utilibus ad finem, sicut manifestum,
propter alios, ut inde reportet commodum et
probat quod non in omnibus utilibus, sed in
utilitatem secundum bona exteriora, sicut mul­
liberalibus; dicens, quod manifestum est ex
ti iuristarum et medicorum faciunt, mercena­
se, quod expedit pueros in civitate bene ordi­
rium et servile erit. Dictum enim est prius
nata erudiri in disciplinis utilibus ad finem
disciplinam servilem esse quae ordinatur ad
reipublicae: illa enim quae ordinantur ad fi­
corpus et ad bona exteriora cum depressione
nem aliquem expedit praeparari et disponi ad
ipsum. Pueri autem ordinandi sunt ad finem
intellectus.
Dicit autem « qui hoc agit saepe propter
reipublicae; et disciplina et eruditio sunt quae­
alios », quia quandoque bonum est uti tali­
dam praeparationes ipsorum ad ipsum. Quod
bus scientiis ad alios, aliquando propter bo­
autem non expediat eos erudiri in omnibus
num aliorum tantum sine utilitate propria,
utilibus universaliter, sed tantum in utilibus
ut quando necessitatem habentes a se vel ab
et liberalibus, manifestum est distinctis disci­
aliis non possunt juvari opportune, aliquando
plinis per liberales quae per se disponunt in­
etiam propter utilitatem propriam ut reportent
tellectum ad finem, et illiberales quae per se
lucrum rationabile, secundum tamen quod
ordinantur ad bonum corporis, sicut di­
' utile est ad finem et bonum secundum intclctum est.

— 4*5

L. VIII, I. i

IN POLITICORUM

lectum non deprimendo intellectum ipsum in
usu ipso. Praemissae igitur disciplinae seu eru­
ditiones ad utrumque se habent, quia con­
tingit eis bene uti ad finem et male, quem­
admodum dictum est.
1270. — Consequenter cum dicit « sunt
autem »
Declarat determinate quae sunt scientiae
convenientes pueris.
Et primo praenumerat eas. Secundo cum
dicit, « De musica vero », declarat cuius gra­
tia et qualiter sunt in eis erudiendi.
In prima parte dicit, quod quatuor sunt di­
sciplinae fere quas consueverunt iuvenes ad­
discere in civitatibus quae bene gubernantur:
scilicet disciplinam literarum, puta gramma­
ticam seu rationalem universaliter, et luctativam et musicam et artem figurandi quae com­
munis est pictoriae et sculptoriae, sicut valde
utiles ad operationes vitae humanae, et valde
bonae secundum seipsas, inquantum in eis
aliqualiter perficitur intellectus. Gymnastica
utilis est tamquam conferens ad fortitudinem
et robur iuvenum.
1271. — Deinde cum dicit « de musica »
Declarat cuius gratia et qualiter erudiendi
sunt in eis.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit, « De
musica autem » regreditur ad inquirendum
de musica, ut magis appareat veritas de ea.
Circa primum primo ostendit quare et cu­
ius gratia erudiendi sunt pueri in musica. Se­
cundo cum dicit, « Adhuc autem », cuius gra­
tia in disciplina literarum. Tertio cum dicit,
« Ac etiam de utilibus », cuius gratia in figurativa. Quarto cum dicit, « Similiter vero »,
cuius gratia et usque ad quid et qualiter in
gymnastica.
Circa primum primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Quod igitur » recolligit
dicta.
Circa primum adhuc primo ostendit, quod
sunt quaedam scientiae quas expedit addisce­
re propter deductionem in vacatione. Secun­
do cum dicit, « Quapropter musicam, etc. »
ex his concludit musicam addiscendam esse
propter delectationem in vacatione, non pro­
pter utilitatem.
Circa primum adhuc primo tangit, quod
non vacatio est propter vacationem. Secundo
cum dicit, « Itaque manifestum, etc. » ex di­
ctis concludit propositum suum.
Adhuc in prima parte ostendit, quod non
vacatio est propter vacationem habentem de­
lectationem secundum seipsam. Secundo cum
dicit, « Si enim utroque etc. » quod vacatio
quae est in quiete rationem finis habet secun­
dum se, et quaerenda est non propter aliud.
Tertio cum dicit, « Otium autem, etc. » osten­
dit quod vacatio in his quae ad intellectum
pertinent habet delectationem secundum sei­
psam, et rationem finis.
In prima parte dicit, quod de disciplina
musicae cuius gratia iuvenes erudiendi' sunt in

1269-1272

ea, dubitabit aliquis propter diversitatem
quae accidit circa eam.
Quidam enim participant ea propter dele­
ctationem, quae est circa sensum. Sonus enim
musicus proportionaliter movet auditum, cu­
ius apprehensionem sequitur delectatio sensi­
bilis, sic participant eam rurales. Alii autem
instituerunt eam ut disciplinam quamdam, vi­
delicet propter cognitionem proportionum, et
ipsarum harmoniarum speculationem; propter
hoc quod naturaTiumana secundum intelle­
ctum appetit, sicut saepe dictum est, non so­
lum non vacare, idest agere operationes extrinsecas recte, sed etiam posse bene vacare,
idest vacando ab operationibus exterioribus
intendere circa speculationem.
Speculatio enim primi intelligibilis ratio­
nem primi principii habet in operationibus.
Est enim ultimus finis hominis, sicut dictum
est prius. Quamvis enim ambo sint eligibilia,
scilicet non vacare, idest intendere exterio­
ribus operationibus, et vacare, idest intendere
interioribus, vacatio tamen magis habet ra­
tionem eligibilis et boni quam non vacare.
Inquirenda est ergo vacatio aliqua sicut finis
omnium aliorum, quae oportet facere gratia
ipsius, sicut bellum propter pacem. Et hoc
satis ostensum est prius, et decimo Ethicorum.
1272. — Deinde cum dicit « si enim »
Quia forte aliquis crederet, quod cum in
ludo sit delectatio quaedam delectabilis, quod
ipsa haberet rationem finis, cuius gratia alia
quaerenda essent. Et ideo ostendit contra­
rium huiusmodi; dicens, quod quamvis non
vacare eligendum sit propter vacationem, non
tamen propter eam quam exercemus ludentes.
Si enim ita esset, tunc ludus et exercitium
in ipso esset finis vitae nostrae. Quia igitur
hoc est impossibile, ludus enim laboriosus est,
et cum tristitia et nocumento saepe, manife­
stum est, quod inconveniens est non vaca­
tionis finem esse ludum; et manifestum est
magis intendendum ludis in non vacationibus,
ut magis possint operari; quia laborans in
operando indiget requie propter restitutionem
et salvationem virtutum.
Cuiuscumque enim est aliquod tempus de­
terminatum ad operationem agere, si exces­
serit illud necesse est languescere, sicut Phi­
losophus dicit in libro de Somno: propter hoc
indiget remissione illius. Ludus autem propter
requiem est, vel est requies quaedam. Sed ope­
rari operationes exteriores accidit cum labore
et fatigatione, tum propter motum membro­
rum praeter naturam, tum propter consum­
ptionem spirituum. Et ideo oportet ludos in­
troducere observantes tempus et locum oppor­
tunum, et alias circumstantias ad usum ipso­
rum, tamquam ad requiem adducant, et quae­
rantur quasi gratia pharmaciae, idest medici­
nae. Ut sicut medicina amara existens ad sa­
nitatem deducit, ita etiam ludus, etsi sit cum
tristitia et labore, ad restitutionem virtutum.
Remissio enim motus laboriosi animae pro­
pter delectationem consequentem requies quae-

■— 416 —

1272-1277

IN POLITICORUM

dam est virtutum animae. Sic igitur vacatio,
quae in ludo, rationem finis non habet, sed
magis quaeritur propter requiem a fatigatione
quae in operatione est. Huiusmodi autem re­
quies propter ipsam operationem quaeritur.
1273. — Deinde cura dicit « vacare au­
tem »
Ostendit, quod in vacatione in operationi­
bus circa speculabilia est felicitas et dele­
ctatio secundum se; dicens quod operatio cir­
ca speculabilia habet secundum seipsum de­
lectationem et felicitatem et vitam beatam,
sicut ostensum est prius. Beate autem vivere
non existit in non vacatione, sed in vacatione
magis. Non vacans enim, idest exercens ope­
rationes exteriores, operatur gratia alicuius
finis non existentis in illa operatione, sed in
aliqua ulteriori. Sicut bellum exercens opera­
tur propter pacem, et currens in stadio currit
propter bravium.
Felicitas autem perfecta rationem finis ul­
timi habet, quae non est cum tristitia, sed
cum delectatione excellentissima. Operationem
enim excellentissimam sequitur excellentissima
delectatio. Siquidem operationem per se se­
quitur delectatio. Sed hanc felicitatem et ope­
rationem non eamdem ponunt omnes, sed di­
versi diversam, secundum diversitatem aesti­
mationum et habituum. Unusquisque enim
operationem secundum habitum quem existi­
mat perfectissimum ponit felicitatem esse, et
delectationem propriam ei. Secundum verita­
tem autem operatio, quae est secundum ex­
cellentissimum habitum, felicitas est; et dele­
ctatio, consequens ipsam excellentissima. Ha­
bitus autem ille optimus est, qui est secun­
dum virtutem perfectissimam, et respectu per­
fectissimi obiecti. Per ista enim duo determi­
natur, puta per potentiam et obiectum.
1274. — Deinde cum dicit « itaque ma­
nifestum »
Concludit ex dictis, quod sunt aliquae di­
sciplinae quaerendae propter delectationem
quae in vacatione est; dicens, quia in vaca­
tione consistit felicitas, quae rationem finis
habet, et delectationem maximam, ut dictum
est. Ea autem quae sunt ad finem, quaerenda
sunt propter ipsum, et delectationem quae in
ipso est; et si sunt quaedam disciplinae vel
eruditiones ordinatae ad felicitatem per se,
manifestum est, quod oportet ad vacationem
quae in contemplatione, et delectatione, quae
in ipsa est, addiscere disciplinas quasdam, et
erudiri in eis, et istas esse gratia suiipsius,
tamquam bonas secundum seipsas, quamvis
valeant ad felicitatem.
Eas autem quae ordinantur ad non vaca­
tionem, seu ad operationes exteriores, vel
opera exteriora, esse necessarias, quamvis non
simpliciter bonas secundum seipsas; sicut ex­
trinseca bona ad quae ordinantur sunt neces­
saria ad vitam, sicut organa quaedam seu ma­
teria, et non simpliciter bona secundum
seipsa.

L. VIII, 1. i

1275. — Deinde cum dicit « quapropter
musicam »
Ex dictis declarat, quod musica addiscenda
est propter eruditionem et delectationem, non
sicut necessaria.
Et primo declarat hoc per rationem. Secun­
do cum dicit, « Quapropter Homerus etc. »
per dicta Homeri.
In prima parte ipse dicit, quod propter
praedicta antiqui musicam dixerunt esse
quaerendam propter eruditionem et delecta­
tionem, quae in vacatione, et non propter ali­
quam utilitatem extrinsecam. Necesse est enim
musicam quaerere, aut propter necessitatem
cxtrinsecorum bonorum, aut propter delecta­
tionem quae est in vacatione, et non propter
aliquam utilitatem extrinsecam.
Omnis enim scientia aut propter hoc aut
illud quaeritur. Speculativa quidem propter
delectationem quae in vacatione, practica au­
tem propter opus. Sed ipsa non est quaeren­
da propter necessarium vel utile aliquod extrinsecum. Non enim secundum se est utilis
ad acquisitionem pecuniarum, seu oeconomiam,
sicut scientia literarum utilis est ad istas, et
ad doctrinam aliarum, et ad actiones politicas
multas: nec etiam utilis est sicut videtur figurativa esse utilis ad recte indicandum arti­
ficum opera, ut non decipiantur. Nec etiam
est utilis ad sanitatem et robur per se, sicut
luctativa. Neutrum enim istorum facit musi­
ca per se, quamvis quandoque faciat per ac­
cidens; ergo relinquitur debere ipsam addi­
scere propter scire, et deductionem, quae in
vacatione est, ad quod antiqui sapientes ordi­
naverunt ipsam. Delectationem enim quam
credunt esse liberorum, et in qua eos exerceri
dicunt fieri per musicam, ad hoc eam ordi­
nantes.
1276. — Deinde cum dicit « quapropter
Homerus »
Declarat hoc per dicta Homeri tria, quae
imperfecte ponit. Dicit igitur, quod pro­
pter praedicta, Homerus in quodam metro ita
inquit de ipsa, quasi adversando quibusdam
dicentibus ipsam esse necessariam, dicens ita
non esse. Sed contingit delectari in eam per
se, sicut vocari ad epulas delectabile est per
se multis. Et iterum in alio metro dicens al­
teros quosdam esse, qui dicunt cantativam
naturam, hoc est musicam, esse valde dele­
ctabilem, sicut delectantem omnes. Et in aliis
introduxit Ulyxem dicentem hanc esse opti­
mam hominum delectationem, ipsis gauden­
tibus in epulando, si audiant cantilenas mu­
sicas a citharoedo, ipsi dico residentes. In pri­
mo autem dicto dicit habere omnem delecta­
tionem absolute. In secundo delectationem
naturalem. In tertio optimam.
1277. — Deinde cum dicit « quod igitur »
Recolligit dicta, dicens quod ex his quae
dicta sunt, manifestum est quod est aliqua
disciplina in qua erudiendi sunt pueri, non
sicut in utili aut necessaria propter extrinseca

— 4T7

L. VIII, l. i

IN POLITICORUM

bona, sed sicut in liberali et honesta secun­
dum seipsum. Utrum autem ipsa sit una vel
plures secundum numerum, et si sint plures,
quae sunt hae, et qualiter addiscendae, po­
sterius determinabit. Nunc autem tantum
praemanifestum est nobis, quod ab antiquis
habemus testimonium quoddam, quod sunt
aliqua erudimenta puerorum liberalia et ho­
nesta secundum se, et quod musica hoc ope­
ratur manifeste.
1278. — Deinde cum dicit « ac etiam »
Declarat cuius gratia addiscenda est scien­
tia literarum; dicens, quod adhuc manifestum
est, quod oportet pueros erudiri in quibus­
dam disciplinis utilibus, non tantum propter
utilitatem exteriorum, quae sequitur ex eis,
sed propter hoc quod ad scientias et ad li­
berales actiones valent. Sicut in scientia literarum, quae non tantum utilis est ad extrinseca bona, sicut dictum est prius, et propter
hoc addiscenda, sed etiam propter hoc quod
per ipsam contingit fieri eruditiones multas in
aliis scientiis, puta eas quae fiunt per disci­
plinam audiendo ab alio, quod non fit nisi
per sermonem significativum, cuius significa­
tionem et rationem modi significandi, simul
autem et ordinationem convenientem docet
praedicta scientia.
1279.— Deinde cum dicit « similiter
vero »
Declarat cuius gratia erudiendi sunt in figurativa. Dicens quod simul expedit pueros
erudiri in figurativa, quae sub se continet
scriptivam et pictivam, aut etiam sculptivam,
non solum ut non decipiantur in vendèndo
propria, sed etiam ut sint inseductibiles circa
emptionem et venditionem vasorum universa­
liter, quorum valor praeter eum qui materiae,
cognoscitur per artem praedictam, quod per­
tinet ad utilitatem. Aut magis erudiendi sunt
in ea, quia per ipsam magis possunt consi­
derare pulchritudinem corporum, quae consi­
stit in debita proportione quantitatis mem­
brorum adinvicem ct ad totum, et etiam ad
colorem, quod est bonum et delectabile se­
cundum seipsum. Et huiusmodi gratia eru­
diendi sunt magis liberi et magnanimi.
Quaerere enim in omnibus utilitatem in ex­
terioribus bonis, et illud quod amplius est in
eis, non congruit liberis et magnanimis secun­
dum quod huiusmodi. Liberi enim sunt vi­
gentes intellectu magis quam secundum cor­
pus. Et ideo magis intendunt bonum secun­
dum intellectum, quam secundum corpus, et
quam exteriora. Magnanimi enim ex inclina­
tione animi et virtute habitus inclinantur ad
maxima et honorabilissima, quae sunt bona
secundum intellectum; et ideo respectu isto­
rum despiciunt extrinseca bona (unde dicit
Philosophus quarto Ethicorum, quod neque
bene fortunatus gaudiosus erit, neque infor­
tunatus tristis) et etiam bonum corporis. Un­
de dicit in eodem, quod est magnorum factivus, et cum periclitetur in magnis et bonis
non parcens vitae; et ideo ad liberum et ad

1277-1282

magnanimum pertinet magis quaerere prae­
eminendam in bonis quae secundum intelle­
ctum sunt, quam in bonis exterioribus, ct se­
cundum intellectum magis amare seipsum, sic­
ut idem Philosophus dicit in nono Ethicorum.
1280. — Deinde cum dicit « cum vero »
Declarat cuius gratia, et quibus, et quali­
ter exercitandi sunt in luctativa, seu agonistica.
Et circa hoc primo manifestat cuius gratia.
Secundo cum dicit, « Nunc autem ctc. », qua­
liter et in quibus agonibus.
Primo igitur dicit : quoniam ex his, quae
dicta sunt prius, iam manifestum est, utrum
erudiendi sunt prius, in consuetudinibus dis­
ponentibus appetitum, vel in his quae per­
tinent ad intellectum, quoniam secundum ap­
petitum prius, et etiam circa corpus prius,
quam circa intellectum; manifestum est, quod
pueri in hac aetate tradendi sunt luctativae
et etiam paedotribicae. Quarum prima facit
bonum habitum corporis ad fortitudinem et
ad armorum usum. Secunda autem bene di­
rigit et regulat operationes ipsorum in or­
dine. Dicitur autem paedotribica disciplina
qua paedonomus dirigit operationes puerorum
ad virtutem a paedos quod est puer et tribe
quod est exercitium.
1281. — Deinde cum dicit « nunc autem »
Primo declarat qualibus agonibus erudiendi
sunt. Secundo cum dicit, « Quod igitur etc. »
quo ordine.
Et circa primum adhuc primo declarat quod
non in nimiis laboribus. Secundo ex hoc con­
cludit magis erudiendos esse in dignis et hu­
manis agonibus, cum dicit, « Quare quod bo­
num etc. ».
Primum probat reprobando opinionem et
usum contrarium. Quem primo ponit. Secun­
do cum dicit, «Atqui ut», improbat.
In prima parte ipse dicit, quod nunc civi­
tates quae magis videntur habere sollicitudi­
nem de bono habitu puerorum, inducunt in
eis habitum athleticum, idest habitum ad ro­
bur athletae, exercentes eos in operationibus
laboriosis tollentes pulchritudinem corporum
et augmentum impedientes propter excessum
laboris in eis. Lacedaemonii enim qui ma­
gnam curam habuerunt de eis, peccaverunt
manifeste in isto peccato, facientes eos effe­
ratos in huiusmodi operationibus, ac si huius­
modi efferatio conferret maxime ad fortitu­
dinem bellicam.
1282. — Deinde cum dicit «atqui ut»
Reprobat usum et opinionem istorum. Et
primo in hoc quod eos exercitabant tantum
ad unam virtutem. Secundo cum dicit, « Si
enim ambo etc. » quia nec ad illam bene.
Unde in prima parte dicit, quod praedictae
civitates sic exercitabant pueros propter for­
titudinem, quamvis manifestum sit, sicut di­
ctum est prius, quod non expedit futuros be­
ne gubernare exercitari tantum ad unam vir­
tutem, sed magis ad omnes. Si quidem feli­
citatem oportet habere omnes virtutes, ut

1282-1286

IN POLITICORUM

probatum fuit; ipsi autem tantum exercitabant
eos ad unam. Iterum dato quod sufficiat exer­
ceri ad unam maxime, non tamen ad hanc
quam ipsi opinabantur, puta ad fortitudinem.
Maxime enim expedit exercitari ad optimam
virtutem. Optima autem virtus non est for­
titudo, sed aut iustitia, aut prudentia magis.
1283. — Deinde cum dicit « et si ad
hanc »
Ostendit, quod neque ad hanc convenien­
ter exercitabant eos, per duas rationes, qua­
rum secundam ponit cum dicit, « Praeterea
scimus etc. ».
In prima dicit, quod et si expedit pueros
exercitari maxime ad fortitudinem secundum
opinionem ipsorum, tamen non bene invene­
runt agones et modos exercitandi ad ipsam,
exercitantes eos in operibus ad crudelitatem
et immisericordiam, puta in homicidiis, rapi­
nis et aliis huiusmodi. Et hoc apparet, quia
neque illa animalia bruta magis assequuntur
fortitudinem secundum veritatem quaecumque
sunt silvestria et crudelia magis, puta lupus
aut draco, sed magis illa quae habent mores
mitiores et leoninos et sunt magis assueta
praedictis, sicut leo qui fortissimus anima­
lium dicitur esse et multas habere proprieta­
tes similes proprietatibus quarumdam virtu­
tum. Et canes quidam qui ex hoc etiam no­
biles dicuntur. Nec etiam gentes quae magis
crudeles et immisericordes sunt magis habent
fortitudinem secundum veritatem.
Multae enim inveniuntur quae inclinantur,
vel ex natura quadam corrupta, vel ex con­
suetudine, ad interficiendum homines et come­
dendum carnes humanas. Sicut Achaei et
Eniochi dicuntur, et circa pontum habitantes,
sicut etiam Tartari. Similiter et aliae gentium
non habitantium iuxta mare, quaedam sunt
similes praedictis. Quaedam autem sunt quae
ordinantur ad rapinas et latrocinia facienda.
Et tamen omnes istae participant parum for­
titudine. Quare exerceri in huiusmodi operibus
ad crudelitatem pertinentibus, non est exer­
ceri ad fortitudinem veram.
Fortitudo enim vera habitus est in medie­
tate consistens quae circa timores et audacias,
sufferentes faciens et periculorum et mortis
quando oportet et ubi et veri boni gratia;
secundum quam oportet, quandoque aliquos
aggredi, aliquando refugere, aliquando inter­
ficere et aliquando parcere. Exercitati autem
in operibus feralibus, quamvis multum aggressivi sint, non tamen boni gratia, non con­
siderantes quando et ubi oportet, nec etiam
parcentes cuicumque.
1284. — Deinde cum dicit « secundum
praevalentes »
Ponit secundam rationem; dicens, quod
adhuc nos scimus, quod Lacedaemonii quamdiu exercitaverunt se in huiusmodi laboribus,
praevaluerunt vicinis, praeliantes adversus eos;
nunc autem deficiunt ab aliis quibusdam vi­
cinis eorum in agonibus luctativis et bellicis,
non habentes artem luctandi, et modum et

prudentiam bellandi, sicut alii habent. Et ideo
non dominantur nunc. Non enim differebant
prius ab aliis praevalentes eis propter hoc per
se, quod exercitabant pueros ad habitus fe­
rales. Sed quoniam exercitati in talibus ha­
bitibus pugnabant cum eis qui ad hoc non
studuerant omnino.
Praevalet enim aliquis quandoque alicui,
quia ipse exercitatus est ad praelium, alter
vero non; aut propter inexperientiam et incxercitium eius cui praevalet, quamvis praeva­
lens non habet artem bellandi. Nunc autem
vicini eorum exercitati sunt in luctativa arte
et bellica. Et ideo praevalent cis feralibus exi­
stentibus, non exercitatis autem in artibus
praedictis.
1285. — Deinde cum dicit « quare quod »
Concludit ex dictis, quod magis exercitandi
sunt pueri in agonibus humanis et in ordi­
natis ad virtutem.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Oportet autem non ex proprio etc. » remo­
vet obiectionem quae posset fieri.
Primo igitur dicit, quoniam praedictae civi­
tates non convenienter erudiunt pueros exer­
citantes eos in feralibus operibus, manifestum
est, quod magis expediens est multum praeexercitare eos in agonibus et actibus ad bo­
num deducentibus, quam in feralibus; quia
nec lupus nec alia aliqua fera, quantumcumque crudeles sint, non bene se haberent in
experiendo aliquod periculum bonum. Simili­
ter nec homo habens proprietates ipsorum
propter declinationem a ratione recta ad al­
terum extremum; sed vir studiosus secundum
rationem operans magis.
Quicumque vero permittunt pueros exerci­
tari in huiusmodi et sine paedagogo in ne­
cessariis faciunt eos sordidos, hoc est de­
pressos secundum intellectum ct magis inten­
dentes bonum corporis, et disponunt eos se­
cundum veritatem ad unum opus reipublicae,
puta ad robur corporis, quamvis magis expe­
diret eos esse dispositos ad plura vel ad om­
nia. Et iterum ad illud unum multo deterius
disponunt ipsos quam alii, secundum quod
dixit ratio vel sermo prius. Sed quia aliquis
posset dicere quod exercitatio in feralibus expedientior esset civitatibus, quoniam antiqui
in talibus exercitati praevaluerunt aliis, sicut
Lacedaemonii, hoc removet.
1286. — Consequenter cum dicit « oportet
autem »
Dicens, quod de his quae conveniunt civi­
tatibus et rebuspublicis rectis non debemus
indicare ex operibus civitatum antiquarum et
ex dispositionibus priorum hominum omnino,
sed magis ex his quae fiunt nunc. Antiqui
enim pugnabant contra inexercitatos et in­
suetos ad arma, contra quos non erat necesse
habere multum exercitium ct artem ipsorum,
parum enim exercitati poterant eis praevalere.
Nunc autem homines sunt exercitati in ago­
nibus et usu armorum magis; et ideo disci­
plinae et eruditiones in talibus nunc habent

— 4I9 -·
29 — In Politicorum.

L. VIII, i. I

L. VIII, 1. i

IN POLITICORUM

opus et locum magis contra tales quam prius
haberent.
1287. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Manifestat quo ordine sunt exercitandi in
istis.
Et primo ostendit quod usque ad pube­
scendam continue erudiendi sunt in facilio­
ribus. Secundo cum dicit, « Quando autem a
pubescentia etc. » quod in sequenti aetate
exercitandi sunt in intensioribus, et debent
uti alimentis siccis magis quam prius.
In prima dicit, quod cum ex dictis mani­
festum sit quod pueri exercitandi sunt in luctativa quae inclinat ad habitus morales vir­
tutum, manifestum etiam potest esse qualiter
et quo ordine sunt exercitandi. Usque enim
in finem pubescendae exercitandi sunt in le­
vioribus exercitiis et moderatis magis, refi­
cientes ab eis exercitium violentum et labores
qui ordinantur ad necessitatem vitae, qui ad
servos pertinent; ita ut per violentiam per ta­
lia non fiat aliquod impedimentum ad incre­
mentum et bonam dispositionem corporis.
Per labores enim immoderatos debilitantur
virtutes et complexio.
Signum autem quod exerceri in facilioribus
valet ad bonam dispositionem corporis, exer­
ceri autem in violentis gravat, est, quia si
ponamus quod aliquis vir exercitatus recte
prius inveniat duos alios homines in violentis
exercitatos in iuventute, ut in olympionicis,
continget istum devincere illos viros iam exi­

1287-1288

stentes perfectos secundum aetatem, quam­
vis pueros secundum fortitudinem; propter
hoc quod exercitia violenta et necessaria ab­
stulerunt ab huiusmodi iuvenibus in prima
aetate potentiam ct vigorem.
1288. — Deinde cum dicit « quando au­
tem »
Daclarat in quibus exercendi sunt in aetate
sequenti; dicens, quod quando fiunt apti ad
alias eruditiones fortiores, puta post pube­
scendam vel post tres annos sequentes vel
circa, tunc expedit eos exercitari in exercitiis
magis laboriosis, convenientibus tamen aetati;
ita ut sicut natura magis et magis perficitur,
ita plus et plus addatur ad exercitia proporlionaliter: et tunc etiam expedit eis magis ad­
ministrare alimentum siccum, quod magis di­
sponit ad fortitudinem.
Sed cavendum est, quod simul non exer­
ceantur in eis quae pertinent ad bonam di­
spositionem intellectus et ad bona corporis
per se. Contrariantur enim sibi invicem et
contraria operantur; et labor in exercitio cor­
porali impedit intellectum, et labor in his
quae ad intellectum et dispositionem corporis.
Cuius ratio est, quia quandocumque aliquae
duae potentiae fundantur in aliqua substan­
tia una, intensio in actu unius remittit ope­
rationem alterius, quia omnis virtus divisa
minor est seipsa unita. Potentia autem ad
operationes corporales, puta ad augmentationem et nutritionem, et potentia intellectiva,
ad unam substantiam pertinent. Et ideo in­
tensio in actu alterius impedii aliam.

— 420 —

IN POLITICORUM

L. VIH, 1. H

LECTIO II.
(nn. 1289-1327; (1128-1163]).
Num civis musicam addiscere debeat.
TEXTUS ARISTOTELIS

(Bekker 1339all - 134Ibi8)
1128. De musica autem quaedam quidem
dubitavimus ratione et prius; bene autem ha­
bet, et nunc resumentes ipsa producere, ut
sicut aditus fiat rationibus, quas utique ali­
quis dicet enuncians de ipsa.
1129. Neque enim quam potentiam habet,
facile de ipsa discutere, neque cuius gratia
oportet participare ipsa; utrum ludi gratia,
et requiei, sicut somno, et ebrietate. Haec
enim secundum se quidem, neque studioso­
rum sunt, sed delectabilia, simulque solicitudinem cessare faciunt, ut ait Euripides: pro­
pter quod et ordinant ipsam, et utuntur in
omnibus similiter, vino, ebrietate, et musica :
ponunt autem, et saltationem in iis. Aut ma­
gis ad virtutem tendere secundum aliquid exi­
stimandum musicam, tamquam potentem, sicut
exercitativa quale aliquod corpus efficere, et
musicam morem qualem quemdam facere, as­
suescentem gaudere recte ad deductionem; aut
aliquid confert et ad prudentiam, etenim hoc
tertium ponendum dictorum.
1130. Quod quidem igitur oportet iuvenes
non ludi gratia erudire, non immanifestum :
non enim ludunt addiscentes, cum tristitia
addiscere.
1131. At vero neque in deductionem pueris,
et talibus aetatibus congruit attribuere, ne­
que enim imperfecto convenit finis.
1132. Sed forte utique videbitur puerorum
studium ludi gratia esse viris factis et per­
fectis. Sed si hoc est tale, cuius utique gratia
oportet addiscere ipsos, sed non sicut reges
Persarum et Medorum per alios facientes,
ipsum transumere delectationem et eruditio­
nem? Etenim necessarium, melius efficere opus
eos, qui hoc ipsum fecerunt et artem iis qui
tanto tempore curaverunt quantum ad addi­
scere solum. Si autem talia oportet celebrare
ipsos, et circa negotium pulmentorum ipsos
oportebit praeparare: sed inconveniens.
1133. Eamdem autem dubitationem habet,
et si potest mores meliores facere. Hoc enim
quid oportet addiscere ipsos, si non alios au­
dientes, recteque gaudere et posse indicare,
sicut Lacedaemonii? Illi enim non addiscen­
tes, tamen possunt indicare recte, ut aiunt,
bonas et non bonas melodiarum.
1134. Eadem autem ratio utique, et si ad
bonam diuturnationem et deductionem libera­
lem utendum ipsa, quod oportet addiscere
ipsos, sed non aliis utentibus frui.
1135. Considerare autem licet existimatio­
nem quam habemus de diis. Non enim lupi-

ter ipse cantat et citharizat poetis. Sed etiam
banausos vocamus tales, et agere non viri non
inebriati aut ludentis. Sed forte de iis qui­
dem posterius considerandum.
1136. Prima autem quaestio est, utrum non
ponendum in disciplinam, musicam aut po­
nendum; et quid potest dubitatorum trium,
utrum disciplinam, aut ludum, aut deductio­
nem.
1137. Rationabiliter autem in omnia ordi­
natur et videtur participare. Ludus enim gra­
tia requiei est. Requiem autem necessarium
delectabilem esse: eius enim, quae per la­
bores, tristitiae medicina quaedam est. Et de­
ductionem confesse oportet non solum ha­
bere quod bonum, sed et delectationem : felicitari enim ex ambobus iis est. Musicam au­
tem omnes esse dicimus delectabilissimorum,
et nudam existentem, et cum melodia. Ait
enim et Museus esse hominibus delectabilis­
simum cantare: propter quod in conventus
et deductiones rationabiliter assumunt ipsam,
tamquam potentem laetificare. Quare et hinc
existimabit utique aliquis oportere ipsam eru­
diri iuniores.
1138. Quaecumque enim innocua delectabi­
lium non solum congruunt ad finem, sed ad
requiem. Quoniam autem in fine quidem ac­
cidit hominibus raro fieri, saepe autem requie­
scunt, et utuntur ludis, non quantum ad
plus, sed et propter delectationem, utile uti­
que erit requiescere in delectationibus quae
ab ipsa.
1139. Accidit autem hominibus facere ludos
finem: habet enim forte delectationem quam­
dam et finis, sed non quantamcumque. Quae­
rentes autem hanc, accipiunt ut hanc illam,
propterea quod finis actionis habet similitu­
dinem quamdam: finis enim nullius gratia
futurorum est eligibilis, et tales delectationum
nullius gratia futurorum sunt, sed factorum,
laborum et tristitiae. Propter quam quidem
igitur causam quaerunt felicitatem fieri per
has delectationes, hanc merito utique quis exi­
stimabit causam.
1140. De eo autem, quod est communicare
musica, non propter hanc solam, sed neque
propterea quod utilis est ad requiem, ut vi­
detur, non solum. Sed quaerendum, ne forte
hoc quidem accidat, honorabilior est autem
natura ipsius, quam secundum dictam oppor­
tunitatem, et oportet non solum communi de­
lectatione participare ab ipsa cuius habent
sensum omnes (habet enim musica delecta­
tionem naturalem, propter quod omnibus ae-

— 421 -

L. VIH, 1. il

IN POLITICORUM

gnatio harmoniis et rhythmis esse. Propter
tatibus, et omnibus moribus usus ipsius est
quod multi aiunt sapientum, ii quidem har­
amicus).
moniam esse animam, ii autem habere.
1141. Sed videre, si qua et ad morem con­
1152. Utrum autem addiscere eosdem can­
fert, et ad animam. Hoc autem utique erit
tantes et manu operantes, aut non, sicut du­
palam, siquales quidam moribus sumus per
bitatum est prius, nunc dicendum.
ipsam.
1153. Non immanifestum, quod multam ha­
1142. At vero, quod efficiamur quales qui­
bet differentiam ad fieri quales quosdam, si
dam, manifestum per multa quidem, et al­
quis ipse communicet operibus. Unum enim
tera, non minime autem et per melodias
aliquid impossibilium aut difficilium est, eos
Olympi: hae enim confesse faciunt animas
qui non communicaverunt operibus, iudices
raptas. Raptus autem eius, qui circa animam
esse studiosos.
moris, passio est.
1154. Simul autem, et oportet pueros ha­
1143. Adhuc autem audientes mutationum
bere quamdam occupationem, et Architae
fiunt omnes compatientes, et sine rhythmis, et
platagem quam dant pueris quatenus utentes
melodiis ipsis.
hac nihil destruant eorum quae in domo.
1144. Quoniam autem accidit musicam esse
Non enim potest invents quiescere: hic qui­
delectabilium, virtutem autem circa gaudere
dem igitur est congruens parvis ludorum: di­
recte, et amare, et odire; palam quod opor­
sciplina autem platagae maioribus iuvenum.
tet addiscere, et assuefieri nihil ita, ut iudi­
Quod quidem igitur erudiendum musicam, ita
care recte, et gaudere decentibus moribus, et
ut communicetur omnibus, manifestum ex
bonis actionibus.
talibus.
1145. Sunt autem similitudines maxime pe­
1155. Decens autem et non decens aetates,
nes veras naturas in rhythmis et melodiis irae
non difficile determinare, et solvere ad dicen­
et mansuetudinis, adhuc autem fortitudinis et
tes banausam esse curam.
temperantiae, et omnium contrariorum iis, et
1156. Primo quidem enim, quoniam gratia
aliorum moralium. Palam autem ex operibus;
indicii oportet participare operibus; propter
transmutamus enim animam audientes talia.
hoc oportet iuvenes quidem existentes uti
1146. Assuetudo autem in similibus ei quod
operibus, seniores autem factos, opera qui­
est tristari et gaudere prope est eo quod ad
dem dimittere, posse autem bona iudicare, et
veritatem eodem habeat modo: puta si quis
gaudere recte, propter eruditionem factam in
gaudet imaginem alicuius videns non propter
aliam causam, sed propter formam ipsam, ne- i iuventute.
1157. De increpatione autem facta, qua qui­
cessarium, huic illam visionem cuius videt
dem increpant tamquam faciente musica baimaginem secundum se esse delectabilem.
nausos, non difficile solvere, considerantes
1147. Accidit autem sensibilium in aliis nul­
usque ad quantum operibus communicandum
lam quidem existere similitudinem ad mores,
iis qui politizant ad virtutem politicam, et
puta in tangibilibus, et gustabilibus; sed in
visibilibus, debiliter. Figurae enim sunt tales,
qualibus melodiis et qualibus rhythmis com­
municandum, adhuc autem in qualibus orga­
sed ad modicum, et omnes tali sensu commu­
nis eruditionem faciendum. Etenim verisimile
nicant. Adhuc autem non sunt hae simili­
hoc differre. In iis enim solutio est increpa­
tudines morum, sed signa magis, factae figu­
tionis: nihil enim prohibet modos quosdam
rae et colores morum, et hoc est a corpore
musicae operari quod dictum est.
in passionibus non solum. Sed quantum dif­
1158. Manifestum igitur quod oportet eru­
fert, et circa horum speculationem, oportet
ditionem ipsius neque impedire ad posterio­
non quae Pausionis contemplari iuvenes, sed
res actiones, neque corpus facere banausum,
quae Polygnoti, et si quis alius pictorum aut
et inutile ad bellica et politica exercitia : ad
sculptorum est moralis.
usus quidem jam, ad eruditiones autem po­
1148. In melodiis autem ipsis sunt imita­
sterius. Accidit autem utique circa eruditio­
tiones morum: et hoc est manifestum: mos
nem, si neque qui intendunt ad agonem te­
enim harmoniarum distat natura, ut audien­
chnicos elaboraverunt, neque qui mirabilia et
tes aliter disponantur, sed non eodem modo
superflua operum quae nunc venerunt ad
se habeant ad utramque ipsarum: sed ad
agones, ex agonibus autem ad eruditionem,
quasdam quidem planctive, et contracte ma­
sed talia quo usque utique possint gaudere
gis, velut ad eam quae vocatur olydiste; ad
bonis melodiis et rhythmis, et non solum eo
has autem mollius mente, puta ad remissas:
quod commune musicae, sicut et aliorum
medio autem modo et constanter maxime
quaedam animalium, adhuc autem et multi­
adulteram, quale videtur facere quae Doristae
tudo humilium et puerorum.
sola harmoniarum, raptos autem quae Phry1159. Palam autem ex iis, et quibus organis
gistae. Hoc enim bene dicunt qui circa lu­
utendum. Neque enim fistulas ad disciplinam
dum hunc philosophati sunt: accipiunt enim
adducendum, neque aliud aliquod organicum,
testimonia rationum ex ipsis operibus.
puta citharam, et si quid tale alterum est; sed
1149. Eodem modo habent et quae circa
quaecumque facient ipsorum auditores bonos
rhythmos, ii quidem habent enim morem sta­
aut musici ludi, aut alterius.
biliorem, ii autem motivum, et horum ii qui­
1160. Adhuc autem non est ipsa fistula mo­
dem honorabiliores habet motus, ii autem li­
rale, sed magis irae excitativum. Quare ad
beraliores.
talia tempora ipsa utendum in quibus specu­
1150. Ex iis quidem igitur quod potest mo­
latio potest purificationem magis quam eru­
rem animae qualem quemdam musica facere.
ditionem.
1151. Palam, quia docendum et erudiendum
1161. Apponamus autem quod accidit ipsi
in ipsa iuvenes. Est autem congruum ad na­
contrarium ad disciplinam, et prohibere uti
turam tantillum doctrinae musicae: iuvenes
ratione fistulationem. Propter quod bene re­
quidem enim propter aetatem indelectabile
probaverunt priores ipsius usum a iuvenibus
nihil sufferunt volentes. Musica autem natu­
et liberis, quamvis primo usi fuissent ipsa.
rae delectabilium est; et quaedam videtur co­

— 422 —

1289-1290

IN POLITICORUM

Magis enim vacantes facti propter abundan­
tias et magnanimiores ad virtutem, adhuc et
prius, et post Medica sapientes facti ex ope­
ribus, omnes sequebantur eruditionem nihil
discernentes, sed superinquirentes. Propter
quod et fistulativam adduxerunt ad eruditio­
nes. Etenim in Lacedaemonia quidam chori
ductor fistulavit choro, et circa Athenas ita
devenit. Quare fere plurimi liberorum parti­
cipant ipsa. Palam autem ex titulo quem sta­
tuit Thrasippus, Euphantidi, cum chorum
duxisset. Posterius autem reprobata est per
experientiam ipsam melius potentibus iudicare
quod ad virtutem, et quod non ad virtutem
tendit. Similiter autem et multa organorum
antiquorum, puta pictides et barbiti, et quae
ad delectationem faciunt audientibus uten­
tium, septigona et trigona, et sambucae, et
omnia quae indigent manuali scientia.
1162. Rationabiliter autem habet, et quod
de fistulis ab antiquis in fabulis dictum est:

L. VILI, 1. π

aiunt enim Palladem, cum invenisset fistulas
abiecisse: non male enim habet dicere, et
propter inhonestatem faciei hoc fecisse con­
tristantem Deam, non solum, sed magis veri­
simile, quia ad intellectum nihil est eruditio
fistulatioms. Palladi autem attribuimus scien­
tiam et artem.
1163. Quoniam autem organorum et opera­
tionum reprobamus technicum ludum (techni­
cum autem dicimus eum, qui ad agones: in
hoc enim agens non gratia virtutis suimet
operatur, sed gratia delectationis audientium,
et huius onerosae): propter quod non libero­
rum iudicamus esse operationem, sed servi­
liorem, et banausos utique accidit fieri. Mala
enim intentio ad quam faciunt finis. Specu­
lator enim onerosus existens, transmutare con­
suevit musicam. Quare, et artifices qui ad
ipsum cogitant, facit, et ipsos quales quos­
dam, et corpora propter motus.

COMMENTARIUM
1289. — Postquam Philosophus ostendit
quae sunt disciplinae in quibus consueverunt
pueri erudiri in civitatibus, et cuius gratia eru­
diendi sint in eis, regreditur nunc ad decla­
randum certius cuius gratia erudiendi sint in
musica, et quando ct in quibus partibus eius.
Et circa hoc primo praemittit intentionem
suam et causam intenti. Secundo cum dicit,
« Quod igitur etc. » prosequitur.
Circa primum praemittit intentionem suam.
Secundo cum dicit, « Neque enim etc. » as­
signat rationem ipsius recolligendo quaedam
dicta prius.
Primo igitur dicit, quod de disciplina mu­
sicae quaedam dubitando rationabiliter dixi­
mus prius. Et ideo, ut dubium certificetur,
bene expediens est nunc producere sermonem
de ipsa resumentes quae dicta sunt prius, ut
sint sicut aditus rationibus quas aliquis faciet
determinando de ipsa.
1290. — Deinde cum dicit « neque enim »
Recolligendo quaedam dicta prius, assignat
rationem intenti; dicens, quod certius deter­
minandum est de ipsa, quia non est facile
cognoscere de ipsa quam virtutem et poten­
tiam et cuius scientia habeat, et etiam utrum
participandum sit ea causa ludi et requiei,
sicut aliqui requirunt somnum vel ebrietatem.
Somnus enim et ebrietas secundum se nec
bona nec studiosa sunt: utrumque enim in
potentia quadam est operationum : et tamen
delectabilia sunt hominibus. Somnus quidem
propter remissionem laboris et requiem: ebrie­
tas autem quia delectabilis est propter spiri­
tuum multiplicationem; et iterum faciunt ces­
sare sollicitudinem de agibilibus. Non enim
sollicitatur de agibilibus, qui non considerat
de eis. Somnus autem ct ebrietas considera­
tionem removent, et rationis usum. Et pro­
pter delectationem hanc et remotionem sollici­
tudinis quidam ordinant ipsas, et utuntur

consimiliter ad ista vino, ebrietate et musica;
addunt autem aliqui istis saltationem.
Non est igitur facile disserere de musica,
an quaerenda propter hoc, aut magis existi­
mandum sit ipsam valere ad virtutem tam­
quam potentem morem qualem quemdam fa­
cere in assuescendo recte iudicare, et delectari
secundum rationem, sicut exercitativa quale
quoddam corpus efficit, et disponit ad virtu­
tem, et prudentiam confert aliquid : et enim
hoc ponendum est tertium eorum cuius gratia
quaerenda est.
Est autem intelligendum, quod sonus har­
moniae musicae primo comprehenditur ab au­
ditu, et cum proportionaliter movet ipsum, et
secundum mediam rationem, in qua consti­
tutus est, delectationem inducit, et huic dele­
ctationi possunt participare omnes. Sed ul­
terius in intentione soni harmoniaci intellectus
considerat rationem et causam proportionis,
quasi aliquod intelligibile secundum seipsum,
in quo est quaedam perfectio intellectus quam
videtur hic Philosophus vocare degendi ratio­
nem. Et haec est una causa propter quam di­
cet statim quaerendam esse musicam, scilicet
propter cognitionem veritatis in ea.
Istam autem cognitionem veritatis de pro­
portionibus musicalibus consequitur delectatio
intellectualis, sicut omnem operationem intel­
lectualem. Et haec est alia causa propter
quam dicit Philosophus eam esse quaeren­
dam : non tamen seorsum nominat eam a de­
lectatione de qua dictum est prius, vel a de­
gendi ratione. Sed iudicium de proportionibus
harmoniacis, et delectatio consequens, sunt
de his quae sunt secundum rationem rectam,
et similia his quae sunt secundum virtutem.
Et propter hoc, exercitium in iudicando de
ipsis, et in delectando circa ipsas, est quod­
ammodo exercitium ad ea quae sunt secun­
dum virtutem, sicut dicetur consequenter. Et

42 3 —

L. VIII, 1. ii

IN POLITICORUM

secundum hanc viam musica dicitur habere
potentiam ad mores: et hoc est tertium, cu­
ius gratia expedit secundum Philosophum
exercitari in ea.
1291. — Deinde cum dicit « quod qui­
dem »
Prosequitur, producens sermonem de ipsa
ad veritatis inquisitionem.
Et primo procedit circa praedicta dispu­
tando. Secundo cum dicit, « Prima vero quae­
stio etc. » magis determinando veritatem.
Circa primum, primo arguit, quod pueri
non sunt erudiendi in musica causa ludi, nec
deductionis. Secundo cum dicit, « Eadem quo­
que dubitatio » quod non propter virtutem.
Circa primum, primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Sed forsan videbitur
etc. » ponit opinionem quorumdam contra
quoddam dictum, et arguit in contrarium.
Circa primum, primo arguit, quod non sint
erudiendi in ea causa ludi, dicens quod ex
ratione sequenti manifestum est, quod iuvenes
non sunt erudiendi in musica causa ludi. Lu­
dus enim non quaeritur nisi propter delecta­
tionem quae in eo est. Illud igitur non est
quaerendum propter ludum quod delectatio­
nem non habet. Sed addiscere in pueris dele­
ctationem non habet, est enim eis cum tri­
stitia, quia laboriosum, et quia non appre­
hendunt bonum quod est in eo; ergo ab eis
non est quaerendum addiscere musicam, vel
quodcumque aliud propter ludum.
1292. — Deinde cum dicit « at vero ne­
que »
Arguit, quod nec propter deductionem; di­
cens, quod adhuc pueris et aliis aetatibus si­
milibus secundum morem pueris non oportet
attribuere degendi rationem, quae est, ut di­
ctum est, perfectio intellectus in cognitione
veritatis. Perfectio autem in cognitione veri­
tatis quodammodo rationem finis habet, et
secundum se boni. Finis autem et bonum per
se non congruunt pueris et similibus secun­
dum aetatem hanc, quia finis secundum se
debetur ei quod perfectum est, pueri autem
et similes secundum aetatem hanc imperfecti
sunt.
1293. — Deinde cum dicit « sed forte »
Ponit opinionem contrariam cuidam dicto:
dicens primo, quod forte aliter videbitur con­
tra illud quod conclusum est per primam ra­
tionem, quod pueri erudiendi et exercitandi
sunt in musica non gratia ludi, seu delecta­
tionis secundum sensum inexistentium tunc
quando erudiuntur vel exercitantur: tunc enim
non insunt sicut concludit ratio, sed futuro­
rum, in aetate perfecta quando erunt iam viri
perfecti. Sed ipse contra hoc arguit cum dicit,
« Quod si hoc tale etc. » dicens, quod si pro­
pter delectationem futuram in aetate perfecta
quaerenda est musica, non oportet ipsos fu­
turos perfectos addiscere ipsam cum sunt
pueri: sed sicut reges Persarum et Medorum
delectari in actibus musicalibus exercitatis per

1290-1294

alios cantatores, vel histriones, non per ipsos.
Similiter enim videntur delectari et erudiri
cum exercentur per alios, sicut cum per seipsos.
Sed ipse solvit rationem hanc cum dicit,
« Et enim necesse est melius etc. » dicens,
quod immo expedit magis ipsos pueros addi­
scere et exercitari in ea propter delectationem
futuram in aetate perfecta, quia est necessa­
rium eos qui exercitati sunt in operibus se­
cundum aliquam artem, et ex illis acquisie­
runt habitum ipsius, melius facere operatio­
nem, quae secundum illam, quam hi qui la­
boraverunt aliquanto tempore in ea quantum
ad discere propter lucrum proprium, et dele­
ctationem aliorum, sicut exercitatus in ope­
ribus citharizandi, et ex hoc habens habitum,
melius citharizat et magis delectatur. Opera­
tiones enim consuetae, et quae sunt secun­
dum habitum, magis sunt delectabiles, sicut
innuit Philosophus secundo Rhetoricorum.
Dicit tamen interpres, quod ante illam literam « Etenim etc. » necessarium videtur sibi
aliquid deficere. Consequenter cum dicit,
« Quod si oportet etc. » arguit contra solutio­
nem praedictam dicens, si oportet pueros ad­
discere musicam, quia melius operantur in
aetate perfetea, et magis delectantur tunc ea­
dem ratione oportebit eos laborare circa prae­
parationem pulmentorum et alia servilia, ut
melius ipsimet operantur et delectentur poste­
rius. Sed hoc est inconveniens; ergo et pri­
mum videbitur esse inconveniens.
Sed manifestum est quod non est simile:
quia musica et operatio quae secundum seipsa liberales sunt, et delectationem et dedu­
ctionem liberales habent quae decent liberos:
praeparatio autem pulmenti et aliorum ser­
vilium, nec deductionem nec delectationem
habent liberalem secundum seipsa, sed sunt
servilia: et ideo conveniunt servis et nullo
modo liberis.
1294. — Deinde cum dicit « eamdem au­
tem »
Arguit, quod non oporteat in ea erudiri
iuvenes propter mores, per duas rationes;
quarum secundam ponit cum dicit, « Consi­
derare hoc ».
Circa primum primo ponit rationem. Se­
cundo cum dicit, « Eadem quoque etc. » ex­
tendit eam ad probandum, quod non valet ad
deductionem liberalem.
Dicit igitur primo, quod eadem ratio quae
dicta est prius facit dubitare, si musica potest
meliores secundum mores facere, et propter
hoc addiscenda sit : non enim potest meliores
secundum mores facere, nisi propter consue­
tudinem indicando et delectando circa ea
quae secundum rationem sunt. Sed ad recte
iudicare et delectari proportionibus musicali­
bus, non oportet ipsosmet addiscere musi­
cam; audientes enim ab aliis ista videntur
posse facere sicut Lacedaemonii: ipsimet
enim non addiscunt musicam, et tamen pos­
sunt recte iudicare, ut dicunt, melodias bo-

— 424 —

1294-1298

IN POLITICORUM

nas et non bonas: ergo non oportet eam
ipsos met addiscere.
Sed est intelligendum quod mentiuntur La­
cedaemonii dicentes se recte posse indicare
melodias, non edocti prius. Nullus enim recte
indicat nisi quae novit. Non novit nisi quae
accipit vel inveniendo per se, vel addiscendo
ab alio, secundum Aristotelem in elenchis:
ergo nullus potest recte indicare nisi de his
quae didicit. Sumitur autem hic addiscere, se­
cundum quod communiter se habet ad acci­
pere ab alio, vel invenire per seipsum; ad
propositum enim non refert.
1295. — Deinde cum dicit « eadem au­
tem »
Extendit eam ad probandum de deductione;
dicens, quod eadem ratio dubitare facit, si
utendum est ipsa musica addiscendo eam pro­
pter deductionem et occupationem diuturnam,
sunt enim liberales. Possunt enim occupari et
deduci aequaliter, ut videtur, circa musicalia,
et ipsis, et aliis operantibus.
1296. — Deinde cum dicit « considerare
autem »
Ponit secundam rationem, et loquens secun­
dum opinionem gentilium qui multitudinem
deorum ponebant, inter quos lovem princi­
palem credebant, dicit quod ad declaratio­
nem eius quod dictum est, expedit conside­
rare existimationem quam habemus de iis, et
de his qua circa ipsos, et etiam ea quae di­
cunt poetae de ipsis. lupiter enim qui existi­
matur principalis secundum eos, et cui at­
tribuunt actiones liberales, non cantat, nec
citharizat poëtis, hoc est, poëtae non attri­
buunt sibi has operationes, quamvis attribuant
ei auditum et iudicium de talibus: sed illos
qui exercent operationes tales vocamus viles
magis; et adhuc recte agere actiones liberales
non interest viri inebriati, aut etiam ludentis.
Sed cantans musicalia, aut quasi inebriatus
est, aut sicut ludens : ergo cantare musicalia
non est viri perfecti. Et posset haec esse tertia
ratio principalis. Et adiungit, quod de his
forte convenienter liet consideratio.
1297. — Deinde cum dicit «prima au­
tem »
Determinat veritatem circa praedicta.
Et primo resumit dubitationes. Secundo
cum dicit, « Rationabiliter etc. » dissolvit eas.
Dicit igiti”· primo, quod prima quaestio
de musica est, utrum sit ponenda disciplina
quaedam ad virtutem moralem secundum se
appetibilis, aut non, et quid potest, et quam
virtutem habet. Iterum quae dubitata sunt
prius, utrum disciplinae, aut ludi, aut de­
ductiones.
1298. — Deinde cum dicit « rationabiliter
autem »
Dissolvit praedictas dubitationes, manife­
stans, quod participandum est musica propter
tria praedicta.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit.
« Utrum autem etc. » inquirit utrum debeat
participare utrique parti musicae, et ei quae

L. VIH, 1. ii

consistit in proportionibus sonorum, quae
cantativa dicitur, et ei quae in instrumentis,
quae instrumentalis vocatur.
Circa primum primo declarat quod parti­
cipandum est musica propter ludum et dedu­
ctionem. Secundo cum dicit, « De commu­
nione autem etc. » quod valet ad virtutem et
mores. In his dissolvuntur tria quaesita prius.
Circa primum primo facit quod dictum
est. Secundo cum dicit, « Quaecumque enim »
declarat propter quid plures requiescunt in
delectationibus quae secundum musicam, et
finem in eis ponunt.
In prima parte dicit, quod rationabile est
addiscere musicam, et ei participare, propter
tria praedicta, scilicet ludum, deductionem, et
disciplinam et mores.
Et de ludo et deductione, hac manifestum
est primo. Ludus enim propter requiem quae­
ritur, ct gratia ipsius. Requies autem de ne­
cessitate delectationem habet sibi adinvicem,
quia requies medicina quaedam est tristitiae
inductae per laborem prius; per ipsam enim
est remissio laboriosi motus fatigantis et tri­
stitiam inducentis. Remissio autem fatigantis,
et contristantis est delectabilis. Deductio au­
tem, quae est operatio quaedam intellectus se­
cundum rationem, non solum secundum se
rationem boni et eligibilis habet, sed etiam
delectationem habet adiunctam: et felicitas
aggregatur ex his duobus, videlicet ex per­
fecta operatione intellectuali, ct ex delecta­
tione: sed ex perfecta operatione intellectuali
per se et essentialiter, ex delectatione autem
sicut ex conveniente per se. Perficit enim de­
lectatio felicitatem sicut superveniens finis, ut
decor iuvenlutem, sicut dicitur decimo Ethi­
corum.
Ex quo manifestum est, quod ex quo lu­
dus secundum se delectationem habet, et de­
ductio quoddam bonum intellectuale est, et
delectationem habet secundum seipsam, et
quicquid est bonum secundum intellectum, et
secundum se delectationem habens, quaeren­
dum est quodammodo gratia ludi cuiusdam,
et deductionis.
Musica autem secundum se delectabilissi­
ma est, et nuda existens, idest non cum melodia, et cum melodia: dicit enim Musaeus
quod cantare delectabilissimum est homini :
propter quod in conventibus hominum et de­
ductionibus rationabiliter utuntur ipsa, sicut
potente inducere laetitiam et delectationem.
Sunt etiam jn ipsa theoremata, in quorum
consideratione consistit bonum intellectus per
se et delectatio; ergo manifestum est, quod
rationabiliter quaerenda est gratia ludi cuius­
dam et deductionis. Et propter hoc aliquis
opinabitur secundum rationem, quod expedit
iuniores erudiri et assuefieri in ea. Quaecum­
que enim sunt delectabilia sine nocumento
operantis vel alterius, non solum convenien­
tia sunt ad finem inquantum augent operatio­
nem, sed etiam ad requiem, inquantum remit­
tunt tristitiam quae a labore est.

- - 425 —

L. VIH, 1. ix

IN POLITICORUM

1299. — Deinde cum dicit « quaecumque
enim »
Declarat propter quid plures quaerunt re­
quiescere in delectationibus musicalibus et
finem ponunt in eis.
Primo facit primum. Secundo cum dicit,
« Contingit autem etc. » secundum.
In prima parte dicit: quoniam pauci ho­
mines attingunt ad finem ultimum vitae hu­
manae et raro, tum propter impedimenta ex
parte naturae, aut consuetudinis, aut etiam
exteriora, multi autem et frequenter requie­
scunt, quia fugiunt naturaliter tristitiam quae
est ab operatione laboriosa quae remittitur
per ipsam, et utuntur ludis musicalibus, et
aliis, non quantum ad plus, idest ad pluralia,
sed propter delectationem solam, utile videtur
eis requiescere in delectationibus quae sunt in
actibus ipsius. Ex quo enim non possunt at­
tingere ad felicitatem quae in fine humano
est, quaerunt autem ipsam delectationem per
se et requiescunt in ea quae in ludo et mu­
sica, ad istam enim attingere possunt.
1300. — Deinde cum dicit « accidit au­
tem »
Declarat propter quid finem in ipsis fa­
ciunt, dicens, quod contingit homines facere
ludos et delectationem, quae est in eis, finem.
Et ratio huius est, quia finis vitae humanae
quamdam habet delectationem, non quamcumque, sed maximam. Similiter ludus et mu­
sica habent quamdam delectationem; et ideo
quaerentes primam quae in fine est, non at­
tingentes, accipiunt illam quae in ludis et
musica pro ipsa quae nobilior est, per hoc
quod ista similitudinem quamdam habet ul­
timi finis. Finis enim ultimus non est gratia
alicuius futuri, aut etiam facti eligibilis. Hoc
enim dicimus finem ultimum, propter quod
sunt omnia alia, et ipsum non propter aliud.
Delectationes etiam tales quae sunt in ludis
aut musica, non quaeruntur propter aliquod
futurum, nec sunt gratia ipsius, sed magis
gratia laboris et tristitiae factorum, ut remit­
tantur vel exterminentur. Causa igitur propter
quam aliqui quaerunt felicitatem et finem sibi
per huiusmodi delectationes, haec est, et hanc
rationabiliter existimabit aliquis.
1301. — Deinde cum dicit « de eo au­
tem »
Ostendit quod participandum est musicae,
quia aliquo modo disponit ad virtutes mo­
rales.
Et primo praemittit intentum suum. Secun­
do cum dicit, « Sed videre si qua etc. » dat
modum et ordinem considerandi. Tertio cum
dicit, « At vero quod efficiantur etc. » prose­
quitur.
In prima parte dicit, quod quaerendum est
consequenter, utrum expediat communicare
musicae non propter hanc causam solam, pu­
ta deductionem, sed propter hoc quod utilis
est ad requiem operationis laboriosae, et non
solum ad hoc.
Sed quaerendum est, quia forte praedicta

1299-1304

accidunt ipsi, an natura ipsius honorabilior
existens ordinetur ad aliquid honorabilius
quam sint dictae opportunitates. Oportet enim
in musica non solum communicare communi
delectationi quae secundum ipsam est, quam
sentiunt universaliter omnes: (tales enim de­
lectationem naturalem habent quae causatur
ex motu proportionali auditus per actum
ipsius, propter quod exercitium ipsius diligitur
ab omnibus aetatibus et ab habentibus quos­
cumque mores), sed etiam videre oportet ul­
terius si aliquid confert ad virtutem moralem
et ad operationem rectam quae est secundum
animam.
1302. — Deinde cum dicit « sed videre »
Dat ordinem considerandi; dicens, quod
hoc ipsum, quod aliquid confert ad mores et
ad animam, manifestum erit, si quales qui­
dam, hoc est dispositi ad mores, efficiantur
per ipsam, et hoc declaratum fuit prius.
1303. — Deinde cum dicit « at vero »
Prosequitur. Et primo ostendit, quod qua­
les quosdam et bene dispositus ad mores fa­
cit. Secundo cum dicit, « Palam quia docen­
dum etc. », ex hoc concludit iuvenes debere
erudiri in ea.
Primum ostendit, primo per signa. Secundo
cum dicit, « Quoniam autem accidit etc. » per
rationem. Adducit autem duo signa: quorum
secundum ponit cum dicit, « Adhuc autem
etc. ».
In prima parte dicit, quod manifestum est,
quod per usum musicae quales quidem et
bene dispositi ad mores sumus, et per alia
multa et per melodias Olympi, quibus sacer­
dotes gentiles lovis qui colebatur in Olympo
monte Graeciae, utebantur in sacris ipsius ad
deductionem colentium exercitandam. Per
usum enim istarum rapiebantur animae ho­
minum quasi alienatorum a sensibus exterio­
ribus et immobilium factorum propter inten­
tionem animae circa aliquid intrinsecum. Ra­
ptus autem est passio quaedam factiva moris,
seu consuetudinis circa animam ad aliquid si­
mile. Ex quo manifestum est, quasi per si­
gnum quoddam, quod melodiae musicae qua­
les quosdam et dispositos faciunt ad mores.
1304. — Sed ad videndum quid sit ra­
ptus, ct secundum quam partem animae et
propter quam causam, est intelligendum,
quod raptus proprie et principaliter dictus,
motus quidam tractus est; tractus autem mo­
tus violentus est ab alio ad se vel ad alte­
rum, sicut dicitur septimo Physicorum. Vio­
lentum autem est cuius principium est ab ex­
tra, non conferente vim passo. Et ideo raptus
est motus alicuius praeter inclinationem eius
naturalem vel voluntariam a principio extrinseco.
Huiusmodi autem violentia potest conside­
rari vel quantum ad terminum el modum mo­
tus simul, ut cum ignis ab aliquo extrinseco
rapitur deorsum, vel quantum ad modum mo­
tus tantum, ut cum velocius propellitur sur­
sum quam natus sit moveri. Deinde autem

1304-1308

IN POLITICORUM

L. VIII, 1. n

Confirmat id quod dixit, sumpto loco ab eo
per similitudinem hanc translatum est nomen
quod minus videtur. Dicit enim quod etiam
eius ad signandum motum hominis secundum
audientes aliqua verba quae repraesentent ali­
animam ad aliquid ad quod secundum se non
quid aut triste aut iucundum afficiuntur etiam
habet inclinationem, vel eo modo quo non
si cum nulla melodia aut versu exprimantur,
habet, sed non ad quemcumque talem. Sed
quod tamen minus videbatur: ergo cum verbis
cum naturale sit homini intclligere ex phan­
adiungitur melodia, quae habet maiorem vim
tasmatibus sensibilibus exterioribus secundum
ad movendum propter conformitatem ad ani­
actum existentibus, translatum est ad signifi­
candum operationem intellectualem qua ho­
mam ed potentiam auditus, multo magis per
musicam afficietur animus audientis ad diver­
mo fertur in aliquod intellectuale vel sibi connaturale vel supra naturam, per aversionem
sas animi passiones.
1307. — Deinde cum dicit « quoniam au­
sensuum ad interiora et eorum immobilitatem »
tionem.
Hoc idem per rationem declarat. Videtur au­
1305. — Ex quo apparet quid sit raptus
ut hic sumitur. Est enim operatio partis ani­
tem ratio ipsius esse haec. Assuefieri indicare
mae intellectualis secundum quam ab aliquo
recte de actionibus moralibus, et recte gaude­
re et delectari in eis, est efficacissimum ad re­
extrinseco fertur in aliquid non naturale sibi,
ctitudinem morum et actionum moralium :
aut naturale, per aversionem et immobilitationem sensuum. Et quia operatio partis ani­
sed assuefieri iudicare recte de harmoniis
mae appetitivae est secundum eius inclina­
musicalibus et delectari secundum rationem in
tionem et a principio intrinseco non violento;
eis est assuefieri recte iudicare de actionibus
raptus autem e contrario non potest esse
moralibus et delectari in eis recte; ergo hoc
operatio partis animae appetitivae sensibilis
est efficacissimum ad rectitudinem actionum
vel intellectualis. Causa autem ipsius per se
moralium.
et naturalis videtur esse intensio vehemens
Istius rationis primo probat maiorem. Se­
animae circa aliquid, quae est vel ex vehe­
cundo cum dicit, « Sunt autem similitudines
menti desiderio attingendi ad aliquid vel fu­
etc. » minorem.
giendi ab aliquo, vel vehemens adhaesio ad
Maiorem autem probat sic. Quoniam musi­
aliquid per dilectionem vel delectationem, vel
cae, idest actiones quae sunt secundum mu­
delectatio maxima circa aliquid. Ex hoc enim
sicam, sunt de numero delectabilium secun­
quod aliquis vehementer intendit circa ali­
dum se, sicut dictum est prius, virtus autem
quid intrinsecum, contingit ciuod anima revo­
moralis consistit circa delectationes et tristi­
cet spiritum qui est primum instrumentum
tias, amorem et odium, et circa alias huius­
sensus et motus ab exterioribus ad sensitivum
modi passiones, sicut circa propriam materiam,
et cogitativum primum, circa quae magis tunc
circa quam quaerit illud quod secundum ra­
laborat.
tionem et medium: est manifestum, quod ni­
Hoc enim est de proprietatibus naturae
hil oportet addiscere, et nihil ita assuefieri ad
mittere spiritum ad locum ubi magis indiget:
generationem habituum moralium rectorum et
et per consequens sensus exteriores et mem­
actionum ipsorum, sicut iudicare recte de mo­
bra immobilitantur, et efficitur homo quasi
tibus ipsarum passionum et de his quae circa
immobilis et sine sensu exteriori in actu: et
ipsas, et delectari secundum rationem in eis.
tunc anima non laborans in sensu vel motu
Cuius ratio est, quia ad rationem et generatio­
exteriori corporis quasi libera speculatur ma­
nem virtutis moralis requiritur recta ratio, per
gis circa aliqua quae vel sunt supra commu­
quam discernatur illud quod rectum est, et
nem potestatem hominum, aut secundum na­
secundum rationem, quas consequitur delecta­
turam, non tamen cum sensu exteriori, quod
tio proportionalis, sicut apparet ex secundo
est magis naturale. Qui autem paucos et de­
Ethicorum.
biles spiritus habent et bene mobiles, cum
1308. — Deinde cum dicit « sunt autem i>
minori intensione animae circa aliquid intrin­
Probat minorem. Videtur autem probare eam
secum rapiuntur. Non enim possunt pauci
per rationem hanc. Assuefieri iudicare de eo,
spiritus et debiles, sufficere ad motum for­
quod est simile actionibus et delectationibus
tem interiorem et exteriorem, sicut accidit in
moralibus, est assuefieri iudicare de ipsis actio­
mulieribus quibusdam. Qui autem habent
nibus moralibus, et delectari in eis: sed harabundantes spiritus non rapiuntur nisi cum ; moniae musicae sunt similes passionibus et
vehementissima intensione animae circa ali­ I habitibus et actionibus moralibus; ergo assue­
quid, sicut in viris quibusdam accidit. Ve­
fieri iudicare et delectari recte in harmoniis
hemens autem desiderium, seu dilectio vel de­ musicis, est assuefieri iudicare et delectari re­
lectatio, quae faciunt vehementem intensio­
cte in habitibus et actionibus moralibus.
nem animae, vel causantur a vehementi con­
Istius rationis primo ponit minorem cum
sideratione intellectus immediate vel ab ali­
quadam declaratione eius. Secundo cum dicit,
qua superiori causa immediate movente volun­
« Assuetudo autem in similibus etc. » maiorem
tatem ipsam, vel ab interiori, scilicet causa
et probationem eius. Tertio cum dicit, « Ac­
superiori mediante intellectu.
cidit autem sensibilium etc. » regreditur ad de­
1306. — Deinde cum dicit « adhuc au­
clarandum minorem.
tem »
Dicit igitur primo, quod passionum simili427 —

L. VIII, 1. π

IN POLITICORUM

tudines, puta irae et mansuetudinis, timoris
et audaciae et huiusmodi, adhuc autem et ha­
bituum, sicut fortitudinis et temperantiae, liberalitatis et illiberalitatis et huiusmodi, et
aliorum habituum contrariorum his, et univer­
saliter aliorum moralium, puta electionum et
operationum, inveniuntur naturaliter in melodiis musicalibus et rhythmis. Melodiae enim
musicae et rhythmi in quibusdam determinatis
proportionibus numerorum circa sonos vel
temperantiam consistunt: similiter passiones
animae consistunt in quadam determinata pro­
portione agentis ad passum, et consequuntur
aliquam determinatam proportionem calidi et
frigidi, humidi et sicci : ira enim est accensio
sanguinis circa cor, et timor infrigidatio quae­
dam : habitus etiam morales in quadam de­
terminata ratione appetitus ad rationem mo­
vendi, virtutes etiam in quadam media ratione
extremorum consistunt, similiter et omnia alia
moralia. Et hoc etiam manifestum est ad sen­
sum; quia audientes aliquas melodias aut rhy­
thmos, transmutantur secundum animam, ali­
quando quidem ad iram, aliquando ad man­
suetudinem, aliquando ad timorem : quod non
est nisi propter aliquam similitudinem istorum
ad illa.
1309. — Deinde cum dicit «assuetudo au­
tem »
Ponit maiorem, et probat, dicens, quod as­
suesci gaudere et tristari in eis, quae sunt si­
milia delectationibus et tristitiis moralibus, est
propinquum ei quod est delectari in eisdem:
quia illud quod est simile alicui, quasi eodem
modo se videtur habere ad veritatem sicut il­
lud. Similia enim parum distare videntur: si­
militudo enim unitas quaedam est. Talia au­
tem accipit intellectus ut eadem frequenter,
sicut dicitur secundo Physicorum. Et ideo as­
suefieri in eis quae sunt similia alicui, est
assuefieri quodammodo in illo. Verbi gratia,
si aliquis respiciens vel considerans imaginem
formae alicuius, puta Herculis, et delectetur
in ipsa secundum quod imago est forma illius,
visio formae ipsius Herculis secundum seipsam
de necessitate erit sibi delectabilis, et magis,
quoniam propter quod unumquodque tale, et
illud magis, sicut dicitur primo Posteriorum.
1310. — Deinde cum dicit « accidit au­
tem »
Regreditur ad declarandum minorem.
Et primo tangit, quod in sensibilibus secun­
dum alios sensus, aut nullae aut modicae sum
similitudines morum. Secundo cum dicit, « In
melodiis autem ipsis etc. » declarat, quod in
his quae sunt secundum auditum, sunt mani­
festae.
Circa primum est intelligendum. quod in
sensibilibus secundum unumquemque sensum,
sunt aliquae similitudines passionum et habi­
tuum moralium, et actionum; quoniam omnia
sensibilia consistunt in aliquibus proportioni­
bus determinatis primorum suorum, quemad­
modum passiones et habitus, et alia moralia.
Adhuc etiam videmus, quod ad aliquas al-

1308-1311

terationes factas ab ipsis sensibilibus secun­
dum unumquemque sensum movetur ad ali­
quas actiones vel passiones morales bonas vel
malas, quod non est nisi propter aliquam si­
militudinem: quare in omnibus invenitur ali­
qua similitudo istorum. Verum tamen non m
omnibus aequaliter: cum enim omnia moralia
sequantur apprehensionem aliquam secundum
rationem, rationabile videtur, quod sensibilia
secundum illos sensus, quae nos magis cogno­
scere faciunt secundum rationem, maiorem
habeant similitudinem secundum quod huius­
modi, ad moralia : tales autem sunt visus et
auditus secundum Aristotelem libro de Sensu.
Et ideo in sensibilibus secundum istos sen­
sus magis existunt similitudines morum. In
tangibilibus, autem, quae maxime materialia
sunt, et prima secundum viam generationis,
minime; in gustabilibus autem et odorabilibus
modice, propter propinquitatem eorum ad
tangibilia.
Adhuc autem magis manifeste inveniuntur
in audibilibus quam in visibilibus. Rationa­
bile enim est, quod in sensibilibus secundum
illum sensum inveniantur magis manifeste, qui
magis faciunt ad cognitionem secundum ratio­
nem quam praeexigunt omnia moralia in actu :
ad hoc autem magis facit auditus secundum
accidens. Sermo enim audibilis existens causa
est disciplinae non secundum se, sed secun­
dum accidens: ex nominibus enim constat;
nominum vero unumquodque symbolum est,
sicut dicitur libro praedicto de Sensu. Et ideo
rationabiliter in audibilibus inveniuntur magis
manifestae similitudines moralium in actu
quam in visibilibus.
Adhuc autem audibilia fortius movent quam
visibilia et pluribus modis. Visibilia enim mo­
vent visum sola quadam alteratione tenui, et
quasi insensibili. Audibilia autem movent se­
cundum alterationem quamdam, et secundum
motum quemdam localem medii et organi.
Quare manifestius excitant passiones similitu­
dinem habentia.
1311. — Hoc supposito, dicit Aristoteles
quod in sensibilibus quae sunt secundum alios
sensus, contingit nullam existere similitudinem
morum, sicut in gustabilibus et tangibilibus.
Similiter autem et odorabilibus. Dicit autem
nullam, quia paucam et immanifestam : quod
autem paucum et immanifestum est, nihil re­
putatur. In visibilibus autem invenitur aliqua,
sed debilis: figurae enim quae maxime com­
prehenduntur a visu, maxime videntur esse
tales. Sunt enim quaedam acutae, quaedam
obtusae, sicut et passiones, sed secundum mo­
dicum sunt similes; et ideo non multum mo­
vet haec similitudo. Et iterum omnia visum
habentia habent sensum huiusmodi figurarum,
et tamen non omnia attingunt ad mores:
quod tamen videtur si proprie similitudinem
haberent ad ipsos. Iterum figurae et colores
non sunt proprie similitudines morum expres­
sae sicut harmoniae, sed magis signa quaedam
coincidentia cum ipsis moribus. Et talia signa

1311-1315

IN POLITICORUM

morum bene contingit accipere in passionibus
sensibilibus, non solum in visibilibus, sed in
odorabilibus et tangibilibus et aliis. Sed dif­
fert secundum quantitatem; quia manifestius
inveniuntur in visibilibus, quam in aliis, et
circa horum speculationem quantum ad re­
ctum iudicium et delectationem convenientem
oportet contemplari iuvenes, intendentes con­
siderationem istorum propter mores, non figu­
ras et picturas Pausionis, qui pictor erat ima­
ginum repraesentantium turpia et inhonesta,
sed eas quas Polygnotus, qui pingebat figuras
repraesentativas honestorum, et si quis alius
fuerit pictor aut sculptor figurarum repraesentativarum moralium.
1312. — Deinde cum dicit « in melodiis »
Declarat, quod in audibilibus manifeste in­
veniuntur similitudines morum.
Et hoc primo declarat in melodiis musicis.
Secundo cum dicit, « Eodem modo habent
etc. » declarat eodem modo se habere in rhy­
thmis. Tertio cum dicit, « Ex his quidem igi­
tur » infert conclusionem principalem.
In prima parte dicit, quod in ipsis melodiis
musicalibus manifeste inveniuntur imitationes
morum: et hoc manifestum est: natura enim
ipsarum harmoniarum tantum differt, ut au­
dientes slatim aliter et aliter disponantur se­
cundum passiones et motus, et non eodem mo­
do se habeant homines in audiendo unam­
quamque ipsarum; sed in audiendo quasdam
efficiuntur planctivi, et quasi contracti per re­
tractionem spirituum ad interiora, cuius est
illa quam dicimus lydiam mixtam.
Est autem lydia mixta melodia vel canti­
lena septimi toni, quae propter acumen ma­
gnarum vocum, fortiter percutit spiritus et
retrahit ad interiora, propter quod ad com­
passionem disponit.
Alias autem audientes, puta remissas, ma­
gis disponuntur ad mollitiem, cuiusmodi sunt
forte ea quae dicitur lydia, quae est melodia
quinti toni, et ea quae dicitur hypolydia, quae
est sexti toni, quae propter remissionem vo­
cum et motuum maxime per semitonia, quae
frequenter accipiunt, manifeste videmus mo­
vere ad mollitiem. Alias autem audientes be­
ne disponuntur et constanter se habent in
operibus. Talis autem est illa quae dicitur
dorica sola, quae est cantilena primi toni,
quae maxime moralis est. Aliae autem sunt
quae raptos faciunt, sicut ea quae dicitur
phrygia, quae est melodia tertii toni, quae
propter fortem percussionem in vocibus for­
tissime revocat spiritus ab exterioribus ad in­
teriora, quod disponit ad raptum. Ita enim
dicunt, et convenienter, illi qui circa hunc
ludum musicae philosophati sunt, et accipiunt
testimonia rationum suarum ex ipsis operibus.
Sic igitur apparet quod in melodiis maxime
sunt similitudines morum, et quod homines
per ipsas disponuntur ad eos.
Quod maxime videtur contingere propter
duo: quorum alterum accidit ex parte opera­
tionis vel consequentis ipsam operationem

L. VITI, 1. !i

animae. Sensus enim auditus in quadam me­
dia ratione consistit. Et ideo cum movetur a
sono sibi proportionabili, est delectatio secun­
dum ipsum sensum : cum etiam ratio in au­
ditu secundum actum indicat mediam ratio­
nem tonorum, et in intelligendo est dele­
ctatio intellectualis proportionalis delectationi
quae est in operibus moralibus consistentibus
in eadem proportione: delectatio autem in
aliqua operatione adauget operationem illam,
sicut dicitur in decimo Ethicorum, et per con­
sequens eam quae ei assimilatur.
Alterum autem ex parte dispositionis ma­
teriae et organi; quoniam spiritus organum
est primum omnium virtutum animae et sen­
sitivarum et motivarum; et ideo diversus mo­
tus spirituum vel per alterationem, vel per
hanc et motum localem ex quibus contingit
contractio vel ebullitio vel expulsio, diversi­
mode disponitur homo ad passiones vel actio­
nes. Hoc autem modo harmoniae musicae
maxime possunt movere spiritum diversimode
secundum diversitatem earum.
1313. — Deinde cum dicit « eodem modo »
Declarat idem de rhythmis: dicens, quod eo­
dem modo se habent illa quae circa rhythmos.
Quidam enim ipsorum habent virtutem per
quam disponunt ad morem stabilem. Alii au­
tem per quam disponunt et ad instabilem. Et
iterum quidam ipsorum habent motus ad one­
rosa et illiberalia magis, alii autem ad dele­
ctabilia et illiberalia. Est autem rhythmus nu­
merus syllabarum determinatus in oratione si­
mili fine terminatus.
1314. — Deinde cum dicit « ex iis qui­
dem »
Infert conclusionem principalem; dicens,
quod ex his, quae dicta sunt, manifestum est
quod musica qualem quemdam et bene di­
spositum ad morem potest facere: quare ma­
nifestum est, quod utilis est ad mores.
1315. — Deinde cum dicit « palam quia »
Concludit ex dictis, iuvenes debere erudiri
in ea, adjungendo novam rationem ad hoc,
et dicit: si musica qualem quemdam et bene
dispositum ad mores nata est facere; in eo
autem, quod disponit ad mores, expedit iu­
venes erudiri et assuefieri in musica. Est etiam
disciplina musicae conveniens naturae puero­
rum tantillae et parvae existent! propter aliam
rationem. Iuvenes enim non possunt susti­
nere aliquid indelcctabile vel contristans pro­
pter aetatem: habent enim operationem sen­
suum perfectam propter vigorem virtutum.
Tales autem operationes consequuntur for­
tes delectationes; et ideo fortiter delectantur,
nec possunt sustinere tristitias. Harmoniae au­
tem musicae sunt de natura delectabilium. Si­
militer autem et rhythmi. Est enim quaedam
similitudo naturalis rhythmorum ad harmonias.
Utrumque enim consistit in proportionibus
numeralibus. Et quia harmonia est delectabilis
secundum se, multi antiquorum sapientum
dixerunt, alii animam esse idem quod har­
moniam, alii autem habere harmoniam, sic­

— 429 —

L. VIil, 1. π

IN POLITICORUM

1316-1321

ut Plato, et sequentes ipsum, dicentes animam I ad occupationem. Disciplina autem, idest reI ctus usus ipsius, reservanda est magis prove­
esse numerum seipsum moventem.
ctis secundum aetatem, qui magis discernere
1316. — Deinde cum dicit « utrum au­
possunt quid est secundum artem et quid non.
tem »
Quod igitur expediat iuvenes erudiri in mu­
Inquirit, utrum oporteat participare musi­
sica per communicationem operum, manife­
cam quantum ad actum utriusque partis eius,
stum est.
cantativae scilicet et instrumentalis.
1319. — Deinde cum dicit « decens au­
Et primo manifestat, quod sic. Secundo
tem »
cum dicit, « Decens autem, et non decens
Declarat quod differenter oportet se habe­
etc. » declarat, quod differenter oportet se ha­
re in hoc secundum aetates diversas, simul
bere quantum ad hoc, secundum diversas
cum hoc removendo quamdam increpationem
aetates.
adductam in contrarium prius.
Circa primum primo praemittit dubitatio­
Et primo praemittit intentum suum. Secun­
nem, dicens quod post ea quae dicta sunt,
do cum dicit, « Primo quidem etc. » prose­
est considerandum, utrum opportunum sit ad
quitur.
bonam dispositionem civium eosdem addisce­
In prima parte dicit, quod in usu musicae
re musicam et exercitari in ea quantum ad
quid sit decens et non decens secundum ae­
utendum actu, idest cantando, et manu ope­
tates diversas, puta juventutis et senectutis,
rando, hoc est tangendo organa, aut non se­
non est difficile sapientem determinare, nec
cundum quod propositum fuit prius.
etiam solvere rationem opinantium exercitium
1317. — Deinde cum dicit « non immain musica inutile et sordidum esse.
nifestum »
1320. — Deinde cum dicit « primo qui­
Dissolvit eam; ostendens, quod expedit
dem »
communicare musicam secundum utrumque
Prosequitur; et primo primum. Secundo se­
modum, per duas rationes. Quarum secundam
cundum, cum dicit, « De increpatione autem
tangit, cum dicit, « Simul autem etc. ».
facta etc. ».
Primo igitur dicit, quod manifestum est,
Primo igitur dicit, quod exercitium in his
quod communicare actibus musicalibus ma­
quae secundum musicam non aequaliter com­
gnam differentiam secundum praeeminentiam
petit, nec eodem modo secundum omnem ae­
habet ad faciendum iuvenes quales quosdam
tatem.
et bene dispositos. Studiosum enim indicium
Primo enim hoc manifestum est quod om­
de moralibus vel de eorum similibus multum
nibus operibus musicae, cantativae scilicet et
valet ad bene disponendum eos ad mores,
instrumentalis, oportet participare propter re­
sicut dictum est prius. Sed ex hoc, quod ali­
ctitudinem et certitudinem iudicii, quod se­
quis communicat operibus musicae, studiosius
cundum se bonum et delectabile est, sicut
iudicat de eis quae sunt similia moribus.
quaedam perfectio intellectus et in ordine ad
Unum enim de numero impossibilium est,
mores, sicut dictum est prius. luniores autem
aut valde difficillimum est illos iudicare de
rectitudinem iudicii simpliciter habere non
agibilibus bene qui non communicaverunt
possunt propter motum multum existentem
operationibus. Studiosum enim indicium est
in eis, et propter jnexperientiam, possunt ta­
per facilem et delectabilem reductionem in
men multum laborare. Seniores autem e con­
principia prima. Facilis autem et delectabilis
trario minus laborare possunt, rectius autem
reductio in principia non est nisi per habi­
iudicare propter quictationem et experientiam.
tum inclinantem ad modum naturae, qui ge­
Et propter hoc, opportunum est iuvenes par­
neratur in nobis ex frequenti operatione. Et
ticipare musicam utendo operibus et cantan­
iterum ad rectitudinem iudicii exigitur certi­
do et instrumenta tangendo; seniores existen­
tudo, quae maxime videtur in agibilibus cau­
tes opera ipsa dimittere propter debilitatem;
sari ex operibus. Opoortunum est igitur par­
audiendo autem, bene posse iudicare rationes
ticipare musicam quantum ad actus opera­
harmoniarum propter virtutem et perfectio­
tiones.
nem intellectus, et delectari recte consequen­
1318. — Deinde cum dicit « simul au­
ter propter hoc quod eruditi sunt prius in
tem »
his in iuventute.
Ponit secundam rationem, dicens, quod si­
1321. — Deinde cum dicit « de increpa­
mul cum eo quod dictum est, quod oportet
tione »
pueros mobiles existentes habere aliquid circa
Intendit removere increpationem quorum­
quod occupentur. Et ideo convenienter intro­
dam volentium excludere musicam a juve­
ductum est instrumentum, quod dicitur Arnibus.
chitae tabella, ita dictum ab inventore ArEt primo tangit ex quibus contingit eam
chita, quem attribuunt pueris, ut circa istam
removeri. Secundo cum dicit, « Manifestum
occupati non destruant aliquid eorum quae in
igitur etc. » declarat quae et qualia oportet
domo sunt. Iuvenes enim, propter multitudi­
esse ista.
nem motuum in eis existentium propter aeta­
Primo igitur dicit, quod non est difficile
tem, quiescere non possunt. Et propter hoc,
dissolvere increpationem per quam quidam
ludus illius tabellae conveniens est eis saltem
— 430 —

1321-1324

IN POLITICORUM

L. VIII, 1. n

habentes delectantur, sicut quaedam animalia
increpant musicam et usum ipsius. Illud enim
rationabiliter increpandum videtur quod iubruta et multitudo puerorum et etiam vilium
venes viles facit et male dispositos secundum
hominum sive servilium.
intellectum; boc autem facit musica et usus
1323. — Deinde cum dicit « palam au­
ipsius, ut dicunt. Quaedam enim melodiae ad
tem »
mollitiem disponunt, quaedam alia quae di­
Declarat in speciali quae et qualia oportet
strahunt ab operibus secundum rationem; et I esse musicalia, et in quibus exercitandum est
ideo rationabiliter increpanda est. Non est,
ad mores.
inquit, difficile solvere ipsam, considerando
Et primo declarat quae et qualia oporiet
usque ad quantum oportet communicare mu­
esse organa in quibus exercitandum est. Se­
sicam eis qui intendunt ordinare actiones pue­
cundo cum dicit, « Considerandum adhuc
rorum ad bonum civile.
etc. » quibus melodiis et rhythmis utendum est
Non enim quantumcumque communican­
magis ad mores.
dum est ei; sed inquantum utilis est ad rem­
Circa primum primo ostendit ex praece­
publicam, et considerando qualibus melodiis
dentibus, in quibus organis exercitandum vel
et qualibus rhythmis communicandum est. Ad­
non exercitandum. Secundo cum dicit, « Ad­
huc etiam in qualibus organis erudiendum et
huc autem non est ipsa fistula etc. » manife­
exercitandum. In istis enim est differentia
stat hoc per rationem.
quaedam ad propositum, et in ipsis est solu­
In prima parte dicit, quoniam non est
tio increpationis propositae. Nihil enim pro­
utendum organis in quibus movendis gravatur
hibet, immo manifestum est melodias et
corpus immoderate et quae immoderatae per
rhythmos et organa aliqua mala disponere iusonum eorum excitant spiritus, sed magis
venes secundum intellectum et utiles facere.
moderatis.
Alia autem bene disponere ad intellectum et
Manifestum est ex hoc qualibus organis
mores. Et ideo expedit considerare quibus
utendum ad mores et qualibus non. Non enim
organis melodiis et rhythmis utendum est ad
utendum est ad disciplinam fistula. Fistula
autem est organum universaliter, quod so­
bonum intellectus et mores, et quibus non.
Et per hoc tolletur praedicta increpatio.
nat per expulsionem spiritus. Et est intelli­
1322. — Deinde cum dicit « manifestum
gendum dictum Aristotelis, ut videtur, de fi­
igitur »
stulis illis quae exsufflatione multi spiritus in­
digent ad hoc ut reddant sonum, et immo­
Declarat quae et qualia oportet esse musicalia, quibus utendum ad bonum intellectus
deratum sonum faciant, sicut tibiae et rau­
sae quaedam. Tales enim propter multam ex­
et mores.
Et primo in universali. Secundo cum dicit,
sufflationem spiritus gravant corpus, ct pro­
« Palam autem ex iis etc. » in particulari.
pter magnitudinem soni nimis excitant spiri­
In prima parte ipse dicit, quod manife­
tus. Nec etiam utendum est organis quae
propter magnitudinem, sed et confusionem
stum est, quod eruditionem et usum ipsius
musicae oportet esse tantum et tale, et per
soni confundunt spiritus, sicut cythara et sitalia, ut non impediant hominem ad actiones
quid alterum tale est; sed illis magis uten­
civiles futuras, neque faciant corpus ipsius
dum est, quae bene disponunt auditores se­
male dispositum ad operationes intellectus et
cundum corpus et secundum animam ad mo­
inutile ad bellicas opportunitates et civilia
res, aut ad ludos musicos, aut alios qui eis
exercitia propter debilitationem: ad exerci­
proportionantur.
tium quidem et paulativam assuefactionem
1324. — Deinde cum dicit « adhuc au­
nunc, ad eruditiones autem praedictas poste­
tem »
rius. Omnia enim quae circa iuniores sunt,
Probat hoc per rationem.
oportet commensurari et determinari secun­
Et primo de fistula. Secundo cum dicit,
dum hoc quod utilia sunt ad finem reipu­
« Quoniam autem organorum etc. » de or­
blicae, quod est bonum perfectum secundum
ganis.
intellectum.
Circa primum primo probat quod ad aliud
Contingit autem bene se habere iuvenes cir­
utendum est fistula. Secundo cum dicit, « Ap­
ca eruditionem in musicalibus, si illi qui inci­
ponamus autem quod accidit etc. » quod non
piunt ire ad agones non elaboraverint in co­
ad disciplinam.
gnitis organis laboriosis et gravantibus cor­
In prima igitur parte dicit, quod praeter
ea quae dicta sunt, manifestum est, quod
pus ad motum, labore immoderato gravante
corpus et virtutem eorum, nec etiam exer­
fistula non est organum disponens ad mores,
ceant se in mirabilibus et superfluis operibus,
sed magis propter magnitudinem et multitudi­
nem soni est excitativum irae, propter for­
qui nunc deduxerunt ad ludum agonisticum,
tem motum spirituum. Et ideo magis uten­
et ex eo devenerunt ad eruditionem volentes
iuvenes erudiri in eis; sed magis si exerci­
dum est ipsa in talibus temporibus in quibus
exercitium est in ea propter purificationem,
tentur in facilioribus et moderatis laboribus
idest dispositionem ad iram et audaciam,
cantibus et organis musicalibus usque ad hoc
quod possint delectari recte in harmonia mu­
puta in bellis et insultibus, quam eruditio­
sica et rhythmis considerantes; et non solum
nem vel dispositionem ad mores, sicut nunc
in communi musica, in qua omnes sensum
videmus uti eadem in bellicis, et ad illud

“ 43r

L. VIII, I. n

IN POLITICORUM

quod dictum est, et ad terrorem adversa­
riorum.
1325. — Deinde cum dicit « apponamus
autem »
Probat, quod non est utendum ea ad di­
sciplinam.
Et primo dat rationem. Secundo cum di­
cit, « Rationabiliter autem habet etc. » per
dictum fabulare.
In prima parte dicit, quod in his quae
dicta sunt adiungendum est, quod ex usu
fistulae accidit contrarium disciplinae, puta
indisciplina, quia contingit fistulationem pro­
hibere usum rationis rectum. Propter quod
rationabiliter antiqui virtutem eius conside­
rantes, prohibuerunt usum ipsius a juvenibus
et liberis bene dispositis secundum intelle­
ctum, quamvis primo usi fuissent ipsa.
Cum enim primo incoeperunt vacare studio
et disciplinae propter abundantiam necessa­
riorum ad vitam et magnanimiores existen­
tes ad virtutem, hoc est ad fortitudinem
prius, postea in operationibus facti prudentiores, sequebantur eruditionem in doctrina
quacumque, non discernentes quae esset uti­
lis, et quae non, et superinquirentes quamcumque: propter quod adduxerunt fistulatio­
nem ad eruditiones volentes in ea erudiri;
quoniam in Lacedaemonia primo quidem choreator in chorea fistulavit, et dehinc devenit
Athenas; propter quod plurimi liberorum Athe­
niensium voluerunt participare ipsa propter
novitatem ipsius secundum consuetudinem
eorum.
Et hoc manifestum est ex titulo quem
Thrasippus statuit qui bene duxerat chorum.
Non autem ponit titulum : forte autem po­
tuit esse: Hic iacet fistulator optimus vel
aliquid tale alterum. Posterius autem quando
melius potuerunt iudicare propter experien­
tiam longam, quid utile vel inutile esset ad
virtutem, considerantes quod non disponit ad
eam, sed magis ad contrarium, reprobaverunt
ipsam, prohibentes eruditionem et usum ipsius
a iuvenibus.
Similiter autem et multa alia organorum
antiquorum similia fistulis quantum ad hoc,
sicut pectades et barbiti, quod nos dicimus
musam, et alia quae etsi faciant ad dele­
ctationem utentium, tamen nihil disponunt ad
mores, sicut heptagona, idest instrumentum
septem angulorum vel septem chordarum; et
trigona, idest trium angulorum vel chorda­
rum, et sambuca ex duabus longis chordis.
Forte et omnia quae indigent manuali scicntia multa, prohibentes ex hoc consideratio­
nem intellectus. Huiusmodi autem organa
communiter non sunt nota nobis, aut non
sub istis nominibus.

1325-1327

1326. — Deinde cum dicit «rationabili­
ter autem »
■
Hoc idem manifestat per dictum fabulare;
ί dicens, quod propter hoc rationabiliter di­
ctum est, quod de quibusdam aliis in fabula
dictum est ab antiquis, quod cum Pallas
invenisset fistulas et considerasset eas et
usum earum, abiecit easdem. Nec est malum
dicere propter quod; quia scilicet contristata
I est propter hoc quod in usu ipsarum deho­
nestabatur facies. Oportet enim fauces infla­
ri ad retentionem spiritus exsufflandi ad mo­
tum ipsarum, quod deformat faciem. Et mul­
titudo spiritus exsufflantis debilitat corpus.
Nec solum propter hoc, sed magis verisimi­
le est, quia eruditio et usus fistulationis ad
I perfectionem intellectus nihil facit. Palladem
I autem dicimus deam scientiae et artis. Sic
j igitur Pallas, id est ratio recta et ars recte
diiudicans, reprobat usum fistulae, quia inu­
tile ad corpus, tum quia deformat, tum quia
debilitat, et quia non disponit ad perfectio­
nem intellectus, sed ad contrarium magis,
quia nimis commovet et confundit spiritus.
1327. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Probat ludum artificiosum non valere ad
mores; dicens, quod iuste reprobamus ludum
artificiosum organorum et operationis. Lu­
dum autem artificiosum hic dicimus ludum
qui fit in agonibus vel theatris ad exercitan­
dum homines ad fortiter agonizandum vel de­
lectandum solum. In isto enim ludo operans
non operatur propter exercitium ad virtutem
in seipso, sed ad exercitandum audientes et
gratia delectationis eorum non cuiuscumque,
sed onerosae et servilis. Et quia operatio et
delectatio liberorum non sunt tales, non indi­
camus talem ludum esse ludum liberorum,
sed servorum, et quae facit viles et depressos
secundum intellectum.
Finis enim ad quem faciunt istos ludos, et
intentio, non est bonus secundum seipsum.
Intendunt enim ad delectationem audientium
tantum, aut lucrum proprium. Operationes
enim istius ludi onerosae existentes consueve­
runt mutare musicam, modo ludentes vel can­
tantes uno modo, nunc vero alio, secundum
diversitatem audientium et finis intenti ad
quem intendunt eos deducere: Propter quod
artifices, idest auctores ludi facti secundum
artem, qui cogitant ad iustum ipsum, facit
quales quosdam, idest dispositos secundum
i passiones animae secundum modum dictum
prius; et etiam secundum corpus, propter mo­
tus et gestus quos exercet in ludendo; non
autem bene disponit ad mores, nisi forte se­
cundum accidens.

- · 432 —

IN POLITICORUM

L. VIII, L m

LECTIO III.
(nn. 1328-1342; [1164-1176]).
Quid ex musica ediscendum sit, et quo pacto ea utendum.
TEXTUS AR1STOTELJS

(Bekker 1341519 - 1342b34)
1164. Considerandum adhuc circa harmo­
nias, et rhythmos, et ad eruditionem, utrum
harmoniis omnibus utendum, et omnibus rhy­
thmis, aut dividendum. Deinde iis, qui ad eru­
ditionem laborant, utrum eamdem determina­
tionem ponamus, aut oportet tertiam aliquam
aliam.
1165. Quoniam musicam quidem videmus
per melodiarum factionem, et per rhythmos
existentes, horum autem unumquodque non
oportet latere, quam potentiam habeat ad di­
sciplinam, et utrum eligendum magis bene
melodizatam musicam, aut bene rhyihmizatam.
1166. Putantes igitur multa bene dicere de
iis, quosdam modernorum musicorum, et eo­
rum qui ex philosophia quicumque existunt,
expertos se habentes in disciplina, quae circa
musicam, eam quidem quae per singula disce­
ptationem committemus quaerere volentibus
ab illis: nunc autem legaliter dividimus mo­
dos, typos solum dicentes de ipsis.
1167. Quoniam autem divisionem accepta­
mus melodiarum, ut dividunt quidam eorum
qui in philosophia, has quidem morales, has
autem practicas, has quidem raptus t’activas
ponentes, et harmoniarum naturam ad sin­
gula horum convenientem aliam partem po­
nunt. Dicimus autem non unius utilitatis gra­
tia oportere uti musica, sed plurium gratia;
et enim ludi gratia et purificationis. Qui au­
tem dicimus purificationem, nunc quidem sim­
pliciter, iterum in iis quae de Poetica, dice­
mus manifestius.
1168. Tertio autem ad deductionem ad re­
missionemque, et ad distensionis requiem,
manifestum quod utendum quidem omnibus
harmoniis, non tamen eodem modo omnibus
utendum. Sed ad disciplinam quidem maxi­
me moralibus, ad auditum autem aliorum
manu laborantium et practicis et raptivis.
1169. Quae enim circa quasdam animas ac­
cidit passio fortiter, haec in omnibus existit,
differt autem jn eo quod minus et magis,
velut misericordia et timor : adhuc autem ra­
ptus, etenim ab hoc motu decentes quidam
sunt, ex sacris autem melodiis videmus hos,
quando usi fuerint melodiis de irascentibus
animam, restitutos sicut medicina sortitos et
purificatione. Idem autem hoc necessarium
pati et misericordes et timidos, et totaliter
passivos. Alios autem quantum talium adiacet
unicuique; ct omnibus fieri quamdam purifica­
tionem et alleviari cum delectatione. Similiter
autem, et melodiae purificativae exhibent in­
nocuam regionem hominibus. Propter quod

433

talibus quidem harmoniis et talibus melodiis
ponendum theatralem musicam tractantes agonizatores.
1170. Quoniam autem spectator duplex, hic
quidem liber et eruditus, hic autem onero­
sus ex banausis et mercenariis et aliis talibus
compositus, assignandum agones et specula­
tiones et talibus ad requiem. Sunt autem sicut
ipsorum animae distortae ab eo qui secun­
dum naturam habitu, sic et harmoniarum
transgressiones sunt et melodiarum rigidae, et
discerptae. Facit autem delectationem singulis
quod conveniens secundum naturam. Propter
quod dandum potestatem agonizantibus ad
spectatorem talem tali aliquo genere musi­
cae uti.
1171. Ad ludum autem, sicut dictum est,
moralibus melodiarum utendum, et harmoniis
talibus: talis autem quae doristicae, sicut di­
ximus prius. Suscipere autem oportet, et siquam aliam nobis approbaverint communi­
cantes eo, quod in philosophia, et exercitio,
et disciplina quae circa musicam.
1172. In politia autem Socrates non bene
phrygistem solam admittit cum ea, quae
doristice; et haec reprobans organorum fistu­
lam. Habet enim eamdem potentiam phrygista harmonia, quam quidem fistula inter or­
gana : ambo enim iram provocantia, et pas­
sionis illativa.
1173. Manifestat autem poesis; omnis enim
petulantia, et omnis talis motus, maxime au­
tem organorum, est in fistulis, harmoniarum
autem in melodiis phrygistiis accipiunt hoc
quod decens: puta dithyrambus confesse vi­
detur esse phrygium : et huius exempla multa
dicunt, quia circa sensum hunc, aliaque, et
quia Philoxenus conatus in doristica facere
dithyrambum fabulam, non fuit potens, sed
ab ipsa natura decidit in phrygistam conve­
nientem harmoniam.
1174. Iterum de doristica autem omnes con­
fitentur, tamquam stabilissima existente, et
maxime habente morem virilem. Adhuc au­
tem quoniam medium quidem superabundantium laudamus, ct dicimus persequi oportere:
doristica autem hanc habet naturam ad alias
harmonias, manifestum quod doricas melodias oportet erudiri iuniores.
1175. Sunt autem duae considerationes,
quod possibile, et quod decens: etenim quae
possibilia oportet tractare magis, et quae de­
cent singulo. Sunt autem et haec determinata
aetatibus, velut abdicatis per tempus non fa­
cile cantare rigidas harmonias, sed remissas

L. VIII, 1. ni

IN POLITICORUM

natura iniit talibus. Propter quod bene incre­
pant et hoc adversus Socratem quidam eo­
rum qui circa musicam, quod remissas har­
monias reprobaverit ad disciplinam tamquam
inebrietatis petulantia (impetuosum enim
ebrietas facit magis), sed abdicatas. Quare ad
futuram aetatem seniorum oportet tales har­
monias tangere, et melodias tales.

1328-1332

Adhuc autem si qua est talis harmonia­
rum, aut decet puerorum aetatem, propterea
quod potest ornatum habere simul et intelle­
ctum, ut quae lydistica videt pati maxime har­
moniarum. Palam, quia tres hos terminos fa­
ciendum ad disciplinam: quod medium, quod
possibile, et quod decens.
1176.

COMMENTARIUM
1328. — Postquam Philosophus ostendit
quibus organis utendum et non utendum ad
mores, transit nunc ad considerandum qui­
bus et qualibus melodiis et rhythmis sit uten­
dum et simpliciter ct ad eruditionem, idest
disciplinam.
Et circa hoc primo praemittit intentum
suum. Secundo cum dicit, « Quoniam autem
divisionem etc. » prosequitur.
Adhuc in prima parte primo proponit in­
tentum suum principale. Secundo cum dicit,
« Quoniam musicam quidem videmus etc. »
tangit quid considerandum est ad declaratio­
nem intenti principalis. Tertio cum dicit, « Pu­
tantes igitur multa etc. » tangit quae de prae­
dictis supponenda sunt ab aliis.
Dicit igitur primo, quod post praedicta
considerandum est circa naturam et usum
harmoniarum et rhythmorum et simpliciter et
in ordine ad eruditionem, idest disciplinam.
Simpliciter quidem utrum omnibus harmoniis
et rhythmis utendum sit in civitate, aut oportet
dividere ipsas et dicere, quod quibusdam
utendum est, quibusdam autem non. Deinde
per comparationem ad eruditionem : utrum
scilicet his quae laborant ad ipsam utendum
sit omnibus ad eam. Aut etiam utrum sit
ponenda eadem determinatio in ipsis per com­
parationem ad disciplinam, quae et simplici­
ter, aut aliqua alia diversa.
1329. — Deinde cum dicit « quoniam mu­
sicam »
Tangit quae consideranda sunt ad declara­
tionem dictorum. Dicens: quoniam ad sen­
sum videmus musicam distingui per melodiam in cantu vel organis et per rhythmos,
oportet considerare ad evidentiam propositi,
quam potentiam et virtutem habeat unaquae­
que istarum ad disciplinam et mores. Illis
enim quae habent virtutem convenientem ad
ipsa, utendum est ad ea, aliis autem non.
Adhuc autem utrum magis eligenda sit ad
mores et eruditionem musica bene melodizata, aut ea quae bene rhythmizata est.
1330.— Deinde cum dicit « putantes
igitur »
Quae de istis supponenda sunt ab aliis.
Dicens, quod nos opinantes quod multi mo­
dernorum considerantium in musica et alii ex
philosophis antiquis qui perfecti fuerunt bene
se habentes in hac disciplina ex parte, idest
participati musicae considerationem specialem

circa singula praedictorum, omittemus requi­
rendum ab eis vel a scriptis ipsorum. Nunc
vero in universali dicemus de ipsis secundum
quod ad propositum facit, dividentes legaliter
modos ipsius musicae, declarantes quibus
utendum est ad mores vel simpliciter ad
quamcumque.
1331. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
Prosequitur. Et circa hoc duo facit. Pri­
mo enim praemittit quasdam divisiones. Se­
cundo cum dicit, « Tertio autem ad deductio­
nem etc. » concludit quibus et qualibus har­
moniis utendum est.
Primo igitur dicit, quoniam divisionem
melodiarum musicalium approbamus rationa­
biliter, secundum quam quidam approbati in
philosophia dividunt eas dicentes alias illarum
esse morales, seu disponentes ad mores, alias
autem practicas, idest passionum irae et man­
suetudinis factivas, alias autem raptus factivas, quae faciunt audientem quasi immobilem
et non sentientem, exquisitius assignantes melodiam et harmoniam determinatam ad unum­
quemque ipsorum, naturaliter phrygiam di­
cunt raptus factivam, lydiam mixtam autem
disponentem ad planctum et compassionem;
doricam autem ad mores, sicut dictum est
prius.
Dicimus quod musica non est simpliciter
quaerenda gratia alicuius utilitatis unius nec
utendum est ipsa propter unum solum, sed
gratia plurium. Etenim utendum est eadem
causa ludi et purificationis. Quid autem di­
cimus purificationem, nunc quidem simpliciter
supponatur. In poetica autem magis manife­
ste dicetur de ea. Videtur autem esse puri­
ficatio corruptio alicuius passionis nocivae
inexistentis. Et quia corruptio unius est per
generationem alterius; ideo est corruptio unius
passionis vel per generationem contrariae,
sicut irae corruptio per generationem man­
suetudinis. Tertio autem utilis ad deductio­
nem est, seu delectationem intellectualem et
mores, sicut dictum est prius.
1332. — Deinde cum dicit « tertio au­
tem »
Concludit ex praedictis, quibus harmoniis
utendum est ct qualibus.
Et primo facit in universali. Secundo cum
dicit, « Quoniam autem spectator etc. » osten­
dit quibus in speciali utendum est.

— 434 “

1332-1334

IN POLITICORUM

Circa primum primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « Quae enim circa quas­
dam animas etc. » probat quoddam suppo­
situm.
Dicit igitur primo, quod ex his quae dicta
sunt prius, manifestum est quod ad remis­
sionem laboris et ad requiem distentionis, hoc
est operis unius distensi, utendum est uni­
versaliter omnibus harmoniis musicis quan­
tum ad bene dispositos natura. Omnes enim
harmoniae musicae quae in media quadam ra­
tione consistunt quantum ad sensum, qui si­
militer in quadam media ratione consistit, vi­
dentur delectationem inducere in habentibus
sensus bene dispositos natura : quod dico
propter eos qui indispositi sunt secundum
sensum vel animam qui in harmoniis bene
proportionatis contristantur propter contrarietatem, in proportionatis autem et distortis
delectantur propter similitudinem, ut conse­
quenter dicetur.
Sed ad disciplinam et mores utendum est
maxime moralibus, idest disponentibus ad
mores secundum auditum eorum qui manu,
vel corpore, vel etiam anima laborant in ali­
qua passione : practicis et raptivis, hoc est
ducentibus ab aliqua passione ad contra­
rium vel ad medium.
1333. — Deinde cum dicit « quae enim »
Probat quoddam suppositum. Supposuit
enim, quod sunt harmoniae quaedam purificativae a passionibus nocivis quibusdam per
generationem oppositarum vel mediarum. Hoc
autem intendit manifestare hic per illud quod
apparet ad sensum.
Et est intelligendum quod passio animae
secundum quod hic loquitur, est motus partis
animae appetitivae sub phantasia boni vel
mali. Et ideo sequitur apprehensionem boni
convenientis vel mali disconvenientis; et si se­
quatur apprehensionem boni convenientis cum
delectatione est secundum quod huiusmodi.
Si autem apprehensionem mali disconvenien­
tis, cum iustitia. Et quia pars animae appetitiva est virtus quaedam in corpore et organo;
ideo sequitur in esse et operatione sua dispo­
sitionem materiae ct corporis; et ideo huius­
modi passiones ipsius aliquam dispositionem
qualitatum primarum sequuntur: sicut auda­
ciam abundantia caliditatis circa cor; timor
autem infrigidationem quamdam; ira autem
accensionem sanguinis vel spiritus.
Et quia huiusmodi dispositio qualitatum in
omnibus hominibus est, inquantum omnes
compositi sunt ex ipsis sicuti ex materia, sed
tamen magis et minus secundum quod qui­
dam magis calidi, quidam minus, et secun­
dum quod quidam magis frigidi, quidam au­
tem minus sunt; propter hoc omnes huius­
modi passiones quadam aptitudine et virtute
sunt in omnibus.
Sed in quibusdam magis secundum actum
et intense; in quibusdam autem magis secun­
dum potentiam et remisse. Et ideo dicit, quod

bene dictum est quod harmoniae quaedam
sunt factivae passionum; quoniam passiones
quae fiunt in animalibus quorumdam secun­
dum excellentiam quamdam, secundum quod
quidam sunt excellenter audaces, quidam ex­
cellenter timidi, et sic de aliis, existunt uni­
versaliter in omnibus virtute; sicut calidum
et frigidum, et humidum et siccum, quae sunt
principia istorum secundum magis et minus,
secundum quod magis vel minus dominantur
qualitates, quae disponunt ad eas. Sicut mi­
sericordia timor et raptus qui est immobilitas
sensuum et partium exteriorum propter revo­
cationem caloris et spiritus ad interiora.
Sunt enim aliqui qui a passione huiusmodi
detinentur. Videmus enim ad sensum, quod
quando aliqui usi fuerunt melodiis quibus­
dam, quibus antiqui solent uti in veneratione
deorum, quod restituuntur et fiunt maxime de
irascentibus mansueti, quasi sortiti medicinam
quamdam, et purificationem a passione no­
civa, et praeter naturam. Idem autem hoc
contingit existentibus in passione misericor­
diae et timiditatis, et universaliter in quacum­
que alia passione quantumcumque adiacet
unicuique, et omnibus insit quaedam alleviatio et purificatio passionis, propter delecta­
tionem factam ex melodia disponente ad con­
trarium.
1334. — Eodem autem modo huiusmodi
melodiae purificativae faciunt regionem inno­
cuam hominibus inquantum passiones repri­
munt, propter quas sibi invicem iniuriabantur. Et est intelligendum quod omnes huius­
modi passiones in aliqua proportione calidi
et frigidi ct aliarum qualitatum primarum
consistunt dispositive et materialiter, quamvis
alterius istarum sit a dominio, et omnes cum
delectatione quadam vel tristitia existunt, vel
cum utroque, quamvis cum altero magis.
Quae enim causantur ex phantasia boni con­
venientis secundum quod huiusmodi, cum de­
lectatione sunt : quae autem ex phantasia
mali disconvenientis, cum tristitia. Harmoniae
autem musicae similiter in quadam media ra­
tione sonorum existunt, quae similes sunt ali­
quando proportioni in qua consistit passio
aliqua, aliquando autem dissimiles. Delectatur
autem quilibet in eo quod conveniens et pro­
portionale est ei secundum naturam, tristatur
autem per contrarium.
Propter quod existens in passione aliqua si­
ve cum delectatione sive contra, audiens melodiam in consimili proportione magis inten­
ditur in eadem passione: audiens autem melodiam in contraria proportione existentem,
remittitur quasi per contrarium: sicut si ali­
quis sit in passione irae quae est cum tri­
stitia et acccnsione quadam audiat melodiam
in contraria proportione causantem delectatio­
nem, et remittentem calidum, sedabitur ab ira.
Similiter autem et in aliis passionibus se ha­
bet. Et propter hoc tractantes musicam uti
debent melodiis et harmoniis talibus contrariis
ad sedandum excessus passionum.

435 —
3C —- In Politicorum.

L. VIII, 1. in

L. VIII, L in

IN POLITICORUM

1335. — Deinde cum dicit « quoniam au­
tem »
In speciali declarat quibus et qualibus melodiis utendum est.
Et primo quibus et qualibus utendum est
ad requiem indisciplinatorum et vilium. Se­
cundo cum dicit, « Ad ludum autem », qui­
bus utendum est ad disciplinam liberorum et
disciplinatorum magis.
In prima parte dicit quod spectator, idest
auditor harmoniae musicatis duplex est. Unus
quidem liber, idest bene dispositus ad opera
intellectus, et bene disciplinatus. Alter autem
servus et onerosus compositus ex vilibus et
mercenariis, et aliis huiusmodi. Indoctis one­
rosis et servilibus assignandi sunt agones et
speculationes convenientes eis ad requiem et
delectationem. Laborantes enim istis indigent
quandoque. Sicut autem ipsi secundum ani­
mam male dispositi sunt, et distorti ab illo
habitu qui est secundum naturam, ita sunt
quaedam harmoniae rigidae valde, et distortae
a media ratione. Omnibus autem delectabile
est id quod conveniens est eis secundum natu­
ralem inclinationem eorum; quia delectatio
est operatio connaturalis habitus non impe­
dita, sicut dicitur septimo Ethicorum.
Et ideo agonizantibus et operantibus in
musicalibus concedendum est, quod possint
uti aliquo tali genere musicae, rigido scilicet
et distorto, ad talem spectatorem vilem et in­
dispositum, ut .ipso delectatus quiescat; secun­
dum quod dicimus communiter quod plus
valet ruralis fistula quam aliquod nobilius in­
strumentum. Intelligendum est, quod anima
potest considerari secundum seipsam, ut est
forma quaedam specifica hominis, vel secun­
dum dispositionem materiae in hoc individuo
vel in illo.
Si consideretur secundum naturam pro­
priam, sic nulla inclinatio ad imperfectionem,
nec etiam imperfectio invenitur in ea; immo,
quantum in se est, perfecta est naturaliter,
quantum est ex inclinatione eius; tale enim
est unumquodque secundum naturam quale
est generatione perfecta, sicut dicitur in pri­
mo huius.
Et sic anima cuiuscumque hominis non in­
venitur distorta a naturali habitu; et secun­
dum quod huiusmodi, quilibet liber est. Si
autem consideretur secundum dispositionem
materiae in hoc individuo et in illo, quia in­
veniuntur quaedam dispositiones quae non
disponunt eam ad illud ad quod inclinamur
secundum naturam suam, sed quaedam ad
contrarium magis, sic anima vel homo secun­
dum eam distortus est a perfectione ad quam
inclinatur secundum naturam.
1336. — Deinde cum dicit « ad ludum au­
tem »
Declarat quibus moralibus utendum est ad
disciplinam.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Sunt autem duae considerationes » declarat,

1335-1338

quod omnes et omniquaque non debent ut
iis, sed cum determinatione.
Circa primum primo facit quod dictum est.
Secundo cum dicit, « In politia autem Socra­
tes » reprobat opinionem Platonis circa quod­
dam dictum. Tertio cum dicit, « Iterum de
doristica » regreditur ad declarandum quod­
dam suppositum.
In prima parte dicit quod ad disciplinam,
quae delectabilis est sicut ludus, utendum est
moralibus melodiis et harmoniis disponentibus
ad hanc. Talis autem est illa quae vocatur
dorica, sicut diximus prius et apparebit con­
sequenter; ergo ad disciplinam utendum est
ea, et adiungendum est ei aliquas, si quas ap­
probaverint sicut convenientes ad hoc, qui
exercitati sunt in philosophico exercitio et di­
sciplina musicali.
1337. — Deinde cum dicit « in politia au­
tem »
Reprobat opinionem Platonis circa prae­
dicta.
Et primo facit hoc. Secundo cum dicit,
« Manifestat autem poesis » declarat quod­
dam suppositum.
In prima parte dicit, quod Socrates in re­
publica sua, idest Plato introducens Socra­
tem loquentem, non convenienter dicit solam
phrygiam melodiam cum ea quam dicimus
doricam debere recipi in civitate ad discipli­
nam et mores iuvenum, simul cum hoc re­
probans fistulam inter organa tamquam non
convenientem ad ea: illam enim eamdem na­
turam et virtutem quam habet fistula inter
organa, habet melodia phrygia inter harmo­
nias, ambo enim provocant iram, et sunt illa­
tiva passionis ad quam disponit calidum pro­
pter fortitudinem motus et percussionis, ra­
tione quorum habent excitare caliditatem in
spiritibus. Si ergo fistula reprobanda est sicut
inepta ad disciplinam et mores, eadem ratio­
ne et melodia phrygia; et si ista utilis est,
eadem ratione et illa.
1338. — Deinde cum dicit « manifestat
autem »
Declarat quoddam suppositum, puta quod
eamdem naturam habeat phrygia in melodiis,
et fistula in organis; dicens, quod ea habere
eamdem naturam manifestat poësis, quae di­
cit, quod omnis bacchatio, idest impetuositas,
et omnis motus consimilis passioni violen­
tae, maxime causatur a motu fistulae in or­
ganis, et in harmoniis musicalibus a melodia
phrygia. Accipiunt autem ad huiusmodi de­
clarationem hoc, quod conveniens ct verum
videtur, puta quod dithyrambus manifeste vi­
detur esse modus quidam melodiae phrygiae.
Ad hoc autem exempla multa adducunt illi
qui circa obiectum huius sensus, scilicet au­
ditus, laborant, et alia. Et quia Philoxenus
musicus fabulans aliquando visus fuit dithy­
rambos facere in melodia dorica, scilicet pri­
mi toni, non potuit autem, quia non conve­
niebat illi, sed ex ipsa inclinatione naturae
eius incidit in phrygiam, cum qua magis con­

— 43e* —

1338-1342

IN POLITICORUM

veniebat: hoc aulem non esset nisi dithyram­
bus. De quo manifestum est, quod convenit
cum fistula vel tuba propter fortitudinem mo­
tus, et est factivus irae et passionis fortis. Et
est modus quidam cantus qui dicitur phrygius, scilicet tertii toni apud nos; ct per con­
sequens phrygia conveniret cum fistula.
1339. — Deinde cum dicit « iterum de
doristica »
Regreditur ad probandum minorem ratio­
nis praedictae, scilicet quod melodia dorica
maxime sit moralis; dicens, quod dorica me­
lodia loquentes omnes universaliter confiten­
tur, quod inter omnes melodias stabilissima
existit; propter quod convenit cum virtute ad
quam requiritur constantia mentis in his quae
sunt secundum rationem, et maxime habet
morem virilem idest virtuosum.
Quod quidem per rationem apparet: me­
dium enim inter duas superabundantias excel­
lentiae et defectus laudamus, et approbamus
magis, et in his quae sunt secundum naturam,
puta complexionem temperate calidam lauda­
mus magis, quam eam quae excellenter fri­
gida est: et in his quae sunt secundum artem
et secundum rationem; virtutem enim, quae
in medio consistit, laudamus; superabundan­
tiam autem et defectum quae rationem extre­
morum habent, vituperamus.
Adhuc autem dicimus, quod medium in
omnibus magis prosequendum est sicut bo­
num. Melodia autem dorica rationem medii
habet respectu aliarum; non enim ita excel­
lenter acuta est sicut illa, quae dicitur lydia
mixta, quae est septimi toni; nec etiam ita
depressa in gravitate, sicut hypodorica, vel
hypophrygia, quae est secundi, vel quarti
toni. Et ideo manifestum est, quod maxime
laudanda est, et prosequenda, sicut disponens
ad virtutem; propter quod iuvenes magis exer­
citandi sunt in ea.
1340. — Deinde cum dicit « sunt autem »
Declarat, quod non quocumque modo qui­
buscumque moralibus utendum est a quibus­
cumque, sed secundum diversas determinatio­
nes secundum diversitatem aetatum.
Et circa hoc primo declarat quibus et qua
determinatione expedit uti senibus. Secundo
cum dicit, « Adhuc autem si qua » quibus et
qualibus, iuvenibus, concludens conditiones
universaliter, quae requiruntur in melodia
conveniente unicuique aetati.
Dicit igitur primo, quod non omnibus melodiis et moralibus et mediis expedit uti om­
nibus quomodocumque, sed cum determina­
tione. Sunt autem duo per quae determinatur,
videlicet quod possibile, et quod decens: illa
enim magis oportet agere aut operari inter
bona operabilia, quae possibilia sunt operanti.
Nullus enim manum immittit ad illud quod
impossibile reputat, vel simpliciter, vel sibi,
quamvis etiam bonum sit secundum se. Et
illa quae decent ipsum operantem. Aliqua
enim sunt bona et possibilia operanti, quae

L. VIII. 1. in

tamen non decent ipsum; sicut bonum est
dare parvum munusculum, et possibile est
regi, non tamen decet ipsum, siquidem magni­
ficus est; et ideo illa, quae bona sunt et pos­
sibilia operanti et decentia ipsum, magis fa­
cienda sunt.
Possibilitas autem et decentia distinguuntur
secundum diversitatem aetatum: aliqua enim
sunt possibilia viro perfecto, et decentia
ipsum: quae non sunt possibilia iuveni et
decentia ipsum: et ideo sunt aliquae harmo­
niae utiles ad mores secundum se, quae ta­
men non conveniunt quibusdam, quia non
sunt eis bene possibiles, sicut eis qui sunt ab­
dicati, hoc est declinantes per tempus vel se­
nium ab aequalitate, non faciliter possunt
cantare harmonias rigidas ct acutas propter
debilitatem virtutis, et spiritus, sed magis re­
missas secundum naturam.
1341. — · Propter quod quidam posterio­
rum musicorum convenienter reprobaverunt
Socratem qui reprobavit omnes harmonias re­
missas utiliter tamquam inutiles ad mores, et
disciplinam, dicens eas esse sicut inebriativas
hominum. Sed cum ebrietas duo faciat in ho­
mine; scilicet motus impetuositatem, et decli­
nationem a sobrietate et dispositione naturali,
dixit esse ipsas inebriativas non secundum po­
tentiam ebrietatis, idest secundum impetuosi­
tatem. Verum enim est, quod ebrietas impeluosum hominem facit: huiusmodi enim melodiae remissae talem impetuositatem non in­
ducunt: sed dixit eas esse inebriativas, sicut
abdicativas, idest declinantes ab aequalitate et
medio. Et propter hoc inclinantes homines ad
ea quae declinant ab aequalitate et recti­
tudine.
Hoc autem dicebat Plato ac si omnes ho­
mines et semper existèrent in statu et aequa­
litate medii secundum naturam et nullus de­
clinaret ab ea. Si enim ita esset, nulli expe­
diret uti harmoniis remissis. Sed quia quidam
sunt in statu et aequalitate, quidam autem
ab ea declinant per senium vel alio modo,
unumquodque autem delectatur in eo quod
conveniens est ei secundum naturam, sicut di­
ctum est prius; ideo non expedit omnes uti
melodiis mediis, sed quibusdam expedit uti
remissis mediis; et ideo ad aetatem futuram
senum qui declinant ab aequalitate praedicta
et sunt debilis virtutis expedit uti melodiis et
harmoniis remissis.
1342. — Deinde cum dicit « adhuc au­
tem »
Ostendit quae expediunt iuvenibus, conclu­
dens conditiones, quae exiguntur in musica or­
dinanda ad mores utiliter; dicens, quod ad­
huc si est harmonia talis media non remissa
quae decet aetatem puerorum, propter hoc
quod ornatum quemdam habet propter con­
sonantiam ratione cuius delectet, similiter au­
tem et doctrinam, hoc est disponit ad disci­
plinam, huiusmodi autem vim videtur maxime
habere harmonia ea quae dicitur lydia quae
est cantilena quinti toni, sicut dictum est

~ 437 “

L. VIH, 1. ni

IN POLITICORUM

prius; manifestum est quod in musica dispo­
nente ad disciplinam oportet tria praeexistere:
videlicet quod rationem medii habeat inter
acutas et graves, et quod possibilis sit ipsi
utenti, et decens conditionem ipsius. Si enim
talis fuerit, manifestum est, quod utentes ea
magis inclinabuntur ad virtutem et mores, in­

1342

clinati autem magis operabuntur secundum ra­
tionem, operantes autem secundum rationem
faciliter attingunt ad felicitatem quae consi­
stit in perfectissima operatione hominis se­
cundum supremam eius virtutem respectu per­
fectissimi obiecti ipsius. Est Deus benedictus
in saecula saeculorum.

— 438 —

INDEX RERUM NOTABILIUM
Numerus indicat numerum textus
(N.B. — Hic index amplectitur tantum Lib. I-II1, lect. 6, quorum expositio a D. Thoma
perfecta est).

A
Actio et factio differunt specie. 53.
Advenae ct servi non sunt simpliciter cives, 352.
Actus sunt circa singularia: unde ea quae ad actus
pertinent, in particulari sunt consideranda, 161.
Altercatio in civitate est inter paucos qui abundant di­
vitiis et omnes qui participant libertate: dum pauci
volunt praeesse propter excessum divitiarum, et multi
volunt praevalere paucis, quasi aequivalentes cis pro­
pter libertatem, 398.
Amicitia est maximum bonum in civitatibus, 193.
Amor ad seipsum est naturalis, 202.
— quandoque vituperantur amatores suiipsius, quia
amant magis quam oportet, 202.
— honoris et pecuniae est causa maioris partis iniustitiarum quae in civitate accidunt, 315.
Animalia: est illis naturale ct expediens quod ab ho­
mine regantur, 65.
— differunt in modo vivendi secundum differentiam ci­
borum. 103.
— providentur a natura de cibo in eorum prima ge­
neratione, 105.
— plantae sunt propter animalia, animalia sunt pro­
pter homines, 105.
— plantae et animalia sunt propter homines, 106.
Appetitus potest moveri non solum a ratione sed etiam
a sensu: unde non totaliter rationi subiicitur, 64.
Armati et bellicosi debent esse cives, ut sint terribiles
inimicis, etsi approbanda non sit vita bellicosa, ne­
que ut propria alicuius hominis, neque ut commu­
nis totius civitatis, 229.
Ars imitatur naturam, 1.
— et natura, quomodo agant, 2.
— artes distinguuntur serviles et liberales, 92.
Artifex bonus dicitur aliquis, inquantum facit bona artificiata, etsi male vel negligenter utatur sua arte:
tamen intantum immittit de virtute in sua opera­
tione, inquantum exhibet de servitute ad conversa­
tionem humanam. 163.
Artifices olim non habebant partem in principatu civi­
tatis, quia actiones eorum sunt serviles, non principativae, 373.
— non sunt dimissi ab operibus necessariis vitae, unde
non sunt perfecti cives. 380.
— possunt ad principatum promoveri in aliqua poli­
tia, 381.

B
Barbaries in hoc consistit, quod homines non utuntur
legibus vel irrationabilibus utuntur, et similiter quod
non habent exercitia literarum. 23.

Barbarus dicitur qui non intelligitur in lingua ab ali­
quo; vel etiam qui non habet litteralem locutionem
in suo vulgari idiomate· vel etiam qui ab aliquibus
civilibus legibus non reguntur, 22.
— est naturaliter servus, propter defectum rationis, 84.
Bellatores debent defendere civitatem contra hostes et
etiam contra seditiones civium, 283.
Bellum est propter pacem, non autem e converso, 319.
Boni in civitate sunt assuefaciendi ad amorem iustitiac,
ut non tollant aliena; pravi vero sunt impediendi,
etiam si velint, 273.
Bonum commune est melius et divinius quam bonum
unius, 11.
Bos in domo pauperis stat pro ministro, 25, 44.

C
Campsoria, quae tota est circa denarios, est infi­
nita, 123.
Cartltaginensis politia exponitur ct in quibusdam im­
probatur, 332-340.
Cives hoc opus habent commune in civitate, salutem
communitatis, 366.
— impossibile est quod omnes cives sint virtuosi, et ta­
men debent omnes bene operare opus suum quod
ad civitatem pertinet; unde non est eadem virtus bo­
ni viri et boni civis, 367.
— oportet quod differant ab invicem, 182.
— secundum quid dicuntur adventitii in civitate, pueri,
senes, profugi, infames, 352.
— perfecti, artifices, servi et pueri non sunt, sed im­
perfecti. 379.
— simpliciter dicitur qui participat principatu po­
litico, 353; vel melius, qui potest assumi in princi­
patu consiliativo vel iudicativo, 355.
— haec determinatio maxime valet in statu populari
in quo quilibet de populo habet potestatem iudicandi de aliquo et concionandi. 354.
— est talis, etsi iniuste sit, 358.
— bonus est ille qui bene operatur ad conservationem
politiae, 366.
— habet plures species, secundum diversas politias. 381,
381 bis.
— dicitur maxime in qualibet politia, qui participat
honoribus civitatis, 382.
Civilis naturaliter est homo; unde homines appetunt ad
invicem vivere, ex quo magna utilitas communis de­
rivatur, 387.
— est homo secundum naturam. 34.
— quod homo sit extra civitatem, est vel ex fortuna:
vel propter naturam, aut quia nequam est. aut quia
melior quam homo, 35, 39.

— 439 —

INDEX RERUM NOTABILIUM
— In omnibus hominibus est quidam naturalis impetus
ad communitatem civitatis sicut et ad virtutes. 40.
— est homo, ut apparet ex eius communicatione cum
aliis per loquutionem, 36.
— per ordinem civilem homo reducitur ad justitiam. 41.
Civitas nihil aliud est quam quaedam civium multitu­
do; et ideo ad eam cognoscendam oportet scire quid
sit civis, 350.
— est communitas per se sufficiens, 355.
— est communitas liberorum, servus enim non est ci­
vis. 390.
— sicut omnes communitates, civitas est instituta gratia
alicuius boni, quod est principalissimum inter hu­
mana bona, scilicet bonum commune, 11.
— habet ut finem bene vivere, communiter quantum
ad omnes et sigillatim quantum ad unumquemque,
387.
— immo ad ipsum vivere est utilis societas, quod est
per se ipsum quoddam bonum et diligibile, 387.
— est quaedam communicatio, unde contra rationem ci­
vitatis esset quod cives in nullo communicarent. 174.
— unius civitatis unus est locus: unde concives com­
municant saltem in loco. 174.
— est communitas includens omnes alias communita­
tes. ut sunt domus et vici, 11.
— constat ex dissimilibus. 368.
— constituitur ex domibus sicut ex partibus, 43.
— constituitur ex pluribus vicis, sicut vicus ex pluribus
domibus. 31.
— constituitur a domibus, et ei primo pertinent duae
conjugationes, scii, patris et filii, viri et uxoris. 167.
— non potest esse nisi per aliquam partitionem et se­
gregationem, 210.
— in civitate debet esse multitudo hominum diversorum
secundum diversos status, 212.
— debet esse non solum ex pluribus hominibus, sed
etiam ex hominibus diversarum conditionum. 180.
181.
— cum sit aliquod totum perfectum, oportet quod con­
sistat ex partibus dissimilibus secundum speciem. 180.
— si tollatur dissimilitudo civium, non amplius erit ci­
vitas, 181.
— est principalissimum eorum quae humana ratione con­
stitui possunt; nam ad ipsam omnes communitates
humanae referuntur. 70.
— est communitas perfecta, quia in ea sunt omnia suf­
ficientia ad vitam humanam. 31.
— est primitus facta gratia vivendi, sed etiam ut in
ea homines bene vivant, inquantum per leges civitatis
ordinatur vita hominum ad virtutes. 31.
— habet ut finem sufficientiam bonorum. 33.
— est naturalis, quia generatur ex communitatibus quae
sunt naturales. 32.
— instituitur per naturalem impetum hominis, sed etiam
humana industria; sicut virtutes acquiruntur per exer­
citium humanum, ex naturali impetu, 40.
— qui primus eam instituit, fuit causa hominibus ma­
ximorum bonorum. 40.
— qui eam instituit reduxit homines ad hoc quod es­
sent optimi secundum justitiam et virtutes. 41.
— duplici regimine regitur, scilicet regali et politico, 13.
— non manet eadem mutata politia. 364.
— a principio omnes civitates regibus regebantur. 244.
— potest ordinari secundum sex species ordinationis:
omnis enim civitas aut regitur ab uno. aut a pau­
cis, aut a multis. Si ab uno. aut ille unus est rex.
aut tyrannus: si a paucis, habetur aut potestas
optimatum, aut principatus paucorum, vel oligar­
chial si a multis, habetur vel Politia (communi no­
mine). vel plebcius status (democratia). 242.
— quidam dicunt optimum regimen civitatis illud quod
est quasi commixtum ex omnibus praedictis, 245.
— tyrannis et plebcius status vel non sunt dicendae po­
litiae, quia non sequuntur ordinem rationis, sed im­
petum voluntatis, vel sunt dicendae pessimae inter
omnes, 247.

— quanto politia est ex pluribus commixta, tanto melior
est. quia plures habent partes in dominio civitatis.
245, 247.
— regi semper ab iisdem, per totam eorum vitam, est
formidabile, sive sint virtuosi, sive praesertim vir­
tuosi non sint, 314.
— bene est pro civitate quod qui male regunt et bona
communia dispergunt, possint amoveri. 314.
— est naturaliter quaedam multitudo: unde non est tam
una sicut domus et sicut unus homo. 179.
— non est nota esse una, ut omnes in ea sint simi­
les, 183.
— non fit maxime una per hoc quod omnes simul di­
cant. hoc est meum. 185.
— immo hoc infert civitati maximum nocumentum. 186187.
— nec Socrates per hanc legem posset consequi ut non
sint privati affectus, 188.
— multa inconvenientia ex hoc provenirent. 198.
— debet esse una. sed non unitate omnimoda, sicut si
omnes essent unius artis, vel tollatur aliqua distinctio
officiorum, 208.
— ex diversis consistens, civitas assimilatur symphoniae
vel consonantiae vocum, non conccnto univoco. 208.
— in civitate debet esse diversorum multitudo et si­
mul unitas et communitas per quandam disciplinam
legum recte positarum, 209.
— non potest esse felix, nisi vel omnes, vel plures
partes civitatis felicitatem habeant. 221.
— vel domus gubernari non potest sine necessariis
vitae, 107.
— debet tantum possidere, quod ex eius possessione vi­
vatur bene, 230, id est temperate simul et libera­
liter. 231.
— non potest esse, soluta concordia civium, quia per
se ipsam dissolvitur, et hostibus non potest resi­
stere, 331 bis.
— dicitur sive locus civitatis, et sic est semper eadem,
sive populus civitatis, et sic non est eadem, 360.
— eius magnitudo tanta esse debet, ut fertilitas regio­
nis sufficiat, et ut hostes repellere possit, 362.
— constare debet potius ex una gente. 362.
— non contingit inveniri multos virtuosos in civitate,
nisi forte secundum bellicam virtutem. 242.
Cognitio totius habetur per divisionem compositi us­
que ad incomposita, 16.
Collatio multorum manifestat quid sit melius et utilius
169.
Combinatio domini et servi est despotica; viri et fe­
minae est coniugalis; patris et filii est paterna, 45.
Commune multorum parum curatur, quia omnes ma­
xime curant de propriis, 186. 193.
Communicare inter se est naturale hominibus, ut ad
invicem se adiuvent. 26.
Communicatio hominum fit maxime per sermonem. 23.
— prima in civitate est maris et feminae, quae est
propter generationem. 17.
— secunda in civitate est principantis et subiecti, 19.
— paterna et nuptialis differt a despotica. quia est ad
liberos, 152.
— vir praeest mulieri politico principatu, pater filiis
principatu regali, 152. 154.
— utraque communicatio est secundum naturam, 152.
— naturaliter masculus principatur feminae et pater
filiis, 152.
Communitas mulierum et filiorum non redderet civita­
tem maxime unam. 185-188.
— immo ex ea multa inconvenientia orirent, sive ex
parte irae, 189; sive ex parte concupiscentiae, 190191; sive quia impedit amicitiam civitatis, quae de­
bet esse inter principes et subicctos. 192; et amici­
tiam quam legislatores intendunt inter omnes ci­
ves. 193· sive quia non sequeretur intentum, et in­
duceret magnam perturbationem. 194; et augeret ma­
la inter propinquos, 195.
— possessionum tribus modis intendi potest, 196.

— 44°

INDEX RERUM NOTABILIUM
— cx lege Socratis de tali communitate non seque­
retur unitas civitatis, sed potius dissidium, 197; ct
plura litigia. 198; et frequens discordia, et multae
aliae difficultates, 199.
— ex hac lege tollerentur multa bona. 200-203.
— impediretur actus liberalitatis, 204.
— talis lex est illusoria. sive quantum ad amicitiam
universalem quae reputatur futura ex communita­
te possessionum, sive propter mala quae reputantur
tolli per hanc legem, 205.
— illi qui possident aliqua in communi, multo magis
dissident ab invicem quam illi qui habent separatas
possessiones, 205.
— talis lex videtur bona in superficie. 205.
— lex communitatis possessionum est insufficiens pro­
pter falsam suppositionem. 208 s.; propter defectum
experientiae, 210; quantum ad ea de quibus est.
211 ss.; sive quia in hac lege non poterat suffi­
cienter distingui multitudo civitatis, 212; sive quia
non poterat extirpate a civitate mala quae tollere
conabatur, 214; sive quia agricolae, quibus Socrates
committebat dispositionem possessionum, essent gra­
ves aliis civibus. 215; et iterum insufficiens quia
Socrates non determinavit de consequentibus, scii,
de legibus ct disciplina huius civitatis, 216; ct in
speciali, quantum ad mulieres, 217-218; quantum ad
principes, 219-220; quantum ad communem civitatis
felicitatem. 221; ct ad plura alia. 222.
— civitatis ordinata ad per se sufficientia vitae huma­
nae, inter omnes communitates humanas est perfe­
ctissima, 4.
— civitatis utilis est ad bene vivere, et ad ipsum vi­
vere, 387.
Cretensis politia comparatur ad Laccdacmonicam et im­
probatur. 321-331 bis.
Commutativa in rebus naturalibus est in supplementum
per se sufficientiae, non est ergo praeter naturam,
115.
— pecuniaria processit ex antecedenti, propter utilita­
tem commutationis ad loca remota, 116.
— nummularia ulterius processit, secundum quam de­
narii pro denariis commutantur, prius a casu, po­
stea artificialiter, 117.
Complexio corporis bona facit quod aliqui inclinentur
magis vel minus ad opera virtutum vel vitiorum. 86.
— corporis ut in pluribus derivatur a patre in poste­
ros, 86.
— tamen filii possunt esse dissimiles a parentibus pro­
pter diversam dispositionem corporalem, 86.
— et propter aliam instructionem ct consuetudinem, 87.
Concupiscentia natura sua est infinita, cum quaerat om­
nia quae possunt esse homini delectabilia, quae sunt
infinita, 272.
Consilium diversimode est in servis, in feminis, in pue­
ris, 159.
Contrapassum est in civitate retributio secundum ae­
qualitatem, 181.
Corpus: est ei naturale et expediens quod regatur ab
anima, 64.
— cum sit naturaliter propter animam, natura intendit
formare tale corpus quale sit conveniens animae:
et hoc quidem quantum ad interiores dispositiones
semper consonat, non autem in dispositionibus ex­
terioribus. 71.
— ex sui parte quidam videntur tantum alios extollere,
ac si essent quaedam imagines deorum, 72.
Cura alicuius habetur maxime propter duo: vel quia
est proprium et singulare hominis; vel propter spe­
cialem amorem ad ipsum. 193.

D
Denarii non sunt adinventi a natura, sed per quam­
dam experientiam ct artem sunt introducti. 111.
— primo sunt inventi pro commutatione rerum neces­
sariarum, 116.

— primo fuit determinatum metallum solo pondere ct
magnitudine; postea homines impresserunt aliquem
characterem in signum quod metallum sit tantae
quantitatis, 116.
Despotes vocatur omnis habens servos, 13.
Despotica est aliqua scientia qua aliquis scit dominari
servis, 49.
— non est scientia, sed habet scientiam adiunctam, per
quam aliquis scit bene uti servis, non autem per
quam aliquis servos acquirit, 92-93.
— scientia haec non est magnae aestimationis, 94.
Divitiae sunt verae quae possunt tollere indigentiam et
tacere sufficientiam habenti eas, ut scilicet homo sit
sibi sufficiens ad bene vivendum. 108.
— sunt finitae. 109.
— non constituuntur exclusive per multitudinem pecu­
niarum, quae possunt transmutatis dispositionibus
omne pretium amittere, nec sufficiunt ad salvandum
hominem ne pereat fame. 120.
— magis constituuntur ex rebus necessariis ad vitam
quam ex pecuniis, 121.
Dominus debet docere servum virtutes, 165.
Domus est quaedam communitas secundum naturam
constituta ad actus qui quotidie occurrunt. 26.
— si sit perfecta, constituitur ex servis et liberis. 44.
— ex triplici communicatione constituitur, scii, maris ct
feminae, domini ct servi, patris et filii. 25, 44.
— duplici regimine regitur, scilicet oeconomico ct despotico, 13.

E

Electi in civitate semper erunt plures et meliores cx
maximis censibus, eo quod populares non omnes
eligent, cum non habeant necessitatem eligendi. 250
— periculosum est civitati quod Socrates instituebat
circa electionem principum. ut scilicet ex aliquibus
electis, alii electi digerentur, 252.
Experientia necessaria est ad hoc quod homo habeat
perfectum usum eorum quae pertinent ad opera­
tiones humanas. 135.
Extraneus dicitur dupliciter: simpliciter vel secundum
quid, 23.
F

Femina non deputatur a natura ad serviendum, sed ad
generandum, 21.
— habet potestatem consiliandi, sed consilium eius est
invalidum, propter mollitiem naturae 159.
Filii boni ex bonis parentibus procedunt, secundum bo­
nam complexionem corporalem; tamen non potest
natura semper hoc facere, 86.
— possunt esse dissimiles parentibus etiam propter ra­
tionem. quae non cx necessitate sequitur inclinatio­
nem naturalem, 87.
Foenus rationabilissime vituperatur et odio habetur, per
quod denarius seipsum adauget. 134.
Fortitudo diversimode se habet in eo qui principatur
et in subiccto, 160.

G
Generatio competit homini secundum rationem com­
munem sibi ct animalibus ct etiam plantis. 18.
— civium non potest permitti in infinitum fieri si pos­
sessiones ad aliquam certam quantitatem reducun­
tur. 232-234. 258.
— oportet determinari, alioquin si homines generent
absque determinato numero, ex hoc provenit causa
paupertatis civibus, ct ex hoc sequitur quod sint
seditiosi ct maligni. 235-237.
Graeci, utpote sapientia praediti, congruum est ut prin­
cipentur barbaris, 24.

— 44T —

INDEX RERUM NOTABILIUM
H

Hippodamus quomodo ordinavit suam politiam expo­
nitur et iudicio subiicitur, 276-296.
— primus inter philosophos, qui non agunt civilem vi­
tam, sed contemplativam, conatus est determinare
quae sit optima politia, 276.
Homo non potest fieri dc terra naturaliter, sed solum
virtute divina, 292.
— si sit bene dispositus, in eo anima principatur cor­
pori sed in hominibus male dispositis saepe corpus
principatur animae, 63.
— in partibus animae, pars rationalis naturaliter prin­
cipatur, pars irrationalis naturaliter subiicitur, 158.
— virtus partis rationalis est prudentia, partis irratio­
nalis est temperantia et fortitudo et aliae, 158.
— est in partibus cius duplex principatus: despoticus
et politicus, 64.
— ex ipsa nativitate est quaedam distinctio inter ho­
mines, 59.
•— est animal naturaliter civile, 34, 35, 36, 37.
— secundum suam naturam habet ut conveniant ei pru­
dentia ct virtus: sed si sit malus, utitur his quasi
quibusdam armis ad male faciendum. 41.
— est optimum animalium si perficiatur in eo virtus,
ad quam habet inclinationem naturalem; sed sine
lege et iustitia, est pessimum omnium animalium, 41.
Honor in civitate diversus dari debet bonis et etiam
malis, ad pacem servandam. 265.
I

Ingenuus est qui neque est servus neque est libertus, 84.
Iniuriatio in civitatibus fit triplici causa; propter neces­
saria conquirenda, propter concupiscentias delecta­
tionum et propter tristitias vitandas 266.
— homines maxime iniuriantur propter excellentias di­
vitiarum et honorum acquirendas: non autem pro­
pter necessaria conquirenda, 267.
Instrumenta·, quaedam sunt animata, alia inanimata, 52.
— domus sunt organa activa, non factiva, 53.
Intellectus humanus derivatur a divino, 1.
— imperat appetitui hominis principatu politico ct re­
gali qui est ad liberos, 64.
Iustum humanae legis est iustum secundum quid. 79.
— ponitur propter communem utilitatem, etiamsi non
conveniat alicui privatae personae, 80.

L
Lacedaemonii quomodo organizarent politiam exponi­
tur et examinatur, 279-320.
Leges non sunt statuendae in civitate secundum illud
quod cogitatur esse possibile, sed respiciendo ad ea
quae existunt..., ut conveniant leges hominibus se­
cundum eorum conditiones, 229.
— leges ponendae sunt respiciendo etiam ad alias ci­
vitates. cum quibus societas habeatur sive in pace,
sive in bello, 229.
— ad hoc quod bene ponantur, oportet multo tem­
pore considerari si tales leges vel statuta bene se
habeant. 210.
— transmutatae saepe totum statum civitatis transmu­
tant, 289.
— antiquae fuerant valde simplices et barbaricae, 291.
— impossibile est omnia diligenter et perfecte scri­
bere circa ordinationem civitatis, etiam e sapienti­
bus, 293.
— multum est verendum mutare antiquas leges pro
melioribus, sed potius sunt tolerandi modici defe­
ctus qui in legibus ferendis contingunt, ne cives
assuescant non observare statuta praecepta, 294.
— qui facile mutat legem, quantum est de se. debili­
tat legis virtutem. 295.

— leges sunt mutandae quando sunt malae, 295.
— lex ponitur propter utilitatem hominis, 79.
— lex omnis habet ut finem ordinem virtutis; unde si
lex non sit proportionata ad virtutem, non erit lex,
297.
Legislatores tendunt ad hoc quod sit amicitia inter
omnes cives, ut vitentur seditiones, 193.
— multi putaverunt praecipue ordinandum esse de pos­
sessionibus civium, quia ex his praecipue oriuntur
seditiones, 255.
— debent ad pacem civitatis excogitare remedia contra
tres causas injuriandi: scilicet propter necessaria con­
quirenda, propter concupiscentias delectationum, et
propter tristitias vitandas, 266.
— debent in civitate multa constituere per quae cives
bene conversentur ad invicem, et cum vicinis et ex­
traneis, necnon ponere aliquam ordinationem in
comparatione ad bellicam fortitudinem, 268.
Libertas et servitus, nobilitas et ignobilitas determinan­
tur virtute mentis. 85.

M
Masculus est naturaliter principans, femina naturaliter
subiecta, 66.
Militaris vita requirit maximam obedientiam et abstinen­
tiam a delitiis, et perseverantiam in laboribus et re­
bus dolorosis, 304.
Minister in artibus habet rationem instrumenti, 52.
Mulieres habent quaedam propria in vita oeconomica,
quibus oportet eas intendere, et abstinere a civili­
bus. 218.
— si non bene vivant in disciplina civitatis, multum est
nocivum sive propter immutationem totius politiae,
sive ad felicitatem civitatis, 301.
— si mulieres vivunt delitiose, consequitur quod viri
multum appretient ct concupiscant divitias ut satisfa­
ciant mulieribus: ex quo sequitur corruptio civitatis,
in qua omnia fiunt venalia, 303.
— mulierum nimia continentia provocat in viris turpe
vitium. 303.
— nihil differt utrum ipsae mulieres principentur, vel
ipsi principes sub mulieribus regantur: idem enim
accidit utroque modo, scilicet quod civitas male re­
gatur, quia mulieres deficiunt ratione, 303.
— earum audacia in rebus civilibus, item perniciosa
est, 303.

N
Natura in sua operatione procedit ex simplicibus ad
composita, 3.
— consequitur effectum suum ut in pluribus, deficit ut
in paucioribus, 70.
Naturale videtur esse quod ex nativitate confestim inest
alicui, 59.
Nobiles sunt liberi ubique terrarum, non autem barbari,
propter defectum rationis, 84.
Nobilitas processit ut honor ex hoc, quod filii bono­
rum honorati sunt tanquam similes patribus in bo­
nitate, 85.
— tamen possunt esse nobiles secundum opinionem, et
non secundum rei veritatem, 87.
Nutrimentum ab hominibus acquiritur tripliciter: qui­
dam enim acquirunt, et neque laborant neque de­
praedantur; alii sumunt nutrimentum ex praeda; alii
denique vivunt ex his quae nascuntur in terra ct ex
domesticis fructibus, 104.
O

Oeconomia est dispensativa vel gubernativa domus 43.
— est principaliter circa duas conjugationes viri ad
uxorem et patris ad filios, quam circa alia, 155.
Oeconomus vocatur procurator vel dispensator alicuius
familiae, 13.

— 442 —

INDEX RERUM NOTABILIUM
Operationes artificiales maxime sunt in quibus minime
operatur fortuna; parum vero, ubi eventus multum
subiacet fortunae, 144.
— serviles sunt ubi maior pars usus est ex parte cor­
poris et parum ex parte rationis, 144.
— viles et abiectae maxime sunt, quibus corpora ma­
xime maculantur; ignobilissimae autem illae ad quas
requiritur minimum de virtute vel animi vel corpo­
ris 144
Optimates sunt qui regunt civitatem electi propter vir­
tutem ut bonum multitudinis procurent, 242.

P
Pars totius oportet quod coadiuvet ad bonum aliarum
partium. 284
Pater habet plenariam potestatem super filios, sicut rex
in regno. 152.
— qui generat principatur secundum amorem et secun­
dum senectutem, 154,
Pax civitatis conservatur per iustitiam, transgressio vero
iustitiae est seditionis causa. 271.
— exigit ut filii divitum qui insolescere possunt, non
sint pauperes, quia efficerentur latrones, 258.
Pecunia est inventa propter commutationes faciendas.
112.
— acquirendae sunt civitatibus, sicut domibus, 150.
— augentur in infinitum ab his qui student non ad
bene vivendum sed secundum exigentias concupi­
scentiae, quae tendit in infinitum, 126.
— augere in infinitum ex triplici abusione procedit: ex
studio delectationum; ex assumptione pecuniativae
non naturalis, neque necessariae, scilicet nummula­
riae, ad oeconomicam; ex abusione cuiuslibet po­
tentiae, id est virtutis vel artis, vel officii ad con­
gregandum pecunias, 126-128.
Pecuniativa subservit oeconomicae et politicae, sed praesupponitur ut acquirens cibum quem natura facit.
131, 132, 133.
— est scientia vel ars subministrativa oeconomicae, per
modum praeparantis instrumenta, 98-100.
— est pars oeconomiae quae agit de acquisitione ct
conservatione pecuniae, 46.
— non est eadem ac acquisitiva cibi et aliorum neces­
sariorum vitae: cum haec sit naturalis, prima autem
non, 111.
— est ars circa denarios, et est ordinata sicut ad finem
ad hoc, quod faciat multitudinem pecuniarum ac di­
vitiarum, 118.
— necessaria et naturalis habet duas partes, secundum
quod homo potest pecuniam acquirere ex emptione
et venditione rerum vel ex cultura terrae: et istac
sunt partes primae et propriissimae pecuniativae,
137-138
— translativa, scilicet translata cx rebus naturalibus ad
alias non naturales, habet quatuor partes, quae sunt:
mercativa (quae subdistinguitur : navigatio, devectio,
negotiatio); feneratio; mercenaria (quaedam per artes
utiles, quaedam per labores non artificiales); et
quaedam alia, incisiva lapidum vel metallorum dc
terra. 139-142.
— oeconomica laudatur, utpote necessaria ad vitam ho­
minum; pecuniativa nummularia iuste vituperatur,
quia est secundum quod requirit concupiscentia, 134.
— quaerit pecunias absque termino, utpote eius finem;
oeconomica vero cum aliquo termino, secundum or­
dinationem ad finem qui est gubernatio domus. 123125.
— prima non est necessaria, sed homines indigent ipsa
propter eorum concupiscentiam in infinitum. 129.
— prima est omnibus hominibus naturalis, non alia,
133.
Permutatio potest fieri de omnibus rebus. 113.
— primae permutationes fiebant ex rebus naturalibus,
dum adhuc denarii inventi non essent, 113.

— unusquisque commutabat cum aliis quod habebat,
114.
Persona: singuli homines comparantur ad totam civi­
tatem, sicut partes hominis ad hominem. 39.
Phaleas quomodo ordinavit suam politiam exponitur et
iudicio subiicitur, 254-275.
Philosophi facile possunt ditari, si volunt, sed non est
studium eorum ad hoc: cx exemplo Thaletis. 147.
Politia nihil aliud est quam ordo inhabitantium civita­
tem, 349.
— est quaedam pars prudentiae, 369.
— nihil est aliud quam ordo dominantium in civitate,
392.
— est regitiva civitatis, 290.
— ut sit, oportet quod singulae partes civitatis velint
eam esse, ct quod cuilibet parti civitatis sufficiat
quod permaneat in suo esse, 310.
— communi nomine vocatur regimen civitatis quae re­
gitur a multis virtuosis, 242.
— ordinata secundum rectam rationem prior est poli­
tiae vitiatae, 354.
— civitatis diversimode ponitur et judicatur secundum
diversam existimationem dc fine humanae vitae, 170.
— qui finem vitae ponunt in bono quod est praemium
virtutis, existimant illam civitatem esse optime di­
spositam in qua homines maxime pacifice et secun­
dum virtutem vivunt, 170.
— est recta secundum iustitiam absolutam, quando prin­
cipes intendunt communem utilitatem: vitiata et cor­
rupta si intendunt solam suam utilitatem, quia utun­
tur civibus tanquam servis, 390.
— quaedam sunt quae solum a suis auctoribus sunt
constitutae, at in civitate non observantur; quae­
dam vero sunt secundum quas aliqui civiliter con­
versantur, 254.
— distinguuntur secundum diversitatem dominantium,
secundum quod in civitate dominatur unus, aut
pauci, aut multi: et hoc vel propter utilitatem com­
munem, vel propter utilitatem eorum qui dominan­
tur, et tunc sunt transgressiones politiarum. 392.
— si propter communem utilitatem unus principatur,
habetur regia potestas; si pauci, status optimatum;
si multitudo, respublica, 393.
— istarum politiarum corruptiones sunt: tyrannis ex re­
ge, paucorum potentia ex optimatibus, popularis sta­
tus ex republica, quia non intendunt ad utilitatem
communem, sed tyrannus ad utilitatem propriam,
paucorum potentia ad utilitatem divitum, status popu­
laris ad utilitatem pauperum, 394. 395.
Politica, id est civilis scientia, necessaria est ad com­
plementum philosophiae, 5.
— continetur sub practica philosophia, 6.
— continetur sub scientiis moralibus, 6.
— inter omnes scientias practicas est principalior et
architectonica omnium aliarum, 7.
— scientia tradit notitiam dc civitate et manifestat quo­
modo practice perfici possit, 8.
— differt ab oeconomica, quae est quaedam monar­
chia, quia est principatus liberorum et aequalium, 90.
— non est unum ad invicem ac dcspotica, quia poli­
tica est principatus eorum qui sunt liberi secundum
naturam, et est praecmincntior, 89.
— homines non facit, sed accipit eos a natura gene­
ratos. ct sic utitur ipsis, 131.
Populus debet habere hanc necessariam potestatem, sci­
licet eligere principes et corrigere eorum errores,
344.
Possessio est quaedam pars domus, ct possessiva ars
est quaedam pars oeconomiae, 51.
— est duplex: inanimata et animata, 52.
— proprietas rerum multa bona affert, 200.
— res debent esse propriae quantum ad proprietatem
dominii, sed secundum usum communes, 200.
— dum unusquisque curat de possessione sua. habe­
bitur minus de litigiis et unusquisque magis augebit

— 443

INDEX RERUM NOTABILIUM
possessionem suam insistens ei sollicitius tanquam
propriae, 200.
— multo melius est quod possessiones, sicut in aliqui­
bus politiis, sint propriae secundum dominium ct
communes aliquo modo quantum ad usum, 201.
— quomodo autem usus rerum propriarum possit fieri
communis, hoc pertinet ad providentiam boni legisla­
toris, 201.
— propria multam delectationem affert homini, qui vult
bona propter amorem quem habet ad seipsum, 202.
— ex ipsa quoque possibile est homini donare vel au­
xilium ferre aliis, 203.
— ipsa bene utitur homo, per virtutes temperantiae et
liberaiitatis, 231.
— totius civitatis determinanda est non solum in com­
paratione ad sufficientiam civilium usuum qui per­
tinent ad victum et vestitum civium et alia huiusmo­
di, sed etiam per comparationem ad pericula quae
possunt ab exterioribus imminere, 269.
— haec possessio ergo non debet esse nimis magna nec
nimis parva. 269.
— optimus terminus videtur esse, ut non sit tanta
quod cives de levi praesumant inferre bellum suis
potentioribus, sed possint inferre bellum iis qui non
habent tantam substantiam ut cis possint resistere,
269.
— civium regulare, habet magnam virtutem ad civilem
communitatem bene conservandam, 259-260.
— oportet quod legislator determinet medium aliquod,
ita scilicet quod sit tanta quantitas possessionum, ut
neque superflue possint delitiis intendere, neque etiam
nimis parce vivere compellantur, 262.
— attamen regulare possessiones non sufficit, sed opor­
tet magis regulare interiores concupiscentias, ne im­
moderate concupiscant; quod fit per debitas leges.
263; ne etiam aliqui desiderent quae sunt aliorum,
ex quo oriuntur seditiones, 272.
Praedativa sicut ct agricultura est pars possessivae, 106.
— haec partes subministrant oeconomicae et politicae,
107, 110.
Pravi in civitate debent dimitti in infimo statu; sed
oportet ut eis iniuriae non irrogentur, ex quibus ho­
mines provocantur, ut aliis noceant, 273.
Princeps bonus non dicitur aliquis, nisi sit bonus per
virtutes morales et prudentiam, 369.
— principis ergo est quaedam propria disciplina, 370.
— oportet quod habeat rationem perfectam et virtutes
morales perfectas, ut principalis artificis; qui vero
subjiciuntur participant - ut cives - de ratione et
virtutibus principis, 160.
— magni erronee a Gentilibus dii vocabantur, 84.
— semper esse iidem in civitate non est securum civi­
tati, 219.
Principans et subtectus debent participare virtute: sed
est quaedam differentia virtutis utriusque, 158.
Principari et subiici differunt specie, 157.
— et subiici est etiam de numero eorum quae expe­
diunt ad salutem hominum, 59.
— naturale et expediens est quod quidam principentur
et quidam subjiciantur, 59-67.
— vel subiici opportunum est secundum quod unus­
quisque habet aptitudinem naturalem. 88.
— quosdam in una parte temporis, quosdam in alia
dignum videtur; nisi quidam civium multo excedant
alios in bonitate; tunc enim dignum esset, ut illi
semper principarentur, 389.
Principatus videtur appeti ab hominibus sicut sanitas
ab infirmis. 389.
— petere, non recte se habet, 315.
— ad principatum oportet assumi qui est dignus, sive
velit sive non velit, quia utilitas communis est prae­
ferenda propriae voluntati ipsius, 315.
— politicus permutatur de persona ad personam : quod
non contingit in principatu maris ad feminam. 153.
— regalis et politicus differunt secundum naturalem dif­

“444

ferentiam et aequalitatem: differunt etiam regalis et
tyrannicus, propter amorem, 154.
— in domesticis est duplex: dominatio, ct principatus
oeconomicus; in primo intenditur utilitas domini, non
servi cui imperatur, nisi per accidens; in secundo
intenditur utilitas subditorum, vel etiam communis
utrorumque, 388.
— non est dandus propter pecunias, sed propter vir­
tutem. 338.
— non est in barbaris sed in his qui mente abun­
dant, 24.
— est duplex: despoticus quo dominus principatur ser­
vis. et politicus quo rector civitatis principatur ci­
beris, 64.
— dominativus est servorum, politicus est liberorum,
375.
— est duplicis speciei: ad tempus vel pro semper, 353.
— aliquis est dominativus. in quo princeps est domi­
nus subditorum, ct talem principem non oportet
quod sciat facere quae pertinent ad ministeria neces­
saria vitae, sed magis quod sciat uti eis, 373.
— alius principatus est in quo aliquis principatur
non sicut servis, sed sicut liberis, et sibi aequa­
libus, et vocatur principatus civilis. 374.
— in hoc principatu, nunc hi, nunc alii assumuntur
ad principandum, 374.
— unde omnes debent instrui ad principandum: quod
fit per subicctioncm ct iter exercitium in minoribus
officiis, 374.
— et sublectio sunt naturalia in omnibus quae sunt
ex pluribus constituta. 60, 61.
— etiam in his quae non participant vitam, est aliquis
principatus, puta harmoniae. 62.
— semper est melior qui est meliorum sublectorum. 59.
— qui est supra liberos ordinatur principaliter ad uti­
litatem subditorum, 389.
« Principatus paucorum » (al. oligarchia) dicitur quando
aliqui pauci eliguntur propter potentiam, aut di­
vitias. et non propter virtutem, qui omnia quae
sunt multitudinis ad suam propriam utilitatem re­
torquent, 242.
Puer habet consilium, sed imperfectum, quia non habet
perfectum usum rationis, 159.
— et uxores quomodo sint erudiendi, considerandum
est secundum comparationem ad politiam, 167.
— de eorum instructione determinandum est in poli­
tiis, 167.
R
Ratio: ex cius virtute procedit quod homines ratio­
nabili iurc regantur, et quod in litteris exerciten­
tur, 23.
— se habet ut principalis artifex ad inferiores partes
animae, 160.
— secundum eam competit homini quod ex consilio et
electione agat. 18.
— humana earum quae sunt secundum naturam est
cognoscitiva tantum; earum vero quae sunt secun­
dum artem, est cognoscitiva et factiva, 2.
— humana est non solum cognoscitiva, sed etiam fa­
ctiva civitatis, 6.
—■ operatio distinguitur secundum quod actio est trans­
iens in exteriorem materiam vel immanens in subiccto, 6.
Regimen regale est quando qui praecst habet plenariam
potestatem; politicum quando habet potestatem coarctatam secundum aliquas leges civitatis. 13.
— despoticum est quo aliquis dominus servis praesi­
det; oeconomicum est quo aliquis dispensat ea quae
pertinent ad totam familiam, 13.
— regis super civitatem vel gentem processit a regi­
mine antiquioris in domo vel vico. 29.
— aliud est quod ordinatur ad opulentiam et aliud quod
ordinatur ad libertatem quae est finis potentiae mul­
torum, 398.
Respublica est ordinatio civitatis quantum ad omnes

INDEX RERUM NOTABILIUM
principatus qui sunt in civitate, sed praecipue quan­
tum ad maximum principatum, qui dominatur om­
nibus aliis principatibus. 385.
Rex oportet quod differat a subditis in quadam magni­
tudine bonitatis, et tamen quod sit genere idem eis.
melius autem si etiam unitate gentis, 154.
— dicitur princeps civitatis si est virtuosus tenens com­
munem utilitatem subditorum: alioquin tyrannus, 242.
— est utilis civitati, ut sua auctoritate efficaciter con­
servet statum civitatis, unde oportet quod per to­
tam vitam suam regnet, 316.
— deberet sumi non de uno solo genere, sed cx quibuscumquc virtuosi's, 334.

S
Sapiens est naturaliter principans; qui per fortitudinem
corporis potest opere implere ca quae sapiens dicit,
naturaliter est servus, 19.
Scientiae humanae de rebus naturalibus sunt specula­
tivae; de rebus ab homine factis, sunt practicae, 2.
Servi quod recta disciplina potiantur, omnes confitentur
esse opportunum civitati quae debet bene vivere po­
litice, 298, 300.
— oportet cum cis medio modo agere, ut non affligan­
tur iniuste. nec tamen eis minima familiaritas osten­
datur, 300.
— distinguuntur secundum diversas operationes mini­
strantium. 373.
Servire ct servus dupliciter dicitur: secundum aptitudinem naturalem vel secundum legem inter homines
positam, quae ius gentium vocatur, 175.
— videtur multis iniustum, sive inter populares sive in­
ter sapientes, 76.
— competit aliquibus propter deficientiam, sive ex par­
te corporis sive cx parte animae: de hac tamen
difficilius judicatur. 73.
Servitus est multiplex. 59.
— quae provenit ex principio iniusto, ut e bello iniusto,
non est de se iusta. quia nullus indignus qui ser­
viat potest iuste esse servus, 81, 95.
— quae ex bello provenit est iusta secundum quid,
non autem omnino, 79.
— quodammodo non est secundum naturam, et est
iniusta, ut dicit aliqua opinio. 88.
Servus sic definiri potest: organum animatum activum
separatum alterius homo existens, 55.
— et dominus qui sunt tales secundum naturam, pos­
sunt ad invicem habere amicitiam: non autem si
sunt tales secundum legem ct violentiam. 88.
— sicut res possessa, est simpliciter domini, 54.
— est minister ct organum eorum quae pertinent ad
actionem, non ad factionem. 53.
— non habet liberam potestatem consiliandi. 159.
— debet habere quandam virtutem organicam ct ministrativam ad exequendum mandatum domini. 156.
— ne deficiat propter intemperantiam aut timorem. 161.
162.
•— his qui sunt naturaliter servi expedit servire et iu­
stum est quod serviant. 74.
— naturaliter servus est quicumquc homo non est na­
turaliter suiipsius. sed alterius: scii, qui non potest
regi nisi ab alio, 55.
— est quaedam res possessa animata, ct quasi organum
animatum deserviens vitae domesticae, 52.
— non esset necessarius si instrumenta inanimata ad
imperium domini perficerent opus suum. 52.
— et liber diversimode quodam impetu naturali corpo­
ra sortiuntur, ut sint apta ad eorum diversa mini­
steria: ct tamen quandoque natura deficit, 70.
— naturaliter est qui non potest regi propria ratione,
sed ratione alterius, 68.
— cuius opus principale est usus corporis, 68.
— in corporalibus pluribus modis potest servire servus
quam brutum, propter rationem, 69.

i
1
1

I

— naturaliter, servit ratione accepta a domino: brutum
autem animal, non ratione sed passione. 69.
— quantum ad utilitatem quae ex utriusque servitio
provenit, modicum variatur servus a bruto, 69.
— est secundum naturam qui potest opere excqui, 24.
— et artifex differunt, quia servus participat ut instru­
mentum ad ca quae pertinent ad conversationem ho­
minum, et proinde ad virtutes morales: artifex vero
remotius se habet a conversatione humana, quia cius
operatio est circa externa factibilia, 163.
— est de his quae sunt a natura, non artifex, quia
omnes artes sunt adinventae per rationem. Virtus
autem ad ea se habet quae sunt nobis a natura.
Unde ad hoc quod aliquis sit bonus servus indiget
virtute morali; non autem ad hoc quod sit bonus
artifex, 164.
Socrates, quas leges posuit exponitur et improbatur, 223241.
— idem quantum ad ordinem civitatis. 242-253.
— decipiebatur circa communitatem mulierum et filiorum, 185-188.
— improbandus in sua ordinatione de communitate
mulierum, ct filiorum, ad faciendam civitatem quantumcumquc unitam, 177, 178. 179.
Solon instituit popularem quemdam principatum. 342.
« Status plebeius » (al. democratia) habetur quando tota
multitudo dominari velit, 242.
T

Temperantia et liberali tas faciunt hominem bene se ha­
bere circa usum possessionis, 231.
Tyrannus est rector civitatis malus, qui omnia retorquet
ad suum commodum, utilitate subditorum contempta.
242.
— reputant sibi inconveniens quod aliqui cives multum
ditentur, 149.
Tyrannis est quaedam monarchia dominativa politicae
communitatis, quia scilicet utitur civibus ut servis,
395.
U

Usus rei est duplex: proprius et communis: communis
fit in commutationibus, 112.
— communis est tamen alicuius per se. et non per ac­
cidens, quia secundum valorem suum. 112.
Uxor principatur in domo secundum quid, cum et
ipsa subiccta sit viro, 90.
V
Veritas ut cognoscatur, non multum prodest conside­
ratio eorum quae sunt manifeste falsa, sed eorum
quae probabiliter dicuntur. 170.
Vicus est prima communicatio quae occurrit ex plu­
ribus domibus, inter eos qui sibi communicant in ali­
quibus actibus non quotidianis. 27.
— ortus est cx eo quod filii ct nepotes instituerunt di­
versas domos iuxta se habitantes: unde communitas
vici est naturalis. 28.
— processit ex multiplicatione prolis, 29.
Vir non habet plenariam potestatem super uxorem quan­
tum ad omnia, sed secundum quod exigit lex ma­
trimonii, 152.
— et mulier diversam habent temperantiam et diversa
munera in dispensatione domus. 376.
— debet loqui ut decet; mulieri convenit ut taceat. 161.
Virtuosi in civitate difficiliter inveniuntur secundum per­
fectionem virtutis, 393.
Virtuosus dicitur aliquis secundum unam virtutem per­
fectam. scii, secundum prudentiam, ex qua omnes
virtutes morales dependent. 366.
Virtus mentis, sicut virtus corporis, debilitatur per se­
nectutem. 314.
I — boni civis et boni viri inquantum est potens prin­

— 445 —

INDEX RERUM NOTABILIUM

—
—
—
—

—

•—

—
—

cipari. est eadem, sed inquantum est subtectus, non
est eadem, 375, 377, 383.
simpliciter bonus vir debet et bene principari et be­
ne subiici. 375.
et sic babetur in subiecto qui est liber et bonus,
virtus duplicis speciei, ad bene principandum et ad
bene esse subtectum. 375.
proprie virtus principis est prudentia, quae est rcgitiva et gubernativa, aliae vero virtutes morales sunt
communes ct subditorum et principum, 376.
subditi participant aliquid prudentiae, per quam pos­
sint scipsos gubernare in propriis actibus secundum
gubernationem principis. 376.
virtus civis non pertinet ad artifices, quia non
sunt dimissi ab operibus necessariis vitae, 379.
bonis civis et boni viri non est eadem, quia vir­
tus civis in quantum est civis consideratur in ordi­
ne ad politiam, circa quam non est aliqua virtus
perfecta qua aliquis dici possit simpliciter bonus,
366.
ct hoc etiam in bona politia, 367.
una et eadem est virtus boni viri, dum dissimiles
sunt virtutes multorum qui constituunt civitatem, 368.

— tamen una et eadem est virtus boni principis ct
boni viri. 369.
— sed virtus principis et civis non est eadem. 370.
— in principatu « civili » omnes debent habere virtu­
tem principis quia omnes assumuntur ad principan­
dum, 374-375.
— morales in principante sunt principativae, in subtectis
autem ministrati vae: unde differunt aliqualiter se­
cundum rationem. 160.
Vita hominum est deftcientissima. ex eo quod multis
indiget, 104.
— hominum simplex est quadruplex: scilicet pascualis,
furativa, piscativa, et venativa: sed multi exercent
simul et miscent praedictas vitas. 104.
Vivere appetunt homines ut quoddam bonum et dili­
gibile, nisi patiantur in vita sua aliqua valde gravia
et crudelia, 387.
— bene plura in se comprehendit quam temperate vi­
vere, 230.
Voluntas hominum etsi quantum ad necessitatem repleri
possit, tamen quantum ad malitiam repleri non po­
test, 272.
Vox et loquutio humana quomodo differant. 36-37.

INDEX
LECTIONUM QUAE IN HOC VOLUMINE CONTINENTUR

Introductio editoris

v

Prooemium S. Thomae

1

LIBER PRIMUS

pag.

Lectio 1. Civitatum origo. Quid civitas

sit. Quod homo sit animal civile. Ci­
vitatem natura priorem esse suis par­
tibus, vico et domo.....................
4
Lectio II. De tribus familiarum generi­
bus: quarum una ex domino et ser­
vo, secunda ex viro et uxore, tertia
ex patre et liberis constat .... 13
Lectio III. Quod aliquibus natura ser­
vire conveniat, aliquibus autem domi­
nari ......................................................... 17
Lectio IV. Circa dominos et servos,
ostendit alios esse natura quibus ex­
pedit dominos et servos esse, alios au­
tem legibus, quibus contrarium con­
tingit
.................................................... 22
Lectio V. Diversas esse civitatum administrationes. Item quod tribus modis
acquisitio fiat secundum naturam: pa­
stione, agricultura, et venatione . . 26
Lectio VI. Quomodo secundum natu­
ram divitiae acquirantur. Divitias au­
tem esse multitudinem instrumento­
rum rei familiaris et publicae ... 29
Lectio VII. De acquisitione per commu­
tationem rerum vendenti inutilium,
ementi necessariarum. De nummi in­
ventione, primum rudis, deinde signa­
ti', ex quo nata est nummorum con­
quirendi facultas
................................ 34
Lectio VIII. Acquisitio pecuniarum,
quae facit ad procurandum res neces-

sanas vitae humanae, finita est. Quae
vero ab hoc fine deviat, infinita et
praeter naturam......................................... 38
Lectio IX. Quid oporteat acquisitioni
studentes cognoscere: deque mercatu­
ra, foenore, et mercenaria, earumque
inter se comparatione, et Thaletis pru­
dentia
.................................................... 42
Lectio X. Prima et secunda species do­
mus excutitur; et servos virtutibus
praeditos esse oportere, quibus videli­
cet bene parere sciant
...................... 46
Lectio XI. Artifices cum secundum na­
turam servi sint, determinatamque servirtutem habeant, certis virtutibus
ipsos esse praeditos conveniet; sic et
mulieres et pueros.................... . 51
LIBER SECUNDUS

Variae optimarum civitatum adniinistrationes tam verbis descriptae, quam usu compro­
batae proponuntur, comparantur, et in quibus
deficiunt arguuntur.
Lectio I. Quod non oporteat in civita­

tibus omnia esse communia, ut filios,
et mulieres, et facultates, sicut Socra­
tes opinabatur..................................... 54
Lectio II. Non posse fieri ut non inter­
noscantur liberi ex quibus parentibus
orti sint
.....................
59
Lectio III. Quod communitas liberorum
reddat cives magis proclives ad iurgia
et caedes; quodque reverentiam senio­
rum tollat, et consanguinitatis bene­
volentiam ............................................... 62
I Lectio IV. Quod communis rerum pos­
sessio multas excitet in civitate con­
troversias, temperantiaeque et liberali­
tatis usum aboleat............................. 65
Lectio V. Quid Socratem deceperit in
communione ponenda : et quod non
contingit talem civitatem esse felicem
69
Lectio VI. Reliquae Socratis leges excu­
tiuntur .................................................... 74
1 Lectio VII. Socratis respublica impro-

— 447 —

am as»;

Civitas ex vicis, vicis ex domibus coaluit.
Domus autem vel ex viro et uxore, vel pa­
tre et liberis, vel ex domino et servis compo­
nitur. Harum prima et secunda naturalis est,
tertia quandoque naturalis est, quandoque
non. Sunt enim quidam natura servi et do­
mitu, quidam legibus acquisiti. Acquisitionis
etiam species multae naturales, ut captura,
pastio, et agricultura; aliae non naturales ut
mercatura, foenus, et mercenaria. Porro in
his omnibus, quod secundum naturam, expe­
tendum et praeferendum est; quod autem
praeter naturam, postponendum, et fugien­
dum.

INDEX LECTIONUM
pag.
pas- 1
mercium commutatio, non propinqua
batur quantum est merito magistra­
habitatio, non bellorum propulsatio,
........................................................ 79
tuum
non magistratuum participatio, sed be­
Lectio VII1. Legum a Phalca carthagine beateque vivendi ratio, homines in
ncnsi institutarum consideratio et ea­
urbibus congregavit
......................... 141
rum reprobatio..................................... 82 |
Lectio VIII. Utrum unum an plures do­
Lectio IX. Phalcam reprehendit, quod
minari conveniat; et si plures, num
cum fundos et domos exaequasset, de
optimates, an divites, an multitudo . 146
servis et pecuniis tacuit.......................86 |
Lectio IX. Multitudini committendam
Lectio X. Hippodami Milesii respublica
esse electionem magistratuum et ad­
qualis fuerit, et in quibus deficiat . 88 |
ministratarum rerum examen; magi­
Lectio XI. Reprehensio reipublicae Hip­
stratus autem legibus obtemperare de­
podami
................................................ 91 !
Lectio XII. Quod leges, etiam minus
bere, et solum in his quae lex cavere
bonae, non sint facile immutandae . 94
non valuit arbitrium habere .... 150
Lectio XIII. Examinat Lacedaemonio­
Lectio X. Magistratus non esse distri­
rum rempublicam, quae caeteris prae­
buendos secundum excessum cuiusli­
stare diu visa est, ipsamque reprehen­
bet boni
.............................................. 155
dit in servis, mulieribus, agrorum pos­
Lectio XI. Utrum nobilibus, an opulen­
sessione
................................................... 97
tis, an virtute praeditis, an potenlioLectio XIV. Quod Lycurgus in Ephoris,
ribus; attribuendi sint magistratus
. 158
Phidiciis, et tribulis constituendis, plu­
Lectio XII. Post longam discussionem
rimum a rectitudine aberravit . . . 102
concludit excellentem probitate virum
Lectio XV. Cretensem rempublicam
ceteris praeferendum, cum natura ta­
Spartanae comparat; et quibus in re­
lis sit cui debeant omnes subesse . . 163
bus deficere videtur, ostendit . . . 106
Lectio XIII. Quinque regum species
Lectio XVI. Carlhaginensis reipublicae
proponit et de qua disputaturus sit
considerationem facit ct eam superio­
eligit
................................................... 168
ribus duabus comparat atque redar­
Lectio XIV. Utrum a legibus an ab
guit
........................................................ 110
optimo rege melius sit civitatem gu­
Lectio XVIL Solonis et aliorum quo­
bernari; et de eius successione et cu­
rumdam leges commemorat, ne quid
stodia
.............................................. 173
omissum fuisse videatur, quod ad
Lectio XV. Obiectiones continet quae
hanc cognitionem facit
. .... 114
adversus regiam potestatem adduci
possunt
.............................................. 178
Lectio XVI. Declarat quibus civitati­
bus regem creare conveniat, et qui­
LIBER TERTIUS
bus optimatum administrationem . . 183
Expositis iam quaecumque ab illustribus
viris, ad suam usque aetatem, vel usu com­
probata. vel scriptis proposita fuerant: dein­
LIBER QUARTUS
ceps sententiam suam de administratione ci­
vitatum exorditur. Et primo quis appellandus
Cum regum, optimatum, et populi rectam
sit civis docet, quaeve civitas vocanda. Inde
administrationem et earum vitia proposuisset.
ex civitatis fine. Et numero praesidentium,
in hoc quarto singulas in sua membra dige­
varias ac diversas civitatum formas elicit,
rit ut optimam omnium rempublicam doceat:
quarum aliae quietae sunt et iustae, in qui­
tria deinde civitatibus omnibus necessaria per­
bus aut reges, aut optimates, aut populi ad
pendit, consilia, magistratus et indicia.
communem omnium salutem et utilitatem
gubernant; aliae seditiosae et iniustae, in qui­ Lectio I. Quod ad virum politicum per­
bus vel tyranni, vel opulenti, vel egeni pro
tineat scire quae sit respublica pror­
commodo suo publicas rationes dilaniant.
sus optima, quae ut secunda ab ea;
et cum multae sint species rerumpuLectio I. Quis sit appellandus civis, et
blicarum, omnes omnibus non conve­
quae civitas dici debeat.........................120
nire; deinde commemorat quid dixerit
Lectio II. Quod illi qui donati civitate
quidvc dicendum sit, proponit
. . 187
nuper fuere, cives sint, et quo modo
Lectio II. Causa investigatur ut plures
civitas una permaneat . . .
. 124
sint species rerumpublicarum; reiiciLectio IIT. Non esse idem bonum ci­
turque illa divisio quae per multos et
vem, et bonum virum esse, cum is
paucos fiebat a quibusdam
. . . 192
bonus civis sit qui et apte parere et
Lectio IIT. Ex quibus partibus hoc est
imperare commode sciat, bonus autem
personis respublicae constent: et quae
vir absolute dicatur
.......................... 127
partes necessariae sint, quaeve adiunLectio IV. Quinam cives sint appellan­
ctae: quaeque sibi cohaerere possint,
di: et quod plures sint civium species 132
et quae non......................................... 196
Lectio V. Quod civitas sit liberorum
Lectio TV. Popularis administrationis
hominum societas, cuius finis est u'iquinque modi enumerantur, et pauco­
litas communis, in quam omnis admi­
rum status quatuor; quorum ultimi
nistratio publica tendere debet
. . 135
non legibus sed decretis regnant, per­
Lectio VI. Ex fine societatis civilis, et
similes sunt tyranno............................. 201
numero praesidentium, formas regendi
Lectio V. Comprobat singulas quasque
civitates colligit, el earum oppositas
species popularis administrationis, et
labes
.................................................. 138
paucorum, superius enumeratas
. . 206
Lectio VII. Non iniuriae cautio, non
, Lectio VI. De optimatum administra-

448 —.

INDEX LECTIONUM
Po­
tione, et eius variis speciebus, quae
ex commixtione virtutis ad divitias et
multitudinem insurgunt
........................ 209
Lectio VIL De eo civitatis statu qui'
communi nomine respublica dicitur, a
caeteris tamen discreto, in quo et
virtus et libertas et divitiae suum lo­
cum habent.
....................................211
Lectio VIII. Quo pacto supradicta rei­
publicae species contemperari debeat,
ita ut et multitudinis et paucorum
statum participet, neutrum tamen ex­
quisite habeat
................................... 214
Lectio IX. De tyrannide et eius specie­
bus tribus; quaeve tyrannis maxime
opponatur regiae gubernationi
. . 217
Lectio X. Civitatem quae mediocres ci­
ves habet, idest neque nimium divi­
tes, neque nimium pauperes, optimam
esse, securiorem, diuturniorem, minimeque seditiosam.............................. 219
Lectio XL De conservatione optimae
reipublicae; deque cautione ne labatur
aut ad multitudinis gubernationem,
aut ad paucorum potentiam
. . . 225
Lectio XII. De quibus consultationes in
civitatibus fieri soleant; deque ipsa­
rum varietate pro cuiusque civitatis
administratione................................... 230
Lectio XIIL De magistratuum numero,
auctoritate, et diuturnitate considera­
tio habetur; et quando uni an pluri­
bus demandandi sil
......................... 234
Lectio XIV. Tria esse in magistratibus
creandis animadvertenda: qui consti­
tuantur; a quibus eligantur, et quo
modo creentur, sorte an electione, ab
omnibus aut a paucis................
239
Lectio XV. Quot indiciorum species
sint, et quomodo purgandi, et a qui­
bus ..................................................... 242

Lectio X. Honor, odium et contemptus

LIBER SEXTUS

Quibus observationibus popularis status
conservari queat, et paucorum gubernatio
tractari, ne ad aliud genus transeat, ac pos­
tremo de magistratibus in urbe regenda ne­
cessariis.
Lectio I. Popularis status varietas non

solum pendet a diversitate operatio­
num, sed etiam ab institutis in eumdem finem minus tendentibus . . . 309
Lectio 11. De fine popularis status, et
aliis quibusdam in ipsum tendentibus 312
Lectio 111. Quomodo in populari statu
quippiam iuste decernatur
.... 316
Lectio IV. Quibus institutis optimus po­
pularis status conservetur.....................318
Lectio V. Quo pacto sit administrandus
popularis status qui omnes indifferen­
ter admittit
............................... . 322
Lectio VI. Paucorum status administrationem continet....................................327
Lectio VII. De magistratibus a quibus
civitates administrandae sunt
. . . 331
LIBER SEPTIMUS

LIBER QUINTUS

Quid est quod omnes civitatum administrationes immutet, quodque remedium sin­
gulis adhibendum ut in eodem permaneant.
Lectio L Seditiones ob inaequalitatem

pug.

tyrannidem evertit; regnum domestica
seditio
................................................... 289
Lectio XI. Primus modus conservandi
tyrannidem per incrementum administrationis tyrannicae
.......................... 293
Lectio XII. Secundus modus conservan­
dae tyrannidis per appropinquatio­
nem ad regnum....................................298
Lectio XIII. Discussio de interitu re­
rumpublicarum a Platone in octavo
de Republica assignato..................... 304

excitari: aequalitatem autem esse du­
plicem
.................................................. 245
Lectio II. Quid homines seditiosos effi­
ciat, qua de causa seditiones exciten­
tur
.................................................... · 250
Lectio III. Enumeratio causarum sedi­
tionum in urbibus existentium . . . 256
Lectio IV. Quomodo status popularis
labatur ad tyrannidem, et cur minus
nunc quam prius
.............................. 260
Lectio V. De immutatione status pauco­
rum vel in seipsum, vel ad statum
multitudinis vel in tyrannidem . . . 263
Lectio VI. De lapsu status optimatum
in popularem, et reipublicae ad sta­
tum paucorum
.................................... 268
Lectio VII. De conservatione status po­
pularis, paucorum, optimatum et rei­
publicae .........................................
272
Lectio VIII. Regni et tyrannidis origo 282
Lectio IX. Quibus ex causis tyrannides
et regna dissolvantur......................... 285

Optimam absolute civitatem ostendit, tum
felicitatis habita ratione quam per optimum
virum consequimur, tum eorum quae ad fe­
licitatem ducunt: moderata civium multitu­
dine, sufficienti regionis ubertate, accommodato
urbis situ, eximia magistratuum moderatione,
prompto tam in bello quam in pace subdi­
torum ministerio, convenienti feminarum ob­
servatione, et apta liberorum educatione.
Lectio 1. Quod optima vita, et privatim

unicuique, et publice civitatibus, est ad
virtutem vivere, reliquis bonis ad id
adiuvantibus.........................................337
Lectio II. De felicitate cuiusque et ci­
vitatis, deque vita contemplativa, acti­
va et dominante.................................... 342
Lectio III. Quod tanta debeat esse in
civitate multitudo, ut sibi salis sit ad
vitam optime degendam.....................351
Lectio IV. De modo agri, urbis situ,
nundinatione et nautica turba . . . 356
Lectio V. Quales esse debeant qui civi­
tatem incolunt et regunt.....................361
Lectio VI. Sex esse sine quibus civitas
consistere non potest . . . . . . 365
Lectio VII. Quinam in optima civitate
habendi sint pars civitatis..................... 368

— 449 —

INDEX LECTIONUM
Lectio VIII. Qualis agri totius facien­

LIBER OCTAVUS

pag.

Quibus animi disciplinis erudiendi sint ci­
ves optimae civitatis.
pag.
Lectio I. Ex utilibus disciplinis ea di­
scenda sunt, quae operantem non red­
dant vilem
........................................ 441
Lectio II. Num civis musicam addisce­
re debeat............................................. 421
Lectio III. Quid ex musica ediscendum
sit, et quo pacto ea utendum . . . 433

da sit partitio
................................... 373
Lectio IX. Quo in loco sit urbs ex­
struenda, et quo pacto
. . . . . 375
Lectio X. Quod et eadem et diversa sit,
magistratuum et subditorum disciplina 381
Lectio XI. Cum vita otio et negotio
constet, oportet leges non minus ad
pacem, quam ad bellum cives instruere 389
Lectio XII. Qua cura corporis alendi
sint cives......................................... 396 I

..........................................................439

Index rerum notabilium

Stabilimento Grafico Marietti - Via Legnano, 23

1966

Torino