S. THOMAE AQUINATIS DOCTORIS ANGELICI IN ARISTOTELIS ^LIBROS DE CAELO ET MUNDO DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE METEOROLOGICORUM EXPOSITIO cum textu ex recensione leonina cura et studio P. Fr. RAYMUNDI M. SPIAZZI, Ο. P. TAURINI MARIETTI 1952 1 Mt. Angel Abbey Library Benedict* Oregon_J97373, ROMAE V. Nihil obstat. Taurini, die 15 Iulii 1950. Fr. Ceslaus Pera. O. P. Fr. Henricus di Rovasenda, O. P. IMPRIMI POTEST. Taurini, die 20 Iulii 1950. Fr. Raphaël Tavano, O. P., Prior Provincialis Copyright (1952) Marietti Editori Ltd. - Printed in Italy. IL’S PROPRIETATIS VINDICABITUR (30-1-1952). INTRODUCTIO EDITORIS Novam editionem huius operis, cuius textum, summa sagacia a doctis recensoribus Leoninae Commissionis curatum, eorum permissu adhibere potuimus, curavi­ mus, confisi et hoc opus S. Thomae non solum ad historiam aliquid valere, sed etiam hodie, quamquam fere omnia ab antiquis de mundi constitutione ac ordine efficta plene ceciderunt, et ipsi caeli ptolemaici quasi confracti sunt... Multum haec S. Thomae Commentaria, et opera Aristotelis etiam hodie valent, saltem in hoc quod ad praecipuas lineas, et ad principia pertinet. In eis principia, quae in libris Physicorum posita sunt, augentur et elaborantur. Et revera longe abest ut haec principia eam veritatis vim, quam in eis inest, amiserint, cum ad metaphysicam immediate referantur, et multae definitiones, quae in ea « naturae philosophia » verbis comprehenduntur et declarantur, perenni veritate vigeant; definitiones, dicimus, de motu eiusque partibus, de tempore, de continuo, quod ad infinitum dividi potest, de mutatione substantiali, de materia, de forma specifica, de entibus sensibilibus etc. Haec omnia firma ac valida permanent, atque cum metaphysica conexa sunt. Aristoteles enim in quaestionibus de Philosophia Naturali pertractandis invenit quid interesset inter potentiam et actum, praecipue in definiendis motu et substantiali permutatione; quod et contra Parmenidem et contra Eraclitum fecit: postea in Metaphysica (1. IV et 1. IX) ostendit hanc definitionem actus et potentiae in universo valere. Commentaria in operibus Aristotelis « de generatione et corruptione », « de caelo et mundo », « de meteoris », nihil aliud faciunt nisi explicent et elaborent ea principia et definitiones: si ergo parum usui sunt naturae scientiis et astronomiae, aliter res se habet in Naturali Philosophia, quae partes huius mundi altius, id est per causas, respicit. Nos etiam magna admiratione afficimur cum videmus Aristotelem, in ipsis naturae scientiis, in De Caelo (1. I, c. 8), iam in bono lumine collocavisse corpora velocius semper cadere; atque cognovisse eo celerius cadere, quo magis ad medium orbis terrarum locum appropinquent. S. Thomas in suo commentario circa hoc legem exponit, quam serius Newton amplius ac melius explanabit: «Terra (vel corpus grave) velocius movetur, quanto magis descendit », id est, « celeritas, qua gravia corpora cadunt, aequalis et congruens est altitudini a qua cadunt ». Ut ait Duhem, qui historiam copernicani systematis scripsit, S. Thomae hoc laudi tribuendum est, quod adfirmaverit, in astronomia ptolemaica inspicienda, hypotheses, in quibus astronomiae systema innitatur, non veritates certas habendas —- v INTRODUCTIO EDITORIS esse, etsi ea, quae ab cis consequuntur, valent ad apparentia sensibilia circa motus caelestes servanda (1). S. Thomas ita sentit de scientiarum cogitationibus, ut fere positivista dici possit : apte distinguit et ea quae observando conspiciuntur, et ea quae docti opinantur ad rerum naturam amplioribus rationibus explicandam, et ea quae, ex philosophia tuto perspecta, firme statuuntur. Quam ob rem, ut supra diximus, opera, quae nunc in lucem edimus, semper non tantum ad historiam valent, sed etiam ad philosophiam, et, quadam ratione, ad viam etiam signandam in scientiarum studio. * * * «IPJiWWttWWWii Si conspicere volumus, qua de causa scripta fuerint, memoria tenendum est id, quod clarissimus ipse Doctor scribit: « Sicut in rebus naturalibus nihil est perfectum dum est in potentia, sed solum tunc simpliciter perfectum est, quando est in ultimo actu; quando vero medio modo se habens fuerit inter puram potentiam et purum actum tunc est quidem secundum quid perfectum, non tamen simpliciter; sic et circa scientiam accidit. Scientia autem quae habetur de re tantum in universali, non est scientia completa secundum ultimum actum, sed est medio modo se habens inter puram potentiam et ultimum actum. Nam aliquis sciens aliquid in universali, scit quidem aliquid eorum actu quae sunt in propria ratione eius: alia vero sciens in universali non scit actu, sed solum in potentia... Unde manifestum est quod complementum scientiae requirit quod non sistatur in communibus, sed procedatur usque ad species » (2). Postquam ergo in octo libris Physicorum, — ut aiunt Leonini — tradita sunt principia communia scientiae naturalis, oportet, ad complementum huius scientiae, principia illa applicare ad propria et determinata subiecta. Hoc autem fit ab Aristo­ tele in libro de Caelo, et in aliis scientiae naturalis libris, in quibus de variis spcciebus rerum naturalium tractatur. In libro enim de Caelo agitur — ait S. Thomas — « de mobili secundum motum localem, qui est prima species motus; in libro autem de Generatione, de motu ad formam et primis mobilibus, scilicet elementis, quantum ad transmutationes eorum in communi; quantum vero ad speciales eorum transmu­ tationes, in libro Meteororum; de mobilibus vero mixtis inanimatis, in libro de Mine­ ralibus; de animatis vero, in libro de Anima et consequentibus ad ipsum » (3). Ex his autem Aristotelis libris plures S. Thomas suis praeclarissimis commen­ tariis illustravit; et horum commentariorum hoc volumen illos complectitur, quos Angelicus elucubravit super libros de Caelo et Mundo, de Generatione et Corru­ ptione, et Meteorologicorum. (1) Essai sur la notion de théorie physique de Platon à Galilée, Paris 1908, p. 46 SS.; cfr. Grabmann, 5. Tho­ mas d'Aquin, 1920, p. 36. Vide infra, De Caelo et mundo L. II, 1. 17; cfr. I, q. 32, a. 1, ad 2: « Ad aliquam rem dupliciter inducitur ratio. Uno modo, ad probandum sufficienter aliquam radicem: sicut in scientia naturali inducitur ratio sufficiens ad probandum quod motus caeli semper sit uniformis velocitatis [cfr. De Caelo et mundo, L. II, 1. 8 sq.l. Alio modo inducitur ratio, non quae sufficienter probet radicem, sed quae radici iam positae ostendat congruere consequens effectus: sicut in astrologia ponitur ratio excentricorum et epicyclorum ex hoc quod, hac positione facta, possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes [cfr. op. cit., L. II, lect. 17, n. 51: non tamen ratio haec est sufficienter probans, quia etiam forte alia positione facta salvari possent ». In I. 17, n. 2, commentarii in De Caelo et mundo, haec dicit : « Manifeste colligitur quod antiqui theoriis astronomicis quas excogitarunt, non ita inhaerebant quasi reputarent eas esse omnino certas et demonstratas; sed habebant ipsas loco suppositionum, quibus conabantur rationem aliquo modo reddere de iis quae sensibiliter apparent circa corpora caelestia eorumque motus. Immo fatebantur quod progressu temporis possibile erat novam invenire rationem et magis certam explicandi phaenomena caelestia ». — Circa interpretationem cosmologiae aristotelicae ex parte reccntiorum, cfr. Schiapparelli G., Scritti sulla storia dell’astronomia antica, Bologna 1926-27; Duhem P., Le système du monde, vol. I (cum bibliographia). (2) Meteor., L. I. lect. 1. 1 [1]. (3) In Physic., I, lect. 1 [4[. ----- VI ----- INTRODUCTIO EDITORIS De hisce tribus Aristotelis libris, deque commentariis S. Thomae super unum­ quemque ipsorum, necnon de codicibus quibus usi sumus in hoc volumine adornando, pauca in modum Praefationis sunt declaranda, quae a Leoninis quasi ad litteram acci­ pimus, nostrae editioni ea accommodantes, secundum licentiam a cl.mo P. C. Suermondt, Ο. P., Commissionis Leoninae Praeside, nobis libenter concessa. DE CAELO ET MUNDO I. - LIBER ARISTOTELIS Titulus et subiectum huius libri, qui apud Graecos dicitur simpliciter de Caelo, explicantur ab ipso S. Thoma in prooemio quod ad suum commentarium praemittit. Ibi enim exponit et ad examen revocat opiniones super hac re antiquorum commen­ tatorum, Alexandri Syriani, Iamblichi et Simplicii; et concludit rationabiliorem videri sententiam Alexandri, qui « opinatus est quod subiectum de quo principaliter in hoc libro agitur, sit ipsum universum. Unde, cum caelum tripliciter dicatur, quan­ doque ipsa ultima sphaera, quandoque totum corpus quod circulariter movetur, quandoque autem ipsum universum, asserit hunc librum intitulari de Caelo, quasi de Universo vel de Mundo ». Est ergo intentio Philosophi in hoc libro determinare de universo, et de illis partibus « quae primo et per se habent situm in universo », nempe de corporibus caelestibus et de corporibus elementaribus: mixtis enim «non determinatur situs secundum se, sed secundum simplicia corpora » quae in eis domi­ nantur (Prooem., 4 [4] sqq.). Unde opus totum in tres partes dividitur: et in prima determinatur de ipso universo corporeo: in altera, seu in secundo libro, determi­ natur de corporibus caelestibus: in tertia autem parte, quae complectitur duos ultimos libros, agitur de corporibus simplicibus seu de elementis (lect. 3, 19 [1]). II. - SYNOPSIS LIBRORUM ARISTOTELIS luvat hic ob oculos ponere praecipua capita doctrinae, quam Aristoteles tradit in quatuor huius operis libris. Liber I. Primis quatuor capitibus libri primi, agit de perfectione mundi, et investigat ex quibus maxime corporibus perfecta species universi integratur. Deinde sequentibus capitibus usque ad septimum inclusive, multiplici argumentorum genere probat quod mundus nequit esse in sua mole infinitus. Capitibus vero octavo et nono, de unitate mundi disserit; ac tandem ultimis tribus capitibus quaestionem illam determinat, qua quaeritur utrum mundus sit genitus vel ingenitus, corruptibilis vel incorruptibilis, concludendo, conformiter ad ea quae etiam in VIII Physicorum iam docuerat, quod mundus neque habuit aliquando originem per generationem, nec aliquando corrumpetur, sed semper fuit, et semper erit. Liber II. Liber iste, ut iam innuimus, specialiter agit de caelo, hoc est de corporibus caelestibus. Hinc statim in primo capite, tanquam corollarium eorum quae de toto universo disputavit in fine primi libri, proponit aeternitatem tum caeli tum motus eius. Capite vero secundo et tertio, agit de diversitate partium caeli secundum situm; et investigat quare in caelo sint tot corpora circulariter mota, Deinde a capite quarto usque ad duodecimum inclusive, plura edisserit tum de figura et motu totius caeli, tum de natura, motu et figura stellarum, tum denique — vu — INTRODUCTIO EDITORIS de ordine planetarum ad invicem, et variis motibus quibus, iuxta antiquos, subji­ ciebantur. Ultimis autem duobus capitibus, agit de terra, quatenus est pars universi; et circa ipsam tres quaestiones expendit, inquirens quem locum occupet in universo, utrum moveatur vel quiescat, et quae sit eius figura. Liber HI. In hoc et sequenti libro incipit Aristoteles tractare de corporibus simplicibus, seu de elementis; quorum tamen tractatum non in hoc opere absolvit, sed in consequentibus libris de Generatione et Meteorologicorum, qui sunt veluti continuatio et complementum totius libri de Caelo. Quaerit ergo in primo capite de existentia generationis et corruptionis in rebus: «generatio enim», inquit, «aut omnino non est, aut solum in his elementis et his quae ex his, est». Simul autem improbat opinionem Platonis existimantis corpora naturalia ex superficiebus com­ poni, atque in illas resolvi. Postea a capite secundo usque ad quintum inclusive, tres quaestiones agitat: quarum prima est de motu naturali elementorum, et de principio huius motus; altera, utrum totum universum potuerit oriri per genera­ tionem; tertia vero de numero elementorum, utrum sint finita vel infinita, et si finita, quot numero sint. Ultimis autem tribus capitibus huius libri, naturam elemen­ torum investigat: et primo ostendit quod elementa sunt generabilia et corruptibilia; secundo de modo disserit quo ex se invicem generantur; tertio tandem excludit opinionem eorum, qui putabant elementa constitui in sua specie per figuras. Liber IV. In quarto denique libro Philosophus totus est in explicando naturam, differentias et passiones gravium et levium corporum. Et primis duobus capitibus ponit opiniones aliorum circa gravia et levia. Capite autem tertio ostendit cur aliqua moveantur sursum et alia deorsum; et manifestat quid sit moveri sursum, et quid moveri deorsum. Postea capite quarto explicat quid dicatur grave et leve simpliciter, quid grave et leve secundum quid; ac edisserit de gravitate et levitate corporum mixtorum, simulque ostendit dari aliquod elementum simpliciter grave et aliquod simpliciter leve, ac praeterea duo alia elementa intermedia. Capite autem quinto concludit quod, sicut sunt quatuor differentiae gravium et levium, ita sunt quatuor differentiae corporum elementarium. Tandem ultimo capite inquirit quid figura conferat ad motum gravium et levium. III. - COMMENTARIUM S. THOMAE Commentarium istud unum esse ex ultimis operibus S. Thomae, auctor est Ptolemaeus Lucensis, qui in sua Historia Ecclesiastica, 1. XXIII, cap. 11, scribit: Hoc etiam tempore (ab anno 1271 ad annum 1274) scripsit etiam super philoso­ phiam, videlicet de Caelo et Generatione. Est autem hoc commentarium ita in suo genere perfectum, ut vel ex hoc uno possit studiosus lector facile intelligere iure merito S. Thomam ab antiquis Expositorem per antonomasiam fuisse appellatum. Analysis quam exhibet Aristotclici textus, adeo exacta, ordinata et perspicua est, ut statim ob oculos lectoris distincte ponantur totus processus ipsius textus, ac praecipua capita doctrinae quae in eo continentur. Nec nimiis divisionibus mentem onerat et obruit, nec eas unquam praetermittit, ubi ad distinctionem et claritatem conferunt. Methodum ipsius plures secuti sunt, inter quos Aegidius Columna, Petrus de Alvernia, Niphus: sed quam longe distent ab illa perfecta ratione quam sanctus Doctor in suis commentariis assecutus est, unusquisque ex comparatione cognoscere potest. Quod autem attinet ad Aristotelicae doctrinae expositionem, haec talis in com­ mentario S. Thomae reperitur, ut nec exactior nec uberior aut clarior desiderari possit. Quaestiones ad prima principia resolvit, omnesque difficultates, sive ex ipso VIII INTRODUCTIO EDITORIS textu emergentes, sive ab aliis excitatas, accuratissime usque ad ultimas dubitationes expendit; adeo ut videri possit facto suo voluisse confirmare et in praxim exactis­ sime traducere documentum illud praestantissimum, quod ipsemet (1. II, lect. 22, 503 [10]) post Aristotelem tradit, ad quaestiones plene et undequaque solvendas: « Oportet eum qui vult recte solvere, ut perducat solutionem usque ad id ubi non sit amplius dubitatio ». Et assignans causam quare non semper nec ab omnibus hac methodo procedatur, « omnibus nobis », inquit, « dubitationes solventibus hoc videtur esse consuetum, ut inquisitio fiat non ad rem, sed ad contraria dicentem, idest non quousque natura rei requirit, sed quousque adversarius non habeat ulterius .contradictionem: quia etiam hoc quilibet observat ad seipsum, ut cum ipse dubitat de aliquo, quaerat in seipso quousque ipse non habeat in promptu unde sibi contra­ dicat. Sed illud non sufficit: quia cum aliquis vult veram solutionem invenire, oportet quod non sit contentus obiectionibus quas habet in promptu, sed diligenter inquirat eas. Et propter hoc... oportet eum qui vult bene inquirere veritatem, esse promptum ad hoc quod instet et sibi ipsi et aliis; non per instantias sophisticas, sed per instantias reales et rationabiles, proprias, idest convenientes, generi de quo inquiritur ». IV. - SPECIMEN DOCTRINAE PHILOSOPHICAE QUAE IN HOC COMMENTARIO CONTINETUR Sed quod in immensum auget pretium huius commentarii, illud est quod semper in more habuit Angelicus Praeceptor, etiam in exponenda Aristotelis doctrina physica et astronomica. Tot namque principia philosophiae rationalis assumit atque declarat in sua expositione, ut diligens lector possit vel ex hoc uno commentario, magnum sibi comparare thesaurum doctrinae vere philosophicae. Qua de re, ut in iuvenibus magis excitetur desiderium pervolvendi haec volumina, opportunum ducimus exempla nonnulla subiicere. Et in primis en quomodo 1. I, lect. 9, 97 [4], egregie declaratur principium illud maximi momenti in philosophia et in omnibus scientiis, parvus error in principio, maximus est in fine: «Scilicet qui modicum transgreditur a veritate circa principium, procedens in ulteriora fit magis longe a veritate decies millies. Et hoc ideo, quia omnia subsequenda dependent ex suis principiis ». Principium enim, « etsi sit mo­ dicum magnitudine, est tamen magnum virtute, sicut ex modico semine producitur magna arbor: et inde est quod illud quod est modicum in principio, in fine multi­ plicatur, quia pertingit ad totum id ad quod se extendit virtus principii, sive hoc sit verum sive falsum ». Lectione autem 19, 187 [4], ubi agitur de quaestione utrum possint esse plures mundi, invenitur pulcherrime explicatum principium illud, quod maxime inservit ad veram doctrinam de universalibus intelligendam, nempe; in omnibus sensibilibus alia est consideratio formae (seu naturae) secundum se consideratae, alia consideratio formae prout est in materia. Quod quidem principium primo explicatur « in mathe­ maticis, in quibus est magis manifestum, eo quod in ratione eorum non ponitur materia sensibilis. Alterum est enim secundum considerationem nostram ipsa species sphaerae, et alterum forma sphaerae in materia sensibili, prout significatur cum dicitur aurea vel aerea sphaera: et similiter aliud est ipsa forma circuli, et aliud est quod dicitur aereus aut ligneus circulus... quia, cum dicimus quod quid erat esse, idest definitivam rationem, sphaerae aut circuli, non ponimus in eius ratione aureum aut aereum; tanquam hoc quod dicimus aureum aut aereum, non sint de eorum substantia, quam scilicet significat definitio ». IX aann<>fl**Miiw>nfiU?Bi!'iiJMTi ia nrHMKi PtfMinrwiHWiniiKiMn8HM»uwinatM»r|rcj||-|[|^ m ................ .............. INTRODUCTIO EDITORIS Quia vero hoc quod dictum est videtur magis dubium in rebus naturalibus, « quarum formae non possunt esse nec intelligi sine materia sensibili », idcirco pergit, atque idipsum manifestat in rebus sensibilibus, subdens: «Formae naturales, quamvis non possint intelligi sine materia sensibili in communi, possunt tamen intelligi sine materia sensibili signata, quae est individuationis et singularitatis principium: sicut pes non potest intelligi sine carnibus et ossibus, potest tamen intelligi sine his carnibus et his ossibus ». In naturalibus ergo, « in quibus hoc accidit quod non intelligitur forma sine materia, alia est ratio rei in communi acceptae et in singulari, sicut hominis et huius hominis; puta si dicamus quod aliud est esse circulo et huic circulo, idest alia est ratio definitiva utriusque. Et haec quidem, scilicet ratio in communi, est species, idest ipsa ratio speciei : haec autem, scilicet ratio rei in particulari, significat rationem speciei in materia determinata, et est de numero singularium ». Numeris autem 190 [7] et 191 [8] eiusdem lectionis, aliud principium, praecedenti affine, et per quod assignatur ratio multiplicationis individuorum in eadem specie, his verbis enunciatin': « quorumcumque est forma in materia, aut sunt aut contingit esse plura individua unius speciei ». Ratio vero est « quia, cum materia signata non sit de ratione speciei, ratio speciei indifferenter potest salvari in hac materia signata et in illa: et ita possunt esse plura individua unius speciei ». Contra vero « illa quae ipsamet sunt formae et species subsistentes, sicut substantiae separatae, non possunt esse plura unius speciei ». A lectione 22 usque ad finem primi libri, versat S. Thomas cum Aristotele quae­ stionem tantopere agitatam, de origine et duratione mundi, utrum scilicet mundus sit genitus vel ingenitus, corruptibilis vel incorruptibilis. Haec autem ultima pars praesentis libri, quae octo lectiones complectitur, prae ceteris etiam abundat principiis et documentis ad rationalem philosophiam spectantibus. Ne nimii simus in hac re, satis erit nonnulla indigitare, prout menti occurrunt. Et primo, lectione 24 se offert explicatio diversarum significationum ingeniti et geniti, incorruptibilis et corruptibilis; harumque variarum significationum, quas Ari­ stoteles tradit, rationem S. Thomas assignat n. 240 [4] dicens : « Generatio importat aliquid commune, quod est incipere esse; et etiam importat determinatum modum essendi, scilicet per transformationem. Negatio igitur quae importatur hoc nomine ingenitum, uno modo potest negare utrumque, scilicet incoeptionem et modum incipiendi; vel potest solum negare modum incipiendi. Et utrumque contingit dupli­ citer: uno modo secundum actum, alio modo secundum potentiam. Si igitur praedicta negatio non neget incoeptionem, sed solum modum incipiendi, sic est primus modus, secundum quem dicitur aliquid ingenitum, quod potest incipere esse, sed non per generationem. Si vero neget non potentiam, sed solum actum, ut puta quia potest incipere esse et potest generari, non tamen adhuc incoepit esse vel est generatum, sic est secundus modus. Si vero non solum neget modum incipiendi, sicut in primo modo, nec solum actum generationis, sicut in secundo, sed simul modum incoeptionis et incoeptionem, et quantum ad actum et quantum ad potentiam; sic est tertius modus, qui est perfectissimus, secundum quem proprie et simpliciter dicitur aliquid inge­ nitum ». Numero autem 242 [6], ad manifestandum quare alio ordine disposuit Aristoteles varios modos quibus aliquid dicitur ingenitum, et alio ordine modos quibus dicitur genitum, in hunc modum ratiocinatur: «Hoc subtili ratione Aristoteles fecit. Voluit enim primo ponere modos imperfectos, et ultimo modos perfectos: differenter autem se habent negatio et affirmatio circa proprium et commune. Nam negatio quae negat proprium, est imperfecta; negatio autem quae negat commune, est perfecta, quia negato communi negatur proprium: et ideo ultimum modum ingeniti quasi perfectum posuit, quo negatur incoeptio in communi... Sed affirmatio proprii est perfecta, quia posito proprio ponitur commune; affirmatio autem communis est imperfecta : et ideo INTRODUCTIO EDITORIS ultimum modum geniti posuit tanquam perfectum, quod incoepit esse per genera­ tionem; et comprehendit sub hoc modo, tanquam sub perfecto, et potentiam et actum ». Quia vero in ratione geniti et ingeniti, corruptibilis et incorruptibilis, includitur possibile et impossibile, ideo in sequenti lectione de possibili et impossibili tractatur: quod « uno modo dicitur absolute, quia scilicet secundum se est tale quod possit esse verum vel non possit esse verum, propter habitudinem terminorum ad invicem; alio modo dicitur possibile et impossibile alicui quod scilicet potest (aut non potest} vel secundum potentiam activam vel passivam 239 [n. 3] ». Postmodum vero, in sequentibus numeris, ostenditur quomodo determinatur hoc possibile et impossibile relativum: «ita scilicet ut potentia uniuscuiusque denomi­ netur per respectum ad finem, idest per ultimum et per maximum ad quod potest, et per virtutem suae excellentiae... idest, secundum id attenditur virtus rei, quod est excellentissimum omnium eorum in quae potest. Et hoc est quod dicitur in alia translatione, virtus est ultimum potentiae, quia scilicet virtus rei determinatur secun­ dum ultimum in quod potest. Et hoc etiam habet locum in virtutibus animae: di­ citur enim virtus humana, per quam homo potest in id quod est excellentissimum in operibus humanis, scilicet in opere quod est secundum rationem... Sicut autem de­ terminatur id quod est possibile alicui per maximum in quod potest, in quo atten­ ditur virtus eius; ita id quod est impossibile alicui determinatur per minimum eorum in quae non potest, in quo consistit eius debilitas. Puta si maximum in quod potest aliquis, est ire viginti stadia, minimum eorum in quae non potest, est viginti et unum; et ab hoc oportet determinare eius debilitatem, non autem cx eo quod non potest ire per centum vel per mille ». Vide etiam quae de possibili et impossibili, et de vero et falso, absolute et ex sup­ positione dictis, traduntur lect. 26, 256 [4]; ubi insuper habetur « quod non est idem aliquid esse falsum simpliciter, idest absolute, et esse impossibile absolute»; et quod, «licet aliquid simul habeat virtutem ad opposita (puta ad sedere et stare), tali ratione, quia quandoque una potentia reducitur in actum, quandoque altera, nihil tamen hanc habet potentiam ut simul habeat opposita (puta ut simul sedeat et stet), sed oportet hoc in alio et alio tempore esse ». Addimus ultimo loco exemplum doctrinae ad logicam pertinentis, quod extat lect. 27, 260 [1], ubi explicatur diversa ratio oppositionis quae est inter semper esse et non semper esse, et inter semper esse et semper non esse. « Adverbium semper designat universalitatem temporis, sicut hoc signum omnis designat universalitatem suppositorum. Unde sicut huic enuntiationi omnis homo est, contradictoria est non omnis homo est, aequipollens ei quae est aliquis homo non est; contraria vero huic omnis homo est, dicitur omnis homo non est, aequipollens huic mitius homo est; huius autem contradictoria est non omnis homo non est, aequipollens huic aliquis homo est: ita huic quod dico semper esse, contradictorie opponitur non semper esse, quod aequipollet ei quod est aliquando non esse; sed ei quod est semper esse, contrarie opponitur semper non esse, quod aequipollet huic quod est nunquam esse; huic vero contradictorie opponitur non semper non esse, quod aequipollet ei quod ali­ quando esse ». Sed quoniam Aristoteles ex eo quod mundus neque incoepit esse per genera­ tionem, nec desinet esse per corruptionem, infert totum mundum esse sempiternum, ideo ad hunc errorem excludendum, ostendit s. Thomas in fine commentarii super primum librum, quod rationes Aristotelis, licet directae ad probandam aeternitatem mundi, in nullo impugnant sententiam catholicae fidei. « Nos enim secundum fidem catholicam ponimus quod incoepit esse, non quidem per generationem quasi a na­ tura, sed effluens a primo principio, cuius potentia non erat alligata ad dandum ei esse infinito tempore, sed secundum quod voluit, postquam prius non fuerat, ut ma­ — xi — INTRODUCTIO EDITORIS nifestetur excellentia virtutis eius supra totum ens; quod scilicet totum ens tantum dependet ab ipso, et eius virtus non est alligata vel determinata ad productionem talis entis (lect. 29, 287 [12]) ». Hoc philosophicae doctrinae specimen, quod ex commentario s. Thomae in pri­ mum librum de Caelo desumpsimus, nullo negotio continuari posset ex expositione in secundum et tertium : sed exempla quae protulimus satis esse existimamus ad praemonendos iuvenes, ne animum avertant ab hisce commentariis, sub praetextu quod ipsa non exhibeant nisi vetera et obsoleta documenta physicae et astronomicae di­ sciplinae. Immo potius certi sumus quod experimento unicuique compertum erit illud quod supra monuimus, quod vel ex hisce s. Thomae commentariis, maxima supellex philosophicae doctrinae comparari potest. V. - DE PHYSICA ET ASTRONOMICA DOCTRINA ANTIQUORUM Sed quod attinet ad partem astronomicam et physicam librorum Aristotelis et commentariorum s. Thomae, praestat nonnulla adnotare, quae efficere possunt ut aequiori animo simus erga antiquos, qui de his rebus tractaverunt. « Nova enim omnia erant primo tentantibus, post eadem illa limata sunt: et si quid inventum est, illis nihilominus referri debet acceptum. Magni animi res fuit, rerum naturae la­ tebras dimovere, nec contentum exteriori eius conspectu, introspicere, et in deorum secreta descendere. Plurimum ad inveniendum contulit, qui speravit posse reperiri. Cum excusatione itaque veteres audiendi sunt. Nulla res consummata est, dum in­ cipit » (4). Et quidem quoad astronomicam scientiam, ex hoc libro de Caelo apparet primo, quod non solum antiquis probe nota erat difficultas quae adest in investiganda na­ tura corporum caelestium, et in determinandis legibus quibus in suis motibus parent, sed et aperte fatebantur ipsi insufficientiam mediorum quibus pro suo tempore instructi erant, ad phaenomena caelestia exploranda. « Hoc enim dicit (Aristoteles) esse con­ siderandum hominibus qui tentant facere quaestionem a longe, idest de corporibus caelestibus longe a nobis existentibus; cum tamen de his quae sunt elongata a nobis, non possimus habere certum indicium. Corpora autem caelestia non ita sunt longe a nobis tanto, idest secundum quantitatem localis distantiae; sed multo magis eo quod pauca accidentium eorum cadant sub sensum nostrum; cum tamen connaturale sit nobis quod ex accidentibus, idest sensibilibus, deveniamus ad cognoscendam naturam alicuius rei (1. II, lect. 4, 332 [3]) ». Unde Aristoteles ipse excusat se a praesum­ ptione pertractandi difficiles quaestiones astronomicas; et dicit quod promptitudo hominis ad inquirendum de rebus de quibus habemus maximas dubitationes, magis debet imputari verecundiae quam audaciae, quando quis, propter desiderium quod habet ad philosophiam, diligit etiam rationes parum sufficientes, ad inveniendum ali­ quid de rebus valde difficilibus (5). Et Meteorologicorum 1. I, cap. vu, antequam Philosophus accedat ad assignandam causam apparitionis cometarum, « ostendit mo­ dum certitudinis qui est in hac materia exquirendus. Et dicit quod de talibus, quae sunt immanifesta sensui, non est exquirenda certa demonstratio et necessaria, sicut in mathematicis et in his quae subiacent sensui; sed sufficit per rationem demon­ strare et ostendere causam, ita quod quaestionem solvamus per aliquam solutionem possibilem, ex qua non sequatur aliquod inconveniens, per ea quae hic apparent secundum sensum (lect. 11, 68 [1])». Lectione autem 7 super lib. II de Caelo et Mundo, 364 [4], documentum maxime (4) Seneca, Natural. Quaesi., VI. 5. (5) Cfr. ibid., lect. 17. 450 U); et Contra Gentes, I, 5, 3. XII ----- INTRODUCTIO EDITORIS sapiens traditur ad recte indicandum de inquisitionibus quae instituuntur de rebus admodum difficilibus, cuiusmodi sunt complures investigationes astronomicae: «Hoc quod aliquis de quibusdam difficilibus et occultis velit attente enuntiare, assignando causam eorum, et quod de omnibus velit inquirere et nihil praetermittere, forte vide­ bitur esse signum vel multae stultitiae, ex qua provenit quod nescit discernere inter facilia et difficilia; aut est signum multae promptitudinis, idest magnae praesumptionis, ex qua contingit quod homo non cognoscit mensuram suae facultatis circa inquisi­ tionem veritatis. Et quamvis quidam super hoc sint increpandi, non tamen iustum est quod omnes similiter reprehendantur, sed ad duo oportet attendere. Primo quidem ad causam quae movet hominem ad loquendum de talibus: utrum scilicet hoc faciat ex amore veritatis, an ad ostentationem sapientiae. Secundo oportet considerare quo­ modo se habeat aliquis in credendo ea quae asserit: utrum scilicet habeat de eis de­ bilem certitudinem, secundum communem hominum modum, aut etiam firmius ea co­ gnoscat, scilicet supra communem modum hominum. Quando igitur aliquis potest at­ tingere ad hoc quod cognoscat necessarias causas certius quam secundum communem hominum modum, tunc oportet reddere gratias his qui tales necessitates inveniunt, magis quam eos increpare ». Secundo, ex hoc ipso libro manifeste colligitur quod antiqui theoriis astronomicis quas excogitarunt, non ita inhaerebant quasi reputarent eas omnino certas et de­ monstratas; sed habebant ipsas loco suppositionum, quibus conabantur rationem ali­ quo modo reddere de iis quae sensibiliter apparent circa corpora caelestia eorumque motus. Immo fatebantur quod progressu temporis possibile erat novam invenire rationem et magis certam explicandi phaenomena caelestia. « Si gratiae sint agendae his qui certiores necessitates inveniunt, nunc autem in hac quaestione sufficit dicere illud quod nobis videtur, etsi non sit adeo certum (1. II, 7, 365 [5]) ». Lectione 11, in qua inquiritur qualiter stellae moveantur, haec adnotat s. Thomas (nn. 395, 396 [1-2]) post Aristotelem: «Videmus et stellas et totum caelum moveri... Non autem posset salvari apparens motus stellarum, si et stellae quae videntur mo­ veri quiescerent, et homines qui vident. Quod enim motus appareat, causatur vel ex motu visibilis vel ex motu videntis. Et ideo quidam, ponentes stellas et totum caelum quiescere, posuerunt terram in qua nos habitamus, moveri ab occidente in orientem circa polos aequinoctiales qualibet die semel; et ita per motum nostrum videtur nobis quod stellae in contrarium moveantur; quod quidem dicitur posuisse Heraclitus Pon­ ticus et Aristarchus ». Lectione autem 17, 451 [2], post expositum systema planetarium iuxta astronomos Aristoteles antiquiores et posteriores, haec sapienter animadvertit: «Illorum tamen suppositiones quas adinvenerunt, non est necessarium esse veras. Licet enim, talibus suppositionibus factis, apparentia salvarentur, non tamen oportet dicere has suppo­ sitiones esse veras; quia forte secundum aliquem alium modum, nondum ab hominibus comprehensum, apparentia circa stellas salvantur » (6). Tertio, nemo negare poterit quod tum libri Aristotelis tum commentaria s. Thomae maximo adi umento sunt illis, qui historiam scientiae astronomicae ex propriis fon­ tibus haurire, eamque methodo ac certa ratione tradere cupiunt. Accedit aliud non mediocre commodum, quod nimirum ex his libris, in quibus variae antiquorum opi­ niones examinantur, compertum erit quidquid a veteribus sapienter fuit excogitatum ac traditum posteris, qui, multiplicatis observationibus et aptioribus mediis adhibitis, scientiam astronomicam in eam perfectionis formam adduxerunt, de qua merito aetas nostra gloriatur. Proferimus etiam hic exempla earum opinionum, in quibus a veteri recens astronomia non discordat. Lectione 12 secundi libri, n. 408 [7], Platonis recensetur opinio de motu stellarum (6) Cfr. Summa Theologica, I, q. 32, a. 1 ad 2. ----- XIII INTRODUCTIO EDITORIS circa proprium axem, quam quidem opinionem Simplicius pluribus confirmare nititur; ac de ipsa spectata in ordine ad mentem Aristotelis, haec pronuntiat Angelicus: « Quia propositum Aristotelis fuit non recedere ab eis quae ad sensum apparent, quia talis circumgyratio non sensibiliter apparet in stellis, ideo non asseruit hunc motum in stellis esse, licet non directe improbaverit ». Lectione autem 20, 481 [3], ubi referuntur opiniones circa situm terrae, haec tradit cum Aristotele: « De situ terrae non omnes philosophi habent eandem opinionem... Qui dicuntur Pythagorici, in partibus Italiae commorantes, e converso dixerunt quod ignis positus est in medio mundi: terra au­ tem, ad modum unius stellarum, movetur circularitcr circa medium mundi, et suo motu facit noctem et diem, secundum diversam habitudinem sui ad solem ». Et le­ ctione 21, 487 [2], ubi expenditur quaestio an terra quiescat vel moveatur, haec ad­ duntur: «Quicumque dicunt ipsam non esse positam in medio mundi, sicut Pytha­ gorici, attribuunt ei motum circularem, quo movetur circa medium». Lectione autem 26, 521 [1], subditur: «Alii vero, sicut in Timaeo scribitur, ponentes terram esse in medio, dicunt eam revolvi circa medium poli, idest circa axem dividentem caelum per medium ». Tandem lectionibus 27 et 28, pluribus argumentis ostenditur quod terra est sphaericae figurae; et numero ultimo lectionis 28, apponitur ratio qua ma­ gnitudo terrae determinatur: «Hoc autem astrologi perpendere potuerunt, consi­ derantes quantum spatium in terra facit diversitatem unius gradus in caelo... Unde multiplicantes hunc numerum per trecenta sexaginta, qui est numerus graduum caeli, apprehenderunt rotunditatem terrae esse praedictae quantitatis ». Quae autem de astronomica disciplina dicta sunt, haec plane quadrant etiam in ea quae pertinent ad physicam, ut aiunt, geographiam et ad meteorologiam, de quibus multa traduntur in libro qui Meteorologica inscribitur. Qua de re adi commentarium quem Ideler Lipsiae edidit, anno 1834, super quatuor libros Meteorologicorum, in quo commentario comparat ipse opiniones Aristotelicas cum recentioris scientiae pla­ citis. Fatetur vero haec de seipso in Praefatione, pag. xxxvi: «Nulli philosophicae scholae mihi addicto idonea non aderat causa, cur aut alios Aristoteli, aut Aristotelem aliis praeferrem, neque eo usque ineptiae aut insipientiae progressus sum, ut veterum, praesertim Aristotelis, dicta ac placita tamquam Dodonaei lovis Pythiive Apollinis oracula esse audienda censerem», is autem, ut multa alia praetermittamus, in librum I, cap. xi, pag. 434, sequens testimonium Aristoteli reddit: «Ut semel id moneam, non solum hoc loco, sed in tota meteorologia, quidquid observati apud Aristotelem reperitur, ad nostra usque saecula valet; quod per hypothesin contenditur aut prorsus falsum aut eatenus tantum verum est, quatenus nostrae loquendi rationi adaequari potest ». Liceat ergo nobis, pro conclusione huius argumenti, verba usurpare quae in Litteris Encyclicis Aeterni Patris, datis sub die 4 Augusti an. 1879, habet sapientissimus Pontifex Leo XIII, cuius i ussu et impensis etiam tertium hoc volumen novae edi­ tionis operum S. Thomae (6 bis) iam in lucem prodit: « Qua in re {quod nempe phy­ sicae disciplinae ex restituta veterum philosophia non modo nihil detrimenti, sed pluri­ mum praesidii sunt habiturae) et illud monere iuvat, nonnisi per summam iniuriam eidem philosophiae (scholasticae) vitio verti, quod naturalium scientiarum profectui et incremento adversetur. Cum enim Scholastici, sanctorum Patrum sententiam secuti, in anthropologia passim tradiderint, humanam intelligentiam nonnisi ex rebus sensibilibus ad noscendas res corpore materiaque carentes evehi, sponte sua intellexerunt, nihil esse philosopho utilius, quam naturae arcana diligenter investigare, et in rerum physi­ carum studio diu multumque versari. Quod et facto suo confirmarunt: nam S. Tho­ mas, S. Albertus Magnus, aliique Scholasticorum principes, non ita se contemplationi philosophiae dediderunt, ut non etiam multum operae in naturalium rerum cogni­ te bis) Scii, edit. Leoninae. XIV INTRODUCTIO EDITORIS tionc collocarint: imo non pauca sunt in hoc genere dicta eorum et scita, quae re­ centes magistri probent, et cum veritate congruere fateantur. Praeterea, hac ipsa aetate plures iique insignes scientiarum physicarum doctores palam aperteque testantur, inter certas ratasque recentioris physicae conclusiones, et philosophica Scholae principia, nullam veri nominis pugnam existere ». VI. - DE GENUINA D. THOMAE EXPOSITIONE Redeuntibus ad Commentarium in libros de Caelo, vehementer dolendum est nobis quod incompletum a S. Thoma relictum fuerit. De hoc nunquam dubitatum est, nec sinunt dubitare veteres nomenclatores operum Aquinatis; qui etiam docent quis fuerit auctor supplementi ad eius expositionem. Laudatus Ptolomaeus Lucensis: « Scripsit etiam », inquit, « super philosophiam, videlicet de Caelo et de Generatione, sed non complevit, et similiter Politicam; sed hos libros complevit Magister Petrus de Alvernia, fidelissimus discipulus eius, Magister in Theologia et magnus philosophus, et demum Episcopus Claromontensis » (7). Nicolaus Trivetus in Chronico, ad annum 1274: «Exposuit etiam libros philo­ sophiae plurimos, puta Physicorum libros octo complete, Caeli et Mundi primum, secundum et tertium » (8). Bartholomaeus dc Capua: «Item dixit idem testis (Bartholomaeus) quod isti sunt libri quos dedit frater Thomas de Aquino praedictus... super libros de Caelo tres » (9). Bernardus Guidonis: « Item scripsit super tres libros de Caelo et Mundo » (10). loannes de Columna, Ord. Praedic.: « Super tres libros de Caelo et Mundo » (11). Item Valleoletanus : « Super tres libros de Caelo et Mundo; quia morte praeventus non scripsit super quartum » (12). Similiter S. Antoninus: «Scripsit etiam super philo­ sophiam Aristotelis... super tres libros de Caelo et Mundo» (13). In editione Piana, genuina S. Thomae expositio completur lectione octava in ter­ tium librum, cum illis verbis « dicens manifestum esse quod sint elementa, et propter quid sint etc.»; post quae adnotant editores: «Commentariorum S. Thomae super tertium librum de Caelo et Mundo Aristotelis finis, quae morte praeventus absolvere non potuit». Et revera ibi constituendum esse finem commentarii S. Doctoris, colli­ gitur manifeste tum ex codicibus, tum ex diversa ratione commentandi, quae unam partem ab altera prorsus distinguit. Nullus enim codex ultra praefatam lectionem exhibet aliquid de expositione S. Thomae: imino plures post octavam lectionem adnotant expresse reliquum com­ mentationis non esse ipsius. A: ita scribit: « Explicit liber S. Thomae de Aquino super librum Aristotelis de Caelo et Mundo»·, B: «Sententia S. Thomae super librum de Caelo et Mundo exit feliciter»; E: «Usque huc frater Thomas»; Par. Nat. Lat. 16154: «Non habetur plus de Thoma quam ista» (14). Quod autem attinet ad supplementum Petri de Alvernia (15), notamus in qui­ busdam codicibus ibi praecise incipere, ubi terminatur expositio S. Doctoris. Attamen ex aliis codicibus manifestum est ea etiam quae praecedunt de tertio libro, Petrum (7) Apud Muratori. Scriptores Rerum Italicarum, Tom. XI - Mediolani 1727. (8) Apud d’Achery, Spicilegium, Vol. Ill - Parisiis 1723. (9) Apud Baluzium, Vitae Paparum Avenionensium, Tom. II, Parisiis 1693; et ex codice Parisiensi Nation. Lat. 3112. (10) Apud. Oudinum, Comment de Scriptoribus Ecclesiae antiquis, Tom. Ili - Lipsiae 1722. (11) Cfr. De Rubeis, Dissertationes Criticae, Diss. II, cap. 1. (12) Martène et Durand, Veterum Scriptorum et Monumentorum amplissima collectio, Tom. VI. coi. 561 Parisiis 1729. (13) Historiarum, part. Ill, tit. xviir, cap. x, S 2. (14) Confer etiam Echard. Scriptores Ord. Praed.. Tom. I. pag. 284. (15) Dc quo vide Echard. loc. cit., pag. 289. XV INTRODUCTIO EDITORIS commentatum esse. (Ut autem omnibus pateat differentia quae inter huiusmodi sup­ plementum et genuinum commentarium S. Thomae intercedit, tum quoad stilum tum quoad modum exponendi Aristotelis textum, conferri potest editio Leonina, p. xm). DE GENERATIONE ET 1. CORRUPTIONE - ARISTOTELIS LIBER In superiori libro egit Aristoteles de mundo generatim inspecto, de corporibus caelestibus, et etiam de elementis, quatenus haec sunt partes totius universi et mo­ ventur motu locali. Modo in praesenti libro incipit agere de ipsis elementis, quatenus motui generationis et corruptionis subiiciuntur, et veniunt in compositionem corporum mixtorum. Unde primo sermonem instituit de generatione et corruptione in com­ muni, deque illis motibus qui vel praeexiguntur ad has transmutationes, vel ipsas comi­ tantur. Deinde naturam elementorum investigat, et de modo disserit tum quo elementa transmutantur in invicem, tum quo ex elementis constituuntur corpora mixta. Verum, ut unico aspectu comprehendi possit doctrina totius operis, subiicimus etiam hic com­ pendiosam analysim Aristotelici textus, quoad suas principaliores partes. II. - SYNOPSIS LIBRORUM ARISTOTELIS Liber I. Liber hic commode in tres partes dispescitur. In prima, quae a principio libri protenditur usque ad finem cap. 4, determinat Philosophus de generatione et cor­ ruptione, deque ipsarum ab alteratione differentia. In altera parte, quae capite 5 con­ tinetur, agit de augmento et deminutione. In tertia vero, quae ultima quinque capita complectitur, disserit de tactu, de actione et passione, ac de mixtione; quae omnia ad generationem et corruptionem praeexiguntur. Liber II. Hoc libro specialiter agit Aristoteles de transmutatione elementorum, tum in se invicem, tum ad mixtorum compositionem. Dividitur et ipse in tres partes. Et prima quidem sex priora capita continet; in iisque agit Philosophus de elementis, de eorum tum materiali tum formali principio, de numero ipsorum, ac de mutua ad invicem transmutatione. Pars altera duo sequentia capita complectitur, in quibus deter­ minatur de mixtorum generatione et corruptione ex elementis. In tertia demum parte, quae a cap. 9 protenditur usque ad finem libri, agitur generatim de causis et prin­ cipiis cuiuscumque generationis. III. - AUTHENTIA COMMENTARII S. THOMAE Acturis de commentario S. Thomae, occurrit nobis in ipso limine quaestio maximi momenti, et quae a nemine, quod sciamus, adhuc pertractata est, quamvis eruditissi­ mus P. Soldati Ord. nostri, in apparatu, quem manuscriptum reliquit, pro nova operum S. Thomae editione adornanda, videatur in animo habuisse eam pertractare, ut ex dicendis patebit. Quaestio autem in hoc versatur: utrum S. Thomas commentaria edi­ derit super duos integros libros de Generatione, vel aliquam partem tantum huius operis suis commentis illustraverit. Et quidem editio Romana, priores editiones secuta, integram expositionem in duos libros S. Doctori adjudicat. Nec aliud fuit indicium — XVI INTRODUCTIO EDITORIS quod de hac re dederunt duo illi peritissimi et eruditissimi critici, lacobus Echardus et Bernardus de Rubeis, qui accuratam recensionem instituerunt omnium operum S. Thomae, in hunc scopum ut genuina S. Doctori vindicarent, exploderent spuria, ac dubia notarent. Primus namque de hoc commentario ait: « 7n libros de Generatione et Corruptione. Pr. Sicut tradit Philosophus in III de Anima, scientiae secantur quem­ admodum et res etc. In 2 Pr. Postquam Philosophus in I libro determinavit de Gene­ ratione etc... Extat haec expositio in Regia... Prodierunt Venetiis etc. ». Quibus in verbis nullum extat indicium quod Echardus suspicatus fuerit non esse adscribendam S. Thomae integram commentationem in duos libros, prout extat in Piana. Sed adhuc magis explicitum est indicium Bernardi de Rubeis aientis: «Nemo non adscribit Aqui­ nati expositionem in libros duos de Generatione et Corruptione. Post annum 1271 in illud opus incubuisse Thomam testatur Ptolemaeus. Immo Guillelmus et Tocco, in Processu Canonizationis testis citatus et iuratus, haec habet cap. vu, n. 58: Dixit quod vidit eum scribentem super librum de Generatione et Corruptione : quod credit fuisse ultimum opus suum in philosophia (Diss. XXXiu, cap. 3) », Horum autem indicium omnes ad nostra usque tempora secuti sunt, si unum excipias laudatum Soldati. Hic enim in sua recensione operum S. Thomae, et codicum qui in Vaticana extant, pagi­ nam habet cui superscribitur hic titulus: «Opera a S. Thoma inchoata, ab aliis per­ fecta, vel quae imperfecta restant». Inter haec autem S. Doctoris opera imperfecta, numerat quarto loco commentarium super primum de Generatione. Eruditi viri indi­ cium de hac re amplectimur nos, et amplectendum esse censemus ab omnibus qui huius rei argumenta non dubia perpenderint (16). IV. - QUA LECTIONE COMPLEATUR EXPOSITIO S. THOMAE Satis ergo constare putamus ex auctoritate veterum scriptorum, hanc expositionem annumerandam esse inter opera S. Thomae incompleta. Sed nunc altera quaestio exurgit, magis etiam implexa, quo nempe loco constituere oporteat finem genuinae commentationis Aquinatis. Ad propositam quaestionem sequenti propositione respon­ demus: Genuina S. 7'hornae expositio absolvitur cum lectione xvn primi libri (17). V. - SPECIEM HUIUS COMMENTARII Quod supra doluimus de incompleto S. Thomae commentario in librum de Caelo et Mundo, hoc multo magis pertinet ad hanc expositionem super librum de Genera­ tione et Corruptione. Quae enim in hoc libro pertractantur, omnia hire suo sibi vin­ dicant philosophicae disciplinae; multaeque quaestiones in ipso expenduntur, de qui­ bus hac etiam aetate acriter inter philosophos disputatum est, et adhuc disputatur; cuiusmodi sunt illae quae de generatione substantiali, de principiis essentialibus cor­ porum, de elementorum mixtione, institui solent. Ut autem iuvenibus stimulus addatur ad rem propriis oculis explorandam, pauca delibamus de notione generationis substan­ tialis, prout haec a S. Thoma, post Aristotelem, exponitur in primis decem lectionibus. Circa quod primo notandum occurrit, qua ratione ducti antiquorum aliqui nega­ bant generationem ab alteratione differre. « Omnibus illis philosophis qui ex uno prin­ cipio materiali ponunt omnia esse producta, necesse est dicere quod generatio et cor­ ruptio idem sit alteration!. Illud enim principium materiale ponebant esse aliquod ens actu, puta ignem vel aërem aut aquam: et ponebant quod illud esset substantia om(16) Cfr. demonstrationem in ed. Leonina, p. xx sq. (17) Cfr. argumentationem in ed. Leonina, p. xxr sqq. ----- XVII ----2 — De Caelo et Mundo. INTRODUCTIO EDITORIS niuin quae ex eo generantur: et sicut materia semper manet in his quae ex materia fiunt, ita ponebant quod illud subiectum semper manet unum et idem. Hoc autem di­ cimus alterari, quando, manente substantia actu existentis, fit aliqua variatio circa formam. Unde sequitur quod nulla transmutatio esse possit quae dicitur simplex gene­ ratio et corruptio, sed sola alteratio (lect. 2, 12 [2])». Cum antiquorum opinione concordat in hac re illorum recentiorum sententia, qui, ponentes prima principia corporum esse atomos vel alias substantias completas, et ipsi consequenter affirmant non dari in corporibus nisi mutationes accidentales. Neque enim vitari potest haec conclusio, nisi ponatur « omnium generabilium et corruptibi­ lium esse unum subiectum primum, quod tamen non est ens actu, sed in potentia. Et ideo ex eo quod accipit formam, per quam fit ens actu, dicitur simpliciter generatio : ex hoc autem quod, postquam est ens actu factum, suscipit aliam quamcumque for­ mam, dicitur alteratio (ibid.) ». Sed recentiores isti eam falsam notionem generationis substantialis videntur ha­ bere, quam habebant Democritus et alii inter antiquos, qui putabant generationem nihil aliud esse quam congregationem atomorum, corruptionem vero earundem disgregationem. « Credebant enim hoc accidere in rebus naturalibus, sicut accidit in domo et in omnibus huiusmodi, quorum forma consistit in positione et ordine: non enim fiunt nisi per congregationem partium, neque corrumpuntur nisi per segregationem; quaecumque autem alia transmutatio in huiusmodi accidit, praeter solutionem conti­ nuitatum, alteratio est. Hoc est ergo ex quo procedit tota fallacia. Est enim generatio et corruptio in rebus naturalibus, quarum forma non est positio et ordo: non qui­ dem per congregationem et segregationem, sed quia fit transmutatio ex hoc toto, idest non dissoluto in partes, in hoc totum, quasi non congregatum ex aliquibus partibus (lect. 5, 40 [7]) ». Verum si generatio et corruptio in rebus naturalibus non sunt per congregationem et segregationem, videtur iterum quod generatio non sit aliud quam alteratio; ideoque fatendum erit nullam dari in natura transmutationem, per quam nova substantia sim­ pliciter producatur; nam « si sit aliqua generatio simpliciter, sequitur quod aliquid generabitur ex simpliciter non ente (lect. 6, 43 [2]) ». Consequens huius conditionalis absurdum est. « Illud enim ex quo aliquid generatur, potest dici esse illud; sicut si ex ligno generatur arca, potest dici quod lignum est arca. Si ergo ex non ente sim­ pliciter generatur ens, verum erit dicere quod non ens existit, idest est ens; quod es( contradictoria esse simul vera. Sic ergo videtur et antecedens esse impossibile, scilicet quod aliquid generetur simpliciter ex non ente (ib., 44 [3]) ». Quod autem, si detur generatio simplex, sequatur aliquid generari ex non ente simpliciter, hoc modo osten­ ditur. « Sicut se habet generatio quaedam ad non ens aliquod, sic se habet generatio simpliciter ad non ens simpliciter. Sed generatio quaedam, idest secundum quam ali­ quid dicitur generari secundum quid, est ex non ente quodam, puta ex non albo, cum fit aliquid album, aut ex non bono, cum fit aliquid bonum. Ergo simpliciter generatio, secundum quam aliquid dicitur generari simpliciter, est ex simpliciter non ente (ib., 44 [4]) ». Neminem latet obiectionem istam, quae tangit intimam naturam subiecti ex quo res naturales per generationem fieri dicuntur, non ultimum locum habere inter diffi­ cultates quae contra doctrinam peripateticam in hac materia moveri solent. Audiamus ergo quomodo a D. Thoma, cum Aristotele, proposita difficultas solvatur. « Dicen­ dum quod simpliciter generatur aliquid quodam modo ex non ente, alio modo ex ente: oportet enim illud quod praeexistit generationi, esse potentia ens, actu autem non ens. Et ita verum est quod dicitur utroque modo : scilicet quod generatio sim­ pliciter sit ex ente, et ex non ente (ib., 48 [7]) ». Quod autem illud quod praeexistit generationi, oporteat esse ens in potentia, non autem ens in actu, manifestum est: nam «generatio est via de non esse ad esse: et ideo illud simpliciter generatur, quod ----- XVIII INTRODUCTIO EDITORIS acquirit esse cui non praesupponitur aliud esse. Non enim fit quod est: unde quod iam est, non potest generari simpliciter, sed secundum quid (lect. 9, 68 [2]) ». Sed si ita res se habet, sequitur quod illud ex quo generatur substantia, et in quod transmutatur quando corrumpitur, non sit substantia in actu, sed solum in potentia. Cum ergo nequeat esse actu aliquid aliorum praedicamentorum, eo quod accidentia naturaliter nequeunt esse separata a substantia, redit inconveniens quod vitare vo­ luimus, scilicet quod in simplici generatione revera generetur aliquid ex nihilo: quod enim non est actu substantia vel accidens, non existit, sed est realiter nihil (lect. 6, 51 [10]). At haec instantia ex eo provenit, quod in subiecto generationis non distin­ guitur id quod inest ei per se, et id quod ei inest per accidens. « Generatio (enim) per se quidem est ex ente in potentia, idest ex materia, quae est sicut subiectum rerum naturalium: accidit enim materiae ex qua aliquid generatur, quod sit subiecta alteri formae, secundum quam est ens actu, et privationi formae inducendae, secundum quam est non ens actu : et ideo Aristoteles dicit in I Physic., ex ente quidem actu per accidens, ex ente autem in potentia per se. Et similiter corrumpitur aliquid per se quidem in ens potentia: quod quidem subiicitur et alteri formae, secundum quam est ens actu, et privationi prioris formae, secundum quam est non ens actu. Et ita non sequitur quod id quod corrumpitur secedat a tota rerum natura: quia quamvis fiat non ens hoc quod est corruptum, remanet tamen aliquid aliud, quod est gene­ ratum. Unde non potest materia remanere quin sit subiecta alicui formae: et inde est quod uno corrupto, aliud generatur, et uno generato, aliud corrumpitur: et sic consideratur quidam circulus in generatione et corruptione, ratione cuius habet aptitudinem ad perpetuitatem (lect. 7, 57 [6]) » (18). Ex praemissis iam patet qua ratione discriminentur inter se generatio et alteratio. In qualibet enim mutatione duo praecipue consideranda sunt, subiectum quod ab uno modo essendi transit in alium, et illud per cuius accessum vel recessum su­ biectum ipsum aliter se habet prius ac posterius, quod formam appellare consuevi­ mus. Duo ista sunt de ratione cuiuslibet mutationis, et penes ipsa attendenda est differentia inter generationem et alterationem. Et quidem quantum ad illud quod suo adventu vel discessu causai mutationem in rebus, « alteratio est, quando manet idem subiectum sensibile: scilicet quando, nulla transmutatione in eius substantia facta, fit transmutatio in passionibus eius, scilicet in qualitatibus ipsius (lect. 10, 74 [2]). Quando (autem) est transmutatio non solum secundum passiones, sed etiam secun­ dum totam rei substantiam; inquantum scilicet materia accipit aliam formam sub­ stantialem; ita scilicet quod non maneat aliquod sensibile, quasi sit idem subiectum numero ens actu... talis transmutatio est unius generatio et alterius corruptio (ib. 75 [3]) ». Ex parte autem subiecti, differt alteratio a generatione per hoc quod in alteratione forma secundum quam fit transmutatio, advenit subiecto existenti in actu: sed quando « nihil manet actu existens, cuius alterum quod transmutatur (for­ ma adveniens) sit passio et accidens quodeumque, est universaliter generatio et cor­ ruptio: eo quod forma substantialis, secundum quam est generatio et corruptio, non advenit subiecto actu existenti (ib., 79, [7]) ». Ex dictis duo corollaria inferuntur. Primum est quod nulla passio eadem nu­ mero manet in genito, quae erat in corrupto. Passio enim quae prius erat, «corrum­ pitur per accidens corruptione subiecti, recedente forma quae erat principium talis accidentis; et advenit simile accidens, consequens formam de novo advenientem (ib., 78 [6] ». Alterum, maioris etiam momenti, corollarium, est de unitate formae substantialis in composito naturali; et his verbis exponitur a S. Thoma: «Patet falsam esse opinionem quam tradit Avicebron in libro Fontis Vitae, quod in ma­ teria est ordo formarum; ita quod primo materiae advenit forma secundum quam (18) Cfr. I Physic., cap. 8 [6 sqq.l; S. Th. lect. 14 [6 sqq.l. ----- XIX ----- INTRODUCTIO EDITORIS est substantia, est postea alia secundum quam est corpus, et postea alia secundum quam est animatum corpus, et sic de aliis. Cum enim idem sil constituere substantiam et facere hoc aliquid, quod pertinet ad substantiam particularem, sequeretur quod prima forma, quae constituit substantiam, faceret hoc aliquid, quod est subiectum actu existens: et ita formae posteriores advenirent subiecto permanenti, et secundum eas esset magis alteratio quam generatio, secundum doctrinam quam hic Aristoteles tradit. Est ergo dicendum quod... formae substantiales differunt secundum perfectius et imperfectius. Quod autem est perfectius, potest quidquid potest imperfectius, et adhuc amplius: unde forma perfectior quae facit animatum, potest etiam facere corpus, quod facit forma imperfectior inanimati corporis. Et sic nulla forma sub­ stantialis advenit subiecto in. actu existent!: nec praesupponit aliam formam com­ muniorem realiter diversam, quae pertineat ad considerationem Naturalis; sed solum secundum rationem, quod pertinet ad considerationem logicam (ib., 80 [8]) ». METEOROLOGICORUM I. - LIBER IPSE ARISTOTELIS Nexus logicus huius libri cum praecedenti manifestatur a S. Thoma in principio commentarii. Cum enim, sicut initio Praefationis dictum est, scientia non sit perfecta, nisi a communibus ad particularia descendat, ideo postquam Aristoteles in libro cie Generatione et Corruptione determinavit de transmutationibus elementorum in communi, necessarium fuit ad complementum sui tractatus, quod de singulis specie­ bus transmutationum ageret, quae circa ipsa elementa accidunt. Subiectum igitur huius libri sunt variae species transmutationis elementorum. Hinc totum opus divisum est in duas partes principales: nam in tribus prioribus libris agitur de particularibus elementorum transmutationibus, quibus secundum se transmutantur; in quarto de transmutationibus elementorum, secundum quod haec veniunt in compositionem mixti. Sed ut argumentum huius libri manifestius appareat, praecipua eius doctrinae capita annotabimus. IL - AR1STOTEL1CI TEXTUS SYNOPSIS Liber I. Primo capite praemittit Philosophus prooemium, in quo breviter enumerat tum ea de quibus tractavit in praecedentibus scientiae naturalis libris, tum ea de quibus agit in praesenti libro, tum denique illa de quibus agendum restat in con­ sequentibus huius disciplinae libris. In secundo capite resumit principia transmuta­ tionum de quibus agere intendit; in tertio autem quaedam necessario in sequentibus supponenda declarat, puta ordinem elementorum in universo, et habitudinem eorum ad corpora caelestia. Deinceps usque ad caput nonum, agit de iis quae in suprema parte aëris generantur, iuxta ipsum, ex sicca exhalatione. Duplicem enim capite quarto distinguit exhalationem virtute solis resolutam a terra et elevatam in altum, alteram fumosam et siccam, alteram vaporosam et humidam; et ex una vel altera oriri ait phaenomena omnia, de quibus in tribus prioribus libris loquitur. Sequenti autem ordine tractat de iis quae in alto ex sicca exhalatione generari dicit: nempe de stellis cadentibus et quibusdam aliis similibus apparitionibus quae de nocte in aëre videntur, de cometis et de lacteo circulo. Postea cap. ix et tribus sequentibus, INTRODUCTIO EDITORIS considerat de iis quae in alto fiunt ex exhalatione humida, scilicet de pluvia, de rore et pruina, de grandine et nive. Ultimis duobus capitibus de generatione fluviorum agit, propter similitudinem ad generationem pluviarum. Liber II. In hoc libro prosequitur Aristoteles principales effectus qui, iuxta suam opinionem, causantur ex exhalatione sicca in parte inferiori. Et incipit a generatione maris et eius salsedine, ostenditque mare esse locum naturalem aquae, salsedinemque eius oriri ex admixtione siccae exhalationis. Postea a capite quarto usque ad septi­ mum, plura disserit de ventis: et primo de eorum generatione, deinde de motu atque de causis augmenti et cessationis ipsorum; tum ordinem et oppositionem mutuam et nomina principalium proponit, et concludit assignans quaedam eorum accidentia et effectus. Capite septimo et octavo agit de terraemotu, et improbatis opinionibus alio­ rum. docet terraemotus principium esse exhalationem siccam inclusam in terra et ve­ hementer motam; quam assertionem pluribus signis naturalibus terraemotum comi­ tantibus probare conatur; tum quaedam accidentia eius et effectus declarat. Capite nono tandem naturam tonitrui et coruscationis explicat. Liber III. Capite primo huius libri prosequitur Philosophus quaestionem, quam initio capitis ultimi praecedentis libri instituerat dicens: «De coruscatione autem et tonitruo, adhuc autem de typhone et incensione et fulminibus dicamus: etenim horum idem principium existimare oportet omnium ». Capite secundo vero incipit agere de quibusdam effectibus, qui fiunt in alto ex refractione radiorum solis et lunae ab ex­ halatione humida condensata, seu a nubibus; quorum quatuor enumerat, scilicet halonem seu coronam, iridem, virgas et parelia; et assignatis primo passionibus et acci­ dentibus quae circa unumquodque ipsorum fiunt, notat causam eorum universalem, et dicit: «causa autem horum omnium eadem, omnia enim haec refractio sunt»; qua refractione explicata, incipit de singulis determinare. Capite namque tertio agit de halone, ostendens causam tum generationis eius, tum figurae et coloris; capite quarto et quinto de iride tractat, praesertim quoad eius colores et figuram; capite autem sexto de virgis et pareliis. Ultimo demum capite breviter tangit illa quae ab exha­ latione sicca et humida fiunt intra terram, eaque dividit in fossilia et metalla, docens prima oriri ab exhalatione sicca incensa, altera vero ex exhalatione humida com­ pressa et condensata. Concludit autem librum his verbis: «Communiter quidem igitur dictum est de his omnibus (nempe de fossilibus et metallis'): singillatim autem con­ siderandum intendentibus circa unumquodque genus». Liber IV. Agitur in hoc libro, ut supra diximus, de transmutationibus elemen­ torum, secundum quod intrat in compositionem mixti. Et praemittit auctor ut suppo­ situm generale, quod qualitatum elementorum duae sunt activae, scilicet calidum et frigidum, et duae passivae, idest humidum et siccum; quod probat per inductionem ex effectibus, et ex earum definitione. Deinde eodem primo capite et duobus sequen­ tibus, agit de operationibus qualitatum activarum: et primo de generatione et cor­ ruptione in animalibus et plantis; secundo de digestione et indigestione; tertio de spe­ ciebus digestionis et indigestionis. Postea capite quarto incipit tractare de passionibus qualitatum passivarum: et primo quidem de humido et sicco eorumque passionibus agit, tum ipso capite quarto tum capite sequenti; deinde vero usque ad caput deci­ mum, de passionibus disserit quae singulis speciebus qualitatum passivarum conveniunt, ostendens praesertim qualia sint corpora quibus singulae contingunt, et sub qui­ busnam accidunt conditionibus. Cum autem doceat corpora de quibus hucusque locutus est, constitui ex humido et sicco tanquam ex materia, humidum vero con­ veniat primo aquae et siccum terrae, consequenter capite decimo instituit et solvit quaestionem, quaenam corpora aquea dicenda sint et quaenam terrea. Similiter capite sequenti ostendit quaenam sint frigida et calida, eo quod ponit mixta constitui a ca­ lido vel frigido tanquam a causa efficiente coniuncta. Ultimo autem capite tradit quomodo ex praemissis cognoscere possumus naturam universalem corporum, prae­ ----- XXI — INTRODUCTIO EDITORIS sertim homoeomerorum; ex quo ostendit nexum inter hunc librum et consequentes, in quibus corporum tum similium tum dissimilium partium naturam in particulari investigat. III. - DE AUTHENTIA COMMENTARII S. THOMAE Circa authentiam operis aristotelici — quam nonnulli negaverunt —, cfr. edit. Leoninam, p. xxi. Circa vero hoc commentarium D. Thomae, illud in primis certo constat ex veterum testimonio, quod s. Doctor nihil scripsit super librum tertium et quartum. De hoc etiam cfr. edit. Leoninam, ut supra. Circa commentaria in primum et secundum librum, in eadem editione Leonina concludunt (p. xxxni) quod satis auctoritatis habemus pro vindicandis angelico Doctori omnibus septem et decem le­ ctionibus in primum, et decem prioribus in secundum Meteorologicorum librum, prout illae extant in editione Romana. Aliunde haec omnia ad Aquinatem legitimum pa­ rentem pertinere, ostendunt manifeste stilus, tractationis modus, aliaeque intrinsecae dotes, quae S. Doctoris ingenium expresse referunt. Sed quod attinet ad reliquam com­ mentationis partem, quae in editione Piana exhibetur, haec ab undecima lectione secundi libri ad finem usque operis, tota a D. Thoma abiudicanda est (19). Supersedendum censemus ab exhibendo specimine huius commentarii. Quae enim supra de expositione in libros de Caelo et Mundo et in librum de Generatione et Cor­ ruptione dicta sunt, ea in hunc etiam commentarium quadrant; exemplaque ibi allata ostendunt qualiter de hoc etiam Aquinatis opere sit iudicandum (20). Huc usque editio Leonina. Nunc autem pauca de chronologie et synopsis com­ mentariorum S. Thomae. (19) Cfr. ed. Leoninam, pp. xxxin-xxxvii. (20) Cfr. supra De Caeto et Mundo, p. vn. — XXII INTRODUCTIO EDITORIS TABULA CHRONOLOGICA / Horum commentariorum chronologiam si quis unico prospectu videre desiderat, in comparatione aliorum operum S. Thomae, tabulam sequentem inspiciat, quae, iuxta reccntiora studia confecta, alicuius utilitatis fore videtur. ANNUS COMMENTARIA QUAES TI ΟNES Disputatae | Quodlibet. SUMMAE 1254-57 In IV libros Sent. 1256-59 In Matth. In Isai. De ente et essentia (1250-56) De principiis naturae (1255) Contr. impugnantes Dei cultum et rei. (1256) etc. etc. De Veritate (1256-59) 1257-58 In Boetium: De hebdomad. De Trinit. 1259 C. Gent. L. I (1259) C. Gent. De regim. ludaeor. (1261-72) (1261-64) C. error. Graec. L. II-IV (1261-72). 1261-64 In Dionysium : De div. nomin. 1269-72 In lob 1261-64 Catena super Matth. » super Me. 1265 » super Lc. 1266 OPUSCULA etc. De Potentia (1265-67) Quodl. VII-XI (1265-67) S. Th. P. I (1266-68) De Regimine prine. (1265-66) etc. etc. 1269-73 IN III LIBROS DE ANIMA De Spirit. Creat. (1266-68) 1266- 72 In LIB. DE SENSU ET SENSATO LIB. DE MEMORIA ET REMIN. In 1267- 68 Catena sup. Ioan. In Thrcnos 1267- 68 In leremiam In VIII lib. Phys. 1268 1268- 72 In XII lib. Metaph. In X lib. Ethic. 1269 1269- 72 In lib. Meteorol. 1269-72 In loannem In lib. Peri-Herm. In 1 et II lib. Post. Analyt. In lib. Politic. 1272 1269-73 In lib. de causis 1259-72 In S. Pauli epist. De Anima (post 1265) 1266-82: De Virt. in Com. Quodl. S. Th. I-II De Caritate I-VI, XII (1269-72) De UnioneVerbi (1269-72) De Malo De Virt. Cardin. De Correctione De Spe. De subst. separat. (1261-69) De perfect, vitae spiritualis (1269) etc. etc. De unitate intellect. (1270) Contra doctrinam rctrah. a rei. (1270) De aetern. mundi (1271). S. Th. ΙΙ-Π (1271-72) S. Th. P. Ill Compend. theol. (1272-73) (1261-69). 1272-73 In psalmos 1272-73 In lib. de caelo et MUNDO LIB. DE GENERAT. ET CORRUPT. In etc. etc. ---- ΧΧΠΙ ---- INTRODUCTIO EDITORIS SYNOPSIS OMNIUM COMMENTARIORUM S. THOMAE En proponimus conspectum generalem omnium quae in commentariis a D. Thoma perfectis continentur, distincte pro singulis operibus. Schemata determinatiora ante omnem librum et lectionem habebuntur. LIBER PRIMUS DE CAELO ET MUNDO (lib. I-III) Prooemium S. Thomae, 1-5. Prooemialiter ostendit quod ad scientiam naturalem pertinet determinare de corporibus et magni­ tudinibus Lect. I, 6 [1]. Ostendit perfectionem Ostendit perfectionem universi Lect. II, 8 [2]. universi Lect. 11,8 [21 Ostendit ex quibus partibus eius perfectio ' integretur Lect. III-VIII; nn. 19 [13J-93 [47]. / secundum magnitudinem Lect. IXIncipit Determinat 1 Determinat quasdam i XV; nn. 94 [48] - 153 [104]. prosequi Utrum sit *’ secundum multitudinem Lect. XVIde universo / conditiones seu prosuum infinitum ■ 1 XXI; nn. 154 [105] - 220 [158]. corporeo \ prietates ipsius 94 [48] propositum 94 [48] fi secundum durationem Lect. XXII8 [2] 8 [2] ’ XXIX; nn. 221 [1591-287 [212], Determinat de corpore caelesti [Lib. II; n. 288; 213]. Determinat de aliis simplicibus corporibus, scilicet de gravi et levi [Lib. III; n. 544; 403]. _____ LIBER SECUNDUS_______ de caelo 288 [213] Determinat de corpori­ bus circulariter motis 288 [213]. de stellis 395 [289] Determinat de centro super quod circulariter moventur, scii, de terra 479 1337] / de durationc caeli Lect. I, n. 288 [213]; quantum ad substantiam 1 de diversitate partium cius Lect. II-IV, n. 300 caeli 288 [213]; Ï [2241-343 [259]; \ de figura ipsius Lect. V-VI, n. 344 [2601-360 [273]; quantum ad motum cius Lect. VII-IX, nn. 36i[274]-38i[2881. de natura stellarum Lect. X, n. 382 [289I; ( de motu ( de motu Lcct· XI"XIIT n. 395 [296Jr-ariim ) 4*9 [3°3h 395 [289] j 'de sono Lect. XIV, n. 420 [304I; r de ordine earum Lect. XV, n. 431 [314]; \ de figura earum Lect. XVI, n. 441 [316]; movet quasdam dubita- ponit quaestiones Lect. XVII, n. 450 [318J; tiones et solvit ! solvit eas Lect. XVIII-XIX, n. 458 [324] - 478 450 [318I ' [336]. ponit falsas opiniones circa situm terrae Lect. XX, n. 480 [338]; quorundam circa terram circa quietem et motum Lect. XXI, n. 486 [345J; ^go [338] quantum ad figuram Lect. XXI, n. 491 [349]. . , assignat falsas rationes aliorum circa veram positionem de quiete terrae, Lect. XXII-XXV, nn. 494 [352]-52O [378]. / secundum i opinionem,' aliorum J 480 Γίί81 f * 3 J \ secundum De loco et quiete terrae Lect. XXVI, n. 521 [379]. veritatem 521 [379] De figura ipsius Lect. XXVII-XXVIII, n. 532 [393]-543 [402}. LIBER TERTIUS Ponit prooemium Lect. I, n. 544 [403]. An sit i enumerat opiniones antiquorum Lect., generatio . Π< n’/51 [407I; * Γλα-71 i inquirit de veritate earum Lect. III-IV, De generatione et motu 55M4O7J( n.557[4i2]-574 [427]. i corporum naturalium \ An motus localis sit naturalis corporibus naturaan sit 551 [407]. i libus Lect. V-VI, n. 575 [4285-585 [438]. Inquirit deI' ' An corpora quae moventur naturaliter motu opinionibus ' recto, habeant gravitatem et levitatem Lect. VII, philosopho­ rum Exequitur n. 586 [439]· propositum 551 Γ4Ο7] i Quorum et propter 1 Aliquorum est generatio 595 [449]. 551 [407] quid sit < Quomodo sit generatio, et motus corporum Lect. VIII, n. 595 [449] ' 599 [452]. Determinat veritatem [Lib. IV, c. I). 1 XXIV Ponit prooemium Lect. I, n. 3 [ij. LIBER PRIMUS Determinat de generatione et corruptione in / communi, et / etiam de \ consequentibus j motibus 4 [4] Exequitur propositum, 4 [4] . exponit operationes aliorum 20 [20] Lect. III-V; n. 20 [2o]-4i [41] determinat de l generatione ' utrum sit aliqua simplex generatio Lect. VII et alteratione \ determinat secundum I IX; n. 42 [421-72 [γο], communi \ determinat de l 20 [20] i propriam opinionem ' 4 [4] I generatione 1 ' 42 [42] ) de differentia generationis et alterationis I et alteratione ! ' Lect. X; n. 73 [71]. I et de aliis motibus I / de differentia augmentations a generatione et alteratione Lect. XI; \ 18 [18] j i n. 82 [79]. DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE (lib. I) I utrum generatio differat ab alteratione Lect. I-II; n. 4 [4]-!? [17]. I determinat de ' quantum ad subiectum quod augetur ' augmentatione \ i Lect. XII-XIII; n. 87 [85E96 [97]. 82 [79]. 1 1 I ' ponit dubitationes etsolvit ' de modo augmenta- s I Lect. XIV-XV; n. 97 [98]tionis 87 [85] 1 quantum ad id | 109 [109]. I quo aliquid 1 ostendit quomodo fiat au1 augetur < gmentumLect. XVI, n.no 97 [98]. 1 [no]. i ostendit quomodo fiat demi’ nutio Lect. XVII; n. 118 [n8]. de quibusdam requisitis (c. VI; App. n. 119 [119])- De generatione et corruptione elementorum (Lib. II, c. I; App. n. 183 [185]). INTRODUCTIO EDITORIS METEOROLOGICORUM (lib. 1-11) I Praemittit prooemium Leet. I; n. x [i]. LIBER PRIMUS / De necessariis ad cognoscendum principia transmutationis, Leet. II; n. io [8]. Intentio Leet. III; n. 15 [11]. Praemissa Leet. III-V; n. 16 [12E37 [37]. de his quae in alto ex materia sicca generantur 38 [38] quae in alto accidunt I Accedit ad propositum \ 10 [8]. Determinat propositum 38 [38] de particularibus transmutationibus elementorum secundum se Incipit tractatus / de stellis cadentibus I et similibus I Leet. VI-VIII; 1 n. 38[38]-52[52]. / de cometis Leet. IX> XI; n. 53 [53]/ 76 [74]· I de lacteo circulo Leet. XII-XIII; \ n. 77 [751-93 [91]. super terram, scii, de pluvia, rore, prui­ na, et grandine de his quae Leet. XIV-XV; generantur n. 94[92]-i22[xi9]. ex materia in terra, scii, de fon­ humida tibus et fluminibus in alto Leet. XVI-XVII; n. 123 [i2o]-i38 94 [92]. [137]· Quae accidunt in infimo (Lib. II; infra n. 139 [138]). i de transmutationibus elementorum secundum quod veniunt in compositionem \ mixti (Lib. IV, c. I; App. n. 308 [308]). ponit opiniones aliorum Leet. I; n. 141 [139]. LIBER SECUNDUS causatur 139 [138] De quibusdam principalibus passionibus in his quae fiunt in parte inferiori ab exhalatione sicca 139 [138]. | / \ 1 i ( / circa opinionem Theologizantium 143 [141]. i ] 1 I inquirit 1 1 veritatem \ ' 143 [141] j I circa opiniones I Naturalium ' 147 [146] , de natura maris i Leet. II-III; n. 147 1 [1461-158 [165]. ’ de generatione maris < Leet. IV; n; 159 1 [166]. i de sapore maris [ Leet. V-VI; n. 164 ' [I7i]-i77 [184]· /de generatione ventorum Leet. VII; n. 178 [185]. I de ventibus et de l de motu ipsorum Leet. VIII; n. 188 [194]. 1 his quae ex eis 1 de eorum augmento et deminutione Leet. IX; n. 191 1 causantur S [198]. ' 178 [185] I excludit quoddam quod videtur contrarium, de ’ austro Leet. X; n. 199 [206]. I 1 De quibusdam consequentibus (Lib. III, c. 1; App. n. 247 [255]). ----- XXVI ----- INTRODUCTIO EDITORIS ANIMADVERTENDA IN HAC EDITIONE Ut supra diximus, in hac editione textus Leoninae profertur. Criticas notas, quibus editio illa augetur, praetermisimus, cum nostra editio potius ad usum practicum intendat. Textus dispositionem, referentias, enumerationes etc., aliquantum immutavimus, sive ut conformes essemus prospectui nostrae editionis Commentariorum S. Thomae ad Aristotelem, sive quo facilius haec commentaria pervolutari possent. Textum progressive numeravimus, ut in aliis operibus; sed numeris editionis leoni­ nae usi sumus, quae partes uniuscuiusque lectionis numerabat, ita ut eadem distinctio quae in leonina servaretur, cuius numeri nunc in S. Thomae locis citandis adhibentur, neve res difficiliores efficerentur, novam numerorum seriem adhibendo. Nonnulli loci, qui uno numero distinguuntur, longiores aliquantum videbuntur; sed melius nobis visum est non ulterius dividendos esse ad removendum gravius illud incommodum quod diximus. Induximus etiam, ante omnes lectiones, schema eorum quae in unaquaque lectione habentur, addentes et numeros referentes tum S. Thomae, cum Aristotelis textum (quem ad hoc numeravimus), quod magno usui et commodo futurum credimus in libris pervolutandis. * * * Utinam Deus huic nostro parvo operi benedicat, quo nobis in animo fuit ad veri­ tatem communicandam aliquid afferre. Hoc etiam opus, ut iam cetera, Virgini Sanctae, quam in ipsis huius voluminis initiis Stellam Matutinam, Stellam Maris, Reginam mundi, Virginem incorruptam, Sanctam Dei Genitricem vocare volumus, offerimus. Astronomicus etiam caelus quodammodo ab Ipsa regitur et sanctificatur, ex eo temporis praecipue, cum, in caelum assumpta, Imperatrix et Mediatrix Benigna totius mundi effecta est. Sed caelus, qui vere suus dici potest, longe altior est; in quem, Ea intercedente, nobis bona ac firma spes est perveniendi, si fideles nos exhibuerimus Dei verbis, quae, etsi caeli et terra praeteribunt, ipsa numquam praeteribunt. IN LIBROS ARISTOTELIS DE CAELO ET MUNDO EXPOSITIO PROOEMIUM S. THOMAE (nn. 1-5). De ordine huius libri ad alios scientiae naturalis libros. Eius materia et subiectum. SYNOPSIS 1. Processus scientiarum est opus rationis, cuius proprium est ordinare: unde in qua­ libet scientia invenitur processus ordinatus de priori ad posterius. 2. Quadruplex ordo in consideratione rationis practicae: apprehensionis, intentionis, compositionis et sustentationis. - His proportionaliter respondet quadruplex ordo in consi­ deratione rationis speculativae: nempe a communibus ad minus communia, a toto ad partes, a simplicibus ad composita, a partibus principalioribus ad minus principales. 3. Quadruplex hic ordo consideratur etiam in processu scientiae naturalis, in qua primo determinatur in libro Physicorum de mobili in communi, deinde in reliquis libris applicantur communia naturae ad propria subtecta, scilicet corpora. In corporibus autem est considerare tres alios ordines: prout nempe a) totum universum corporeum est prius in consideratione quam paries eius; b) secundum quod simplicia corpora prius considerantur quam mixta; c) secundum quod inter simplicia corpora prius considerandum est de priori, nempe de cor­ pore caelesti. Et haec tria aguntur in hoc libro, qui apud Graecos intitulatur de Caelo, et qui rationabiliter ordinatur primus post librum Physicorum. 4. Opiniones antiquorum expositorum circa subiectum huius libri. 5. Rationabilior videtur sententia Alexandri, quod subiectum huius libri sit ipsum univer­ sum, quod dicitur caelum vel mundus. - De quibus partibus universi et quomodo determi­ netur in hoc libro. 1 [1], Sicut Philosophus dicit in I Physi­ corum (1 ), tunc opinamur cognoscere unum­ quodque, cum causas cognoscimus primas, er principia prima, et usque ad elementa. Ex quo manifeste Philosophus ostendit in scien­ tiis esse processum ordinatum, prout pro­ ceditur a primis causis et principiis usque ad proximas causas, quae sunt elementa constituentia essentiam rei. Et hoc est ra­ tionabile: nam processus scientiarum est opus rationis, cuius proprium est ordinare; unde in omni opere rationis ordo aliquis in­ venitur, secundum quem proceditur ab uno in aliud. Et hoc patet tam in ratione practica, cuius consideratio est circa ea quae nos facimus, quam in ratione speculativa, cuius consideratio est circa ea quae sunt aliunde facta. 2 [2|. Invenitur autem processus de priori ad posterius in consideratione practicae ra­ tionis secundum quadruplicem ordinem : pri­ mo quidem secundum ordinem apprehensio­ nis, prout artifex primo apprehendit for­ mam domus absolute, et postea inducit eam itt materiam; secundo secundum ordinem in­ tentionis, secundum quod artifex intendit to­ tam domum perficere, et propter hoc facit quidquid operatur circa partes domus; tertio secundum ordinem compositionis, prout sci­ licet prius dolat lapides, et postea compingit eos in unum parietem; quarto secundum or­ dinem sustentationis artificii, prout artifex primo iacit fundamentum, super quod ce­ terae partes domus sustentantur. Similiter etiam invenitur quadruplex ordo in consideratione rationis speculativae. Pri- (1) Cap. I, n. 1; S. Thom. lect. I, n. 5. I DE CAELO ET MUNDO 2-4 secundo; quaedam pertinentia ad alia sim­ plicia corpora, sicut patet in tertio et quarto. Et ideo rationabiliter hic liber ordinatur pri­ mus post librum Physicorum. Et propter hoc statim in principio huius libri agitur de cor­ pore, cui necesse est applicari omnia quae tradita sunt de motu in libro Physicorum. 4 [4|. Quia igitur diversa in hoc libro tra­ duntur, dubium fuit apud antiquos exposi­ tores Aristotelis de subiecto huius libri. Ale­ xander enim opinatus est quod subiectum de quo principaliter in hoc libro agitur, sit ipsum universum. Unde, cum caelum tripli­ citer dicatur, quandoque ipsa ultima sphaera, quandoque totum corpus quod circulariter movetur, quandoque autem ipsum univer­ sum, asserit hunc librum intitulari de Cae­ lo, quasi de Universo vel de Mundo: in cuius assertionem assumit quod Philosophus in hoc libro determinat quaedam ad totum universum pertinentia, puta quod sit finitum, quod sit unum tantum, et alia huiusmodi. E contrario autem aliis videtur quod sub­ iectum de quo principaliter in hoc libro in­ tenditur, est corpus caeleste quod circulariter movetur; et propter hoc intitulatur de Caelo. De aliis autem corporibus determinatur in hoc libro vel ex consequenti, inquantum con­ tinentur a caelo et eius influentiam recipiunt, sicut Iamblichus dixit; vel per accidens, in­ quantum aliorum corporum notitia assumitur ad manifestandum ea quae dicuntur de caelo, ut dixit Syrianus. — Sed hoc non videtur probabile: quia postquam Philosophus in se­ cundo libro determinavit de caelo, in tertio et quarto subiungit considerationem de aliis simplicibus corporibus, quasi principaliter de eis intendens. Non enim consuevit Philoso­ phus principalem partem alicuius scientiae as­ signare his quae per accidens assumuntur. Et ideo aliis visum est, sicut Simplicius dixit, quod intentio Philosophi in hoc libro est determinare de simplicibus corporibus, inquantum conveniunt in communi intentione simplicis corporis: et quia inter simplicia corpora principalius est caelum, a quo alia dependent, ideo denominatur lotus liber a caelo. Et, sicut dicit, non obstat quod in hoc libro determinantur quaedam quae per­ tinent ad totum universum: quia huiusmodi conditiones conveniunt universo inquantum conveniunt caelesti corpori, scilicet esse fini­ tum et sempiternum, et alia huiusmodi. Si autem intentio principalis Philosophi esset determinare de universo, sive de mundo, oporteret quod Aristoteles considerationem suam extenderet ad omnes partes mundi, etiam usque ad plantas et animalia, sicut Plato in Timaeo. — Sed eadem ratione pos­ sumus arguere contra Simplicium : quia si in hoc libro principaliter intenderet de corpo­ ribus simplicibus, oporteret quod omnia quae pertinent ad corpora simplicia in hoc libro traderentur; nunc autem in hoc libro tra- mus quidem secundum quod proceditur a communibus ad minus communia. Et hic or­ do respondet proportionaliter primo ordini, quem diximus apprehensionis: universalia enim considerantur secundum formam ab­ solutam, particularia vero secundum appli­ cationem formae ad materiam; sicut Philo­ sophus in I de Caelo (2) dicit quod qui di­ cit caelum, dicit formam, qui autem dicit hoc caelum, dicit formam in materia. Secun­ dus ordo est secundum quod proceditur a toto ad partes. Et hic ordo proportionaliter respondet ordini quem diximus intentionis, prout scilicet totum est prius in considera­ tione quam partes, non qualescumque, sed partes quae sunt secundum materiam et quae sunt individui; sicut semicirculus, in cuius definitione ponitur circulus (est enim semi­ circulus media pars circuli), et acutus angu­ lus, in cuius definitione ponitur rectus (est enim acutus angulus minor recto). Accidit autem circulo et recto angulo sic dividi: un­ de huiusmodi non sunt partes speciei. Huiusmodi enim partes sunt priores in conside­ ratione quam totum, et ponuntur in defini­ tione totius, sicut carnes et ossa in defini­ tione hominis, ut dicitur in Vll Metaphysicorum (3). Tertius autem ordo est secun­ dum quod proceditur a simplicibus ad com­ posita, inquantum composita cognoscuntur per simplicia, sicut per sua principia. Et hic ordo comparatur tertio ordini, quem diximus compositionis. Quartus autem ordo est se­ cundum quod principales partes necesse est prius considerare, sicut cor et hepar quam arterias et sanguinem. Et hic proportionatur practico ordini, secundum quod fundamen­ tum prius iacitur. 3 [3], Et hic quadruplex ordo considera­ tur etiam in processu scientiae naturalis. Nam primo determinantur communia natu­ rae in libro Physicorum, in quo agitur de mobili inquantum est mobile. Unde restat in aliis libris scientiae naturalis huiusmodi com­ munia applicare ad propria subiecta. Subie­ ctum autem motus est magnitudo et corpus: quia nihil movetur nisi quantum. In corpo­ ribus autem est attendere tres alios ordines: uno quidem modo secundum quod totum universum corporeum est prius in conside­ ratione quam partes eius; alio modo secun­ dum quod simplicia corpora prius conside­ rantur quam mixta; tertio secundum quod inter simplicia corpora prius necesse est de priori considerare, scilicet de caelesti corpore, per quod omnia alia firmantur. Et haec tria in hoc libro aguntur (4), qui apud Graecos intitulatur de Caelo. Traduntur enim in hoc libro quaedam pertinentia ad totum univer­ sum, sicut patet in primo libro; quaedam pertinentia ad corpus caeleste, sicut patet in (2) Cap. IX. n. 2; S. Thom. lect. XIX. (3) S. Thom. Icct. X; Did. lib. VI, cap. X. η. 9 sqq. (4) Cf. lect. Π, η 1. 2 5 DE CAELO ET MUNDO duntur solum ea quae pertinent ad levita­ tem et gravitem ipsorum, alia vero tradun­ tur in libro de Generatione. 5 [5]. Et ideo rationabilior videtur sen­ tentia Alexandri, quod subiectum huius libri sit ipsum universum, quod dicitur caelum vel mundus; et quod de simplicibus corpo­ ribus determinatur in hoc libro, secundum quod sunt partes universi. Constituitur au­ tem universum corporeum ex suis partibus secundum ordinem situs: et ideo de illis so­ lum partibus universi determinatur in hoc li­ bro, quae primo et per se habent situm in universo, scilicet de corporibus simplicibus. 1 — De Caelo et Mundo. — 3 Unde et de quatuor elementis non determi­ natur in hoc libro secundum quod sunt ca­ lida vel frigida, vel aliquid huiusmodi; sed solum secundum gravitatem et levitatem, ex quibus determinatur eis situs in universo. Aliis autem partibus universi, puta lapidi­ bus, plantis et animalibus, non determinatur situs secundum se, sed secundum simplicia corpora: et ideo de his non erat in hoc libro agendum. Et hoc consonat ei quod consuevit apud Latinos dici, quod in hoc libro agitur de corpore mobili ad situm, sive secundum locum: qui quidem motus communis est om­ nibus partibus universi. LIBER PRIMUS DE UNIVERSO CORPOREO. - DE PERFECTIONE UNIVERSI. DE EIUS PARTIBUS. - DE EIUS INFINITATE, MULTIPLICITATE, AETERNITATE INQUIRITUR. SCHEMA L IB E R PR IM U S (Lect. I-XXIX; nn. 1-287; textus nn. 1-212). Prooemium S. Thomae, 1-5. Prooemialitcr ostendit quod ad scientiam naturalem pertinet determinare de corporibus et magnitudinibus Lect. I, 6 [i]. Incipit prosequi suum propositum 8 [2] universi Lect. II, 8 [2]. Ostendit perfectionem ) Ostendit perfectionem ex quibus partibus eius perfectio universi Lect. II, 8 [2] i Ostendit integretur Lect. III-VIII; nn. 19 [i3]-93 [47]. Determinat de universo corporeo 8 [2] Determinat quasdam conditiones seu proprietates ipsius 94 [48] secundum magnitudinem Lect. IXXV; nn. 94 [48] - 153 [104]. / Utrum sit 1 infinitum < secundum multitudinem Lect. XVIj 94 [48] j XXI; nn. 154 [105] - 220 [158]. ' secundum durationem Lect. XXIIXXIX; nn. 221 [1591-287 [212]. Determinat de corpore caelesti [Lib. II; n. 288; 213]. Determinat de aliis simplicibus corporibus, scilicet de gravi et levi [Lib. III; n. 544; 403]. — 5 — L. I, 1. 1 DE CAELO ET MUNDO LECTIO I. [nn. 6-7; (1)]. De quibus ad scientiam naturalem pertineat determinare. SCHEMA (Lect. I, II; nn. 1-21; [1-12]). Lectio IL nn. 8-21 [2-12]. Lectio L I) Ostendit de quo ad hanc scientiam pertinet determinare i [i]. II) Incipit prosequi suum propositum 8 [2]. A) Determinat de universo corporeo 8 [2]. 1) Ostendit perfectionem universi 8 [2]. a) Hanc ostendit 8 [2]. a’) Inquantum est corpus 8 [2]. aa) Manifestat definitionem corporis 8 [2]. j) Definit continuum 8 [2]. jj) Definit corpus 10 [3]. bb) Probat propositum 15 [9]. cc) Ostendit quid ex praemissis possit esse manifestum 16 [10]. b’) Probat perfectionem propriam ipsius 17 [11]. j) Ponit qualiter particularia corpora se habeant ad perfectionem 17 [11]. jj) Ostendit quomodo universum se habeat ad perfe­ ctionem 18 [12]. b) Ostendit ex quibus partibus integretur 19 [13]. 2) Ostendit quasdam proprietates ipsius 94 [48]. B) Determinat de corpore caelesti 288 [213]. C) Determinat de aliis simplicibus corporibus 544 [403]. — 6 — 6-7 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 268a1 - 6) Caput I enim constantium haec quidem sunt corpora et magnitudines; haec autem habent corpus et magnitudinem; haec autem principia habentium sunt. 1. (1) De natura scientia fere plurima vi­ detur circa corpora et magnitudines et horum existens passiones et motus, adhuc autem circa principia quae­ cumque talis substantiae sunt. Natura SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Res naturales sunt corpora et magnitudines et quae ad haec pertinent: ergo circa huiusmodi consistit scientia naturalis. 2. Manifestatur haec Aristotelis ratio, eiusque verba declarantur. COMMENTARIUM S THOMAE 6 [1]. Quia igitur in hoc libro primo in­ cipit applicare Aristoteles ad corpora, ea quae communiter dicta sunt de motu in li­ bro Physicorum, ideo primo prooemialiter ostendit quod ad scientiam naturalem per­ tinet determinare de corporibus et magnitu­ dinibus [1]; secundo incipit prosequi suum propositum, ibi [2] : Continuum quidem (>) etc. Circa primum ponit talem rationem. Res naturales sunt corpora et magnitudines, et quae ad haec pertinent : sed scientia natu­ ralis est de rebus naturalibus: ergo scientia naturalis consistit circa corpora et magni­ tudines. 7 [2]. Primo ergo ponit conclusionem, di­ cens quod scientia quae est de natura, fere plurima, idest in maiori parte, videtur esse existens circa corpora et magnitudines, idest lineas et superficies. De quibus tamen aliter considerat naturalis quam geometra. Natu­ ralis quidem considerat de corporibus inquantum sunt mobilia, de superficiebus au­ tem et lineis inquantum sunt termini corpo­ rum mobilium: geometra autem considerat de eis prout sunt quaedam quanta mensurabilia. Et quia ad scientiam pertinet non so­ lum considerare subiecta, sed etiam passio­ nes, ut dicitur in I Poster. (1 2), ideo subiungit quod naturalis scientia existit circa praedicto­ rum passiones et motus: ut per passiones intelligantur alterationes et alii motus conse­ quentes, secundum quos alteratur aliquid in substantia rei: subdit autem et motus, quasi (1) Lect. scq. (2) Cap. X. π. 5; S. Thom. lect. XVIII, n. 9. procedens a speciali ad commune. Vel per motus intelligit specialiter motus locales, qui sunt perfectiores in genere motuum. Vel per passiones intelligit proprietates, per motus autem operationes rerum naturalium, quae non sunt sine motu. Et quia in qualibet scientia oportet considerare principia, sub­ iungit quod naturalis scientia est circa quae­ cumque principia praedictae substantiae, sci­ licet corporeae mobilis. Per quod datur in­ tel ligi quod ad naturalem pertinet praecipue considerare de corpore inquantum est in ge­ nere substantiae, sic enim est subiectum mo­ tus : ad geometram autem inquantum est in genere quantitatis, sic enim mensuratur. Et quia minor est manifesta, scilicet quod scientia naturalis sit de rebus naturalibus, subiungit maiorem, dicens quod ideo scientia naturalis existit circa praedicta, quia eorum quae sunt secundum naturam, quaedam sunt corpora et magnitudines, sicut lapides et alia inanimata; quaedam habent corpus et magni­ tudinem, sicut plantae et animalia, quorum principalior pars est anima (unde magis sunt id quod sunt secundum animam quam se­ cundum corpus); quaedam vero sunt princi­ pia habentium corpus et magnitudinem, sic­ ut anima, et universaliter forma, et materia. — Et ex hoc apparet quare dixit quod scien­ tia de natura fere plurima existit circa cor­ pora et magnitudines : quaedam enim pars eius est circa habentia corpus et magnitudi­ nes; est etiam circa principia horum; est etiam circa quaedam quae non sunt in na­ tura, quae aliqui attribuerunt corporibus et magnitudinibus, scilicet circa vacuum et in­ finitum. L. I, 1. π DE CAELO ET MUNDO LECTIO II. [nn. 8-21; (2-12)]. De perfectione universi quam habet tum secundum rationem communem corporis, tum secundum rationem propriam suae universitatis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 268a6 - b10) (Caput 1) 2. (2) Continuum quidem igitur est. quod divisibile in semper divisibilia: 3. Corpus autem, quod omniquaque di­ visibile. 4. Magnitudinis autem quae quidem ad unum, linea; quae autem ad duo, pla­ num; quae autem ad tria, corpus. 5. Et praeter has non est alia magnitu­ do, propter tria omnia esse, et ipsum ter omniquaque. 6. Quemadmodum enim aiunt et Pytha­ gorici, totum et omnia tribus deter­ minata sunt. Consummatio enim et medium et principium numerum ha­ bent eum qui omnis: haec autem eum qui trinitatis est. 7. Propter quod, a natura accipientes tanquam leges illius, et ad sanctifica­ tiones deorum hoc utimur numero. 8. Assignamus autem et appellationes secundum modum hunc. Quae enim duo, ambo dicimus, et duos ambos: omnes autem non dicimus, sed de tri­ bus hanc appellationem dicimus pri­ mum. Hoc autem, quemadmodum di­ ctum est, propter naturam ipsam sic inducentem sequimur. 9. (3) Itaque, quoniam omne et totum et perfectum non secundum speciem differunt ab invicem, sed si quidem utique in materia et in quibus dicun­ tur, corpus utique erit solum e ma­ gnitudinibus perfecta. Solum enim determinatum est tribus; hoc autem est omne. Tcrquaque autem existens divisibile, omniquaque est divisibile. Aliorum autem hoc quidem ad duo,· hoc autem ad unum. Ut enim nume­ rum adepta sunt, sic et divisionem et continuitatem: hoc quidem enim ad unum continuum, hoc autem ad duo, hoc autem omniquaque tale. 10. (4) Quaccumque quidem igitur divi­ sibiles magnitudines sunt, et conti­ nuae haec sunt. Si autem et conti­ nuae omnes divisibiles sunt, nondum manifestum ex his quae nunc. Sed illud quidem palam, quoniam non est in aliud genus transitio, quemadmo­ dum ex longitudine in superficiem, in corpus autem ex superficie: non enim adhuc talis perfecta erit magnitudo. Necesse enim fieri exitum secundum de­ fectionem: non autem possibile per­ fectum deficere; omniquaque enim est. 11. Partialium quidem igitur corporum secundum rationem unumquodque ta­ le est: omnes enim habet dimensio­ nes. Sed terminatum est ad proximum tactu: propter quod modo quodam multa corporum unumquodque est. 12. Totum autem, cuius haec partes sunt, perfectum necesse est esse; et, quem­ admodum nomen significat, omniqua­ que, et non hac quidem, hac autem non. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio totius operis, huius primi libri, ac textus praesentis lectionis. 2. Continuum, quod est genus corporis, dupliciter invenitur definitum a Philosopho: a) de­ finitione formali, idest: continuum est cuius partes copulantur ad unum communem termi­ num; b) definitione materiali, secundum quam continuum hic definitur, quod est divisibile in semper divisibilia. 3. Corpus est continuum quod dividitur quoad omnem partem, seu secundum omnem dimen­ sionem: est enim magnitudo divisibilis secundum tres dimensiones. - Quod autem id quod est divisibile hoc modo, sit divisibile omniquaque, manifestatur ex eo quod praeter 1res dimen- -- 8 8-10 DE CAELO ET MUNDO L. I, L π siones non est alia dimensio, eo quod tria habent rationem quod sint omnia, seu habent rationem cuiusdam totalitatis. 4. Quod probatur a) ratione Pythagoricorum, ex qua patet quod numerus ternarius convenit omni et toti. 5. 6) Per ea quae in cultu divino observantur. 6. c) Per communem usum loquendi, secundum quem sic assignamus vocabula rebus, quod perfectio ternario tribuitur. 7. Hae tamen rationes non sunt demonstrativae, sed probabiles: ad mathematicum enim pertinet demonstrative probare esse solum tres dimensiones. 8. Omne et totum et perfectum non differunt secundum rationem formalem, sed secundum materiam et subiectum, inquantum de diversis dicuntur. Unde corpus perfectum est inter magni­ tudines: habet enim rationem omnis, seu est continuum secundum omnem modum. 9. Quaelibet magnitudo divisibilis est continua: quod secundum se manifestum est. - E converso, omne continuum est divisibile: quod probatum est in VI Physicorum. - A corpore non fit transitus in aliud genus magnitudinis: et hoc manifestum est ex praemissis. 10. Unumquodque particularium corporum perfectum est secundum rationem communem corporis, inquantum habet omnes dimensiones: sed est imperfectum inquantum habet extra se corpus ad quod terminatur. 11. At universum est perfectum omnibus modis, quia et habet omnes dimensiones, et com­ prehendit in se omnia corpora. COMMENTARIUM S. THOMAE 8 [1]. Postquam Philosophus ostendit prooemialiter quod determinandum est de cor­ poribus et magnitudinibus in scientia natu­ rali, hic incipit prosequi principale proposi­ tum. Et quia, ut supra (’) dictum est, in hoc libro principaliter intendit Aristoteles de­ terminare de universo corporeo et principa­ libus partibus eius, quae sunt corpora sim­ plicia, inter quae potissimum est corpus cae­ leste, ideo dividitur liber iste in partes tres: in prima determinat de universo corporeo [2]; in secunda determinat de corpore caelesti, et hoc in secundo libro, ibi [213]: Quod qui­ dem igitur neque factum est (12) etc.; in ter­ tia parte determinat de aliis simplicibus cor­ poribus, scilicet de gravi et levi, in tertio libro, ibi [403] : De primo quidem igitur cae­ lo (3) etc. Circa primum duo facit; primo ostendit perfectionem universi [2]; secundo determinat quasdam conditiones seu proprietates ipsius, ibi [48] : Sed quoniam manifestum de his (45 ) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit perfectionem universi [2]; secundo ostendit ex quibus partibus eius perfectio integretur, ibi [13]: De totius quidem igitur natura (s) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit perfectionem universi quam habet secundum communem rationem sui generis, inquantum scilicet est corpus [2]; secundo probat per­ fectionem propriam ipsius, ibi [11]: Partia­ lium quidem igitur corporum (6) etc. (1) (2) (3) (4) (5) (6) Prooem., n. 5. Lib. II, lect. I. Lib. Ill, lect. I. Lect. IX. Lect. seq. n. 10. Circa primum tria facit : primo manifestat definitionem corporis, qua utitur ad propo­ situm ostendendum [2]; secundo probat pro­ positum, ibi [9] : Itaque quoniam omne et totum (7) etc.; tertio ostendit quid ex prae­ missis possit esse manifestum, ibi [10]: Quae­ cumque quidem igitur (8) etc. Circa primum duo facit: primo definit continuum, quod est genus corporis [2]; se­ cundo manifestat corporis definitionem, ibi [4] : Corpus autem (9) etc. 9 [2], Circa primum [2] considerandum est quod continuum invenitur a Philosopho du­ pliciter definitum. Uno modo definitione for­ mali, prout dicitur in Praedicamentis (10) quod continuum est cuius partes copulantur ad unum communem terminum: unitas enim continui est quasi forma ipsius. Alio modo definitione materiali, quae sumitur ex par­ tibus, quae habent rationem materiae, ut di­ citur in II Physic. (1]): et sic definitur hic, quod continuum est quod est divisibile in semper divisibilia. Nulla enim pars continui potest esse indivisibilis : quia ex indivisibili­ bus non componitur aliquod continuum, ut probatur in VI Physic. (12). Et satis conve­ nienter haec definitio ponitur hic, alia autem in Praedicamentis: quia consideratio natura­ lis versatur circa materiam, consideratio au­ tem logici circa rationem et speciem. 10 [3]. Deinde cum dicit [3] : Corpus au­ tem etc., definit corpus. Et primo proponit definitionem, dicens quod corpus est conti­ nuum quod est divisibile omniquaque, idest (7) n. 8. (8) n. 9. (9) n 3. (10) Cap. IV. n. 5. (11) Cap. III. η. 5; S. Thom. lect. V. η. 8. 9. (12) Cap. I; S. Thom. lect. 1. L. I, 1. II DE CAELO ET MUNDO ad omnem partem, vel secundum omnem di­ mensionem. Secundo ibi [4] : Magnitudinis autem etc., probat propositam definitionem tali ratione. Corpus dividitur secundum tres dimensiones : quod autem dividitur secundum tres dimen­ siones, dividitur secundum omnes: ergo cor­ pus est divisibile secundum omnes dimen­ siones. Primo ergo manifestat minorem, quasi per divisionem. Nam magnitudinum quaedam est quae dividitur ad unam partem, et haec di­ citur linea: quaedam autem est quae dividi­ tur ad duas partes, et haec dicitur planum, idest superficies: quaedam autem est quae di­ viditur secundum tres dimensiones; et cum talis magnitudo non sit linea neque super­ ficies, sequitur quod sit corpus. Maiorem propositionem ponit ibi [5] : Et praeter has etc. Et primo ponit eam: et di­ cit quod praeter has magnitudines seu di­ mensiones non est alia magnitudo seu di­ mensio, propter hoc quod tria habent ratio­ nem ut sint omnia, quia habent rationem cuiusdam totalitatis; et quod est ter, vide­ tur esse omniquaque, vel omnino, idest se­ cundum omnem modum. 11 [4], Secundo ibi [6]: Quemadmodum enim etc., probat quod dixerat tripliciter. Primo quidem secundum rationem Pythago­ ricorum, qui dixerunt quod id quod dicitur totum et omne, determinatur ternario nume­ ro. Principium enim et medium et consum­ matio, idest finis, habent numerum qui con­ venit toti et omni : in rebus enim divisibi­ libus prima pars non sufficit ad integritatem totius, quod constituitur per ultimum, ad quod a principio pervenitur per medium. Haec autem, scilicet principium, medium et finis, habent numerum ternarium: et sic pa­ tet quod numerus ternarius convenit omni et toti. 12 [5]. Secundo ibi [7] : Propter quod a natura etc., probat idem per ea quae in cul­ tu divino observantur. Utimur enim numero hoc, scilicet ternario, ad sanctificationes deo­ rum (quos scilicet gentiles colebant), idest in sacrificiis et laudibus ipsorum, ac si accepe­ rimus a natura leges et regulas ipsius: ut sci­ licet, sicut natura perficit omnia ternario numero, ita illi qui instituerunt cultum di­ vinum, volentes Deo attribuere omne quod perfectum est, attribuunt ei ternarium nu­ merum. 13 [6]. Tertio [8]: Assignamus autem etc., probat idem per communem usum lo­ quendi. Et dicit quod etiam assignamus vo­ cabula rebus secundum modum praedictum, quo scilicet perfectio competit ternario. Si enim aliqua sunt duo, dicimus quod sint am­ bo, et duos homines dicimus ambos: non au­ tem de his dicimus omnes, sed primo hoc vo­ cabulo utimur circa tres. Et istum modum loquendi sequimur communiter omnes, pro­ pter hoc quod natura ad hoc nos inclinat. Ea 10-15 enim quae sunt propria singulis in modo lo­ quendi, videntur provenire ex propriis con­ ceptionibus uniuscuiusque: sed id quod ob­ servatur communiter apud omnes, videtur ex naturali inclinatione provenire. 14 [7], Est autem attendendum quod nus­ quam alibi Aristoteles invenitur Pythagoricis rationibus utens ad propositum ostendendum; neque invenitur alibi per numerorum pro­ prietates aliquid de rebus concludere: et for­ te hoc hic facit propter affinitatem numero­ rum ad magnitudines, de quibus hic agitur. Videtur tamen quod haec probatio non sit efficax: non enim magis videtur sequi quod dimensiones sint tres, propter hoc quod ter­ narius est numerus totius et omnis: alioquin sequeretur per eandem rationem quod essent solum tria elementa, vel tres digiti manus. — Sed sciendum est quod, sicut dicit Simplicius in Commento, Aristoteles non procedit hic demonstrative, sed secundum probabilitatem : et hic modus sufficiens est post demonstratio­ nes praemissas, vel praesuppositas ab alia scientia. Manifestum est autem quod determi­ nare de dimensionibus corporum inquantum huiusmodi, per se pertinet ad mathematicum: naturalis autem assumit a mathematico ea quae circa dimensiones considerat. Et ideo probare demonstrative esse solum tres di­ mensiones, pertinet ad mathematicum : sicut Ptolomaeus probat per hoc quod impossibile est coniungi simul lineas perpendiculares plu­ ies quam tres super idem punctum; omnis autem dimensio mensuratur secundum ali­ quam lineam perpendicularem. Huius igitur demonstrationem Aristoteles supponens a ma­ thematico, utitur testimonio et signis, sicut consuevit facere post demonstrationes a se inductas. 15 [8]. Deinde cum dicit [9]: Itaque quo­ niam omne etc., ex eo quod ostensum est, procedit ad principale propositum ostenden­ dum. Et dicit quod haec tria, omne et totum et perfectum, non differunt ab invicem secun­ dum speciem, idest secundum formalem ra­ tionem, quia omnia important integritatem quandam : sed si in aliquo differant, differunt in materia et subiecto, inquantum de diver­ sis dicuntur. Nam hoc quod dicitur omne, utimur in discretis, sicut dicimus omnem ho­ minem: utimur etiam eo in continuis quae sunt propinqua divisioni, sicut dicimus om­ nem aquam et omnem aerem. Totum autem dicitur et in his et in continuis : dicimus enim totum populum et totum lignum. Perfectum autem dicimus et in his et in formis : dicimus enim perfectam albedinem et perfectam vir­ tutem. — Quia igitur omne et perfectum est idem, consequens est quod corpus sit perfe­ ctum inter magnitudines : quia solum corpus est determinatum tribus dimensionibus, et hoc habet rationem omnis, ut supra (13) osten­ sum est : cum enim sil tribus modis divisi(13) IO ---- n. 3 sqq. 15-18 DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. ii corpore autem non fit transitus ad aliam ma­ gnitudinem : quia talis exitus, sive processus, ad aliud genus magnitudinis, est secundum defectum eius a quo transitur (unde etiam motus naturalis est actus imperfecti). Non est autem possibile quod corpus, quod est perfecta magnitudo, deficiat secundum hanc rationem, quia est continuum secundum om­ nem modum: et ideo non potest fieri transi­ tus a corpore in aliud genus magnitudinis. 17 [10]. Deinde cum dicit [11]: Partia­ lium 'quidem etc., manifestat propriam perfe­ ctionem universi, per differentiam ad corpo­ ra particularia. Et primo ponit qualiter par­ ticularia corpora se habeant ad perfectionem. Et dicit quod unumquodque particularium corporum, secundum rationem communem corporis, est tale, idest perfectum, inquantum habet omnes dimensiones : sed tamen terminatur ad proximum corpus, inquantum contingit ipsum. Et ita unumquodque talium corporum quodammodo est multa, idest per­ fectum, inquantum habet omnes dimensiones, et imperfectum, inquantum habet aliud cor­ pus extra se ad quod terminatur. Vel est multa, secundum contactum ad diversa cor­ pora : vel est multa, quia sunt plura unius speciei propter imperfectionem; quod non contingit de universo. 18 [11]. Secundo ibi [12]: Totum au­ tem etc., ostendit quomodo universum se ha­ beat ad perfectionem. Et dicit quod totum, idest universum, cuius partes sunt particularia corpora, necesse est quod sit perfectum om­ nibus modis; et sicut ipsum nomen universi significat, omniquaque, idest omnibus modis, perfectum, et non secundum unum modum ita quod non secundum alium: quia et habet omnes dimensiones, et comprehendit in se omnia corpora. bile, sequitur quod sit divisibile omniquaque. idest secundum omnem dimensionem. Sed inter alias magnitudines aliquid est divisibile secundum duas dimensiones, scilicet superfi­ cies; aliud autem secundum unam, scilicet li­ nea. Ut enim numerum adepta sunt, idest sicut magnitudines habent numerum dimen­ sionum, ita habent divisionem et continuita­ tem : ita scilicet quod aliqua magnitudo est continua secundum unum modum, scilicet li­ nea; alia est continua duobus modis, scilicet superficies; corpus autem est continuum se­ cundum omnem modum. Unde patet quod corpus est magnitudo perfecta, quasi habens omnem modum continuitatis. 16 [9]. Deinde cum dicit [10]: Quaecum­ que quidem igitur etc., ostendit quid ex prae­ missis manifestum sit vel non: et ponit tria. Quorum primum secundum se manifestum est, scilicet quod quaecumque magnitudo est divisibilis, sit continua: si enim non esset continua, non haberet rationem magnitudinis, sed potius numeri. — Secundum autem est conversum huius, scilicet quod omne conti­ nuum sit divisibile, sicut in definitione fuit positum (I4). Et hoc quidem manifestum est ex his quae probata sunt in VI Physic., ut supra (15) dictum est. Non est autem mani­ festum ex his quae nunc dicta sunt : quia quod continuum sit divisibile, hic supposuit, non probavit. — Tertium est manifestum ex praemissis, scilicet quod non fit transitus a corpore in aliud genus magnitudinis, sicut fit transitus ex longitudine in superficiem, et ex superficie in corpus. Et utitur modo loquendi quo utuntur geometrae, imaginantes quod punctus motus facit lineam, linea vero mota facit superficiem, superficies autem corpus. A (14) n. 2. (15) ibid. 11 L. I, 1. ni DE CAELO ET MUNDO LECTIO III. [nn. 22-32; (13-21)]. Praenotiones quaedam ad ostendendum ex quibus partibus principalibus perfectio universi integretur. SCHEMA (Lect. III-IV; nn. 22-50; [13-27]). Lectio IV, nn. 33-50 Lectio III, [ 2 2 - 2 7 ] . _________ nn. 22-32 [13-21]. „ \ et ratione suae corporeitatis Postquam ostendit universum esse perfectum et ratione suae univcrsitatis hic ostendit ex quibus partibus eius perfectio integretur 22 [13]. I) Dicit de quo est intentio 19 [13]. II) Ostendit propositum 20 [14]. A) Ostendit quod praeter quatuor elementa necesse est esse aliud corpus simplex 20 [14]. A’) Ostendit esse quintum corpus 20 [14]. 1) Praemittit quaedam necessaria ad propositum ostendendum 21 [14]. a) Praemittit quaedam circa motum 21 [14]. a’) Praemittit continuitatem motus localis ad corpora naturalia 21 [14]. b’) Ponit distinctionem motuum localium 23 [15]. aa) Distinguit motus communiter 23 [15]. j) Proponit quod intendit 23 [15]. jj) Probat quod dixerat 27-26 [16]. bb) Distinguit motus simplices 27 [17]. a) Ponit unum circularem 27 [17]. i>) Ponit duos rectos 29 [18]. c) Concludit numerum ternarium simplicium mo­ tuum 30 [19]. j) Inducit conclusionem intentam 30 [19]. jj) Ostendit eam supra dictis congruere 31 [20]. b) Ponit quaedam circa corpora mobilia 32 [21]. 2) Argumentatur ad propositum 33 [22]. a) Arguit quinque rationibus 33 [22]. j) ia ratio 33 [22]. jj) 2a ratio 38 [23]. jjj) 3» ratio 41 [24]. jjjj) 4a ratio 46 [25]. jjjjj) 5a ratio 49 [26]. b) Concludit 50 [27]. B’) Ostendit differentiam eius ad quatuor elementa 51 [28]. B) Ostendit quod praeter quinque corpora simplicia non est aliud corpus 78 [40]. 12 --- 19 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. in TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 268bl1 - 269a2) Caput II 13. (4) De totius quidem igitur natura, si quidem infinitum sit secundum ma­ gnitudinem, sive finitum secundum totam molem, posterius intenden­ dum. (5) De his autem quae secun­ dum speciem ipsius partibus, nunc dicamus, principium facientes hoc. 14. Omnia enim physica corpora et ma­ gnitudines secundum seipsa mobilia dicimus esse secundum locum: natu­ ram enim principium motus esse di­ cimus in ipsis. 15. Omnis autem motus secundum locum, quem vocamus lationem, aut rectus aut circularis aut ex his mixtus. 16. Simplices enim hi duo soli: causa au­ tem, quia magnitudines istae simpli­ ces solum sunt, recta et circularis. 17. Curculatio quidem igitur est qui circa medium. 18. Rectus autem qui sursum et deor­ sum. Dico autem sursum quidem eum qui a medio: deorsum autem eum qui ad medium. 19. (6) Itaque necesse omnem esse sim­ plicem lationem hanc quidem a me­ dio, hanc autem ad medium, hanc au­ tem circa medium. 20. Et videtur sequi secundum rationem hoc his quae a principio: etenim et corpus perfectum est in tribus et mo­ tus ipsius. 21. (7) Quoniam autem corporum haec quidem sunt simplicia, haec autem composita cx his (dico autem simpli­ cia quaecumque motus principium habent secundum naturam, puta ignem et terram et horum species et cognata his), necesse est et motus es­ se hos quidem simplices, hos autem mixtos aliqualiter: simplicium qui­ dem simplices, mixtos autem compo­ sitorum. moveri autem secundum praedominans. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - De quibus et quo ordine tractandum est. 2. Textus subdivisio. 3. Omnia corpora naturalia moventur naturaliter motu locali', natura enim est principium motus in eis in quibus est, motus autem localis est primus inter alios motus. 4. Solvitur difficultas. Duplex est principium motus: activum, quod est ipse motor; passivum. et est natura ipsius corporis, secundum quam natum est tali vel tali motu moveri. 5. Alia textus subdivisio. - Motus localis aut est circularis, aut rectus, aut ex utroque mixtus. Nam motus simplices non sunt nisi duo: specificantur enim motus locales secundum ma­ gnitudines, sunt autem duae tantum magnitudines simplices, circularis et recta. 6. Solvuntur tres difficultates: et prima quidem contra convenientiam huius probationis. Alia contra hoc quod sunt solae duae magnitudines simplices. — Tertia contra hoc quod di­ citur motus circularis esse motus simplex. 7. Distinctio simplicium motuum. - Alia textus subdivisio. - Motus circularis dicitur qui est circa medium mundi. — Solvitur difficultas ex motu planetarum, qui dicitur esse in excentricis et epicyclis. 8. Motus rectus distinguitur in eum qui est sursum, hoc est a centro mundi, et in eum qui est deorsum, hoc est ad centrum. 9. Concluditur numerus simplicium motuum: a medio nempe, ad medium, et circa medium. 10. Hoc autem quod dicitur de numero ternario simplicium motuum, congruit cum his quae in lect. praecedenti dicta sunt de perfectione corporis. 11. Actus proportionatur perfectibili : ergo motum, qui est actus mobilis, oportet proportionari corporibus mobilibus. Corporum autem quaedam sunt simplicia, quae habent in seipsis principium alicuius motus naturalis; quaedam vero mixta, quae non habent in se secundum suam propriam naturam principium alicuius motus simplicis. Unde et ex hoc concluditur mo­ tuum quosdam esse simplices, quosdam autem aliqualiter mixtos. Quod si corpus mixtum contingat moveri motu simplici, hoc est secundum elementum in eo praedominans. COMMENTARIUM S. THOMAE 19 [1], Postquam Philosophus ostendit | corporeitatis et ratione suae universitatis, hic universum esse perfectum et ratione suae * ostendit cx quibus partibus eius perfectio in— ' L. I, 1. Hi DE CAELO ET MUNDO tegratur. Et primo dicit de quo est inten­ tio [13]: secundo ostendit propositum, ibi [14]: Omnia enim physica corpora (]) etc. Circa primum [13] considerandum est quod, sicut dicitur in 111 Physic. (1 2), antiqui dixe­ runt infinitum esse extra quod nihil est. Quia igitur probavit (34 ) universum esse perfectum ex hoc quod nihil est extra ipsum, sed om­ nia complectitur, posset aliquis suspicari ipsum esse infinitum. Et ideo huic opinioni occurrens, concludit subdens quod poste­ rius C1) intendendum est quantum ad natu­ ram totius universi, si est infinitum secundum magnitudinem, sive finitum secundum totam suam molem. Interim tamen, antequam hoc tractetur, dicendum est de partibus eius quae sunt secundum speciem, in quibus scilicet in­ tegritas speciei ipsius consistit, cuiusmodi sunt simplicia corpora. Nam animalia et plantae et alia huiusmodi sunt secundariae partes eius, quae magis pertinent ad bene esse ipsius quam ad primam eius integrita­ tem. Et hanc considerationem inchoabimus a principio infra posito. 20 [2]. Deinde cum dicit [14]: Omnia enim physica etc., ostendit propositum, sci­ licet ex quibus partibus principalibus perfe­ cta species universi integretur. Et primo osten­ dit quod praeter quatuor elementa, necesse est esse aliud corpus simplex [14]; secundo ostendit quod praeter quinque corpora sim­ plicia non est aliud corpus, ibi [40] : Mani­ festum autem ex dictis (5) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit esse quintum corpus praeter quatuor elemen­ ta [14]; secundo ostendit differentiam eius ad quatuor elementa, ibi [28] : Quoniam autem haec quidem supponuntur (6) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit quaedam quae sunt necessaria ad propositum ostendendum [14]; secundo argumentatur ad propositum, ibi [22] : Si quidem igitur est simplex motus (7) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit quaedam quae pertinent ad motus [14]; se­ cundo ponit quaedam quae pertinent ad cor­ pora mobilia, ibi [21]: Quoniam autem cor­ porum haec quidem (89 ) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit continuitatem motus localis ad corpora na­ turalia [14]; secundo ponit distinctionem mo­ tuum localium, ibi [15]: Omnis autem ( T < i) Proponit quod intendit 58 [33]. o ajn i 2) Probat propositum 59 [34]. j β ’ a) Ostendit corpus caeleste esse ingenerabile et incorruptibile 59 [34]. ο / i «

nn. 106-109 [57-6°]· ) / d’) Quarta ratio 106 [57]. e’) Quinta ratio 107 [58]. f’) Sexta ratio 108 [59]. Lectio X IL nn. 110-123 [61-78]. Lectio X, nn. 102-105 [55-56J. 2) In corporibus quae moventur motu recto no [61]. a) Proponit quod intendit no [61]. b) Ostendit propositum no [62]. a’) Ex parte locorum in [62]. i) quantum ad corpora extrema in [62]. jj) quantum qd corpora media 112 [63]. b’) Ex parte gravitatis et levitatis 114 [65]. aa) Probat conditionalem 114 [65]. a) Proponit quod intendit 114 [65]. Z>) Probat quod supposuerat 115 [66]. j) Ponit probationem 115 [66]. jj) Excludit obviationes quasdam 116 [69]. bb) Probat destructionem consequentis 119 [72]. a) Proponit quod intendit 119 [72]. &) Probat propositum 120 [73]. j) Praemittit quasdam suppositiones 120 [73]. jj) Ex his argumentatur ad propositum 121 [76]. jjj) Excludit quandam objectionem 122 [77]. B) Tribus communibus rationibus de omnibus 124 [79]. Inquirit utrum universum sit infinitum secundum multitudinem 154 [105]. Inquirit utrum sit infinitum duratione 221 [159]. — 45 — L. I, 1. ix DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 271 b I - 272a7) Caput V 48. (33) Sed quoniam manifestum de his, et de reliquis intendendum est. Et primo utrum est corpus infinitum, quemadmodum plurimi antiquorum philosophorum putaverunt; aut hoc unum est aliquod impossibile. 49. Sic enim aut illo modo habere se, non aliquid modicum, sed totum dif­ ferre facit et omne ad eam quae de veritate speculationem. Fere enim hoc omnium principium contradictio­ num enuntiantibus aliquid de tota na­ tura et fuit et erit utique. 50. Siquidem qui modicum transgressus fu­ erit a veritate, discedens fit longe plus decies millies, puta si quis minimam aliquam dicat esse magnitudinem: sic enim minimum introducens, ma­ xima utique amovebit mathematico­ rum. Huius autem causa, quia princi­ pium virtute maius quam magnitudine: quapropter quod in principio modi­ cum, in fine fit multum magnum. In­ finitum autem principii habet virtutem et quanti maximam. Itaque nihil in­ conveniens neque irrationabile mira­ bilem esse differentiam ex eo quod sumitur quod est aliquod corpus in­ finitum. (34) Propter quod de ipso dicendum a principio resumentibus. 51. Necesse itaque omne corpus aut sim­ plicium esse aut compositorum: quare et infinitum aut simplex aut composi­ tum. Sed adhuc et quod, finitis sim­ plicibus, necesse finitum esse composi­ tum, palam: ex finitis enim et multi­ tudine et magnitudine compositum, fi­ nitum est et multitudine et magnitu­ dine: tantum enim est, ex quantis est compositum. (35) Restat igitur videre utrum contingat aliquod simplicium in­ finitum esse magnitudine, aut hoc im­ possibile. Praeargumentantes autem de primo corporum, sic intendamus et de reliquis. 52. Quod quidem igitur necesse sit corpus quod circumfertur finitum esse omne, ex his palam. 53. Si enim infinitum quod circumfertur corpus, infinitae erunt quae a medio egredientes. Infinitarum autem distan­ tia infinita; infinitam enim distantiam dico linearum, cuius nullam est extra sumere magnitudinem tangentem lineas. Hanc igitur necesse est infinitam esse: finitarum enim semper erit finita; adhuc autem semper est data maio­ rem accipere. Itaque, quemadmodum numerum dicimus infinitum quia ma­ ximus non est, eadem ratio et de di­ stantia. Si igitur infinitum non est pertransire, infinito autem ente necesse distantiam infinitam esse, non utique continget circummoveri. 54. Caelum autem videmus circumvolvi; et ratione determinavimus quia est ali­ cuius circularis motus. SYNOPSIS 1. Infinitum, cui attribuerunt aliqui rationem perfecti, dici potest tripliciter: a) secundum magnitudinem, h) secundum numerum, c) secundum durationem. - Textus divisio. 2. Inquirendum primo an sit aliquod corpus infinitum in actu secundum magnitudinem. Quare haec quaestio iteretur hic, post dicta in III Physicorum. 3. Differt autem non modicum ad speculationem veritatis utrum sit vel non sit aliquod corpus tali modo infinitum: inducit enim differentiam circa totum universum, et circa omnem considerationem naturalem. 4. Et huius ratio est, quia principium, etsi sit modicum quantitate, est magnum virtute. Unde error modicus circa principium, in fine multiplicatur, quia pertingit ad omnia ad quae se extendit virtus principii. Infinitum autem habet rationem principii, et cum hoc habet etiam maximam virtutem quoad quantitatem. 5. Quo ordine procedendum. Corpus omne aut est simplex aut compositum. Manifestum est autem quod corpus compositum non potest esse infinitum, si simplicia sint multitudine et magnitudine finita. Porro in praecedentibus ostensum est corpora simplicia esse finita nu­ mero. Restat ergo videre utrum aliquod simplicium corporum possit esse infinitum magnitudine. 6. Subdivisio textus. - Ad propositum ostendendum ponentur primo rationes propriae de singulis corporibus: postmodum rationes communes de omnibus (lect. xm). Primo autem de primo corpore, h. e. de corpore quod circulariter movetur, probatur quod oportet esse finitum. 7. Prima ratio. Corpus infinitum non posset moveri circulariter. Nam in corpore infinito lineae egredientes a centro protrahuntur in infinitum: unde distantia inter eas est infinita. Ut autem fiat motus circularis, oportet quod una linea perveniat ad situm alterius: ergo de- -46- 94-9*7 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. ιχ beret in hypothesi pertransire spatium infinitum, quod est impossibile. Ergo nihil unquam circulariter moveretur. 8. Dari autem motum circularem, et apparet ad sensum, et supra etiam (.lect. iv) per ra­ tionem probatum est. COMMENTARIUM S. THOMAE 94 [1]. Postquam, Philosophus ostendit per­ fectionem universi et ex quibus partibus eius perfectio integretur, hic [48] incipit inquirere de infinitate ipsius ('); quia, ut dicitur in 111 Physic. (1 23 ), quidam rationem perfecti at­ tribuerunt infinito. Potest autem aliquid dici infinitum tripli­ citer: uno modo secundum magnitudinem, alio modo secundum numerum, tertio mo­ do secundum durationem. Primo igitur in­ quirit utrum universum sit infinitum secun­ dum magnitudinem [48]; secundo utrum sit infinitum secundum multitudinem, utrum sci­ licet sit unus mundus tantum, vel infiniti seu plures, ibi [105]: Quia autem neque plures (:i) etc.; tertio utrum sit infinitum duratione, quasi semper existens, ibi [159]: His autem determinatis (45 6) etc. Circa primum duo facit: primo dicit prooemialiter de quo est intentio [48]; secundo exequitur propositum, ibi [52] : Quod quidem igitur necesse Q) etc. Circa primum tria facit : primo dicit de quo est intentio [49]; secundo assignat ra­ tionem suae intentionis, ibi [49] : Sic enim aut illo modo (B) etc.; tertio determinat mo­ dum agendi, ibi [51]: Necesse itaque (7) etc. 95 [2], Dicit ergo primo [48] quod, quia manifestum est de praedictis, quod motui circulari non est aliquis motus contrarius, et de aliis quae dicta sunt, oportet nunc inten­ dere ad ea quae residua sunt. Et primo in­ quirendum est utrum sit aliquod corpus in­ finitum in actu secundum magnitudinem, sic­ ut plurimi antiquorum philosophorum puta­ verunt (omnes scilicet qùi posuerunt unum principium materiale, puta ignem aut aerem aut aquam aut aliquod medium horum); vel potius hoc est impossibile, quod sit aliquod corpus infinitum in actu, sicut probatum est in III Physic. (89 1),0 supponendo tamen quod non sit aliud corpus praeter quatuor elemen­ ta (;'), secundum opinionem aliorum. Sed quia iam probavit (lu) quod est aliquod corpus praeter quatuor elementa, repetit hanc consi­ derationem, ut universalior sit inquisitio ve­ ritatis. (1) Cf. lect. II. n.l. (2) Cap. VI, n. 7 sqq.; S. Thom. lect. XI, n. 2 sqq. Cf. supra lect. III, η. I. (3) Lect. XVI. (4) Lect. XXII. (5) n. 6. (6) n. 3. (7) n. 5. (8) Cap. IV sqq.; S. Thom. lect. VI sqq. (9) Cf. S. Thom. ibid. lect. VIII, n. 5. (10) Lect. IV. 96 [3], Deinde cum dicit [49]: Sic enim aut illo modo etc., assignat rationem suae in­ tentionis, ex diversitate quae accidit propter praedictam positionem. Et primo proponit hanc diversitatem consequentem. Et dicit quod non modicum differt in comparatione ad speculationem veritatis in naturali philo­ sophia, utrum hoc aut illo modo se habeat, scilicet quod sit aliquod corpus infinitum se­ cundum magnitudinem vel non: sed magis inducit differentiam circa totum, idest circa totum universum, et circa omnem considera­ tionem naturalem. Hoc enim quod dictum est, fere fuit in praeterito, et erit in futuro prin­ cipium omnium contradictionum inter eos qui aliquid enuntiaverunt de tota natura re­ rum. Illi enim qui posuerunt unum infinitum principium, posuerunt alia fieri quasi per se­ parationem ab illo principio; et sic, propter infinitatem illius principii, dixerunt generatio­ nem rerum non deficere; sicut si aliquis di­ ceret quod ex infinita massa possunt fieri pa­ nes in infinitum. Illi vero qui posuerunt prin­ cipia finita, dixerunt fieri res in infinitum per reciprocam congregationem et separationem elementorum. 97 [4], Deinde cum dicit [50]: Siquidem qui modicum etc., assignat causam quare tan­ ta diversitas ex hoc sequatur: quia scilicet qui modicum transgreditur a veritate circa principium, procedens in ulteriora fit magis longe a veritate decies millies. Et hoc ideo, quia omnia subsequenda dependent ex suis principiis. Et hoc maxime apparet in errore viarum: quia qui parum elongatur a recta via, postmodum procedens fit multum longe. Et ponit exemplum de eo quod dictum est, in his qui posuerunt aliquam minimam ma­ gnitudinem, sicut Democritus posuit corpora indivisibilia: sic autem introducens aliquid minimum in quantitate, destruit maximas pro­ positiones mathematicorum, puta quod li­ neam datam contingit secari in duo media. Et huius causa est, quia principium, etsi sit modicum magnitudine, est tamen magnum virtute, sicut ex modico semine producitur magna arbor: et inde est quod illud quod est modicum in principio, in fine multiplica­ tur, quia pertingit ad totum id ad quod se extendit virtus principii, sive hoc sit verum sive falsum. Infinitum autem habet rationem principii (omnes enim quicumque sunt locuti de infinito, posuerunt infinitum esse princi­ pium, ut dictum est in III Physic. (]1); et cum hoc habet maximam virtutem quantum ad quantitatem, quia excedit omnem quanti(11) — 47 — Cap. IV. n. 2; S. Thom. lect. VI. n. 5. I.. I, 1. IX DE CAELO ET MUNDO talem datam. Si igitur principium quod est minimum quantitate, facit magnam differen­ tiam in sequentibus, multo magis infinitum, quod non solum excedit in virtute principii, sed etiam in quantitate. Et ideo neque incon­ veniens neque irrationabile est, si mirabilis differentia sequatur in scientia naturali ex eo quod sumitur aliquod corpus esse infinitum. Et ideo de hoc dicendum est, resumendo considerationem nostram a principio quod supra (12) accepimus, de differentia simpli­ cium corporum et compositorum. 98 [5]. Deinde cum dicit [51]: Necesse itaque etc., ostendit quo ordine agendum sit. Et dicit quod necesse est omne corpus aut de numero simplicium esse aut de numero compositorum corporum: unde oportet quod etiam corpus infinitum aut sit simplex aut compositum. Iterum manifestum est quod, si corpora simplicia essent finita multitudine et magnitudine, necesse est quod compositum sit finitum et multitudine et magnitudine: tan­ tam enim quantitatem habet corpus compo­ situm, quanta est quantitas corporum sim­ plicium ex quibus componitur. Ostensum est autem supra (1314 ) quod corpora simplicia sunt 15 finita multitudine, quia non est aliquod cor­ pus praeter praedicta. Restat igitur videre utrum aliquod corpus simplicium sit infini­ tum magnitudine, vel si hoc sit impossibile. Et hoc quidem ostendemus primo argumen­ tantes de primo corporum, quod scilicet cir­ culariter movetur; et sic intendemus ad reli­ qua corpora, quae scilicet moventur motu recto. 99 [6], Deinde cum dicit [52]: Quod qui­ dem igitur etc., ostendit quod non sit cor­ pus infinitum : et primo propriis rationibus de singulis corporibus [52]; secundo tribus communibus rationibus de omnibus, ibi [79] : Quod quidem igitur non est infinitum cor­ pus ('·') etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum in corpore quod circulariter mo­ vetur [52]; secundo in corporibus quae mo­ ventur motu recto, ibi [61]: Sed adhuc neque quod ad medium (,a) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit [53] : et dicit quod manifestum est ex his quae dicentur, quod necesse est omne corpus quod circulariter fertur, esse fi­ nitum (hoc enim est primum corporum). 100 [7J. Deinde cum dicit [53]: Si enim infinitum etc., probat propositum sex ratio­ nibus: quarum prima talis est. Si aliquod (12) (13) (14) (15) Lect. Lect. LeCt. Lect. III, n. 2. praeced. η. 1. XIII. XII. 97-101 corpus est infinitum, non potest moveri cir­ culariter; sed corpus primum movetur circu­ lariter; ergo non est .infinitum. Primo ergo probat conditionalem sic : quia si corpus quod circulariter fertur est infini­ tum, necesse est quod lineae rectae quae egrediuntur a centro ipsius, sint infinitae; pro­ tenduntur enim quamdiu durat corporis quan­ titas. Distantia autem quae est inter infini­ tas lineas, est infinita. Posset autem, aliquis dicere quod, etiam si sint lineae infinitae a centro egredientes, ta­ men inter eas est aliqua distantia finita: quia omnis distantia mensuratur secundum lineam rectam, potest autem aliqua linea finita pro­ trahi infra duas praedictas lineas, puta in propinquitate ad centrum. Sed manifestum est quod extra illam lineam poterit alia linea recta maior protrahi inter illas lineas de qui­ bus primo loquebamur. Et ideo dicit quod non loquitur de distantia quam mensurant tales lineae; sed illam distantiam dicit esse infinitam, quae mensuratur per lineam extra quam non est sumere aliquam aliam lineam maiorem, quae tangat utramque primarum linearum. Et talem distantiam probat esse infinitam dupliciter. Primo quidem quia omnis talis di­ stantia finita est inter lineas egredientes a centro finitas: oportet enim quod iidem sint termini linearum egredientium a centro, et lineae finitae mensurantis extremam distan­ tiam inter eas. Secundo probat idem per hoc quod qualibet distantia data inter duas li­ neas mensuratas egredientes a centro, est ac­ cipere aliam maiorem, sicut quolibet numero dato est accipere maiorem : unde sicut est in­ finitum in numeris, ita est infinitum in tali distantia. Ex hoc sic argumentatur. Infinitum non est pertransire, ut probatum est in VI Physico­ rum (16); sed si corpus sit infinitum, necesse est quod distantia sit infinita inter lineas egre­ dientes a centro, ut probatum est; ad hoc autem quod fiat motus circularis, oportet quod una linea egrediens a centro pertingat ad situm alterius; sic igitur nunquam contin­ geret aliquid circulariter moveri. 101 |8]. Secundo ibi [54]: Caelum autem videmus etc., probat destructionem conse­ quentis dupliciter: primo quidem quia ad sensum videmus quod caelum circulariter mo­ vetur; secundo quia supra (17) per rationem probatum est quod motus circularis est ali­ cuius corporis. Unde relinquitur quod impos­ sibile sit corpus esse infinitum, quod circu­ lariter movetur. (16) Vid. cap. IL η. K sqq., et cap. VII: S. Thom. lect. IV. IX. (17) Lect. IV. -48 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. x LECTIO X. [nn. 102-105; (55-56)]. Secunda et tertia ratio ad probandum corpus quod circulariter movetur non esse infinitum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 272a7 - b!7) (Caput V) 55. (36) Adhuc, a finito tempore si au­ feras finitum tempus, necesse est reli­ quum esse finitum et habere princi­ pium. Si autem tempus incessus habet principium, est principium ct motus: quare et magnitudinis quae mota est. Similiter autem hoc et in aliis. Sit ita­ que linea infinita in qua AGE ad alte­ ram partem quae E; in qua autem BB ad utramque partem infinita. Si ita­ que scribet circulum quae AGE a G [centro], incidens quandoque feretur circum per eam quae BB, AGE in tempore finito. Omne enim tempus in quanto circulo latum est caelum, fini­ tum est: et ablatum igitur quo inci­ dens ferebatur. Erit igitur aliquod principium, quo primum quae AGE eam quae BB incidit. Sed impossibile. Non contingit igitur circumvolvi infi­ nitum. Quare neque mundum, si erat infinitus. 56. (37) Adhuc autem et ex his manifestum quod infinitum impossibile est move­ ri. Sit enim quae A lata iuxta eam quae B, finita iuxta finitam. Necesse igitur simul et eam quae A ab ea quae B absolvi, et eam quae B ab ea quae A: quantum enim altera ac­ ceperit alterius, et altera illius tan­ tum. Si quidem igitur ambae movean­ tur in contrarium, velocius utique disiungentur: si autem iuxta manen­ tem feratur, tardius, eadem celeritate mota ea quae iuxta fertur. (38) Sed illud quidem manifestum, quod im­ possibile infinitam pertransire in tem­ pore finito. In infinito igitur: osten­ sum enim est hoc prius in his quae de motu. Differt autem nihil aut fi­ nitam ferri iuxta infinitam, aut infi­ nitam iuxta illam: cum enim illa per­ mutetur iuxta illam, similiter mota ct non mota. Veruntamen si iuxta mo­ veantur ambae, velocius absolventur: quamvis aliquando nihil prohibet motam iuxta quiescentem velocius pertransire quam contra-motam, si quis fecerit contra-motas quidem am­ bas latas lente, eam autem quae iuxta quietam, multo illis velocius latam. Nullum igitur ad rationem impedi­ mentum quia iuxta quietam; quo­ niam quidem motam contingit eam quae A, iuxta motam eam quae B tardius pertransire. Si igitur infinitum tempus quo finita absolvitur mota, et in quo infinita per finitam moveba­ tur, necesse infinitum esse. Impossi­ bile igitur infinitum per infinitum mo­ veri totum: si enim et per minimum moveatur, necesse infinitum fieri tem­ pus. Sed tamen caelum circuit et ver­ titur totum in circuitum in tempore finito. Quare continet totam circuli quae intus, puta eam quae AB, fini­ tam. Impossibile igitur infinitum esse quod in circuitu. SYNOPSIS T Principia quaedam ad secundam rationem. Si a tempore finito subtrahatur tempus fini­ tum, reliquum oportet esse finitum, et consequenter habere principium. Si autem tempus sit finitum, et motum et mobile finita esse oportet. 2. Secunda ratio. Ab A centro corporis infiniti, ducatur linea AGE, quae sit infinita ex parte E. Imaginemur etiam in spatio in quo revolvitur corpus infinitum, aliam lineam im­ mobilem BB, quae non transeat per centrum, et sit infinita ex utraque parte. Linea AGE, dum tempore finito (quo nimirum movetur totum caelum) circumvolvitur secundum motum totius corporis, secabit totam lineam BB : ergo secabit eam tempore finito cuius temporis erit — 49 — L. I, 1. x DE CAELO ET MUNDO 102-104 aliquod principium, in quo incipit secare: ergo et in linea infinita erit aliquod principium, quod est absurdum. Non ergo contingit corpus infinitum moveri circulariter. Videmus autem firmamentum tali modo moveri: non est ergo infinitum. 3. Praenotiones ad tertiam rationem. Si sint duae lineae finitae A et B, et A feratur iuxta B quiescentem, simul linea mota, nempe A, separabitur a linea quiescente, seu B, et e converso. Sed si ambae moveantur una contra aliam, citius separabuntur, dummodo sit aequalis velo­ citas duarum contra se invicem motarum, et unius motae contra aliam stantem. Ex hoc autem patet quod idem est tempus quo una linea pertransit aliam, et quo alia pertransit ipsam. - Impossibile est lineam finitam tempore finito pertransire infinitam. Nihil autem differt an linea finita feratur super infinitam, vel sit e converso. - Cum nihil prohibeat lineam quae movetur iuxta quiescentem, velocius pertransire eam quam si moveretur iuxta lineam in contrarium motam, non refert ad praesentem rationem quod linea infinita moveatur iuxta finitam quiescentem, vel iuxta motam in contrarium. 4. Tertia ratio. Ex praemissis sequitur tempus quo linea infinita movetur per lineam finitam, esse infinitum. Unde impossibile est corpus infinitum moveri per totum spatium in­ finitum (in quo nempe imaginamur motum eius) tempore finito : nam neque spatium finitum pertransire potest tempore finito. Porro caelum tempore finito circuit totum spatium suum. Unde tali tempore pertransit aliquam lineam finitam. Ergo impossibile est corpus quod cir­ culariter movetur esse infinitum. COMMENTARIUM S THOMAE 102 [1], Praemissa prima ratione, quae procedebat ad ostendendum corpus non esse infinitum quod circulariter fertur, ex hoc quod distantia quae est inter duas lineas a centro egredientes erit infinita et impertransibilis, hic ponit secundam rationem, ex hoc quod lineae descriptae imaginatae in corpore infinito, sive in eius loco, non possunt se invicem intersecare [55]. Et praemittit in hac ratione quoddam prin­ cipium, scilicet quod si a tempore finito sub­ trahatur tempus finitum, quod relinquitur necesse est esse finitum: quia pars finiti non potest esse infinita, alioquin totum esset mi­ nus sua parte. Et st illud residuum temporis est finitum, consequens est quod habeat prin­ cipium: hoc enim tempus dicimus esse fini­ tum, quod habet principium et finem. De­ monstratum est autem in VI Physic. (2) quod tempus et motus et mobile consequuntur se invicem in hoc quod est esse finitum vel in­ finitum. Unde si tempus mensurans incessum sive motum, est finitum et habens princi­ pium, necesse est quod motus sit finitus et quod habeat principium, et quod etiam ma­ gnitudo mota sit finita et habens principium. Et sicut hoc dicimus in motu caeli, similiter oportet se habere in aliis motibus et mo­ bilibus. 103 [2]. Istis igitur praemissis tanquam principiis, procedit ad demonstrandum pro­ positum. Supponatur ergo quod a centro cor­ poris infiniti quod est A, protrahatur quae­ dam linea, scilicet AGE, quae sit infinita ad aliam pariem, scilicet ex parte E; et intelligatur ista linea circumvolvi secundum mo­ tum totius corporis, et quod secundum pun­ ctum G describat quendam circulum suo motu. Imaginemur etiam in spatio imaginato in quo revolvitur corpus infinitum, quandam1 (1) Cap. VII: S. Thom. lect. IX. lineam stantem immobilem, quae non transeat per centrum, sed sit infinita ex utraque parte, et sit linea BB. Si ergo, sicut dictum est, linea quae est AGE, sua incessione describat circulum a G, idest cuius semidiameter sit AG, continget quod linea AGE, circumeundo circulum praedictum, secabit totam lineam BB in tempore finito. Manifestum est enim quod semidiameter circuli non potest volvi in circuitu nisi incidat vel secet successive to­ tam lineam immobilem imaginatam in cir­ culo extra centrum. Et quod tempus sit fini­ tum in quo linea quae educitur a centro, secet lineam infinitam quae describitur extra centrum, manifestat per hoc quod totum tem­ pus in quo caelum movetur, est finitum, sicut patet ad sensum: unde consequens est quod pars illius temporis, quod aufertur a toto tempore, sit finita, in quo scilicet linea AGE incidit lineam BB. Vel potius sequitur illud tempus esse finitum, in quo illa linea inci­ dens fertur usque ad lineam quae inciditur; et hoc oportet auferri a toto tempore finito, ut residui temporis accipiatur quoddam prin­ cipium, secundum principium supra (2) po­ situm. Sequitur ergo quod sit aliquod princi­ pium temporis, in quo linea AGE incipit in­ cidere lineam BB. Hoc autem est impossi­ bile: quia, cum unam partem incidat ante aliam, si sit dare principium temporis in quo incipit incidere, esset dare principium aliquod in linea infinita, quod est contra rationem in­ finiti. — Sic ergo patet quod corpus infini­ tum non contingit revolvi circulariter. Unde si mundus sit infinitus, sequitur quod non moveatur circulariter. Videmus autem firma­ mentum moveri circulariter: non ergo est in­ finitum. 104 [3], Tertiam rationem ponit ibi [56]: Adhuc autem et ex his etc.: et sumitur haec (2) — 50 — n. 1. 104-105 DE CAELO ET MUNDO ratio ex infinitate totius corporis quod po­ nitur circulariter moveri. Dicit ergo quod ex his etiam quae sequuntur, manifestum est quod impossibile est corpus infinitum move­ ri circulariter. Praemittit autem quod si sint duae lineae finitae, quarum una sit A et alia B, ita quod A feratur iuxta B quiescen­ tem, ex necessitate sequitur quod simul linea mota quae est A, separetur a linea stante quae est B, et e contra linea stans quae est B, separetur a linea mota quae est A. Et huius ratio est, quia quantam partem una earum accipit de alia, tantam e converso alia accipit de ipsa. Sed tamen si ambae movean­ tur una contra aliam, velocius separabuntur lineae ab invicem; si autem una moveatur iuxta aliam quiescentem, tardius separabun­ tur lineae ab invicem; dummodo sit aequalis velocitas duarum motarum contra se invicem, et unius motae iuxta aliam stantem. Et hoc ideo praemisit, quia idem est tempus quo una linea pertransit aliam, et quo alia pertransit ipsam. Et postquam hoc manifestavit per lineas finitas, applicat hoc ad lineas infinitas, de quibus intendit. Et dicit manifestum esse quod impossibile est lineam infinitam pertransiri tempore finito a linea finita; unde relinquitur quod linea finita pertranseat in­ finitam tempore infinito; quod quidem osten­ sum est prius in his quae de motu, idest in VI Physic. (’). Sicut autem apparet ex his quae dicta sunt de lineis finitis, nihil differt quod linea finita moveatur per infinitam, et quod infinita moveatur super finitam: cum enim linea infinita moveatur per lineam fini­ tam, similis ratio est si linea finita movea­ tur vel non moveatur; manifestum est autem quod si moveatur linea finita sicut et infi­ nita, utraque earum pertransibit aliam. Un­ de manifestum est quod etiam si non mo­ veatur linea finita, simile erit quod pertransitur a linea infinita, ac si pertransiret illam. (3) Cap. II. n. 9; S. Thom. lect. IV. n. 4. Cf. cap. VII; S. Thom. lect. IY 6 — Oe Caelo et Munita. 5* L. 1, 1. x — Sed quia dixerat quod similiter se habet sive moveatur altera sive non, ostendit in quo circa hoc posset esse differentia: quia si utraque linearum moveatur una contra aliam, velocius separabuntur ab invicem. Sed hoc intelligendum est, si sit eadem velocitas, sicut supra dictum est: aliquando tamen ni­ hil prohibet quin linea quae movetur iuxta quiescentem, velocius pertranseat eam, quam si moveretur iuxta lineam in contrarium mo­ tam; puta quando duae lineae quae contra se moverentur, haberent motum lentum, illa vero quae moveretur iuxta quiescentem, ha­ beret motum velocem. Sic igitur patet quod nullum, impedimentum est quantum ad ratio­ nem istam, quod linea infinita moveatur iuxta lineam finitam quietam: quia contingit quod linea mota quae est A, tardius pertransit li­ neam B motam, quam si non moveretur, dummodo ponatur quod, linea B quiescente, linea A velocius moveretur. 105 [4], Sic igitur ostenso quod nihil dif­ fert lineam infinitam moveri iuxta finitam quiescentem, ab eo quod linea finita move­ retur supra infinitam, ex hoc argumentatur quod, si tempus quo linea finita pertransit lineam infinitam, est infinitum, consequens est quod tempus quo linea infinita movetur per lineam finitam, sit infinitum. Sic igitur patet quod impossibile est totum corpus in­ finitum moveri per totum spatium infinitum, in quo imaginamur motum eius, tempore sci­ licet finito: quia si infinitum moveretur etiam per minimum spatium finitum, sequeretur quod tempus esset infinitum: probatum est enim quod infinitum movetur per finitum tempore infinito, sicut et finitum per infini­ tum. Videmus autem quod caelum circuit to­ tum spatium suum tempore finito. Unde ma­ nifestum est quod pertransit tempore finito aliquam lineam finitam, puta quae continet interius totum circulum descriptum circa cen­ trum eius, scilicet lineam AB : quod non contingeret si esset infinitum. Impossibile est igitur corpus quod circulariter fertur, esse infinitum. L. 1, i. xi DE CAELO ET MUNDO LECTIO XL [nn. 106-109; (57-60)]. Aliae ires rationes ad probandum quod corpus quod circulariter movetur non potest esse infinitum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 272617 - 273a6) (Caput V) 57. (39) Adhuc, quemadmodum lineam cuius finis est, impossibile est esse in­ finitam, sed si quidem ad longitudi­ nem, et superficiem similiter cuius fi­ nis non contingit. Cum autem deter­ minatur, nusquam, puta tetragonum infinitum aut circulum aut sphaeram, quemadmodum neque pedale infini­ tum. Si igitur neque sphaera neque tetragonum neque circulus est infini­ tus; non existente autem circulo, ne­ que utique quae circum erit latio; similiter autem neque infinito existen­ te, non utique erit infinita: si neque circulus infinitus est, non utique mo­ vebitur circulariter infinitum corpus. 58. (40) Adhuc autem, si G centrum sit, quae autem AB infinita, et quae E ad rectum infinita, et quae DG mota: nunquam absolvetur ab E, sed sem­ per se habebit quemadmodum GE: incidit enim quae Z. Non igitur cir­ cuit circulum quae infinita. 59. (41) Adhuc, si quidem infinitum cae­ lum, movetur autem circum in tem­ pore finito, infinitum erit pertransitum: erit enim hoc quidem manens caelum infinitum, hoc autem in hoc motum aequale. Itaque, si quidem circuivit infinitum ens, infinitum ae­ quale ipsi pertransivit in tempore fi­ nito. Sed hoc erat impossibile. 60. (42) Est autem et convertibiliter dice­ re quod, si finitum tempus in quo revolutum est, et magnitudinem quae pertransita est, necesse est esse fini­ tam. Aequale autem ipsi pertransivit: finitum igitur et ipsum. (43) Quod quidem igitur circulo motum non est interminatum neque infinitum, sed habet finem, manifestum. SYNOPSIS a 1. Quarta ratio. Nulla figura, utpote ex omni parte terminata, potest esse infinita. Motus autem circularis, sicut non est nisi sit circulus, ita non potest esse infinitus nisi sit circulus infinitus. Sed si corpus infinitum moveretur circulariter, oporteret circularem motum esse infi­ nitum. Ergo etc. 2. Quinta ratio. Supponatur G centrum corporis infiniti; AB sit linea transiens per centrum ex utraque parte infinita; sit E alia linea pari modo infinita, sed ducta extra centrum et cadens perpendiculariter super AB; et hae lineae sint stantes quasi imaginatae in spatio in quo corpus infinitum circulariter movetur. Sit etiam tertia linea GD, egrediens a centro, et in­ finita ex parte D; et haec linea, quae intersecabit lineam E, moveatur una cum corpore, utpote in eo descripta. Ut motus circularis compleatur, oportet quod etiam linea GD possit complere totam circulationem: oportet ergo quod possit dimittere lineam E. Hoc autem est impossibile, quia linea E est infinita et infinitum non potest pertransiri. Ergo corpus infinitum non potest circulariter moveri. 3. Sexta ratio: et primo quidem sub forma indirecta, seu ducente ad impossibile. Si cae­ lum sit infinitum, spatium infinitum pertransitur tempore finito. Caelum enim tempore fi­ nito complet suam circulationem : oportet autem spatium in quo imaginamur caelum mo­ veri, esse aequale ipsi caelo, et consequenter infinitum. 4. Eadem ratio sub forma directa seu ostensiva. Tempus quo caelum revolvitur est finitum : ergo finita est magnitudo quam pertransit. Consequenter finitum est etiam corpus quod circulariter movetur. - Epilogus et conclusio. — 52 — 106-109 DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. χί COMMENTARIUM S. THOMAE 106 [1]. Praemissis tribus rationibus ad probandum quod corpus quod circulariter movetur, non possit esse infinitum, hic ponit quartam [57], quae talis est. Impossibile est lineam esse infinitam, cuius est aliquis finis, nisi forte ad alteram partem habeat finem et ad alteram partem sit infinita. Et simile etiam est de superficie, quod si habeat finem ad unam partem, quod non contingit eam esse infinitam ad illam partem. Sed quando ad omnem partem determinatur, nullo modo potest esse infinita; sicut patet quod non con­ tingit esse tetragonum, idest quadratum, infi­ nitum, neque circulum, qui est superficialis figura, neque sphaeram, quae est figura cor­ porea; haec enim sunt nomina figurarum, fi­ gura autem est quae termino vel terminis comprehenditur. Et sic patet quod nulla su­ perficies figurata est infinita. Si ergo neque sphaera est infinita neque quadratum, neque circulus, manifestum est quod non potest esse motus circularis infinitus. Sicut enim si non est circulus, non potest esse motus cir­ cularis, ita si non sit infinitus circulus, non potest esse infinitus motus circularis. Sed si corpus infinitum moveatur circulariter, necesse est motum circularem esse infinitum : non est ergo possibile quod corpus infinitum circu­ lariter moveatur. 107 [2], Quintam rationem ponit ibi [58]: Adhuc autem si G etc., quae talis est. Sup­ ponatur quod corporis infiniti circulariter moti centrum sit G; ducatur autem per hoc centrum linea ad utramque partem infinita, quae sit linea AB; ducatur autem alia linea praeter centrum, cadens ad rectos angulos su­ per lineam BA, in puncto scilicet E, et sit etiam haec linea infinita ex utraque parte; et hae duae lineae sint stantes, quasi imaginatae in spatio in quo corpus infinitum movetur circulariter. Sit etiam tertia linea egrediens a centro, quae sit linea DG, infinita ex parte D (nam ex parte G oportet eam esse finitam): haec autem linea moveatur per motum corpo­ ris, utpote in eo descripta. Quia igitur linea E est infinita, nunquam absolvetur, idest se­ parabitur, ab ea : quia non potest eam pertransire, cum sit infinita, sed semper se ha­ bebit quemadmodum GE, idest semper con­ tinget vel secabit lineam E, sicut secabat eam in principio a quo incoepit moveri, puta quando linea GD superponebatur lineae BA et secabat lineam E perpendiculariter in pun­ cto E. Recedens enim ab hoc situ incidet li­ neam E in puncto Z, et sic semper in alio et alio puncto secabit illam : nunquam tamen totaliter poterit ab ea separari. Impossibile est autem quod motus circularis compleatur, nisi linea GD dimittat lineam E: quia opor­ tebit, antequam compleatur motus circularis, quod linea GD pertranseat partem circuli quae est in opposito lineae E. Sic patet ergo quod linea infinita nullo modo potest circuire circulum, ita scilicet quod totus motus circu­ laris compleatur. Et ita sequitur quod corpus infinitum non possit circulariter moveri. 108 [3J. Sextam rationem ponit ibi [59]: Adhuc si quidem etc. Et hanc quidem ratio­ nem format dupliciter: primo ducendo ad impossibile hoc modo. Sit caelum infinitum, sicut tu ponis. Manifestum est autem ad sen­ sum quod movetur circumquaque tempore fi­ nito: videmus enim eius revolutionem perfici in viginti quatuor horis. Ex hoc ergo seque­ tur quod infinitum sit pertransitum tempore finito : et hoc ideo, quia necesse est imaginari aliquod spatium aequale caelo, in quo caelum movetur. Hoc autem spatium imaginamur ut quiescens: sic igitur oportebit quod sit quod­ dam caelum manens infinitum, idest ipsum spatium in quo caelum movetur; et quod sit corpus caeli quod movetur in hoc spatio, aequale dicto spatio, quia oportet corpus ae­ quari spatio in quo est. Si igitur caelum in­ finitum existens circulariter motum est tem­ pore finito, consequens est quod pertransiverit infinitum tempore finito. Hoc autem est impossibile, scilicet infinitum pertransire tem­ pore finito, ut probatum est in VI Physic. C1). Impossibile est igitur quod corpus infinitum circulariter moveatur. 109 [4]. Secundo ibi [60]: Est autem et convertibiliter etc., format rationem e con­ verso, ut sit probatio ostensiva. Et dicit quod possumus e converso dicere quod, ex quo tempus est finitum in quo caelum revolutum est, sicut ad sensum patet, consequens est quod magnitudo quae est pertransita, sit fi­ nita. Manifestum est autem quod spatium pertransitum est aequale ipsi corpori pertranseunti. Sequitur ergo corpus quod circulariter movetur, esse finitum. Sic ergo epilogando concludit manifestum esse quod corpus quod circulariter movetur, non est interminatum, idest carens termino quasi infiguratum : et per consequens non est infinitum, sed habet finem. (1) 53 — Cap. VII. n. 3: S. Thom. lect. IX. n. 5. L. 1, 1. xii DE CAELO ET MUNDO LECTIO XII. [nn. 110-123; (61-78)]. Tum ratione sumpta ex parte locorum, tum ratione sumpta ex parte gravi­ tatis et levitatis, ostenditur non esse infinitum corpus quod movetur motu recto, vel a medio scilicet vel ad medium. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 273a7 - 274al8) Caput VI 61. (44) Sed adhuc neque quod ad me­ dium neque quod a medio fertur, in­ finitum erit. 62. Contrariae enim lationes quae sur­ sum et quae deorsum: contrariae au­ tem ad contraria loca. Contrariorum autem si alterum determinatum est, et alterum determinatum erit. Me­ dium autem determinatum est: si enim undecumque feratur deorsum quod substat, non contingit pertransire longius medio loco. Determinato igitur medio loco, et eum qui sursum locum necesse est determinatum esse. Si autem loca determinata sunt et fi­ nita, et corpora erunt finita. 63. (45) Adhuc, si sursum et deorsum de­ terminata sunt, et intermedium neces­ se est determinatum esse. Si enim non est determinatum, infinitus utique erit motus: hoc autem quod impossibile, ostensum est prius. Determinatum est igitur medium. Quare et quod in hoc ( arpus aut existens, aut fieri possi­ bile. 64. Sed et adhuc, quod sursum et deor­ sum fertur corpus, potest in hoc fa­ ctum esse: natum est enim hoc qui­ dem a medio moveri, hoc autem ad medium. (46) Ex his itaque manife­ stum est quod non contingit corpus esse infinitum. 65. Et adhuc, si gravitas non est infinita, neque utique horum corporum ullum erit infinitum: necesse enim infiniti corporis infinitam esse et gravitatem. Eadem autem ratio erit et in levi: si enim est infinita gravitas, est et le­ vitas, si infinitum sit id quod super­ fertur. 66. (47) Palam autem ex his. Sit enim fi­ nita, et sumatur infinitum quidem corpus in quo AB, gravitas autem ipsius in quo G. Auferatur igitur ab infinito finita magnitudo in qua BD, 67. 68. 69. 70. ~ 54 — et gravitas eius sit in quo est E. Ita­ que E eo quod G minus erit: minoris enim gravitas minor. Mensuret autem minus quotiescumque, et ut gravitas minor ad maiorem, BD ad BZ fiat: contingit enim auferri ab infinito quantumcumque. Si igitur proportionaliter magnitudines gravitatibus, mi­ nor autem gravitas minoris est ma­ gnitudinis, et maior maioris utique erit. Aequalis igitur erit finiti et in­ finiti gravitas. Adhuc autem, si maioris corporis maior gravitas, eius quod est IB ma­ ior erit gravitas quam ZB. Quare fi­ niti gravitas erit maior quam infiniti. Et inaequalium magnitudinum eadem gravitas erit: inaequale enim finito infinitum. (48) Nihil autem differt gravitates commensuratas esse aut incommensuratas. Etenim non commensuratis existentibus, eadem erit ratio, puta si E tertio mensurans excedit G gravi­ tatem. Magnitudinibus enim BD tri­ bus totis sumptis, maior erit gravitas quam quae in quo G. Quare idem erit impossibile. (49) Adhuc autem etiam contingit commensuratas sumere. Nihil enim differt incipere a gravitate aut a ma­ gnitudine; puta si sumatur commeosurata gravitas ei quod est G, quae in quo E, et ab infinito auferatur ha­ bens gravitatem in quo E, puta BD; deinde, ut gravitas ad gravitatem, BD ad aliam fiat magnitudinem, puta ad BZ; contingit enim, infinita existente magnitudine, quantumcumque abla­ tum esse. His enim sumptis, commensuratae erunt magnitudines et gravi­ tates invicem. (50) Nec utique magnitudinem homoeomeram esse aut anomoeomeram ni­ hil differt ad demonstrationem. Sem- DE CAELO ET MUNDO 72. 73. 74. 75. 76. per enim erit sumere aequaliter gravia corpora ei quod est BD, ab infinito quantacumquc aut auferentes aut ap­ ponentes. Quapropter manifestum ex dictis quoniam non erit infiniti corpo­ ris finita gravitas. Infinita igitur. Si igitur hoc impossible, et infinitum ali­ quod esse corpus impossibile. (51) Sed adhuc quoniam infinitam esse gravitatem impossibile, sit ex his ma­ nifestum. Si enim tanta gravitas tantam in hoc tempore movet, tanta et adhuc in mi­ nori. Et analogiam quam gravitates habent, tempora e converso habebunt: puta si media gravitas in hoc. duplum in me­ dietate eius. (52) Adhuc, finita gravitas omnem fini­ tam movet in quodam tempore finito. Necesse igitur ex his. si qua est infi­ nita gravitas, moveri quidem secundum L. I, 1. χπ tantum quantum finita et adhuc: non moveri quidem, eo quod proportiona­ liter oportet secundum excellentias mo­ veri. contrarie autem maior in minori. Proportio autem nulla est infiniti ad fi­ nitum, minoris autem temporis ad ma­ ius finitum: sed semper in minori, mi­ nimum autem non est. 77. (53) Neque si esset, quae utilitas uti­ que esset. Alia enim contra finita su­ meretur in eadem proportione in qua infinita ad alteram maiorem. Itaque in aequali tempore aequalem utique mo­ veret infinita finitae. Sed impossibile. 78. Sed adhuc necesse, si quidem in quali­ cumque tempore finito movet infinita, et aliam in ipso finitam gravitatem mo­ vere quandam finitam. (54) Impossibile igitur infinitam esse gravitatem: simi­ liter autem et levitatem. Et corpora er­ go infinitam gravitatem habere et levi­ tatem, impossibile. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Probatur ex parte locorum, non posse esse infinitum corpus quod movetur motu recto: et primo quantum ad extrema corpora, scilicet terram et ignem. 2. Motus enim sursum et deorsum, seu a medio et ad medium, sunt contrarii: ergo loca ad quae feruntur terra et ignis sunt contraria. Sed contraria sunt quae maxime distant; in infinitis autem non est accipere maximam distantiam; ergo oportet praedicta loca esse de­ terminata. Item contrariorum si unum est determinatum, et alterum; medium autem mundi, quod est terminus motus deorsum, est determinatum; ergo et locum qui est sursum oportet esse determinatum. Ergo et corpora quae nata sunt esse in huiusmodi locis, sunt determinata seu finita. 3. Secundo probatur idem quantum ad corpora media, scilicet aërem et aquam. Si sursum et deorsum sunt determinata, et locum medium oportet esse determinatum. Nam secus, motus ab uno extremo in aliud esset infinitus, quod probatum est (lect. praec. n. 2) esse impossibile. 4. Praeterea, corpora quae naturaliter moventur sursum et deorsum, possunt ad huius­ modi loca pervenire: ergo locus medius est finitus: ergo et corpus in eo existens. 5. Ratio ex gravitate vel levitate ad probandum quod corpus grave vel leve non potest esse infinitum. Si corpus grave vel leve est infinitum, oportet quod eius gravitas vel levitas sit infinita; sed hoc est impossibile; ergo et primum. - Textus subdivisio. 6. Probatur conditionalis rationis positae. Corporis infiniti AB sit in hypothesi gravitas finita G; alicuius partis BD, a corpore infinito acceptae, sit gravitas minor E. Accipiatur iterum a corpore infinito alia pars BZ, quae sit tanto maior BD, quanto G excedit E. His positis, tria inconvenientia sequuntur. Nam magnitudines et gravitates sunt ad invi­ cem proportionales; sed ex suppositis, quae est proportio gravitatis E ad gravitatem G, ea­ dem est magnitudinis BD ad magnitudinem BZ; cum ergo E sit gravitas BD, sequitur quod G sit gravitas BZ. Sed G supponitur gravitas finita corporis infiniti: ergo eadem erit gra­ vitas corporis finiti BZ et infiniti AB, quod est inconveniens. - Aliud inconveniens. Corpori BZ addatur alia pars desumpta ex corpore infinito, ita ut habeatur aliud corpus maius quod sit BI. Maioris corporis maior est gravitas: ergo gravitas corporis BI est maior gravitate G, quae concludebatur esse corporis BZ, et primo supponebatur esse gravitas corporis infiniti. Ergo corporis finiti gravitas erit maior gravitate corporis infiniti. - Tertium inconveniens, quod manifestum est ex praemissis; scilicet quod inaequalium magnitudinum erit eadem gravitas. 7. Prima obiectio. Supponitur in praecedenti ratione quod gravitas minor mensuret secundum aliquem numerum gravitatem maiorem: sed hoc posset negari. - Prima solutio. Nihil refert in proposito utrum gravitates E et G sint commensuratae vel non. Si enim sint incommensuratae, E aliquoties sumpta excedet G : et ita idem habebitur inconveniens, nempe quod corporis finiti sit maior gravitas quam infiniti. 8. Alia solutio. Possumus in demonstratione praemissa incipere a gravitate G, et sumere — 55 — L. T, 1. xn DE CAELO ET MUNDO 110-111 quandam eius partem aliquotam quae sit E, ac deinde accipere a corpore infinito quandam partem BD, cuius gravitas sit E. Sic autem erunt invicem commensuratae et gravitates et magnitudines. 9. Alia obiectio. Magnitudines esse proportionales gravitatibus (quod in ratione supponitur), non est necessarium nisi in corpore similium partium. - Solutio. Nihil differt utrum corpus infinitum sit similium vel dissimilium partium : quia a tali corpore, post acceptam partem BD, possumus semper accipere alias et alias partes, sive aequales, sive maiores aut minores BD. sed quae habeant gravitatem aequalem gravitati partis BD. - Concluditur quod infiniti corporis non potest esse gravitas finita. 10. Proponitur destructio consequentis (cf. n. 5), ostendendo nempe quod non potest esse gravitas infinita. 11. Textus subdivisio. - Tria praesupposita. 12. Argumentum. Si gravitas esset infinita, corpus secundum eam moveretur simul et non moveretur, quod est absurdum. Moveretur, quia si finita gravitas movet tantum in tanto tempore, infinita movet tantum et adhuc amplius: non moveretur, quia non esset dare tempus in quo moveretur. Cum enim gravitatis infinitae ad finitam non sit proportio, tempus in quo gravitas infinita moveretur, deberet esse improportionabiliter minus quovis alio tem­ pore; quod esse non potest. Erit enim semper accipere minus tempus quam sit illud in quo gravitas infinita moveat: omne enim tempus est divisibile. 13. Obiectio: posset dici esse aliquod minimum tempus, scilicet indivisibile, in quo movet infinita gravitas. - Respondetur quod, etiam si daretur minimum tempus, non evitaretur in­ conveniens. Nam huius minimi temporis deberet esse aliqua proportio ad tempus maius. Si ergo, data aliqua gravitate finita quae moveat in maiori tempore quam infinita, accipiatur iterum alia gravitas in tantum excedens priorem, quantum tempus maius excedit minimum gravitatis infinitae, sequetur inconveniens, quod nempe gravitas finita eodem tempore moveat ac infinita. - Ratio praemissa (n. 12) solum excluderetur si posset esse motus in instanti, cuius nimirum non est proportio ad tempus, cum non sit temporis pars. 14. Idem inconveniens sequitur in quocumque tempore, etiam non minimo, ponamus gra­ vitatem infinitam movere. - Patet ergo quod impossibile est esse gravitatem infinitam: et eadem ratio est de levitate. COMMENTARIUM S. THOMAE 110 [1], Postquam Philosophus ostendit quod corpus circulariter motum non est in­ finitum, hic ostendit idem de corpore quod movetur motu recto, vel a medio vel ad me­ dium C1). Et primo proponit quod inten­ dit [61]: dicens quod sicut corpus quod cir­ culariter fertur non potest esse infinitum, ita corpus quod fertur motu recto, vel a medio vel ad medium, non potest esse infinitum. Secundo ibi [62] : Contrariae enim latio­ nes etc., ostendit propositum : et primo ex parte locorum quae sunt huiusmodi corpo­ ribus propria [62]; secundo ex parte gravitatis et levitatis, per quae huiusmodi corpora in propria loca moventur, ibi [n. 65] : Et ad­ huc si gravitas (2) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit propositum quantum ad corpora extrema, quorum unum est simpliciter grave, scilicet terra, et aliud simpliciter leve, scilicet ignis [62], secundo quantum ad corpora me­ dia, quae sunt aër et aqua, ibi [63] : Adhuc si sursum (3) etc. 111 [2] Proponit ergo primo [62] quod huiusmodi motus qui sunt sursum et deor­ sum, vel a medio et ad medium, sunt motus (1) Cf. lect. IX. n. 6. (2) n. 5. (3) n. 3, contrarii: contrarii autem motus locales sunt, qui sunt ad loca contraria, ut supra (4) di­ ctum est, et est ostensum in V Physic. (5): relinquitur ergo quod loca propria in quae feruntur huiusmodi corpora, sint contraria. Ex hoc autem statim concludere posset hu­ iusmodi loca esse determinata : contraria enim sunt quae maxime distant; maxima autem di­ stantia locorum non potest esse nisi sint loca determinata, quia maxima distantia est qua non est alia maior, in infinitis autem semper est maiorem ac maiorem distantiam accipere; unde si loca essent infinita, cessaret locorum contrarietas. Sed Aristoteles, praetermissa hac probatione tanquam manifesta, procedit per alium modum. Verum est enim quod, si unum contrariorum est determinatum, quod aliud erit determinatum, eo quod contraria sunt unius generis. Medium autem mundi, quod est medius terminus motus deorsum, est determinatum: ex quacumque enim parte caeli aliquid feratur deorsum (quod scilicet substat superiori parti quae est versus cae­ lum-), non continget longius pertransire rece­ dendo a caelo quam quod perveniat ad me­ dium : si enim pertransiret medium, iam fie­ ret propinquius caelo, et sic moveretur sur(4) Lect. VIII, n. 4. (5) Cap. V. n. 4 sq.: S. Thom. lect. VIII. n. 8 sq, -56 - 111-115 DE CAELO ET MUNDO sum. Sic igitur patet quod medius locus est determinatus. Patet etiam ex praedictis quod, determinato medio, quod est locus deorsum, necesse est et determinatum esse locum qui est sursum, cum sint contraria. Si autem ambo loca sunt determinata et finita, necesse est quod corpora quae sunt nata esse in his locis, sint finita. Unde patet huiusmodi corpora ex­ trema, quae moventur motu recto, esse finita. 112 [3], Deinde cum dicit [63]: Adhuc si sursum etc., ostendit idem quantum ad me­ dia corpora. Et primo proponit quandam conditionalem, scilicet quod, si sursum et deorsum sunt determinata, necesse est quod locus intermedius sit determinatus. Et hoc probat duplici ratione. Quarum prima est: si, primis existentibus determinatis, medium non sit determinatum, sequetur quod motus qui est ab uno extremo in aliud, sit infinitus, utpote medio existente infinito. Quod autem hoc sit impossibile, ostensum est prius in his quae dicta sunt (6) de motu circulari, ubi ostensum est quod motus qui est per infini­ tum, non potest compleri. Sic ergo patet quod locus medius est determinatus. Et ita, cum locatum commensuretur loco, consequens est quod corpus sit finitum quod actu existit in hoc loco, vel quod potest ibi existere. 113 |4|. Secundam rationem ponit ibi [64] : Sed et adhuc etc.: quae talis est. Corpus quod fertur sursum vel deorsum, potest per­ venire ad hoc quod sit factum existons in loco tali. Quod quidem patet per hoc quod tale corpus natum est moveri a medio vel ad medium, idest habet naturalem inclinatio­ nem ad hunc vel illum locum; naturalis au­ tem inclinatio non potest esse frustra, quia Deus et natura nihil frustra faciunt, ut su­ pra (7*) habitum est. Sic igitur omne quod movetur naturaliter sursum vel deorsum, po­ test motus eius terminari ad hoc quod sit sursum vel deorsum. Sed hoc non posset esse si locus medius esset infinitus. Est ergo locus medius finitus, et corpus in eo existens fi­ nitum. Ex praemissis igitur epilogando concludit, manifestum esse quod non contingit aliquod corpus esse infinitum. 114 [5], Deinde cum dicit [65]: Et adhuc si gravitas etc., ostendit non esse corpus grave vel leve infinitum, ratione sumpta ex gravi­ tate vel levitate: quae talis est. Si est corpus grave vel leve infinitum, necesse est quod sit gravitas vel levitas infinita: sed hoc est im­ possibile: ergo et primum. Circa hoc ergo duo facit: primo probat conditionalem [65]; secundo probat destru­ ctionem consequentis, ibi [72] : Sed adhuc quoniam infinitam (s) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit, dicens [65] : si non est gravitas L. 1, I. xii infinita, nullum erit corporum horum, scilicet gravium, infinitum: et hoc ideo, quia necesse est infiniti corporis infinitam esse gravitatem. Et eadem ratio est de corpore levi: quia si infinita est gravitas corporis gravis, necesse est quod etiam levitas sit infinita, si suppo­ natur corpus leve, quod sursum fertur, esse infinitum. 115 [6]. Secundo ibi [66]: Palam autem etc., probat quod supposuerat: et primo po­ nit probationem [66]; secundo excludit obviationes quasdam, ibi [69] : Nihil autem differt gravitates (°) etc. Ponit ergo primo rationem ducentem ad impossibile [66], quae talis est. Si non esi verum quod supra (l0) dictum est, suppona­ tur quod corporis infiniti sit gravitas finita: et sit corpus infinitum AB, gravitas autem eius finita sit G. A corpore igitur infinito praedicto auferatur aliqua pars eius finita quae est magnitudo BD, quam necesse est esse multo minorem toto corpore infinito. Mino­ ris autem corporis minor est gravitas: sic ergo gravitas corporis BD est minor quam sit gravitas G, quae est gravitas totius corpo­ ris infiniti; et sit ista minor gravitas E. Haec autem minor gravitas, scilicet E, mensuret maiorem gravitatem finitam quae est G, quo­ tiescumque, idest secundum quemcumque nu­ merum, puta secundum tria, ut scilicet dicatur quod E est tertia pars totius G. Accipiatur autem a corpore infinito aliqua pars, quae superaddatur corpori finito BD, secundum proportionem qua G excedit E, et hoc cor­ pus excedens sit BZ; ita scilicet quod, sicut gravitas minor quae est E se habet ad ma­ iorem quae est G, ita corpus BD se habeat ad BZ. Et quod hoc fieri possit, probat quia a corpore infinito potest auferri quantumcumque oportuerit: eo quod, sicut dicitur in IT Physic. (u) infinitum est cuius quantitatem ac­ cipientibus semper est aliquid extra accipere. His igitur praesuppositis, argumentatur du­ cendo ad tria inconvenientia : primo quidem sic. Eadem est proportio magnitudinum gra­ vium, quae est ipsarum gravitatum : videmus enim quod minor gravitas est minoris magni­ tudinis, et maior maioris. Sed quae est pro­ portio E ad G, minoris scilicet gravitatis ad maiorem, eadem est proportio BD ad BZ, minoris scilicet corporis ad maius, ut suppo­ situm est: cum igitur E sit gravitas corporis BD, sequetur quod G sit gravitas corporis BZ. Supponebatur autem quod esset gravitas totius corporis infiniti : ergo aequalis numero eadem erit gravitas corporis finiti et infiniti. Quod est inconveniens, quia sequetur quod totum residuum corporis infiniti nihil habeat gravitatis. Ergo et primum est impossibile, sci­ licet quod corporis infiniti sit gravitas finita. Secundo ibi [67] : Adhuc autem si maioris (6) Lcct. praec. n. 2. (7) Lect. VIII. n. 14. (S) n. 10, (9) n. 7. (10) n. praeccd. (11) Cap. VI, n. 8; S. Thom. lcct. XI. n. 3. — 57 L. I. 1. xii DE CAELO ET MUNDO etc., ducit ad aliud inconveniens. Quia enim a corpore infinito potest accipi quantumcumque quis voluerit, ut dictum est (I2), accipia­ tur adhuc aliqua pars corporis infiniti, quae superaddatur corpori BZ, et sit unum cor­ pus BI finitum maius corpore finito quod est BZ. Maioris autem corporis maior est gravi­ tas, ut supra (13) dictum est: ergo gravitas corporis BI est maior quam gravitas G, quae concludebatur (14) gravitas esse corporis BZ. Sed primo supponebatur quod G erat gravi­ tas totius corporis infiniti. Ergo gravitas cor­ poris finiti erit maior quam gravitas corporis infiniti, quod est impossibile. Ergo et pri­ mum, scilicet quod gravitas corporis infiniti sit finita. Tertio ibi [68]: Et inaequalium etc., ducit ad tertium inconveniens, scilicet quod inae­ qualium magnitudinum sit eadem gravitas. Quod manifeste sequitur ex praemissis, quia infinitum est inaequale finito, cum sit maius eo. — Unde, cum haec sint impossibilia, im­ possibile est corporis infiniti esse gravitatem finitam. 116 [7]. Deinde cum dicit [69]: Nihil au­ tem differt etc., excludit duas obviationes contra praemissam rationem : primo pri­ mam [69]; secundo secundam, ibi [71]: Nec utique magnitudinem (1S) etc. Prima autem obviatio est, quia supposue­ rat in praecedenti ratione quod gravitas mi­ nor quae est E, mensuret secundum aliquem numerum gravitatem maiorem quae est G : quod quidem aliquis posset negare: non enim omne maius mensuratur a minori, quia linea trium palmarum non mensurat lineam octo palmarum. Hanc autem obviationem excludit Philoso­ phus dupliciter. Primo quidem quia nihil dif­ fert ad propositum utrum duae praedictae gravitates, scilicet maior et minor, sint commensuratae, ita scilicet quod minor mensuret maiorem; vel incommensuratae, scilicet quod minor maiorem non mensuret: eadem enim ratio sequitur utrobique. Necesse est enim quod minus aliquoties sumptum aut mensu­ ret maius aut excedat ipsum; sicut binarius ter sumptus mensurat senarium (ter enim duo sunt sex), quinarium autem non mensurat sed excedit. Sic igitur, si gravitas E non mensuret gravitatem G, sit ita quod ter sumpta men­ suret quandam maiorem gravitatem, quae ex­ cedit gravitatem G. Et ex hoc sequitur incon­ veniens sicut prius. Quia si assumpserimus ex corpore infinito tres magnitudines secundum quantitatem BD, magnitudinis ex his tribus compositae erit tripla gravitas gravitatis E, quae ponitur esse gravitas corporis BD. Gra­ vitas autem tripla ad E est maior secundum (12) (13) (14) (15) n. praeced. n. praeced. ibid. n. 9. 115-118 praedicta quam gravitas G, quae est gravitas corporis infiniti. Quare sequitur idem impos­ sibile quod prius, scilicet quod maior sit gra­ vitas corporis finiti quam infiniti. 117 [8], Secundo ibi [70]: Adhuc autem etiam contingit etc., excludit eandem obvia­ tionem alio modo. Et dicit quod possumus sumere in demonstratione praedicta quod duae gravitates sint commensuratae, ita scilicit quod E commensuret G. Supra (16) enim primo sumpta est magnitudinis pars, scilicet BD, cuius gravitatem diximus esse E: et ideo dici poterat quod E non mensurat G. Nihil autem differt ad propositum utrum incipia­ mus a gravitate, accipiendo partem eius quamcumque volumus, aut a magnitudine sic sumpta; puta si, incipiendo a gravitate, su­ matur quaedam pars eius, scilicet E, quae mensuret totum, scilicet G; et consequenter ab infinito corpore accipiamus aliquam par­ tem, scilicet BD, cuius gravitas sit E; et dein­ de procedamus ut supra, ut scilicet sicut se habet gravitas E ad gravitatem G, ita se ha­ beat magnitudo BD ad aliam magnitudinem maiorem quae est BZ. Et hoc ideo, quia ex quo magnitudo totius corporis est infinita, contingit auferri ex ea quantumcumque pla­ cuerit. Hoc igitur modo sumptis partibus gra­ vitatis et magnitudinis, sequetur quod et ma­ gnitudines et gravitates erunt invicem com­ mensuratae; ita scilicet quod minor gravitas mensurabit maiorem, et similiter minor ma­ gnitudo maiorem. 118 [9]. Deinde cum dicit [71]: Nec uti­ que magnitudinem etc., excludit secundam obviationem. Supposuerat (17) enim esse ma­ gnitudines proportionales gravitatibus. Quod quidem necesse est in corpore similium par­ tium; cum enim sit undique per totum si­ milis gravitatis, necesse est quod in maiori parte sit maior gravitas: sed in corpore dis­ similium partium hoc non est necesse, quia potest esse quod gravitas minoris partis exce­ dat gravitatem maioris, sicut minor pars ter­ rae est gravior maiori parte aquae. Hanc ergo obviationem excludit, dicens quod nihil differt ad demonstrationem prae­ missam utrum magnitudo infinita de qua lo­ quimur. quantum ad gravitatem sit homoeomera, idest similium partium, vel anomoeomera, idest dissimilium partium. Quia a cor­ pore infinito possumus sumere quantumcumaue voluerimus, vel apponendo vel subtra­ hendo; ita quod accipiamus aliquas partes habere aequalem gravitatem parti primo sum­ ptae. scilicet BD, sive illae partes posterius assumptae sint maiores in magnitudine sive minores. Si enim primo acceperimus quod BD sit tricubitum, habens gravitatem E; et acciniamus alias multas partes, puta decem cubitorum, habentes aequalem gravitatem: idem erit ac si sumeretur alia pars aequalis (16) n. 6. (17) n. 6. -58- 118-122 DE CAELO ET MUNDO habens aequalem gravitatem. Sic igitur sequi­ tur idem inconveniens. Praemissa igitur demonstratione, et exclu­ sis obviationibus, concludit ex dictis quod in­ finiti corporis non potest esse finita gravitas. Relinquitur ergo quod sit infinita. Si ergo impossibile est esse gravitatem infinitam, ut statim probabit, consequens est quod impos­ sibile sit esse aliquod corpus infinitum. 119 [10]. Deinde cum dicit [72]: Sed ad­ huc quoniam infinitam etc., ostendit quod supposuerat (1819 ), scilicet quod non possit es­ se gravitas infinita : et in hoc destruit conse­ quens praemissae conditionalis (1!)). Circa hoc autem duo facit. Primo proponit quod intendit [72] : et dicit quod adhuc opor­ tet manifestare ex his quae subsequuntur, quod impossibile sit gravitatem infinitam esse. 120 [11]. Secundo ibi [73]: Si enim tanta etc., probat propositum. Et primo praemittit quasdam suppositio­ nes [73]; secundo ex his argumentatur ad propositum, ibi [76] : Necesse igitur ex his (20) etc.; tertio excludit quandam obiectionem, ibi [77]: Neque si esset (21) etc. Ponit autem primo tres suppositiones. Qua­ rum prima [73] est quod, si gravitas tanta, idest alicuius determinatae mensurae, movet tantam, idest per determinatam magnitudi­ nem spatii, in hoc tempore, scilicet deter­ minato, necesse est quod tanta et adhuc, id­ est quod gravitas maior quae habet tantam quantam minor et adhuc amplius, moveat per tantam magnitudinem spatii in minori tempo­ re: quia quanto virtus motiva est fortior, tanto motus eius est velocior, et ita pertransit aequale spatium in minori tempore, ut probatum est in VI Physic. (22). Secundam suppositionem ponit ibi [74] : Et analogiam etc.: et haec sequitur ex prima. Si enim maior gravitas movet in minori tem­ pore, consequens est quod eadem sit ana­ logia, idest proportio, gravitatum et tempo­ rum, tamen e converso; ita scilicet quod, si media gravitas movet in tanto tempore, du­ plum gravitatis movet in medietate eius, sci­ licet temporis. Tertiam suppositionem ponit ibi [75] : Ad­ huc finita etc. Et dicit quod finita gravitas movet per finitam magnitudinem spatii in quodam tempore finito. 121 [12], Deinde cum dicit [76]: Necesse igitur ex his etc., argumentatur ex praemis­ sis. Si enim sit gravitas infinita, sequentur duo contradictoria; scilicet quod aliquid mo­ veatur secundum eam, et quod non movea­ tur. Quod moveatur quidem, sequitur ex pri­ ma suppositione; quia, si tanta gravitas mo­ vet in tanto tempore, maior movebit velo­ (18) (19) (20) (21) (22) n. praeced., et supra num. 5. Cf. n. 5. n. seq n. 13. Cap. II. η. 3 sq.; S. Thom. lect. III. η. 7 sq. L. I, L xii cius, scilicet in minori tempore. Quia ergo infinita gravitas est maior quam finita, si finita movet secundum determinatum tempus per determinatum spatium, ut tertia suppo­ sitio dicebat, consequens est quod infinita mo­ veat tantum et adhuc amplius, idest vel per maius spatium in aequali tempore, vel per aequale spatium in minori tempore, quod est velocius moveri. Sed quod aliquid non moveatur secundum infinitam gravitatem, sequitur ex secunda suppositione. Oportet enim proportionaliter aliquid moveri secundum excellentias gravi­ tatis e contrario, scilicet quod maior gravi­ tas moveat in minori tempore. Nulla autem proportio potest esse infinitae gravitatis ad finitam: minoris autem temporis ad maius, dummodo sit finitum, est aliqua proportio. Sic igitur non erit aliquod tempus dare in quo infinita gravitas moveat; sed semper erit accipere aliquid moveri in minori tempore quam sit tempus in quo movet gravitas in­ finita; non est autem dare minimum tempus in quo gravitas infinita moveat, ita quod pos­ sit dici quod non potest aliquid in minori tempore moveri. Ideo autem non est mini­ mum tempus accipere, quia, cum omne tem­ pus sit divisibile, sicut et quodlibet continuum, quolibet tempore est accipere aliquod minus, partem scilicet temporis divisi. Sic igitur non potest esse gravitas infinita. 122 [13]. Deinde cum dicit [77]: Neque si esset etc., excludit quandam obviationem. Posset enim aliquis dicere aliquod esse mi­ nimum tempus, scilicet indivisibile, in quo movet gravitas infinita; sicut et quidam posue­ runt aliquas magnitudines esse minimas et indivisibiles. Sed hanc obviationem excludit : et primo ostendit quod inconveniens sequa­ tur si ponatur minimum tempus, et quod in hoc infinita gravitas movet [77]; secundo ostendit idem inconveniens sequi si in quo­ cumque tempore, etiam non minimo, infinita gravitas moveat, ibi [78] : Sed adhuc ne­ cesse (23) etc. Dicit ergo primo [77] quod, etiam si esset tempus minimum, nulla utilitas ex hoc esset ponenti gravitatem infinitam, ad vitandum in­ conveniens. Quamvis enim ponamus mini­ mum tempus, non tamen excludimus quin sit aliqua proportio huius minimi temporis ad tempus maius, eo quod hoc tempus minimum erit pars maioris temporis; sicut unitas est pars numeri, unde est aliqua proportio eius ad omnem numerum. Illud autem indivisibile non habet proportionem ad divisibile, quod non est pars eius; sicut punctum non est pars lineae, et ideo non est aliqua proportio puncti ad lineam. Accipiatur ergo alia gra­ vitas finita e contrario, tanto maior gravitate finita quae movebat in maiori tempore quam gravitas infinita, in qua proportione tempus (23) 59 — n. seq. L. I. 1. xii DE CAELO ET MUNDO minimum gravitatis infinitae se habet ad tem­ pus maius alterius gravitatis finitae. Puta, sit gravitas infinita E, tempus minimum in quo movet B, gravitas autem finita G, quae mo­ vet in maiori tempore quam B, scilicet in tempore D : accipiatur ergo alia gravitas tanto maior quam G, in qua proportione D excedit B, et sic haec gravitas F. Sic ergo, cum minoratio temporis sit secundum addi­ tionem gravitatis, sequetur quod gravitas F, quae est finita, moveat in eodem tempore cum gravitate infinita: quod est impossibile. Est autem attendendum quod, sicut non est proportio puncti ad lineam, ita etiam non est proportio instantis ad tempus; quia in­ stans non est pars temporis. Sic ergo solum ista ratio tolleretur, si quis poneret quod gravitas infinita moveret in instanti : sed hoc est impossibile, ut probatum est in VI Phy­ 122-123 sicorum (24), scilicet quod aliquis motus sit in instanti. 123 [14]. Deinde cum dicit [78]: Sed ad­ huc necesse etc., ostendit quod idem incon­ veniens sequitur in quocumque tempore po­ namus gravitatem infinitam movere, etiam in tempore non minimo. Et hoc est quod dicit, quod si in qualicumque tempore finito, etiam non minimo, gravitas infinita movet, adhuc necesse est quod in ipso tempore aliqua gra­ vitas finita moveat per finitum spatium: quia erit accipere excessum gravitatis secundum deminutionem temporis, ut praedictum est (-·’). Sic igitur patet quod impossibile est esse gra­ vitatem infinitam : et eadem ratio est de le­ vitate. (24) Cap. III. η. 6: S. Thom. lect. V, η. 8. (25) η. 2. 6ο — DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xiii LECTIO XIII. [nn. 124-136; (79-89)]. Ratione naturali et demonstrativa desumpta ex parte motus localis, ostenditur universaliter quod nullum corpus naturale potest esse infinitum. SCHEMA (Lect. XIII, XIV; nn. 124-144; [79-96]). Lectio Χ ΙΠ , Lectio X IV , nn. 1 37-144 [90-96]. nn. 124-136 [79-89]- Postquam ostendit quod corpora., singulariter sumpta, non sunt infinita, hic ostendit communi ratione quod nullum corpus naturale sit infinitum. I) Dicit de quo est intentio 124 [79]. Epilogat quod prius est dictum 125 [79]. Ostendit quid immediate restet dicendum 126 [80]. Ostendit quid sit determinandum immediate post ista 127 [81]. II) Ostendit propositum 128 [82]. A) Per rationes naturales demonstrativas 128 [82]. 1) Ostendit nullum corpus esse infinitum ex parte motus localis 128 [82]. a) Praemittit quasdam divisiones 129 [82]. b) Prosequitur singula membra 130 [83]. a’) Ostendit quod ex infinitis speciebus partium non potest constitui aliquod corpus infinitum 130 [83]. b’) Ostendit quod non potest haberi corpus infinitum dissimilium par­ tium, ita quod species partium sint finitae 131 [84]. j) Prima ratio 131 [84]. jj) Secunda ratio 132 [85]. jjj) Tertia ratio 133 [86]. jjjj) Quarta ratio 134 [87]. c’) Ostendit quod corpus infinitum non potest esse dissimilium par­ tium 135 [88]. j) Prima ratio 135 [88]. jj) Secunda ratio 136 [89]. 2) Idem ostendit universaliter ex parte actionis et passionis 137 [90]. a) Ostendit propositum 137 [90], et ponit rationem 138 [90]. a’) Probat maiorem 132 [90]. aa) Proponit quod intendit 138 [90]. bb) Probat propositum 138 [91]. а) Ostendit quod infinitum non patitur a finito, 139 [91]. б) Ostendit quod finitum non patitur ab infinito 140 [92]. j) Quia non movetur ab eo in tempore finito 140 [92]. jj) Nec in tempore infinito 141 [93]. c) Ostendit quod infinitum non movet infinitum 142 [94]. b’) Ponit minorem et infert conclusionem 143 [95]. b) Excludit quandam obviationem 144 [96]. B) Per rationes logicas 145 [97]. — 6l — L I, 1. xiii DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 274al9 - b32) (Caput VI) 79. (54) Quod quidem igitur non est infi­ nitum corpus, palam per ea quae se­ cundum partem, speculantibus hoc modo. 80. Et universaliter intendentibus, non so­ lum secundum rationes eas quae in dic­ tis a nobis circa principia (determina­ tum est enim ct ibi universaliter prius de infinito quomodo est et quomodo non est), sed nunc et alio modo. 81. (55) Post haec autem intendendum utrum, si non infinitum quidem corpus quod omne, sed tamen adhuc tantum quidem ut possint esse plures caeli. Forte enim utique quis hoc dubitabit, quoniam, quaemadmodum qui circa nos mundus constitutus est. nihil prohibet et alios esse, plures quidem uno, non tamen infinitos. (56) Primum autem di­ camus universaliter de infinito. Caput VII 82. Necesse itaque corpus omne aut infi­ nitum esse aut finitum; et si infinitum, aut anomoeomerum totum aut hoinoeomerum; et utique si anomoeomerum. aut ex finitis spccicbus aut cx infinitis. 83. (57) Quod quidem igitur non possibile est cx infinitis, manifestum, si quis no­ bis sinat manere primas hypotheses. Finitis enim primis motibus existent!bus, necesse est et species simplicium corporum esse finitas. Simplex quidem enim qui simplicis corporis motus: simplices autem finiti motus sunt: ne­ cesse autem semper motum habere omne corpus physicum. 84. Sed tamen, si quidem ex finitis erit infinitum, necesse est et partium unam­ quamque esse infinitam: dico autem puta aquam et ignem. Sed impossibile: , ostensum est enim quoniam neque gra- ' vitas neque levitas est infinita. 85. (58) Adhuc, necessarium infinita ma­ gnitudine esse etiam loca ipsarum: quare et motus infinitos esse omnium. Hoc autem impossibile, si ponamus veras esse primas hypotheses, et ne­ que quod deorsum fertur in infini­ tum contingere ferri, neque quod sur­ sum fertur secundum eandem ratio­ nem. Impossibile enim fieri quod non contingit factum esse; similiter in tali et tanto ut ubi. Dico autem, si im­ possibile est factum esse album aut 86. 87. 88. 89. cubitale aut in Aegypto, ct fieri ali­ quid horum impossibile. Impossibile igitur ct ferri illuc, quo nullum quod fertur possibile est pervenire. (59) Adhuc, si discerpta sunt, nihil minus continget utique ex omnibus ignem infinitum esse. (60) Sed corpus est undique disten­ siones habens. Itaque quomodo pos­ sibile est plura quidem dissimilia, unumquodque autem eorum infinitum esse? Undique enim unumquodque oportet infinitum esse. (61) Sed adhuc neque totum homocomerum contingit infinitum esse. Pri­ mum quidem enim non est alius prae­ ter istos motus: habebit igitur unum horum. Si autem hoc, accidet aut gra­ vitatem infinitam aut levitatem esse in­ finitam. Sed adhuc non est possibile corpus quod circumfertur: impossibile enim infinitum circumferri: nihil enim differt hoc dicere, quam caelum dicere infinitum esse; hoc autem ostensum est quod non est possibile. (62) Sed adhuc neque omnino infini­ tum contingit moveri. Aut enim se­ cundum naturam movebitur, aut vio­ lentia. Et si quidem violentia, est ipsi et qui secundum naturam: quare et lo­ cus alius aequalis in quem fertur: hoc autem impossibile. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Epilogus eorum quae in lect. ix et seqq. dicta sunt. 3. Quid immediate restet dicendum: nimirum probandum est universaliter quod nullum corpus sensibile potest esse infinitum in actu. 4. De quo determinandum sit immediate post ista. 5. Textus subdivisio. Primo ostendetur propositum rationibus naturalibus demonstrativis, quae nempe sumuntur ex propriis principiis scientiae naturalis; deinde rationibus logicis. Rationes autem naturales primo desumentur ex parte motus localis: secundo ex parte actio­ nis et passionis. •— C)2 — 124-127 ΰΕ CAELO ET MUNDO L. I, 1. χιιι 6. Tres divisiones, a) Omne corpus necesse est esse finitum aut infinitum; b) et si corpus infi­ nitum, aut totum est anomoeomerum, idest dissimilium partium, aut homoeomerum, hoc est similium partium; c) et si dissimilium partium, aut species partium eius sunt finitae numero aut infinitae. Manifestum ergo erit universaliter corpus nullum esse infinitum, si erit pro­ batum, primo species dissimilium partium non esse infinitas; secundo non esse infinitum cor­ pus, cuius partium species sunt finitae; tertio nullum corpus similium partium esse infinitum. 7. Alia textus divisio. - Ostenditur quod non est possibile corporis dissimilium partium esse infinitas species partium. Simplices motus sunt finiti; ergo species simplicium corporum sunt finitae; secus essent aliquae species corporum, quae non haberent proprium motum, quod est impossibile. Primorum ergo componentium species sunt finitae. - Cum autem non videatur possibile finitorum elementorum esse commixtiones infinitas, non videtur etiam pos­ sibile aliquod totum, quod componatur ex infinitis speciebus corporum mixtorum. 8. Ostenditur non esse possibile corpus infinitum dissimilium partium, si species partium sint finitae, a) Oporteret enim quamlibet partium esse infinitam secundum magnitudinem, puta infinitum aërem, infinitum ignem, etc. Ex hoc autem sequitur esse infinitam gravitatem vel levitatem, quod lect. praec. probatum est esse impossibile. - Solvitur obiectio. Si una pars tantum esset infinita, consumeret alias propter excessum virtutis; et nihilominus deberet et ipsa habere gravitatem vel levitatem infinitam. 9. b) Si partes sunt infinitae secundum magnitudinem, et loca ipsarum erunt infinita: ergo motus omnium partium, quippe qui mensurantur secundum magnitudinem loci, erunt infiniti. Sed nihil moveri potest sursum aut deorsum in infinitum: sursum enim et deorsum sunt deter­ minata. Item, in nulla mutatione movetur aliquid ad id ad quod perveniri non potest; non est autem pertransire locum infinitum. Nullus ergo in hypothesi esset motus localis, quod esse non potest. 10. c) Si autem diceret aliquis infiniti corporis partes infinitas non esse continuas, sed dis­ junctas, nihil proficeret ad vitandum inconveniens; quia omnes illas infinitas partes nihil prohibet simul coniungi, et sic fieri unum continuum infinitum. 11. d) Infinitum oportet quod accipiatur secundum propriam rationem eius quod dicitur infinitum. Si ergo corpus ponitur infinitum, oportet quod sit infinitum ad omnem partem. Non est ergo possibile quod in corpore infinito sint plura, quorum unumquodque sit infi­ nitum: darentur enim plura infinita, quod esse non potest. 12. Corpus infinitum non potest esse similium partium, a) Cuiuslibet corporis naturalis oportet esse aliquem motum localem; tale autem corpus infinitum non posset moveri neque sursum, neque deorsum, neque circa medium. 13. b) Item, si aliquo modo moveretur, haberet aliquem motum sibi naturalem; ergo ha­ beret aliquem locum aequalem sibi, in quem motu naturali tenderet; ergo essent duo cor­ poralia loca infinita, quod est impossibile. - Haec tamen ratio procedit solum de motu recto. COMMENTARIUM S THOMAE 124 [1|. Postquam Philosophus ostendit de singulis corporibus naturalibus quod nul­ lum eorum sil infinitum, hic ostendit com­ muni ratione quod nullum corpus naturale sit infinitum (*): probatio enim quae est per medium commune, perfectiorem scientiam causât. Circa hoc ergo duo facit : primo dicit de quo est intentio [79]; secundo ostendit pro­ positum, ibi [82] : Necesse itaque corpus omne (123) etc. 125 |2]. Circa primum tria facit. Primo ostendit [79] quasi epilogando quid prius (·’) sit dictum; dicens quod praedicto modo con­ siderantibus manifestum est quod non est corpus infinitum, per ea quae sunt secun­ dum partem, idest secundum proprias ratio­ nes singularium partium universi, scilicet cor­ poris quod movetur circulariter, et quod mo­ vetur sursum aut deorsum. (1) Cf. lect. IX, n. 6. (2) n. 5. (3) Lect. IX seqq. 126 [3J. Secundo ibi [80]: Et universa­ liter intendentibus etc., ostendit quid imme­ diate restet dicendum. Et dicit quod idem po­ test esse manifestum si aliquis intendat uni­ versaliter, idest per medium commune. Et hoc non solum secundum illas rationes com­ munes quae positae sunt in libro Physico­ rum, ubi determinatum est de principiis com­ munibus corporum naturalium (in tertio enim Physicorum (*) determinatur universaliter de infinito quomodo sit et quomodo non sit : ostensum est enim ibi quod infinitum est in potentia, sed non in actu). Nunc autem de­ terminandum est alio modo (5) de infinito, ostendendo scilicet universaliter quod nul­ lum corpus sensibile potest esse infinitum in actu. 127 [4], Tertio ibi [81]: Post haec autem intendendum etc., ostendit quid sit determi­ nandum immediate post ista. Et dicit quod (4) Cap. V. n. 22 ct cap. VI, n. 1. sq.; S. Thom. lect. X, nn. 1-4. (5) Cf. lect. IX, n. 2. L. I, 1. χιιι DE CAELO ET MUNDO postquam ostenderimus hoc quod dictum est, intentio nostra erit inquirere (6), supposito quod totum corpus universi non sit infinitum, utrum tamen totum corpus sit tantae quan­ titatis, quod possint ex eo esse plures caeli, idest plures mundi. Forte enim potest de hoc aliquis dubitare, an sit possibile quod, sicut iste mundus est constitutus circa nos, ita etiam sint alii mundi plures uno, non tamen infiniti. Sed antequam hoc pertractemus, di­ cemus universaliter de infinito, ostendendo scilicet communibus rationibus quod nullum corpus sit infinitum. 128 [5], Deinde cum dicit [82]: Necesse itaque etc., ostendit propositum : et primo per rationes naturales demonstrativas [82]; secundo per rationes logicas, ibi [97] : Ratio­ nabilius autem (7) etc. Dico autem rationes demonstrativas et na­ turales, quae sumuntur ex propriis principiis scientiae naturalis; cuius consideratio consi­ stit circa motum, et actionem et passionem, quae in motu consistunt, ut dicitur in III Phy­ sicorum (8). Primo ergo ostendit [82] nullum corpus esse infinitum, ex parte motus localis, qui est primus et communissimus motuum; secundo universaliter ex parte actionis et pas­ sionis, ibi [90] : Quod autem omnino impos­ sibile (910 ) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit quasdam divisiones [82]; secundo prosequitur singula membra, ibi [83] : Quod quidem igi­ tur (*°) etc. 129 [6]. Praemittit ergo primo tres divi­ siones [82]. Quarum prima est, quod necesse est omne corpus aut esse finitum aut infi­ nitum. Et si quidem sit finitum, habemus propositum : si autem sit infinitum, restat se­ cunda divisio, scilicet quod aut est totum anomoeomerum, idest dissimilium partium, sicut corpus animalis, quod componitur ex carnibus, ossibus et nervis; aut est totum homoeomerum, idest similium partium, sicut aqua, cuius quaelibet pars est aqua. Si vero sit totum dissimilium partium, restat tertia divisio: utrum scilicet species partium talis corporis sint finitae numero aut infinitae. Si ergo probetur quod non sunt infinitae, ne­ que iterum sunt finitae; et quod iterum nul­ lum corpus similium partium sit infinitum: probatum erit quod nullum corpus universa­ liter est infinitum. 130 [7]. Deinde cum dicit [83]: Quod quidem igitur etc., prosequitur singula prae­ dictorum. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod non est possibile corporis dissimilium partium esse infinitas species partium eius [83]; secundo ostendit quod non est possibile esse (6) Lcct. XVI. - Cf. lect. IX. η. 1. (7) Lect. XV. (8) Cap. HI. n. 2: S. Thom. lect. V. n. 3. (9) Lect. seq. (10) n. 7. 127-131 corpus infinitum dissimilium partium, ita quod species partium sint finitae, ibi [84] : Sed tamen si quidem (,11) etc.; tertio osten­ dit quod non est possibile esse aliquod cor­ pus infinitum similium partium, ibi [88] : Sed adhuc neque totum (12) etc. Dicit ergo primo [83] quod manifestum est quod non est possibile ex infinitis specie­ bus partium constitui aliquod corpus infini­ tum, si quis permittat manere in sua veri­ tate primas hypotheses, idest suppositiones prius factas, scilicet quod sint solae tres spe­ cies motuum simplicium. Si enim primi mo­ tus, scilicet simplices, sunt finiti, necesse est quod species corporum simplicium sint fini­ tae : et hoc ideo, quia motus ipsius corporis simplicis est simplex, ut supra (,3) habitum est. Dictum est autem supra (1J) quod sim­ plices motus sunt finiti: sunt enim tres, sci­ licet motus qui est ad medium, et motus qui est a medio, et motus qui est circa medium. — Ideo autem oportet quod, si motus sim­ plices sunt finiti, quod corpora simplicia sint finita, quia necesse est quod omne corpus na­ turale habeat proprium motum : si autem essent infinitae species corporum, motibus existentibus finitis, oporteret esse aliquas spe­ cies corporum, quae non haberent motus : quod est impossibile Sic igitur ex hoc quod motus simplices sunt finiti, sufficienter probatur quod species corporum simplicium sint finitae. Omnia au­ tem corpora mixta componuntur ex simpli­ cibus. Unde si esset aliquod totum dissimi­ lium partium, quod componeretur ex infini­ tis speciebus corporum mixtorum, tamen oporteret quod species primorum componen­ tium sint finitae : quamvis etiam hoc non videatur possibile, quod finitorum elemento­ rum diversificentur commixtiones in infinitum. Nec tamen aliquod corpus mixtum potest di­ ci omnium similium partium: quia, etsi par­ tes eius quantitativae sint similes specie, sic­ ut quaelibet pars lapidis est lapis, partes ta­ men essentiales eius sunt diversae secundum speciem : componitur enim substantia corpo­ ris mixti ex corporibus simplicibus. 131 [8]. Deinde cum dicit [84]: Sed ta­ men si quidem etc., ostendit quod non est possibile esse corpus infinitum dissimilium partium, ita quod species partium sint fini­ tae. Et ad hoc inducit quatuor rationes. Qua­ rum prima est quod, si corpus dissimilium partium, infinitum existens, ex partibus fini­ tis specie componeretur, oporteret quod quae­ libet partium eius esset infinita secundum magnitudinem: puta, si aliquod corpus mi­ xtum esset infinitum, elementis existentibus finitis, oporteret aërem esse infinitum et aquam et ignem. Sed hoc est impossibile: (11) (12) (13) (14) 64 — n. seq. n. 12. Lect. IV. n. 1. Lect. ΤΠ. n. 9. 131-136 DE CAELO ET MUNDO quia, cum quodlibel eorum sit grave vel leve, sequeretur secundum praemissa (10) quod gravitas eius vel levitas esset infinita; osten­ sum est (lfi) autem quod nulla gravitas vel levitas potest esse infinita. Ergo non est pos­ sibile quod corpus infinitum dissimilium par­ tium componatur ex finitis speciebus par­ tium. Potest autem aliquis obiicere quod non se­ quitur, hac ratione facta, quod unaquaeque partium sit infinita : esset enim possibile to­ tum esse infinitum, una parte existente infi­ nita secundum magnitudinem, et aliis existentibus finitis. — Sed hoc reprobatum est in III Physic. (15 1718 16 ): si enim una pars esset in­ 19 finita, consumeret alias partes finitas propter excessum virtutis. Potest tamen dici quod, etiam hoc posito, sequetur idem inconveniens, scilicet quod sit gravitas vel levitas infinita; et ideo de hoc Aristoteles non curavit. 132 [9]. Secundam rationem ponit ibi [85]: Adhuc necessarium etc. Si enim partes to­ tius infiniti sint infinitae secundum magnitu­ dinem, oportet etiam quod loca earum es­ sent infinita secundum magnitudinem; quia loca oportet esse aequalia locatis. Sed motus mensuratur secundum magnitudinem loci in quem pertransit, ut probatur in VI Physico­ rum (,8). Ergo sequitur quod motus omnium harum partium sint infiniti. Sed hoc est im­ possibile, si sint vera ea quae supra (1U) sup­ posuimus, scilicet quod non contingit aliquid moveri deorsum in infinitum, neque etiam sursum; quia deorsum est determinatum, cum sit medium, et eadem ratione sursum est de­ terminatum (si enim unum contrariorum est determinatum, et aliud). Et hoc etiam hic ostendit per id quod est commune omnibus motibus. Videmus enim in transmutatione quae est secundum sub­ stantiam, quod impossibile est fieri illud quod non potest esse factum; sicut non potest fieri asinus rationalis, quia impossibile est asinum esse talem. Et simile est in tali, idest in mo­ tu qui est secundum qualitatem, et in tanto, idest in motu qui est secundum quantitatem, et in ubi, idest in motu qui est secundum lo­ cum. Si enim impossibile est quod aliquid nigrum sit factum album, sicut corvus, im­ possibile est quod fiat album; et si aliquid impossibile est quod sit cubitale, sicut for­ mica, impossibile est quod ad hoc moveatur; et si impossibile est quod aliquid sit in Ae­ gypto, puta Danubius, impossibile est quod illuc moveatur. Et huius ratio est, quia na­ tura nihil facit frustra: esset autem frustra si moveret ad id ad quod impossibile est pervenire. Sic igitur impossibile est quod ali­ quid moveatur localiter illuc quo non est pervenire. Non est autem pertransire locum (15) (16) (17) (18) (19) Lect. ibid. Cap. Cap. Lect. praeccd. n. 5 seqq. n. 10 seqq. V, n. 8; S. Thom. lect. VIII, n. 6. VII, n. 7: S. Thom. lect. IX, n. 10. praeced. n. 2. L. I, 1. χπι infinitum. Si igitur loca essent infinita, nul­ lus esset motus. Quod cum sit impossibile, non potest esse quod partes corporis infiniti dissimilium partium, sint infinitae in magni­ tudine. 133 [101. Tertiam rationem ponit ibi [86]: Adhuc si et discerpta etc. Posset enim aliquis dicere quod non est unum continuum infini­ tum, sunt tamen quaedam partes discerptae, idest disiunctae et non continuae, infinitae; sicut Democritus posuit infinita corpora indi­ visibilia, et sicut Anaxagoras posuit infinitas partes consimiles. — Sed ipse dicit quod ex hac positione nihil minus sequitur inconve­ niens : quia, si sint infinitae partes ignis non continuae, nihil prohibet illas omnes coniungi, et sic fieri ex omnibus unum ignem infinitum. 134 [11]. Quartam rationem ponit ibi [87]: Sed corpus est etc. Cum enim aliquid dicitur esse infinitum, oportet quod infinitum acci­ piatur secundum propriam eius rationem : puta, si dicamus lineam esse infinitam, intelligimus eam esse infinitam secundum longi­ tudinem; si vero dicamus superficiem esse infinitam, intelligimus quod sit infinita secun­ dum longitudinem et latitudinem. Corpus au­ tem distenditur ad omnem partem, quia ha­ bet omnes dimensiones, ut supra (20) dictum est: et sic, si corpus dicatur infinitum, opor­ tet quod sit infinitum ad omnem partem; et ita ex nulla parte erit aliquid extra ipsum. Non ergo est possibile quod in corpore infi­ nito sint plura dissimilia, quorum unumquod­ que sit infinitum : quia non est possibile esse plura infinita, secundum praedicta. 135 [12], Deinde cum dicit [88]: Sed ad­ huc neque totum etc., ostendit quod corpus infinitum non potest esse similium partium : et hoc duabus rationibus. Quarum prima est, quia cuiuslibet corporis naturalis oportet esse aliquem motum localem; non est autem alius motus praeter istos qui supra (21) dicti sunt, quorum scilicet unus est circa medium, alius a medio, et tertius ad medium; sequitur igi­ tur quod habeat unum istorum motuum. Sed hoc est impossibile: quia si moveatur sur­ sum vel deorsum, erit grave vel leve; et ita accidet gravitatem et levitatem esse infini­ tam, quod est' impossibile secundum prae­ missa (22). Similiter etiam non est possibile quod moveatur circulariter, quia est impos­ sibile infinitum circumferri : nihil enim differt hoc dicere, quam si dicatur caelum infinitum, quod impossibile est, ut supra (23) ostensum est. Non ergo contingit totum corpus infini­ tum esse homoeomerum. 136 [13], Secundam rationem ponit ibi [89] : Sed adhuc neque omnino etc.; quae sequitur ex communi ratione motus localis. Si enim sit corpus similium partium infinitum, (20) (21) (22) (23) — 65 — Lect. II, n. 3 seqq. n. 7. Cf. n. 8. Lect. XI. n. 3 seq. L. 1, 1. xiil DF. CAELO ET MUNDO sequitur quod nullo modo possit moveri. Quia si movetur, aut movebitur secundum natu­ ram, aut secundum violentiam. Si autem sit ci aliquis motus violentus, sequitur quod etiam sit ei aliquis motus naturalis: quia motus violentus contrariatur motui naturali, ut su­ pra (24) habitum est. Si autem aliquis sit ei motus naturalis, sequitur quod etiam sit ei aliquis locus aequalis sibi, in quem naturaliter fertur: quia motus naturalis est eius quod fertur in proprium locum. Hoc autem est impossibile: quia sequeretur quod sint duo corporalia loca infinita; quod est aeque impossibile sicut quod sint duo cor(24) Lect. IV. n. 6. 136 pora infinita; quia sicut corpus infinitum est undique infinitum, ita et locus infi­ nitus. Non est igitur possibile quod corpus infinitum moveatur. Si ergo omne corpus na­ turale movetur, sequitur quod nullum corpus naturale sit infinitum. — Est tamen attenden­ dum quod haec ratio non procedit nisi de motu recto: nam id quod movetur circulan­ te!·, non mutat totum locum subiecto, sed so­ lum ratione, ut probatur in VI Physic. (25). Sed quod corpus infinitum non possit moveri circulariter, supra (2G) multipliciter est osten­ sum. (25) Cap. IX. n. 2; S. Thom. lect. XI. n. 12. (26) Lect. IX seqq. 66 — DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. χιν LECTIO XIV. [nn. 137-144; (90-96)]. Ostenditur nullum corpus sensibile esse infinitum, ratione accepta ex actione et passione, seu ex parte motus in communi. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 274b33 - 275bl 1) (Caput VIT) 90. (63) Quod autem omnino impossibile sit infinitum a finito pati aliquid, aut facere finitum, ex his manifestum est. 91. Sit enim infinitum in quo A, finitum autem in quo B, tempus autem in quo movit aliquid aut motum est, G. Si itaque a B A calefactum est aut latum est aut aliud aliquid passum est, aut et quodeumque motum est, in tempore in quo G, sit D eo quod est B minus, et minus in aequali tempore minus moveat; sit autem quod in quo E, ab eo quod D alteratum. Quod itaque est D ad B, E erit ad finitum aliquid, puta F. (64) Sit itaque aequale quidem in aequali tempore aequale alterans; minus autem in aequali minus, maius autem maius; tantum autem quantum analogum erit quodeumque maius ad minus. Non igitur infinitum a nullo fi­ nito movebitur in nullo tempore. Mi­ nus enim aliud in aequali a minori .movebitur, ad quod quidem analogum finitum erit: infinitum enim ad finitum in nulla proportione est. 92. (65) Sed adhuc neque infinitum · in nullo tempore movebit finitum. Sit enim in quo A infinitum, B vero fini­ tum, tempus in quo G. Igitur D in G minus eo quod est B movebit; sit au­ tem illud Z. Quod itaque est BZ to­ tum ad Z, E sit habens eandem pro­ portionem ad D. Movebit igitur E BZ in G. Infinitum igitur et finitum in aequali tempore alterabunt. Sed impos­ sibile: in minori enim quod maius supponebatur. Sed semper sumptum tempus idem faciet: quare non erit tempus neque unum in quo movebit. 93 Sed adhuc, in infinito tempore non est 7 — De Caelo et Mundo. movisse neque motum esse. Finem enim non habet; factio autem et passio habent. 94. (66) Neque infinitum utique ab infi­ nito contingit nihil pati. Sit enim A infinitum et B; tempus autem in quo passum est B ab A, in quo GD; quod autem in quo E, infiniti pars. Quia to­ tum B passum est, non in aequali tempore hoc ipsum movetur: suppona­ tur enim in minori tempore moveri minus: sit enim motum ab A in D. Quod itaque D ad GD, est E ad ali­ quid eius quod est B finitum. Hoc igitur necesse ab A motum esse in GD tempore: ab eodem enim sup­ ponatur in pluri et minori tempore maius et minus pati, quaecumque proportionabiliter tempori divisa sunt. (67) In nullo igitur tempore finito pos­ sibile infinitum ab infinito motum esse. In infinito igitur. Sed infinitum tempus non habet finem: quod autem motum est, habet. 95. (68) Si igitur omne corpus sensibile ha­ bet virtutem activam aut passivam aut ambo, impossibile est corpus infinitum sensibile esse. 96. (69) Sed tamen et quaecumque quidem corpora in loco, omnia sensibilia. Non est igitur corpus infinitum extra cae­ lum neque unum, neque simpliciter ne­ que secundum quid nihil: igitur omni­ no corpus extra caelum nullum. Si quidem enim intellectuale, erit in loco [si vero sensibile, erit in tempore]: ex­ tra enim et intra locum significant. Itaque erit et sensibile: sensibile au­ tem nullum non ens in loco. L. I, 1. xiv DE CAELO ET MUNDO 137-138 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Probatur nullum corpus sensibile esse infinitum, ratione accepta ex parte actionis et passionis. 2. Nullum corpus infinitum habet virtutem activam aut passivam : omne autem corpus sensi­ bile habet unam vel alteram, vel etiam utramque: ergo etc. - Textus subdivisio. 3. Ad probationem maioris primo ostenditur quod corpus infinitum non patitur a finito. Si secus, sit A corpus infinitum, quod a B finito movetur in tempore determinato G. Sit etiam D aliud corpus movens, quod sit minus quam B. Corpus D aliquam partem corporis infiniti, puta E, movebit in praedicto tempore G: nam minus corpus movet minus mobile in aequali tempore. - Accipiatur modo aliud corpus F, tanto maius E quanto B excedit D. Hoc posito, habebitur haec proportio, nempe quod F se habet ad E, sicut B se habet ad D; ex qua, commutando extrema, habetur quod eadem est ratio D ad E, quae est B ad F. Sed D movet E in tempore G; ergo B movet F in eodem tempore. Ergo B finitum in eodem tempore movet finitum et infinitum. 4. Secundo ostenditur quod infinitum corpus non movet finitum·, et primo in tempore finito. Si enim datur contrarium, sit A corpus infinitum, quod movet BZ in tempore finito G. Aliqua pars ipsius A, puta D, movebit partem aliquam BZ, puta Z, in eodem tempore. Accipiatur modo alia pars corporis infiniti, quae sit E, et quae tanto excedat D, quanto BZ excedit Z. Ex hoc habetur proportio, BZ: Z: : E: D; et communtando extrema, D: Z: : E: BZ. Sed ex suppositione D movet Z in G tempore; ergo etiam E in tempore G movet BZ. Ergo finitum et infinitum movent in eodem tempore unum et idem mobile. 5. Infinitum non movet finitum in tempore infinito. Omnis enim actio vel passio habet finem: ergo in tempore infinito non contingit aliquid movere vel moveri. 6. Tertio ostenditur quod infinitum non movet infinitum. - Alioquin, A infinitum agens moveat B patiens infinitum in tempore determinato GD. Ipsum A movebit E partem ipsius B in minori tempore, puta D. Sit 1 alia pars mobilis infiniti, quae tantum excedat E, quantum GD excedit D. Eadem ergo erit proportio maioris temporis GD ad minus D, quae est partis maioris I ad minorem E, seu GD: D:: I: E; et communtando media, GD: I : : D : E, nempe, eadem est ratio temporis maioris ad maiorem partem, quae est minoris temporis adminorem partem. Sed A movet E partem minorem in tempore D: ergo idem A movebit I partem maiorem in tempore GD. Ergo in eodem tempore movebitur infinitum et finitum, quod est impossibile. Nequit ergo infinitum moveri ab infinito in tempore finito. In tempore autem infinito nihil movetur. Ergo in nullo tempore infinitum movetur ab infinito. 7. Probata maiori (cf. n. 2), concludit quod, cum omne corpus sensibile natum sit movere et moveri, et ideo habeat virtutem activam aut passivam aut utramque, nullum potest esse infinitum. 8. Obiectio: potest dici esse extra caelum aliquod corpus inteUigibile infinitum. - Sed contra: intra et extra significant locum; omnia autem corpora quae sunt in loco, sunt sen­ sibilia seu naturalia. - Extra caelum ergo non est aliquod corpus inteUigibile finitum vel in­ finitum: neque est aliquod corpus sensibile infinitum. Quod autem nullum corpus sensibile finitum sit extra caelum, potest esse manifestum ex hoc quod omne corpus sensibile est in loco, et omnia loca continentur infra caelum. COMMENTARIUM S. THOMAE 137 [1]. Postquam Philosophus ostendit corpus sensibile non esse infinitum, ratione accepta ex parte motus localis, hic ostendit idem ratione accepta ex parte actionis et pas­ sionis, quae consequuntur omnem, motum f1). Et circa hoc duo facit : primo ostendit propositum [90]; secundo excludit quandam obviationem, ibi [n. 96]: Sed tamen et quae­ cumque (2) etc. 138 [2]. Circa primum ponit talem ra­ tionem [90], Nullum corpus infinitum habet virtutem activam aut passivam, aut utram­ que; sed omne corpus sensibile habet virtu­ ti) Cf. lect. praec. n. 5. (2) n. 8. tem activam aut passivam aut utramque; er­ go nullum corpus sensibile est infinitum. Cir­ ca hoc ergo duo facit : primo probat ma­ iorem [90]; secundo ponit minorem et conclu­ sionem, ibi [95] : Si igitur omne corpus (3) etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod intendit [90], et dicit manifestum esse ex his quae dicentur, quod non solum impos­ sibile est infinitum moveri localiter, sed uni­ versaliter est impossibile infinitum pati ali­ quid, vel etiam agere aliquid in corpus fini­ tum. Secundo ibi [91]: Sit enim infinitum etc., (3) n. 7. — 68 — 138-142 probat propositum. Et primo ostendit quod infinitum non patitur a finito [91]; secundo ostendit quod finitum non patitur ab infinito, ibi [92] : Sed adhuc neque infinitum (4) etc.; tertio ostendit quod infinitum non patitur ab infinito, ibi [94] : Neque infinitum utique (5) etc. 139 [3J. Dicit ergo primo [91] quod, si corpus infinitum patitur a finito, sit corpus infinitum in quo est A, corpus autem fini­ tum in quo est B : et quia omnis motus est in tempore, sit tempus G in quo B movit aut A motum est. Si ergo ponamus quod A quod est corpus infinitum, a B quod est corpus finitum, sit alteratum, puta cale­ factum, aut latum, idcst motum secundum locum, aut aliquid aliud passum, puta infrigidatum aut humectatum aut quocumque modo motum, in tempore G : accipiamus unam par­ tem B moventis, quae sit D (et nihil referret ad propositum si D esset quoddam aliud cor­ pus minus quam B). Manifestum est autem quod minus corpus movet minus mobile in aequali tempore (hoc tamen supposito, quod in minori corpore sit minor virtus; quod opor­ tet dicere si sit corpus similium partium; minor autem virtus in aequali tempore movet minus mobile). Sit ergo corpus Ê, quod alteratur aut qualitercumque movetur a D in tempore G; ita quod intelligamus corpus E esse par­ tem totius infiniti quod est A. Sed quia tam D quam B est finitum, et quorumlibet duo­ rum finitorum corporum est aliqua propor­ tio ad invicem; secundum illam proportionem quam habet D ad B, accipiatur proportio cor­ poris E ad quodeumque corpus maius fini­ tum, puta quod sit F. Hac ergo positione facta, ponit quasdam suppositiones. Quarum prima est, quod alte­ rans aequale in magnitudine et virtute, in aequali tempore alterabit aequale corpus. Se­ cunda est, quod minus corpus alterans in aequali tempore alterabit minus; ita scilicet quod tantum erit corpus motum minus al­ tero corpore moto, quantum erit analogum quodeumque maius ad minus, idest, quanta erit proportio excessus maioris corporis mo­ ventis ad minus. Ex praemissis igitur concludit quod infini­ tum a nullo finito potest moveri secundum quodeumque tempus. Quia aliquid minus quam infinitum movebitur in aequali tempore ab illo minore quam sit corpus movens infi­ nitum; scilicet E, quod est minus quam A, movebitur a D, quod est minus quam B, se­ cundum praemissa. Id autem quod est ana­ logum ad E, idest quod in eadem propor­ tione se habet ad E sicut B ad D, est quod­ dam finitum: non enim potest dici quod ipsum infinitum quod est A, se habeat ad E sicut B se habet ad D, quia infinitum ad fi­ nitum nullam proportionem habet. Supposito (4) n. 4. (5) n. 6. L. I, 1. xiv DE CAELO ET MUNDO autem quod aliquod finitimi se habeat ad E sicut B ad D, erit commutatim dicere quod sicut D se habet ad E, ita B se habet ad illud finitum. Sed D movet E in tempore G : ergo B movet finitum in tempore G. Sed in hoc tempore positum est quod movet totum infinitum quod est A : ergo finitum in eo­ dem tempore movebit finitum et infinitum. 140 |4|. Deinde cum dicit [92]: Sed ad­ huc neque infinitum etc., probat quod infini­ tum corpus non movet corpus finitum in ali­ quo tempore: et primo ostendit quod non movet in tempore finito [92]; secundo quod non movet in tempore infinito, ibi [93] : Sed adhuc in infinito (G) etc. Dicit ergo primo [92] quod neque etiam corpus infinitum movebit corpus finitum in nullo tempore, scilicet determinato. Si enim detur contrarium, sit corpus infinitum in quo est A, corpus vero finitum quod ab eo mo­ vetur sit B vel BZ, tempus autem in quo mo­ vetur sit G. D autem sit quaedam pars fi­ nita corporis infiniti quod est A : et quia mi­ nus in aequali tempore minus movet, conse­ quens est quod corpus finitum quod est D, in G tempore moveat minus corpus eo quod est B: et sit id minus Z, quod est pars eius. Quia igitur totum BZ habet aliquam pro­ portionem ad Z, accipiatur quod sicut to­ tum. BZ se habet ad Z, ita E se habet ad D, quorum uterque est pars infiniti. Ergo com­ mutatim quae est proportio D ad Z, eadem est proportio E ad BZ. Sed D movet Z in G tempore : ergo E movebit BZ in tempore G. Sed in hoc tempore, BZ movebatur a cor­ pore infinito quod est A : sequitur igitur quod infinitum et finitum alterent vel qualitercum­ que moveant in eodem tempore unum et idem mobile. Sed hoc est impossibile: suppo­ nebatur enim supra (67) quod maius movens movet aequale mobile in minori tempore, quia velocius movet. Sic igitur impossibile est quod finitum moveatur ab infinito in tem­ pore G; et idem sequitur quodeumque aliud tempus finitum sumatur. Nullum ergo tempus finitum est dare, in quo infinitum moveat fi­ nitum. 141 [5|. Deinde cum dicit [93] : Sed ad­ huc in infinito etc., ostendit quod neque hoc potest esse in tempore infinito. Non enim con­ tingit quod in tempore infinito aliquid mo­ verit vel motum sit: quia tempus infinitum non habet finem, omnis autem actio vel pas­ sio habet finem: nihil enim agit vel patitur nisi ut perveniat ad aliquem finem. Relinqui­ tur ergo quod infinitum non moveat finitum in tempore infinito. 142 [6|. Deinde cum dicit [94]: Neque infinitum utique etc., probat quod infinitum non moveat infinitum. Et dicit quod infinitum non contingit aliquid pati ab infinito secun­ dum quamcumque speciem motus. Alioquin, (6) n. seq. (7) Lect. XII. — 69 — n. 2. L. I, J. xiv DE CAELO ET MUNDO 142-144 sit corpus infinitum agens in quo est A, el quod inquantum huiusmodi, natum est mo­ vere et moveri. Sic ergo concludit quod im­ corpus infinitum patiens in quo est B, ternpus autem in quo B passum est ab A sit in possibile est aliquod corpus sensibile esse in­ finitum. quo DG; sit autem E pars infiniti mobilis quod est B. Quia ergo totum B passum est 144 [8], Deinde cum dicit [96]: Sed ta­ ab A in toto tempore quod est DG, manife­ men et quaecumque etc., excludit quandam stum est quod E, quod est pars eius, non mo­ I obviationem : quia posset aliquis dicere quod vetur in toto hoc tempore: oportet enim sup­ sil aliquod corpus extra caelum intelligibile, ponere quod ab eodem movente minus mobile quod sit infinitum. — Et dicit quod omnia moveatur in minori tempore; quanto enim corpora quae sunt in loco, sunt sensibilia. mobile magis vincitur a movente, tanto ve­ Non enim sunt corpora mathematica, quia locius movetur ab ipso. Sit ergo quod E, talibus non debetur locus nisi secundum me­ taphoram, ut dicitur in I de Generat. (10): quod est minus quam B, moveatur ab A in locus enim non quaeritur nisi propter mo­ tempore D, quod est pars totius temporis tum, ut dicitur in IV Physic. (”); non autem GD. D autem ad GD est aliqua proportio, moventur nisi corpora sensibilia et naturalia, cum utrumque sit finitum : accipiamus autem quod eandem proportionem habeat E ad ali­ nam mathematica sunt extra motum. Sic igi­ tur manifestum est quod quaecumque cor­ quam partem ipsius mobilis infiniti maiorem, pora sunt in loco, sunt sensibilia. Et ex hoc quam scilicet D habet ad GD. Sic ergo illud concludit quod corpus infinitum non sit extra finitum maius quam E, necesse est quod mo­ caelum; immo universalius, quod nullum cor­ veatur ab A in GD tempore: oportet enim pus sit extra caelum, neque simpliciter, scili­ supponere quod ab eodem movente moveatur cet corpus infinitum, neque secundum quid maius et minus mobile in maiori et minori (vel usque ad aliquid), idest corpus finitum; tempore, ita quod divisio mobilium sit se­ cum enim corpus omne sit finitum vel infi­ cundum proportionem temporum. Quia igi­ nitum, sequitur quod nullum omnino corpus tur proportio illius finiti ad E, est sicut pro­ sit extra caelum. Quia si dicas quod sit in­ portio totius temporis GD ad D, oportet tellectuale, sequetur quod sit in loco, ex quo commutatim dicere quod proportio totius ponitur extra caelum : extra enim et intra temporis GD ad illud mobile finitumi maius, significant locum. Sic igitur sequitur quod, sit sicut proportio temporis D ad mobile E. si aliquod corpus sit extra caelum, finitum Sed E movetur ab A in tempore D : ergo vel infinitum, quod sit sensibile; eo quod nul­ illud finitum maius movebitur ab A in tem­ lum sensibile corpus est, quod non sit in loco pore GD: et sic in eodem tempore move­ (quia etiam caelum quodammodo est in loco, bitur finitum et infinitum, quod est impos­ ut patet in IV Physic. (I2). sibile. Et idem inconveniens sequitur, quodManifestum est autem secundum haec ver­ cumque tempus finitum accipiatur. Sic igitur ba quod nullum corpus intelligibile, neque fini­ impossibile est quod infinitum moveatur ab tum neque infinitum, est extra caelum; quia infinito in tempore finito. extra significat locum, nihil autem est in loco Relinquitur igitur, si moveatur, quod mo­ nisi corpus sensibile. Manifestum est etiam veatur in infinito tempore. Sed hoc est im­ quod nullum corpus infinitum sensibile est possibile, ut supra (89 ) ostensum est, quia in­ extra caelum: ostensum est enim supra (l3) finitum tempus non habet finem, omne autem quod nullum corpus sensibile est infinitum. quod movetur, habet finem sui motus: quia Quod autem nullum corpus sensibile finitum etsi totus motus caeli non haberet finem, una sit extra caelum, non videtur hic probari, sed tamen circulatio habet finem. supponi C11)·' nisi forte per hoc quod omne Sic igitur manifestum est quod infinitum corpus sensibile est in loco, omnia autem loca non habet neque virtutem activam neque continentur infra caelum, quae determinantur passivam. tribus motibus localibus supra (1S) positis, 143 [7|. Deinde cum dicit [95]: Si igitur scilicet qui sunt circa medium, a medio, et etc., assumpta minori, infert conclusionem (u) : ad medium. dicens quod omne corpus sensibile habet vir­ tutem activam aut passivam aut utramque. Dicitur autem hic corpus sensibile ad diffe­ (10) Cap. VI. n. 6; S. Thom. lect. XVIH. rentiam corporis mathematici: ita quod cor­ (11) Cap. IV. n. 3: S. Thom. lect. V, n. 5. pus sensibile dicatur omne corpus naturale, (12) Cap. V, n. 2; S. Thom. lect. VH. n. 13. (8) n. praec. (9) Cf. n. 2. (13) Lect. hac et praec. (14) Lect. praec. n. 7. (15) Cfr. lect. XVT. n. 1. — 70 — DE CAELO ET MUNDO LECTIO XV. [nn. 145-153; (97-104)]. Ostenditur rationibus logicis nullum esse corpus infinitum. SCHEMA [97-104]. Lectio XV, nn. 145-153 Postquam ostendit universaliter non esse corpus infinitum rationibus physicis, hic ostendit idem rationibus logicis. I A) Ostendit propositum de corpore infinito continuo 145 [97]. i) Corpus infinitum non potest moveri circulariter 147 [97]. 1 2) Nec potest moveri motu recto 147 [97]. 1 a) Prima ratio 147 [97]. b) Secunda ratio 148 [98]. c) Tertia ratio 149 [99]. B) Ostendit de infinito non continuo 150 [100]. a) Prima ratio 150 [too], b) Secunda ratio 151-152 [101-102]. c) Tertia ratio 153 [103]. C) Concludit 153 [104]. ( — 71 — L. I, 1. xv L. I, 1. xv DE CAELO ET MUNIX) TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 275bl2 - 276al7) (Caput VII) 97. (70) Rationabilius autem est conari ct i sic. Neque enim in circuitu possibile est moveri infinitum, homoeomerum ens: medium quidem enim infiniti non est, quod autem in circuitu circa medium movetur. Sed et neque in rectum pos­ sibile est ferri infinitum: oportebit enim alterum esse tantum locum infi­ nitum. in quem fertur secundum natu­ ram, et aliud tantum, in quem praeter naturam. 98. (71) Adhuc, sive natura habet motum eius quod in rectum, sive violentia movetur, utroque modo oportebit in­ finitam esse moventem potentiam: quae enim infinita infiniti, et infiniti infi­ nita virtus. Quare erit et movens infi­ nitum: ratio autem in his quae de mo­ tu, quod nullum habet infinitam vir­ tutem finitorum, neque infinitorum fi­ nitam. Si igitur secundum naturam ct praeter naturam contingit moveri, erunt duo infinita, quod quidem mo­ vens sic, ct quod movetur. 99. (72) Adhuc, movens quod infinitum aliquid est. Si quidem enim ipsum seipsum, animatum erit. Hoc autem quomodo possibile, infinitum esse ani­ mal? Si autem aliud aliquid movens, duo erunt infinita, ct movens et quod movetur, differentia secundum formam et virtutem. 100. (73) Si autem non continuum totum, sed, quemadmodum dicit Democritus ct Leucippus, determinatum vacuo, unum 101. 102. 103. 104. necessarium est esse omnium motum. Determinata sunt quidem enim figuris; naturam autem esse dicunt ipsorum unam, quemadmodum si aurum unum­ quodque sit segregatum. Horum autem, quemadmodum dicimus, necessarium est esse eundem motum: ubi enim unus bolus, et tota terra fertur, et totus quidem ignis et scintilla in eun­ dem locum. Quare neque leve simpli­ citer nullum erit corporum, si omnia habent gravitatem; si autem levita­ tem, grave nullum erit. (74) Adhuc, si gravitatem habet aut le­ vitatem, erit aut extremum aliquid to­ tius aut medium. Hoc autem impossi­ bile infinito ente. Totaliterque, ubi non est medium ne­ que extremum, neque hoc quidem sur­ sum hoc autem deorsum, nullusque locus erit corporibus lationis. Hoc au­ tem non existente. motus non erit: necesse enim moveri aut secundum na­ turam aut praeter naturam, haec au­ tem determinata sunt locis propriis et alienis. (75) Adhuc, si ubi praeter naturam ali­ quid manet aut fertur, necesse cuius­ dam esse alterius hunc locum secun­ dum naturam (hoc autem credibile ex inductione), necesse igitur neque om­ nia gravitatem habere aut levitatem, sed haec quidem, haec autem non. Quod quidem igitur non est corpus omnino infinitum, ex his manifestum. SYNOPSIS 1. Nullum corpus esse infinitum ostenditur rationibus logicis, quae scilicet sumuntur ex communioribus principiis, vel ex probabilibus et non necessariis. Et primo de corpore con­ tinuo', secundo de non continuo. 2. Prima thesis: corpus infinitum non potest moveri circulariter. Motus circularis est circa medium: in infinito autem non est neque medium neque extremum. 3. Altera thesis: corpus infinitum non potest moveri motu recto, a) Secus oporteret esse duo loca infinita, in quorum unum corpus infinitum moveretur violenter, et in alium natu­ raliter; hoc autem est impossibile. Quare tum haec tum superior ratio dicatur logica. 4. b~) Cum omne quod movetur ab alio moveatur, si corpus infinitum movetur, sive natu­ raliter sive per violentiam, necessaria est virtus infinita, quae non est nisi in subiecto infinito. Ergo etiam corpus movens oporteret esse infinitum; et sic darentur duo infinita, quod est impossibile. - Quod etiam haec ratio est logica. - Quomodo ex hac ratione concludatur esse non solum duo infinita, sed etiam plura. 5. c) Quod si dicatur corpus infinitum movere seipsum, contra est tertia ratio. Nam si corpus infinitum sit movens seipsum, erit animal infinitum. Sed hoc non videtur possibile: omne enim animal habet determinatam figuram et determinatam proportionem partium ad totum. Ergo relinquitur quod ab aliquo alio moveatur: et ita erunt duo infinita, quae dif­ ferunt secundum speciem et virtutem. 6. Ostenditur non dari infinitum non continuum, seu distinctum per interpositionem vacui. — 72 — 145-148 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xv Prima ratio. Secundum opinionem ponentium huiusmodi infinitum (nempe Democriti et Leu­ cippi, qui ponebant corpora indivisibilia non coniungi nisi mediante vacuo), haec indivisibilia corpora infinita habent eandem naturam, et non differunt nisi secundum diversas figuras. Sed quorum est una natura, est unus et idem motus. Ergo vel omnia moventur deorsum, et ita nullum erit corpus simpliciter leve; vel omnia moventur sursum, et consequenter nullum erit corpus grave; quod est impossibile. 7. Secunda ratio. Si aliquod vel quodlibet indivisibilium corporum moveretur sursum vel deorsum, sequeretur hoc impossibile, nempe quod sit aliquod medium vel extremum in spatio infinito occupato a praedictis corporibus et vacuis intermediis. 8. Urgetur universaliter haec ratio ad destruendum infinitum qualitercumque ponatur. Ubi enim non est medium neque extremum, ibi non est sursum neque deorsum·, et ita non est locus quo corpora ferantur motu recto. Sublato autem loco, aufertur motus. Ergo nullus erit motus, quod est impossibile. 9. Tertia ratio. Oportet ponere alia quae moventur sursum secundum naturam, et alia quae moventur deorsum secundum naturam. Ergo non omnia habent gravitatem, neque omnia habent levitatem, sicut opinio praedicta (n. 6) ponebat. - Epilogus ct conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 145 [1J. Postquam Philosophus ostendit universaliter non esse corpus infinitum ratio­ nibus physicis, idest quae sumuntur ex pro­ priis scientiae naturalis, hic ostendit idem ra­ tionibus logicis f1), idest quae sumuntur ex aliquibus communioribus principiis, vel ex aliquibus probabilibus et non necessariis. Et hoc est quod dicit [97] : est, idest contingit, conari ad propositum ostendendum rationabi­ lius, idest magis per viam logicam, sic, idest secundum rationes sequentes. Unde alia lit­ tera planior est quae sic habet: magis autem logice est argumentari et sic. Primo autem ostendit propositum de cor­ pore infinito continuo [97]; secundo de infi­ nito non continuo, ibi [100]: Si autem non continuum (2) etc. 146 [2], Circa primum duo facit. Primo ostendit quod corpus infinitum, si­ milium partium existens, non potest moveri circulariter [97], Quod quidem probat per hoc, quod infiniti non est aliquod medium, sicut nec extremum: motus autem circularis est circa medium, ut supra (3) habitum est: ergo etc. 147 [3]. Secundo ostendit tribus rationi­ bus quod non est possibile quod tale corpus infinitum moveatur motu recto. Quarum pri­ ma talis est. Omne corpus quod movetur motu recto, potest moveri naturaliter et per violentiam. Quod autem movetur per violen­ tiam, habet aliquem locum in quem movetur violenter; et omne quod movetur naturaliter, habet aliquem locum in quem movetur natu­ raliter. Locus autem omnis est aequalis lo­ cato. Sic ergo sequetur quod sint duo loca tanta quantum est corpus infinitum, in quo­ rum unum movetur violenter, et in alium na­ turaliter. Hoc autem est impossibile, scilicet quod sint duo loca infinita, sicut et quod (1) Cf. lect. XIII. n. 5. (2) n. 6. (3) Lect. ITT. n. 7. sint duo infinita corpora, ut supra (4) habi­ tum est. Relinquitur ergo quod nullum corpus natu­ rale sit infinitum. Dicitur autem utraque ratio logica esse, quia procedit ex eo quod con­ tingit corpori infinito inquantum est infini­ tum, sive sit mathematicum sive sit naturale, scilicet non habere medium, et non habere aliquid aequale extra se. Supra (5) autem po­ suit aliqua similia, sed non tanquam princi­ palia, sed tanquam assumpta ad manifesta­ tionem aliorum. 148 [4]. Secundam rationem ponit ibi [98] : Adhuc sive natura habet etc. : quae talis est. Sive dicatur quod corpus infinitum moveatur motu recto naturaliter, sive per vio­ lentiam utroque modo oportet dicere quod sit potentia movens corpus infinitum: ostensum est enim in VII et VIH Physic. (®) quod omne quod movetur ab alio movetur, non so­ lum in his quae moventur per violentiam, de quibus magis est manifestum, sed etiam in his quae moventur naturaliter, sicut corpora gravia et levia moventur a generante vel a removente prohibens. Cum autem fortius non moveatur a debiliori, impossibile est quod in­ finitum, cuius virtus est infinita, moveatur a potentia finita moventis : unde relinquitur quod oportet potentiam moventis esse infini­ tam. Manifestum est autem quod, si potentia sit infinita, erit rei infinitae: et e converso, si corpus sit infinitum, oportet quod virtus eius sit infinita. Si ergo est corpus infinitum quod movetur, necesse est quod corpus movens sit etiam infinitum. Probatum est enim in his quae de motu, idest in VHT Physic. (7), quod nullum finitorum habet virtutem infinitam, nec aliquod infinitorum habet virtutem fini(4) Lect. XIII. n. 13; cf. ibid. η. II. (5) Cf. lect. XIII. nn. 9, 13. (6) Lib. VIT, c. T; S. Thom. lect. 1. - Lib. VIII. c. IV: S. Thom. lect. VIT. VITT. (7) Cap. X. n. 2 sqq.; S. Thom. lect. XXI, n. 6 sqq. — 73 — L. I, 1. xv DE CAELO ET MUNDO 148-152 tam. Sic igitur patet quod, si sit corpus infi­ ■ quod, si infinitum non sit unum totum con­ nitum quod movetur motu recto, oportet tinuum, sed, sicut dicunt Democritus et LeuI cippus, distinguatur vacuo intermedio (pone­ quod moveatur a corpore infinito. bant enim quod corpora indivisibilia non Si ergo ponamus quod hoc corpus infinitum contingit moveri et secundum naturam et prae­ possunt invicem coniungi nisi vacuo mediante); secundum autem horum opinionem sequitur ter naturam, similiter continget secundum quod necessarium sit omnium esse unum mo­ utrumque motum quod sint duo infinita, sci­ tum. Dicebant enim quod illa corpora indi­ licet illud quod movet sic, idest naturaliter vel violenter, et aliud quod movetur. Hoc au­ visibilia infinita sunt determinata, idest distin­ tem est impossibile, quod sint duo corpora in­ cta ad invicem, solummodo per figuras, inquantum scilicet unum eorum est pyramidale, finita, ut supra (89) ostensum est. Ergo non est aliud sphaericum, aliud cubicum, et sic de possibile esse corpus infinitum quod moveatur aliis; et tamen dicunt naturam omnium eo­ motu recto. — Haec etiam ratio logica est, rum esse unam, sicut si aliquis dicat quod quia procedit ex communi proprietate infiniti unumquodque eorum, per se separatum, sit corporis, quod scilicet non habeat extra se de natura auri. Si autem eorum est una na­ aliud corpus aequale. tura, necesse est quod sit unus et idem mo­ Potest autem ex hac ratione concludi non tus eorum, non obstante quod sint minimae solum quod sint duo infinita, sed plura. Nam si corpus infinitum movetur naturaliter, cor­ partes corporum; quia idem est motus totius et partis, sicut totius terrae et unius boii (id­ pus naturaliter ipsum movens erit infinitum; est unius particulae), et totius ignis et unius et quia contingit ipsum moveri violenter, cor­ pus quod movet ipsum violenter erit infini­ scintillae. Si ergo omnia sunt eiusdem naturae et ha­ tum; et sic erunt tria infinita. — Rursus, quia bent eundem motum, aut omnia moventur motus qui est violentus uni, est naturalis al­ deorsum quasi habentia gravitatem, et sic teri, ut supra (,J) dictum est, sequetur etiam nullum corpus erit simpliciter leve, cum om­ quod sit aliud corpus infinitum, quod natu­ nia corpora dicantur esse ex his composita; raliter hoc modo moveatur a virtute infinita. aut omnia moventur sursum quasi habentia 149 [5]. Tertiam rationem ponit ibi [99]: levitatem, et sic nullum corpus erit grave; Adhuc movens etc. Et haec quidem ratio in­ quod est impossibile. ducitur ad excludendum obviationem quan151 [7]. Secundam rationem ponit ibi dam ad praedictam rationem. Posset enim [101]: Adhuc si gravitatem etc.: quae talis aliquis dicere quod corpus infinitum movetur est. Omne corpus grave movetur ad me­ naturaliter non quidem ab alio, sed a seipso, dium, omne autem corpus leve movetur ad sicut animalia dicuntur seipsa movere: et sic extremum. Si ergo aliquod vel quodlibet non sequetur esse duo corpora infinita, quod praedictorum indivisibilium corporum haberet praemissa ratio concludebat. gravitatem aut levitatem, sequeretur quod to­ Et ideo proponit quod necesse est dicere, tius spatii contenti ex indivisibilibus corpo­ si sit corpus infinitum, quod movens ipsum ribus et vacuis intermediis, sit aliquod extre­ sit aliquid aliud : quia si moveret seipsum, mum aut medium. Sed hoc est impossibile, esset animatum (hoc enim est proprium ani­ cum totum istud spatium sit infinitum. Re­ malium, quod seipsa moveant). Si ergo cor­ linquitur ergo hanc positionem esse impos­ pus infinitum sit movens seipsum, sequetur sibilem. quod sit animal infinitum. Sed hoc non vide­ 152 [8]. Et quia haec ratio valet ad de­ tur esse possibile, quia omne animal habet struendum infinitum, qualitercumque infini­ determinatam figuram et determinatam pro­ tum ponatur, sive sicut continuum sive sicut portionem partium ad totum, quod non com­ non continuum, ideo hanc eandem rationem petit infinito. Sic igitur non potest dici quod infinitum moveat seipsum. Si autem dicatur universalius ponit cum subdit [102]: Totaliterque etc. Et dicit quod universaliter possu­ quod aliquid aliud moveat ipsum, sequetur mus dicere quod ubi non est medium et ex­ quod sint duo infinita, scilicet movens et tremum, ibi non est sursum, quod est extre­ quod movetur. Et ex hoc sequitur quod diffe­ runt secundum speciem et virtutem: quia mum, neque deorsum, quod est medium. Quibus subtractis, nullus locus erit quo cor­ movens comparatur ad mobile sicut actus ad pora ferantur motu recto : feruntur enim sur­ potentiam. Hoc autem est impossibile, sicut sum vel deorsum. Sublato autem loco, nullus prius (10) dictum est. erit motus: quia omne quod movetur neces­ 150 [6]. Deinde cum dicit [100]: Si au­ se est moveri aut secundum naturam aut tem non continuum etc., ostendit non esse praeter naturam, quod quidem determinatur infinitum non continuum, sed distinctum per per loca propria et aliena (nam motus natu­ interpositionem vacui, sicut posuerunt De­ rales dicuntur quibus corpora moventur ad mocritus et Leucippus. Et hoc -ostendit tri­ loca propria, motus autem violenti dicuntur bus rationibus. Circa quarum primam dicit quibus moventur ad Joca aliena). Hoc autem est impossibile, quod motus auferatur a cor­ (8) Lect. XIII, n. 11. poribus: ergo impossibile est ponere infi­ (9) Lect. IV, n. 14. (10) n. praeced. nitum. — 74 153 DE CAELO ET MUNDO 153 [9], Tertiam rationem ponit ibi [103]: Adhuc si ubi etc. Et dicit quod locus ad quem movetur aliquid praeter naturam, vel in quo quiescit praeter naturam, necesse est quod sit cuiusdam alterius secundum natu­ ram, ad quem scilicet naturaliter moveatur, et in quo naturaliter quiescat. Et hoc credi­ bile fit ex inductione: nam terra movetur sursum praeter naturam, ignis vero secundum naturam; et e converso ignis deorsum praeter naturam, terra vero secundum naturam. Vi­ demus autem quaedam moveri deorsum et quaedam sursum. Si autem illa quae moven­ tur sursum, moventur praeter naturam, opor­ tebit dicere aliqua alia esse quae moventur sursum secundum naturam; et similiter, si ponatur quod ea quae moventur deorsum, moventur praeter naturam, necesse est pone­ L. I, 1. χν re alia quae moventur deorsum secundum naturam. Unde neque omnia habent gravi­ tatem, neque omnia levitatem, secundum po­ sitionem praedictam C11) : sed haec quidem habent gravitatem quae naturaliter moventur deorsum; haec autem non, quae naturaliter moventur sursum. Ultimo autem epilogando concludit [104] manifestum esse ex praedictis quod omnino non est corpus infinitum, scilicet infinitum continuum neque infinitum distinctum per interpositionem vacui. — Dicuntur autem hae ultimae rationes logicae, quia procedunt ex quibusdam probabilibus nondum plene probatis. (11) — 75 — cf. n. 6. L. I, 1. xvi DE CAELO ET MUNDO LECTIO XVI. [nn. 154-163; (105-112)]. Duabus rationibus sumptis ex inferioribus corporibus ostenditur esse tantummodo unum mundum. SCHEMA 2) Ostendit communiter per superiora et inferiora 181 [125]. 179 [124]. 1) unitatem mundi specialiter, per superiora 3) Ostendit Concludit 183 [126]. (Lect. XVI-XVI1I; nn. 154-183; [105-126]). B’) Communiter inferioribus quam caelestibus 179 I124]. B) Inquirit an possibileexsitcorporibus esse plurestam mundos 184 [127]. [105- Lectio X V III, nn. 175- Lectio X V II, nn. 164-174 183 [120-126]. [113-119J. Lectio X VI, g Postquam ostendit quod universum non est infinitum magnitudine, hic ostendit quod non sunt plures universi numero, nedum quod sint infiniti. Probat quoddam supposuerat [116]. habere loca determinata a) 154 Ostendit rationem corpora170 naturalia , I) Dicit dc quo est2)intentio [105]. perquod principalem 169 [115J· \/ II) Exequitur propositum 155 [106]. 170 [116].jjj) jj) Infert Secunda ratio 177 conclusionem [122]. i a’) Per rationem naturalem 170 [116]. A) Ostendit quod sit tantum unus mundus 155 jjj) Tertia ratio[106]. 178 [123]. b ’ ) Ex hoc argumentatur ad propositum 162 [ili], quandam obviationem 166 [114]. I j)jj) Excludit Proponitcorporibus quod intendit 170 [116]. A’) Ratione sumpta ex inferioribus 155 [106]. c’) Excludit quandam obviationem i jj) adPonit rationem 171 [117].163 1) Inducit rationes propositum ostendendum 155 [112]. [106]. c) [113]. jjj)164 Excludit a) Tertia Prima ratio ratio 156 [106]. quandam obviationem 172 [118]. j) Ponittres rationem [113J. j) signum Prima ratio 176 165 [121]. \ Per 173 [119]. ab’)’) Praemittit suppositiones 156 [106]. b’) Argumentatur ad propositum 157 [107]. b) Destruit opinionem [120]. a’) Excludit j) Ex esse partecontrariam aliam motusterram 157175 [107]. a’) Proponit 175 [120]. j) jj) Ex quod parte intendit quietis mundi 160 158 [108]. b’) Probat 176 jj) Secunda Expropositum parteratio motus 161 b) 159 [121]. [109]. alterius naturae 160 [109]. [109]. [no]. iÎI I — 76 — DE CÀELO ET MUNDO L. I, 1. xvi TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 276a18 - b25) Caput VIII 105. (76) Quia autem neque plures possibile sit esse caelos, dicamus: hoc enim dice­ bamus intendendum, si quis non putat universaliter ostensum esse de corpo­ ribus quod impossibile est esse extra mundum, scilicet de quocumque ipso­ rum, sed solum in infinite positis dic­ tam esse rationem. 106. Omnia enim et manent et moventur se­ cundum naturam et violentiam. Et se­ cundum naturam quidem in quo ma­ nent non violentia, et feruntur; et in quem feruntur, et manent: in quo au­ tem violentia, et feruntur violentia; et in quem violentia feruntur, violentia et manent. Adhuc, si violentia ista la­ tio, contraria secundum naturam. i 07. (77) Ad medium itaque quod hic si vi feretur terra inde, hinc feretur illuc se­ cundum naturam. 108. Et si manet hic inde non violentia, et feretur secundum naturam huc: una enim quae secundum naturam. 109. (78) Adhuc, necesse est omnes mun­ dos ex eisdem esse corporibus, simi­ liter quidem existentes secundum natu­ ram: sed adhuc necesse est et corpo­ rum unumquodque eandem habere vir­ tutem. ut puta dico ignem et terram et intermedia eorum. Si enim aequivoca haec, et non secundum eandem ideam dicuntur quae ibi his quae apud nos, et totum aequivoce utique dice­ tur mundus. Palam igitur quod hoc quidem a medio ferri natum est, hoc autem ad medium ipsorum; si qui- dem omnis eiusdem speciei ignis igni, et aliorum unumquodque, quemad­ modum et quae in hoc partes ignis. 110. Quod autem necesse sit sic haec se habere, ex his quae circa motus sup­ positionibus manifestum. Motus enim finiti; et unumquodque elementorum dicitur secundum unum quendam mo­ tuum. (79) Quare, si quidem et motus iidem, et elementa necesse est esse ubi­ que eadem. 111. Natae sunt igitur ferri et ad hoc qui­ dem medium quae in alio mundo ter­ rae partes, et ad hoc quidem extre­ mum qui ibi ignis. Sed impossibile. Si enim hoc acciderit, necesse est ferri sursum quidem terram in proprio mun­ do, ignem autem ad medium: simili­ ter autem et eam quae hic terram a medio ferri secundum naturam, latam ad id quod ibi medium, propter mun­ dos sic poni ad invicem. (80) Aut enim non ponendum eandem esse naturam simplicium corporum in pluribus cae­ lis; aut dicentes sic medium unum ne­ cesse est facere et unum extremum. Hoc autem existente [inconvenienti], impossibile est esse mundos plures uno. 112. (81) Dignificare autem aliam esse na­ turam simplicium corporum, si distent minus vel plus a propriis locis, irra­ tionabile. Quid enim differt tanta qui­ dem dicere longitudine distare aut tan­ ta? Differt enim secundum rationem quanto plus magis: species autem ea­ dem. SYNOPSIS 1. Qua de causa post praedicta restat adhuc videndum an sit possibile esse plures mundos. 2. Textus divisio. Esse tantummodo unum mundum ostenditur primo ex corporibus infe­ rioribus. 3. Tria praesupposita. a) Corpora moventur et quiescunt tam secundum naturam, quam etiam secundum violentiam. Hoc tamen secundum habet veritatem solum in corporibus infe­ rioribus. b) In quocumque loco aliqua corpora manent secundum naturam, in illum per na­ turam feruntur, et e converso; et idem dicendum circa violentiam. Ratio est, quia oportet motum et quietem proportionali, c) Si qua loci mutatio est alicui corpori violenta, contraria est ei secundum naturam. 4. Prima ratio; et primo quidem ex parte motus. Si sunt duo mundi, terra quae est in alio mundo, aut fertur ad medium huius mundi per naturam, aut per violentiam. Si per violentiam, oportet quod contraria loci mutatio, a medio nempe huius mundi ad medium alterius, sit terrae naturalis; quod patet esse falsum. 5. Secundo ex parte quietis. Terra naturaliter quiescit in medio huius mundi; ergo natura­ liter a medio alterius mundi fertur huc. Non ergo potest esse terrae naturalis uterque motus, ab illo nempe medio ad istud et viceversa. 6. Secunda ratio, qua excluditur defectus quem quis posset imponere praecedenti. Unde probatur primo quod terra quae est in alio mundo, est eiusdem naturae ac terra quae est in isto mundo. 77 — DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xvi 154-156 7. Prima ratio, ex parte ipsius mundi. Qui ponunt plures mundos, univoce utuntur no­ mine mundi: unde ponunt et ipsi quod omnes sint similis naturae. Ex hoc autem sequitur quod omnes sint ex iisdem corporibus, habentibus eandem virtutem ac corpora quae sunt in hoc mundo: ex partibus enim diversae speciei, necesse est et totum diversum in specie componi. 8. Alia ratio ad idem, ex parte motus. Species motuum sunt determinatae: sunt enim so­ lum tres species motuum simplicium. Quodlibet autem elementorum dicitur secundum quod habet naturam ad aliquem ex praedictis motibus. His autem suppositis, necesse est corpora quae sunt in alio mundo habere eundem motum cum corporibus huius mundi, et conse­ quenter habere eandem naturam secundum speciem. 9. Ex praemissis deducitur secunda ratio ad propositum. Nam si corpora quae sunt in quo­ libet mundo, sunt eiusdem speciei, sequitur quod omnes partes terrae et omnes partes ignis quae sunt in quocumque alio mundo, feruntur respective ad medium vel ad exremum huius mundi. Sed ad hoc, cum media et extrema in diversis mundis habeant diversum situm, ne­ cesse foret quod terra quae est in alio mundo, ferretur sursum in proprio mundo, et quod ignis in illo mundo ferretur deorsum, quod esse non potest. Ergo necessarium est ponere unum solum medium et unum extremum, ad quae ferantur gravia et levia ubicumque sint. Quo posito, impossibile est esse plures mundos. 10. Si dicatur quod corpora quae sunt in alio mundo, non moventur ad medium vel extre­ mum huius mundi propter distantiam : respondetur quod irrationabile est reputare esse aliam naturam simplicium corporum, propter hoc quod distant plus vel minus a propriis locis. Dif­ ferentia enim quae est secundum velocitatem et distantiam, non diversificat speciem motus neque mobilis. COMMENTARIUM S. THOMAE 154 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod universum non est infinitum magnitu­ dine, hic ostendit quod non sunt plures mundi numero, nedum quod sint infiniti (’). Et primo dicit de quo est intentio [105]; secundo exequitur propositum, ibi [106]: Omnia enim et manent (2) etc. Dicit ergo primo [105] quod, quia osten­ sum est quod corpus totius universi non est infinitum, restat dicendum quod non est pos­ sibile esse plures caelos, idest plures mun­ dos: iam enim supra (3) diximus quod de hoc erat intendendum. Est autem considerandum quod supra (4) Philosophus fecit mentionem quod extra cae­ lum non est aliquod corpus neque finitum neque infinitum; ex quo sequitur quod non sit alius mundus praeter istum; esset enim aliquod corpus extra caelum. Et ideo, si suffi­ cienter esset supra probatum quod extra cae­ lum non sit aliquod corpus neque finitum neque infinitum, nihil restaret probandum. Sed si quis non putat quod in superioribus sit ostensum universaliter de corporibus, quod scilicet impossibile sit quodeumque eorum esse extra mundum, sed solum quod ratio supra sit inducta de corporibus quae ponun­ tur esse infinita; secundum hoc adhuc restat videndum an sit possibile esse plures caelos, sive plures mundos. 155 [2]. Deinde cum dicit [106]: Omnia enim et manent etc., probat propositum : et primo ostendit quod sit tantum unus mun­ ii) (2) (3) (4) Cf. lect. IX. n. 1; et XIII. n. 4. n. seq. Lect. XIII. n. 4. Lcct. XIV. n. 8. dus [106]; secundo inquirit an possibile sit esse plures mundos, ibi [127]: Quod autem non solum unus (5) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit esse tantummodo unum mundum, ratione sumpta ex inferioribus corporibus, ex quibus omnes ponebant mundum consistere [106]; secundo ostendit idem communiter ex utris­ que corporibus, tam inferioribus quam cae­ lestibus, ibi [124]: Adhuc autem et per eas (6) etc. Circa primum duo facit: primo inducit ra­ tiones ad propositum ostendendum [106]: secundo probat quoddam quod supposuerat, ibi [116]: Quod autem est aliquid (7) etc. Circa primum ponit tres rationes : secunda incipit ibi [109] : Adhuc necesse (8) etc.; tertia ibi [113]: Sed adhuc (°) etc. 156 [3]. Circa primum [106] duo facit. Primo praemittit tres suppositiones. Quarum prima est, quod omnia corpora quiescunt et moventur tam secundum naturam, quam etiam secundum violentiam. Quod quidem habet veritatem in corporibus inferioribus, quae cum sint generabilia et corruptibilia, sicut per vim fortioris agentis possunt permu­ tari a sua specie, ita etiam possunt removeri a suo loco per motum violentum vel quie­ tem: in corporibus autem caelestibus nihil potest esse violentum et extra naturam, cum sint incorruptibilia. Secunda suppositio est, quod in quocum(5) (6) (7) <8) (9) -78- Lect. XIX. Lect. XVIII, n. 5. Lcct. seq. n. 7. n. 6. Lcct. seq. 156-161 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xvi mundo, esse eiusdem naturae cum terra quae que loco aliqua corpora manent secundum est in hoc mundo, primo quidem ratione ac­ naturam, et non per violentiam, in illum lo­ cepta ex parte mundi [109]; secundo ratione· cum per naturam feruntur: et jn quemcum­ accepta ex parte motus, ibi [110]: Quod au­ que locum e converso aliqua per naturam tem necesse sit ()3) etc. feruntur, in illo loco naturaliter quiescunt. 160 [7]. Dicit ergo primo [109] quod, si Et idem dicendum est circa violentiam: quia plures mundi qui ponuntur sint similis na­ in quo loco aliqua quiescunt per violentiam, turae, necesse est quod sint ex eisdem cor­ in illum locum feruntur per violentiam; et e poribus: et adhuc ulterius necesse est quod converso, si ad aliquem locum feruntur per unumquodque illorum corporum habeat ean­ violentiam, in illo loco per violentiam quiedem virtutem cum corpore quod est in hoc . scunt. Et huius suppositionis ratio est quia, cum quies in loco sit finis motus localis, i mundo: et sic oportet ignem et terram esse eiusdem virtutis in quolibet illorum mundo­ oportet motum proportionari quieti, sicut rum, et eadem ratio est de intermediis cor­ finis proportionatur his quae sunt ad finem. poribus, quae sunt aër et aqua. Quia si cor­ Tertia suppositio est, quod si aliqua loci pora quae sunt ibi in alio mundo, dicuntur mutatio sit per violentiam alicui corpori, aequivoce cum corporibus quae sunt apud contraria est ei secundum naturam, sicut pa­ nos in hoc mundo, et non secundum eandem let ex his quae supra (lü) dicta sunt. ideam, idest non secundum eandem speciem, 3 57 [4]. Secundo ibi [107]: Ad medium consequens erit quod etiam ipsum, totum con­ itaque etc., ex praedictis suppositionibus ar­ stans ex huiusmodi partibus aequivoce dicatur gumentatur ad propositum. Primo quidem ex mundus: ex partibus enim diversis in specie parte motus. Si enim sunt duo mundi, opor­ necesse est et totum diversum in specie com­ tet esse in utroque aliquam terram. Terra poni. Hoc autem non videntur intendere qui ergo quae est in alio mundo, aut feretur ad ponunt plures mundos; sed univoce utuntur medium huius mundi per naturam, aut per nomine mundi. Unde sequitur secundum eo­ violentiam. Si per violentiam, oportebit di­ rum intentionem quod corpora quae sunt in cere, secundum tertiam suppositionem, quod diversis mundis, habeant eandem virtutem. contraria loci mutatio, quae est ab isto mun­ Et ita manifestum est quod etiam in aliis do in medium illius mundi, sit ei secundum mundis, sicut et in isto, aliquod ipsorum cor­ naturam. Et hoc patet esse falsum, quia a porum ex quibus constituitur mundus, natum medio istius mundi nunquam terra movetur sit ferri a medio, quod competit igni, aliud secundum naturam : ergo et primum est fal­ autem ad medium, quod competit terrae; si sum, scilicet quod sint plures mundi. hoc verum est, quod omnis ignis omni igni 158 [5J. Secundo ibi [108]: Et si manet est eiusdem speciei, in quocumque mundo sit etc., argumentatur ad idem ex parte quietis. ignis, sicut et diversae partes ignis in hoc Sicut enim manifestum est quod natura ter­ mundo existentis sunt unius speciei. Et ea­ rae non patitur quod moveatur secundum dem est ratio de aliis corporibus. naturam a medio huius mundi, ita etiam ter­ 161 [8]. Deinde cum dicit [110]: Quod rae natura hoc habet, quod in medio huius autem necesse etc., ostendit idem ratione ac­ mundi quiescat naturaliter. Si ergo inde huc cepta ex parte motus. Et dicit manifestum delata terra manet hic non per violentiam, esse quod necesse sit sic se habere sicut di­ sed per naturam, sequitur per secundam sup­ ctum est, de uniformitate corporum quae sunt positionem quod ab illo medio feretur huc in diversis mundis; et hoc ex suppositionibus secundum naturam. Et hoc ideo, quia unus quae accipiuntur circa motus. Vocat autem est motus, vel una loci mutatio terrae secun­ suppositiones ea quibus utitur ad proposi­ dum naturam : unde non potest esse quod tum ostendendum, propter hoc quod hic sup­ uterque motus sil terrae naturalis, scilicet ab ponuntur sicut principia, licet quaedam eo­ illo medio ad istud, et ab isto ad illud. rum supra fuerint probata. Est autem una 159 [6]. Deinde cum dicit [109]: Adhuc suppositio quod motus sunt finiti, idest de­ necesse etc., ponit secundam rationem, quae terminati secundum species: non enim sunt excludit quendam defectum quem posset ali­ infinitae species motuum simplicium, sed tres quis imponere primae rationi : posset enim tantum, ut supra (V1) probatum est. Secun­ aliquis ad primam rationem respondere quod da suppositio est quod quodlibet elemento­ terra quae est in illo mundo, est alterius na­ rum dicitur secundum quod habet naturam turae quam terra quae est in hoc mundo. ad unum aliquem motuum; sicut terra dicitur Primo ergo Aristoteles hoc excludit [109]; gravis propter habitudinem ad motum deor­ secundo ex hoc argumentatur ad propositum, sum, ignis dicitur levis propter aptitudinem ibi [111]: Natae sunt igitur ferri (") etc.; ad motum sursum. tertio excludit quandam obviationem, ibi [112]: Quia igitur sunt determinatae species mo­ Dignificare autem f12) etc. tus, necesse est quod sint iidem motus se­ Ostendit autem terram quae est in alio cundum speciem in quolibet mundo. Et quia (10) Lect. IV. n. 14. (11) n. 9. (12) n. 10. (13) n. s. (14) Lect. III. n. 9; et IV, n. 4. 79 ~ L. I, 1. xvi DE CAELO ET MUNDO unumquodque elementorum dicitur secundum aliquem motuum, necesse est ulterius quod elementa sint eadem, secundum speciem ubi­ que, idest in quolibet mundo. 162 [9]. Deinde cum dicit [111]: Natae sunt igitur etc., ex praemissis argumentatur ad propositum. Si enim corpora quae sunt in quolibet mundo, sunt eiusdem speciei; vi­ demus autem quod omnes partes terrae quae sunt in hoc mundo, feruntur ad hoc medium huius mundi, et omnes partes ignis ad ex­ tremum huius; consequens erit quod etiam omnes partes terrae quae sunt in quocumque alio mundo, feruntur ad medium huius mun­ di; et omnes partes ignis quae sunt in quo­ cumque alio mundo, feruntur ad extremum huius mundi. Sed hoc est impossibile. Si enim hoc accideret, necesse esset quod terra quae est in alio mundo, ferretur sursum in pro­ prio suo mundo, et quod ignis in illo mun­ do ferretur ad medium. Et simili ratione terra quae est in hoc mundo, ferretur secun­ dum naturam a medio huius mundi in me­ dium illius mundi. Et hoc necesse est sequi propter disposi­ tionem mundorum, qui talem, situm habent ut medium unius mundi sit distans a medio alterius; et sic non potest terra ad medium alterius mundi moveri, nisi recedat a medio sui mundi mota versus extremum, quod est moveri sursum. Similiter, quia extrema diver­ sorum mundorum habent diversum situm, ne­ cesse est quod si ignis debeat ferri ad extre­ mum alterius mundi, quod recedat ab extre­ mo proprii mundi, quod est moveri deorsum in proprio mundo. Haec autem sunt incon­ venientia : quia aut ponendum est quod non — 8o 162-163 sit eadem natura simplicium corporum in pluribus mundis, quod supra (1S) improba­ tum est; aut si dicamus esse eandem natu­ ram, et velimus vitare praedicta inconvenien­ tia quae sequuntur ex diversitate mediorum et extremorum, necesse est ponere unum so­ lum medium, ad quod feruntur omnia gravia ubicumque sint, et unum extremum, ad quod feruntur omnia levia ubicumque sint. Quo posito, impossibile est esse plures mundos; quia ad unitatem medii et extremi sequitur unitas circuli seu sphaerae. 163 [10], Deinde cum dicit [112]: Dignificare autem etc., excludit quandam obviationem, qua posset aliquis dicere quod cor­ pora quae sunt in alio mundo, non moven­ tur ad medium et extremum huius mundi, propter distantiam. — Sed ipse hoc excludens dicit quod irrationabile est dignum reputare quod sit alia natura simplicium corporum, propter hoc quod distent plus vel minus a propriis locis, ita scilicet quod ad propria loca moveantur de propinquo et non de re­ moto. Non enim videtur differre quantum ad naturam corporis, quod per tantam longitu­ dinem distet a suo loco vel per tantam : quia differentia mathematicorum non diversificat naturam. Est enim secundum rationem quod quanto plus corpus appropinquat ad suum locum, tanto magis velociter moveatur; ita tamen quod species sit eadem et motus et mobilis. Differentia enim velocitatis est se­ cundum quantitatem, non secundum speciem; sicut et differentia longitudinis. (15> n. 7. DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xvii LECTIO XVII. [nn. 164-174; (113-119)]. Tertia ratio ex corporibus inferioribus ad probandam unitatem mundi. · Ostenditur corpora naturalia habere determinata loca, ad quae na­ turaliter feruntur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 276b26 - 277a33) (Caput VIIIj 113. (82) Sed adhuc necesse est esse ali­ quem motum ipsorum: quod quidem enim moventur, manifestum est. Utrum igitur vi omnibus dicemus moveri mo­ tibus, etiam contrariis? Sed quod non natum est omnino moveri, impossibile hoc moveri violentia. Si igitur est ali­ quis motus ipsorum secundum natu­ ram, necesse est eorum quae similis speciei et singulorum ad unum nume­ ro locum existere motum, puta ad hoc aliquod medium et ad hoc aliquod extremum. 114. (83) Si autem ad specie eadem, plu­ ra autem numero (quia et singula­ ria plura quidem numero, specie autem unumquodque indifferens); non huic quidem, huic autem non, tale erit partium, sed similiter om­ nibus: similiter enim omnia secun­ dum speciem indifferentia ab invi­ cem. numero autem alterum quodcumque a quocumque. (84) Dico au­ tem hoc, quoniam partes quae hic ad invicem, et quae in altero mundo, si­ militer se habent. Sumptum igitur hinc nihil differt per comparationem ad aliquid earum quae in alio ali­ quo mundo partium, et respectu ea­ rum quae in hoc ipso, sed similiter: non enim specie ab invicem differunt. 115. (85) Itaque necessarium aut amovere has suppositiones, aut medium unum esse et extremum. Hoc autem ente, necesse est et caelum unum solum es­ se et non plures, eisdem his argumen­ tis, et eisdem necessitatibus. 116. (86) Quod autem est aliquid quo na­ ta est terra ferri et aqua, palam et ex aliis. 117. Omnino enim quod movetur, ex quo­ dam in quiddam transmutatur: et haec ex quo et in quod specie differunt. Omnis enim finita transmutatio est: puta quod sanatur, ex infirmitate in sanitatem, et quod augmentatur, ex parvitate in magnitudinem. Et quod fertur igitur: etenim hoc fit unde quo. Oportet igitur specie differre ex quo et in quod natum est ferri; quemad­ modum quod sanatur, non ubi contin­ git, neque ubi vult movens. Et ignis igitur et terra non ad infinitum fe­ runtur, sed in opposita. Opponitur au­ tem secundum locum sursum ei quod deorsum. Quare ista erunt termini la­ tionis. 118. (87) Quoniam autem et qui in circuitu habet aliqualiter opposita ea quae se­ cundum diametrum: toti autem non est contrarium neque unum. Quare et his modo aliquo motus in opposi­ ta et finita. Necesse igitur est esse ali­ quem finem, et non in infinitum ferri. 119. (88) Argumentum autem est eius quod non in infinitum ferri, et terram qui­ dem, quanto utique propinquior fit me­ dio, velocius ferri, ignem autem quan­ to utique ei quod est sursum. Si autem infinitum esset, infinita velocitas. Si autem velocitas, et gravitas et levitas. Ut enim amplius descendente veloci­ tate alterum gravitate utique erat ve­ lox, sic, si infinita erat huius additio, et velocitatis additio infinita utique esset. SYNOPSIS 1. Tertia ratio, qua in praesenti lectione ostenditur unitas mundi, ordinatur ad certificandum ea quae in praecedentibus rationibus supponuntur. - Textus divisio. 2. Ratio. Dici nequit corpora naturalia moveri per violentiam omnibus motibus quibus — 8i — L I, 1. xvii DE CAELO ET MUNDO 164-165 manifestum est moveri: quod enim nullum motum habet ex sua natura, non potest moveri per violentiam. Corpora ergo quae sunt partes mundi, habent aliquem motum secundum suam naturam. Quorum ergo est una natura, est unus motus. Unus autem motus est ad unum terminum. Ergo omnia corpora unius speciei necesse est moveri ad unum numero locum; scilicet omnia gravia ad hoc medium, et omnia levia ad hoc extremum huius mundi. Ex quo sequitur esse unum mundum tantummodo. 3. Obiectio. Dici potest corpora habentia eundem motum naturalem moveri ad loca eadem specie, sed plura numero: hoc enim solum videtur requirere unitas naturae corporum unius speciei. 4. Solutio. Non videtur posse contingere quod quaedam partes moveantur ad eundem locum specie et numero, et quaedam aliae similes specie ad eundem locum specie, sed numero dif­ ferentem. Omnes enim partes puta terrae, quae sunt in hoc mundo, similiter se habent inter se et cum partibus terrae quae sunt in alio mundo. Sed omnes partes terrae quae sunt in hoc mundo, moventur ad eundem locum: ergo omnia gravia et levia in quocumque mundo existentia naturaliter moventur ad eadem numero media et extrema: quod manifestat uni­ tatem mundi. 5. Confirmatur solutio. Natura gravium et levium determinatur ad certa loca, ita quod omnia quae habent eandem naturam, ad unum numero locum unam numero habent incli­ nationem. 6. Conclusio intenta. Nisi praemissa negentur, concedendum est unum esse numero me­ dium et unum esse numero extremum, ad quae omnia gravia et levia feruntur. Quo posito, consequitur necessario unum esse mundum et non plures. 7. Thesis ad manifestandum id quod in hac et praecedenti lectione fuit suppositum, nempe: corpora naturalia habent determinata loca, ad quae naturaliter feruntur. - Textus subdivisio. 8. Probatur primo ratione. Omne quod movetur, trasmutatur ex quodam determinato in contrarium determinatum : alioquin oporteret motum esse infinitum, eo quod nulla esset ratio quare magis terminaretur hic quam alibi. Corpora ergo naturalia non feruntur ad inde­ terminatum, sed ad loca opposita his in quibus prius erant. Constat etiam inductione illud in quod tendit motus esse aliquid determinatum, specie differens ab eo a quo incipit motus. Contrariatur autem sursum secundum locum ei quod est deorsum : ergo sursum et deorsum sunt termini naturalium motuum corporum simplicium. 9. Solvitur obiectio ex motu circulari; et manifestatur quomodo etiam in his quae moventur circulariter, mutatio est aliquo modo in opposita et finita. 10. Probatur secundo thesis (cf. η. Ί) per signum. Videmus enim quod terra, quo magis appropinquat ad medium, eo velocius fertur; et similis est ratio de igne quoad locum sursum. Si ergo in infinitum ferretur terra vel ignis, in infinitum posset velocitas corporis naturalis augeri, et consequenter eius gravitas vel levitas. Ostensum est autem quod non potest esse gravitas vel levitas infinita. Ergo neque motus corporum naturalium potest esse in infinitum, sed est in aliquod determinatum. 11. Excluduntur duae causae, ab aliis assignatae, huius accidentis, quod terra velocius mo­ vetur quanto magis descenderit; et concluditur cum Aristotele quod huius causa est, quod quanto corpus grave magis descendit, tanto magis confortatur gravitas eius, propter propin­ quitatem ad proprium locum. COMMENTARIUM S. THOMAE . 164 [1J. Praemissis duabus rationibus ad ostendendum unitatem mundi, hic Aristoteles ponit tertiam rationem ad idem; quae qui­ dem addit quoddam aliud, quod videbatur deficere ad primam rationem (J). Posset enim aliquis dicere quod corporibus non inest mo­ veri naturaliter ad aliqua loca determi­ nata (12): vel, si ad aliqua loca determinata moventur, ea quae sunt unius speciei et di­ versa secundum numerum, moventur ad loca diversa secundum numerum, quae conveniunt in specie; non autem ad eundem locum se­ cundum numerum, sicut prima ratio suppo­ nebat. Ad haec igitur certificanda Philosophus inducit hanc tertiam rationem. (1) Cf. lect. praec. n. 4 sq. (2> Cf n. 7. Circa quam tria facit: primo ponit ratio­ nem [113]; secundo excludit quandam obvialionem, ibi [114]: Si autem ad specie ea­ dem (3) etc.; tertio infert principalem conclu­ sionem, ibi [115]: Itaque necessarium (4) etc. 165 [2], Dicit ergo primo [113] necessa­ rium esse quod sit aliquis motus praedicto­ rum corporum. Manifestum est autem quod moventur: quod quidem apparet et per sen­ sum et per rationem, quia huiusmodi sunt corpora naturalia, quibus competit moveri. Potest ergo dubitatio remanere, utrum sit di­ cendum quod corpora naturalia moveantur per violentiam omnibus motibus quibus mo­ ventur, etiam si sint contrarii; puta quod ignis (3) n. 3. (4) n. 6. 165-170 DE CAELO ET MUNDO inducatur et sursum et deorsum per violen­ tiam. Sed hoc est impossibile: quia quod non est omnino natum moveri, idest quod nullum motum habet ex sua natura, impossibile est quod moveatur per violentiam. Hoc enim di­ cimus violentiam pati, quod per vim fortio­ ris agentis removetur a propria inclinatione : si igitur corporibus non inesset aliqua naturalis inclinatio ad quosdam motus, violentia in eis locum non haberet; sicut si animal non esset natum videre, non attribueretur ei caecitas. Oportet igitur dicere quod istorum corporum quae sunt partes mundi, sit aliquis motus secundum naturam. Eorum igitur quorum est natura, est unus motus. Unus autem motus dicitur, qui est ad unum terminum, ut patet in V Physic. (s). Necesse est ergo quod mo­ tus singulorum quae sunt unius speciei, sit ad unum numero locum : videlicet, si sint gravia, ad hoc medium quod est huius mun­ di; et si sint levia, ad hoc extremum huius mundi. Et ad hoc sequitur esse unum mun­ dum. 166 [3]. Deinde cum dicit [114]: Si au­ tem ad specie eadem etc., excludit quandam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod omnia corpora quae habent eundem motum naturalem, moventur ad loca quae sunt ea­ dem specie, sed plura numero : quia etiam ipsa singularia, idest singulae partes unius corporis naturalis, puta terrae vel aquae, sunt plura numero, sed non differunt specie. Non videtur autem plura requirere unitas naturae mobilium quae sunt unius speciei, quam quod eorum motus sit unus secundum speciem; ad quod videtur sufficere quod loca ad quae ter­ minatur, sint similia in specie. 167 [4], Sed ipse ad hoc excludendum dicit quod tale accidens, scilicet moveri ad eadem loca secundum speciem, non videtur convenire huic partium, huic autem non (ut scilicet quaedam partes similes specie movean­ tur ad eundem locum numero, quaedam vero ad eundem locum secundum speciem); sed similiter oportet quod conveniat omnibus (ut scilicet vel omnes partes similes specie mo­ veantur ad unum locum secundum numerum, vel omnes huiusmodi partes moveantur ad unum locum similem specie, numero tamen differentem); quia omnes huiusmodi similiter se habent quantum ad hoc quod non diffe­ runt specie ab invicem, sed unumquodque differt ad altero secundum numerum. Hoc autem ideo dicit, quia partes alicuius corpo­ ris, puta terrae, quae sunt in hoc mundo, si­ militer se habent ad invicem et cum partibus terrae quae sunt in alio mundo, ex quo terra hic et ibi est eiusdem speciei. Si ergo hinc, idest ex isto mundo, sumatur aliqua pars, puta terrae, nihil differt si comparetur ad ali­ quam partium quae sunt in aliquo alio mun­ do, vel si comparatur ad eas quae sunt in hoc mundo, sed similis est comparatio ad (5) Cap. tV, n. 1 sqq.; S. Thom. lect. VI. n. 3 sq. I 8 — Ite Caelo et Mundo. L. I, 1. xvn utrasque; quia non differunt specie ad invi­ cem partes terrae quae sunt in hoc mundo, et quae sunt in alio mundo. Et eadem ra­ tio est de aliis corporibus. Videmus autem quod omnes partes terrae quae sunt in hoc mundo, moventur ad unum numero locum; et similiter est in aliis corporibus. Ergo om­ nes partes terrae, in quocumque mundo sint, naturaliter moventur ad hoc medium huius mundi. 168 [5J. Ipsa igitur naturalis inclinatio omnium corporum gravium ad unum numero medium, et omnium levium corporum ad unum numero extremum, manifestat uni­ tatem mundi. Non enim potest dici quod in pluribus mundis ordinentur corpora se­ cundum diversa media et extrema, sicut et in pluribus hominibus sunt media et extrema diversa numero, sed in eadem specie. Quia natura membrorum hominis vel cuiuslibet animalis non determinatur secundum ordinem ad aliquem locum, sed magis secundum or­ dinem ad aliquem actum; talis autem situs partium animalis congruit decentiae operatio­ nis membrorum. Sed natura gravium et le­ vium, determinatur ad certa loca; ita scilicet quod omnia quae habent eandem naturam, ad unum numero locum unam numero habent naturalem inclinationem. 169 [6J. Deinde cum dicit [115]: Itaque necessarium etc., infert principalem conclusio­ nem. Cum enim conclusio secundum formam debitam infertur ex praemissis, necesse est vel conclusionem concedere, vel praemissas negare. Concludit ergo quod aut est necesse amovere, idest negare, has suppositiones, id­ est principia ex quibus conclusit propositum; aut necesse est concedere conclusionem, quod scilicet sit unum medium, ad quod feruntur omnia gravia, et unum extremum, ad quod feruntur omnia levia. Quo existente vero, ne­ cesse est ex consequenti quod sit unum cae­ lum, idest unus mundus, et non plures; et hoc per argumenta, idest signa, praedicta, et per necessitates, idest necessarias rationes, praedictas. 170 [7|. Deinde cum dicit [116]: Quod autem est aliquid etc., ostendit quoddam quod supposuerat (fi), scilicet quod corpora natu­ ralia habent loca determinata, ad quae natu­ raliter ferantur. Et primo ostendit propositum [116]; se­ cundo destruit opinionem contrariam, ibi [120]: Sed adhuc neque, ab alio (7) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum per rationem naturalem [116]; se­ cundo per signum, ibi [119]: Argumentum autem (8) etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit [116]; et dicit manifestum esse (6) Cf. lect. praec. n. 2; et supra n. 1. (7) Lect. seq. (8) n. 10. — 83 — L. 1, I. xvn DE CAELO ET MUNDO tam ex aliis rationibus quam ex praemissis (vel etiam ex aliis motibus) quod est aliquis locus determinatus, quo naturaliter terra fer­ tur. Et similiter dicendum est de aqua et de quolibet aliorum corporum. 171 [8]. Secundo ibi [117]: Omnino enim quod movetur etc., ponit rationem: dicens omnino, idest universaliter, hoc esse verum, quod omne quod movetur, transmutatur ex quodam determinato in quoddam determina­ tum: dicitur enim in 1 Physic. (9) quod al­ bum fit non ex quolibet non albo, sed ex nigro. Haec autem duo, scilicet ex quo motus procedit et in quod terminatur, differunt spe­ cie: sunt enim contraria, ut patet in V Phy­ sicorum (l0); contrarietas autem est differen­ tia secundum, formam, ut dicitur in X Metaphys. f11)· Eloc autem quod dictum est, pro­ bat per hoc, quod omnis transmutatio est fi­ nita, ut probatur in VI Physic. (12), et etiam per ea quae supra (13) dicta sunt, scilicet quod nihil movetur ad id ad quod non po­ test pervenire; nihil autem potest pervenire ad infinitum; unde oportet omnem mutatio­ nem esse finitam. Si autem non esset aliquod determinatum in quod tendit motus, differens specie ab eo a quo motus incipit, oporteret motum, esse infinitum: nulla enim ratio esset quare motus magis terminaretur hic quam alibi; sed eadem ratione qua incoepit illinc moveri, inciperet moveri et hinc. Manifestat etiam per exemplum quod di­ ctum est. Illud enim quod sanatur, movetur ex infirmitate in sanitatem; et illud quod augmentatur, movetur ex parvitate in magnitu­ dinem: oportet igitur etiam illud quod fer­ tur, idest quod movetur secundum: locum, moveri a quodam determinato in quoddam determinatum; et haec sunt locus unde inci­ pit motus, et locus quo tendit. Sic igitur oportet quod specie differat locus a quo ali­ quid movetur localiter, et in quem naturali­ ter fertur; sicut id quod sanatur non tendit ubicumque contingit, quasi a casu, neque ex sola voluntate moventis, sed ad aliquid deter­ minatum, ad quod natura inclinatur. Sic igi­ tur et ignis et terra et alia corpora naturalia non feruntur ad infinitum, idest ad aliquod indeterminatum, sicut posuit Democritus; sed feruntur in loca opposita locis in quibus prius erant. Contrariatur autem sursum secundum locum ei quod est deorsum. Sequitur ergo quod sursum et deorsum sunt termini natu­ ralium motuum corporum simplicium. 172 [9], Tertio ibi [118]: Quoniam autem et qui in circuitu etc., excludit quandam obviationem, qua posset aliquis obviare ex motu circulari, qui non videtur esse ex op­ (9) Cap. V. n. 3; S. Thom. Icct. X, n. 4. (10) Cap. I, n. 9; S. Thom. Icct. II, n. 11. (11) S. Thorn, lect. X; Did. lib. IX, c. VIII. (12) Cap. X. η. 6 sqq.; S. Thom. Icct. XIII. (13) Lect. XIII. n. 9. 171-173 posito in oppositum, sed magis ex eodem in I idem. I Sed ipse dicit quod etiam motus circularis 1 aliqualiter habet oppositum in termino. Dicit autem aliqualiter, propter duo. Primo quidem quia non invenitur oppositio in motu cir­ culari secundum aliqua puncta in circulo designata, prout sunt puncta ipsius circuli, sed solum prout sunt extrema diametri, se­ cundum quam mensuratur maxima distantia in circulo, ut supra f1'1) dictum est : unde sub­ dit : ea quae secundum diametrum, scilicet extrema, opposita sunt. Secundo quia, sicut totum corpus sphaericum non mutat locum subiecto sed solum ratione, partes autem eius variant locum, etiam subiecto; ita si accipiatur totus motus circularis, non invenitur aliqua oppositio in terminis nisi secundum rationem, prout scilicet idem, a quo et in quod est motus circularis, accipitur ut principium et ut finis; sed accipiendo partes motus circularis, accipitur ibi oppositio secundum lineam re­ ctam, ut supra dictum est; et ideo subdit quod toti circulationi non est aliquid contrarium. Sic ergo patet quod etiam in his quae cirI culariter feruntur, mutatio est aliquo modo j in opposita et finita. Et sic universaliter concludit quod intendit, scilicet quod necesse est esse aliquem finem motus localis; non autem in infinitum fertur corpus naturale, idest ad aliquod indetermi­ natum, sicut posuit Democritus motum ato­ morum. 173 [10], Deinde cum dicit [119]: Argu­ mentum autem etc., probat idem per signum : quam quidem probationem vocat argumen­ tum, eo quod talis probatio est quasi coniecturalis. Et dicit quod argumentum eius quod I corpus naturale non feratur in infinitum sed ad aliquod certum, est quod terra, quanto , magis appropinquat ad medium, velocius fer­ tur (quod potuit deprehendi ex maiori eius impulsu, prout scilicet a gravi cadente for­ tius impellitur aliquid iuxta terminum sui motus): et eadem ratio est de igne, quod motus eius in tanto est velocior, quanto ma­ gis appropinquat ad locum sursum. Si ergo I in infinitum ferretur terra vel ignis, in infiI nitum posset velocitas eius augeri. Et ex hoc concludit quod in infinitum pos­ set augeri gravitas vel levitas corporis natuI ralis. Sicut enim velocitas corporis gravis est maior, quanto grave corpus amplius descen­ dit, quod quidem corpus grave est velox per suam gravitatem; sic etiam ita poterit esse additio infinita ad velocitatem, si sit additio infinita ad gravitatem vel levitatem. Ostensum est autem supra quod non potest esse gra­ vitas vel levitas infinita (1S), et quod non potest aliquid moveri ad id ad quod non po­ test pertingere f16). Sic igitur additio gravita- 1 (14) Lect. VIII. n. 8. (15) Lect. XII, n. 10 sqq. (16) Lect. XIII. n. 9. 84- 174 DE CAELO ET MUNDO tis non potest esse in infinitum; et per con­ sequens nec additio velocitatis. Unde nec mo­ tus corporum naturalium potest esse in infi­ nitum. 174 [11]. Sciendum est autem quod cau­ sam. huius accidentis, quod terra velocius mo­ vetur quanto magis descenderit, Hipparchus assignavit ex parte moventis per violentiam; a quo quantum elongatur motus, tanto minus remanet de virtute moventis, et sic motus fit tardior; unde motus violentus in principio quidem intenditur, in fine autem remittitur intantum quod finaliter grave non potest plus sursum ferri, sed incipit moveri deorsum, pro­ pter parvitatem eius quod remanserat de vir­ tute motoris violenti; quae quanto magis mi­ noratur, tanto motus contrarius fit velocior. Sed ista ratio est particularis solum in his quae moventur naturaliter post motum vio­ lentum; non autem habet locum in his quae L. I, 1. xvii moventur naturaliter eo quod generantur ex­ tra propria Joca. Alii vero assignaverunt huius causam ex quantitate medii per quod fit motus, puta aëris, qui minor restat quanto plus procedi­ tur in motu naturali; et ideo minus potest impedire motum naturalem. Sed et haec ra­ tio non minus competeret in motibus violen­ tis quam naturalibus; in quibus tamen con­ trarium accidit, ut infra (17) dicetur. Et ideo dicendum est cum Aristotele quod causa huius accidentis est, quod quanto cor­ pus grave magis descendit, tanto magis con­ fortatur gravitas eius, propter propinquitatem ad proprium locum. Et ideo argumentatur quod si cresceret in infinitum velocitas, quod cresceret etiam in infinitum gravitas. Et eadem ratio est de levitate, (17) Lect. sq„ n. 3. 85 L. I, 1. XVIII DE CAELO ET MUNDO LECTIO XVIII. [nn. 175-183; (120-126)]. Excluditur opinio quod corpora naturalia non moventur naturaliter ad loca determinata. - Ostenditur unitas mundi per corpora superiora. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 277a33 - b26) (Caput VIII) 120. (89) Sed adhuc neque ab alio fertur ipsorum hoc quidem sursum, hoc au­ tem deorsum: neque vi, quemadmo­ dum quidam aiunt extrusione. 121. Tardius enim utique moveretur ma­ ior ignis sursum et maior terra deor­ sum: nunc autem contrarium, semper maior ignis velocius fertur et maior terra in eum qui est ipsorum proprius locus. 122. Neque velocius utique in fine ferretur, si vi et extrusione: omnia enim a vi inferente longius facta, tardius ferun­ tur. 123. Et unde vi, illuc feruntur non vi. (90) Itaque ex his spcculantibus est accipere fidem de dictis sufficienter. 124. Adhuc autem et per eas quae ex pri­ ma philosophia rationes ostendetur utique, et ex eo qui in circuitu motu, quem necessarium sempiternum simili­ ter et hic esse et in aliis mundis. 125. Palam autem utique sic fiet intenden­ tibus quoniam necesse est unum esse caelum. (91) Tribus enim existentibus corporalibus elementis, tria erunt et loca elementorum: unus quidem qui subsistentis, qui circa medium; alius autem qui circumlati, qui quidem est extremus; tertius autem qui medius horum, qui medii corporis. Necesse enim in hoc esse quod superfertur. Si enim non in hoc, extra erit. Sed im­ possibile extra: hoc quidem enim si­ ne gravitate, hoc autem habens gra­ vitatem. Magis deorsum autem quam gravitatem habentis corporis locus non est: siquidem qui apud medium gravis. Sed et neque praeter naturam. Alii enim erit secundum naturam: aliud autem non erat. Necesse igitur in intermedio esse. Huius autem ipsius quae sunt differentiae, posterius di­ cemus. 126. De corporeis quidem igitur elementis, quae sint et quot, et quis uniuscu­ iusque locus, adhuc autem universa­ liter quot secundum multitudinem sint loca, palam nobis ex dictis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Corpora naturalia moveri naturaliter ad determinata loca, fit etiam manifestum per exclusionem opinionis contrariae; scilicet quod corpora praedicta, postquam propriam formam specificam sunt adepta, moventur sursum et deorsum vel ab extrinseco movente per se, vel etiam per violentiam, quasi unum extrudatur ab alio fortiori. 2. Excluditur autem haec opinio tribus rationibus. Quarum prima inducitur principaliter ad ostendendum corpora naturalia non moveri ab exterioribus motoribus. Nam si ita non esset, tardius moveretur maior ignis sursum et maior terra deorsum: eadem enim virtus minus vincit maius mobile quam minus. Atqui contrarium accidit. Ergo moventur non per virtutem exteriorem, sed per intrinsecam acceptam a generante, quae tanto est maior quanto corpora fuerint maiora. 3. Secunda ratio, principaliter ad hoc quod motus horum corporum non est per vio­ lentiam. Secus enim eorum motus ad propria loca eo esset tardior, quo magis elongatur a movente: unde non esset velocior in fine, sed magis remissior; cuius contrarium ad sensum apparet. 4. Tertia ratio, ad utrumque. Ex quo loco corpus per violentiam removetur, ibi natum est esse; unde et naturaliter illuc fertur. Ergo non omnes motus gravium et levium sunt ab extrinseco et per violentiam. - Conclusio. 5. Ostenditur unitas mundi specialiter per corpora superiora fcf. lect. xvt, n. 2). Tn quolibet — 86 — 175-178 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. χνιπ mundo motus circularis debet esse sempiternus, et ideo a virtute infinita, quae non est in magnitudine. Talis autem virtus est immaterialis, et consequenter una numero: multi­ plicatio enim individuorum eiusdem speciei est per materiam. Oportet ergo quod et corpus circulariter motum, seu caelum, sit unum numero, et per consequens etiam totus mundus. 6. Solvitur obiectio. 7. Eadem unitas mundi ostenditur ratione sumpta ex corporibus tum inferioribus tum su­ perioribus, Sicut tria sunt corporalia elementa, caelum, terra et medium corpus, ita tria sunt loca eis respondentia: unus circa medium, qui est terrae; alius extremus in altitudine, qui est corporis quod circulariter movetur; tertius intermedius horum, qui est medii cor­ poris. - Qua ratione caelum inter elementa computatur. - Quomodo medium sit locus cor­ poris gravis. 8. His positis, ostenditur propositum ex corpore levi. Corpus enim leve non potest esse nisi in hoc loco medio : nam extra hunc locum ex una parte est corpus caeleste, quod est sine gravitate et levitate, ex alia parte est corpus terrestre, quod habet gravitatem. Ex hoc autem patet quod non potest esse alius mundus: nam si alius mundus esset supra istum, corpus leve, quod in illo esse deberet, supra locum caeli esset; si vero esset infra hunc mun­ dum, corpus leve esset infra locum corporis gravis, quod esse non potest 9. Solvitur obiectio. Corpus leve non potest esse extra locum medium huius mundi neque etiam praeter naturam. - Differentiae corporis medii. - Epilogus et conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 175 [1]. Postquam ostendit Philosophus quod corpora naturalia moventur naturaliter ad determinata loca, hic excludit opinionem contrariam (J). Et primo proponit quod intendit [120]; se­ cundo probat propositum, ibi [121]: Tardius enim (12) etc. Quia vero per hoc quod falsilas excluditur, veritas comprobatur, inducit hic Philosophus exclusionem, erroris quasi quandam veritatis demonstrationem; dicens quod adhuc etiam quod dictum est manifestatur per hoc, quod corpora naturalia non feruntur sursum et deorsum neque sicut ab alio exteriori mota. Per quod quidem intelligendum est quod removet exteriorem motorem, qui per se hu­ jusmodi corpora moveat postquam sunt fornam specificam sortita. Moventur enim levia quidem sursum, gravia autem deorsum a ge­ nerante quidem, inquantum dat eis formam quam consequitur talis motus; sed a remo­ vente prohibens, per accidens et non per se. Quidam vero posuerunt quod postquam spe­ ciem sunt adepta huiusmodi corpora, indi­ gent ab aliquo extrinseco moveri per se : quod hic Philosophus removet. Neque etiam dicendum est quod huiusmodi corpora moveantur per violentiam; sicut qui­ dam dixerunt quod moveantur per quandam extrusionem. inquantum scilicet unum corpus truditur ab alio fortiori. Ponebant enim quod omnium corporum erat naturaliter unus mo­ tus: sed dum quaedam eorum ab aliis impel­ luntur, fit quod quaedam eorum moventur sursum, quaedam autem deorsum. 176 [2|. Deinde cum dicit [121]: Tardius enim etc., probat propositum tribus rationi­ bus. Quarum prima principaliter inducitur ad ostendendum quod huiusmodi corpora in suis (1) Cf. lect. praec. n. 7. (2) n. sq. naturalibus motibus non moventur ab exterio­ ribus motoribus. Manifestum est enim quod tanto tardior est motus, quanto movens mi­ nus vincit super mobile. Eadem autem virtus moventis minus vincit maius mobile quam minus. Si ergo huiusmodi corpora moveren­ tur ab aliquo exteriore movente, tardius mo­ veretur maior ignis sursum et maior terra deorsum. Nunc autem contrarium accidit, quod maior ignis et maior terra velocius fe­ runtur in propria loca. Per quod datur intelligi quod huiusmodi corpora habent intrin­ secus principia sui motus; quorum virtutes motivae tanto sunt maiores, quanto corpora fuerint maiora; et ideo velocius feruntur. Sic ergo patet quod huiusmodi corpora suis mo­ tibus naturalibus moventur non per virtutem exteriorem, sed per virtutem intrinsecam, quam acceperunt a generante. 177 [3]. Secundam rationem ponit ibi [122] : Neque velocius etc.; quae quidem principaliter ad hoc inducitur, quod motus horum corporum non est per violentiam. Vi­ demus enim quod omnia quae per violentiam moventur, tanto tardius feruntur, quanto ma­ gis elongantur a motore qui vim intulit; sicut patet in his quae proficiuntur, quod eorum motus in fine est remissior, et tandem tota­ liter deficit. Si ergo corpora gravia et levia moverentur per violentiam, quasi mutuo se trudentia, sequeretur quod eorum motus ad propria loca non esset velocior in fine, sed magis tardior: cuius contrarium ad sensum apparet. 178 Γ4]. Tertiam rationem ponit ibi [123]: Et unde vi etc.; quae potest respicere ad utrumque. Videmus enim quod nullum cor­ pus illuc fertur per violentiam, unde per vio­ lentiam removetur. Ex hoc enim aliquod cor­ pus a loco aliquo per violentiam removetur, quia natum est ibi esse: unde illuc natura­ liter, et non per violentiam fertur. Si ergo L. I, I. χνπι DE CAELO ET MUNDO ponatur quod motus aliqui corporum gra­ vium et levium, quibus ab aliquibus locis removentur, sint violenti, non potest dici quod motus contrarii, quibus ad illa loca ferun­ tur, sint violenti. Et ita non est verum quod omnes motus horum corporum sint ab alio et per violentiam. Concludit autem ex dictis epilogando, quod per speculationem horum contingit accipere fidem de his quae dicta sunt. 179 [5], Deinde cum dicit [124]: Adhuc autem et per eas etc., ostendit unitatem mun­ di per corpora superiora, quae circulariter fe­ runtur (3) : et primo specialiter per corpora superiora [124]; secundo communiter per su­ periora et inferiora, ibi [125]: Palam autem utique (4) etc. Dicit ergo primo [124] quod adhuc osten­ di potest quod sit solum unus mundus, per rationes sumptas ex prima philosophia, idest per ea quae determinata sunt in Metaphysica (5), et per hoc quod ostensum est in VIII Physic. (6), quod motus circularis est sempiternus, quod quidem habet naturalem necessitatem et in hoc et in aliis mundis. Conclusit enim Philosophus sempiternitatem motus caeli in VIII Physic. (7) per ordinem mobilium et moventium; quod quidem ne­ cesse est similiter se habere in quolibet mun­ do, si mundus univoce dicatur. Si autem motus caeli sit sempiternus, oportet quod moveatur a virtute infinita, quae non sit vir­ tus in magnitudine, ut probatur in VIII Phy­ sicorum (8). Talis autem virtus est imma­ terialis, et per consequens una numero, cum sit tantum forma et species, multiplicatio au­ tem individuorum eiusdem speciei est per materiam. Et sic oportet quod virtus quae movet caelum, sit una numero. Unde oportet quod et caelum sit unum numero, et per con­ sequens totus mundus. 180 [6], Potest autem aliquis dicere hanc rationem non ex necessitate concludere. Pri­ mum enim movens movet caelum sicut de­ sideratum, ut dicitur in XII Metaphysic. (9); nihil autem prohibet idem a pluribus desi­ derari; et ita videtur quod ex unitate primi moventis non possit ex necessitate concludi unitas caeli. Sed dicendum est quod multa possunt unum desiderare, non quidem quasi de pari, eo quod uni primo non immediate adiungitur absoluta multitudo; sed secundum quendam ordinem possunt multa desiderare unum, quaedam propinquius et quaedam remotius, (3) (4) (5) lcct. (6) XIX, (7) (8) (9) Cf. lcct. XVI. n. 2. n. 7. Vid. lib. XI. c. VIII. n. 12; S. Thom. lib. XII. X. Cap. VIII. n. 10 sq.. et cap. IX; S. Thom. lect. XX. Cf. S. Thom. lect. VII. η. I. Cap. X, n. 1 sq.: S. Thom. lect. XXI. n. 2. 6. S. Thom. lect. VII; Did. lib. XI. c. VII. n. 2. 178-182 quorum coordinatio in ordine ad unum ulti­ mum, facit unitatem mundi. 181 [7]. Deinde cum dicit [125]: Palam autem utique etc., probat propositum ratione sumpta communiter ex corporibus superiori­ bus et inferioribus. Et dicit quod etiam sic intendendo sicut dicetur, necesse est esse unum caelum, idest unum mundum. Ad quod probandum assumit quod, sicut sunt tria corporalia elementa, scilicet caelum et terra et medium, ita sunt et tria loca eis correspondentia: unus quidem locus qui est circa medium, qui est corporis subsistentis, idest corporis gravissimi quod substat omnibus, scilicet terrae; alius autem locus qui est ex­ tremus in altitudine, qui est corporis quod movetur circulariter; tertius autem locus qui est intermedius horum, qui est medii cor­ poris. Circa quae quidem verba primo conside­ randum est quod etiam caelum inter elemen­ ta computat, cum tamen elementum sit ex quo componitur res, ut dicitur in V Metaphysic. (10). — Caelum autem, etsi non ve­ niat in compositionem corporis mixti, venit tamen in compositionem totius universi, quasi quaedam pars eius. Vel elementa large no­ minat quaecumque simplicia corpora: quae quidem vocat corporalia elementa, ad diffe­ rentiam materiae primae, quae est elemen­ tum, non tamen corporale, sed absque omni forma, prout in se consideratur. Secundo autem considerandum est de hoc quod dicit tria esse loca. Cum autem locus sit terminus corporis continentis, ut dicitur in IV Physic. C11), satis potest esse manife­ stum quid sit locus medii elementi; quia su­ perficies supremi corporis continentis ipsum. De primo autem corpore quomodo sit in lo­ co, ostensum est in IV Physic. (12). Sed quo­ modo medium, quod non habet rationem con­ tinentis sed contenti, sit locus corporis gra­ vis, videtur dubitationem habere. Sed dicendum est quod, sicut dictum est in IV Physic. (13), superficies corporis conti­ nentis non habet rationem loci secundum quod est superficies talis corporis, sed secun­ dum ordinem situs quem habet ad primum continens, prout scilicet magis vel minus ei appropinquat. Corpus autem grave in sua natura est maxime elongatum a corpore cae­ lesti propter eius materialitatem; et ideo de­ betur ei locus remotissimus a primo conti­ nente, qui est propinquissimus medio; et ita superficies continens corpus grave dicitur lo­ cus eius secundum propinquitatem ad me­ dium. Unde signanter dicit quod locus qui est circa medium est corporis subsistentis. 182 [8]. Ex his autem quae proposita sunt procedit ad propositum ostendendum ex (10) (11) (12) (13) — 88 — Lect. Cap. Cap. Cap. IV; IV, V; IV, Did. lib. IV. c. III. η. 1. η. 12; S. Thom. lect. VI. η. 16. S. Thom. lect. VII. n. 8; S. Thom. lect. VI. n. 8, 9. 182-183 de caelo ET MUNDO ter naturam possibile est corpus leve esse extra hunc medium locum. Quia omnis locus qui est alicuius corporis praeter naturam, est alicuius corporis secundum naturam : non enim Deus vel natura fecit aliquem locum frustra, in quo scilicet non sit natum esse aliquod corpus. Non autem invenitur in re­ rum natura aliquod aliud corpus praeter ista tria, quibus tria loca praedicta deputantur, ut ex dictis (15) patet. Unde neque secun­ dum. naturam, neque praeter naturam, potest esse corpus leve extra hunc medium locum : et sic impossibile est esse multos mundos. Quia vero locutus fuerat de medio ele­ mento quasi de uno quodam corpore, subiungit quod posterius, scilicet in tertio et quarto (ir>), dicetur quae sunt differentiae istius medii. Dividitur enim in ignem, aerem et aquam, quae etiam, est levis per respectum ad terram. Ultimo epilogando concludit [126] quod ex dictis manifestum est de corporeis elementis, quae et quot sint, et quis sit locus cuiuslibet eorum, et universaliter quot sint loca corpo­ ralia. corpore levi, sicut supra (l4) processerat ex corpore gravi. Necesse est enim corpus leve quod superfertur, esse in hoc loco medio: quia, cum omne corpus sit in aliquo loco, si corpus leve non esset in hoc loco me­ dio, esset extra ipsum; quod est impossibile, quia extra hunc locum medium ex una par­ te est corpus caeleste, quod est sine gravi­ tate et levitate, ex alia autem parte est cor­ pus terrestre, quod habet gravitatem. Non autem potest dici quod sit aliquis locus ma­ gis deorsum quam locus qui est corporis ha­ bentis gravitatem; quia locus qui est apud medium, est proprius eius. Ex hoc autem pa­ tet quod impossibile est esse alium mundum quia oporteret ibi esse aliquod corpus leve; et sic, si mundus ille esset supra hunc mun­ dum, corpus leve esset supra locum caeli; si autem esset infra hunc mundum, corpus le­ ve esset infra locum corporis gravis, quod est impossibile. 183 [9]. Sed huic rationi posset aliquis obviare, dicendo quod corpus leve est extra hunc locum medium, non secundum natu­ ram, sed praeter naturam. — Sed ad hoc excludendum, subdit quod neque etiam prae(14) Cfr. lect. XVI. n. 4 sq. L. 1, 1. xvm 1 (15) Cf. lcct. vui. (16) Vid. lib. 111. lcct. HI. VII; ct lib. IV. cap. IV. 8(J - L. I, 1. xix DE CAELO ET MUNDO LECTIO XIX. [nn. 184-197; (127-136)]. Solvitur ratio ex qua videtur ostendi quod possibile sit esse plures mundos. Lectio X IX , nn. 184-197 [127-136]. SCHEMA 2) Ponit syllogismum 189 190 [130]. [131J. c) secundum Ponit conclusionem est unus mundus, ( Postquam ostendit quod a) Ponit maiorem 190 [131]. b) Ponit Adaptat ad solus propositum 196 [136]. b) Ponit minorem 188 [129]. a) exempla 195 (135]. III) Aliarum obviationes et solutiones 197. \ hic ostendit quod impossibile b) Manifestat eam 191 [132]. est esse plures. 2) Manifestat 195 [135]. 192 [133]. c) solutione Inferteam conclusionem IV) Probat quod in supposuerat [137]. maiorem 187 198 [128]. de Ponit pluralitate mundorum 184 [127]. ' I) II)Ponit Solvitobiectionem eam 194 a)[134]. A) Dicit1) de quo solutionem sit intentio et ordine sit agendum 185 [127]. Ponit 194quo [134]. B) Incipit exequi propositum 186 [128]. 1) Ponit primum syllogismum 186 [128]. I — 90 — DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. χιχ TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 277b27 - 278b8) Caput IX 127. (92) Quod autem non solum unus est, sed et impossibile fieri plures; adhuc autem quod sempiternus, incorrupti­ bilis existens ct ingenitus, dicamus pri­ mum dubitantes de ipso. 128. Videbitur enim utique sic intendenti­ bus impossibile unum et solum esse ipsum. In omnibus enim ct his quae natura ct his quae ab arte constanti­ bus et generatis, alterum est ipsa se­ cundum seipsam forma, et mixta cum materia: puta sphaerae alterum spe­ cies, et aurea et aerea sphaera; et ite­ rum circuli altera forma, et aereus et ligneus circulus. Quod quid enim erat esse dicentes sphaerae aut circuli, non dicemus in ratione aureum aut aereum; tanquam non existentibus his de sub­ stantia, si aeream aut auream dicamus. Et si non possumus intelligere neque sumere aliud aliquid praeter singula­ re (quandoque enim nihil prohibet hoc accidere, puta si solum assuma­ tur circulus): nihil enim minus aliud erit circulo esse, et huic quidem cir­ culo. Et haec quidem species, haec autem species in materia et singula­ rium. 129. Quoniam igitur est caelum sensibile, singularium utique erit: sensibile enim omne in materia existit. 130. Si autem singularium, alterum utique erit huic quidem caelo esse, et caelo simpliciter. Alterum igitur hoc cae­ lum, et caelum simpliciter: et hoc qui­ dem ut species et forma, hoc autem ut materiae mixtum. 131. Quorum autem est forma quaedam et species, aut sunt aut contingit plura facta esse singularia. 132. Sive enim sint species, quemadmodum dicunt quidam, necesse est hoc acci­ dere; sive etiam separatim nullum ta­ lium, nihil minus. In omnibus enim 133. 134. 135. 136. sic videmus, quorumcumque substan­ tia in materia est, plura et infinita en­ tia quae eiusdem speciei. Itaque aut sunt plures caeli, aut con­ tingit esse plures. Ex his quidem igi­ tur suspicabitur utique aliquis et esse et quod contingit plures caelos esse. (93) Considerandum autem iterum quid horum dicitur bene, et quid non bene. Alteram quidem igitur esse ra­ tionem eam quae sine materia, et eam quae in materia formae, bene quidem dicitur, et sic hoc verum. Sed nihilo­ minus neque una necessitas propter hoc plures esse mundos, neque con­ tingit factos esse plures, si quidem iste ex tota est materia, quemadmo­ dum est. (94) Sic autem forte magis quod di­ citur erit manifestum. Si enim est simitas curvitas in naso aut carne, et est materia simitati caro; si ex omnibus carnibus una fiat caro, et existât in hac simum, nihil utique aliud erit si­ mum, neque continget factum esse. Similiter autem et si homini sunt ma­ teria carnes ct ossa, si ex omni carne et omnibus ossibus homo fiat, quae dissolvi minime possent, non utique continget esse alium hominem. Simili­ ter autem et in aliis: omnino enim quorumcumque est substantia in subiecta quadam materia, horum nihil contingit factum esse, non existente quadam materia. (95) Caelum autem est quidem singu­ larium et eorum quae ex materia. Sed si non ex parte ipsius constat, sed ex omni, esse quidem ipsi caelo et huic caelo alterum est: non tamen neque utique erit aliud, neque utique continget factos esse plures, propter omnem materiam comprehensam esse. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Remanet post praedicta ostendendum quod nec etiam possibile est esse plures mundos. 3. Primo autem ponenda est ratio in contrarium, quae duos continet syllogismos: quorum primus talis est. In omnibus sensibilibus alia est consideratio formae secundum se et in communi, alia est consideratio formae in particulari, prout est in materia; sed caelum est quoddam sensibile habens esse in materia; ergo etc. 4. Manifestatur maior : et primo in mathematicis, in quorum ratione non ponitur materia sensibilis; secundo in ipsis naturalibus, quorum formae, licet non possint intelligi sine ma­ teria sensibili in communi, possunt tamen sine materia signata, quae est individuationis prin­ cipium. — 91 — L. I, 1. xix DE CAELO ET MUNDO 184-186 5. Quoad minorem, manifestum est caelum esse de numero singularium, quae habent esse in materia. 6. Sequitur ergo conclusio, quod alia est ratio caeli singulariter sumpti, et alia caeli sim­ pliciter, idest universaliter considerati. 7. Alter syllogismus. Eorum quae non sunt ipsa forma, sed habent formam in materia, aut sunt aut esse possunt plura individua unius speciei; sed hoc caelum significat formam in materia, ut patet ex priori syllogismo; ergo aut sunt aut esse possunt plures caeli. 8. Maior, scilicet quod eorum quorum essentia est in materia signata, sunt aut possunt esse plura solo numero distincta, manifestatur tum secundum opinionem Platonis, iuxta quam species seu idea separata ponitur ut exemplar (ad unum autem exemplar possunt fieri plura exemplata); tum secundum opinionem ipsius Aristotelis, quia, cum materia signata non sit de ratione speciei, haec indifferenter salvatur in hac et in illa materia signata, et ita pos­ sunt esse plura individua unius speciei. 9. Infertur conclusio intenta, scilicet quod sunt, aut contingit esse plures caelos seu mundos. 10. Duplex ratio excludendi contrarietatem quae videtur esse inter Platonem et Aiistotelem, ex hoc quod primus in Timaeo ex unitate exemplaris probavit unitatem mundi, cum contra Aristoteles hic ex unitate speciei concludat esse possibiles plures mundos. 11. Solvitur praedicta obiectio (cf. num. 3), ex qua scilicet videtur ostendi quod possibile sit esse plures mundos. Et quoad priorem syllogismum, conceditur antecedens et conclu­ sio, quae est minor secundi. Sed non propter hoc sequitur quod sint aut possint esse plures mundi, si verum est quod hic mundus sit ex tota sua materia, prout lectione sequenti pro­ babitur: maior enim secundi syllogismi non habet veritatem nisi in his quae non constant ex tota sua materia. 12. Manifestatur hoc per exempla. 13. Quamvis ergo sit alia ratio caeli et huius caeli, non tamen potest esse aliud caelum, eo quod tota materia caeli comprehenditur sub hoc caelo. 14. Solvuntur tria alia argumenta ab aliis inducta ad probandum quod possint esse plures mundi. COMMENTARIUM S. THOMAE 184 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod est unus solus mundus, hic ostendit quod impossibile est esse plures f1). Et hoc necessarium fuit ostendere: quia nihil pro­ hibet aliquid esse falsum, quod tamen con­ tingit esse verum. Circa hoc autem tria facit : primo ponit obiectionem, ex qua videtur ostendi quod possibile sit esse plures mundos [127]; secun­ do solvit eam, ibi [134]: Considerandum au­ tem iterum (2) etc.; tertio probat quod in solutione supposuerat, ibi [137]: Hoc ipsum igitur restat ostendere (3) etc. Circa primum duo facit : primo dicit de quo est intentio, et quo ordine sit agen­ dum [127]; secundo incipit exequi propositum, ibi [128]; Videbitur enim utique (4) etc. 185 [2]. Dicit ergo primo [127] quod post praedicta restat ostendendum quod non so­ lum sit unus mundus, sed quod etiam im­ possibile sit esse plures: et ulterius quod mundus sit sempiternus (5), ita scilicet quod sit incorruptibilis, tanquam nunquam desi­ nens esse, et ingenitus, tanquam nunquam esse incipiens, secundum suam opinionem. Et hoc adiungit quia videtur prima conside­ ratio aliqualiter dependere ex secunda. Si enim esset mundus generabilis et corrupti(1) (2.) (3> (4) (5) Cf. lect. XVI. n. 2. n. 11. Lect. sq. n. 3. Vid. lect. XXII, bilis per compositionem et dissolutionem, se­ cundum amicitiam et litem, ut Empedocles posuit, possibile esset esse multos mundos, ita scilicet quod, uno corrupto, alius postea generaretur, sicut ipse Empedocles posuit. Et quia tunc vere cognoscitur veritas, quan­ do dubitationes sunt solutae, quae videntur esse contra veritatem; ideo prius oportet po­ nere dubitationes circa hoc ipsum, ex quibus scilicet videtur quod sint vel possint esse plures mundi; huius enim solutio est con­ firmatio veritatis. 186 [3], Deinde cum dicit [128]: Vide­ bitur enim utique etc., ponit rationem ex qua aliquis potest dubitare, aestimans possibile esse quod sint plures mundi. Unde praemittit quod sic intendentibus, scilicet secundum ra­ tionem quae sequitur, videbitur esse impos­ sibile ipsum, scilicet mundum, esse unum et solum: subintelligendum est ex necessitate. Non enim sequens ratio probat quod necesse sit esse plures mundos, quod aequipollet ei quod est impossibile unum solum esse mun­ dum: sed probat quod possibile est esse plu­ res mundos, quod aequipollet ei quod est non necesse esse unum solum mundum. Ad hoc autem ostendendum inducit rationem quae continet duos syllogismos: quorum pri­ mum primo ponit [128]; secundo secundum, ibi [131]: Quorum autem est forma quae­ dam (6) etc. (6) — 92 n. 7. 186-191 de caelo ET MUNDO L. I, 1. xix Primus syllogismus talis est. In omnibus . idest alia est ratio definitiva utriusque. Et haec quidem, scilicet ratio rei in communi, sensibilibus quae fiunt ab arte vel a natura, est species, idest ipsa ratio speciei: haec au­ alia est consideratio formae secundum se con­ tem, scilicet ratio rei in particulari, significat sideratae, alia est consideratio formae prout rationem speciei in materia determinata, et est in materia; sed caelum est quoddam sen­ est de numero singularium. sibile habens formam in materia; ergo alia 188 [5]. Deinde cum dicit [129]: Quoniam est consideratio absoluta formae ipsius, prout igitur est caelum etc., ponit minorem syllo­ consideratur in universali, et alia est consi­ gismi inducti. Et dicit quod, cum caelum, deratio formae ipsius in materia, prout con­ idest mundus, sit quoddam sensibile, necesse sideratur in particulari. est quod sit de numero singularium: et hoc Primo ergo ponit maiorem [128]; secundo ideo, quia omne sensibile habet esse in ma­ minorem, ibi [129]: Quoniam igitur est cae­ teria. Id autem quod est forma non in ma­ lum (7) etc.; tertio infert conclusionem, teria, non est sensibile, sed intelligibile tan­ ibi [130]: Si autem singularium (8) etc. tum: qualitates enim sensibiles sunt disposi­ 187 [4]. Dicit ergo primo [128] quod in tiones materiae. omnibus existentibus et generatis, idest factis, 189 [6]. Deinde cum dicit [130]: Si au­ vel a natura vel ab arte, alterum est secun­ tem singularium etc., ponit conclusionem. Et dum nostram considerationem ipsa forma se­ dicit quod si caelum, idest mundus, est de cundum seipsam considerata; et alterum est numero singularium, ut ostensum est (9), alteipsa forma mixta cum materia, idest secun­ dum quod accipitur prout est coniuncta cum I rum erit esse huic caelo singulariter dicto, et caelo simpliciter, idest universaliter sum­ materia. Et hoc primo manifestat per exem­ pto; idest alia erit ratio utriusque. Et sic se­ plum in mathematicis, in quibus est magis quitur quod alterum sit secundum conside­ manifestum, eo quod in ratione eorum non rationem hoc caelum singulariter dictum, et ponitur materia sensibilis. Alterum est enim caelum universaliter sumptum: ita scilicet secundum considerationem nostram ipsa spe­ quod hoc caelum universaliter sumptum sit cies sphaerae, et alterum forma sphaerae in sicut species et forma; hoc autem, scilicet materia sensibili, prout significatur cum di­ caelum singulariter sumptum, sit sicut forma citur aurea vel aerea sphaera : et similiter coniuncta materiae. Quod non est sic intellialiud est ipsa forma circuli, et aliud est quod gendum quod in ratione rei naturalis univer­ dicitur aereus aut ligneus circulus. Et hoc saliter sumptae nullo modo cadat materia; manifestat quia, cum dicimus quod quid erat sed quod non cadat ibi materia signata. esse, idest definitivam rationem, sphaerae aut 190 [7], Deinde cum dicit [131]: Quorum circuli, non ponimus in eius ratione aureum aut aereum; tanquam hoc quod dicimus au­ autem est forma quaedam etc., ponit secun­ reum aut aereum, non sint de eorum substan­ dum syllogismum, qui talis est. Quorumcum­ que est forma in materia, aut sunt aut con­ tia, quam scilicet significat definitio. Sed videtur hoc magis esse dubium in re­ tingit esse plura individua unius speciei; sed bus naturalibus, quarum formae non possunt hoc caelum significat formam in materia, ut dictum est (10); ergo aut sunt aut possunt esse nec intelligi sine materia sensibili; sicut simum non potest esse nec intelligi sine naso. esse plures caeli. Sed tamen formae naturales, quamvis non Circa hoc autem primo ponit maiorem [131]; possint intelligi sine materia sensibili in com­ secundo manifestat eam, ibi [132]: Sive enim muni, possunt tamen intelligi sine materia sint species C11) etc.; tertio infert conclusio­ sensibili signata, quae est individuationis et nem, ibi [133]: Itaque aut sunt (12) etc. Mi­ singularitatis principium; sicut pes non po­ norem supponit ex praemisso syllogismo. test tamen intelligi sine carnibus et ossibus, po­ Dicit ergo primo [131] quod, omnia illa test tamen intelligi sine his carnibus et his quorum est forma quaedam et species, idest ossibus. Et ideo subdit quod, si non possu­ quae non sunt ipsae formae et species, sed mus intelligere neque sumere in nostra consi­ habent formas et species, aut sunt plura sin­ deratione aliquid aliud praeter singulare, id­ gularia unius speciei, aut contingit fieri plu­ est praeter materiam, quae includitur in ra­ ra: illa vero quae ipsamet sunt formae et spe­ tione singularis, scilicet prout est signata cies subsistentes, sicut substantiae separatae, (quia quandoque nihil prohibet hoc accidere, non possunt esse plura unius speciei. ut scilicet non possit forma intelligi sine ma­ 191[8]. Deinde cum dicit [132]: Sive teria sensibili, sicut si intelligamus circulum enim sint species etc., manifestat praedictam sine materia sensibili): nihilominus tamen in propositionem tam secundum opinionem Pla­ naturalibus, in quibus hoc accidit quod non tonicam, quam secundum opinionem pro­ intelligitur forma sine materia, alia est ratio priam. Et dicit quod sive sint species, idest rei in communi acceptae et in singulari, sicut ideae separatae, sicut Platonici dicunt, neceshominis et huius hominis; puta si dicamus quod aliud est esse circulo et huic circulo, (9) n. praeced. (10) n. praec. (11) n. sq. (12) n. 9. (7) n. 5. (8) n. 6. — 93 L I, 1. xix DE CAELO ET MUNDO se est hoc accidere, scilicet quod sint plura individua unius speciei (quia species separata ponitur sicut exemplar rei sensibilis; possi­ bile est autem ad unum exemplar fieri multa exemplata); sive etiam nullum talium, idest nulla specierum, separatim existât; nihilomi­ nus plura individua possunt esse unius spe­ ciei. Videmus enim in omnibus sic accidere, quorum substantia, idest essentia quam signi­ ficat definitio, est in materia signata, quod sunt plura, immo infinita individua unius spe­ ciei. Et hoc ideo est, quia cum materia si­ gnata non sit de ratione speciei, ratio spe­ ciei indifferenter potest salvari in hac materia signata et in illa: et ita possunt esse plura individua unius speciei. 192 [9]. Deinde cum dicit [133]: Itaque aut sunt etc., infert conclusionem intentam, scilicet quod aut sunt plures caeli, aut con­ tingit esse factos plures caelos. — Ultimo autem epilogat quod ex praemissis potest ali­ quis suspicari quod vel sint vel possint esse plures mundi. 193 [10]. Sed videtur hic esse contrarie­ tas inter Aristotelem et Platonem. Nam Pla­ to in Timaeo ex unitate exemplaris probavit unitatem mundi : hic autem Aristoteles ex uni­ tate speciei separatae concludit possibile esse quod sint plures mundi. Et potest dupliciter responderi. Uno modo ex parte ipsius exemplaris. Quod quidem si sic sit unum quod unitas sit essentia eius, necesse est exemplatum etiam imitari exem­ plar in sua unitate. Et tale est primum exem­ plar separatum : unde et mundum, qui est primum exemplatum, necesse est esse unum: et secundum hoc procedit probatio Platonis. Si vero unitas non sit essentia exemplaris, sed sit praeter essentiam eius, sic exempla­ tum poterit assimilari exemplari in eo quod perlinet ad eius speciem, puta in ratione ho­ minis vel equi, non autem quantum ad ipsam unitatem: et hoc modo procedit hic ratio Aristotelis. Alio modo potest solvi ex parte exemplati, quod tanto est perfectius, quanto magis assimilatur exemplari. Alia ergo exemplata assimilantur exemplari uni secundum unitatem speciei, non secundum unitatem numeralem : sed caelum, quod est perfectum exemplatum, assimilatur suo exemplari secundum unitatem numeralem. 194 [11]. Deinde cum dicit [134]: Consi­ derandum autem iterum etc., solvit obiectionem praedictam (13). Et primo ponit solutionem [134]; secundo manifestat eam, ibi [135]: Sic autem for­ te (u) etc. Dicit ergo primo [134] quod oportet iterum, ad solvendum dubitationem praedictam, con­ siderare quid dicatur bene et quid non be­ ne: si enim omnia praemissa sint vera, ne­ fis) Cf. n. 1. (14) n. sq. 191-197 cesse est conclusionem esse veram. Dicit igi­ tur quod bene dictum est quod altera sit ra­ tio formae, ea scilicet quae est sine materia, et ea quae est cum materia, et hoc conce­ datur tanquam verum; et sic concedatur con­ clusio primi syllogismi, quae est minor se­ cundi. Sed non sequitur ex necessitate pro­ pter hoc quod sint multi mundi, vel quod possint esse plures, si verum sit quod iste mundus sit ex tota sua materia, sicuti est ve­ rum, ut infra (1S) probabitur: maior enim propositio secundi syllogismi C16), scilicet quod illa quae habent formam in materia possunt esse multa numero unius speciei, non habet veritatem nisi in illis quae non con­ stant ex tota sua materia. 195 [12]. Deinde cum dicit [735]: Sic autem forte etc., manifestat quod dixerat per exemplum. Et primo ponit exempla [135]; secundo adaptat ad propositum, ibi [136]: Caelum au­ tem est quidem singularium (17) etc. Dicit ergo primo [135] quod per ea quae dicentur, magis fiet manifestum quod dictum est. Simitas enim est curvitas in naso aut in carne; et ita caro est materia simitatis. Si ergo ex omnibus carnibus fieret una caro, scilicet unius nasi, et in hac esset simitas, nihil aliud esset simum, neque posset esse. Et eadem ra­ tio est de homine, cum carnes et ossa sint materia hominis, si ex omnibus carnibus et ossibus fieret unus homo, ita scilicet quod nullo modo posset dissolvi, non posset esse aliquis alius homo quam unus (si vero possent dissolvi, possibile esset, illo homine corrupto, alium hominem esse; sicut dissoluta arca, ex eisdem lignis fit alia arca). Et ita etiam est in aliis. Et huius rationem assignat, quia ni­ hil eorum quorum forma est in materia, po­ test fieri, si non adsit propria materia; sicut domus non posset fieri si non sint lapides et ligna. Et ita, si non sint aliae carnes et ossa praeter ea ex quibus componitur unus homo, non poterit fieri alius homo praeter illum. 196 [13]. Deinde cum dicit [136]:: Cae­ lum autem est quidem singularium etc., ada­ ptat ad propositum. Et dicit verum esse cae­ lum esse de numero singularium, et eorum quae ex materia constituuntur: non tamen est ex parte suae materiae, sed ex tota sua ma­ teria. Et ideo, quamvis sit alia ratio caeli et huius caeli, non tamen est aut potest esse aliud caelum, propter hoc quod tota mate­ ria caeli comprehensa est sub hoc caelo. 197 [14], Sciendum est autem quod qui­ dam aliis modis probant possibile esse plures caelos. Uno modo sic. Mundus factus est a Deo; sed potentia Dei, cum sit infinita, non determinatur ad istum solum mundum; ergo non est rationabile quod non possit facere (15) Lect. sq. (16) Cf. n. 7. (17) n. sq. 94 — 197 DE CAELO ET MUNDO etiam alios mundos. — Et ad hoc dicendum est quod, si Deus faceret alios mundos, aut faceret eos similes huic mundo, aut dissimi­ les. Si omnino similes, essent frustra: quod non competit sapientiae ipsius. Si autem dis­ similes, nullus eorum comprehenderet in se omnem naturam corporis sensibilis: et ita nullus eorum esset perfectus, sed ex omnibus constitueretur unus mundus perfectus. Alio modo potest argui sic. Quanto ali­ quid est nobilius, tanto eius species est ma­ gis virtuosa; mundus autem est nobilior qua­ libet re naturali hic existente; cum igitur spe­ cies rei naturalis hic existentis, puta equi aut bovis, possit perficere plura individua, multo magis species totius mundi potest plura in­ dividua perficere. — Sed ad hoc dicendum est — 95 L. 1, 1. xix quod maioris virtutis est facere unum per­ fectum, quam facere multa imperfecta. Sin­ gula autem individua rerum naturalium quae sunt hic, sunt imperfecta; quia nullum eorum comprehendit in se totum quod pertinet ad suam speciem. Sed mundus hoc modo perfe­ ctus est : unde ex hoc ipso eius species osten­ ditur magis virtuosa. Tertio obiicitur sic. Melius est multiplicari optima, quam ea quae sunt minus bona; sed mundus est optimus; ergo melius est esse plures mundos, quam plura animalia aut plures plantas. — Et ad hoc dicendum quod hic ipsum pertinet ad bonitatem mundi, quod sit unus; quia unum habet rationem boni : vide­ mus enim quod per divisionem aliqua deci­ dunt a propria bonitate. jjj) Extra caelum non est tempus 211 [149]. L I, 1. XX DE CAELO ET MUNDO jj) Extra caelum LECTIO XX. non est vacuum 209 [148]. [nn. 198-206; (137-145)]. Ostenditur mundum constare ex omni corpore naturali et sensibili, quod est materia eius. SCHEMA (Lect. XX, XXI; nn. 198-220; [137-158]). Lectio X X L nn. 207-220 [146-158]. Lectio X X , nn. 198-206 [137-145]. Postquam probavit quod impossibile est j)esseExtra plurescaelum mundos, non est locus 208 [147]. hic probat quod supposuerat, scilicet quod mundus constet ex tota sua materia, i I) Dicit de quo est intentio 198 [137]. i II) Exequatur propositum 199 [138]. A) Ostendit quot modis dicatur caelum 199 [138]. B) Ostendit principale propositum 200 [139]. 1 A’) Ostendit non esse corpus sensibile extra hunc m mdum 200 [139]. 1 1) Proponit quod intendit 200 [139]. 1 2) Probat propositum 201 [140]. a) Ostendit quod nullum corpus est extra caelum 201 [140]. / a’) Praemittit divisionem per quam manifestat propositum \ 201 [140]. j b’) Excludit singula membra divisionis 202 [141]. j j) Extra extremam sphaeram non est corpus simplex i secundum 202 [141]. b) Probat propositum 208 naturam [147]. I jj' Nec extra caelum est corpus simplex praeter naturam 203 [142]. 1 jjj) Nec est ibi aliquod corpus mixtum 204 [143]. \ b) Ostendit quod nullum corpus potest esse extra caelum 205 [144]. ' 3) Concludit principale propositum 206 [145]. B’ Ostendit non esse extra ipsum aliquid eorum quae consequuntur a corpora na­ turalia, 207 [146]. r) Ostendit propositum 207 [146]. a) Proponit quod intendit 207 [146]. I -96- DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. χχ TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 278b8 - 279a11) (Caput IX) 137. (95) Hoc ipsum igitur restat ostende­ re, quod ex omni naturali et sensibili constat corpore. (96) Dicamus autem primum quid dicimus esse caelum, et quod modis dicitur, ut magis nobis manifestum fiat quod quaeritur. 138. Uno quidem igitur modo caelum di­ cimus substantiam extremae totius cir­ culationis; aut corpus naturale quod est in extrema circumferentia totius. Consuevimus enim extremum et quod sursum est maxime, vocare caelum, in quo et divinum omne locatum esse dicimus. Alio autem rursum modo, continuum corpus extremae circum­ ferentiae totius, in quo luna et sol et quaedam astrorum: etenim haec in cae­ lo esse dicimus. Adhuc autem aliter dicimus caelum contentum corpus ab extrema circumferentia: totum enim et omne consuevimus dicere caelum. 139. (97) Tripliciter autem dicto caelo, to­ tum ab extrema circumferentia con­ tentum ex omni necesse constare na­ turali et sensibili corpore, ob id quod extra caelum nullum est corpus, nec esse contingit. 140. Si enim est extra extremam peripheriam corpus physicum, necesse est ipsum aut simplicium esse corporum aut compositorum, et aut secundum naturam aut praeter naturam se ha­ bere. 141. Simplicium quidem igitur nullum uti- 142. 143. 144. 145. que erit. Quod enim circumfertur, ostensum est quoniam non contingit permutare sui ipsius locum. Sed et neque quod a medio possibile, neque quod in medio substans. Secundum naturam quidem enim non utique erit: alia enim ipsorum propria loca. Praeter naturam autem si quidem sunt, alii cuidam erit secundum na­ turam qui extra est locus: eum enim qui huic praeter naturam, necessarium alii esse secundum naturam. Sed non erat aliud corpus praeter haec. Non igitur est ullum possibile simplicium extra caelum esse corpus. Si autem non simplicium, neque mi­ xtorum: necesse est enim esse sim­ plicia, mixto existente. (98) Sed et neque factum esse possi­ bile. Aut enim secundum naturam erit aut praeter naturam, et aut simplex aut mixtum: quare iterum idem veniet sermo: nihil enim differt considerare si est, aut si factum esse possibile sit. Manifestum igitur ex dictis quod ne­ que est extra, neque contingit factam esse corporis molem ullius: ex omni enim est propria materia totus mun­ dus: materia enim erat ipsi corpus naturale sensibile. Itaque neque nunc sunt plures caeli, neque fuerunt, ne­ que contingit fieri plures: sed unum et solum et perfectum est istud cae­ lum. SYNOPSIS 1. Ad complementum solutionis praemissae (lect. praeced.) remanet ostendendum quod mundus constat ex tota sua materia, seu ex omni corpore naturali et sensibili. 2. Textus divisio. - Caelum tripliciter dicitur: uno modo substantia, seu corpus naturale, quod in toto universo est extremum et circulariter movetur; alio modo sphaerae caelestium corporum, in quibus sunt sol et luna et alii planetae; tertio modo totum corpus quod con­ tinetur a suprema sphaera, seu totum universum. Tres istae significationes, secundum quas caelum dicitur non aequivoce, sed analogice, probantur ex communi usu loquendi. 3. Subdivisio textus. - Ad propositum ostendendum probatur in hac lectione quod non est, neque esse potest aliquod corpus sensibile extra caelum tertio modo acceptum. 4. Alia textus divisio. - Probatur primo quod extra circumferentiam huius mundi non est aliquod corpus naturale. Illud enim corpus oporteret esse aut simplex aut compositum : item oporteret esse ibi aut secundum naturam aut praeter naturam. 5. Atqui primo, extra supremam sphaeram non est aliquod corpus simplex secundum natu­ ram. Neque enim est ibi corpus quod circulariter movetur, quia huiusmodi corpus non po­ test transferri extra eum locum in quo est; hoc autem contingeret in hypothesi de qua lo­ quimur. Similiter non est ibi corpus grave aut leve, quia haec corpora habent alia loca naturalia, infra extremam circumferentiam totius; omnium autem levium, et pariter omnium gravium est unus numero locus. - Ratio ista habet necessitatem ex eo quod est tantum unum extremum et unum medium. 6. Secundo, extra caelum nullum corpus simplex est praeter naturam. Locus enim ille deberet esse alteri corpori naturalis; non est autem naturalis neque corpori circulariter moto, neque corpori gravi aut levi, praeter quae non est aliud corpus: ergo etc. — 97 — DE CAELO ET MUNDO 198-200 7. Tertio, non est extra caelum aliquod corpus mixtum. Sequitur ex praemissis: nam ubicumque est corpus mixtum, ibi oportet esse corpora simplicia; neque mixtum sortitur locum naturalem nisi secundum elementum in eo praedominans. 8. Ostenditur quod neque etiam contingit ësse aliquod corpus extra caelum. Nam secundum rationes praemissas non differt an sit aliquod corpus extra caelum, vel possit ibi esse: utrum­ que enim concludunt. Insuper in sempiternis non differt esse et posse. 9. Concluditur quod extra caelum neque est aliquod corpus, neque contingit ibi esse. Con­ sequenter neque sunt, neque fuerunt, neque unquam poterunt fieri plures mundi: sed iste mundus est unus et solus et perfectus, utpote constans ex tota sua materia. COMMENTARIUM S THOMAE 198 [1]. Posita solutione inducta, hic Phi­ losophus probat quod supposuerat, scilicet quod mundus constet ex lota sua materia ('). Et primo dicit de quo est intentio, et quo ordine sit procedendum [137]: dicens quod hoc ipsum restat ostendere ad complemen­ tum praemissae solutionis, quod mundus con­ stet ex omni corpore naturali et sensibili, quod est materia eius. Sed antequam hoc ostendamus, oportet primo dicere quid signi­ ficetur per hoc nomen caelum, et quot mo­ dis dicatur, ut illud quod quaeritur magis possit manifestari. 199 [2]. Secundo ibi [138]: Uno quidem igitur modo etc., exequitur propositum : et primo ostendit quot modis dicatur cae­ lum [138]; secundo ostendit principale pro­ positum, ibi [139]: Tripliciter autem (12) etc. Circa primum [138] ponit tres significatio­ nes caeli. Uno enim modo dicitur caelum substantia quaedam quae est extremae circu­ lationis totius, idest quae in toto universo est extrema, et circulariter movetur. Et quia ex­ posuerat significationem nominis per substan­ tiam, cuius ratio transcendit considerationem naturalem, cum pertineat ad considerationem metaphysici, adhibet aliam expositionem, in eadem tamen significatione, dicens quod cae­ lum est corpus naturale quod est in extrema circumferentia totius: et haec expositio est magis propria scientiae naturali. Probat au­ tem hanc significationem ex consuetudine lo­ quendi : quia nominibus est utendum ut plu­ ies, sicut dicitur in II Topic. (3). Consueve­ runt enim homines vocare caelum illud quod est extremum totius mundi, et quod maxime est sursum : non quidem secundum quod sursum accipitur in scientia naturali, prout scilicet est terminus motus levium (sic enim nihil magis est sursum quam locus in quem fertur ignis) : sed sumitur hic sursum se­ cundum communem modum loquendi, prout id quod est remotius a medio, vocatur sur­ sum. Consuevit etiam vocari sursum id quod est locus omnium divinorum (ut tamen divina non dicantur hic corpora caelestia, quae non omnia sunt in suprema sphaera: (1) Cf. lect. praec.. nn. 1, 2. (2> n. sq. (3) Cap. II. n. 5. sed secundum quod divina dicuntur substan­ tiae immateriales et incorporeae) (4) : dictum est enim supra (5) quod omnes homines lo­ cum qui est sursum attribuunt Deo. Secundo modo dicitur caelum non solum suprema sphaera, sed totum corpus quod con­ tinuatur cum extrema circumferentia totius universi, idest omnes sphaerae caelestium cor­ porum, in quibus sunt luna et sol et quaedam stellarum, scilicet alii quinque planetae (nam stellae fixae sunt in suprema sphaera secun­ dum opinionem Aristotelis, qui non posuit aliam sphaeram esse supra sphaeram stella­ rum fixarum). Et hanc etiam significationem probat per communem usum loquendi : dici­ mus enim solem et lunam et alios planetas esse in caelo. Dicuntur autem haec corpora continuari cum suprema sphaera, propter con­ venientiam in natura, quia scilicet sunt incor­ ruptibilia et circulariter mobilia; non autem ita quod ex omnibus sit unum corpus conti­ nuum; quia sic eorum non possent esse plu­ res et diversi motus; continuum est enim cu­ ius motus est unus, ut dicitur in V Metaphysicorum (6). Tertio modo dicitur caelum totum corpus quod continetur ab extrema circumferentia, idest a suprema sphaera. Et hoc etiam pro­ bat ex usu loquendi : quia consuevimus totum mundum et omne, idest universum, vocare caelum. Est autem considerandum quod caelum his iribus modis dicitur non aequivoce, sed ana­ logice, scilicet per respectum ad unum pri­ mum : primo enim et principaliter dicitur caelum suprema sphaera; secundo autem aliae sphaerae caelestes, ex continuitate quam ha­ bent ad supremam sphaeram; tertio modo universitas corporum, secundum quod conti­ netur ab extrema sphaera. 200 [3]. Deinde cum dicit [139]: Tripli­ citer autem etc., ostendit propositum. Et primo ostendit quod non est aliquod corpus sensibile extra caelum, tertio modo di­ ctum, idest extra hunc mundum [139]; se­ cundo ostendit quod non est extra ipsum ali­ quid eorum quae consequuntur ad corpora (4) Cf. lib. II. lect. IV, n. 5. (5) Lect. VII, n. 5. (6) Lect. VII; Did. lib. IV, c. VI, n. 5. 200-205 DE CAELO ET MUNDO naturalia, ibi Simul autem manifestum (78 ) etc. Circa primum tria facit : primo proponit quod intendit [139]; secundo probat propo­ situm, ibi [140]: Si enim est (R) etc.; tertio concludit principale intentum, ibi [145]: Ma­ nifestum igitur ex dictis (9) etc. Dicit ergo primo [139] quod, cum triplici­ ter dicatur caelum, nunc intendimus de caelo tertio modo dicto, secundum quod caelum dicitur totum quod continetur ab extrema cir­ cumferentia: et hoc caelum necesse est quod constet ex omni corpore sensibili et naturali (quod est eius materia : et sic constat ex tota sua materia), propter hoc quod extra hoc cae­ lum nullum corpus est, nec contingit esse. 201 [4]. Deinde cum dicit [140]: Si enim est etc., probat propositum. Et primo ostendit quod nullum corpus est extra caelum [140]; secundo quod nullum potest ibi esse, ibi [144]: Sed et neque fa­ ctum esse (I0) etc. Circa primum duo facit : primo praemit­ tit quandam divisionem, per quam manifestat propositum [140]; secundo excludit singula membra divisionis, ibi [141]: Simplicium qui­ dem igitur (J1) etc. Dicit ergo primo [140] quod, si est aliquod corpus physicum, idest naturale, extra extre­ mam peripheriam, idest circumferentiam, ne­ cesse est quod illud corpus aut sit de numero simplicium corporum, aut de numero com­ positorum. Item necesse est quod vel sit ibi secundum naturam, vel praeter naturam. 202 [5]. Deinde cum dicit [141]: Simpli­ cium quidem igitur etc., excludit singula membra praedictae divisionis. Et primo ostendit quod extra extremam sphaeram non est aliquod corpus simplex se­ cundum naturam.. Corporum enim simpli­ cium quoddam est circulariter motum; quod­ dam est quod movetur a medio; quoddam quod movetur ad medium, et in medio sub­ sistit omnibus aliis, ut supra (12) habitum est. Nullum autem horum potest esse extra extremam circumferentiam. Ostensum est enim supra in VI Physic. (13) quod corpus quod circulariter fertur, non permutat pro­ prium locum secundum totum, nisi solum ra­ tione. Sic igitur non est possibile quod cor­ pus quod circulariter fertur, transferatur ad aliquem locum extra eum in quo est. Hoc autem sequeretur si esset aliquod corpus cir­ culariter motum extra extremam circumferen­ tiam, sicut in suo loco naturali. Quia per quam rationem esset naturalis illi corpori cir­ culariter moto, per eandem rationem esset (7) Lect. sq. (8) n. sq. (9) n. 9. (10) n. 8. (11) n. sq. (12) Lect. VIH, n. 1. (13) Cap. IX, n. 11; S. Thom. lect. XI. n. 12. 9 — De Caelo et Mundo. L. I, 1. xx naturalis huic corpori quod in hoc mundo cir­ culariter fertur; omne autem corpus natura­ liter fertur ad suum locum naturalem; seque­ retur ergo quod istud corpus circulariter mo-. tum transferretur extra suum locum ad alium locum, quod est impossibile. Similiter etiam non est possibile esse extra extremam circumferentiam corpus leve, quod movetur a medio, neque etiam corpus grave, quod substat aliis corporibus in medio. Si enim dicatur quod sint extra extremam cir­ cumferentiam naturaliter, hoc esse non po­ test, quia habent alia loca naturalia, scilicet infra extremam circumferentiam totius, osten­ sum est autem supra f11) quod omnium gra­ vium est unus numero locus, et similiter om­ nium levium. Unde non est possibile quod ista corpora sint naturaliter extra extremam circumferentiam totius. — Et est consideran­ dum quod ista ratio, et quantum ad corpus circulariter motum, et quantum ad corpus quod movetur motu recto, habet necessita­ tem ex eo quod supra (1S) probatum est, quod est tantum unum extremum et unum medium. 203 [6]. Secundo ibi [142]: Praeter natu­ ram autem etc., ostendit quod nullum corpus simplex est extra caelum praeter naturam. Si enim esset ibi praeter naturam, ille locus ali­ cui corpori esset naturalis: locus enim qui est uni corpori praeter naturam, necesse est quod sit alii corpori secundum naturam: quia si alicui loco deesset proprium corpus, locus ille esset frustra. Sed non potest esse quod ille locus sit naturalis alicui corpori: non enim est naturalis neque corpori circulariter moto, neque corpori levi aut gravi; ostensum est au­ tem supra (16) quod nullum aliud corpus est praeter ista. — Sic igitur patet quod nullum corpus simplex est extra caelum, neque se­ cundum naturam neque praeter naturam. 204 [7]. Tertio ibi [143]: Si autem non simplicium etc., probat quod non est ibi ali­ quod corpus mixtum. Quia si non est ibi ali­ quod simplicium corporum, sequitur quod non sit ibi etiam aliquod corpus mixtum: ubicumque enim est corpus mixtum, ne­ cesse est ibi esse corpora simplicia, eo quod corpora simplicia sunt in mixto; et mixtum sortitur locum naturalem secundum corpus simplex quod in eo dominatur. 205 [8]. Deinde cum dicit [144]: Sed et neque factum esse etc., ostendit quod etiam extra caelum non contingit esse aliquod cor­ pus. Unde dicit quod non est possibile fieri aliquod corpus extra caelum. Quia aut esset ibi secundum naturam aut praeter naturam, et iterum aut esset simplex aut mixtum; et j quidquid horum detur, erit eadem ratio quae est supra (17): quia non differt secundum ra­ tiones praemissas an sit aliquod corpus extra (14) (15) (16) (17) — 99 — Lect. ibid. Lect. n. 5 XVII, n. 1 sqq. n. 6. VIII, n. 1; cf, n. praeced sqq. L. I, I. xx DE CAELO ET MUNDO caelum, vel possit ibi fieri; quia rationes prae­ missae utrumque concludunt, et quia in sem­ piternis non differt esse et posse, ut dicitur in 111 Physic. (18). 206 [9], Deinde cum dicit [145]: Mani­ festum igitur ex dictis etc., concludit conclu­ sionem principaliter intentam. Et dicit mani­ festum esse ex dictis quod extra caelum ne­ que est aliqua moles cuiuscumque corporis, neque contingit ibi tale aliquid fieri: quia to­ tus mundus est ex tota materia sua propria, (18) Cap. tv. n. 9; S. Thom. lect. VII. n. 6. 206 materia autem mundi est corpus naturale sen­ sibile. — Nec est intelligendum quod velit probare nullum corpus sensibile esse extra caelum, propter hoc quod est ex tota sua materia; sed potius e converso. Utitur au­ tem illo modo loquendi propter hoc quod ista duo invicem convertuntur. Concludit igitur quod neque sunt in prae­ senti plures caeli, neque fuerunt in praeterito, neque unquam poterunt fieri in futuro : sed istud caelum est unum et solum et perfe­ ctum, utpote constans ex omnibus suis par­ tibus, sive ex tota sua materia. IOO DE CAELO ET MUNDO L. f, 1. xxi LECTIO XXL [nn. 207-220; (146-158)]. Extra caelum non est aliquid eorum quae consequuntur ad corpora sensibilia. - Qualia sint ea quae ibi nata sunt esse. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 279all - b3) (Caput IX) 146. (99) Simul autem manifestum est quod neque locus, neque vacuum, neque tempus est extra caelum. 147. In omni enim loco possibile existere corpus. 148. Vacuum autem esse dicunt, in quo non existit corpus, possibile autem factum esse. 149. Est autem tempus numerus motus: motus autem sine physico corpore non est: (100) extra caelum autem osten­ sum est quia neque est neque contin­ git fieri corpus. 150. Manifestum igitur quia neque locus, neque vacuum, neque tempus est exte­ rius. 151. Propter quod quidem neque in loco quae ibi sunt apta nata esse; neque tempus ipsa facit senescere; neque est 1 ullius neque una transmutatio eorum ] quae super eam quae maxime extra ordinata lationem. 152. Sed inalterabilia et impassibilia, opti­ mam habentia vitam et per se sufficientissimam, perficiunt toto aeterno. 153. Etenim hoc nomen divine enunciatum est ab antiquis. Finis enim continens id quod uniuscuiusque vitae tempus, cuius nihil est extra secundum natu­ 154. 155. 156. 157. 158. ram, aeternum uniuscuiusque vocatum est. Secundum eandem autem ratio­ nem et totius caeli finis, et omne tem­ pus et infinitatem continens perfectio, aeternum est, a semper esse sumens denominationem, immortalis et divi­ nus. Unde et aliis communicatum est, his quidem clarius, his autem obscurius, esse et vivere. Etenim, quemadmodum in encycliis philosophematibus circa divina multoties declaratum est rationibus, quod divinum intransmutabile necessarium esse omne, primum et summum: quod sic habens testificatur dictis. Neque enim aliud melius est quod movebit: illud enim utique erit divi­ nius. Neque habet pravum nihil, neque in­ digens eorum quae ipsius bonorum nullo est. Et incessabili itaque motu movet ra­ tionabiliter. Omnia enim quiescunt quae moventur, quando venerint in proprium locum: eius autem quod circum corporis idem locus unde incoepit, et in quem consummat. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Per hoc quod extra caelum non est aliquod corpus sensibile, est etiam manifestum quod non est ibi neque locus, neque vacuum, neque tempus. 2. Probatur primo quantum ad locum. - Secundo quantum ad vacuum. 3. Stoici ponentes vacuum infinitum, in cuius quadam parte esset mundus, posuerunt consequenter extra caelum esse vacuum. Ratio, seu potius imaginatio, ex qua movebantur. Alexandri responsio, quae non videtur sufficiens. Alia responsio, quae est etiam ipsius Ale­ xandri. 4. Duae rationes, quibus idem Alexander probat extra caelum non esse vacuum. 5. Probatur quod extra caelum non sit tempus. 6. Conclusio praecedentium. 7. Qualia sint ea quae sunt extra caelum. Et primo removetur ab eis conditio eorum quae sunt hic. Nam ex praedictis consequitur quod ea quae nata sunt esse extra caelum, neque IOT L. I, 1. xxi 207-209 DE CAEEO ET MUNDO sunt in loco, neque in tempore, neque senescunt in tempore, neque etiam est eorum aliqua transmutatio. - Haec autem, quae Alexander ait posse intelligi de ipso caelo, convenientius intelliguntur de Deo et de substantiis separatis; quae manifeste neque in tempore neque in loco continentur; et quae dicuntur esse extra caelum, non sicut in loco, sed sicut non inclusa sub continentia corporalium rerum; et quorum nulla est transmutatio, quia superexcedunt motum ultimae sphaerae. 8. Quomodo sint ea quae sunt extra caelum. - Textus subdivisio. - Quae extra caelum sunt, penitus impassibilia sunt, et habent optimam vitam et per se sufficientissimam, non temporalem, sed sempiternam. 9. Exponitur hoc nomen aeternum, quod dupliciter accipitur: uno modo secundum quid, et est terminus seu mensura quae continet totaliter tempus vitae cuiuslibet rei; alio modo simpliciter, quod nempe comprehendit omnem durationem : et secundum hoc aeternum est perfectio quae tota simul existens continet omne tempus et omnem infinitatem durationis. 10. Influentia eorum quae dicuntur esse extra caelum in alia. Quia ab eo quod est perfe­ ctissimum fit derivatio ad ea quae sunt minus perfecta, consequens est quod ab his quae sunt extra caelum, communicetur aliis esse et vivere; non aequaliter omnibus, sed his quidem perfectius, his autem minus perfecte. 11. Manifestantur quae dicta sunt de conditione talium entium, per hoc quod in do­ gmatibus philosophorum quae multitudini apponebantur, saepe rationibus manifestabatur quod omne divinum est intransmutabile et primum et summum. 12. Deinde ponuntur rationes ad ostendendum quod dictum est, nempe quod primum et supremum sit intransmutabile. a) Semper movens et agens est melius moto et passo; non est autem aliquid melius primo et summo divino, quod possit ipsum movere; ergo etc. 13. b) Omne quod movetur, aut movetur ad hoc quod evadat aliquod malum, aut ad hoc quod acquirat aliquod bonum. Haec autem non contingunt in primo et summo. - Ponitur sub alia forma haec ratio, quae probat primum et divinum non moveri a seipso. 14. Ex praemissis concluditur probabiliter quod primum mobile movetur a primo mo•ore motu incessabili. Nam quae mota quiescunt, tunc quiescunt quando perveniunt ad pro­ prium locum; quod de primo mobili dici nequit, quia idem est unde incipit et in quod terminatur motus eius. - Quare haec ratio sit solummodo probabilis. COMMENTARIUM S. THOMAE 207 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod extra caelum non est aliquod corpus sensibile, nec potest esse, hic ostendit quod extra caelum non est aliquod eorum quae consequuntur ad corpora sensibilia (J). Et primo ostendit propositum [146]; se­ cundo ostendit qualia sint quae extra caelum nata sunt esse, ibi [151]: Propter quod qui­ dem neque in loco (2) etc. Circa primum tria facit : primo proponit quod intendit [146]; secundo probat proposi­ tum, ibi [147]: In omni enim loco (34) etc.; tertio infert conclusionem intentam, ibi [150]: Manifestum igitur C1) etc. Dicit ergo primo [146] quod simul cum hoc quod probatum est, extra caelum non esse corpus sensibile, manifestum est quod extra caelum neque est locus, neque vacuum, neque tempus: de his enim iribus determinatur in IV Physic, sicut de quibusdam consequenti­ bus corpora naturalia. 208 [2], Deinde cum dicit [147]: In om­ ni enim loco etc., probat propositum. Primo quidem quantum ad locum. In om­ ni enim loco possibile est existere corpus, alioquin locus esset frustra; sed extra caelum (1) (2) (3) (4) Cf. lect. praeced. n. 3. n. 7. n. sq. n. 6. non est possibile existere aliquod corpus, ut probatum est (s); ergo extra caelum non est locus. Secundo ibi [148]: Vacuum autem etc., probat quod extra caelum non est vacuum. Illi enim qui ponunt vacuum, definiunt va­ cuum esse locum in quo non existit corpus, sed possibile est esse; sed extra caelum non est possibile corpus esse, ut ostensum est (6); ergo extra caelum non est vacuum. 209 [3]. Est autem sciendum quod Stoici posuerunt vacuum infinitum, in cuius qua­ dam parte est mundus : et ita relinquitur se­ cundum eos quod extra extremam circumfe­ rentiam sit vacuum. Quod quidem tali ima­ ginatione probare volebant. Si enim esset aliquis in extrema circumferentia caeli, aut posset extendere manum suam extra aut non. Si non posset, ergo impediretur ab aliquo extrinseco existente; et redibit eadem quaestio de illo extrinseco, si in extremo eius aliquis existens posset ultra manum porrigere; et ita vel procedetur in infinitum, vel devenietur ad aliquod extremum corpus, ultra quod homo ibi existens posset manum porrigere. Quo dato, sequitur quod extra illud possit esse corpus et non sit; et ita extra erit vacuum. Ad hoc autem respondet Alexander, dicens (5) Lect. praced. n. (6) ibid. 102 8. 209-214 DE CAELO ET MUNDO positionem esse impossibilem : cum enim cor­ pus caeli. sit impassibile, non est receptivum alicuius extranei. Unde si ex hac impossibili positione sequitur aliquod inconveniens, non est curandum. — Sed haec responsio non vi­ detur esse sufficiens: quia impossibilitas hu­ ius positionis non est ex parte eius quod est extra caelum, sed ex parte ipsius caeli; nunc autem agitur de eo quod est extra caelum. Unde eadem ratio est si totum universum esset terra, in cuius extremo posset esse ho­ mo. Et ideo oportet aliter dicere, sicut ipse etiam dicit, quod manum suam extra exten­ dere non posset homo in extrema circumfe­ rentia constitutus, non propter aliquod extrinsecum impediens,' sed quia de natura om­ nium corporum naturalium est, quod conti­ neantur infra extremam circumferentiam cae­ li; alioquin caelum non esset universum. Unde si esset aliquod corpus quod non dependeret a corpore caeli sicut a continente, illud nihil prohiberet esse extra caelum, sicut substantiae spirituales, ut infra (7) dicetur. 210 [4]. Quod autem non sit vacuum ex­ tra caelum, probat Alexander quia aut illud vacuum erit finitum, aut infinitum: si finitum, oportet quod alicubi terminetur, et redibit eadem quaestio, utrum extra illud possit ali­ quis manum extendere; si autem sit infini­ tum, erit potens recipere corpus infinitum; aut ergo illa potentia vacui erit frustra, aut oportebit ponere corpus infinitum, quod pos­ sit recipi in vacuo infiniti. — Item, si sit va­ cuum extra mundum, similiter se habet mun­ dus ad quamlibet partem vacui, quia in va­ cuo nulla est differentia: et ita haec pars vacui in qua est mundus, non est proprius locus eius. Nulla est ergo causa quare in hac parte vacui maneat. Si autem mundus fera­ tur, non feretur magis ad unam partem quam ad aliam, quia in vacuo non est differentia: feretur ergo ad omnem partem; et ita mun­ dus discerpetur. 211 [5]. Tertio, ibi [149]: Est autem tem­ pus etc. probat quod extra caelum non sit tempus. Tempus enim est numerus motus, ut patet in IV Physic. (8); motus autem non potest esse sine corpore naturali, corpus au­ tem naturale nec est nec potest esse extra caelum, ut probatum est (9); ergo extra cae­ lum non potest esse nec tempus nec motus. 212 [6], Deinde cum dicit [150]: Mani­ festum igitur etc., infert conclusionem inten­ tam; concludens manifestum esse ex praedi­ ctis quod extra totum mundum nec est lo­ cus, neque vacuum, neque tempus. 213 [7], Deinde cum dicit [151]: Propter quod quidem neque in loco etc., ostendit qua­ lia sunt ea quae sunt extra mundum. Et circa hoc duo facit: primo concludit ex praemissis eorum qualitatem [151]; secun­ (7) n. 7. (8) Cap. XI. n. 5: S. Thom. lect. XVII, n. 10. (9) Lcct. pracc. L. I, 1. xxj do ostendit idem ex his quae communiter di­ cuntur, ibi [155]: Etenim quemadmodum in encycliis (*°) etc. Circa primum duo facit: primo removet ab eis conditionem eorum quae sunt hic [151]; secundo ostendit propriam conditionem eo­ rum, ibi [152]: Sed inalterabilia C11) etc. Dicit ergo primo [151] quod, quia extra caelum non est locus, sequitur quod ea quae ibi sunt nata esse, non sunt in loco. Et hoc quidem Alexander dicit posse intelligi de ipso caelo, quod quidem non est in loco secun­ dum totum, sed secundum partes, ut probatur in IV Physic. (12). — Et iterum, quia tem­ pus non est extra caelum, sequitur quod non sint in tempore; et ita tempus non facit ea senescere. Quod etiam dicit Alexander posse caelo convenire, quod quidem non est in tempore, secundum quod esse in tempore est quadam parte temporis mensurari, ut dicitur in IV Physic. (13). — Et non solum talia non senescunt in tempore, sed neque est ali­ qua transmutatio eorum quae sunt super il­ lam lationem quae est maxime extra ordi­ nata, idest super motum localem corporum levium: motum enim rectum consuevit vo­ care lationem. Sed hoc non videtur esse verum, quod corporum caelestium, non sit aliqua transmu­ tatio, cum moveantur localiter: nisi forte exponamus de transmutatione quae est in substantia. Sed haec videtur extorta expositio, cum Philosophus universaliter omnem muta­ tionem excludat. Similiter etiam non potest dici proprie quod caelum sit ibi, idest extra caelum. Et ideo convenientius est quod hoc intelligatur de Deo et de substantiis sepa­ ratis, quae manifeste neque tempore neque loco continentur, cum sint separatae ab omni magnitudine et motu. Huiusmodi autem sub­ stantiae dicuntur esse ibi, idest extra caelum, non sicut in loco, sed sicut non contenta nec inclusa sub continentia corporalium rerum, sed totam corporalem naturam excedentia. Et his convenit quod dicitur, quod eorum nulla sit transmutatio : quia superexcedunt su­ premam lationem, scilicet ultimae sphaerae, quae ordinatur sicut extrinseca et contentiva omnis mutationis. 214 [8]. Deinde cum dicit [152]: Sed in­ alterabilia etc., ostendit qualia sunt huius­ modi entia. Et primo ostendit eorum conditionem [152]: secundo exponit quoddam nomen quo usus fuerat, ibi [153]: Etenim hoc nomen (14) etc.; tertio ostendit influentiam eorum in alia, ibi [154] Unde et aliis (1S) etc. Dicit ergo primo [152] quod illa entia quae sunt extra caelum, sunt inalterabilia et (10) (11) (12) (13) (14) (15) --- IO3 ---- n. 11. n. sq. Cap. V, η, 1 sqq,; S Thom. lect. VII. n. 1.0 sqq. Cap. ΧΠ. n. 10; S. Thom. lect. XX. n. 6. n. sq. n. 10. L. I, 1. xxi DE CAELO ET MUNDO penitus impassibilia, habentia optimam vitam, inquantum scilicet eorum vita non est mate­ riae permixta, sicut vita corporalium rerum. Habent etiam vitam per se sufficientissimam, inquantum non indigent aliquo vel ad con­ servationem suae vitae, vel ad executionem operum vitae. Habent etiam vitam non tem­ poralem, sed in toto aeterno. Horum autem quae hic dicuntur, quaedam possunt attribui corporibus caelestibus, puta quod sint impassibilia et inalterabilia : sed alia duo non possunt eis convenire, etiam si sint animata. Non enim habent optimam vi­ tam, cum eorum vita sit ex unione animae ad corpus caeleste : nec etiam habent vitam per se sufficientissimam, cum per motum suum bonum consequantur, ut dicetur in se­ cundo (I6). 215 [9]. Deinde cum dicit [153]: Etenim hoc nomen etc., exponit nomen aeterni, quo usus fuerat. Et dicit quod antiqui pronunciaverunt hoc nomen divine, idest convenien­ ter rebus divinis. Hoc enim nomen dupliciter accipitur. Uno quidem modo secundum quid, quod scilicet est aeternum vel saeculum alicuius rei: idem enim apud Graecos utrumque si­ gnificat. Dicit ergo quod aeternum vel sae­ culum uniuscuiusque rei vocatur finis, idest mensura quaedam terminans, quae continet tempus vitae cuiuslibet rei, ita quod nihil de tempore vitae quae est alicuius rei secundum naturam, est extra illum finem vel mensu­ ram; sicut si dicamus quod spatium centum annorum est saeculum vel aeternum hominis. Alio modo dicitur aeternum simpliciter, quod comprehendit et continet omnem durationem. Et hoc est quod dicit, quod secun­ dum eandem rationem aeternum dicitur finis totius caeli, idest spatium continens totam durationem caeli, quod est spatium totius temporis. Et secundum hoc dicitur aeternum perfectio quaedam, quae continet omne tem­ pus et omnem infinitatem durationis : non quidem sic quod ipsum aeternum distenda­ tur secundum successionem praeteriti et fu­ turi, sicut spatium temporis quantumcumque sit, quia talis successio sequitur motum, illa autem sunt penitus immobilia quae dixit ha­ bere vitam in aeterno; sed aeternum totum simul existens, comprehendit omne tempus et omnem infinitatem. Et denominatur in graeco ab hoc quod est semper esse. Et talis finis, qui aeternum dicitur, est immortalis, quia vita illa non terminatur morte; et divi­ nus, quia excedit omnem materiam, quanti­ tatem et motum. 216 [10]. Deinde cum dicit [154]: Unde et aliis etc., ostendit influentiam eorum in alia. Est autem manifestum quod ab eo quod est perfectissimum, fit derivatio ad alia quae sunt minus perfecta; sicut calidum derivatur ab igne ad alia quae sunt minus calida, ut (16) Lcct. XVIII 214-219 dicitur in II Metaphys. (I7). Unde cum ista entia habeant vitam optimam et per se suffi­ cientissimam, et esse sempiternum, conse­ quens est quod inde communicetur aliis esse et vivere. Non tamen aequaliter omnibus: sed his quidem clarius, idest evidentius et perfectius, scilicet his quae habent esse sem­ piternum eadem numero existentia, et his quae habent vitam rationalem; his autem ob­ scurius, idest debilius et imperfectius, sicut his quae sunt sempiterna non secundum idem numero sed secundum idem specie, et quae habent vitam sensibilem vel nutritivam. 217 [11]. Deinde cum dicit [155]: Ete­ nim quemadmodum in encycliis etc., manife­ stat quod dixerat de conditione praedictorum entium quae sunt extra caelum. Et primo proponit quod intendit [155]; se­ cundo inducit rationes, ibi [156]: Neque enim aliud (”*) etc. Circa primum [155] considerandum est quod apud philosophos erant duo genera dogmatum. Quaedam enim erant quae a principio secundum ordinem doctrinae multi­ tudini apponebantur, quae quidem vocaban­ tur encyclia: quaedam autem erant magis subtilia, quae proponebantur auditoribus iam provectis, quae vocabantur syntagmatica, id­ est coordinalia, vel acroamatica, idest auditionalia. Dogmata autem philosophorum di­ cuntur philosophemata. — Dicit ergo quod in huiusmodi encycliis philosophematibus circa res divinas, multoties philosophi ratio­ nibus manifestabant quod necesse est omne divinum esse intransmutabile, quasi non sub­ jectum motui, et primum, quasi non subiectum tempori, et summum, quasi non con­ tentum loco : divinum autem dicebant om­ nem substantiam separatam (19). Et hoc at­ testatur his quae dicta sunt de huiusmodi en­ tibus. 218 [12]. Deinde cum dicit [156]: Ne­ que enim aliud etc., ponit rationes ad osten­ dendum quod dixerat, scilicet quod primum et supremum sit intransmutabile. Et primo ostendit propositum [156]; secun­ do infert quandam conclusionem ex dictis, ibi [158]: Et incessabili itaque (2U) etc. Circa primum ponit duas rationes: qua­ rum prima talis est [156], Semper movens et agens est melius moto et passo; sed non est aliquid melius primo et summo divino, quod possit ipsum movere, quia illud esset adhuc divinius; primum ergo divinum non movetur, quia omne quod movetur necesse est ab alio moveri, ut probatur in VII et VIII Physic. (21). 219 [13]. Secundam rationem ponit (17) Lcct. II; Did. lib. I bis, c. I. η. 5. (18) n. sq. (19) Cf. lib. Il, lect. IV, n. 5. (20) n. 14. (21) Lib. VII. c. I: S. Thom. lcct. I. - Lib. VIII, c. IV; S. Thom. lcct. VII sq. — 104 — 219-220 DE CAELO El MUNDO ibi [157]: Neque habet pravum etc.: quae talis est. Omne quod movetur, aut movetur ad hoc quod evadat aliquod malum, aut ad hoc quod acquirat aliquod bonum; sed pri­ mum non habet aliquod malum quod possit evadere, neque indiget aliquo bono quod possit acquirere, quia est perfectissimum; ergo primum non movetur. — Potest autem et sic formari ratio. Omne quod movetur, aut movetur ad melius aut ad deterius; sed neutrum potest Deo convenire, secundum ea quae hic dicuntur; ergo Deus nullo modo movetur. — Et est attendendum quod haec secunda ratio potest induci ad hoc quod non moveatur a seipso. 220 [14]. Deinde cum dicit [158]: Et in­ cessabili itaque etc., infert conclusionem ex L. 1, 1. xxi dictis. Et dicit rationabiliter, idest probabi­ liter, sequi quod illud primum movens pri­ mum mobile, moveat motu incessabili. Quae­ cumque enim mota quiescunt, tunc quiescunt quando perveniunt ad proprium locum, sicut patet in gravibus et levibus; sed hoc non po­ test dici in primo mobili, quod circulariter movetur, quia idem est unde incipit motus eius et in quod terminatur; ergo primum mo­ bile movetur a primo motore motu incessa­ bili. — Et est attendendum quod haec ratio non ex necessitate concludit. Potest enim dici quod motus caeli non cessat, non propter naturam loci, sed propter voluntatem moven­ tis. Et ideo non inducit eam tanquam neces­ sariam, sed tanquam probabilem. — 105 — L. I, 1. ΧΧΠ DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXII. [nn. 221-230; (159-166)]. Opiniones aliorum circa quaestionem an mundus sit genitus vel ingenitus, corruptibilis vel incorruptibilis. - Improbatur duabus rationibus prima opinio. SCHEMA (Lect. XXII, XXIII; nn. 221-236 [159-171]). Postquam ostendit mundum non esse infinitum, nec multiplicem numero, hic inquirit utrum sit infinitum durationis aeternitate. [167-171]. nn. 231-236 Lectio X X III, Lectio X X IL nn. 221-230 [159-166]. I) Ponit opiniones aliorum 221 [159]. A) Dicit de quo est intentio 221 [159]. 1) Dicit de quo est intentio, et quo ordine sit agendum 222 [159]. 2) Assignat rationes tres quare hic et alibi aliorum opiniones pertractet 223 [160]. b) Secunda ratio223 224[160]. [161]. a) Prima ratio < c) Tertia ratio 225 [162]. B) Ponit opiniones 226 [163]. I 1) Ponit in quo omnes conveniunt 226 [163]. I 2) Ponit in quo differunt 227 [164]. C) Improbat eas 229 [165]. I 1) Improbat primam, scii. Platonis 229 [165]. \ a) Improbat eam duobus rationibus 229-230 [165-166]. IS \ b) Excludit quandam excusationem praedictae opinionis 231 [167]. j) Proponit excusationem 231 [167]. jj) Excludit eam 232 [168]. 2) Improbat opinionem Empedoclis, quam tertio posuerat 234 [169]. 3) Prosequitur opinionem Democriti, quam secundo posuerat 235 [170]. a) Dicit qualiter se habeat ista opinio 235 [170]. b) Ostendit quid circa hanc postmodum erit manifestum 236 [171]. II) Determinat propositum secundum propriam opinionem 237 [172]. -- I06 --- DE CAELO ET MUNDO L.-I, 1. xxij TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 279b4 - 31) Caput X 159. (101) His autem determinatis, dicamus post haec utrum ingenitus aut genitus, et utrum incorruptibilis aut corruptibilis sit mundus, pertranseuntes prius aliorum suspiciones. 160. Contrariorum enim demonstrationes dubitationes de contrariis sunt. 161. Simul autem et magis utique erunt credibilia dicenda praeaudientibus du­ bitatorum sermonum iustificationes. 162. Gratis enim condemnare videri minus utique nobis inerit. Etenim oportet disquisitores sed non inimicos esse iudicaturos verum sufficienter. 163. (102) Genitum quidem igitur omnes esse dicunt. 164. Sed genitum, hi quidem sempiternum; hi autem corruptibilem quemadmo­ dum quodcumque aliud constitutorum; hi autem vicissim quandoque quidem sic, quandoque autem aliter habere corruptum, et hoc semper per­ ficere sic, quemadmodum Empedocles Agrigentinus et Heraclitus Ephesius. 165. Factum esse quidem igitur, sempiternumque tamen esse dicere, est impos- i ' i 1 sibile. Sola enim haec ponenda ra­ tionabiliter sunt, quae in multis aut omnibus videmus existentia: de hoc autem accidit contrarium; omnia enim quae generantur, et corrumpi viden­ tur. 166. (103) Adhuc autem non habens prin­ cipium eius quod est sic se habere, sed impossibile aliter se habere prius per omnia saecula, impossibile transmuta­ ri. Erit enim aliqua causa: quae si extitit prius, possibile utique erat aliter habere impossibile aliter habere. Si au­ tem prius ex aliter habentibus consti­ tit mundus, si quidem semper sic ha­ bentibus et impossibilibus aliter habe­ re, non utique fieret; si autem factus est, necesse scilicet et illa possibilia esse aliter se habere, et non semper sic se habere. Itaque constantia dissol­ ventur, et dissoluta constiterunt prius; et hoc infinities aut sic se habebat, aut possibile erat. Si autem hoc, non utique erit incorruptibilis, neque si aliter habebat aliquando, neque si possibile aliter habere. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quaestio : utrum mundus per generationem incoeperit esse ab aliquo principio tem­ poris, et utrum per corruptionem post aliquod tempus esse desinat, vel e contra sit ingenitus et incorruptibilis. Primo autem ponendae sunt opiniones aliorum. 3. Nam a) opinionis contrariae probationes sunt objectiones ad aliam opinionem contra­ riam: expedit autem ei qui vult cognoscere veritatem, scire dubitationes in contrarium. 4. b) Quae dicuntur magis credibilia redduntur apud illos qui primo audiunt solutionem eorum ex quibus emergit dubitatio. 5. c) Hoc in modo minus videbimur condemnare dicta aliorum gratis, idest absque debita ratione. 6. Opiniones aliorum. Qui fuerunt ante Aristotelem in hoc omnes convenerunt, ut dicerent mundum esse genitum. 7. Tres opiniones, secundum quas illi inter se differebant. Prima opinio fuit quod, licet inundus incoeperit· esse ab aliquo principio temporis, tamen postmodum in sempiternum du­ rabit. Et haec fuit opinio quorumdam antiquorum poetarum, quos hac in re secutus est Plato. Secunda opinio fuit quod mundus est corruptibilis ita quod post corruptionem nunquam reparabitur. Et haec fuit positio Democriti. - Tertia est opinio dicentium quod mundus quandoque vicissim generatur et quandoque corrumpitur, et quod haec vicissitudo semper duravit et durabit. Et hoc posuerunt Empedocles et Heraclitus. 8. Sive Aristoteles conatus sit argumentari solum contra antiquorum verba, secundum quod exterius sonant, prout dicit Simplicius; sive etiam contra eorum mentem, prout vult Alexander; non est nobis multum curandum, quia studium philosophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritas rerum. 9. Subdivisio textus. - Duabus rationibus improbatur prima opinio, a) Impossibile est quod mundus sit genitus ex aliquo temporis principio, et quod postmodum in sempiternum duret. Cum enim volumus aliqua sumere ut probabilia, absque demonstratione, talia opor­ tet ponere quae sint vera aut in omnibus aut in multis: sed in proposito contrarium accidit, nam quae generantur videmus omnia corrumpi. 10. b) Praemittitur ad secundam rationem sequens principium. Si impossibile sit quod ali­ — 107 — L. I, 1. xxii DE CAELO ET MUNDO 221-227 quid prius per omnia saecula aliter se habeat, hoc impossibile est transmutari. Nam si transmutaretur, deberet habere dum transmutatur, potentiam ad mutationem. Hanc autem non habebat prius; secus potuisset aliter se habere: ergo postmodum accepit eam. Sed hoc ipsum est transmutari. Ergo antequam haberet potentiam ad transmutationem, potens erat transmutari; quod est absurdum. - Hoc posito, sic arguitur. Si ea ex quibus constitutus est mundus, impossibile sit aliter se habere ac se habebant antequam mundus fieret, non posset fieri mundus ex eis. Si ergo factus est mundus ex eis, necesse est quod illa sint possibilia aliter se habere, et quod non semper eodem modo se habeant. Ergo etiam postquam adunata fuerint ad constitutionem mundi, poterunt iterum dissolvi; et infinities haec vicissitudo poterit contingere. Unde non potest esse quod mundus sit genitus et incorruptibilis. COMMENTARIUM S. THOMAE 221 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod corpus totius mundi non est infinitum, et quod non est multiplex numero, hic in­ quirit utrum sit infinitum durationis aeter­ nitate ('). Et primo ponit opiniones aliorum [159]; secundo determinat propositum secundum propriam opinionem, ibi [172]: Primum au­ tem dividendum (12) etc. Circa primum tria facit : primo dicit de quo est intentio [159]; secundo ponit opi­ niones, ibi [163]: Genitum quidem igitur (34) etc.; tertio improbat eas, ibi [165]: Factum esse quidem U) etc. 222 [2], Circa primum duo facit: primo dicit de quo est intentio, et quo ordine sit agendum [159] Et dicit quod post determi­ nationem praemissorum, dicendum est postea utrum mundus sit ingenitus aut genitus, idest utrum per generationem incoeperit esse a quodam principio temporis, aut non; et utrum sit incorruptibilis aut corruptibilis, idest utrum per corruptionem post aliquod tempus esse desinat, vel non. Prius tamen quam haec pertractemus secundum nostram opinionem, debemus pertranseuntes, idest breviter, dice­ re suspiciones aliorum, idest opiniones alio­ rum philosophorum circa hoc; quas suspi­ ciones vocat, quia ex levibus rationibus ad haec dicenda movebantur. Difficile enim est ad hoc inducere efficaces rationes: unde et ipse Aristoteles dicit in I Topic. (5) quod quaedam problemata sunt de quibus rationes non habemus, ut utrum mundus sit aeternus vel non. 223 Γ3]. Secundo ibi [160]: Contrariorum enim etc., assignat rationes tres quare hic et alibi aliorum opiniones pertractet. Quarum prima est quia demonstrationes, idest pro­ bationes, contrariorum, idest contrariarum opinionum, sunt dubitationes de contrariis. scilicet opinionibus, idest sunt obiectiones ad contrarias opiniones: expedit autem ei qui vult cognoscere aliquam veritatem, ut sciat dubitationes quae sunt contra illam veritatem: (1) (2) (3) (4) (5) Cf. Icct. IX. n. 1. Lect. XXIV. n. 6. n. 9. Cap. IX. n. 3. quia solutio dubitatorum est inventio veri­ tatis, ut dicitur in 111 Metaphys. (6). Et ita ad sciendum veritatem multum valet videre rationes contrariarum opinionum. 224 [4]. Secundam rationem ponit ibi [161]: Simul autem etc. Et dicit quod simul cum praedicta ratione est alia ratio : quia ea quae dicenda sunt magis redduntur credibilia apud illos qui primo audiunt iustificationes. idest rectificationes, sermonum du­ bitatorum, idest solutiones rationum ex qui­ bus dubitatio emergit: quia quandiu homo dubitat, antequam eius dubitatio solvatur, est mens eius similis ligato, qui non potest ire. 225 [5]. Tertiam rationem ponit ibi [162]: Gratis enim condemnare etc. Et dicit quod quando nos posuerimus opiniones aliorum, et induxerimus eorum rationes, et solverimus eas, et posuerimus rationes in contrarium, minus inerit nobis quod videamur condemnare dicta aliorum gratis, idest sine debita ratione, sicut qui reprobant dicta aliorum ex solo odio, quod non convenit philosophis, qui pro­ fitentur se inquisitores esse veritatis. Oportet enim eos qui volunt sufficienter indicare de veritate, quod non exhibeant seipsos sicut ini­ micos eorum de quorum dictis est indican­ dum; sed sicut arbitros, et disquisitores pro utraque parte. 226 [6]. Deinde cum dicit [163]: Geni­ tum quidem igitur etc., ponit opiniones alio­ rum. Et primo ponit in quo omnes conveniunt: et dicit quod omnes qui fuerunt ante eum, dixerunt quod mundus sit genitus, idest a quodam principio temporis esse incipiens per generationem. 227 [7], Secundo ibi [164]: Sed genitum etc., ponit in quo differunt. Et tangit tres opiniones. Quidam enim dicebant quod, quamvis in­ coeperit esse ab aliquo principio temporis, tamen in sempiternum durabit; sicut primo dixerunt quidam poetae, ut Orpheus et He­ siodus, qui dicti sunt Theologi, quia res di­ vinas poetice et fabulariter tradiderunt; quos in hac positione secutus est Plato, aui posuit mundum generatum, sed indissolubilem. Secunda opinio fuit quorundam aliorum, (6) -- ιυ8 --- Lect. I; Did. lib. II. c. I. 227-230 DE CAELO ET MUNDO qui posuerunt mundum corruptibilem esse eo modo quo quodlibet aliud generatorum, quae constituuntur ex multis; ita scilicet quod mundus post corruptionem nunquam repara­ bitur, sicut Socrates post corruptionem nun­ quam reparatur per naturam. Et haec fuit positio Democriti, qui posuit mundum gene­ rari casu per concursum atomorum semper mobilium, et ita etiam per eorum segregatio­ nem quandoque esse dissolvendum. Tertia opinio est dicentium quod mundus quandoque vicissim generatur et quandoque corrumpitur, et ista vicissitudo semper duravit et durabit. Et hoc dixit Empedocles Agrigen­ tinus: posuit enim quod, amicitia congre­ gante elementa et lite dissolvente ea, mundus generabatur et corrumpebatur. Hoc etiam po­ suit Heraclitus Ephesius, qui posuit quod quandoque totus mundus exureretur per ignem, et post certos decursus temporum ite­ rum lotus mundus generaretur per ignem, quem ponebat esse principium omnium re­ rum. 228 [8]. Dicunt autem quidam quod isti poetae et philosophi, et praecipue Plato, non sic intellexerunt secundum quod sonat secun­ dum superficiem verborum; sed suam sapien­ tiam volebant quibusdam fabulis et aenigmalicis locutionibus occultare; et quod Aristote­ lis consuetudo fuit in pluribus non obiicere contra intellectum eorum, qui erat sanus, sed contra verba eorum, ne aliquis ex tali modo loquendi errorem incurreret, sicut dicit Sim­ plicius in commento. Alexander tamen voluit quod Plato et alii antiqui philosophi hoc in­ tellexerunt quod verba eorum exterius sonant; et sic Aristoteles non solum contra verba, sed contra intellectum eorum conatus est argu­ mentari. Quidquid autem horum sit, non est nobis multum curandum: quia studium phi­ losophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint sed qualiter se habeat veri­ tas rerum. 229 [9], Deinde cum dicit [165]: Factum esse quidem etc., improbat praedictas posi­ tiones: et primo primam [165]: secundo tertiam, ibi [169]: Vicissim autem (7) etc.; tertio secundam, ibi [170] : Totaliter autem factum (8) etc. (secunda enim opinio minus habet rationis). Circa primum duo facit : primo improbat positionem [165]; secundo excludit quandam excusationem, ibi [167] Auxilium autem (9) etc. (7) Lcct. sq. n. 4. (8) Ibid. n. 5. (9) Ibid. n. 1. L. 1, 1. xxn Circa primum ponit duas rationes. Circa quarum primam dicit [165] quod impossibile est mundum esse factum vel genitum ex quo­ dam principio temporis, et quod postmodum in sempiternum duret. Cum enim aliqua vo­ lumus sumere rationabiliter, idest probabiliter absque demonstratione, talia oportet ponere quae videmus esse vera in omnibus aut in multis: hoc enim est de ratione probabilis. Sed in proposito accidit contrarium, quia omnia quae generantur, videmus corrumpi. Non ergo est ponendum quod mundus sit ge­ neratus, et quod sit incorruptibilis. 230 [10]. Secundam rationem ponit ibi [166]: Adhuc autem etc. Et inducit primo quoddam principium : et dicit quod, si ali­ quid est quod non habet in se potentiam quae sit principium eius quod est sic et aliter se habere, sed impossibile est quod aliter se ha­ buerit prius per omnia saecula, impossibile est quod talis res transmutetur. Et hoc probat ducendo ad impossibile. Quia si talis res transmutaretur, erit quando transmutatur ali­ qua causa faciens eam transmutari, scilicet sua potentia ad transmutationem : quae si prius fuisset, possibile erat illam rem aliter se ha­ bere, quae tamen ponebatur impossibile aliter se habere. Si autem prius non habuit poten­ tiam ad hoc quod aliter se haberet, et po­ stea habet eam, hoc ipsum est transmutari illam rem : et sic etiam antequam haberet potentiam transmutandi, erat potens trans­ mutari, ad hoc scilicet quod acciperet po­ tentiam transmutandi. Ex his autem sic argumentatur ad proposi­ tum. Si enim mundus constitutus est ex qui­ busdam rebus, quae priusquam mundus fieret aliter se habebant; si ita sit quod illa ex qui­ bus constitutus est mundus, semper sic se ha­ berent sicut prius se habebant, et impossibile sit aliter ea se habere, non fieret mundus ex eis. Si ergo factus est mundus ex eis, necesse est quod illa ex quibus factus est mundus, sint possibilia aliter se habere, et quod non semper eodem modo se habeant. Unde sequitur quod etiam constantia, idest postquam fuerint adu­ nata ad constitutionem mundi, iterum possunt dissolvi; et quando erant dissoluta, prius fue­ runt composita; et quod infinities vicissim haec sic se habebant, aut possibile erat sic se habere. Et si hoc est verum, sequitur quod mundus non sit incorruptibilis, neque un­ quam erit incorruptibilis, si ea ex quibus constat mundus aliter se habebant, neque etiam si possibile erat quod aliter se habe­ rent : quia ex utroque sequitur quod etiam nunc possibile sit ea aliter se habere. — 109 — L. I, 1. xxiii DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXIII. [nn. 231-236; (167-171)]. Excluditur primo excusatio quorundam Platonicorum. - Deinde improbantur aliae duae opiniones positae in praecedenti lectione. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 279b32 - 280a34) (Caput X) 167. (104) Auxilium autem quod quidam conantur ferre sibi ipsis dicentium in­ corruptibilem quidem esse, factum au­ tem. non est verum. Similiter enim dicunt his qui descriptiones scribunt, et seipsos dixisse de generatione; non tanquam generato aliquando, sed do­ ctrinae gratia, tanquam magis instru­ entes, velut descriptionem genitum aspicientes. 168. (105) Hoc autem est, quemadmodum dicimus, non idem. In factione qui­ 170. dem enim descriptionum, positis om­ nibus esse simul, idem accidit: in de­ monstrationibus autem horum non idem, sed impossibile: quae enim acci­ piuntur prius et posterius, subcontraria sunt. (106) Ex inordinatis quidem enim ordinata facta esse dicunt: simul au­ tem idem inordinatum esse et ordina­ 171. tum impossibile, sed necesse genera­ tionem esse separantem, et tempus: in descriptionibus autem nihil tempore segregatum est. Quod quidem igitur impossibile ipsum sempiternum esse et factum esse, manifestum. 169. (107) Vicissim autem constare et dis­ solvi, nihil aliud facere est quam adstruere ipsum sempiternum quidem, sed transmutantem formam; quemad­ modum si quis ex puero virum factum, et ex viro puerum, quandoque eum corrumpi, quandoque esse putet. Pa- lam enim quod et ad invicem con­ venientibus elementis, non contingens ordo fit et constitutio, sed eadem, aliterque et secundum eos qui dixerunt hunc sermonem, qui dispositionis utriusque causant contrarium. Itaque, si totum corpus continuum ens, quan­ doque quidem sic, quandoque autem illo modo disponitur et aptatur; to­ tius autem consistentia mundus et cae­ lum; non utique mundus generabitur et corrumpetur, sed dispositiones ipsius. (108) Totaliter autem factum corrum­ pi et non reflecti, existente quidem uno impossibile est: priusquam enim fieret, semper existebat quae ante ipsum consistentia; qua non facta, non possibile esse dicimus transmu­ tari. Infinitis autem existentibus mun­ dis, contingit magis. Sed tamen hoc utrum impossibile aut possibile, erit manifestum ex posterio­ ribus. (109) Sunt enim quidam, qui­ bus contingere videtur et ingenitum aliquid ens corrumpi, et genitum in­ corruptibile perdurare, sicut in Ti­ maeo: ibi enim ait caelum factum esse quidem non solum, sed et fore de cetero sempiterno tempore. Ad quos naturaliter quidem de caelo so­ lum dictum est: universaliter autem de omni speculantibus erit et de hoc manifestum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Ne irrationabiliter videantur posuisse mundum incor­ ruptibilem et tamen genitum, dicunt quidam Platonici se docere mundum factum esse ex elementis, eo pacto quo geometrae dicunt figuras fieri ex lineis et angulis. Sed geometrae hoc dicunt doctrinae gratia, et non asserunt figuras fieri per generationem ex lineis prius exi­ stentibus. Ergo similiter et Platonici, ut demonstrent partes mundi, et ostendant prius quid habeant a seipsis, et postea quid habeant a causa mundi, dicunt mundum factum esse ex elementis: at non asserunt elementa extitissc ante mundum, ex eisque mundum de novo per generationem factum fuisse. 2. Excluditur ista excusatio. Non eodem modo se habet quod Platonici et quod geometrae dicunt. Nam partes figurarum idem sunt sive accipiantur coniunctim prout constituunt figuram, — IIO — 231-232 DE CAELO ET MUNDO L. I, 1. xxnt sive accipiantur separatim : sed apud eos qui ponunt generationem mundi, illa quae accipiuntur prius et posterius, impossibile est quod eodem modo se habeant ex utraque parte. Non enim dicunt simpliciter, sicut dicunt geometrae, quod ex elementis sit mundus, sed quod ex elementis inordinatis mundus sit ordinatus: non est autem possibile quod aliquid sit simul ordinatum et inordinatum, et inter unum et aliud oportet intervenire generationem, et consequenter tempus distinguens utrumque. 3. Aliae duae rationes excusandi Platonem. - Conclusio. 4. Improbatur tertia opinio (cf. lect. praec. n. 7). Asserere mundum vicissim componi et vicissim dissolvi, idem est ac asserere mundum esse sempiternum quoad substantiam, et transmutari solum quoad suam formam seu dispositionem. Et revera, quando post separa­ tionem iterum elementa in unum convenient, idem ordo et eadem mundi dispositio fiet, quae nunc est: ab eadem enim causa congregabuntur tunc elementa, a qua et prius. Et idem patet etiam secundum eos qui hanc tertiam positionem adstruunt. 5. Quoad opinionem secundo loco (cf. ibidem) positam : si ponatur unus tantum mundus, impossibile est ponere quod sit factus et corrumpatur totaliter, ita quod nunquam iterum fiat. Nam, cum non sit factus ex nihilo, substantia praeexistens ex qua factus est, aut poterat subiici generationi aut non. Si non poterat, neque ex eo potuit fieri mundus: si autem in sua natura habebat quod posset transmutari, ut fieret ex ea mundus, etiam post corruptio­ nem mundi poterit transmutari, ad hoc quod iterum ex ipsa fiat mundus. - Si vero ponat quis infinitos mundos, magis poterit sustineri quod mundus semel corruptus nunquam re­ paretur: quia ex eisdem atomis alio modo dispositis poterit alius mundus constitui. 6. Quid remaneat dicendum ad praedictorum manifestationem. COMMENTARIUM S. THOMAE 231 [1]. Praemissis rationibus contra opi- , autem est, quemadmodum dicimus etc., im­ probat quod dictum est. Et dicit quod non nionem Platonis, hic Philosophus excludit eodem modo se habet quod ipsi dicunt circa quandam excusationem praedictae opinio­ generationem mundi, et quod geometrae di­ nis (Q, quam Xenocrates et alii Platonici af­ cunt circa descriptiones figurarum, sicut ma­ ferebant. nifestabitur per ea quae nunc dicemus. Quia Et circa hoc duo facit: primo proponit ex­ in descriptionibus geometricalibus, idem acci­ cusationem [167]; secundo excludit eam, dit si omnes partes figurae simul accipiantur ibi [168]: Hoc autem est, quemadmodum di­ ut constituunt figuram, et si non accipiantur cimus (1 2) etc. simul: quia quando non accipiuntur simul, Dicit ergo primo [167] quod non est verum nihil aliud dicitur de eis nisi quod sunt li­ illud auxilium, idest illa excusatio, quam qui­ dam Platonicorum, dicentium mundum esse neae vel anguli; et hoc etiam salvatur in eis quando accipiuntur omnia simul in figura incorruptibilem sed tamen factum vel geni; tum, conantur ferre sibi ipsis, ut non irratio­ constituta ex eis. Sed in demonstrationibus nabiliter posuisse videantur. Dicunt enim se eorum qui ponunt generationem mundi, dixisse de generatione mundi, ad similitudi­ non idem accipitur cum sunt simul et cum nem eorum qui describunt figuras geometri­ non sunt simul; sed impossibile est quod idem cas, qui primo describunt quasdam partes fi­ ex utraque parte accipiatur, sicut impossibile gurae, puta trianguli, et postea alias, non est opposita esse simul; illa enim quae ac­ quasi prius fuerint huiusmodi partes ante­ cipiuntur prius, scilicet ante constitutionem quam talis figura ex huiusmodi partibus con­ mundi, et posterius, scilicet mundo iam con­ stitueretur, sed ut magis explicite demonstrent stituto, sunt subcontraria, idest habent quan­ ea quae ad figuram requiruntur. Et similiter dam adiunctam et latentem contrarietatem. dicunt Platonem dixisse mundum factum esse Dicunt enim quod ex elementis inordinatis ex elementis, non tanquam aliquo tempore facta sunt ordinata, Deo scilicet reducente inordinationem elementorum ad ordinem, ut determinato mundus sit generatus, sed causa doctrinae; ut facilius instruerentur aliqui de Plato in Timaeo dicit: geometrae autem non natura mundi, dum prius demonstrantur eis dicunt quod ex lineis divisis componatur partes mundi, et quid habeant huiusmodi par­ triangulus, sed simpliciter quod ex lineis. Et tes ex seipsis, postea demonstratur eis com­ esset simile si isti solum dicerent quod mun­ positio quam habent a causa mundi, quae dus sit ex elementis : sed dicunt quod mundus Deus est. Et ita aspiciunt, idest considerant, ordinatus sit ex elementis inordinatis. Non mundum esse genitum, ad modum descriptio­ est autem possibile quod aliquid sit simul or­ nis qua utuntur geometrae in descriptione fi­ dinatum et inordinatum: sed necesse est dari gurarum. aliquam generationem, per quam unum eorum 232 [2], Deinde cum dicit [168]: Hoc ab altero separetur, ut scilicet ante generatio­ nem sit inordinatum, post generationem vero ordinatum; et per consequens necesse est dari (1) Cf. lect. praec., n. 9. (2) n. sq. aliquod tempus distinguens utrumque. Sed in — III — L. 1, 1. xxitl DE CAELO ET MUNDO descriptionibus figurarum non requiritur ali­ qua distinctio temporis: non enim oportet quod linea et triangulus tempore distinguan­ tur, sicut ordinatum et inordinatum. 233 [3]. Volunt autem quidam adhuc ex­ cusare Platonem, quasi non posuerit quod inordinatio prius tempore fuerit in elementis mundi, et postea aliquo tempore incoeperint ordinari; sed quia inordinatio semper quan­ tum ad aliquid adiuncta est elementis mun­ di, licet quantum ad aliquid ordinentur; sicut etiam ipse Aristoteles ponit quod materiae semper adiungitur privatio, quamvis et sem­ per sit secundum aliquid formata. Potest etiam intelligi Platonem dedisse intelligere quid elementa ex se haberent, si non essent ordinata a Deo; non quod prius tempore fue­ rint inordinata. — Sed quidquid Plato intelle­ xerit, Aristoteles, sicut dictum est (3), obiiciebat contra id quod verba Platonis exprimunt. Concludit ergo ex praemissis quod impos­ sibile sit mundum factum esse per generatio­ nem, et tamen eum in sempiternum durare. 234 [4J. Deinde cum dicit [169]: Vicissim autem etc., prosequitur opinionem Empedo­ clis, quam tertio posuerat (4). Et dicit quod illi qui dicunt mundum vicissim componi et dissolvi, nihil aliud faciunt quam quod adstruunt mundum esse sempiternum secundum substantiam, sed se transmutare secundum formam, sive secundum eius dispositionem; sicut si aliquis videns aliquem ex puero fa­ ctum virum, si ponatur quod videat vicissim eundem ex viro factum puerum, putet eum quandoque fieri et quandoque corrumpi. Et quod secundum hanc opinionem Empedoclis ponatur ipsa substantia mundi sempiterna, manifestat per hoc quod post separationem elementorum per litem, quando iterum con­ venient elementa, non fiet qualiscumque ordo mundi et qualiscumque eius constitutio, sed eadem quae nunc est. Et hoc manifestum est et aliter, scilicet per rationem, quia ab eadem causa, scilicet ami­ citia, congregabuntur tunc elementa, ex qua et prius congregata sunt, et sic eadem con­ stitutio mundi sequetur: sed etiam hoc ma­ nifestum est secundum eos qui hanc positio­ nem ponunt, qui asserunt contrarietatem litis et amicitiae, quas ponunt causam contrariae dispositionis in elementis, ut scilicet quando­ que sint coniuncta, quandoque separata. Un­ de concludit quod, si totum corpus mundi, continuum existens, idest coniunctum, quando­ que disponatur et aptetur uno modo, quan­ doque alio modo; cum ipsa consistentia sive substantia omnium corporum vocetur mundus sive caelum, sequitur quod mundus non ge­ neretur et corrumpatur, sed solum dispositio­ nes ipsius. 235 [5|. Deinde cum dicit [170]: Totaliter <3> Lect. praec., n. 8. (4) Cf. lect. praec., n. 7, 9. 233-236 autem factum etc., prosequitur opinionem Democriti, quam supra secundo posuerat (5). Et primo dicit qualiter se habeat ista opi­ nio [170]; secundo ostendit quid circa hanc postmodum erit manifestum, ibi [171]: Sed tamen (fi) etc. Dicit ergo primo [170] quod, si aliquis po­ nat quod mundus sit factus, et totaliter cor­ rumpatur absque regressu, ita scilicet quod nunquam iterum fiat, hoc quidem est impos­ sibile, si ponatur unus tantum mundus. Et hoc ideo, quia si sit unus mundus qui quan­ doque est factus, cum non sit factus ex ni­ hilo, priusquam fieret existebat substantia quae erat ante eum. Aut ergo ponemus quod illa substantia quae praeerat mundo, poterat subiici generationi, aut non. Et si quidem non poterat generationi subiici, non poterat ex ea fieri mundus : et hoc est quod dicit, qua non facta, vel non genita, idest qua non subiecta generationi, impossibile esse dicimus transmu­ tari, idest non possibile esse quod transmu­ tetur, ad hoc ut ex ea fiat mundus. Si vero in sua natura habebat quod posset transmu­ tari, ad hoc quod fieret ex ea mundus, etiam post corruptionem mundi poterit transmutari, ut ex ea iterum fiat mundus. Sed si aliquis ponat infinitos mundos, ita scilicet quod ex quibusdam atomis uno modo compositis fiat hic mundus, et ex eisdem vel aliis alio modo compositis fiat alius mundus, et hoc in infinitum; magis poterit sustineri quod dictum est, scilicet quod mundus semel corruptus nunquam iterum generetur; quia ex quo possibile est esse alios mundos, ex illis atomis poterit alius mundus constitui. Sed si non posset esse mundus nisi unus, seque­ retur inconveniens : quia materia in quam mundus resolveretur, esset adhuc in potentia ut ex ea fieret mundus; unde si non posset esse alius mundus, oportet quod idem ipse iterum fieret. 236 [6]. Deinde cum dicit [171]: Sed ta­ men etc., ostendit quid restet dicendum : et dicit quod ex posterioribus erit manifestum utrum hoc sit possibile vel impossibile. Et si quidem ly hoc referatur ad immediate di­ ctum de opinione ponentium infinitos mun­ dos, non est intelligendum quod posteriora hic nominet ea quae immediate sequuntur, in quibus nulla de hoc fit mentio; sed intelliguntur posteriora ea quae dicentur de opi­ nione Democriti in tertio huius, et in I de Generatione. Si vero ly hoc referatur ad to­ tum praecedens, ubi actum est de opinione ponentium mundum esse genitum, per poste­ riora intelliguntur immediate sequentia. Et ad hoc concordat quod immediate sub­ ditur. Sunt enim quidam, quibus videtur esse contingens quod aliquid quod nunquam fuit generatum, quandoque corrumpatur, et quod aliquid de novo genitum, incorruptibile per­ is) Lect. praec. n. 7, 9. (6) n. sq. 236 DE CAELÔ ET MÜNÙÔ duret; sicut in Timaeo dicit Plato non solum quod caelum sit factum de novo, sed etiam quod duret de cetero sempiterno tempore; et sic ponit utrumque dictorum, scilicet quod materia inordinata, quae nunquam incoepit esse inordinata, quandoque esse desinat; et quod mundus incipiat, et nunquam desinat. Et contra istos sic ponentes mundum gene­ L. I. 1. xxm rari, supra (7) circa principium huius libri naturalibus rationibus processum est solum quantum ad caelum, quod probavit esse inge­ nitum et incorruptibile, tanquam non habens contrarium : sed nunc hoc manifestabitur uni­ versali consideratione de omnibus entibus. (7) II3 — Lect. VI. L. I. i. xxiv DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXIV. [nn. 237-245; (172-177)]. Varii modi quibus aliqua dicuntur generabilia et ingenerabilia, corruptibilia et incorruptibilia. SCHEMA (Lect. XXIV, XXV; nn. 237-252 [172-183]). [178-183]. Lectio X X V , nn. 246-252 Lectio X X IV , nn. 237-245 [172-177]. Postquam exposuit opiniones aliorum de aeternitate mundi, hic prosequitur praedictam quaestionem secundum suam opinionem. I) Praemittit quaedam necessaria ad investigationem propositi, 237 [172]. A) Distinguit multiplicitatem nominum quibus utitur 237 [172]. 1) Dicit de quo est intentio 237 [172]. a) Dicit suam intentionem 237 [172]. b) Assignat rationem suae intentionis, 238 [173]. 2) Propositum prosequitur 239 [174]. a) Distinguit ingenitum et genitum, 239 [174]. j) Distinguit hoc nomen, ingenitum 239 [174]. jj) Distinguit aliud nomen, genitum 241 [175]. b) Distinguit modos corruptibilis et incorruptibilis 243 [176]. j) Et quidem corruptibilis, 243 [176]. jj) Secundo incorruptibilis 245 [177]. B) Distinguit multiplicitatem aliquorum nominum quae in praedictorum definitione ca­ dunt 246 [171]. 1) Dicit de quo est intentio 246 [178]. a) Manifestat intentionem 246 [178]. b) Assignat rationem suae intentionis 247 [179]. 2) Ostendit quomodo aliquid dicatur possibile et impossibile 248 [180]. a) Ostendit quomodo aliquid dicatur sic 248 [180]. j) Scilicet possibile 249 [180]. jj) vel impossibile 250 [181]. b) Excludit quandam obiectionem 251 [182]. j) Movet eam 251 [182]. jj) Solvit 252 [183]. II) Prosequitur propositam quaestionem 253 [184]. — II4 — DE CAELO ET MUNDO L. I, L χχιν TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 280bl - 281al) Caput XI 172. (110) Primum autem dividendum quo­ modo ingenerabilia et generabilia di­ cimus, et corruptibilia et incorrupti­ bilia. 173. Multipliciter enim dictis, etsi nulla differentia ad sermonem, necesse intel­ lectum confuse habere, si quis diviso multipliciter tanquam indiviso utatur: immanifestum enim secundum quam naturam ipsi accidit quod dictum est. 174. (111) Dicitur autem ingenitum uno quidem modo si sit aliquid nunc, prius non ens, sine generatione et transmu­ tatione, quemadmodum quidam tangi et moveri dicunt: non enim generari quidam dicunt tactum neque motum. Uno autem si quid contingens fieri aut non fieri, non est: similiter enim et hoc ingenitum quod contingit fieri. Uno autem si quid omnino impossibi­ le fieri, ut et quandoque sit quando­ que autem non. Impossibile autem di­ citur dupliciter: aut enim simpliciter non verum erit dicere quod fiet uti­ que, aut non facile, neque cito aut bene. 175. (112) Eodem autem modo et genitum uno quidem si non ens prius, posterius sive genitum sive sine generari, quan­ doque quidem non ens, iterum autem ens. Uno autem si possibile, sive per verum determinato possibili, sive per facile. Uno autem si sit generatio ipsius ex non ente in ens, sive iam existente, per fieri autem existente, si­ ve etiam nondum existente sed contin­ gente. 176. (113) Et corruptibile autem et incorru­ ptibile similiter. Sive enim prius ali­ quid ens posterius autem non est aut non esse contingit, coruptibile esse di­ cimus, sive corruptum aliquando et transmutatum sive non. Est autem quando et quod per corrumpi contingit non esse, corruptibile esse dicimus. Et adhuc aliter quod facile corrumpitur, quod dicet utique aliquis euphtharton. 177. (114) Et de incorruptibili eadem ratio. Aut enim quod sine corruptione quan­ doque quidem ens, quandoque autem non ens; puta tactus, quia sine cor­ rumpi prius existentes postremo non sunt. Aut ens quidem, impossibile au­ tem non fore aut non futurum ali­ quando, nunc autem ens: tu enim es et tactus nunc, sed tamen corruptibi­ les, quia erit aliquando tempus quan­ do non verum te dicere quia es, ne­ que hoc tangi. Maxime autem proprie incorruptibile ens quidem, impossibile autem corrumpi sic ut et nunc ens po­ stremo non sit aut contingat non esse, et si nondum corruptum, contingens autem postremo non esse. Dicitur au­ tem incorruptibile et quod non facile corrumpitur. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Ad investigandum utrum mundus sit genitus et corru­ ptibilis, oportet primo distinguere modos quibus aliqua dicuntur generabilia et ingenerabi­ lia, corruptibilia et incorruptibilia. 1. Nam licet multiplicitas significationis alicuius nominis non inducat differentiam in ipsam argumentationem, quando nomen sumitur semper in una significatione; inducitur tamen con­ fusio in intellectum audientis, si quis utatur nomine quod multipliciter distingui potest, tan­ quam distingui non posset. 3. Subdivisio textus. - Tres modi quibus aliquid dicitur ingenitum. Primo dicitur ingenitum id quod modo est, cum prius non esset, ita tamen quod hoc contingat sine generatione et transmutatione eius quod esse incipit. Alio modo dicitur ingenitum, quasi non genitum, id quod contingit fieri vel non fieri, generari vel non generari, et nondum est generatum. Ter­ tio modo ingenitum dicitur quod est impossibile ut quandoque sit et quandoque non sit, et consequenter omnino fieri nequit, neque per generationem neque quocumque alio modo. Et hic modus distinguitur in duos, secundum quod impossibile esse vel fieri dicitur vel absolute vel secundum quid, quatenus scilicet non de facili fieri potest. 4. Ratio praemissae distinctionis. Negatio quae importatur per nomen ingenitum, potest vel solum negare determinatum modum incipiendi quem dicit generatio, vel negare etiam ipsam incoeplionem; et utrumque vel secundum actum solum, vel etiam secundum potentiam. In primo casu habetur primus modus. St veto negatur non potentia sed actus, erit secundus modus. Quod si negatur tum modus incoeptionis tum ipsa incoeptio, et quantum ad actum et quantum ad potentiam, sic erit tertius modus, qui est perfectissimus. 5. Similiter tribus modis dicitur genitum. Primo si aliquid prius non fuit et postea in­ — 115 io — De Caelo et Mundo. L. I, 1. xxiv DP. CAELO ET MUNDO 237-239 coepit esse, sive per generationem sive absque generatione. Secundo si possibile sit aliquid incipere esse; sive possibile dicatur simpliciter quod potest esse, sive dicatur quod de facili fieri potest. Tertio dicitur genitum id cuius potest esse generatio; et hoc sive iam incoeperit esse, sive nondum esse incoeperit, sed contingat per modum generationis incipere. - Ratio horum modorum iuxta dicta in num. 4. 6. Differentiae inter modos ingeniti et modos geniti. Prima est secundum distinctionem : nam ex parte ingeniti, sub alio modo comprehenditur negatio determinati modi incipiendi secundum potentiam, et sub alio secundum actum; sed quantum ad negationem incoeptionis in communi, sub eodem modo comprehenditur negatio potentiae et actus. Sed circa modos geniti, e converso ex parte incoeptionis in communi distinguuntur modi secundum poten­ tiam et secundum actum; sed ex parte determinati modi esscndi, sub uno modo compre­ henditur potentia et actus. - Alia differentia est secundum ordinem. Nam in modis ingeniti, id quod pertinet ad determinatum modum incoeptionis, praemittitur ei quod pertinet ad incoeptionem in communi; e converso autem circa modos geniti. - Ratio huius est, quia voluit Aristoteles primo ponere modos imperfectos et postea perfectos; negatio autem proprii est imperfecta, negatio vero communis perfecta; e converso affirmatio communis est imper­ fecta, affirmatio autem proprii perfecta. - Et eadem de causa partiales modi secundum actum et secundum potentiam ponuntur uniti sub negatione communis modi incipiendi, et distincti quoad negationem particularis modi incipiendi; sed in affirmatione e contrario se habet. 7. Tres modi corruptibilis, a) Secundum quod dicitur corruptibile id quod, cum prius sil, posterius vel non est vel contingit non esse, sive per corruptionem et transmutationem, sive absque corruptione et transmutatione, b) Dicitur corruptibile quod contingit non esse, non quomodocumque, sed per specialem modum corruptionis, c) Dicitur corruptibile quod de facili corrumptitur. 8. Quomodo hi modi conveniant cum modis geniti quantum ad ordinem, et differant quantum ad distinctionem. - Quare Philosophus utatur nomine geniti secundum actum, et corruptibilis secundum potentiam. 9. Incorruptibilis etiam ponuntur tres modi. Primus secundum negationem determinati modi desitionis, prout scilicet incorruptibile dicitur quod potest quidem amittere esse, sed sine corruptione. Secundo dicitur aliquid incorruptibile secundum negationem desitionis in com­ muni, prout nempe id quod nunc est, impossibile est quod postea non sit. Et hoc dicitur maxime proprie incorruptibile. Tertio modo dicitur aliquid incorruptibile quod non de facili corrumpitur. COMMENTARIUM S. THOMAE 237 [1], Postquam Philosophus prosecutus est opiniones aliorum circa propositam quae­ stionem de mundo, an sit genitus et corru­ ptibilis, hic prosequitur praedictam quaestio­ nem secundum suam opinionem (1 ). Et primo praemittit quaedam quae sunt ne­ cessaria ad investigationem propositi [172]; secundo prosequitur propositam quaestionem, ibi [184]: Determinatis autem his (2) etc. Circa primum duo facit: primo distinguit multiplicitatem horum nominum, quibus uti­ tur in quaestione, scilicet geniti et ingeniti, corruptibilis et incorruptibilis [172]; secundo distinguit multiplicitatem quorundam nomi­ num, quae in praedictorum definitione ca­ dunt, scilicet possibilis et impossibilis, ibi [178]: Si itaque haec sic habent (3) etc. Circa primum duo facit: primo dicit de quo est intentio [172]; secundo propositum prosequitur, ibi [174]: Dicitur autem inge­ nitum (4) etc. (I) (2> (3) (4) Cf. lect. XXII. n. 1. Lect. XXVI. Lect. sq. n. 3. Circa primum duo facit. Primo dicit de quo est intentio [172]: et dicit quod circa inquisitionem praedictae quaestionis, primo oportet distinguere quibus modis aliqua di­ cuntur generabilia et ingenerabilia, et iterum corruptibilia et incorruptibilia. 238 [2]. Deinde cum dicit [173]: Multi­ pliciter enim dictis etc., assignat rationem suae intentionis. Et dicit quod quando aliqua multipliciter dicuntur, contingit quandoque quod illa multiplicitas nullam differentiam in­ ducat quantum ad rationem quae proponitur, quando scilicet in illa ratione sumitur no­ men solum in una significatione: tunc enim multiplicitas differentiam facit in ratione, quando nomen sumitur in diversis significa­ tionibus. Sed tamen, licet nulla differentia fiat quantum ad rationem, tamen intellectus audientis confuse se habet, si aliquis utatur nomine quod multipliciter potest distingui, tanquam distingui non posset : quia quando aliquis utitur indistincte nomine multiplici, non est manifestum secundum quam naturam significatam accidit conclusio. 239 [3], Deinde cum dicit [174]: Dicitur autem ingenitum etc., distinguit praedicta — Tl6 — 239-242 DE CAELO ET MUNDO nomina: et primo ingenitum et genitum [I74J; secundo corruptibile et incorruptibile, ibi [176]: Et corruptibile autem (·’) etc. Circa primum duo facit: primo distinguit hoc nomen ingenitum [174]; secundo hoc no­ men genitum, ibi [175]: Eodem autem mo­ do (5 6) etc. Ponit autem primo [174] quod hoc no­ men ingenitum dicitur tribus modis. Quorum primus est prout dicitur aliquid ingenitum, quod quidem nunc est, sed prius non erat, ita tamen quod hoc contingat sine generatio­ ne et transmutatione eius quod esse incipit; sicut aliqui ponunt exemplum de eo quod est tangi et moveri; dicunt enim quod ta­ ctum et motum non contingit generari. Et hoc probatum, est in V Physic. (7), quia, cum generatio sit quaedam species motus sive transmutationis, si motus generaretur, seque­ retur quod mutationis esset mutatio. Sic ergo tactus et motus, licet esse incipiant, tamen dicuntur ingenita, quia non generantur, nec nata sunt generari. Secundo modo dicitur aliquid esse ingeni­ tum, quod quidem contingit fieri vel non fieri, et tamen nondum est factum; sicut ho­ minem qui nascetur cras, contingit in futu­ rum fieri vel non fieri, et tamen dicitur in­ genitus, quia nondum est natus. Similiter enim et hoc potest dici ingenitum, quasi non genitum, quod contingit generari, quia non­ dum est generatum, sicut et illud quod non contingit generari. Tertio modo dicitur aliquid ingenitum, quod omnino impossibile est fieri hoc modo ut quandoque sit et quandoque non sit, sive per generationem, sive quocumque alio mo­ do; et secundum hoc ingenita dicuntur quae non possunt esse, vel quae non possunt non esse. Hic autem modus distinguitur in duos: nam impossibile esse seu fieri dicitur dupli­ citer; uno modo absolute, quando scilicet sim­ pliciter non est verum dicere quod hoc ali­ quando fiat; secundo modo prout dicitur ali­ quid impossibile fieri, quia non de facili po­ test fieri; et hoc quia non cito potest fieri, vel quia non est bene factibile, sicut si di­ camus aliquod malum ferrum non esse bene fabricabile. 240 [4]. Ad evidentiam autem horum modorum, considerandum est quod generatio importat aliquid commune, quod est inci­ pere esse; et etiam importat determinatum modum essendi, scilicet per transformatio­ nem. Negatio igitur quae importatur hoc no­ mine ingenitum, uno modo potest negare utrumque, scilicet incoeptionem et modum incipiendi; vel potest solum negare modum incipiendi. Et utrumque contingit dupliciter: uno modo secundum actum, alio modo se­ cundum potentiam. Si igitur praedicta nega(5) n. 7. (6) n. 5. (7) Can. Π: S. Thom. lect. III. n. 9 sqq. L. I, 1. xxiv lio non neget incoeptionem, sed solum mo­ dum incipiendi, sic est primus modus, se­ cundum quem dicitur aliquid ingenitum, quod potest incipere esse, sed non per generatio­ nem. Si vero neget non potentiam, sed so­ lum actum, ut puta quia potest incipere esse et potest generari, non tamen adhuc incoepit esse vel est generatum, sic est secundus modus. Si vero non solum neget modum in­ cipiendi, sicut in primo modo, nec solum actum generationis, sicut in secundo, sed si­ mul modum incoeptionis et incoeptionem, et quantum ad actum et quantum ad potentiam; sic est tertius modus, qui est perfectissimus, secundum quem proprie et simpliciter dicitur aliquid ingenitum; quamvis et hic modus di­ stinguatur secundum quod possibile dicitur aliquid vel simpliciter vel secundum quid. 241 |5]. Deinde cum dicit [175]: Eodem autem modo etc., distinguit significationem huius nominis genitum. Et dicit quod eodem modo genitum dicitur tribus modis. Quorum primus est si aliquid prius non fuit et po­ stea incoepit esse, sive per generationem, sic­ ut homo, sive sine generatione, sicut tactus; dummodo illud quod dicitur genitum, quan­ doque non sit, et iterum postea sit. Secundo modo dicitur aliquid genitum, si possibile sit illud incipere esse; sive possi­ bile determinetur per verum, ut scilicet di­ catur possibile quod potest esse, sive deter­ minetur per facile, ut scilicet dicatur possi­ bile fieri quod de facili potest. Tertio modo dicitur aliquid genitum, cu­ ius potest esse generatio, ut per hoc procedat de non esse in esse: et hoc indifferenter sive iam esse incoeperit, et hoc per fieri, idest per modum generationis; sive nondum esse incoeperit, sed contingat illud esse incipere per modum generationis. Apparet etiam secundum praemissa (8) ra­ tio horum modorum. Quia cum dicitur ge­ nitum secundum primum modum, asseritur actualis incoeptio, non autem modus deter­ minatus incipiendi, quem significat generatio. Secundum autem modum secundum, asseri­ tur possibilitas incoeptionis absque determi­ nato modo incipiendi : et hic modus potest distingui in duos secundum distinctionem po­ tentiae. Secundum autem modum tertium, asseritur non solum incoeptio, sed determi­ natus modus incipiendi : et hic modus po­ test distingui in duos, quia vel asseritur de­ terminatus modus incipiendi secundum actum, ut quia sit aliquid iam generatum; aut secun­ dum potentiam, ut quia aptum natum sit generari. 242 [6]. Et si quis recte consideret mo­ dos quos posuit circa genitum, differunt a modis quos posuit circa ingenitum duplici­ ter: uno modo secundum distinctionem, alio modo secundum ordinem. (8) n. praec. L. I, 1. xxiv DE CAELO ET mundo Secundum distinctionem quidem, quia in distinctione modorum ingenui, suo ano moao comprehendebatur negatio determinati modi incipiendi secundum potentiam, et in alio secundum actum: nam in primo modo dicebatur ingenitum, quod non poterat inci­ pere per generationem; in secundo autem quod poterat incipere per generationem, sed nondum erat generatum. Sed quantum ad negationem incoeptionis in communi, sub eo­ dem modo comprehendebat negationem po­ tentiae et actus: dicebatur enim tertio modo ingenitum, quod nec incoepit esse, nec potest incipere. Sed circa modos geniti, e converso ex parte incoeptionis in communi distinguit modos secundum potentiam et actum: nam primus modus est quod actu incipit esse quo­ cumque modo; secundus modus est quod po­ test incipere quocumque modo, licet nondum incoeperit. Sed ex parte determinati modi incipiendi, sub uno modo comprehendit po­ tentiam et actum: dicitur enim tertio modo genitum, quod vel est generatum vel potest generari. Et sic patet quod isti tres modi non directe contraponuntur tribus primis : quia quod ibi distinguebatur, hic remanet in­ distinctum, et e converso. Secundum ordinem autem differunt isti modi. Nam in modis ingeniti praemittebatur id quod pertinet ad determinatum modum incoeptionis, ei quod pertinet ad incoeptionem in communi: sed circa modos geniti praemittitur id quod est ex parte incoeptio­ nis in communi. Et hoc subtili ratione Ari­ stoteles fecit. Voluit enim primo ponere mo­ dos imperfectos, et ultimo modos perfectos: differenter autem se habent negatio et affir­ matio circa proprium et commune. Nam ne­ gatio quae negat proprium, est imperfecta; negatio autem quae negat commune, est per­ fecta, quia negato communi negatur pro­ prium: et ideo ultimum modum ingeniti quasi perfectum posuit, quo negatur incoeptio in communi. Et quia negatio particularis modi incipiendi est imperfecta, ideo ex hac parte posuit partiales modos distinctos secun­ dum potentiam et actum. — Sed affirmatio proprii est perfecta, quia posito proprio po­ nitur commune; affirmatio autem communis est imperfecta: et ideo ultimum modum ge­ niti posuit tanquam perfectum, quod incoe­ pit esse per generationem; et comprehendit sub hoc modo, tanquam sub perfecto, et po­ tentiam et actum. Modos autem pertinentes ad incoeptioncm in communi, praemisit tan­ quam imperfectos: non enim perfecte dicitur aliquid genitum ex hoc solo quod incoepit esse. Et ideo ex hac etiam parte distinxit hos modos, tanquam partiales, secundum poten­ tiam et actum. 243 [7]. Deinde cum dicit [176]: Et cor­ ruptibile autem etc., distinguit modos corru­ ptibilis et incorruptibilis: et primo corrupti­ 242-245 bilis [176]; secundo incorruptibilis, ibi [177]: Et de incorruptibili (9) etc. Dicit ergo primo [176] quod corruptibile et incorruptibile similiter dicuntur multipliciter : et ponit tres modos corruptibilis. Ubi consi­ derandum est quod, sicut generatio importat incoeptionem cum determinato modo, ita corruptio importat desilionem cum determi­ nato modo, scilicet transmutationis. Primus ergo modus corruptionis ponit desilionem in communi, absque distinctione potentiae et actus. Et est eadem ratio ordinis quae est supra (10) de genito: sicut enim non dicitur aliquid perfecte genitum ex hoc quod incipit esse, ita non dicitur aliquid perfecte corru­ ptum ex hoc quod desinit esse, nec perfecte corruptibile ex hoc quod potest desinere esse. Est ergo primus modus, secundum quem dicimus aliquid esse corruptibile, quod, cum prius sit aliquid, posterius vel non est vel contingit non esse; sive hoc contingat per corruptionem et transmutationem, sicut ho­ mo est corruptibilis; sive non per corruptio­ nem et transmutationem desinat esse, sicut tactus et motus. — Secundo modo dicimus aliquid esse corruptibile, quod contingit non esse, idest quandoque potest desinere esse, per specialem modum corruptionis. — Tertio modo dicitur aliquid corruptibile, quod de facili corrumpitur : quod potest dici ettphtharton, idest bene corruptibile. 244 [8]. Est autem considerandum quod, licet modi corruptibilis cum modis geniti conveniant quantum ad ordinem, quia sicut ibi praemittitur generalis incoeptio, ita hic praemittitur generalis desitio; est tamen dif­ ferentia quantum ad distinctionem. Nam ibi distinguebantur modi secundum actum et po­ tentiam: hic autem distinguuntur modi se­ cundum potentiam absolutam, et perfectam; quod est ultimus modus, tanquam perfectis­ simus; perfectissime enim corruptibile est quod de facili potest corrumpi. Et huius ra­ tio est, quia genitum dicitur secundum actum, corruptibile autem dicitur secundum poten­ tiam: unde genitum potest intelligi secundum actum et secundum potentiam, sed corrupti­ bile non potest intelligi nisi secundum po­ tentiam. Ideo autem posuit genitum secundum actum, et corruptibile secundum potentiam, quia cum generatio sit de non esse in esse, corruptio de esse in non esse, illud quod est generabile nondum est ens, sed solum illud quod iam est genitum: e converso autem id quod est corruptibile est ens, non autem id quod iam est corruptum. Intendit autem Phi­ losophus facere quaestionem de entibus, non autem de non entibus: et ideo utitur nomine geniti et corruptibilis. 245 [9]. Deinde cum dicit [177]: Et de incorruptibili etc., distinguit modos incorru! (9) n. 9. (10) n. praec. — u8 — 245 DE CAELO ET MUNDO ptibilis. Et dicit quod de incorruptibili etiam est eadem distinctionis ratio. Ponit enim 1res modos. Quorum primus est secundum nega­ tionem determinati modi desitionis; secundum scilicet quod incorruptibile dicitur, quod qui­ dem potest desinere sic quod quandoque sit ens et postmodum non ens, sed hoc sine cor­ ruptione; sicut tactus et motus, qui cum pri­ mo sint, posterius non sunt, sed hoc est sine corruptione eorum, quia eorum non est cor­ ruptio, sicut nec generatio. Unde hic modus respondet primo modo ingeniti. Secundo modo dicitur aliquid incorrupti­ bile secundum negationem desitionis in com­ muni: et sic dicit quod illud quod nunc est ens, et est impossibile quod postea non sit, vel quandoque non sit futurum, dicitur in­ corruptibile. Et hic modus incorruptibilitatis non competit alicui rei quae possit desinere esse per corruptionem : tu enim qui potes L. I, I. xxiv desinere esse per corruptionem, es nunc in praesenti; et similiter tactus, qui potest desi­ nere esse, sed non per corruptionem, est nunc; sed tamen utrumque horum dicitur ali­ quo modo corruptibile, scilicet secundum pri­ mum modum corruptibilis; quia scilicet erit aliquando quando non erit verum dicere quod tu sis, nec erit verum dicere quod hoc tan­ gatur. Et ideo illud maxime proprie dicitur incorruptibile, quod quidem est ens, sed im­ possibile est illud corrumpi hoc modo ut, cum modo sit ens, posterius non sit ens aut contingat non esse, et quamvis nondum sit corruptum, tamen contingat postremo illud non esse: illud enim quod .non hoc modo se habet, dicitur proprie incorruptibile. Tertio modo dicitur aliquid incorruptibile, quod non de facili corrumpitur. Quod etiam respondet tertio modo corruptibilis, sicut ct secundus secundo, et primus primo. 119 — L. 1, I. xxv DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXV. [246-252; (178-183)]. Quomodo dicatur aliquid possibile et impossibile. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 281al - 27) (Caput XI) tum, et duo posse ire: virtus autem excellentiae est semper. 181. Et utique si quid impossibile tantum, secundum excellentiam dicentibus, et plura impossibile: puta non potens mille ire stadia, et manifestum quia et mille et unum. 182. (117) Nihil autem nos turbet: deter­ minandum enim secundum excellen­ tiae terminum dictum quod proprie possibile. Forsitan enim instabit quis utique, quasi non necesse quod di­ ctum est: videns enim stadium, non utique quae intus videbit magnitudi­ nes; sed contrarium magis, potens videre punctum, aut audire parvum sonum, et maiorum habebit sensum. 183. Sed nihil differt ad rationem. Deter­ minetur enim aut in virtute aut in re excellentia. Quod enim dicitur, mani­ festum: visus quidem enim qui mino­ ris excedit, velocitas autem quae ma­ ioris. (115) Si itaque hacc sic habent, consi­ derandum quomodo dicimus possibile et impossibile. Propriissime enim dictum incorrupti­ bile eo quod non possit corrumpi, ne­ que aliquando quidem esse, aliquando autem non. Dicitur autem et ingenitum quod impossibile, et quod non potens fieri sic ut et prius quidem non sit, posterius autem sit; puta diametrum symmetrum. (116) Si itaque aliquid potest moveri per stadia centum, aut levare pondus, semper ad plurimum dicimus, puta ta­ lenta levare centum, aut stadia ire centum; quamvis et partes potest quae intus, siquidem et superabundantiam; ut nominetur ad finem et excellentiae virtutem. Necesse quidem igitur po­ tens secundum excellentiam tanta, et quae infra posse; puta si talenta cen­ tum tollere, et duo, et si stadia cen­ SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Oportet post praemissa considerare de possibili et impos­ sibili. 2. Haec enim includuntur in ratione geniti et ingeniti, corruptibilis et incorruptibilis. 3. Possibile et impossibile absolutum, et possibile et impossibile relativum. Primum dicitur quod secundum se est tale quod possit vel non possit esse verum, propter habitudinem ter­ minorum ad invicem. Secundum dicitur quod est possibile vel impossibile alicui, quod sci­ licet potest esse vel non esse, attenta potentia activa vel passiva alicuius. Hoc modo accipitur hic possibile et impossibile. Subdivisio textus. 4. Virtus alicuius, seu possibile relativum, denominatur per respectum ad maximum eorum in quae potest. 5. E converso, quod est impossibile alicui, determinatur per minimum eorum in quae non potest. 6. Obiectio. Quod possibile determinandum sit secundum maximum in quod potest virtus, non videtur necessarium in omnibus : videtur enim habere instantiam in visu et in aliis sensibus. 7. Solutio. Excellentia secundum quam determinatur possibile, potest attendi vel ex parte virtutis vel ex parte rei. Ex parte rei quidem, quando in ipsa re est excellentia: et hac ratione determinatur virtus activa. Ex parte virtutis autem attenditur excellentia, quando res quae non excellit in quantitate, requirit excellentiam virtutis: et hoc maxime videtur con­ tingere circa potentias passivas; cuiusmodi sunt potentiae sensitivae. 120 246-250 DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. xxv COMMENTARIUM S. THOMAE dicit [180] quod, si contingat aliquam rem 246 [1]. Postquam Philosophus ostendit posse in aliquid magnum, puta quod aliquis quot modis dicitur genitum et ingenitum, homo ambulet per centum stadia, aut possit corruptibile et incorruptibile, hic exponit si­ gnificationem huius quod dicitur possibile et levare aliquod magnum pondus, semper de­ terminamus sive denominamus eius poten­ impossibile C1)· tiam per respectum ad plurimum in quod po­ Et primo dicit de quo est intentio [178]; secundo exequitur propositum, ibi [180]: Si test; sicut dicimus potentiam huius hominis esse quod potest levare pondus centum ta­ itaque aliquid potest (2) etc. Circa primum duo facit. Primo dicit de , lentorum, aut quod potest ire per spatium centum stadiorum, quamvis possit omnes quo est intentio [178]; et dicit quod, cum ita se habeant ea quae dicta sunt circa si- | partes infra istam quantitatem contentas, si­ quidem potest in id quod superabundat. Nec gnificationem geniti et ingeniti, corruptibilis, tamen denominatur ab illis partibus, puta et incorruptibilis, oportet considerare quo­ quod determinetur eius potentia quia potest modo dicatur aliquid possibile et impossibile. ferre quinquaginta talenta, aut ire quinqua­ 247 [2]. Secundo ibi [179]; Propriissime ginta stadia; sed per id quod est maximum: enim etc., assignat rationem suae intentionis, ita scilicet ut potentia uniuscuiusque denomi­ quia scilicet possibile et impossibile includun­ netur per respectum ad finem, idest per ul­ tur in ratione praedictorum. Quia, ut su­ timum et per maximum ad quod potest, et pra (3*5) dictum est, propriissime dicitur ali­ per virtutem suae excellentiae; sicut etiam et quid esse incorruptibile, quod non solum non magnitudo cuiuslibet rei determinatur per id potest corrumpi, sed nec etiam quocumque quod est maximum, sicut quantitatem tricumodo aliquando esse et postea non esse. Et biti notificantes, non dicimus quod sit bicu­ similiter ingenitum proprie dicitur f1) quod bitum. Et similiter rationem hominis assigna­ est impossibile, scilicet esse et non esse, et mus per rationale, et non per sensibile: quia quod non potest fieri quocumque tali modo semper id quod est ultimum et maximum, quod prius non sit et postea sit; sicut dia­ est completivum et dans speciem rei. metrum quadrati esse symmetrum, idest comSic igitur patet quod ille qui potest in ea mensuratum lateri quadrati, est ingenitum, quae excellunt, necesse est quod possit etiam quia nullo modo potest incipere esse. in ea quae sunt infra; puta si aliquis potest 248 [3]. Deinde cum dicit [180]: Si ita­ portare centum talenta, poterit etiam portare que aliquid potest etc., ostendit quomodo ali­ duo, et si potest ire per centum stadia, potest quid dicatur possibile et impossibile. Et est ire per duo: sed tamen virtus rei non attri­ notandum quod, sicut dicit Philosophus in buitur nisi excellentiae, idest, secundum id V Metaphys. (®), possibile et impossibile uno attenditur virtus rei, quod est excellentissi­ modo dicitur absolute, quia scilicet secun­ mum omnium eorum in quae potest. dum se est tale quod possit esse verum vel Et hoc est quod dicitur in alia translatio­ non possit esse verum, propter habitudinem ne, virtus est ultimum potentiae, quia sci­ terminorum ad invicem; alio modo dicitur licet virtus rei determinatur secundum ulti­ possibile et impossibile alicui, quod scilicet mum in quod potest. Et hoc etiam habet lo­ potest vel secundum potentiam activam vel cum in virtutibus animae: dicitur enim virtus passivam. Et sic accipitur hic possibile et im­ humana, per quam homo potest in id quod possibile, scilicet quod aliquod agens aut pa­ est excellentissimum in operibus humanis, tiens potest aut non potest: haec enim si­ scilicet in opere quod est secundum rationem. gnificatio maxime congruit rebus naturalibus. 250 [5]. Deinde cum dicit [181]: Et uti­ Primo ergo ostendit quomodo dicatur ali­ que si quid etc., ostendit quomodo dicatur quid esse possibile vel impossibile [180]; se­ aliquid alicui esse impossibile. Et dicit quod, cundo excludit obiectionem, ibi [182]: Nihil si aliquod tantum est impossibile alicui, si autem nos turbet (G) etc. aliquis accipiat ea quae excellunt, rmnif·'Circa primum duo facit : primo manifestat stum est quod impossibile erit ei portare vel quomodo dicatur aliquid esse possibile [180]; facere plura: sicut ille qui non potest ire per secundo ostendit quomodo dicatur aliquid mille stadia, manifestum est quod non po­ esse impossibile, ibi [181]: Et utique si test ire per mille et unum. Unde patet quod, quid (7) etc. sicut determinatur id quod est possibile ali­ 249 [4]. Ad primi autem manifestationem cui per maximum in quod potest, in quo attenditur virtus eius; ita id quod est im­ (1) Cf. Icct. praec. n. 1. possibile alicui determinatur per minimum (2) n. 3. eorum in quae non potest, in ouo consistit (3) Lect. praec. n. 9. eius debilitas. Puta si maximum in quod po­ C4> Cf. ibid. n. 3. test aliquis, est ire viginti stadia, minimum (5) Lect. XTV; Did. lib. TV. c. XTT. η. 7 sqq. eorum in quae non potest, est viginti et f6) η. 6. (7) η. 5. unum; ct ab hoc oportet determinare cius dc- --- 121 --- L. I, 1. xxv DE CAELO ET MUNDO bilitatem, non autem ex eo quod non potest ire per centum vel per mille. 251 [6]. Deinde cum dicit [182]: Nihil autem nos turbet etc., excludit quandam ob­ jectionem. Et primo movet eam [182]; secundo sol­ vit, ibi [183]: Sed nihil differt (8) etc. Dicit ergo primo [182] quod nihil debet nos turbare, quin id quod proprie dicitur possibile, sit determinandum secundum ter­ minum excellentiae. Potest enim aliquis in­ stare, quasi non sit necessarium in omnibus id quod dictum est : videtur enim habere in­ stantiam in visu et in aliis sensibus. Ille enim qui videt aliquam magnam quantitatem, puta unius stadii, non potest propter hoc videre magnitudines minoris quantitatis, quae infra illam quantitatem continentur : sed magis accidit contrarium, quia ille qui potest vi­ dere punctum, idest aliquod minimum sensu perceptibile, aut etiam qui potest audire par­ vum sonum, potest et maiora sentire. 252 [7], Deinde cum dicit [183]: Sed ni­ hil differt etc., solvit praedictam obiectionem. Et dicit quod hoc quod dictum est, nihil differt ad rationem qua determinabatur quod possibile determinatur secundum excellentiam: quia huiusmodi excellentia, secundum quam attenditur virtus rei, potest determinari vel secundum virtutem vel secundum rem. Se­ cundum rem quidem, quando in ipsa re est excellentia, sicut dictum est de centum sta­ diis vel centum talentis: et secundum hanc excellentiam oportet determinari virtutem activam; quia quod potest agere in rem ma­ iorem, potest etiam in rem minorem. Secun­ dum virtutem autem attenditur excellentia, quando aliquid quod non excellit in quanti­ (8) n. sq. 251-252 tate, requirit excellentiam virtutis: et hoc maxime videtur accidere circa potentias pas­ sivas; quanto enim aliquid est passibilius, tanto a minori potest moveri. Et quia sensus sunt potentiae passivae (°), ideo in sensibili­ bus accidit ut qui potest sentire minus, po­ test sentire maius. Illud autem quod dictum est, hoc modo manifestat: quia visus qui est sensitivus mi­ noris corporis, excedit in virtute, et sic atten­ ditur hic excellentia in virtute, non in re; sed velocitas est excellentior quae est maioris ma­ gnitudinis (illud enim est velocius, quod in eodem tempore per maius spatium movetur), et talis excellentia non solum est in virtute, sed etiam in re. (9) Quomodo sensus dicantur et sint potentiae passi­ vae, declaratur ab ipso S. Thoma, qui inter alia haec habet QQ. Dispp. De Verit., Qu. XVI De Synderesi. artic. 1, ad 13. « Non enim (.loquitur de potentiis ani­ mae) distinguitur potentia activa a passiva ex hoc quod habet operationem: quia, cum cuiuslibet potentiae ani­ mae tam activae quam passivae sit operatio aliqua. quaelibet potentia animae esset activa. Cognoscitur au­ tem earum distinctio per comparationem potentiae ad obiectum. Si enim obicctum se habeat ad potentiam ut patiens et transmutatum, sic erit potentia activa: si autem c converso se habet ut agens et movens, sic erit potentia passiva. Et inde est quod omnes poten­ tiae vegetabilis animae sunt activae, quia alimentum transmutatur per potentiam animae tam in nutriendo quam in generando: sed potentiae sensitivae omnes sunt passivae, quia per sensibilia obiecta moventur et fiunt in actu. Circa intellectum vero, aliqua potentia est activa, aliqua passiva, eo quod per intellectum intelligibile in potentia (natura seu quidditas quae est in singularibus materialibus) fit intclligibile actu, quod est intellectus agentis, et sic intellectus agens est po­ tentia activa: ipsum etiam intclligibile in actu (natura abstracta a conditionibus materialitatis et singularitatis) facit intellectum in potentia esse intellectum in actu, et sic intellectus possibilis erit potentia passiva » (ex cd. Leon.). 122 ---- - DE CAELO ET MUNDO L. 1. 1. xxvi LECTIO XXVI. [nn. 253-259; (184-190)]. Praemissis quibusdam declarationibus, ostenditur omne sempiternum esse incorruptibile et ingenitum. SCHEMA (Lect. XXVr-XXIX; nn. 253-287; [184-212]). Postquam exposuit significationem nominum quae in quaestione de aeternitate mundi proponuntur, Lectio X X V I, b) Nullum sempiternum est genitum vel corruptibile, et e converso 260 [191]. j) Praemittit quaedam 260 [191]. jj) Ex praemissis argumentatur ad propositum 264 [195]. c) Omne ingenitum et incorruptibile est sempiternum 265 [196]. j) Concludit hoc ex praemissis 265 [196]. jj) Probat id ex his quae supra ostendentur 266 [197]. [191-197]. B’) Improbat positionem contrariam 276 [205]. 1) Quia per hanc destruitur suppositum, scii, virtutem omnem referri ad de­ terminatum tempus 277 [205]. 2) Et aliud suppositum scii, quod non contingit simul idem esse et non esse 279 [206]. a) Ostendit propositum ex parte potentiae geniti et corruptibilis 279 [206]. j) Non potest ingenitum corrumpi vel aliquod genitum esse incorruptibile 279 [206-208]. jj) Non potest esse aliquod corruptibile quod quandoque non corrumpatur 283 [209]. b) Ostendit ex parte causae ipsius 284 [210]. j) Ponit rationem 284 [120]. jj) Excludit quandam obviationem 285 [211]. II) Et per rationem propriam scientiae naturalis 286-287 [2I2L Lectio X X V III, nn. 267-275 [198-204]. 2) Ostendit quomodo se habeant ad invicem 267 [198]. a) Probat propositum ex suppositione 267 [198]. j) Si ingenitum et incorruptibile convertuntur, etiam genitum et corruptibile convertuntur 268 [198-199]. jj) Unde sit accipienda suppositio 270 [200]. b) Probat ex necessitate 271 [201]. a’) Ostendit quod genitum et corruptibile convertantur 271 [201]. j) Proponit quod intendit 271 [201]. jj) Inducit rationem 272 [202]. jjj) Eam manifestat 272 [203]. b’) Ex hoc ostendit quod etiam ingenitum et incorruptibile convertantur 275 [204]. Lectio X X IX , nn. 276-287 [205-212]. nn. 260-266 nn. 253-259 [184-190]. I) Ostendit hoc esse impossibile per rationes communes 253 [184]. A) Ostendit quid sequitur ex praemissis circa propositum 254 [184J. B) Incipit argumentari ad propositum per communes rationes 255 [185]. A’) Ostendit veritatem 255 [185] 1) Ostendit quomodo se habeat sempiternum ad ingenitum ct incorrupti­ bile, et ad genitum et corruptibile 255 [185]. a) Omne sempiternum est incorruptibile et ingenitum 255 [185]. a’) Circa impossibile et falsum quatuor ponit 256 [185-188]. b’) Ostendit propositum 257 [189]. j) Omne sempiternum est incorruptibile 257 [189]. jj) Omne sempiternum est ingenitum 259 [190]. Lectio X X V II, hic incipit argumentari ad quaestionem propositam, ... ., . i genitum et incorruptibile utrum scilicet aliquid possit esse ; ve] ingenitum et corruptibile. — 123 — L I, L xxvi DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 281a28 - 282a4) Caput XII 184. (118) Determinatis autem his, dicen­ dum quod deinceps. Si itaque sunt quaedam possibilia et esse et non, ne­ cesse aliquod tempus determinatum es­ se plurimum et eius quod est esse et eius quod non. Dico autem possibile rem esse et possibile non esse, secun­ dum quamcumque praedicationem; pu­ ta hominem aut album aut tricubitum aut aliud quodeumque talium. Si enim non erit quantum aliquod, sed semper plus proposito, et non est cuius mi­ nus, in infinito erit tempore idem pos­ sibile esse, et non esse alio infinito. Sed hoc impossibile. 185. (119) Principium autem sit hinc: im­ possibile et falsum non idem signifi­ cant. Est autem impossibile et possi­ bile, et falsum et verum, hoc quidem ex suppositione (dico autem ut puta trigonum impossibile duos rectos ha­ bere, si haec; et diameter commensura­ bilis, si haec): sunt autem simpliciter et possibilia et impossibilia, et falsa et vera. 186. Non autem idem est falsum aliquid esse simpliciter, et impossibile sim­ pliciter. Te enim non stantem dicere stare, falsum quidem, non impossibi­ le autem; similiter autem citharizan­ tem, non cantatem autem, cantare di­ cere, falsum sed non impossibile; si­ mul autem stare et sedere, et diame­ trum commensurabilem esse, non so­ lum falsum, sed et impossibile. 187. Non itaque idem est supponi falsum et impossibile: accidit autem impossi­ bile ex impossibili. 188. Hoc quidem igitur sedere et stare si­ mul habet virtutem, quia quandoque habet illam, et alteram: sed non ut si­ mul sedeat et stet, sed alio tempore. 189. (320) Si itaque aliquid infinito tempo­ re plurium habet virtutem, non est in alio tempore, sed hoc simul. Quapro­ pter si quid infinito tempore ens cor­ ruptibile est. virtutem habebit utique eius quod est non esse. Si itaque in infinito tempore est, sit existens quod potest non esse. Simul igitur erit et non erit secundum actum. Falsum qui­ dem igitur accidet utique, quia falsum positum est. Sed si non impossibile erat, non utique impossibile esset quod accidit. Omne igitur semper ens incor­ ruptibile simpliciter est. 190. Similiter autem et ingenitum. Si enim genitum est, tempore erit possibile quodam non esse: (121) corruptibile quidem enim est prius quidem ens. nunc autem non ens, aut contingens quandoque posterius non esse; geni­ tum autem ens quod contingit prius non esse. Sed non est in quo tem­ pore possibile quod semper ens ut non sit, neque infinito tempore neque fi­ nito: etenim finito tempore potest es­ se, siquidem et infinito. Non igitur contingit idem et unum semperque posse esse et non esse. Sed et neque negationem, puta, dico, non semper esse. Impossibile igitur et semper qui­ dem aliquid esse, corruptibile autem esse: similiter autem neque genitum. Duobus enim terminis, si impossibile posterius sine primo existere, si illud impossibile existere, et quod posterius. Itaque si semper ens non contingit quandoque non esse, impossibile et genitum esse. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quia possibile dicitur secundum aliquid determinatum, ideo cum dicitur aliquid possibile esse vel possibile non esse, oportet utrumque intelligi secundum aliquod determinatum tempus, ultra quod non possit ampliori tempore esse vel non esse. Secus idem posset esse tempore infinito, et similiter non esse tempore infinito; et cum non possit esse et non esse eodem tempore, oporteret dari duo tempora infinita, quod est impossibile. 3. Subdivisio textus. 4. Quaedam necessaria ad propositum ostendendum, a) Possibile et impossibile, verum et falsum, dupliciter dicuntur, scilicet ex suppositione, et simpliciter seu absolute et secundum se. b) Non est idem aliquid esse falsum simpliciter, et esse impossibile simpliciter, c) Ergo neque etiam est idem supponere falsum, et supponere impossibile, d) Licet aliquid simul ha­ beat potentiam ad opposita, nihil tamen habet potentiam ut simul habeat opposita. 5. Omne sempiternum est incorruptibile. Si enim sempiternum, seu id quod est existens tempore infinito, esset corruptibile, seu posset non esse, sequeretur quod idem haberet vir­ tutem ut sit tempore infinito, ct simul haberet virtutem ad hoc quod non sit, respectu eius­ — 124 — 253-255 DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. xxvi dem temporis infiniti vel alicuius partis cius; seu haberet potentiam ut simul esset et non esset in eodem tempore; et consequenter, si corrumperetur, simul secundum actum esset et non esset. Sed hoc est impossibile; ergo impossibile est etiam quod sempiternum possit non esse; ergo oportet esse incorruptibile. 6. Obiectio. Potest dici quod id quod est sempiternum sit semper actu, et tamen cum hoc habeat respectu eiusdem temporis potentiam ut non sit. Non enim ex hoc sequitur quod idem simul sit et non sit, sed solum quod, dum aliquid est, simul habeat potentiam ad non esse, seu habeat esse non necessarium, sed contingens. - Respondetur quod id quod semper est, naturali necessitate et non contingenter semper est : unde non habet potentiam ad hoc quod non sit. 7. Similiter omne sempiternum necesse est esse ingenitum. Nam genitum est quod nunc est, sed prius non fuit. Non est autem assignare tempus neque finitum neque infinitum, in quo id quod semper est, possibile sit non esse: sequeretur enim, iuxta dicta in n. 5, quod idem simul esset et non esset. Ergo quod semper est, neque possibile est semper non esse, neque possibile est non semper esse. - Cum ergo aliquando non esse sequatur ad genitum et cor­ ruptibile, si id quod semper est, non contingit quandoque non esse, sequitur quod omne sempiternum sit ingenitum et incorruptibile. COMMENTARIUM S. THOMAE 253 [1]. Postquam Philosophus exposuit significationem nominum quae in quaestione proponuntur, hic incipit argumentari ad quaestionem propositam f1), utrum scilicet aliquid possit esse genitum et incorruptibile, vel ingenitum et corruptibile (2). Et primo ostendit hoc esse impossibile per rationes communes [184]; secundo per ratio­ nem propriam scientiae naturalis, ibi [212]: Et naturaliter (3) etc Circa primum duo facit: primo ostendit quid sequitur ex praemissis circa proposi­ tum [184]; secundo incipit argumentari ad propositum ostendendum, ibi [185]: Princicipium autem si hinc (4) etc. 254 |2|. Dicit ergo primo [184] quod, de­ terminatis praemissis circa significationem no­ minum, oportet nunc dicere illud quod con­ sequenter se habet in hac consideratione. Di­ ctum est enim supra (5) quod possibile dici­ tur secundum aliquod determinatum, puta po­ tens currere dicitur aliquis secundum centum stadia. Sunt autem in rebus quaedam quae possunt esse et non esse. Necesse est ergo ex praemissis quod sit determinatum aliquod plurimum tempus et respectu ipsius esse, ita scilicet quod non possit ampliori tempore esse, et respectu ipsius non esse, ita scilicet quod non possit ampliori tempore non esse. Et ne hoc intelligatur solum de esse substan­ tiali, subiungit quod, cum dicimus possibile vel non possibile rem esse, vel id quod est possibile non esse, potest intelligi secundum quamcumque praedicationem, idest secundum quodeumque praedicamentum : puta hominem esse vel non esse, quod pertinet ad genus substantiae; aut album esse aut non esse, (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. XXIV. n. 1. Cf. lcct. XXII, n. 7 sqq.: et XXIII. n. 6. Lect. XXIX. n. 11. n. 3. Lect. praec. n. 4. quod pertinet ad genus qualitatis; aut bicu­ bitum esse vel non esse, quod pertinet ad genus quantitatis; aut de quocumque alio consimili. Et quod oporteat intelligi secundum aliquod determinatum tempus, cum dicitur aliquid posse esse vel non esse, probat ducendo ad impossibile. Quia, sicut ipse dicit, si non est aliquod tempus deteiminatae quantitatis, in quo possit esse vel non esse, sed semper ac­ cipiatur maius tempore proposito (puta si po­ test esse in quinquaginta annis, et adhuc plus, et iterum plus), et non sit devenire ad ali­ quod tempus respectu cuius omne tempus in quo potest esse sit minus; cum idem possit esse et non esse, ut dictum est, sequitur quod idem possit esse in tempore infinito, et non esse in tempore infinito; quia eadem ratio est circa hoc quod est non esse, et circa hoc quod est esse. Non tamen ita quod illud tempus respectu cuius aliquid potest non esse, quod concluditur esse infinitum, sit idem cum illo tempore infinito respe­ ctu cuius aliquid dicitur posse esse; quia sic posset esse et non esse in eodem tempore, quod est impossibile, ut infra (6) dicetur: sed quod aliud tempus infinitum sit eius quod est non esse, et aliud eius quod est esse. Quod est impossibile : non enim possunt esse duo tempora infinita, quia sic essent duo tem­ pora simul. Hoc autem impossibile sequitur ex hoc quod dicitur quod possibile esse vel possibile non esse non intelligitur respectu determinati temporis: hoc ergo oportet primo esse manifestum, quod possibile esse dicitur respectu determinati temporis, et similiter pos­ sibile non esse: quod etiam consonat his quae sunt praemissa (7) de significatione pos­ sibilis. 255 [3], Deinde cum dicit [185]: Princi(6) n. 5. (7> Lcct. pracc. n. 4. --- 125 -- L I, 1. xxvi DE CAELO ET MUNDO pium autem sit hinc etc., incipit argumentari ad propositum. Et circa hoc duo facit: primo argumenta­ tur ad propositum per communes ratio­ nes [185]; secundo per propriam rationem scientiae naturalis, ibi [212]: Et naturali­ ter (”) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit veritatem, scilicet quod incorruptibile et in­ genitum se consequuntur, et similiter corrupti­ bile et genitum [185]; secundo improbat po­ sitionem contrariam, ibi [205] : Dicere itaque nihil ('·’) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit propositum, ostendendo quomodo se habeat sempiternum ad ingenitum et incorruptibile, et ad genitum et corruptibile [185]; secundo quomodo ista se habeant ad invicem, ibi [198]: Palam autem et ex determinatio­ ne (10) etc. Circa primum tria facit : primo ostendit quod omne sempiternum est incorruptibile et ingenitum [185]; secundo ostendit quod nul­ lum sempiternum est genitum vel corruptibile, neque e converso, ibi [191]: Quoniam autem negatio (n) etc.; tertio concludit quod omne ingenitum et incorruptibile est sempiternum, ibi [196]: Igitur si et ingenitum (12) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit quaedam necessaria [185]; secundo argumen­ tatur ad propositum, ibi [189]: Si itaque ali­ quid f13) etc. 256 [4]. Dicit ergo primo [185] quod oportet hinc sumere principium ad proposi­ tum ostendendum, quod impossibile et falsum non significant idem. Circa quod quatuor ponit. Quorum primum est quod tam impossibile quam possibile, tam verum quam falsum, dicuntur dupliciter. Uno modo ex suppositione, quod scilicet ne­ cesse est esse verum vel falsum, possibile vel impossibile, suppositis quibusdam: sicut trian­ gulum secundum rei veritatem necesse est ha­ bere tres angulos aequales duobus rectis, sed tamen hoc est impossibile suppositis quibus­ dam, puta si supponamus quod triangulus sit quadratum, ad quod sequitur triangulum ha­ bere quatuor rectos. Similiter etiam diame­ trum quadrati sequetur esse commensurabilem lateri, si quaedam supposita sint vera, puta si ponamus quod quadratum diametri sit qua­ druplum quadrati lateris: sic enim sequetur quod proportio diametri ad latus sit sicut proportio numeralis, quae est ratio commen­ surabilis. — Alio modo dicuntur aliqua sim­ pliciter, -scilicet absolute et secundum se pos­ sibilia et impossibilia, falsa et vera. Secundum ponit ibi [186]: Non autem idem etc. Et dicit quod non est idem aliquid (8) Lect. XXIX. n. 11. (9) Ibid. n. 1. (10) Lcct. XXVIII. (11) Lect. sq. (12) Ibid. n. 6. (13) n. 5. 255-257 esse falsum simpliciter, idest absolute, et esse impossibile absolute. Si enim dicam te stare, qui non stas sed sedes, falsum erit quod di­ citur, non autem impossibile; et similiter fal­ sum erit et non impossibile, si quis dicat cantare eum qui citharizat sed non cantat; sed quod aliquis simul stet et sedeat, vel quod diameter sit commensurabilis lateri, non solum est falsum, sed et impossibile. Tertium ponit ibi [187]: Non itaque etc.: quod concludit ex praemissis. Cum enim non idem sit falsum et impossibile, sequitur quod non sit idem supponere falsum et impossibile : nam ex falso non sequitur impossibile, sed ex impossibili sequitur impossibile. Quartum ponit ibi [188]: Hoc quidem igi­ tur etc. Et quia dictum est quod simul stare et sedere est impossibile, concludit quod, licet aliquid simul habeat virtutem ad opposita (puta ad sedere et stare), tali ratione, quia quandoque una potentia reducitur in actum, quandoque altera; nihil tamen hanc habet po­ tentiam ut simul habeat opposita (puta ut si­ mul sedeat et stet), sed oportet hoc in alio et alio tempore esse. 257 [5]. Deinde cum dicit [189]: Si ita­ que aliquid etc., ostendit propositum, scilicet quod omne sempiternum sit incorruptibile et ingenitum. Et primo ostendit quod omne sempiternum sit incorruptibile [189]; secundo quod omne sempiternum sit ingenitum, ibi [190]: Simili­ ter autem et ingenitum (14) etc. Dicit ergo primo [789], concludens ex prae­ missis (1S), in quibus dictum est possibile de­ terminari ad aliquod tempus, quod si aliquid habet virtutem ad plura tempore infinito, non potest dici quod possit aliquid eorum respe­ ctu unius temporis, et aliud respectu alterius temporis; sed quidquid potest, potest respe­ ctu huius temporis, quia non est aliquod tem­ pus extra tempus infinitum. Si ergo ponamus quod aliquid existens in infinito tempore sit corruptibile, sequitur ex hoc quod est corru­ ptibile, quod habeat virtutem ad hoc quod quandoque non sit; quod quidem oportet intelligi respectu eiusdem temporis infiniti in quo est, vel respectu alicuius partis eius. Quia ergo est in infinito tempore, et tamen ponitur potens non esse, eo quod est corruptibile, sit existens quod potest non esse, idest ponatur non esse ex quo dicis quod potest non esse. Et quia poterat non esse respectu infiniti tem­ poris vel alicuius partis eius, sequitur quod simul secundum actum sit et non sit: quia in infinito tempore ponebatur esse, et postea po­ nitur non esse respectu eiusdem temporis. Manifestum est igitur quod hoc falsum ac­ cidit ex falso posito, scilicet ex hoc quod tu ponebas istud existens in infinito tempore non esse quandoque. Sed si hoc falsum non esset impossibile, non sequeretur impossibile; se­ tt 4) n. 7. (15) n. 2. •— 126 --- 257-259 DE CAELO ET MUNDO quitur autem impossibile, scilicet idem simul esse et non esse; ergo impossibile fuit illud non esse. Non ergo poterat non esse; et ita non erat corruptibile. Sic ergo patet quod omne quod est semper ens, non potest esse corruptibile; et ita simpliciter est incorrupti­ bile. 258 [6|. Sed videtur quod iste processus Aristotelis necessitatem non habeat. Quam­ vis enim nullius potentia sit ad hoc quod duo opposita sint in eodem tempore in actu, ta­ men nihil prohibet quod potentia alicuius sit ad duo opposita respectu eiusdem temporis sub disiunctione, aequaliter et eodem modo : sicut potentia mea est ad hoc quod cras in ortu solis vel sedeam vel stem; non tamen ut utrumque sit simul, sed aequaliter possum vel stare non sedendo, vel sedere non stando. Sic igitur posset aliquis obviare rationi Ari­ stotelis. Ponamus enim aliquid semper ens, ita tamen quod istud esse suum sempiternum sit contingens et non necessarium. Poterit er­ go non esse respectu cuiuscumque partis tem­ poris infiniti, in quo ponitur semper esse: nec propter hoc sequetur quod aliquid sit si­ mul ens et non ens. Eadem enim ratio vi­ detur in toto infinito tempore, et in aliquo toto tempore finito. Etsi enim ponamus quod aliquis sit in domo semper per totam diem, tamen non est impossibile eum in domo non esse in quacumque parte diei : quia non ex necessitate est in domo per totam diem, sed contingenter. Sed dicendum est quod non est eadem ra­ tio utrobique. Nam illud quod semper est, scilicet per infinitum tempus, habet potentiam ut sit in infinito tempore: potentia autem existendi non est ad utrumque respectu tem­ poris in quo quis potest esse; omnia enim ap­ petunt esse, et unumquodque tantum est quantum potest esse. Et hoc praecipue patet in his quae sunt a natura, quia natura est determinata ad unum Et sic quidquid sem­ per est, non contingenter semper est, sed ex necessitate. 259 [7], Deinde cum dicit [190]: Simi­ liter autem et ingenitum etc., ostendit idem ex parte geniti vel ingeniti : et dicit quod si­ L. I, 1. xxvi militer illud quod est semper, scilicet in infi­ nito tempore, necesse est esse ingenitum. Quia si esset genitum, esset possibile quod quodam tempore non esset, sicut de corruptibili di­ ctum est (16): sicut enim corruptibile est quod, cum prius fuerit, nunc non est, vel contingit non esse quandoque in futurum, ita genitum est quod nunc est, sed prius non fuit. Non est autem dare aliquod tempus in quo id quod semper est, possibile sit non esse, neque in tempore finito neque in tem­ pore infinito : quia quod potest esse tempore infinito, sicut id quod semper est, potest esse quolibet tempore finito, quod includitur a tempore infinito; et ita sequetur, secundum praedictam deductionem (17), quod aliquid si­ mul sit et non sit, quod est impossibile. Non igitur contingit quod unum et idem possit semper esse et semper non esse: quia hoc es­ set semper esse et semper non esse tempore infinito. Similiter etiam non est possibilis ne­ gatio eius quod est semper esse, puta ut si dicamus quod id quod semper est, possit non semper esse: hoc enim esset posse non esse ad minus tempore finito. Sic igitur patet quod impossibile est ali­ quid semper esse, et quod sit corruptibile, vel etiam.quod sit genitum. Quia si sint duo ter­ mini ita se habentes quod posterius non pos­ sit esse sine primo, sicut homo non potest esse sine animali; si illud, scilicet primum, est impossibile esse, sequitur quod posterius etiam sit impossibile esse; sicut si impossibile est lapidem esse animal, impossibile est la­ pidem esse hominem. Hoc autem quod est aliquando non esse, sequitur ad corruptibile et genitum sicut quoddam communius, ut ex dictis (18) patet. Si ergo illud quod semper est, non contingit quandoque non esse, se­ quitur etiam quod impossibile sit id quod semper est, esse genitum et similiter impossi­ bile est illud esse corruptibile. Et sic patet quod omne quod est sempiternum, est inge­ nitum et incorruptibile. (16) n. 5. (17) Ibid. (18) n. 5, et supra in hoc num. T27 — L I, 1. xxvii DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXVII. [nn. 260-266; (191-197)]. Nonnullis praemissis, ostenditur nullum sempiternum esse genitum et cor­ ruptibile, et e converso nullum genitum aut corruptibile esse sempi­ ternum. - Item omne ingenitum et incorruptibile esse sempiternum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 282a4 - bl) (Caput XII) 191. (122) Quoniam autem negatio eius quidem quod est semper possibile es­ se, non semper possibile esse; sem­ per autem possibile non esse, contra­ rium; cuius negatio non semper pos­ sibile non esse: 192. necesse negationes ambarum eidem existere, et esse medium semper entis et semper non entis quod possibile esse et non esse. 193. Utriusque enim negatio quandoque existet, si non semper sit. Quare et non semper non ens erit quandoque et non erit: et non semper possibile esse simul, sed quandoque ens: quare et non esse. Idem igitur erit possibile esse et non; et hoc amborum medium. 194. (123) Ratio autem universalis haec. Sint enim A et B nulli eidem possibi­ lia inesse: omni autem A aut G, et B aut D. Necesse itaque quod cui ne­ que A existit neque B, omni existere G D. Sit itaque E intermedium eorum quae A B: contrariorum enim quod neutrum, medium. Huic itaque necesse ambo existere, et G et D: omni enim G aut A. quare et ei quod est E; quo­ niam igitur A impossibile, G existet. Eadem autem ratio et in D. 195. (124) Neque itaque semper existens genitum aut corruptibile, neque sem­ per non ens. Palam autem quia et si genitum aut corruptibile, non sempi­ ternum. Simul enim erit possibile sem­ per esse, et possibile non semper es­ se: hoc autem quod impossibile sit, ostensum est prius. 196. (125) Igitur, si et ingenitum est, ens autem, hoc necesse est sempiternum esse: similiter autem et si incorrupti­ bile, ens autem. Dico autem ingeni­ tum et incorruptibile quae proprie di­ cuntur: ingenitum quidem quod est nunc, et prius non verum erat dicere non esse; incorruptibile autem quod, nunc ens, posterius non verum erit di­ cere non esse. 197. Aut si quidem haec ad invicem con­ sequuntur, et quod quidem ingenitum incorruptibile, et quod incorruptibile ingenitum; necesse et sempiternum utrique consequi, et sive aliquid inge­ nitum sempiternum, sive incorrupti­ bile sempiternum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Semper esse et non semper esse opponuntur contradi­ ctorie; semper esse et semper non esse (seu nunquam esse) opponuntur contrarie; semper non esse et non semper non esse (seu aliquando esse) opponuntur contradictorie. Declarantur huiusmodi oppositiones. 2. Eidem subiecto oportet inesse negationem tum eius quod est semper esse, tum eius quod est semper non esse: ita scilicet quod inter semper ens et semper non ens id sit medium quod potest aliquando esse et aliquando non esse. 3. Probatur hoc sequi ex praemissis: et primo ex ipsa ratione terminorum. Neutra enim negatio (scilicet non semper esse et non semper non esse) ponit sempiternitatem neque circa esse neque circa non esse; sed utraque ponit quandoque esse et quandoque non esse. Unde idem est quod potest aliquando esse et aliquando non esse; et hoc est medium inter duo coniraria, scilicet semper esse et semper non esse. — 128 — 260-262 DE CAELO ET MUNDO L. 1, 1. χχνπ 4. Idem probatur ratione communi. Sint A et B duo termini, qui, utpote contrarii, nulli eidem possint inesse. Sit G alius terminus, qui ita se habeat ad A quod cuilibet subiecto insit aut Λ aut G (se habeant nimirum ut affirmatio et negatio). Sit etiam D alius terminus, qui eodem modo se habeat ad B sicut G ad A. Sequitur quod omni ei quod non est A neque B, necesse sit inesse G et D : hoc est, oportet quod ambae negationes, quibus negantur A et B, eidem subiecto insint. Ex quo patet conclusio, nempe quod negatio eius quod est semper esse et negatio eius quod est semper non esse, insunt eidem subiecto, quod est me­ dium inter utrumque extremum. 5. Conclusio intenta. Semper existais et semper non existent neque est genitum neque cor­ ruptibile; et e converso genitum aut corruptibile non est sempiternum, nec quantum ad esse nec quantum ad non esse. Sequitur ex praemissis. Si enim daretur oppositum, sequeretur quod aliquid esset simul potens semper esse et non semper esse; sed esse semper et non semper esse sunt contradictorie opposita; ergo etc. 6. Omne quod est proprie ingenitum, et similiter omne quod est proprie incorruptibile, est sempiternum. Et primo concluditur hoc ex praemissis. 7. Secundo, ut infra (lect. seq. n. 9) ostendetur, omne ingenitum est incorruptibile et e converso: ergo sempiternum consequitur ad utrumque, nempe et omne ingenitum et omne incorruptibile est sempiternum. - Colligitur ex omnibus praemissis sequens ratio ad principale propositum (cf. lect. praec. η. I, 3). Nullum sempiternum est genitum neque corruptibile; omne ingenitum et omne incorruptibile est sempiternum; ergo nullum ingenitum est corrupti­ bile, et nullum incorruptibile est genitum. COMMENTARIUM S. THOMAE 260 [lj. Postquam Philosophus ostendit quod omne sempiternum est ingenitum et in­ corruptibile, hic comparat sempiternum ad corruptibile et genitum, ostendens quod simul esse non possunt ('). Et primo praemittit quaedam ex quibus procedit ratio [191]; secundo ex illis argumen­ tatur ad propositum, ibi [195]: Neque itaque semper existens (2) etc. Circa primum tria proponit. Primo qui­ dem declarat oppositionem eius quod est sem­ per esse et semper non esse [191]: et quam­ vis adiungat hoc, quod est possibile, non ta­ men tradit oppositionem quae attenditur se­ cundum possibile et non possibile, sed secun­ dum semper esse et non semper esse. Dicit ergo primo quod huius affirmativae quae est possibile semper esse, negatio contradictorie ei opposita est possibile non semper esse: non quidem ex parte ipsius possibilis, respectu cu­ ius haec est affirmativa possibile non semper esse; sed quantum ad ipsum quod est non semper esse. Sed hoc quod est possibile semper non esse, opponitur contrarie secun­ dum eundem modum ei quod est possibile semper esse. Negativa autem huius est possi­ bile non semper non esse. Et huius ratio est quia hoc adverbium sem­ per designat universalitatem temporis, sicut hoc signum omnis designat universalitatem suppositorum. Unde sicut huic enuntiationi omnis homo est, contradictoria est non omnis homo est, aequipollens ei quae est aliquis ho­ mo non est; contraria vero huic omnis homo est, dicitur omnis homo non est, aequipollens huic nullus homo est; huius autem contradi­ ti) Cf. lcct. praec. n. 3. (2) n. 5. ctoria est non omnis homo non est, aequipol­ lens huic aliquis homo est: ita huic quod dico semper esse, contradictorie opponitur non semper esse, quod aequipollet ei quod est ali­ quando non esse: sed ei quod est semper esse, contrarie opponitur semper non esse, quod aequipollet huic quod est nunquam esse; huic vero contradictorie opponitur non semper non esse, quod aequipollet ei quod est aliquando esse. 261 [2J. Secundo cum dicit [192]: Ne­ cesse negationes etc., concludit ex praedicto modo oppositionis quod oportet eidem subie­ cto inesse negationes ambarum, scilicet eius quod est semper esse et eius quod est sem­ per non esse; quae scilicet negationes sunt non semper esse et non semper non esse. Quae quidem negationes eodem modo insunt eidem, ut illud sit medium inter semper ens et semper non ens quod quidem potest quan­ doque esse et quandoque non esse; sicut si dicamus quod inter omnem hominem esse et nullum hominem esse, medium est aliquem hominem esse et aliquem hominem non esse. 262 [3|. Tertio ibi [193]: Utriusque enim negatio etc., probat hanc conclusionem sequi ex praemissis. Et primo ratione propria, quae scilicet sumitur ex ratione terminorum in quaestione positorum, dicens: utriusque enim negatio, scilicet tam eius quae est semper esse quam eius quae est semper non esse, quando­ que existet, idest ponit aliquid quandoque esse, si non semper sit, idest si per negatio­ nem non ponitur aliquid semper: verbi gra­ tia, ista negatio non semper ens, non ponit sempiternitatem neque circa esse neque circa non esse, et ideo ponit quandoque esse et quandoque non esse; et simile est de hac ne­ gatione non semper non esse. Concludit ergo — 129 — L. I, 1. χχνιι DE CAELO ET MUNDO quod illud quod non semper est non ens, erit quandoque ct quandoque non erit : quia sic negatur semper non esse, quod non ponitur semper esse. Et similiter ista negatio quae est non semper possibile esse, quia removet sem­ piternitatem circa esse ita quod non ponit sempiternitatem circa non esse, ponit ens quandoque; et quia non ponit esse semper, nihil prohibet illud non esse. Sic ergo idem erit possibile esse quandoque et non esse quandoque. Et hoc est medium inter duo contraria quae sunt semper esse et semper non esse. 263 |4]. Secundo ibi [194]: Ratio autem etc., probat idem ratione communi, quae sci­ licet in quibuslibet terminis locum habet. Sint enim duo termini A et B, ita se habentes quod nulli eidem possint inesse quia sunt contrarii, sicut semper ens et semper non ens. Accipiatur autem alius terminus, sci­ licet G, qui ita se habeat ad A quod omni subiecto insit vel A vel G : habent enim se sicut affirmatio et negatio, ut semper ens et non semper ens. Sit autem alius ter­ minus, scilicet D, qui eodem modo se ha­ beat ad B, sicut semper non ens et non semper non ens. Necesse est ergo quod omni ei quod neque est A neque B, idest quod neque est semper ens neque semper non ens, insint et G et D, quae sunt ne­ gationes amborum : quia a quo removetur semper esse et semper non esse, necesse est quod attribuatur ei non semper esse, idest quandoque non esse, et non semper non esse, idest quandoque esse. Et sic illud subiectum a quo removetur utraque affirmatio, et cui at­ tribuitur utraque negatio, est quod est me­ dium inter A et B : quia illud quod negat utrumque extremum, est medium inter duo contraria; sicut quod neque est album neque nigrum, est medium inter album et nigrum. Huic ergo medio necesse est quod ambae ne­ gationes insint, scilicet G et D. Quia sicut dictum est, oportet quod cuicumque insit G aut A; unde oportet quod alterum eorum insit ei quod est E; quia igitur ei quod est E im­ possibile est quod insit A, sequitur quod in­ sit ei G. Et eadem ratione probatur quod in­ sit ei D. Sic igitur et G et D praedicantur de E, a quo removetur et A et B : quia sci­ licet aliquid est quandoque ens, quandoque non ens, quod neque est semper ens neque semper non ens. Et hoc est quod probare in­ tendit. 264 [5]. Deinde cum dicit [195]: Neque itaque semper existens etc., ex praemissis ar­ 262-266 gumentatur ad propositum. Si enim est ali­ quid semper existens, neque est genitum ne­ que corruptibile: similiter etiam si est sem­ per non existens, neque est genitum neque corruptibile. Manifestum est autem quod etiam e converso, si aliquid est genitum aut corruptibile, non est sempiternum, neque quantum ad esse neque quantum ad non esse. Si enim detur oppositum, scilicet quod ali­ quid sit simul sempiternum et genitum et corruptibile, sequetur quod aliquid sit simul potens semper esse et non semper esse; quia sempiternum potest semper esse, generabile au­ tem et corruptibile non semper est. Quod au­ tem hoc sit impossibile, ostensum est prius: quia dictum est (3) quod semper esse et non semper esse opponuntur contradictorie. Unde relinquitur impossibile esse quod aliquid sil simul sempiternum et corruptibile vel geni­ tum. 265 [6], Deinde cum dicit [196]: Igitur si et ingenitum etc., ostendit quod omne ingeni­ tum et incorruptibile est sempiternum (4). Et primo concludit hoc ex praemissis, dicens quod necesse est quod ingenitum omne sit sempiternum, et similiter incorruptibile omne sil sempiternum, dummodo sit ens; ita ta­ men quod accipiamus ingenitum et incorrupti­ bile secundum quod proprie dicuntur; prout scilicet ingenitum dicitur quod ita est nunc quod non erat prius verum dicere de ipso quod non erat, et secundum quod incorrupti­ bile dicitur quod ita nunc est quod posterius non erit verum dicere de ipso quod non sit; sicut patet ex his quae supra (5) dicta sunt in distinctione horum nominum. 266 [7]. Secundo ibi [197]: Aut si qui­ dem etc., probat idem ex his quae infra (6) ostendentur: dicens quod, si ingenitum et in­ corruptibile consequuntur se invicem hoc modo quod omne ingenitum sit incorruptibile et e converso, necesse est quod sempiternum consequatur ad utrumque; ut scilicet omne incorruptibile sit sempiternum. Ex omnibus autem praemissis talis potest colligi ratio (7): nullum sempiternum est ge­ nitum neque corruptibile; omne ingenitum et omne incorruptibile est sempiternum; ergo nullum ingenitum est corruptibile, et nullum incorruptibile est genitum (3) (4) (5) (6) (7) n. t. Cf. lect. praec n. 3. Lect. XXIV. n. 3. 4. 9. Lect. sq. n. 9. Cf. lect. praec. n. 1. 3. de caelo et mundo L. I, L xxviii LECTIO XXVIIL [nn. 267-275; (198-204)]. Genitum et corruptibile, et similiter ingenitum et incorruptibile, se invicem consequuntur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 282bl - 283a4) (Caput XII) 198. (126) Palam autem et ex determina- . tione ipsorum. Est enim necesse, si corruptibile, genitum: aut enim inge­ nitum aut genitum: si enim ingenitum, incorruptibile supponitur. 199. Et si genitum autem, corruptibile es­ se necesse est. Aut enim corruptibile aut incorruptibile: sed si incorrupti­ bile, ingenitum supponitur. 200. (127) Si autem non consequuntur ad invicem incorruptibile et ingenitum, non necesse est neque ingenitum ne­ que incorruptibile sempiternum esse. 201. Quod autem necesse consequi, ex his manifestum fiet. Genitum enim et cor­ ruptibile consequuntur se invicem. 202. Palam autem et hoc ex prioribus. Semper enim entis et semper non en­ tis est intermedium cui neutrum con­ sequitur. Hoc autem est genitum et corruptibile: possibile enim et esse et non esse determinato tempore utrum­ que: dico autem utrumque et esse quanto quodam tempore et non esse. (128) Si igitur est quod genitum aut corruptibile, necesse hoc intermedium 1 esse. 203. Sit enim A semper ens, B autem sem­ per non ens, G autem genitum, D au­ tem corruptibile. Necesse itaque G i intermedium esse A et B: his quidem enim non est tempus ad neutrum ter­ minum in quo aut A non erat aut B erat; genito autem necesse aut actu aut potentia esse; his autem quae A B neutro modo. Quanto igitur quo­ dam et determinato tempore et erit et iterum non erit G: similiter autem et in D. Genitum igitur et corruptibile utrumque. Consequuntur igitur invi­ cem genitum et corruptibile. 204. (129) Sit itaque in quo est E ingeni­ tum, quod autem Z genitum, quod au­ tem in quo I incorruptibile, quod au­ tem in quo T corruptibile. Quae ita­ que Z T ostensum est quod conse­ quuntur invicem. Quando itaque sic posita ut haec, puta quae quidem Z et quae T consequentia; quae autem E et Z nulli eidem, omni autem al­ terum; et similiter autem et quae I T: necesse et quae I E consequi invi­ cem. Sit enim ei quod I, E non con­ sequens: Z igitur consequetur: omni enim E aut Z. Insuper cui Z, et T. Ei igitur quod I, T consequetur. Sed supponebatur impossibile esse. Ea­ dem autem ratio et quod I ei quod E: sed et sic habeatur ingenitum in quo E ad genitum in quo est Z, et incorruptibile in quo I ad corruptibile in quo T. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Ex suppositione quod ingenitum et incorruptibile convertantur, probatur primo quod genitum consequitur ad corruptibile. Nisi enim corruptibile sit genitum, oportet esse ingenitum; sed supponitur ingenitum et incorruptibile ad invicem converti; ergo aliquid corruptibile erit incorruptibile, quod est absurdum. 3. Eodem modo probatur secundo quod corruptibile sequitur necessario ad genitum. 4. Necessitas suppositionis praemissae n. 2, repetenda est ex hoc quod sempiternum con­ sequitur ad ingenitum et incorruptibile (cf. lect. praec. n. 6 sq.). 5. Absque suppositione ostenditur propositum: et primo quod genitum et corruptibile se invicem consequuntur. — I3I — 11 — De Caelo et Mundo. I.. I, 1. χχνιιι DE CAELO ET MUNDO 267-272 6. Nam inter semper ens et semper non ens est medium id quod est negatio utriusque, sci­ licet id quod quandoque est et quandoque non est; sed aliquo finito tempore esse et alio finito tempore non esse convenit tam genito quam corruptibili; ergo cui attribuitur genitum, attribuitur etiam corruptibile, et e converso, et ita se invicem consequuntur. 7. Manifestatur haec ratio in terminis. 8. Obiectio. Non semper esse et non semper non esse alio modo convenit corruptibili et alio modo generabili : nam genitum habet non esse antequam sit, corruptibile autem habet non esse postquam fuit. Ergo praemissa ratio non videtur efficax ad concludendum quod genitum et corruptibile sint unum et idem medium inter semper ens et semper non ens. Excluditur haec difficultas. Dicendum est enim quod, cum ante et post illud determinatum tempus quo genitum et corruptibile habent esse et non esse, sit ponere aliud tempus, utrum­ que oportet esse genitum et corruptibile. 9. Ostenditur ex praemissis quod ingenitum et incorruptibile convertuntur. Nam mani­ festum est quod ingenitum et genitum nulli eidem possunt convenire, sed cuique convenit aut unum aut alterum; et idem patet de incorruptibili et corruptibili. Similiter manifestum est ex dictis quod cui convenit genitum, convenit etiam corruptibile. Si ergo ad incorruptibile non sequitur ingenitum, incorruptibile poterit esse genitum; sed omne genitum est corruptibile; ergo incorruptibile erit corruptibile, quod est absurdum. Simili modo ostenditur quod ad ingenitum sequitur incorruptibile. - Concluditur quod omne corruptibile est genitum et e converso, et omne incorruptibile est ingenitum et e converso. COMMENTARIUM S. THOMAE 267 [1]. Supra Philosophus ostendit pro­ positum ex parte sempiterni, nunc autem ostendit propositum ex parte geniti et inge­ niti, corruptibilis et incorruptibilis (l)Et primo probat propositum ex supposi­ tione [798]; secundo ex necessitate, ibi [201] : Quod autem necesse consequi (2) etc. Circa primum duo facit: primo ex suppo­ sitione huius quod ingenitum et incorrupti­ bile convertantur, probat quod genitum et corruptibile convertuntur [198]; secundo osten­ dit unde sit supponenda conversio ingeniti et incorruptibilis, ibi [200] : Si autem non consequuntur (3) etc. 268 [2]. Dicit ergo primo [198] quod id quod intendimus potest fieri manifestum ex determinatione ipsorum, idest ex distinctione et habitudine horum terminorum ad invicem. Et primo ostendit quod genitum sequatur ad corruptibile, ita scilicet quod si aliquid sit corruptibile, ex necessitate sit genitum. Opor­ tet enim id quod est corruptibile aut esse genitum aut ingenitum, quia de quolibet existentium alterum horum oportet praedicari : si ergo aliquid sit corruptibile quod non sit genitum, sequitur quod sil ingenitum. Sup­ ponimus autem quod ingenitum et incorru­ ptibile convertantur: et ita si aliquid est in­ genitum, erit incorruptibile. Si ergo aliquod corruptibile non sit genitum, sequitur quod aliquod corruptibile sit incorruptibile. 269 [3], Secundo ibi [199]: Et si genitum autem etc., probat eodem modo quod necesse sit, si aliquid est genitum, quod sit corrupti­ bile. Oportet enim id quod est genitum aut esse corruptibile aut incorruptibile; sed hoc (1) Cf. lect. XXVI. n. 3. (2) n. 5. (3) n. 4. supponitur, quod si aliquid est incorruptibile, quod sit ingenitum, propter eorum converti­ bilitatem; sequitur ergo quod sit aliquid ge­ nitum quod sit ingenitum, quod est impossi­ bile. — Et sic probatum est quod omne cor­ ruptibile est genitum, et e converso : suppo­ sito tamen quod ingenitum et incorruptibile convertantur. 270 [4]. Deinde cum dicit [200]: Si au­ tem non consequuntur etc., ostendit unde hoc oporteat supponi. Et dicit quod si non con­ sequuntur se invicem incorruptibile et inge­ nitum, non ex necessitate hoc quod est esse sempiternum, erit consequens ad hoc quod est ingenitum et ad incorruptibile: quod ta­ men supra (4) ostensum est. 271 [5]. Deinde cum dicit [201]: Quod autem necesse consequi etc., probat proposi­ tum ex necessitate. Et primo ostendit quod genitum et corru­ ptibile convertantur [201]; secundo ex hoc ulterius ostendit quod etiam ingenitum et in­ corruptibile convertantur, ibi [204] : Sit ita­ que in quo est E (5) etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit [201]: et dicit quod ex his quae dicentur, manifestum erit quod necesse est praedicta se invicem consequi; quia primo hoc manifestabitur, quod genitum et corru­ ptibile se invicem consequuntur. 272 [6]. Secundo ibi [202]: Palam autem etc., inducit rationem ad hoc ostendendum. Et dicit quod sicut convertibilitas incorrupti­ bilis et ingeniti manifestatur ex prius dictis (6), ita etiam hoc quod genitum et corruptibile sint convertibilia, manifestatur ex prioribus. (4) Lect. praec. n. 6 sq (5) n. 9. (6) Cf. n. 4. — T32 — 272-275 DE CAELO ET MUNDO Quia inter semper ens el semper non ens est medium, sicut supra (7) dictum est, id ad quod neutrum consequitur, idest quod neque est semper ens neque semper non ens: tale autem est genitum et corruptibile, quia utrum­ que eorum est possibile esse et non esse se­ cundum aliquod tempus determinatum, ita scilicet quod aliquo tempore linito utrumque eorum sit, et iterum non sit quodam alio tempore: si ergo est aliquid quod sit geni­ tum aut quod sit corruptibile, necesse est quod huiusmodi sit medium inter semper ens et semper non ens; et sic utrumque eorum eidem attribuitur, et se invicem consequi vi­ dentur. 273 [7]. Tertio ibi [203]: Si enim A etc., manifestat praemissam rationem in terminis, dicens: sit A semper ens, et B sit semper non ens, G autem sit genitum, D autem sit corruptibile. Necesse est ergo G, quod est genitum, esse medium inter A et B, idest in­ ter semper ens et semper non ens: quia his, scilicet A et B, non est aliquod tempus ad neutrum terminum, idest nec ante nec post, in quo vel A, quod est semper ens, non sit, aut B, quod est semper non ens, sit; sed ipsi genito necesse est quod sit tempus in quo non sit, ad utrumque extremum vel ad alterum, et similiter in quo sit, et hoc vel secundum actum vel secundum potentiam; cum tamen his quae sunt A et B neutro modo existât tempus ad oppositum, idest nec secundum actum nec secundum potentiam. Relinquitur ergo quod genitum quod est G, in quodam determinato tempore est, et quo­ dam determinato tempore non est; et similis ratio est de D. Sequitur igitur quod utrum­ que eorum sit et genitum et corruptibile; ita scilicet quod genitum sit utrumque, et cor­ ruptibile sit utrumque. Sic ergo patet quod genitum et corruptibile se invicem conse­ quuntur. 274 [8]. Sed videtur quod haec ratio non sit efficax : non enim est necesse quod quid­ quid est medium inter duo contraria, sit unum et idem. Nam inter album et nigrum medium quidem est quod neque est album neque nigrum, et tamen hoc dicitur de diver­ sis quae se invicem non consequuntur: quia et rubeum et pallidum et quilibet mediorum colorum neque est album neque nigrum, et tamen isti colores non se invicem consequun­ tur. Et ita posset aliquis dicere quod medium (7) I ect. praec. n. 2 sqq. 1. I, 1. xkvitt inter semper ens et semper non ens est quod neque est semper ens neque semper non ens, sed alio modo hoc convenit corruptibili et alio modo generabili: nam genitum habet non esse antequam sit, corruptibile autem habet non esse postquam fuit. Sed haec obiectio excluditur per hoc quod dicit, quod utrumque eorum est et non est quodam determinato tempore: et ita oportet quod utrumque eorum habeat esse post non esse et ante non esse. Et hoc magis manife­ stabitur in sequentibus (8). 275 [9]. Deinde cum dicit [204]: Sit ita­ que in quo est E etc., ostendit ex hoc quod etiam ingenitum et incorruptibile convertan­ tur, dicens : sit E ingenitum, Z genitum, I in­ corruptibile, T corruptibile. Quia igitur osten­ sum est (°) quod genitum et corruptibile se invicem consequuntur, planum est quod Z et T se invicem consequuntur. Quando igitur positum fuerit quod Z et T se consequuntur, scilicet genitum et corruptibile; et quod E et Z, idest genitum et ingenitum, nulli eidem insunt, sed cuilibet oportet inesse alterum eorum; et eadem ratio est de T et I, scilicet de corruptibili et incorruptibili, scilicet quod nulli eidem insunt, sed omni alterum: quan­ do igitur haec ita ponuntur, necesse est quod 1 et E, idest ingenitum et incorruptibile, se invicem consequantur. Et hoc probat ducen­ do ad impossibile. Si enim ad I, quod est incorruptibile, non ex necessitate consequa­ tur E, quod est ingenitum, sequetur quod Z, quod est genitum, simul possit stare cum I, quod est incorruptibile: quia iam dictum est quod de quolibet praedicatur aut E, idest in­ genitum, aut Z, idest genitum. Insuper di­ ctum est quod cui inest Z, idest genitum, ei inest et T, idest corruptibile. Sic igitur se­ quetur quod T, idest corruptibile, insit ei quod est I, idest incorruptibili. Quod est con­ tra positum: positum enim erat quod T et I nunquam eidem inessent : nihil enim est cor­ ruptibile et incorruptibile. Et eadem ratio est quod I, idest incorruptibile, consequatur ad id quod est E, scilicet ingenitum: quia eo­ dem modo se habet ingenitum quod est E, ad genitum quod est Z, sicut incorruptibile quod est I, ad corruptibile quod est T. Sic igitur patet ex praedictis quod omne corruptibile est genitum et e converso, et omne incorruptibile ingenitum et e converso. (8) Lect. Sq. (O) n. 5 sqq. — T33 — L. I, 1. xxix DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXIX. [nn. 276-287; (205-212)]. Reprobatur opinio ponens quod nihil prohibet aliquid ingenitum esse cor­ ruptibile, et aliquid genitum incorruptibile. - Contrarium ostenditur per rationem naturalem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 283a4 - b22) (Caput XII) 205. (130) Dicere itaque nihil prohibere factum esse quod incorruptibile, et quod ingenitum corrumpi posse, semel existente huic quidem generatione, huic autem corruptione, perimere est datorum aliquid. Aut enim infinito, aut quanto quodam determinato tem­ pore possunt omnia aut facere aut pa­ ti aut esse aut non esse: et infinito pro­ pter hoc, quia determinatum est ali­ qualiter infinitum cuius non est plus. Quod autem quo infinitum, neque in­ finitum neque determinatum. 206. (131) Adhuc, quid magis in hoc signo semper ens prius corruptum est, aut non ens infinito factum est? Si enim nihil magis, infinita autem signa, pa­ lam quia infinito tempore erat aliquid generabile et corruptibile. Potest igi­ tur non esse infinito tempore. Simul igitur habebit virtutem eius quod non esse et esse, hoc quidem prius si cor­ ruptibile, hoc autem posterius si ge­ nerabile. Itaque si existere ponamus quae possunt, opposita simul existunt. 207. (132) Adhuc autem et hoc similiter in omni signo existet. Quare infinito tem­ pore eius quod non esse et esse habe­ bit virtutem. Sed ostensum est quia impossibile hoc. 208. Adhuc, si prius virtus existit actu, omni existet tempore et ens ingenerabile, aut etiam non ens infinito tempore, fieri autem possibile. Simul autem non esse et eius quod est esse virtutem habebat, et hoc quoque esse et posterius infinito utique tempore. 209. (133) Manifestum autem et aliter quod impossibile est corruptibile ens non corruptum esse quandoque. Semper enim erit simul et corruptibile et in­ corruptibile entelechia: quare simul erit possibile et semper esse et non semper. Corrumpitur igitur quando­ que corruptibile. Et si generabile, fa­ ctum est: possibile enim factum esse, et non semper quidem esse. 210. (134) Est autem et sic videre quod impossibile aut quod factum est quan­ doque incorruptibile aliquid esse, aut ingenerabile ens et semper prius cor­ rumpi. Neque enim a casu neque in­ corruptibile neque ingenerabile possi­ bile esse: (135) quod quidem enim ca­ suale est aut a fortuna, praeter sem­ per et ut frequenter aut est aut fit; quod autem infinito tempore aut sim­ pliciter aut a quadam parte est, aut semper aut ut frequenter existit ens. (136) Necesse igitur natura talia quan­ doque quidem esse, quandoque au­ tem non. Talium autem eadem poten­ tia contradictionis; et materia causa eius quod esse et non. Itaque necesse etiam simul existere actu opposita. 211. (137) Sed adhuc neque verum dicere nunc quia est annus prior, neque an­ nus prior quia nunc est. Impossibile ergo non ens aliquando posterius sem­ piternum esse. Habebit enim posterius et eius quod est non esse virtutem: (138) veruntamen non eius quod tunc non esse (existit enim actu ens); sed in anno priore et in praeterito tem­ pore. Sit itaque cuius habet virtutem existens actu: erit igitur verum dicere nunc quia non est annus prior. Sed impossibile: neque una enim virtus eius quod est factum esse, sed eius quod esse aut futurum esse. (139) Si­ militer autem et si prius ens sempi­ ternum posterius non erit: habebit enim virtutem cuius actus non est. Ita­ que si ponamus possibile, verum est — 134 —- DE CAELO ET MUNDO dicere nunc quia est annus prior, et universaliter in praeterito tempore. 212. (140) Et naturaliter autem et non uni­ versaliter intendentibus impossibile aut sempiternum ens prius corrumpi po­ sterius, aut prius non ens posterius L. 1, I. χχιχ sempiternum esse. Corruptibilia enim et generabilia sunt et alterabilia om­ nia: alterantur autem contrariis, et ex quibus constant natura entia, et ab eisdem ipsis corrumpuntur. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Qui dicit nihil prohibere quod aliquid genitum sit incorruptibile, vel quod aliquid inge­ nitum possit corrumpi, necesse est quod destruat aliquod ex principiis suppositis. 3. Quorum unum fuit quod omnia habentia aliquam potentiam, habent eam respectu tem­ poris vel simpliciter infiniti, vel simpliciter determinati. Qui autem ponit aliquid esse ingenitum et corruptibile, vel genitum et incorruptibile, ponit aliquid habere potentiam essendi vel non essendi in tempore quod neque est simpliciter infinitum neque simpliciter finitum, sed est secundum quid (idest vel ex parte principii vel ex parte finis.) infinitum, et similiter secundum quid finitum. Ergo destruit praefatum principium. 4. Textus subdivisio. - Primo ex parte potentiae eius quod ponitur generari vel corrumpi, ostenditur per praedictam opinionem destrui etiam aliud principium praesuppositum, nempe quod impossibile est idem simul esse et non esse. Prima ratio. Non potest assignari ratio quare id quod semper fuit et ponitur postea corrumpi, magis possit corrumpi in isto instanti quam in aliquo infinitorum praecedentium. Ergo illud ingenitum quod ponitur corruptibile, potuit non esse in quolibet instanti praecedentis temporis: seu id quod ponitur praeextitisse tempore infinito, potuit toto illo tempore non esse. Sequitur ergo quod aliquid respectu eiusdem temporis habet virtutem eius quod est esse et eius quod est non esse. Sed nihil prohibet ponere id quod est possibile. Ex hoc ergo quod ingenitum, pro illo tempore in quo erat, ponitur quod potuerit non esse, sequitur quod idem simul sit et non sit. - Idem inconveniens sequitur si aliquod genitum quod prius non erat tempore infinito, postea factum sit in aliquo tempore. 5. Obiectio. Licet id quod ponitur fuisse tempore infinito, simul cum hoc non potuerit non esse, tamen dici potest quod simpliciter loquendo habuit potentiam ut pro illo tempore non esset. - Sed contra: potentia ad non esse est incompossibilis ei quod simpliciter ne­ cesse est esse; tale autem est id quod naturaliter est per tempus infinitum. 6. Secunda ratio. Quod semper fuit vel non fuit, secundum opinionem praemissam ponitur habuisse in omni instanti potentiam ad oppositum eius quod ei inerat : ergo habuit potentiam ut esset et non esset tempore infinito. 7. Tertia ratio. Si est aliquid ingenitum et corruptibile, semper habuit potentiam ad non esse; et si est aliquid genitum quod prius non fuerit tempore infinito, fuit toto illo tempore possibile fieri. Ergo quod ponitur fuisse infinito tempore, potuit toto illo tempore non esse; et quod infinito tempore ponitur non fuisse, potuit eodem tempore esse. Ergo potuit simul esse et non esse, quod est impossibile. 8. Impossibile est etiam iuxta praemissa quod aliquid sit corruptibile, quod quandoque non corrumpatur. Secus enim haberet naturalem potentiam ut non corrumpatur, seu esset incorruptibile. Unde semper erit corruptibile et incorruptibile, et possibile semper esse et simul non semper esse. Quod est impossibile: nam quod potest semper esse, ex necessitate semper est; unde non potest non semper esse. - Similiter si aliquid existens sit ex natura sua generabile, non potest esse sempiternum, sed oportet quod sit generatum: tale enim non habet naturalem potentiam ad essendum, nisi postquam factum est. 9. Ex parte causae materialis eius quod ponitur ingenitum et incorruptibile, ostenditur sequi idem inconveniens, quod nimirum aliquid simul sit et non sit, si vel genitum sit incorruptibile vel ingenitum sit corruptibile. Quod enim generatur vel corrumpitur post infinitum tempus, non est a casu, sed a natura. Eorum autem quae a natura habent quod quandoque sint et quan­ doque non sint, eadem potentia est ad contradictoria, scilicet esse et non esse. Ergo, cum in eo quod generatum remaneat materia seu potentia ad non esse, si simul sit incorruptibile, erit simul potens esse et non esse. Et eadem ratio est ex parte ingeniti. 10. Obiectio. Incorruptibile quod est genitum potest dici quod habeat potentiam ad non esse, non quidem in futuro, sed respectu praeteriti. Et simili modo quod est ingenitum et cor­ ruptibile habebit potentiam ad esse. - Sed hoc est impossibile. Nam ordo temporis non po­ test inverti. Nulla autem potentia respicit id quod factum est in praeterito, sed quod est in prae­ senti vel futuro. Si ergo aliquid esset possibile esse vel non esse respectu praeteriti temporis, cum id ad quod aliquid habet potentiam possit poni esse in actu, poterit poni quod annus prior non fuerit, vel quod nunc sit ille annus. — 135 — L. I, 1. xxix DE CAELO ET MUNDO 276-278 11. Per rationem propriam scientiae naturalis ostenditur quod impossibile est id quod semper fuit postea corrumpi, vel id quod non semper fuit postea esse sempiternum. Ex illis enim contrariis ex quibus aliqua generantur cum prius non essent, ab illis postea corrum­ puntur, et in eadem reducuntur per corruptionem. Ex quo patet quod illud quod est gene­ ratum potest iterum corrumpi, et id quod est corruptum fuit quandoque genitum. 12. Praedictae rationes in nullo impugnant catholicam fidem, secundum quam ponimus quod mundus incoepit, non per generationem, sed per effluxum a primo principio, a quo est totum ens, et cuius potentia non est alligata ad dandum esse rebus infinito tempore, sed prout vult. Ea vero quae ab eo sic producta sunt ut in sempiternum durent, habent natu­ ralem virtutem ut semper sint, et nullo modo ad hoc quod aliquando non sint. COMMENTARIUM S. THOMAE 276 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod generabile et corruptibile se invicem consequuntur, et similiter ingenitum et in­ corruptibile, hic reprobat opinionem contra­ riam ('), per hoc quod ex contraria opinione necesse est aliqua principiorum suppositorum destrui. Et primo ostendit quomodo per hanc po­ sitionem destruitur id quod suppositum est (1 2), virtutem omnem referri ad determinatum tempus [205]; secundo ostendit quod per hanc positionem destruitur quod suppositum est (3), quod non contingit simul idem esse et non esse, ibi [206] : Adhuc quid magis (4) etc. 277 [2], Dicit ergo primo [205] quod, cum ostensum sit (5) demonstrative ex praesuppositis quibusdam principiis quod omne genitum est corruptibile, et omne ingenitum est incorruptibile, et e converso, consequens est quod qui dicit nihil prohibere quod ali­ quid quod est facium seu genitum sit incor­ ruptibile, et aliquid quod est ingenitum pos­ sit corrumpi; ita scilicet quod uni eorum, sci­ licet genito, adsit semel tantum generatio, et alteri adsit semel tantum corruptio, sine vi­ cissitudine generationis et corruptionis : per hoc necesse est destruere aliquod principio­ rum suppositorum. Si enim conclusio syllo­ gistice sequitur ex praemissis, non potest in­ terimi conclusio ex necessitate consequens ex praemissis, nisi interimatur aliquod praemis­ sorum. Hoc autem videtur dicere contra Plato­ nem, qui posuit mundum genitum sed in­ corruptibilem, et ex consequenti posuit quod illud inordinatum ex quo mundus est geni­ tus, fuerit ingenitum sed corruptibile: quam­ vis quidam dicant hoc Platonem non sic in­ tellexisse sicut sonant verba eius, contra quae hic Aristoteles disputat. Sed quantum perti­ net ad expositionem huius libri, non refert utrum sic vel aliter Plato senserit, dummodo videatur qualiter haec positio improbetur per rationes Aristotelis. (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. XXVI, n. 3. Ibid. n. 2. Ibid. n. 5. n. 4. Lect. XXVI sqq. 278 [3]. Resumit autem unum principio­ rum datorum (fi), ex cuius suppositione argu­ mentabatur ad propositum ostendendum: et dicit quod omnia habentia aliquam virtutem, possunt facere vel pati, vel esse vel non esse ea quorum habent virtutem, vel in tempore infinito vel in quodam tempore determinatae quantitatis, quod sit simpliciter finitum. Et quia supra non fecerat mentionem quod virtus diceretur nisi respectu determinati tem­ poris, subiungit quod propter hoc habentia virtutem possunt aliqua facere vel esse tem­ pore infinito, quia etiam ipsum tempus infi­ nitum est aliqualiter determinatum, scilicet se­ cundum rationem, ut non possit in eo diver­ sitas inveniri: quia scilicet infinitum est cu­ ius non est pius, idest quo non potest maius accipi. Nec obstat quod Aristoteles in II1 Physic. (7) improbat hanc definitionem infi­ niti, dicens eam magis esse definitionem per­ fecti et totius, cum tamen infinitum sit im­ perfectum et in modum partis se habens: quia Philosophus ibi loquitur de infinito se­ cundum id quod de eo est in actu, cui sem­ per potest additio fieri; hic autem loquitur de infinito secundum totum quod est de eo in potentia, cui non potest additio fieri. Et talis etiam est dispositio temporis, de quo nunc lo­ quitur: quia tempus non est totum simul, sed est successivum. Illud autem tempus quod est infinitum quo, idest secundum aliquid, scilicet secun­ dum principium vel secundum finem, neque est infinitum simpliciter, quia potest eo ali­ quid esse plus, neque simpliciter determina­ tum, quia non habet aliquam certam quanti­ tatem. Et ideo, secundum praedictam supposi­ tionem, non potest esse quod aliquid habeat virtutem faciendi vel patiendi, sive essendi vel non essendi, aliquo tempore quod sit fini­ tum ex una parte et infinitum ex alia. Qui­ cumque autem ponit quod aliquid est ingeni­ tum et corruptibile, vel genitum et incorru­ ptibile, ponit quod aliquid habeat potentiam essendi vel non essendi tempore secundum quid infinito et secundum quid finito : ergo destruit praedictum principium suppositum. (6) Cf. lect. XXVI, n. 2. (7) Cap. VI, n. 7 sqq.; S. Thom. lect. XI. n. 2 sqq. —- I36 — 279-282 DE CAELO ET MUNDO 279 [4], Deinde cum dicit [206]: Adhuc quid magis etc., ostendit quod praedicta po­ sitio destruit aliud principium suppositum (89), scilicet quod impossibile est idem esse et non esse. Et circa hoc duo facit: primo ostendit propositum ex parte potentiae eius quod po­ nitur generari vel corrumpi [206]; secundo ex parte causae ipsius, ibi [210] : Est autem et sic videre (°) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod ponentibus aliquod ingenitum corrumpi, vel aliquod genitum incorruptibile, sequitur quod aliquid possit simul esse et non es­ se [206]; secundo ostendit quod idem incon­ veniens sequitur ponentibus aliquid esse cor­ ruptibile quod non corrumpitur, ibi [209] : Manifestum autem et aliter (10) etc. Circa primum [206] ponit tres rationes. Circa quarum primam dicit : si ponamus quod aliquid ingenitum prius semper fuit, et postea corrumpatur in aliquo signo temporis, idest in aliquo instanti, nulla ratio potest as­ signari quare magis possit corrumpi in isto instanti quam in aliquo infinitorum praece­ dentium. Et similiter si aliquid sit genitum quod prius non erat tempore infinito, et po­ stea factum est in aliquo instanti, nulla ratio potest assignari quare magis possit esse vel fieri in hoc instanti quam in aliquo praece­ dentium infinitorum. Posset autem ratio assignari si tempus prae­ cedens poneretur finitum, quia posset dici quod haberet virtutem ad esse vel non esse in tanto tempore, et non in pluri : sed ex quo ponitur fuisse vel non fuisse tempore in­ finito, praedicta ratio cessat. Et ideo necesse est ponere quod ingenitum potuerit non esse in quolibet instantium praecedentis temporis; et similiter quod genitum potuerit esse in quolibet instantium praecedentis temporis. Si enim nihil magis, idest si nulla maior ratio est quare possit incipere esse vel non esse in isto instanti quam in aliquo praecedentium, cum infinita signa, idest infinita instantia, praecesserint, manifestum est quod in illo in­ finito tempore erit aliquid generabile, ita quod in quolibet instanti illius temporis infi­ niti potuerit generari. Et similiter est dicen­ dum quod in quolibet instanti illius temporis erat corruptibile illud quod ponitur ingenitum et postea corruptum. Sic igitur patet quod illud quod ponitur praeextitisse tempore infini­ to, potuit etiam non esse toto illo tempore in­ finito. Sequetur igitur quod aliquid habebit virtutem simul, idest respectu eiusdem tem­ poris, eius quod est esse et eius quod est non esse: ita tamen quod ex parte eius quod est ingenitum et corruptibile, accipiatur esse prius quam non esse; ex parte autem geniti et in­ corruptibilis accipiatur esse posterius quam (8) cr. lcct. XXVt. n. 5. (9) n. 9. (10) n. 8. L. I, 1. xxix non esse. Nihil autem prohibet ponere id quod est possibile. Si ergo ponamus quod illud quod est ingenitum, pro illo tempore in quo erat et poterat non esse, quod tunc non fuerit, sequetur opposita simul esse, scilicet quod illud simul sit et non sit. Sic igitur prae­ dicta positio removet hoc quod suppositum est, scilicet quod impossibile est idem simul esse et non esse. 280 [5]. Sed videtur quod ista ratio non cogat. Nihil enim prohibet aliquid esse sim­ pliciter possibile, quod tamen est impossibile aliquo posito : sicut si ponamus Socratem se­ dere pro aliquo tempore, possibile est simpli­ citer illum pro illo tempore non sedere, ta­ men non est compossibile. Ita etiam potest dici quod illud quod fuit tempore infinito, pro tempore illo poterat non esse: non ta­ men hoc quod est ipsum non esse, est com­ possibile posito, ut scilicet simul possit poni cum eo quod est ipsum esse. Sed dicendum est quod illud quod est incompossibile ei quod est contingenter, nihil prohibet simpliciter possibile esse: sed illud quod est incompossibile ei quod simpliciter necesse est esse, est simpliciter impossibile. Id autem quod naturaliter est per tempus infi­ nitum, necesse est esse : quia necesse est quod unumquodque tantum sit quantum natura re­ rum habet; non enim aliquid deficit esse nisi quando iam non potest esse, eo quod omnia appetunt esse. Si igitur aliquid ponitur pos­ sibile esse, ex hoc ipso necesse est quod po­ natur compossibile ei quod necesse est esse. Et ideo si ponamus illud quod semper fuit, fuisse possibile non esse pro illo tempore, se­ quitur quod possit simul esse et non esse. 281 [6]. Secundam rationem ponit ibi [207] : Adhuc autem et hoc etc. Et dicit quod illud quod semper fuit vel semper non fuit, secundum praemissa (n) ponitur ha­ buisse potentiam oppositi eius quod ei inerat, non secundum aliquod signum vel instans, sed simpliciter in omni signo, idest in omni instanti : et sic sequitur quod aliquid habeat potentiam ut sit et non sit tempore infinito, quod est impossibile, ut supra (12) ostensum est. 282 [7]. Tertiam rationem ponit ibi [208]: Adhuc si prius etc., quae talis est. Tn eo quod incipit esse postquam non fuerat, vel non esse postquam fuerat, prius est virtus vel poten­ tia quam actus: et ita si aliquod ens est in­ genitum quod semper fuit, sequitur quod etiam semper habuit virtutem vel potentiam ad non esse; nulla enim est ratio quare ad­ venerit ei ista potentia non essendi post tem­ pus infinitum. Similiter etiam si sit aliquid genitum quod prius non fuerit tempore infi­ nito, sequitur quod toto illo tempore fuerit possibile fieri : ita quod simul dum non erat, habebat potentiam essendi et non essendi hoc. (11) n. 4. (12) Lcct. XXVI. n. 5 sq. — IS? — L I, 1. xxix DE CAELO ET MUNDO et quod esset posterius secundum infinitum tempus, ex quo ponitur quod habet esse in­ corruptibile. Sic igitur ex quo in infinitum antequam esset, habebat potentiam ut esset in futurum in infinito tempore, nulla ratio erat quare potuerit esse in tali instanti et non prius, ex quo non est in potentia ad hoc quod est esse in tempore determinato. Relin­ quitur ergo quod potuerit esse etiam in ali­ quo tempore antequam fuerit: et ita poterat esse in illo tempore in quo non erat, et sic sequitur, secundum praemissa (13), quod po­ tuerit simul esse et non esse. Et eadem ratio est de eo quod ponitur semper fuisse et quandoque corrumpi. 283 [8]. Deinde cum dicit [209]: Manife­ stum autem et aliter etc., concludit secun­ dum eandem rationem quod impossibile est quod aliquid sit corruptibile, quod quando­ que non corrumpatur. Posset enim aliquis ob­ viare praedictis rationibus, dicendo quod om­ ne genitum est corruptibile secundum suam naturam, sed potest contingere quod illud quod est corruptibile nunquam corrumpatur, propter aliquam causam conservantem ipsum in esse; sicut Plato posuit quod mundus est genitus et corruptibilis secundum seipsum, sed semper manebit propter voluntatem Dei (quamvis quidam dicant quod Plato non sic intellexerit mundum esse corruptibilem sicut ea quae in se habent necessariam causam cor­ ruptionis, sed per hoc voluerit designare de­ pendentiam sui esse ab alio, quia scilicet ne­ cessitas essendi non est ei a sepiso, sed a Deo. Sed quicumque fuerit intellectus Plato­ nis non refert ad propositum, quia Aristoteles obiicit contra verba ipsius). Unde dicit ma­ nifestum esse quod impossibile est id quod est corruptibile, quandoque non corrumpi. Quia si quandoque non corrumpetur, potest non corrumpi, et ita erit incorruptibile: et tamen ponitur sempiterno tempore corrupti­ bile existens: semper igitur, idest infinito tem­ pore, erit simul actu corruptibile et incorru­ ptibile. Sed quod corrumpitur non semper est, quod autem est incorruptibile, semper est: ergo erit aliquid simul possibile et sem­ per esse et non semper esse, quod est impos­ sibile, ut patet ex his quae supra (14) dicta sunt; quia quod potest semper esse, ex neces­ sitate semper est, unde non potest non sem­ per esse. Sic igitur patet quod omne corrupti­ bile quandoque corrumpetur. Et similiter si aliquid est generabile in sui natura, necesse est quod factum sit. Quod quidem non est sic intelligendum, quod omnia quae possunt generari quandoque generentur; multa enim possunt fieri quae nunquam fient: sed hoc non potest esse, quod aliquid iam existens in sua natura sit generabile, et ta­ men non sit generatum, sed ab aeterno praeextiterit. Illud enim quod est generabile (13) n. 4. (14) n. 5; et lect. XXVI, n. 5 sq. 282-285 non habet potentiam naturalem ad semper essendum, sed ut possit esse postquam ali­ quando est factum. Et ideo non dicit, si ge­ nerabile est fiet, sed factum est. 284 [9]. Deinde cum dicit [210]: Est au­ tem et sic videre etc., ostendit idem (15) ex parte causae eius quod ponitur ingenitum vel incorruptibile. Et primo ponit rationem [210]; secundo ex­ cludit quandam obviationem, ibi [212]: Sed adhuc neque verum (16) etc. Dicit ergo primo [210] quod etiam sic sic­ ut dicetur, contingit videre quod impossibile est aut quod id quod quandoque factum est, sit incorruptibile, aut quod est ingenitum et semper prius existens, corrumpatur. Illud enim quod est incorruptibile vel ingenitum, non potest esse a casu : quia illud quod est a casu vel a fortuna, neque sicut semper ne­ que sicut frequenter aut est aut fit; illud au­ tem quod est in infinito tempore, sive sim­ pliciter infinito sive infinito ex una parte, scilicet ante vel post, vel est sicut semper, sicut illud quod est in infinito tempore sim­ pliciter, vel sicut frequenter, sicut illud quod est in infinito tempore ex una parte. Necesse est ergo quod talia quae vel generantur vel corrumpuntur post infinitum tempus, a natura habeant quod quandoque sint et quandoque non sint. Sed eorum quae naturaliter quando­ que sunt quandoque non sunt, eadem po­ tentia est ad contradictoria, scilicet ad esse et non esse: quia quod aliqua quandoque sint et quandoque non sint, habent ex ma­ teria, inquantum subiicitur privationi vel for­ mae. Sic igitur idem sequitur quod prius, scilicet quod opposita possint simul inesse eidem. In eo enim quod est generatum, re­ manet materia potens non esse : et ita, cum sit incorruptibile, simul erit potens esse et potens non esse. Et eadem ratio est ex parte ingeniti. 285 [10]. Deinde cum dicit [211]: Sed adhuc neque verum etc., excludit quandam obviationem. Posset enim aliquis dicere quod illud incorruptibile quod est genitum, habet potentiam ad non esse, non quidem in futu­ rum, sed respectu praeteriti : et similiter il­ lud quod est ingenitum sed corruptibile, ha­ bet potentiam ad esse respectu praeteriti. — Sed hoc ipse excludit, dicens quod non est verum dicere nunc quod modo sit annus prior, vel aliquid eorum quae in praeterito tempore fuerunt; neque etiam potest dici quod id quod est nunc, fuerit in anno prae­ terito : sic enim aliqua sunt secundum tempus distincta, ut ordo temporis perverti non pos­ sit, ut scilicet ea quae sunt praeterita vertan­ tur in praesentia, et ea quae sunt praesentia attribuantur tempori praecedenti. Ex quo pa­ tet quod impossibile est illud quod aliquando non fuit, quod posterius habeat esse in sem(15) Cf. n. 4. (16) n. sq. - I38 _ 285-287 de caelo ET MUNDO piternum, sicut iam conclusum est (17) ex praemissa ratione. Quia ratione materiae ex qua genitum est, etiam postquam est, habet virtutem ad non esse : sed non potest dici quod habeat potentiam ad non esse tunc, quia iam cxistit actu ens, et sic opposita es­ sent simul, ut in praemissis rationibus con­ cludebatur; sed sequitur quod habeat poten­ tiam ad non esse respectu prioris anni vel praeteriti temporis. Quod autem hoc sit im­ possibile, sic patet. Quia illud ad quod ha­ bet aliquid potentiam vel virtutem, potest poni esse in actu : si ergo possibile est ali­ quid respectu praeteriti temporis vel esse vel non esse, poterit poni quod annus prior non sit, idest quod illud quod fuit in anno priori tunc non fuerit: sed hoc est impossibile, ut praemissum est; et hoc ideo, quia nulla po­ tentia respicit id quod factum est in praete­ rito, sed id quod est in praesenti vel quod futurum est. Et quod dictum est circa genitum quod ponitur incorruptibile, eadem etiam ratio est si aliquid ponatur prius existens in sempi­ terno tempore, et postea ponatur non existens per corruptionem. Sequetur enim quod post­ quam corruptum est, ratione materiae habeat potentiam ad illud quod non potest poni in actu, scilicet ad esse in priori tempore. Quod si ponatur esse possibile, verum erit dicere quod nunc est annus prior, et quod nunc est quidquid fuit in praeterito tempore, ex quo potentia non est nisi respectu praesentis, ut dictum est. Virtus igitur huius rationis in hoc consistit quod, cum potentia non sit nisi respectu praesentis vel futuri, si aliquid dicatur habere potentiam respectu praeteriti, sequitur quod praeteritum convertatur, et fiat praesens vel futurum. 286 [11]- Deinde cum dicit [212]: Et na­ turaliter etc., ostendit propositum principale per rationem propriam scientiae naturali (18). Et dicit quod etiam per rationem naturalem, et non per rationem universalem, idest logi(17) n. praeced. (18) Cf. lcct. XXVI. n. 1. 3. L. I, 1. xxix cam vel metaphysicam, sicut in praecedenti­ bus, potest considerari quod impossibile est id quod semper fuit postea corrumpi, vel id quod prius non fuit postea esse sempiternum. Et hoc probat quia omnia corruptibilia et generabilia sunt alterabilia; generatio autem et corruptio est terminus alterationis; alteratio autem fit de contrario in contrarium. Et sic patet quod ex illis contrariis ex quibus ali­ qua fiunt cum prius non essent, ab illis etiam postea corrumpuntur, et in eadem reducun­ tur per corruptionem; sicut si aliquid ex ca­ lido factum sit frigidum, potest iterum a ca­ lido calefieri. Et sic patet quod illud quod est generatum, potest iterum corrumpi; et illud quod est corruptum, fuit quandoque gene­ ratum. 287 [12]. Est autem considerandum quod praedictae rationes Aristotelis procedunt con­ tra positionem ponentem mundum esse fa­ ctum per generationem, et etiam esse incor­ ruptibilem vel per se vel per voluntatem Dei. Nos autem secundum fidem catholicam poni­ mus quod incoepit esse, non quidem per ge­ nerationem quasi a natura, sed effluens a primo principio, cuius potentia non erat al­ ligata ad dandum ei esse infinito tempore, sed secundum quod voluit, postquam prius non fuerat, ut manifestetur excellentia vir­ tutis eius supra totum ens; quod scilicet to­ tum ens tantum dependet ab ipso, et eius virtus non est alligata vel determinata ad productionem talis entis. Ea vero quae ab eo sic producta sunt ut in sempiternum sint, habent potentiam et virtutem ad sem­ per essendum, et nullo modo ad hoc quod aliquando non sint. Quando enim non erant, talem potentiam non habebant: quando au­ tem iam sunt, non habent potentiam respe­ ctu non esse quod prius fuit, sed respectu esse quod nunc est vel erit; quia potentia non respicit praeteritum, sed praesens vel futurum, ut Philosophus dicit (in). Sic igi­ tur patet quod rationes praemissae in nullo impugnant sententiam catholicae fidei. Et in hoc terminatur sententia primi libri. (19) n. io. — 139 — LIBER SECUNDUS DE CAELO. - DE STELLIS. DE CENTRO SUPER QUOD CORPORA CAELESTIA CIRCULARITER MOVENTUR, SCILICET DE TERRA. SCHEMA (Lcct. I-XXVIII; nn. 288-543 [213-402]). I I / de durationc caeli Lect. I, n. 288 l [213]; quantum ad substantiam ’ de diversitate partium eius Lcct. caeli 288 [213] . II-IV, n. 300 [2241-343 [259]; I de figura ipsius Lect. V-VI, n. 344 ' [260P360 [273]; de caelo 288 [213] quantum ad motum eius Lect. VII-IX, nn. 361 [2741-381 [288]. de Determinat de corporibus circulariter motis 288 [213]. natura stellarum n. 382 [289]; Lcct. / de motu Lect. XI-XIII, de motu 1 n. 395 [2961-419 [303]; carum ) de sono Lect. XIV, ’ \ n. 420 [304]; determinat veritatem 395 [289] ( L IB E R SEC U N D U S I de ordine earum Lect. XV, n. I [314]; de stellis \ 395 [289] \ movet quasdam dubita­ tiones et solvit 450 [318] X, 431 de figura carum Lect. XVI, n. 441 [316]; / ponit quaestiones Lect. XVII, ) n- 450 [318]; i solvit eas Lect. XVIII-XIX, n. 458 ' [324I - 478 [336]. / circa situm terrae Lect. XX, L n. 480 [338]; ponit falsas opiniones ’ circa quietem et motum Lect. XXI, 480 [338] figuram Lect. XXI, quorundam circa terram s\ quantum n. 486 ad [3451; / ' n. 491 [349]; k aliorum 1 480 [338] J Determinat de centro ! super quod circulariter moventur, scii, de terra ! secundum 479 [3371· I veritatem 521 [379]· f assignat ( \ falsas rationes aliorum circa veram positionem de quiete terrae Lect. XXII-XXV, nn. 494 [352]-52O [378]. ( De loco et quiete terrae Lect. XXVI, n. 521 [379]. j ' De figura ipsius Lect. XXVII-XXVIII, n. 532 [393I-543 [402]. — 141 — L. Il, 1. i DE CAELO ET MUNDO LECTIO I. [nn. 288-299; (213-223)]. Quod caelum sit sempiternum, et quod eius motus, nullum habens finem, sit finis aliorum, motuum et sit sine labore. - Excluduntur opiniones contrariae. SCHEMA Lectio I, nn. 288-299 [213-223]. Determinans de his quae pertinent ad substantiam caeli, i I) Determinat de duratione caeli 288 [213]. A) Infert conclusionem in praecedentibus manifestatam 289 [213]. B) Ex illa conclusione arguit ad propositum, scilicet sempiternitatem corporis caelestis 290 [214]. x) Infert conclusionem in generali 290 [214]. a) Infert conclusionem intentam 290 [214]. b) Ponit rationem ipsius 291 [215]. 2) Manifestat conclusionem in speciali 292 [216]. a) Quantum ad sempiternitatem caeli 292 [216]. I j) Secundum dicta antiquorum 292 [216]. ( jj) Per rationem iam supra positam 293 [217]. I b) Quantum ad qualitatem motus caeli, et quod movetur sine labore 294 [218]. 3) Excludit opiniones contrarias 295 [219]. a) Excludit errores 295 [219]. a’) Excludit opinionem fabularem 295 [219]. b’) Excludit opinionem Empedoclis 296 [220]. c’) Excludit opinionem Platonis 297 [221]. j) Ex parte ipsius corporis 297 [221]. jj) Ex parte animae 298 [222]. 1 b) Concludit veritatem intentam 299 [223]. II) De diversitate partium eius 300 [224]. III) De figura ipsius 344 [260]. --- 142 -- DE CAELO ET MUNDO L. H, I TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 283b26 - 284b5) Caput I 213. (1) Quod quidem igitur neque factum est omne caelum neque contingit cor­ rumpi, quemadmodum quidam dicunt ipsum, sed est unum et sempiternum, principium quidem et consummatio­ nem non habens totius aeterni, habens autem et continens in seipso infini­ tum tempus, ex dictis licet accipere fidem, et per opinionem eam quae ab aliter dicentibus et generantibus ipsum. Si enim sic quidem habere contingit, secundum quem autem modum illi factum esse dicunt non contingit, ma­ gnam utique habebit et hoc inclinatio­ nem ad fidem de immortalitate ipsius et sempiternitate. 214. (2) Propter quod bene se habet per­ suasibilem seipsum exhibere antiquis, et maxime patrum nostrorum veros credere esse sermones, ut sit immorta­ le aliquid et divinum habentium qui­ dem motum, habentium autem talem ut nullus sit finis ipsius, sed magis iste aliorum finis. 215. Etenim finis continentium est; et ipsa circulatio, perfecta cum sit, continet imperfectas et habentes terminum et quietem, ipsa quidem nullum neque principium habens neque finem, sed incessabilis ens infinito tempore, alio­ rum autem horum quidem causa prin­ cipii, horum autem suscipiens quie­ tem. 216. Caelum autem et eum qui sursum lo­ cum antiqui quidem diis attribuerunt, velut existens solum immortale. 217. (3) Nunc autem testificatur ratio quod incorruptibile et ingenerabile, adhuc autem impassibile omnis mortalis dif­ ficultatis est. 218. Adhuc autem sine labore, propterea quod nulla indiget violenta necessitate quae detineat, prohibens ferri aptum 219. 220. 221. 222. 223. natum ipsum aliter. Omne enim tale magis laboriosum quanto quidem uti­ que sempiternius sit, et dispositionis optimae expers. (4) Propter quod quidem neque se­ cundum antiquam fabulam suspican­ dum habere, qui dicunt Atlante quo­ dam ipsi opus esse ad salutem. Viden­ tur enim et hunc constituentes ser­ monem eandem habere suspicionem his qui posterius: ut enim de gravi­ tatem habentibus et terrenis omnibus his quae sursum corporibus, substitue­ runt ipsi fabulose necessitatem anima­ tam. Neque utique hoc modo suspi­ candum. (5) Neque propter circumgyrationem celerioris existentem lationis propria inclinatione, adhuc salvari tanto tem­ pore, quemadmodum Empedocles in­ quit. (6) Sed adhuc neque ab anima ratio­ nabile cogente manere sempiternum. Neque enim animae possibile est es­ se talem vitam sine tristitia et beatam. Necesse enim, et motu cum violentia existente, si quidem movet ferri apto nato primo corpore aliter, et movet continue, sine vacatione esse et omni carens robore prudenti. Siquidem ne­ que ut animae mortalium animalium est requies circa somnum facta corpo­ ris remissio: sed necessarium susten­ tantis Ixionis cuiusdam fatum retinere ipsam sempiternam et inconteribilem. Si itaque, quemadmodum dicimus, con­ tingit dicto se habere modo de prima latione, non solum ipsius de sempi­ ternitate sic existimare melius, sed et divinationi ei quae de diis solum uti­ que habebimus sic confesse enuntiare concordes sermones. Sed talium qui­ dem sermonum satis sit nunc. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio libri et textus. 2. Ex praemissis rationibus et opinionibus aliter sentientium possumus accipere fidem quod totus mundus sit ingenitus et incorruptibilis, unus et sempiternus (cf. lib. I, lect. XXII sqq.). - Declarantur verba textus. - Ex modo loquendi apparet quod rationes praemissas induxit Ari­ stoteles, non quasi ostendentes ex necessitate aeternitatem mundi, sed tanquam ostendentes quod non incoepit eo modo quo ab aliis ponebatur incoepisse. 3. Textus subdivisio. - Ex sempiternitate totius mundi concluditur sempiternitas corporis caelestis, ita quod eius motus non habeat aliquem finem, sed magis sit ipse finem aliorum motuum. — M3 — L. II, 1. i DE CAELO ET MUNDO 288-289 4. Omne enim continens habet rationem linis, et imperfectum natum est contineri a perfecto; motus autem caeli, utpote circularis, est perfectus; ergo oportet quod alios motus contineat, et sit finis ipsorum. - Confirmatur quod sit necesse ponere aliquem motum sempiternum. - Quomodo motus caeli se habeat ad motum, et quomodo ad quietem aliorum mobilium. 5. Manifestatur in speciali sempiternitas caeli. Et primo secundum dicta antiquorum. 6. Secundo ex hoc quod caelum est ingenerabile et incorruptibile, eo quod caret contrario. 7. Manifestatur qualitas motus caeli, scilicet quod sit sine labore. Caelum enim, utpote no­ bilissimum inter corpora, movetur secundum suam naturam, et non per aliquod violentum mo­ vens quod imponat ei necessitatem coactionis. 8. Excluduntur opiniones contrariae. Et primo opinio fabularis de Atlante stante super duas columnas et sustentantem humeris caelum. - Quomodo haec fabula aliquid divinum continere possit. 9. Secundo excluditur opinio Empedoclis, scilicet quod caelum in tali situ conservatur, ne cadat, propter velocitatem sui motus. - Tum haec tum praecedens opinio videtur posuisse corpora caelestia esse gravia. 10. Tertio excluditur opinio Platonis, nempe quod motus caeli in sempiternum maneat pro­ pter coactionem animae rationalis, a) Ex parte ipsius corporis: nullum enim coactum potest esse sempiternum. 11. b) Ex parte animae, cuius vita non posset esse sine tristitia et beata, si ipsa anima cum labore moveret in sempiternum caelum contra suam naturam. 12. Conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 288 [1]. Postquam in primo libro Philo­ sophus determinavit de toto mundo, in quo ostendit esse quaedam corpora quae moven­ tur circulariter, quaedam quae moventur mo­ tu recto, hic incipit determinare de corpori­ bus quae moventur circulariter (’). Et primo determinat de ipsis corporibus circulariter motis [213]; secundo determinat de centro super quod circulariter moventur, ibi [337] : Reliquum autem de terra dicere (1 2) etc. Circa primum duo facit : primo determi­ nat de caelo quod est corpus circulariter mo­ tum [213]; secundo de stellis quae sunt in caelo, ibi [289] : De vocalis autem astris (34 ) etc. Circa primum duo facit: primo determinat de his quae pertinent ad substantiam cae­ li [213]; secundo de his quae pertinent ad motum eius, ibi [274] : Quoniam autem est dupliciter (*) etc. Circa primum tria facit: primo determinat de duratione caeli [213]; secundo de diversi­ tate partium eius, ibi [224] : Quoniam au­ tem quidam sunt (56) etc.; tertio determinat de figura ipsius, ibi [260] : Figuram autem sphae­ ricam (B) etc. Circa primum duo facit: primo infert conclusionem in praecedentibus manifesta­ tam [213]; secundo ex illa conclusione arguit ad propositum, ibi [214]: Propter quod bene se habet (7) etc. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Cf. lib. I. lect. II. n. 1. Lcct. XX. Lect. X. Lect. VII. Lect. sq. Lect. V. n. 3. 289 [2], Dicit ergo primo [213] quod ex praemissis (8) possumus accipere credulitatem quod lotum caelum neque sit factum, neque contingat ipsum corrumpi, sicut quidam di­ cunt. Dicit autem totum caelum esse ingenitum et incorruptibile, eo quod maxima pars cor­ porum mundi est substantia caelestis corporis, quod est ingenitum et incorruptibile per mo­ dum quo in primo libro (9) probatum est. Vel hoc dicit ad differentiam quarundam par­ tium mundi, quae sunt generabiles et corru­ ptibiles secundum partes, licet non secundum totum, sicut patet de elementis. Vel quia hu­ jusmodi corpora quae sunt generabilia et cor­ ruptibilia, sicut animalia et plantae et lapi­ des, non proprie sunt partes mundi (alioquin mundus nunquam perfectus esset, cum non habeat omnia huiusmodi simul): sed huiusmodi sunt quidam effectus partium mundi: et ideo, licet huiusmodi res subiaceant gene­ rationi et corruptioni non solum secundum partem, sed secundum totum, nihilominus ta­ men totus mundus caret generatione et cor­ ruptione. Et est notandum quod dicit caelum omne non est factum; sed non dicit neque corru­ ptum, sed neque contingit corrumpi, propter illos qui dicebant mundum ex natura sua esse corruptibilem, et tamen nunquam cor­ rumpetur propter voluntatem Dei; et ideo signanter dicit quemadmodum quidam dicunt. Sed probatum est supra quod est unum tantum et sempiternum (quod dicit ne crede­ retur sempiternum esse non unum numero, sed specie); ita scilicet quod non habet prin­ ts) Lib. I. lcct. XXII sqq. (9) Lect. VI. — T44 — 289-291 DE CAELO ET MUNDO cipium neque finem totius aeterni, idest to­ tius suae durationis infinitae. Et ne aliquis putaret mundum corporeum sic dici aeternum sicut Deus, cuius esse et vivere est totum simul, scilicet absque suc­ cessione prioris et posterioris, subiungit ha­ bens autem infinitum tempus; quia scilicet eius duratio extenditur secundum successio­ nem temporis. Non tamen totus mundus ha­ bet hoc modo durationem temporalem, sicut aliquod singulare generabile et corruptibile, cuius duratio comprehenditur a tempore, non tamen continet tempus : sed tempus contine­ tur a toto mundo, tum quia tempus non ex­ tenditur ultra durationem mundi, tum quia tempus causatur ex motu primi corporis mundi, ut in IV Physic. (1011 ) habitum est. Unde tempus continetur a mundo, sicut effectus a causa. Habet autem tempus quod mensuret motum caeli, non quidem inquan­ tum continetur ab eo sicut effectus a causa (non enim continens mensuratur per conten­ tum, sed e converso): sed hoc, inquam, ha­ bet tempus inquantum est imago quaedam derivata ab aeternitate divina, sicut et Boe­ thius dicit : qui tempus ab aevo ire tubes. Haec igitur quae dicta sunt, non solum credibilia redduntur per rationes supra posi­ tas, sed etiam per opiniones aliter dicentium, qui attribuunt mundo generationem et corru­ ptionem. Si enim ita sit, quod et contingit mundum sic se habere sicut nos dicimus, abs­ que hoc quod aliquod inconveniens sequatur, non autem contingit se habere secundum mo­ dum quo illi dicunt mundum factum esse, hoc iam habebit magnam inclinationem, idest magnam vim persuasivam, ad hoc quod ali­ quis credat immortalitatem caeli et sempiter­ nitatem ipsius (ut immortalitas referatur ad perpetuitatem vitae, sempiternitas autem ad perpetuitatem essendi : ponebant enim caelum non solum esse, sed etiam vivere, tanquam animatum). Ex hoc autem quod hic dicit, apparet quod Aristoteles induxit praedictas rationes ad pro­ bandum sempiternitatem mundi, non tan­ quam ostendentes ex necessitate quod mun­ dus non incoeperit, sed tanquam ostenden­ tes quod non incoepit illo modo quo ab aliis incoepisse ponebatur. 290 [3]. Deinde cum dicit [214]: Propter quod bene se habet etc., ex praemissa (n) conclusione, quae erat de sempiternitate to­ tius mundi, concludit propositum, scilicet sempiternitatem corporis caelestis. Et circa hoc tria facit : primo infert con­ clusionem in generali [124]; secundo manife­ stat eam in speciali, ibi [214]: Caelum au­ tem (12) etc.; tertio ex veritate manifestata (10) Cap. XIV, n. 5: S. Thom. lect. XXIII, n. 10 sqq. (11) n. praec. (12) n. 5. L. Il, L i excludit contrarias opiniones, ibi [219]: Pro­ pter quod quidem (13) etc. Circa primum duo facit : primo infert con­ clusionem intentam [214]; secundo ponit ra­ tionem ipsius, ibi [215]: Etenim finis (14) etc. Dicit ergo primo [214] quod, quia ex prae­ missis inclinamur ad credendum sempiterni­ tatem mundi, consequens est quod homo se exhibeat de facili persuasibilem a dictis an­ tiquorum: non tamen quantum ad quoscumque antiquos errantes, sed praecipue quan­ tum ad patres nostros, qui scilicet nos in cultu divino instruxerunt; ut scilicet credamus eorum sermones esse veros, quantum ad hoc quod credamus aliquid esse immortale et di­ vinum, non solum de numero substantiarum immobilium, quae sunt penitus a materia se­ paratae, sed etiam quantum ad corpora quae habent motum, talem tamen ut ipsius motus corporis divini et immortalis non sit aliquis finis, quo scilicet iste motus terminetur, sed magis iste motus sit finis omnium aliorum motuum. — Ideo autem hoc attribuit antiquis sermonibus patrum, quia omnes illi qui apud gentiles cultum divinum instituerunt, hoc in­ tendebant, quod cultus divinus exhiberetur caelo tanquam divino et immortali corpori et quod semper movetur: unde et a thein, quod est semper currere, in graeco theon, idest Deum, nominaverunt. 291 [4]. Deinde cum dicit [215]: Etenim finis etc., ponit rationem praedictae conclu­ sionis, quantum ad hoc quod dixerat, quod motus caeli sit finis aliorum motuum. Omne enim continens habet rationem finis, inquan­ tum contentum terminatur ad suum continens. Manifestum est autem quod imperfectum na­ tum est contineri a perfecto. Sicut autem in primo (15) ostensum est, motus circularis est perfectus, motus autem recti sunt imperfecti : quia non redeunt ad suum principium, sicut motus circularis, sed habent terminum maxi­ me distantem et contrarium principio; unde sicut in principio incipiunt moveri, ita cum sunt in termino, incipiunt quiescere. Unde oportet quod motus circularis contineat alios motus, sicut perfectum continet imperfectum. Et propter hoc motus circularis est finis alio­ rum motuum, ita scilicet quod ipse motus circularis nullum habeat principium neque fi­ nem, quo incipiat moveri neque desinat, sed quod incessabiliter moveatur tempore infinito. Omne autem quod incipit aut desinit moveri, hoc patitur per aliquem motum praeceden­ tem, qui est causa motus ipsius: si enim in eadem dispositione se haberet movens et mo­ bile, non magis inciperet motus postea quam prius, in his quae a natura moventur; unde si aliquis motus incipit de novo, oportet prae­ existere aliquem motum qui causet novitatem huius motus. Si autem mundus est sempiter(13) n. 8. (14) n. sq. (15) Lect. IV. n. 9 sqq. —. i45 — L. H, I. 1 DE CAELO ET MUNDO nus, oportet quod semper fuerit motus. Un­ de oportebat ponere aliquem motum sempi­ ternum, qui contineat alios motus non sem­ piternos, tanquam finis ipsorum; ita tamen quod horum quidem mobilium sit causa quod incipiant moveri, illorum autem quae desi­ nunt moveri, suscipiat quietem. Non autem dicit causet quietem, sed susci­ piat: quia de intentione causae universalis est quod imprimat suam similitudinem effectibus, qui tamen non possunt adaequare causam uni­ versalem, sed recipiunt similitudinem eius se­ cundum suum modum; sicut patet quod haec inferiora non recipiunt uniformiter a Deo sempiternitatem divini esse, ut scilicet ma­ neant semper eadem numero, sed manent ea­ dem specie per generationem et corruptionem individuorum; unde Deus ipse quidem dat esse rebus, sed earum corruptionem recipit, quasi ea utens ad generationem aliorum.' Et similiter inferiores motus recipiunt similitudi­ nem sempiternitatis motus caelestis non uni­ formiter, sed secundum alternationem quietis et motus. Unde id quod est in eis de motu, causatur ex motu, caelesti; quod autem est in eis de defectu motus, idest de quiete, cau­ satur ex defectu ipsorum, in quorum natura non est ut semper moveantur; sed motus caeli dicitur suscipere quietem horum corporum, sicut ordinatam ad finem. Et sic etiam Plato in Timaeo Deum mundi conditorem inducit dicentem caelestibus diis: alimentum dantes augete, et detrimentum passa iterum suscipite. 292 [5]. Deinde cum dicit [216]: Caelum autem etc., manifestat in speciali quod dixe­ rat: et primo quantum ad sempiternitatem caeli [216]; secundo quantum ad qualitatem motus eius, ibi [218]: Adhuc autem sine la­ bore (16) etc. Quod autem caelum sit sempiternum, ma­ nifestat dupliciter. Primo quidem secundum dicta antiquorum. Et dicit quod antiqui ipsis diis attribuebant caelum et locum qui est sur­ sum, tanquam caelum sit immortale, ut con­ venienter possit esse locus immortalium, sic­ ut etiam supra dictum est in primo (17). — Vocat autem locum sursum ipsum caelum propter communem opinionem sic loquentium; et quia locus quo feruntur levia, qui proprie dicitur locus sursum, propinquissi­ mus est caelesti corpori. 293 [6]. Secundo ibi [217]: Nunc autem testificatur etc., manifestat idem per rationem supra (18) positam, qua ostendebatur quod caelum sit ingenerabile et incorruptibile, ex hoc scilicet, quod caret contrario. Ibidem (19) etiam est ostensum quod caelum est impas­ sibile passione quae inducit difficultatem cor­ ruptionis, ut ibidem ostensum est. Sunt ta­ men corpora caelestia passibilia passione per­ de) (17) (18) (19) n. 7. Lect. VII, n. 5. Lib. I, lect. VI, n. 2. Lect. VII, n. 2 sq. 291-296 fectionis, sicut quod luna illuminatur et re­ cipit virtutem a sole: et haec etiam supra (20) dicta sunt. 294 [7], Deinde cum dicit [218]: Adhuc autem sine labore etc., manifestat qualitatem motus caeli, et quod movetur sine labore. Et hoc probat quia non est ponere quod per aliquam necessitatem violentam detineatur, quae prohibeat ipsum aliter moveri, scilicet secundum suam naturam. Omne enim quod cum labore movetur, movetur contra motum naturalem sui corporis (propter quod motus animalis sursum est laboriosus): quae autem contra suam naturam moventur, si debeat eorum motus continuari, oportet quod hoc sit per aliquod violentum movens, quod im­ ponat eis necessitatem coactionis; nam neces­ sitas naturalis non est nisi ad ea quae sunt secundum naturam. Omne autem quod est tale, quod scilicet movetur aliquo motu con­ tra suam naturam, tanto magis laboriosum est, quanto motus eius est magis continuus et sempiternus, et quanto magis est expers optimae dispositionis, ut scilicet sit secundum suam naturam. Hoc autem non potest attri­ bui corpori caelesti, quod est nobilissimum corporum: unde relinquitur quod motus caeli non sit laboriosus. 295 [8]. Deinde cum dicit [219]: Propter quod quidem etc., excludit opiniones contra­ rias. Et primo excludit errores [219]; secun­ do concludit veritatem intentam, ibi [223] : Si itaque quemadmodum (21) etc. Circa primum excludit tres opiniones. Qua­ rum prima est fabularis. Et dicit [219] quod, quia motus caeli non est laboriosus nec con­ tra naturam, non est nec leviter suspicandum quod se habeat sempiternitas caeli et motus eius secundum antiquam fabulam Homeri et aliorum poetarum, qui dicebant quod caelum, ad hoc quod conservetur in suo situ, indiget quodam gigante, quem vocabant Atlantem, stantem super duas columnas et sustentan­ tem humeris caelum. Illi enim qui istum sermonem fabularem composuerunt, videntur eandem opinionem habuisse de corporibus caelestibus, quam habuerunt quidam posterio­ res, scilicet ut essent gravia et terrea, ut sic indigeret sursum contra suam naturam deti­ neri per aliquam virtutem animatam, vel ali­ cuius rei viventis, puta Dei vel cuiuscumque substantiae separatae. Et si quidem hoc di­ cant caelo esse necessarium propter hoc quod caelum habeat gravitatem, fabula est om­ nino reprobanda : si autem intelligant quod caelum habeat naturam talis situs et motus, et tamen natura est ei ab alio causante et conservante, sic fabula aliquid divinum con­ tinet. 296 [9]. Secundo ibi [220]: Neque pro­ pter circumgyrationem etc., excludit opinio­ nem Empedoclis, qui ponebat quod caelum in (20) Ibid. (21) n. 12. --- I46 --- 296-299 DE CAELO ET MUNDO tali situ conservatur ne cadat, propter veloci- ' tatem sui motus, quae excedit inclinationem propriae naturae ad cadendum; sicut accidit in aqua, quae non effunditur si vas aquae velocius gyretur quam sit motus aquae deor­ sum. Et hoc etiam dicuntur posuisse Demo­ critus et Anaxagoras. — Sed hoc quidem forte esset possibile accidere in aliquo brevi tempore : sed quod per talem velocitatem motus conservetur situs caeli in tanto tem­ pore, scilicet perpetuo et infinito, hoc est val­ de improbabile. Cum enim id quod est vio­ lentum sit quaedam exorbitatio ab eo quod est secundum naturam, non videtur quod possit esse maius tempus eius quod est vio­ lentum, quam eius quod est secundum natu­ ram: quia id quod est secundum naturam est quasi semper aut sicut frequenter. Arguuntur etiam isti, sicut et primi, quia videntur pu­ tasse corpora caelestia esse gravia, sed pro­ pter velocitatem motus deorsum non cadere. 297 [10]. Tertio ibi [221]: Sed adhuc ne­ que ab anima etc., excludit tertiam opinio­ nem, quae est Platonis, qui posuit in Timaeo quod in medio mundi anima eius, ad extre­ mum caelum omniquaque complexa, incoepit incessabilem et prudentem vitam ad om­ ne tempus. Et primo ex parte ipsius corporis. Unde dicit quod non est rationabile dicere quod caelum et motus eius in sempiternum maneat propter coactionem animae rationalis, quia nullum coactum potest esse sempiternum : cum enim violentum sit contra naturam, se­ queretur id quod est secundum naturam nun­ quam esse. 298 [11]. Secundo ibi [222]: Neque enim etc., ostendit idem ex parte animae, dicens quod non posset esse vita animae moventis sic corpus, sine tristitia et beata. Cum enim motus sit corporis per violentiam, et anima moveat circulariter corpus quod est aptum natum aliter moveri, et cum hoc moveat ipsum continue, necesse est quod talis ani­ ma nunquam vacet, et quod sit remota ab omni robore prudenti. Et potest per robur prudens intelligi ope­ ratio speculativi intellectus, ad quam requi­ ritur prudentia et robur, quasi dicat : si nullo modo vacat anima caeli a labore quem pa­ titur movendo caelum contra suam naturam, semper impedietur a vehementi contempla­ tione, quam impedit continuitas laboris et tri­ stitia consequens. Vel per prudens robur intelligit conatum animae, appositum ad movendum secundum 12 — De Cneto et Mundo. L. II, 1. ! prudentiam: non enim videtur esse pruden­ tis adhibere robur suum ad continue laboran­ dum sine intermissione. Nam si aliquid la­ boriosum assumatur ad modicum tempus, to­ lerabile erit : caelum autem movetur motu continuo et sempiterno. Unde si anima caeli moveret caelum contra suam naturam et cum labore, sequeretur quod esset peioris condi­ tionis quam animae mortalium animalium, quae requiescunt a motu corporis saltem in somno : sed necessarium est quod fatum, id­ est ordinatio alicuius superioris, detineat ipsam animam caeli sempiternam et inconteribilem, idest non deficientem a movendo, ad similitudinem cuiusdam viri qui Ixion dice­ batur, de quo fabulariter dicunt quod, cum esset praepositus a love nuptiis lunonis, con­ cupivit eam, quae loco sui supposuit ei ne­ bulam, ex qua genuit Centaurum, unde lupiter alligavit trocho, in quo continue mo­ veretur. Quod quidem videtur Aristoteles dicere contra dictum Platonis, qui dixit quod ex medio mundi ad extremum caelum anima omniquaque complexa incoepit incessabilem et prudentem vitam ad omne tempus: secun­ dum hoc enim videtur anima caeli alligata caelo sicut Ixion trocho. Et videtur quod vita talis animae non sit prudens, sed insipiens, utpote quae incoepit perpetuum laborem. Non autem reprehendit hic Aristoteles Plato­ nem, qui posuit caelum animatum, quia et in­ ferius (22) hoc ipse ponit: sed de hoc quod videtur ponere quod moveat caelum in sem­ piternum contra suam naturam. Sed forte Plato non intellexit motum hunc esse contra naturam caeli; sed voluit exprimere quod na­ tura secundum quam convenit ei talis motus, est ei ab alio. 299 [12]. Deinde cum dicit [223]: Si ita­ que quemadmodum etc., concludit ex prae­ missis quod, si contingit ita se habere de pri­ mo motu locali, qui est motus caeli, sicut diximus, ut scilicet sit sine labore, non so­ lum hoc existimare est melius quantum ad sempiternitatem ipsius caeli, sed hoc est ma­ gis conveniens existimationi quam habemus de diis (quam quidem vocat divinationem, quasi ex divina revelatione habitam): solum enim per istum modum dicemus ubique con­ cordes sermones; non enim videtur esse con­ sonum quod caelum moveatur a Deo, et quod motus eius sit cum labore. Sed de talibus sermonibus satis sit nunc ad praesens dictum. (22) — Π7 — Lect. III, n. 2. L. II, 1. 11 DE CAELO ET MUNDO LECTIO II. [nn. 300-312; (224-235 bis)]. De diversitate partium caeli secundum diversitatem situs; et primo iuxta opinionem Pythagoricorum. SCHEMA (Lect. II, III; n. 300-329 [224-247]). Lectio II, nn. 300-312 [224-235615]. Postquam determinavit de perpetuitate caeli, hic determinat de diversitate partium eius. i I) Determinat de diversitate partium secundum diversitatem situs in eodem caelo 300 [224]. A) Secundum opinionem aliorum 300 [224]. 1) Proponit quod intendit 300 [224]. 2) Manifestat propositum 301 [225]. 1 a) Ostendit conditionem istorum principiorum secundum quod [in [aliis rebus I inveniuntur 301 [225]. 1 a’) Non omnia insunt omnibus 301 [225]. j) Non omnia omnibus, sed quibusdam quaedam, et non omnia / .. 301 [225]. ' jj) Inconveniens est tribuere caelo quaedam, et non omnia 302 [226]. i b’) Quo ordine se habent ad invicem 303 [227]. i j) Ex parte ipsarum dimensionum 303 [227]. I jj) Ex parte motuum 304 [228]. b) Ostendit quod non sunt in omnibus corporibus 305 [229]. j) Proprie et per se non sunt in corporibus innominatis 305 [229], 1 jj) Per quem modum ibi esse dicuntur 306 [230]. c) Ostendit Pythagoricos male attribuisse caelo huiusmodi differentias 307 [231]. I , I Lectio III, nn. 313-329 [236-247]. / B) Secundum opinionem propriam 313 [236]. 1) Ostendit quod huiusmodi differentias oportet esse in caelo 313 [236]. a) Ostendit propositum 313 [236]. b) Excludit quasdam obiectiones 317 [237]. j) Ponit eas 317 [237]. jj) Solvit, 318-319 [238-239]. 2) Ostendit secundum quam dimensionem caeli accipiatur sursum et deorsum in ipso 320 [240]. a) Proponit quod intendit 320 [240]. b) Probat propositum 321 [241]. j) Per rationem 321 [241]. jj) Per communem modum loquendi 322 [242]. 3) Ostendit quae pars in caelo sit sursum et quae deorsum 323 [243]. a) Quantum ad motum primum 323 [243]. j) [Proponit quod intendit 323 [243]. t! ] jj) Probat quod dixerat 324 [344]. jjj) Concludit 328 [245]. b) Quantum ad motum planetarum 329 [246]. c) Epilogat 329 [247]. 1 < 1 II) Secundum ordinem corporum caelestium ad invicem 330 [248]. --- T48 --- DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. U TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 284b6 - 285a27) Caput II 224. (7) Quoniam autem quidam sunt qui dicunt esse aliquid dextrum et sini­ strum caeli, quemadmodum vocati Pythagorici (illorum enim iste sermo est), considerandum utrum hoc se ha­ bet modo ut illi dicunt, aut magis aliter: si quidem oportet adaptare to­ tius corpori haec principia. Confestim enim primum, si dextrum existit et si­ nistrum, adhuc prius priora existiman­ dum existere principia in ipso. 225. Determinatum est quidem igitur de his in his quae circa animalium motus, propterea quod propria sunt naturae illorum. Manifeste enim in animalibus existere videntur, his quidem omnes tales partes (dico autem, puta, dextrum et sinistrum), his autem quaedam, plantis autem sursum et deorsum so­ lum. 226. (8) Si autem oportet caelo adaptare aliquid talium, et primum, quemad­ modum diximus, in animalibus exi­ stens rationabile existere in ipso. Tri­ bus enim entibus, unumquodque velut principium quoddam est: dico au­ tem tria sursum et deorsum, et an­ terius et oppositum, et dextrum et si­ nistrum: has enim dimensiones ratio­ nabile existere corporibus perfectis omnes. 227. Est autem sursum quidem longitudi­ nis principium, dextrum autem latitu­ dinis, anterius autem profunditatis. 228. Adhuc autem aliter secundum motus. Principia enim haec dico unde inci­ piunt primum motus habentibus: est autem a sursum quidem augmentatio, a dextris autem qui secundum locum, ab anterioribus autem qui secundum sensum (anterius enim dico in quo sensus). 229. (9) Propter quod et non in omni cor­ pore sursum et deorsum, et dextrum et sinistrum, et anterius et posterius quaerendum; sed quaecumque habent motus principium in ipsis animata en­ tia. Inanimatorum enim in nullo vi­ demus unde principium motus: haec quidem enim omnino non moventur; haec autem moventur quidem, sed ab omni parte similiter, puta ignis sur­ sum solum et terra ad medium. 230. (10) Sed in his quidem dicimus sur­ sum et deorsum, et dextrum et sini­ strum. ad nos referentes. Aut enim secundum nostras dextras, quemad­ modum divinatores; aut secundum si­ militudinem nostris, quemadmodum quae statuae; aut quae contrario ha­ bent positionem, dextrum quidem enim quod ad nostram sinistram, si­ nistrum autem contrarium, et poste­ rius quod ad nostrum anterius. In ipsis autem his nullam videmus diffe­ rentiam: si enim a contrario ver­ tantur, contraria dicemus dextra et sinistra, et sursum et deorsum, et po­ sterius et anterius. 231. (11) Propter et Pythagoricos utique quis admirabitur, quia duo sola haec principia dicebant, dextrum et sini-' strum, quatuor autem dereliquerunt 231 bis. nihil minus principalia existentia. 232. Nihil enim minorem differentiam ha­ bent quae sursum ad quae deorsum, et quae anterius ad quae posterius, quam dextra ad sinistra in omnibus animalibus. Haec quidem enim virtute differunt solum, haec autem et fi­ guris. 233. (12) Et sursum et deorsum omnibus animatis similiter, et animalibus et plantis: dextrum autem et sinistrum non existit in plantis. 234. Adhuc autem, ut longitudo latitudine prior, si sursum longitudinis princi­ pium, dextrum autem latitudinis, prioris autem principium prius, prius utique erit sursum dextro secundum generationem (quoniam multoties di­ citur prius). 235. Adhuc autem, si sursum quidem est unde motus, dextrum autem a quo, anterius autem ad quod, saltem sic utique habebit quandam virtutem principii quae sursum ad alias species. Idcoque, quia relinquunt principaliora principia, iustum est ipsos increpare, 235 bis et quia haec in omnibus similiter putabant existere. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quia Pythagorici dicunt quandam partem caeli esse dextram et quandam sinistram, considerandum est utrum hoc modo vel aliter ista se ha­ beant. — r49 L. 11, 1. ii DE CAELO ET MUNDÛ 300 2. Subdivisio textus. - Huiusmodi principia, quae dicuntur differentiae positionum, nempe sursum et deorsum, dextrum et sinistrum, ante et retro, sunt propria rebus animatis, quibus tamen non omnia omnibus insunt. 3. Si caelum, quod est maxime perfectum inter corpora, sit capax harum partium, ratio­ nabile est quod habeat omnes, et non quasdam tantum. 4. Ordo praedictorum principiorum, et primo ex parte dimensionum. Sicut longitudo est prior latitudine, et haec prior profunditate, ita sursum, quod est principium longitudinis, est prius eo quod est dextrum, quod est principium latitudinis; et hoc est prius eo quod est ante, quod est principium profunditatis. 5. Ordo praemissorum ex parte motuum, quorum praedicta sunt principia quaedam in animalibus. Motus augmenti est prior motu sensitivo, qui etiam est prior motu locali in animalibus: ergo sursum, quod est principium motus augmenti, est prius quam anterius, quod est principium motus sensitivi; et anterius est prius quam dextrum, quod est prin­ cipium motus localis. 6. Praedictae differentiae, cum sint principia quorumdam motuum, proprie et per se sunt solum in corporibus animatis, in quibus solis invenitur aliquid unde incipiat motus. - Quo­ modo intelligatur in nullo corporum inanimatorum esse aliquod principium motus. 7. In corporibus inanimatis dextrum et sinistrum, sursum et deorsum, ante et retro di­ cuntur solum per comparationem ad nos, et hoc tripliciter: sed in ipsis secundum se conside­ ratis nulla invenitur diversitas talium partium, quia si aliter convertantur ad nos, e contrario se habebunt ac prius. 8. Pythagoricos male attribuisse caelo huiusmodi differentias, potest ex praemissis ostendi iribus modis. Primo, quia rationabile fuisset omnes praedictas positiones tribuere caelo. 9. Secundo, quia si aliqua oportuit praetermittere, illa oportuit praetermitti quae sunt mi­ nus principalia. Quod autem ab illis praetermissa non sint minus principalia, quadrupliciter ostenditur, d) In animalibus pars dextra et sinistra differunt solum virtute; pars autem anterior et posterior, superior et inferior differunt etiam in figura: quae autem magis differunt, vi­ dentur habere principaliorem distantiam. 10. b) Sursum et deorsum sunt magis communia quam dextrum et sinistrum, et ideo sunt hac ratione priora. 11. c) Longitudo in via generationis est prior latitudine; sed sursum est principium lon­ gitudinis, dextrum autem latitudinis; ergo sursum est prius quam dextrum secundum or­ dinem generationis. 12. Sursum est unde est motus augmenti, qui est magis essentialis et magis intrinsecus animali. Vel melius, sursum est pars in qua viget sensus, qui est principium movens in ani­ mali; dextrum est pars quae primo movetur; anterius autem est id versus quod animal mo­ vetur. Ex hoc autem patet quod sursum habet principalitatem inter alias positiones. 13. Tertio increpandi sunt Pythagorici, quia dextrum et sinistrum ponebant existere in omnibus, cum non sint nisi in animalibus perfectis. - Qua de causa Pythagorici attribuerunt caelo dextrum et sinistrum potius quam alias positiones. COMMENTARIUM S. THOMAE 300 [Ij. Postquam Philosophus determina­ vit de perpetuitate caeli, hic determinat de di­ versitate partium eius C1). Et primo determinat de diversitate partium caeli quae accipiuntur secundum diversitatem situs in eodem caelo [224]; secundo de diver­ sitate partium quae accipiuntur secundum or­ dinem corporum caelestium ad invicem, ibi [248] : Quoniam autem non est contrarius motus (2) etc. Circa primum duo facit: primo determinat de diversitate situalium partium caeli secun­ dum opinionem aliorum [224]; secundo secun­ dum opinionem propriam, ibi [236] : Nobis au­ tem quoniam determinatum est (3) etc. Circa primum duo facit : primo proponit (l> Cf. lect. praec. n. 1. (2) Lcct. IV. (3) Lect. scq. quod intendit [224]; secundo manifestat pro­ positum, ibi [225] : Determinatum est quidem igitur (!) etc. Dicit ergo primo [224] quod, quia quidam dicunt quandam partem caeli esse dextram et quandam sinistram, scilicet Pythagorici, qui posuerunt dextrum et sinistrum in omnibus rebus, considerandum videtur utrum hoc modo se habeat sicut illi dicunt, vel magis aliter sint caelo attribuenda quam ipsi dicant: si tamen oportet aptare haec principia, scili­ cet dextrum et sinistrum, corpori totius mundi, per hoc quod insunt corpori caelesti, quod continet totum mundum. — Hoc autem ideo considerandum videtur, quia statim a princi­ pio occurrit homini quod, si dextrum et si­ nistrum sint in caelo, quod multo magis et per prius aestimanda sint esse in caelo priora ■(4) n. sq. — I5O — 301-305 DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. π principia, scilicet sursum et deorsum, ante et . nistrum, in qua dextrum est principium. Et retro. quia perfectum est quod constat ex omnibus 301 [2], Deinde cum dicit [225]: Deter­ partibus seu principiis, rationabile est quod omnes huiusmodi oppositiones vel dimensiones minatum est quidem igitur etc., manifestat propositum. inveniantur in corporibus perfectis, idest in animalibus perfectis. Unde, cum caelum sit Et primo ostendit conditionem istorum maxime perfectum, rationabile est quod si sit principiorum secundum quod in aliis rebus capax harum partium, quod habeat omnes, et inveniuntur [225]; secundo ostendit quod non non quasdam tantum. inveniuntur in omnibus corporibus, ibi [229] : Propter quod et non in omni corpore (5) etc. 303 [4]. Deinde cum dicit [227] : Est au­ Circa primum duo facit : primo ostendit tem sursum quidem etc., ostendit ordinem di­ quod non omnia praedicta principia insunt ctorum principiorum dupliciter. omnibus [225]; secundo ostendit quo ordine Primo quidem ex parte ipsarum dimensio­ se habeant ad invicem, ibi [227] : Est autem num. Nam sursum est principium longitudi­ sursum quidem (6) etc. nis: nam in homine, qui est animal maxime Circa primum duo facit : primo ostendit perfectum, dicitur longitudo, quasi maxima di­ quod huiusmodi principia non omnia omni­ mensio eius, a capite, quod est sursum eius, bus insint, sed quibusdam quaedam et non usque ad pedes, qui sunt deorsum eius. Dex­ omnia [225]; secundo ostendit hoc omnino trum autem est principium latitudinis: atten­ esse inconveniens, ut caelo attribuantur quae­ ditur enim latitudo hominis secundum distan­ dam et non omnia, ibi [226] : Si autem opor­ tiam quae est inter dextrum et sinistrum. Antet caelo adptare (7) etc. tertius autem est principium profunditatis: at­ Dicit ergo primo [225] quod de huiusmodi tenditur enim profunditas sive grossities homi­ principiis, quae dicuntur differentiae positio­ nis secundum distantiam quae est inter ante et num, determinatum est in libro de Processu retro. In aliis autem animalibus proportionaAnimalium (8), propter hoc quod sunt pro­ liter se habet. Longitudo autem est prior la­ pria naturae illorum, scilicet animatorum. In titudine, et latitudo profunditate, sicut linea animalibus enim manifeste videntur huiusmodi superficie, et superficies corpore. Ergo sursum existere secundum determinatas partes : ita est prius eo quod est dextrum, et dextrum quidem quod aliquibus animalibus, scilicet est prius eo quod est ante. perfectis, quae non solum sentiunt sed 304 [5]. Secundo ibi [228]: Adhuc autem etiam moventur motu locali, insint omnes ta- | aliter etc., probat idem ex parte motuum. Et les partes, scilicet dextrum et sinistrum, ante ! hoc ideo, quia ea quae dicta sunt, sunt quae­ et retro, sursum et deorsum; quibusdam vero dam principia a quibus primo incipiunt motus animalibus, scilicet imperfectis et immobili­ in animalibus habentibus huiusmodi partes si­ bus, insunt quaedam eorum, scilicet sursum et ve principia. Motus enim augmenti incipit qui­ deorsum, ante et retro; plantis autem non in­ dem a sursum. Et hoc manifeste apparet in ho­ sunt nisi sursum et deorsum. minibus : nam caput, quod est sursum hominis, 302 [3], Deinde cum dicit [226]: Si au­ est etiam sursum secundum positionem mundi; tem oportet caelo adaptare etc., ostendit quod a capite autem incipit motus augmenti, quia si in caelo aliquid de his ponatur, quod ne­ in orificio oris, quod est in capite, trahitur cesse est omnia huiusmodi in eo ponere. Et alimentum, quod est augmenti materia. Plan­ dicit quod si aliquid talium oportet attribuere tarum autem sursum est radix, quae proporcaelo, scilicet vel dextrum vel sinistrum, ra­ tionatur capiti in animalibus in sumptione ali­ tionabile est quod ibi primum existât id quod menti : sed id quod est sursum plantae, per invenitur in animalibus perfectis: vel, ratio­ oppositum se habet secundum situm ad sur­ nabile est quod in eo existât id quod est sum mundi. In aliis autem animalibus medio primum in animalibus, quia posito poste­ modo se habet. Motus autem qui est secun­ riori, ponitur prius. Cum autem sint tres op­ dum locum, incipit a dextris: naturaliter enim positiones vel dimensiones, unumquodque ho­ animalia prius movent dextram partem quam rum trium, scilicet sursum, ante et dextrum, sinistram, sicut in ambulando prius movent est velut quoddam principium suae opposi­ dextrum pedem. Sed in motu alterationis ipso­ tionis vel dimensionis. rum sensuum, est principium id quod est an­ Exponit autem consequenter quae dixerit terius: anterior enim pars animalis dicitur in esse illa tria : quorum unum est oppositio vel qua sensus existant. Quia igitur motus aug­ dimensio quae est inter sursum et deorsum, menti est prior motu sensitivo, qui etiam est in qua quidem sursum est principium; aliud prior motu locali in animalibus, consequens autem est inter anterius et eius oppositum, est quod sursum sit prius quam anterius, et quod dicitur retro, ubi quod est ante est prin­ anterius prius quam dextrum. cipium: aliud autem est inter dextrum et si­ 305 [6]. Deinde cum dicit [229]: Propter quod et non in omni corpore etc., ostendit quod huiusmodi principia non sunt in omni­ ts) n. 6. bus corporibus. (6) n. 4. Et primo concludit ex praemissis quod pro(7) n. sq. (8) Dioot, De animalium incessu, cap. IV. ' prie et per se loquendo non sunt huiusmodi — 151 — L. 1ί, 1. π DE CAELO ET MUNDO principia in corporibus inanimatis [229]; se­ cundo ostendit per quem modum ibi esse di­ cuntur, ibi [230] : Sed in his quidem (9) etc. Dicit ergo primo [229] quod, quia praedicta sunt principia quorundam motuum, conse­ quens est quod sursum et deorsum, dextrum et sinistrum, anterius et posterius non sint quaerenda in omnibus corporibus, sed solum in corporibus animatis, quaecumque habent in seipsis principium motus: sed in nullo corporum inanimatorum videmus aliquod principium unde incipiat motus. Quod quidem potest intclligi dupliciter. Uno modo quia in corporibus animatis est princi­ pium activum motus, quod est anima : in cor­ poribus autem inanimatis non est principium motus activum, quod scilicet moveat, sed moventur ab exteriori movente, quod est ge­ nerans vel removens prohibens. Interius au­ tem habent principium motus passivum, quo scilicet nata sunt moveri, puta gravitatem vel levitatem, ut patet in VIII Physic. (10). Alio modo potest intelligi quia in corpori­ bus animatis invenitur determinata pars cor­ poris a qua incipit motus, sicut dictum est f11): quod quidem in corporibus inanima­ tis non invenitur. Quia, sicut subdit, inani­ matorum corporum quaedam omnino non mo­ ventur, sicut illa quae sunt in propriis locis (vel potius hoc dicit propter corpora artifi­ cialia, quae non habent ex seipsis aliquem motum) : quaedam autem moventur, sicut corpora naturalia existentia extra proprium suum locum, sed tamen unumquodque eorum movetur ad suum locum similiter ab omni parte; sicut ignis solum movetur sursum et terra solum movetur ad medium mundi, nulla alia differentia situs considerata vel ex parte corporis quod movetur, ut scilicet una pars eius prius incipiat moveri quam alia,, vel etiam quantum ad locum, ut scilicet ex uno situ locali moveatur naturale ad suum locum, et non ex alio. 306 [7]. Deinde cum dicit: Sed in his quidem etc., ostendit quomodo praedictae po­ sitiones quandoque dicantur in corporibus inanimatis. Et dicit quod in huiusmodi cor­ poribus dicimus sursum et deorsum, et dex­ trum et sinistrum, et similiter ante et retro, solum per comparationem ad nos. Et hoc tripliciter: uno modo secundum quod dicimus dextrum id quod est nobis op­ positum secundum nostram dextram, sicut divinatores, puta augures, nominant avem dex­ tram quae est nobis ad dextram, sinistram ve­ ro quae est nobis ad sinistram; alio modo per similitudinem ad partes nostras, sicut in sta­ tua dicimus dextrum quod est simile dextro hominis, et sinistrum quod est simile sinistro; tertio modo per contrariam positionem, dicen­ do sinistrum quod est oppositum nostro dex­ (9) n. sq. (10) Cap. IV. n. 2 sqq.: S. Thom. Icct. VII. n. 5 sqq. (11) n. praec. I j [ I , i j 305-310 tro, et dextrum quod est oppositum nostro si­ nistro, sicut patet in imagine quae resultat in speculo. Et eadem ratio est in aliis positionibus. Sed in ipsis rebus inanimatis secundum se consideratis, nulla invenitur diversitas talium partium. Et hoc patet quia, si convertantur ad nos, e contrario se habebunt quam prius: illud enim quod erat dextrum, dicetur sini­ strum, et e converso; et simile est in aliis po­ sitionibus. In rebus autem animatis, qualiter­ cumque vertantur, semper eodem modo se habent huiusmodi partes. 307 [8]. Deinde cum dicit: Propter quod et Pythagoricos etc., ostendit Pythagoricos male attribuisse caelo huiusmodi differentias : et hoc tribus modis, qui ex superioribus ac­ cipi possunt; et ideo illos per modum conclu­ sionis hic inducit. Primus autem modus est quia, cum sint sex positiones, mirabile videtur quare solum duo horum attribuebant caelo, scilicet dextrum et sinistrum, et alia quatuor reliquerunt; cum tamen rationabile sit quod omnia caelo con­ veniant, ut supra (,2) dictum est. 308 [9], Secundum modum ponit ibi [231 bis] : nihil minus etc. : quia scilicet, si aliqua debuerunt praetermitti ut non attribuerentur caelo, oportuit praetermitti illa quae sunt mi­ nus principalia. Quod autem illa quatuor quae praetermisit, non sint minus principalia quam illa duo quae posuit, ostendit quatuor ratio­ nibus. Quarum primam ponit ibi [232] : Nihil enim minorem etc. Non enim videmus in quibus­ cumque animalibus quod minorem differen­ tiam habeat pars quae est sursum ad eam quae est deorsum, et quae est anterius ad eam quae est posterius, quam dextra ad sini­ stram, immo maiorem. Nam pars dextra et sinistra differunt solum virtute, et conveniunt in figura (manus enim dextra est fortior quam sinistra, licet sit eiusdem figurae; et similiter humerus dexter est fortior quam sinister ad motum, quamvis sinister sit fortior ad por­ tandum onus; et similiter pes dexter est for­ tior ad motum, sed pes sinister ad fixionem); manifestum est autem quod pars anterior et posterior animalis, et superior et inferior, dif­ ferunt non solum in virtute, sed etiam in fi­ gura : illa autem quae magis differunt, viden­ tur principaliorem distantiam habere. 309 [10], Secundam rationem ponit ibi [233] : Et sursum et deorsum etc. : quae talis est. Sursum et deorsum inveniuntur in omnibus corporibus animatis, tam animalibus quam plantis; sed dextrum et sinistrum non existit in plantis, sed solum in animalibus perfectis; et sic sursum et deorsum sunt priora, secundum quod prius dicitur illud a quo non convertitur consequentia essendi. 310 [11]. Tertiam rationem ponit ibi [234]: Adhuc autem etc.: quae talis est. Longitudo est prior latitudine, et hoc in via generationis. (12) —152 — n. 3. 310-312 DE CAELO ET MUNDO quia secundum geometras linea mota facit su­ perficiem : sursum autem est principium lon­ gitudinis, dextrum autem principium latitudi­ nis, ut supra (13) ostensum est. Cum igitur principium prioris sit prius, consequens est quod sursum sit prius quam dextrum, secun­ dum scilicet quod aliquid est prius generatio­ ne (propterea quod multis modis dicitur ali­ quid prius, ut patet in Praedicamentis (14) et V Metaphys. (15) ). 311 [12]. Quartam rationem ponit ibi [235] : Adhuc autem si sursum quidem etc. Et dicit quod sursum est unde est motus, quod potest intelligi de motu augmenti; dex­ trum autem est a quo est motus localis; an­ terius autem est ad quod procedit animal, quasi oppositum suo sensui; et sic patet quod sursum habet quandam principalitatem respe­ ctu aliarum specierum positionis, sicut motus augmenti est magis essentialis et magis in­ trinsecus animali quam motus localis. — Po­ test autem melius totum quod hic dicitur ad motum localem referri, ut dicatur quod sur­ sum in animali quod movetur secundum lo­ cum, est principium unde motus, quia sci­ licet in capite, quod est sursum, viget sen­ sus, qui est movens in animalibus, ut dicitur in III de Anima (16); dextrum autem est a quo incipit motus localis, quia pars dextra primo movetur, ut dictum est (17); sed ante­ rius est versus quod movetur animal. Prin­ cipium autem movens est principalissimum in motu animalis; et secundum hoc patet quod sursum habet principalitatem inter alias spe­ cies positionis. Sic igitur ex his quatuor rationibus con­ cludit Philosophus secundum modum impro­ bandi dictum Pythagoricorum (lfi), conclu­ dens quod iustum est eos increpare, quia de­ tis) (14) (15) (16) (17) (18) n. 4. Cap. IX. S. Thom. lcct. XIII; Did. lib. IV. c. XI. Cap. X sq.: S. Thom. lcct. XV sq. n. 5. Cf. n. 9. L. 11, 1. n relinquebant principaliora principia, non attri­ buentes ea caelo. 312 [13], Tertium modum ponit ibi [235 bis] : et quia haec etc. : dicens quod etiam sunt increpandi quia ponebant similiter dex­ trum et sinistrum existere in omnibus, cum tamen non sint nisi in animalibus perfectis, ut supra (,,J) dictum est. Sciendum tamen quod de intentione Pytha­ goricorum erat omnia reducere ad bonum et malum, sicut ad duo principia. Et quia cre­ debant omnem numerum sub denario com­ prehendi, posuerunt decem ex parte boni, et decem opposita ex parte mali, ut patet in I Metaphys. (20). Per unumquodque autem il­ lorum quae ponebant in illa enumeratione, intelligebant omnia quae sunt sui generis. Unde per dextrum et sinistrum intelligebant omnes alias positiones, intelligentes quod sic­ ut dextrum, ita sursum et anterius referuntur ad bonum, sinistrum autem et posterius et deorsum ad malum. Ideo autem potius pone­ bant dextrum et sinistrum quam alias posi­ tiones, quia manifestius dextrum consuevit referri ad bonum et sinistrum ad malum: consuevimus enim bonam fortunam vocare dextram, malam autem sinistram : et ideo om­ nibus attribuebant dextrum et sinistrum, qui­ bus attribuebant bonum et malum. Vel ideo nominabant tantum dextrum et si­ nistrum, in his alia comprehendentes, quia videbant quod in quibuscumque invenitur dex­ trum et sinistrum, inveniuntur et alia, sed non convertitur. Forte autem specialiter caelo attribuerunt dextrum et sinistrum potius quam alia, quia in caelo est motus localis, ad quem pertinet dextrum et sinistrum, non autem augmentum, ad quod pertinet sursum et de­ orsum, neque etiam alteratio sensus, ad quam pertinet ante et retro. Vel quia sursum et deorsum, ante et retro diversificantur secun­ dum figuram, non autem dextrum et sini­ strum: partes enim caeli, cum sint circula­ res, non diversificantur secundum figuram. (19) n. 2. (20) Cap. V. n. 6; S. Thom. lcct. VIII. — 153 — L. II, 1. ni DE CAELO ET MUNDO LECTIO III. [nn. 313-329; (236-247)]. Differentiae positionum quomodo conveniant partibus caeli secundum Philosophi opinionem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 285a27 - 286a2) (Caput II) 236. (13) Nobis autem quoniam determi­ natum est prius quod in habentibus principium motus tales virtutes exi­ stant, est autem caelum animatum et habet motus principium, manifestum quoniam habet sursum et deorsum, et dextrum et sinistrum. 237. Non oportet enim dubitare, propterea quod universi figura sphaerica est, quomodo erit huius hoc quidem dex­ trum, hoc autem sinistrum, similibus existentibus partibus omnibus, et mo­ tis omni tempore. 238. Sed intelligere oportet utique sicut si quis, in quibus habet dextrum ad si­ nistrum differentiam etiam figuris, deinde circumponat sphaeram. Habe­ bit quidem enim virtutem differentem, videbitur autem non, propter simili­ tudinem figurae. 239. Eodem autem modo et de principio eius quod est moveri. Etenim si ne­ quaquam incoepit, habere tamen ne­ cessarium principium unde incoepit, si incipiebat quod movetur moveri: et utique si steterit, movebitur utique iterum. 240. (14) Dico autem longitudinem quidem ipsius, quae secundum polos distan­ tiam; et polorum hunc quidem sur­ sum. hunc autem deorsum. 241. Differentiam enim in his solum vide­ mus hemisphaeriorum, per non mo­ veri polos. 242. Simul autem et consuevimus dicere latera in mundo, non quod sursum et deorsum, sed quod iuxta polos, tan­ quam hoc longitudine existente: quod enim ad latus, est quod iuxta sursum et deorsum. 243. Polorum autem qui quidem super nos apparens, quae deorsum pars est: qui autem nobis immanifestus, quae sur­ sum. 244. (15) Dextrum enim unumquodque di­ cimus unde principium eius qui se­ cundum locum motus; caeli autem principium circulationis unde ortus astrorum; quare hoc utique erit dex­ trum, ubi autem occasus, sinistrum. Si igitur incipit a dextris et ad dex­ tram circumfertur, necesse quod sur­ sum esse immanifestum polum: si enim erit qui manifestus, ad sinistra erit motus, quod non dicimus. (16) Manifestum igitur quia immanifestus polus est quod sursum. 245. Et ibi quidem habitantes in eo quod sursum sunt hemisphaerio et apud dextram, nos autem in eo quod deor­ sum et apud sinistram, e contrario quam ut Pythagorici dicunt: illi enim nos sursum quidem faciunt et in dex­ tra parte, hos autem qui ibi deorsum et in sinistro. Accidit autem contra­ rium. 246. Sed secundae quidem circulationis, puta eius quae planetarum, nos qui­ dem in his quae sursum et in dextris sumus, illi autem in his quae deor­ sum et in sinistris. E contrario enim in his principium motus est, propterea quod contrariae sunt lationes. Quare accidit nos quidem esse apud principium, illos autem apud finem. 247. De his quidem igitur quae secundum distensiones partibus et secundum lo­ cum determinatis, tanta dicta sint. SYNOPSIS 1. Argumentum et textus partitio. 2. Caelum, utpote animatum, habet in se principium sui motus. - Hac autem ratione dicitur ab Aristotele caelum animatum, quatenus habet animam rationalem: nam iuxta eius — 154 — 313 DE CAELO ET MUNDO L. TT, 1. tu opinionem caelum est secundum animam suam appetens et intelligens. Et secundum hoc motus caeli est a natura quidem ipsius corporis caelestis tanquam a principio passivo, sed ab anima tanquam a principio activo. 3. Non multum refert, quantum ad hunc modum quo movetur caelum, an substantia spiritualis a qua movetur, sit corpori coniuncta, vel sit ab eo separata. - Animae humanae quantum ad esse suum naturale, melius est esse in corpore, quia per hoc consequitur per­ fectum esse speciei: licet non sit melius quantum ad hoc quod movet cornus cum labore. Unde si alicuius substantiae spiritualis virtus sit determinata ad movendum caelum sine labore, nobi­ lius est illi substantiae esse in tali cornore quam esse separatam : auia perfectior est actio ner instrumentum coniunctum quam per instrumentum separatum. - Ex hoc autem auod caelum est animatum, sequitur quod habeat differentias positionum, scilicet sursum, deorsum etc. 4. Caelo, tanquam corpori perfectissimo, oportet praedictas differentias attribui secun­ dum motum localem tantum. 5. Duae obiectiones. n) Caeli, utpote snhaericae figurae, omnes partes sunt similes; prae­ dictae autem differentiae requirunt dissimilitudinem partium, vel in virtute solum, vel etiam in figura, b) Tn animalibus, quibus huiusmodi positionum species attribuuntur, una pars mo­ vetur ante alteram; quod esse nequit in caelo. 6. Solvitur prima obiectio. Ab anima caeli diversae partes cius, quamvis similes secun­ dum figuram, habent diversas virtutes. 7. Solvitur altera. Motus caeli est ordinatus: ergo oportet in eo accipere aliquod prin­ cipium. 8. Longitudo caeli est distantia quae est inter polos eius. 9. Probatur primo ratione. Maxima dimensio, iuxta quam semper attenditur longitudo, est in corpore sphaerico secundum diametrum : non est autem diameter determinatus in caelo nisi qui est inter duos polos, qui sunt duo puncta sphaerae immobilia. 10. Probatur secundo per communem usum loquendi, secundum quem polos dicimus sur­ sum et deorsum in mundo, latera autem mundi dicimus quod est ex utraque parte polorum, scilicet orientem et occidentem. - Secundum astrologos considerantes non dimensiones caeli, sed magis dimensiones nostrae habitabilis, e converso attenditur longitudo et latitudo. 11. Textus subdivisio. - Ex parte motus primi, polus qui semper apparet super nos, nempe polus arcticus, est pars caeli quae est deorsum: qui vero semper nobis est immanifestus, nempe polus antarcticus, est pars caeli quae est sursum. 12. Nam in animalibus dextrum dicitur pars ex qua incipit motus localis; princinium au­ tem motus circularis caeli est ex illa parte unde oriuntur astra; et ideo oriens dicitur de­ xtrum caeli, sicut occidens sinistrum. Quia ergo motus caeli incipit a dextris et circumfertur ad dextram, oportet polum antarcticum esse sursum caeli. Manifestatur hoc in figura. 13. Solvitur obiectio. Ex dictis sequitur quod anterius caeli sit hemisphaerium superius, posterius autem hemisphaerium inferius. 14. Alia obiectio solvitur. Principium movens caelum non movetur per accidens, sicut principium movens animalia inferiora : et ideo virtus secundum quam caelo attribuitur de­ xtrum, intelligitur quasi immobiliter stans, etiam partibus caeli motis : unde semper dextrum caeli est in oriente. Et eadem ratio est de aliis virtutibus. 15. Tertia obiectio excluditur. Ortus et occasus accipiuntur hic per comparationem ad polos immobiles mundi : et ideo dextrum et sinistrum secundum se sunt determinata in caelo. 16. Concluditur ex praedictis differentia habitationis terrae. 17. Quomodo praedictae positiones, sursum, dextrum, etc. distinguantur secundum mo­ tus planetarum. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 313 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de partibus situalibus caeli secundum opinionem aliorum, hic determinat de his se­ cundum opinionem suam C1). Et circa hoc tria facit : primo ostendit quod huiusmodi differentias oportet esse in cae­ lo [236]; secundo ostendit secundum quam dimensionem caeli accipiatur sursum et deor­ sum in ipso, ibi [240] : Dico autem longi tu­ ti) Cf. lect. praec. n. 1. dinem (-’) etc.; tertio ostendit quae pars in caelo sit sursum et quae deorsum, ibi [243] : Polorum autem qui quidem super nos (3) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum [236]; secundo excludit quasdam obiectiones, ibi [237] : Non oportet enim du­ bitare (4) etc. (2) n. 8. (3) n. 11. (4) n. 5. — 155 - L. II, 1. ni DE CAELO ET MUNDO 314 [2], Circa primum [236] ponit talem rationem. Determinatum est prius (567) quod in habentibus principium motus, scilicet in cor­ poribus animatis, quae habent in se princi­ pium movens, existunt tales virtutes, idest po­ sitionum differentiae, secundum determinatas virtutes partium; et non solum secundum ha­ bitudinem ad nos, sicut est in corporibus ina­ nimatis, quae non habent in se principium activum motus, sed solum passivum, ut di­ citur in VTII Physic. (G). Caelum autem est animatum, et habet principium motus. Quod autem caelum sit animatum, supponit ex eo quod probatum est in VIII Physic. (T), quod omnia mobilia necesse est reducere in unum primum, quod est movens seipsum, et habet in se principium motus activum, et non solum principium passivum, sicut quidam posuerunt, ut Simplicius refert; qui posuerunt Aristotelem dicere caelum animatum, non quia haberet animam rationalem, sed ita quod ha­ beret quandam vitam complantatam corpori, ita quod in eo nihil est aliud anima quam natura talis corporis. Quod manifeste osten­ ditur esse falsum ex hoc quod Aristoteles in XII Metaphys. (8) dicit, quod primum movens, quod est omnino immobile, movet cae­ lum sicut desideratum et intellectum: et sic sequitur quod secundum opinionem eius, cae­ lum est secundum suam animam appetens et intelligens. Et secundum hoc motus caeli est et a natura et ab anima eius: sed a natura quidem sicut a principio secundario et pas­ sivo, inquantum scilicet tale corpus est aptum natum sic moveri: ab anima vero sicut a prin­ cipio principali et activo motus. 315 [3]. Nec multum refert quantum, ad hunc modum movendi, utrum moveatur a substantia spirituali coniuncta quae dicatur anima eius, vel tantum a substantia spirituali separata; nisi quod ponere ipsum moveri a substantia spirituali coniuncta. pertinet ad maiorem dignitatem ipsius caeli; quod atten­ dentes Plato et Aristoteles, posuerunt caelum animatum. Quamvis possit aliquis e contrario dicere quod, sicut nobilius est corpus quod habet substantiam spiritualem coniunctam, ita nobilior est substantia spiritualis quae omni­ no est a corpore separata : unde et Plato po­ suit in bonum animae rationali esse quod ouandoque a corpore separatur. Et secundum hoc, cum movens sit nobilius moto, et magis ab eo dependeat motus, magis videtur dicen­ dum substantiam moventem caelum esse a corpore separatam, quam corpus caeli esse animatum, ut motus caeli sit nobilior: alioquin videretur, secundum dictum Platonis, quod anima caeli esset peioris conditionis quam anima humana. Sed ad hoc responderi potest quod animae (5) (6) (7) (8) Lect. praec. n. 5 sqq. Cap. IV. n. 6: S. Thom. lect. VIII, n. 7. Cap. V; S. Thom. lect. IX sqq. S. Thorn, lect. VII: Did. lib. XI. c. VII. n. 2. j j i i [ 314-317 humanae quantum ad aliquid nobilius est esse extra corpus quam in corpore, scilicet quan­ tum ad hoc quod movet corpus cum labore contra naturam eius; sed quantum ad natu­ rale esse ipsius animae melius est ei esse in corpore, quia per hoc consequitur perfectum esse speciei. Unde si sit aliqua substantia spi­ ritualis cuius virtus sit determinata ad mo­ tum caeli, quod movet sine labore, ut su­ pra (9) dictum est, nobilius est ei esse in tali corpore quam esse separatam: quia perfectior est actio quam quis agit per instrumentum coniunctum, quam per instrumentum separa­ tum. Sed substantia separata cuius virtus non determinatur ad hunc effectum, est omnino nobilior. Ex hoc autem quod caelum est animatum, concludit secundum praedicta C10) quod ha­ beat sursum et deorsum, dextrum et sini­ strum. 316 [4]. Sed videtur hoc non esse con­ veniens. Dixit enim supra (n) quod sursum et deorsum competit corpori animato secun­ dum augmentum, ante et retro secundum sen­ sum, dextrum et sinistrum secundum motum localem; nullus autem ponens caelum ani­ matum, ponit in eo motum augmenti, neque etiam motum sensus; ergo neque deberet poni in caelo sursum aut deorsum, aut ante aut retro. Sed dicendum est quod in animalibus per­ fectis habentibus motum localem, attenduntur praedictae differentiae non solum secundum augmentum et secundum sensum, sed etiam secundum motum localem. Unde ipse su­ pra (12) dixit in quadam ratione quod sur­ sum est unde est motus, dextrum autem a quo, anterius autem ad quod. Sed in illis quae non habent motum localem, quae omnino carent dextro et sinistro, inveniuntur sursum et deorsum, ante et retro, secundum alios motus. Et sic oportet omnia ista attribui cae­ lo secundum solum motum localem, sicut perfectissimo. 317 [5], Deinde cum dicit [237]: Non oportet enim dubitare etc., excludit duas ob­ iectiones : et primo ponit eas. Quarum pri­ ma talis est. Caelum enim est sphaericae fi­ gurae. et ita omnes partes eius sunt similes: praedictae autem differentiae positionum re­ quirunt dissimilitudinem partium, vel in vir­ tute solum, sicut dextrum et sinistrum, vel etiam in figura, sicut sursum et deorsum, an­ te et retro, ut supra C13) dictum est; non ergo videtur quod huiusmodi positionum dif­ ferentiae possint caelo attribui. — Secunda obiectio est. quia in animalibus, quibus hu­ iusmodi positionum species attribuuntur, una pars movetur ante alteram: sed hoc non po(9) Lect. I. n. 7. (10) Lect. praec. n. 5 sqq. (11) ibid. n. 5. (12) ibid. n. 12. (13) ibid. n. 9. 318-324 DE CAELO ET MUNDO test esse in caelo, sed partes eius omni tem­ pore moventur, ut ipse dicit in VIII Physi­ corum (14); unde videtur quod huiusmodi po­ sitiones non sint ponendae in caelo. 318 [6]. Secundo ibi [238]: Sed intelligere etc., solvit praedictas obiectiones. Et pri­ mo primam, dicens quod non oportet propter hoc dubitare, sed hoc modo oportet hoc intelligere in caelo, sicut si aliquam habeat dif­ ferentiam dextri et sinistri etiam secundum figuras partium, et postea circumponat ali­ quis ei sphaeram, non quidem exterius sicut vestimentum, sed sicut corpus coniunctum naturaliter contegens exterius: sic enim quod huiusmodi est haberet virtutem differentem dextri et sinistri, sed videretur non habere propter similitudinem figurae quae exterius apparet. Et similiter ab anima caeli sunt di­ versae virtutes in diversis partibus eius, quam­ vis similibus secundum figuram, propter quas praedictae positiones caelo attribuuntur. 319 [7]. Secundam solvit ibi [239]: Eo­ dem autem modo etc. Et dicit quod eodem modo non est dubitandum propter hoc quod animalia, in quibus sunt huiusmodi differen­ tiae, habent principium eius quod est moveri. Etsi enim caelum nunquam incoepit moveri, tamen quia motus eius est ordinatus, necesse est in motu eius accipere aliquod principium unde motus eius incoeperit, si incoepit mo­ veri, et unde etiam iterum moveri inciperet, si contingeret ipsum stare. 320 [8] .Deinde cum dicit [240]: Dico au­ tem longitudinem etc., ostendit secundum quam dimensionem caeli attendatur sursum et deorsum. Et primo proponit quod intendit: et dicit quod longitudo caeli est distantia quae est inter polos ipsius, arcticum scilicet ad antar­ cticum, ita quod unus polorum sit sursum et alius deorsum. 321 [9], Secundo ibi [241]: Differentiam enim etc., probat propositum dupliciter. Primo quidem per rationem. Manifestum est enim, quod in quolibet corpore longitudo at­ tenditur secundum maximam dimensionem ipsius. Maxima autem dimensio corporis sphaerici est secundum diametrum eius. Dia­ meter autem in caelo determinatur solum qui est inter duos polos, qui sunt duo puncta sphaerae immobilia et semper eodem modo se habentia: quaecumque autem alia puncta in sphaera accipiantur, sunt mobilia; unde et diametri inter quaecumque alia duo puncta protrahantur, indeterminate se habent. Et propter hoc, secundum lineam quae est in­ ter duos polos, maxime attenditur longitudo caeli: quia in his solis punctis caeli videmus determinatam differentiam hemisphaeriorum, per hoc quod huiusmodi poli non moventur. 322 [10], Secundo ibi [242]: Simul au­ tem etc., probat idem per communem modum loquendi. Consuevimus enim dicere quod la(14) Cap. VI, n. 9; S. Th. lect. XIII, n. 7 sq. L. II, 1. m tera in mundo non sunt ipsi poli, quos dici­ mus sursum et deorsum, sed id quod est iuxta polos, ex utraque scilicet parte eorum, ut scilicet oriens sit unum latus mundi et occidens sit aliud, tanquam distantia polorum sit ipsa longitudo caeli : hoc enim dicimus laterale quod est iuxta sursum et deorsum ex utraque parte eius, sicut patet in homine. Est autem attendendum quod, secundum astrologos considerantes non dimensiones caeli, sed magis dimensiones nostrae habita­ bilis, attenditur longitudo secundum differen­ tiam orientis et occidentis, latitudo autem se­ cundum distantiam meridiei et septentrionis : quia quantitas nostrae habitabilis est maior plus quam in duplo ab oriente in occidentem quam a polo versus aequinoctialem, quia nec hoc totum habitatur. 323 [11]. Deinde cum dicit [243]: Polo­ rum autem qui quidem super nos etc., osten­ dit quis polorum sit sursum et quis deorsum. Et primo ostendit hoc quantum ad motum primum [243]; secundo quantum ad motum planetarum, ibi [246] : Sed secundae qui­ dem (15) etc. Circa primum tria facit : primo proponit quod intendit [243]; secundo probat quod dixerat, ibi [244] : Dextrum enim (l6) etc.; tertio infert conclusionem ex dictis, ibi [245] : Et ibi quidem habitantes (17) etc. Dicit ergo primo [243] quod inter polos ille qui semper apparet super nos, est pars caeli quae est deorsum, scilicet polus arcticus: ille autem qui semper nobis est immanifestus, qui dicitur antarcticus propter hoc quod est ei oppositus, est pars caeli quae est sursum. 324 [12], Deinde cum dicit [244]: Dex­ trum enim etc., probat quod dixerat. Mani­ festum est enim quod in unoquoque animali dextrum dicimus unde est principium motus localis eius (et propter hoc pars dextra ani­ malis est calidior, ut sit magis apta ad mo­ tum); principium autem circularis motus caeli est ex illa parte unde astra oriuntur, quae vo­ catur oriens; unde oriens dicitur dextrum caeli, et per consequens occasus erit sinistrum eius. Si ergo motus caeli incipit a dextris et circumfertur ad dextram, tanquam ab eodem in idem, necesse est quod polus immanifestus, scilicet antarcticus, sit sursum caeli : si enim polus arcticus, qui semper est nobis manifestus, esset sursum, sequeretur quod motus caeli esset a sinistra et ad sinistram, quod nos non dicimus. Et hoc sic apparet. Imaginemur enim ho­ minem cuius caput sit in polo arctico et pe­ des in polo antarctico : manus eius dextra erit in occidente et manus sinistra in oriente; si tamen facies eius sit versus hemisphaerium (15) n. 17. (16) n. sq. (17) n. 16. J57 — L. II, 1. ni DE CAELO et mundo 324-329 superius, quod est nobis apparens. Cum ergo praedicta differentiam habitationis terrae: di­ motus caeli sit ab oriente in occidentem, se­ cens quod ex quo polus immanifestus est quetur quod sit a sinistro in dextrum. Sed si sursum, illi qui habitant sub illo polo sunt ponamus c converso quod caput hominis sit in hemisphaerio superiori et apud dextram in polo antarctico et pedes in polo arctico, caeli; nos autem qui in hac parte terrae ha­ eadem dispositione faciei manente, manus bitamus, sumus in inferiori hemisphaerio et dextra erit in oriente et sinistra in occidente: in sinistra. Et hoc est e contrario ei quod et sic motus incipiet a dextra, secundum quod Pythagorici dixerunt, qui posuerunt nos ha­ convenit. Et ita manifestum est quod sursum bitare sursum et in dextra parte, illos autem caeli est polus immanifestus. deorsum et in sinistra parte; cum tamen con­ 325 [13]. Sed primo contra hoc obiicitur, trarium accidat secundum praedicta. quod Aristoteles praetermittit determinare Hemisphaerium autem hic videtur accipere secundum quod dividitur caelum per circulum quid sit anterius et posterius caeli. — Sed dicendum est quod hoc praetermittit tan­ I aequinoctialem aeque distantem ab utroque quam manifestum ex his quae determinantur. I polo. Et ex hoc patet Aristotelem hic dicere Motus enim animalis, a dextris incipiens, pro­ ! quod etiam ex alia parte aequinoctialis ali­ cedit in ante, et non retrorsum: unde cum qui homines habitant vel habitare possunt, caelum moveatur ab oriente versus superius in parte opposita nobis. — Si qui autem ha­ hemisphaerium, quod apparet per elevationem bitant vel habitarent in duabus quartis terrae stellarum orientium, consequens est quod an­ quae distinguuntur a nobis per circulum, qui terius caeli sit superius hemisphaerium, po­ intelligitur secare aequinoctialem ad rectos sterius autem caeli sit hemisphaerium inferius. angulos, transeuntem per polos aequinoctia­ 326 [14], Secundo obiicitur quia, cum in les, illi distinguerentur a nobis utrisque, qui animalibus sit semper eadem pars dextra et scilicet habitamus sursum et deorsum, tan­ eadem pars sinistra, hoc in caelo observari quam habitantes in posteriori parte caeli ab non videtur: nam eadem pars caeli, quae habitantibus in anteriori, inquantum motus prius est in oriente, posterius est in occidente; caeli posterius ad eos pervenit, utpote stellis et sic, si dextrum est oriens et sinistrum oc­ eis orientibus cum nobis occidunt, et redeun­ cidens, eadem pars caeli quandoque erit dex­ tibus ad principium motus, quod est dextrum, tra, quandoque sinistra. — Sed hoc solvitur in occasu stellarum. per hoc quod Philosophus dicit in VIII Phy­ Sed cum dextrum et sinistrum aequaliter sicorum (18), quod principium movens cae­ distent et lateraliter ab eo quod est sur­ lum non movetur secundum accidens, sicut sum et deorsum, videtur inconvenienter di­ principium movens animalia inferiora. Huius­ cere quod nos qui sumus sub polo arctico, modi autem virtutes, secundum quas attri­ habitemus in inferiori parte et sinistra, alii buuntur praedictae positiones animalibus, de­ autem in superiori et dextra. pendent ex principio motivo : et ideo in ani­ malibus quae sunt hic, virtus dextra move­ Et ad hoc potest dici quod Aristoteles lo­ tur per accidens, moto corpore animalis; sed cutus est secundum Graeciam, in qua habi­ in caelo virtus illa intelligitur quasi immo­ tabat, quae quidem est ad sinistram inquan­ biliter stans, etiam partibus caelestis corporis tum est versus occidentem, est autem deor­ motis. Et ideo semper dextrum caeli est in sum inquantum est sub polo arctico. Sed oriente, quamcumque partem singularem cae­ quia Aristoteles hic loqui videtur communiter li contingat ibi esse. Et eadem ratio est de pro habitantibus omnibus in nostra habita­ aliis virtutibus. bili, melius respondetur quod ipse loquitur 327 [15]. Tertio obiicitur quia oriens et more Pythagoricorum, qui ad idem refere­ occidens non videtur esse determinata pars bant dextrum, sursum et ante, et opposita caeli, sed diversificari secundum horizontem etiam ad idem: Pythagoras autem secundum uniuscuiusque regionis. Sic igitur si dextrum hoc aestimavit nos esse in parte superiori et et sinistrum attribuitur ortui et occasui, dex­ dextra; vel secundum aspectum, quia polus trum et sinistrum non erunt determinata in arcticus supereminet nobis; vel magis, aspi­ caelo secundum se, sicut in corporibus ani­ ciens ad motus planetarum, ut immediate (19) matis, sed relatione ad nos, sicuti in corpo­ patebit. ribus inanimatis. — Sed dicendum est quod, 329 [17]. Deinde cum dicit [248]: Sed propter immobilitatem polorum, sursum et secundae quidem etc., ostendit quomodo istae deorsum dicit esse determinata in caelo : dex­ positiones distinguantur secundum motus pla­ trum autem et sinistrum lateraliter se habent netarum. Et dicit quod quantum ad secun­ ad sursum et deorsum. Accipit ergo hic Ari­ dum motum circularem, qui est planetarum, stoteles ortum et occasum, non per compa­ nos e converso sumus sursum et in dextra, rationem ad aspectum nostrum, sed per com­ illi autem deorsum et in sinistra : quia prin­ parationem ad polos immobiles mundi. cipium huius motus e contrario se habet (in­ 328 [16]. Deinde cum dicit [245]: Et ibi cipiunt enim moveri ab occidente); et hoc quidem habitantes etc., concludit secundum (18) Cap. VI, n. 8; S. Thom. lect. XIII, n. 5. , (19) n. sq. - 158 - DE CAELO ET MUNDO 329 ideo, quia isti duo motus sunt contrarii, id­ est diversi (nam contrarietas proprie non est in motibus circularibus, ut in primo (20) ostensum est). Et secundum hoc accidit nos esse in principio, et illos in fine motus pla­ netarum. Et ideo illi videntur esse potiores quantum ad permanentiam, quae est in pri­ mo motu; nos autem quantum ad diversita(20) Lect. VIH, n. 2 sqq. L. Il, 1. ni tem generationis et corruptionis, quae depen­ det ex secundo motu, ut infra (21) dicetur. Ultimo autem epilogat [247], dicens quod tanta dicta sunt de partibus caeli, quae deter­ minantur secundum dimensiones caeli et se­ cundum locum, non autem secundum mate­ riales partes caeli, ut dictum est (22). (21) Lect. sq., n. 12. (22) n. 14. — 159 — L. H, I. IV DE CAELO ET MUN'DÛ LECTIO IV. (Lect. IV; nn. 330-343 [248-259]). Ostenditur quae sit causa quod in caelo sint plures sphaerae circulariter motae. SCHEMA Lectio IV; nn. 330-343 [248-259]. Postquam determinavit de diversitate partium situalium caeli; hic determinat dc diversitate partium quantum ad ordinem sphaerarum. I) Ponit dubitationem 331 [248]. II) Ostendit difficultatem solutionis 332 [249]. III) Incipit solvere 333 [250]. A) Assignat causam praedictorum; per viam compositionis 333 [250]. 1) Ponit rationem 333 [250]. 2) Eam per singula membra manifestat 334 [250]. a) Ostendit primam conditionalem positam 334 [250]. b) Secundam conditionalem 335 [251]. c) Tertiam conditionalem 336 [252]. a’) Proponit quod intendit 336 [252]. b’) Probat duabus rationibus 336 [253]. j) Prima ratio 336 [253]. jj) Secunda ratio 337 [254]. d) Quartam conditionalem 338 [255]. e) Quintam conditionalem 339 [256]. j) Prima ratio 339 [256]. jj) Secunda ratio 340 [257]. f) Sextam conditionalem 341 [258]. B) Assignat causam per viam resolutionis 343 [259]. r— Τ6θ — DE CAELO ET MUNDO L. U, 1. IV TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 286a3 - b9) Caput 111 248. (17) Quoniam autem non est contra­ 249. 250. 251. 252. 253. rius motus qui circum ei qui circum, considerandum propter quid plures sunt lationes. Et quidem a longe tentantibus facere quaestionem: longe autem non sic tanto, multo autem magis eo quod accidentium ipsis de omnino paucis habeamus sensum. Attamen dicamus. Causa autem de ipsis hinc sumenda. Unumquodque est, quorum est opus, gratia operis. Dei autem operatio im­ mortalitas, haec autem est vita sempi­ terna: itaque necesse Deo motum existere sempiternum. Quoniam autem caelum tale (corpus enim quoddam divinum), propter hoc habet circulare corpus, quod natura circummoveatur semper. Propter quid igitur non totius caeli corpus tale? Quia necesse manere ali­ quid corporis lati circum quod in medio; huius autem nullam possibile est manere partem, neque universali­ ter neque in medio. (18) Etenim si secundum naturam motus erit ipsius ad medium, natura autem circummo­ vetur, non utique esset sempiternus motus. Nihil enim praeter naturam sempiternum: posterius autem quod praeter naturam eo quod secundum naturam; et excessus quidam est in generatione quod praeter naturam, eius quod secundum naturam. Necesse igitur terram esse: hoc enim quiescit in medio. Nunc quidem igitur suppo­ natur hoc, poterius autem demonstra­ bitur de ipso. Sed adhuc, si terram, necesse ct ignem esse. Contrariorum enim si alterum natura, necesse et alterum esse natura: si ve- 254. 255. 256. 257. 258. 259. ro sit contrarium, et esse quandam ipsius naturam: eadem enim materia contrariorum. Et privatione prius affirmatio, dico autem puta calidum frigido: quies autem et gravitas dicuntur per priva­ tionem levitatis et motus. (19) Sed adhuc, si quidem est ignis et terra, necesse et intermedia ipsorum esse corpora: contrarietatem enim ha­ bet unumquodque ad unumquodque elementorum. Supponatur autem et hoc nunc, posterius autem tentandum ostendere. His autem existentibus, manifestum quoniam necesse est generationem es­ se, eo quod nullum ipsorum possibile est esse sempiternum: patiuntur enim et agunt contraria ab invicem, et cor­ ruptiva invicem sunt. (20) Adhuc autem non rationabile est esse aliquod mobile sempiternum, cu­ ius non contingit esse secundum na­ turam motum sempiternum: horum autem est motus. Quod quidem igitur necessarium esse generationem, ex his manifestum. Si autem generationem, necessarium et aliam esse lationem, aut unam aut plures: secundum enim eam quae to­ tius, similiter necessarium habere et elementa corporum ad invicem. Dice­ tur autem et de hoc in sequentibus planius. (21) Nunc autem tantum manifestum est, propter quam causam plura sunt circularia corpora: quia necesse gene­ rationem esse; generationem autem si quidem et ignem; hunc autem et alia si quidem et terram; hanc autem quia manere necesse est aliquid semper, si quidem moveri aliquid semper. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Ratio quaerendi quae sit necessitas quod in caelo sint multi et diversi motus circulares. 3. Difficultas huius quaestionis provenit et ex eo quod caelestia corpora longe sunt a nobis secundum locum; et multo magis ex eo quod illa pauca accidentia caelestium corporum quae cadunt sub sensum nostrum, sunt alterius rationis ab accidentibus inferiorum corporum. 4. Subdivisio textus. - Per viam compositionis, procedendo scilicet a primo ad ultimum quod quaeritur, proponitur ratio qua assignatur causa quod in caelo sint plures motus et plura corpora mobilia. 5. Manifestatur prima conditionalis rationis positae, scilicet: si caelum est quoddam cor­ pus divinum (et quod sit tale, ostenditur tum ex opinione Platonicorum, tum ex eo quod caelum est ingenit im et incorruptibile), necesse est motum eius esse, sempiternum et circu- — i6i — L. Il, 1. IV DE CAELO ET MUNDO 330-331 larem. Declarantur verba textus. Ratio : cum unumquodque sit propter suam operationem, frustra caelum semper esset, nisi eius motus esset sempiternus; et quia solus motus circularis potest esse perpetuus, ideo corpus caeli oportet esse circulare. - Ex parte caeli, quod est sublectum motus, probari potest quod caelum sit potens moveri semper: sed quod actu moveatur semper vel non semper, pendet ex voluntate Dei, qui est causa faciens ipsum mo­ veri actu. 6. Probatur secunda conditionalis, nempe: si motus caeli est sempiternus et circularis, ne­ cesse est terram esse. Oportet enim esse aliquod medium corpus quietum et manens, circa quod scilicet sil motus circularis caeli. Illud autem nequii esse pars ulla corporis caelestis. Nam primo, nullibi quiescere potest talis pars. Secundo, specialiter nequit quiescere in me­ dio: neque enim secundum naturam, neque contra naturam ibi quiescere potest. Relinquitur ergo quod aliud a corpore caelesti sit corpus, quod oportet naturaliter quiescere in medio; et hoc dicitur terra. 7. Manifestatur tertia conditionalis, scilicet: si terra est, oportet et ignem esse, a) Quia enim contrariorum est eadem materia, haec habet potentiam ad utrumque contrarium: cum ergo ista potentia non sit frustra, si unum contrariorum est, necesse est et alterum esse. Ignis autem et terra sunt contraria, quia maxime distant secundum contrarietatem situs, inquantum unum est gravissimum et aliud levissimum. 8. b) Contrariorum unum semper se habet ut privatio et defectus respectu alterius; omne autem quod positive dicitur ut aliquid completum, est prius eo quod dicitur secundum pri­ vationem et defectum; quies vero et gravitas, quae attribuuntur terrae, dicuntur per priva­ tionem motus et levitatis, quae attribuuntur igni. Cum ergo, posito posteriori, ponatur prius, oportet, si est terra, quod sit ignis, qui naturaliter est prior terra. - Quomodo esse terram et ignem probavit Plato. 9. Probatur quarta conditionalis, videlicet: si est ignis et terra, sunt etiam media elementa. Nam quodlibet elementorum habet aliqualiter contrarietatem ad unumquodque aliorum trium; probatum est autem quod si sit unum contrariorum, necesse est et alterum esse. - Qua ratione Plato probavit quod necesse est esse media elementa. 10. Probatur quinta conditionalis, nempe: si sint praedicta corpora, necesse est generatio­ nem et corruptionem esse. Nam, a) contraria agunt et patiuntur ab invicem, et se invicem corrumpunt. 11. b) Cum motus sit operatio mobilis, et omnis res sil propter suam operationem, non est rationabile quod sit sempiternum corpus illud, cuius motus non potest esse semper. Quia ergo motus elementorum, cum sint recti, nequeunt esse aeterni, ideo nec ipsa elementa possunt esse sempiterna, sed oportet quod sint generabilia et corruptibilia. 12. Probatur sexta conditionalis, scilicet: si est generatio, oportet, praeter primum motum, esse in caelo alium vel alios motus circulares. Primus motus cum sit uniformis, non causaret diversam dispositionem in corporibus inferioribus. Ideo necesse est esse alium motum per obliquum circulum, qui proprie causet generationem ct corruptionem, sicut primus mo­ tus causât permanentiam et sempiternitatem in rebus. 13. Solvitur quaestio ab Alexandro proposita, nempe, si cessante motu caeli elementa contraria manerent, utrum se invicem corrumperent. 14. Resumitur ordine resolutorio, ab ultimo nempe ad primum, ratio adducta ad assi­ gnandam causam propter quam oportet esse plura corpora circulariter mota. COMMENTARIUM S. THOMAE 330 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de diversitate partium situalium caeli, hic determinat de diversitate partium quan­ tum ad ordinem sphaerarum (Q ostendens vi­ delicet causam quare in caelo non est una sphaera tantum circulariter mota, sed sunt plures sphaerae quae circulariter moventur. Et circa hoc tria facit: primo ponit dubi­ tationem [248]; secundo ostendit difficultatem solutionis, ibi [249] : Et quidem a longe tentantibus (2) etc.; incipit solvere, ibi [250] : Unumquodque est quorum est opus (3) etc. (t) Cf. lect. Il, n. 1. (2) n. 3. (3) n. 4. 331 [2j. Circa primum [248] consideran­ dum est quod, si contingeret motus circulares esse contrarios, non esset difficile videre quare in caelo non est tantum unus motus circula­ ris, sed plures. Cum enim contraria differant specie, eo quod contrarietas est differentia se­ cundum formam, ut dicitur X Metaphys. (4), non esset universum perfectum in suis spe­ ciebus, si esset unus motus contrarius et non alius, puta si esset motus deorsum et non esset motus sursum. Quia ergo, supra (5) pro­ batum est, unus motus circularis non est con­ trarius alteri, oportet diligenter considerare (4) S. Thom. lect. XI; Did. lib. IX, c. IX, n. 2. (5) I.ib. I. lect. VIII, n. 2 sqq. ---- T02 ---- 331-334 DE CAELO ET MUNDO quae est necessitas quod in caelo essent multi et diversi motus circulares. Et quaestio satis congrue sequitur ad praemissa, in quibus di­ ctum est (6) quod sursum et deorsum et alia huiusmodi aliter considerantur in caelo quan­ tum ad primum motum, et aliter quantum ad secundum. 332 [3]. Deinde cum dicit [249]: Et qui­ dem a longe tentantibus etc., ostendit diffi­ cultatem solvendae quaestionis. Hoc enim di­ cit esse considerandum hominibus qui tentant facere quaestionem a longe, idest de corpori­ bus caelestibus longe a nobis existentibus; cum tamen de his quae sunt elongata a nobis, non possimus habere certum iudicium. Corpora autem caelestia non ita sunt longe a nobis tanto, idest secundum quantitatem localis di­ stantiae; sed multo magis eo quod pauca ac­ cidentium eorum, cadant sub sensum nostrum; cum tamen connaturale sit nobis quod ex accidentibus, idest sensibilibus, deveniamus ad cognoscendam naturam alicuius rei. Hanc au­ tem. elongationem dicit multo maiorem esse quam localem : quia si consideremus localem distantiam, aliqua proportio est distantiae qua distat a nobis corpus caeleste, ad distantiam qua distat a nobis aliquod inferiorum cor­ porum, puta lapis aut lignum, et utraque di­ stantia est unius generis; sed accidentia cae­ lestium corporum sunt alterius rationis, et omnino improportionata accidentibus inferio­ rum corporum. Et tamen, quamvis sit diffi­ cile, dicamus propter quid est talis diversitas motus in caelo. Et huius diversitatis causa est accipienda ex his quae nunc dicentur. 333 [4]. Deinde cum dicit [250]: Unum­ quodque est quorum est opus etc., assignat causam praedictorum. Et primo assignat eam per viam composi­ tionis, procedendo a primo ad ultimum quod quaeritur [259]; secundo per viam resolutio­ nis, procedendo ab ultimo quod quaeritur usque ad primum, ibi [259] : Nunc autem tantum manifestum est (7) etc. Circa primum [250] ponit talem rationem. Si caelum est quoddam, corpus divinum, ne­ cesse est motum eius esse sempiternum et cir­ cularem; si motus eius est sempiternus et cir­ cularis, necesse est terram esse; si terra est, necesse est ignem esse; si ignis est et terra, est necesse etiam aliqua corpora intermedia esse; si autem sunt huiusmodi corpora, ne­ cesse est generationem esse; si autem genera­ tio est, necesse est plures motus esse in caelo. Ergo, si caelum est corpus perpetuum et di­ vinum, necesse est plures motus esse in caelo, et per consequens plura corpora mobilia. 334 [5]. Singula igitur per ordinem mani­ festat: et primo primum. Circa quod consi­ derandum est (8) quod Platonici ponebant unum Deum summum, qui est ipsa essentia (6) Cf. lect. praeced. n. 2. (7) n. 14. (8) Cf. S. Thom. in VIII Physicor., lcct. XVI, n. 3. bonitatis et unitatis, sub quo ponebant ordi­ nem superiorem intellectuum separatorum, qui apud nos consueverunt intelligentiae vocari; et sub hoc ordine ponebant ordinem anima­ rum, sub quo ordine ponebant ordinem cor­ porum. Dicebant ergo quod inter intellectus separatos, superiores et primi dicuntur intel­ lectus divini, propter similitudinem et pro­ pinquitatem ad Deum; alii vero non sunt di­ vini, propter distantiam ad Deum; sicut etiam animarum supremae sunt intellectivae, infi­ mae autem non intellectivae, sed irrationales. Corporum autem suprema et nobiliora dice­ bant esse animata, alia vero inanimata. Rur­ sus dicebant quod supremae animae, propter hoc quod dependent ex intelligentiis divinis, sunt animae divinae; et iterum corpora su­ prema, propter hoc quod sunt coniuncta animabus divinis, sunt corpora divina. Hoc igitur modo etiam Aristoteles hic lo­ quitur, dicens quod unumquodque quod ha­ bet propriam operationem, est propter suam operationem: quaelibet enim res appetit suam perfectionem sicut suum finem, operatio au­ tem est ultima rei perfectio (vel saltem ipsum operatum, in his in quibus est aliquod opus praeter operationem, ut dicitur in 1 Ethic. (9); dictum est enim in II de Anima (10) quod forma est actus primus, operatio autem est actus secundus, tanquam perfectio et finis operantis. Et hoc est verum tam in corporali­ bus quam in spiritualibus, puta in habiti­ bus animae; et tam in naturalibus quam in artificialibus. Dicit tamen quorum opus est, propter ea quae sunt contra naturam, sicut sunt monstra; quorum non est aliquod opus inquantum huiusmodi, sed patiuntur defectum operativae virtutis, ut patet in his qui nascun­ tur claudi vel caeci; non enim claudicatio est finis intentus a natura, propter quem faciat nasci animal claudum, sed hoc accidit praeter intentionem naturae ex defectu naturalium principiorum. Subdit autem quod operatio Dei est immor­ talitas. Nominat autem hic Deum, non solum primam causam omnium rerum, sed, more Platonicorum et aliorum gentilium, omnia quae dicuntur divina, secundum morem prae­ dictum. — Sed videtur quod immortalitas non sit operatio, sed potius differentia vel impassibilitas, sicut mortale est differentia vel pas­ sio. Dicendum est ergo quod immortalitas si­ gnat vitam indeficientem: vivere autem non solum nominat ipsum esse viventis, sed etiam operationem vitae, sicut intelligere est quod­ dam vivere, et sentire et alia huiusmodi, ut patet in II de Anima (u) et in IX Ethic. (12). Et ad hoc exprimendum subiungit, haec au­ tem, scilicet immortalitas, est vita sempiterna: propter quod etiam non dicit quod Dei ope(9) Cap. I, n. 2: S. Thom. lcct. 1. (10) Cap. 1. n. 2, 5; S. Thom. lect. 1. (11) Cap. II. n. 2; S. Thom. lcct. III. (12) Cap. IX. η. 7; S. Thom. lcct. XI. — 163 — 13 — De Caelo et Mundo. L. il, 1. iv L. Π. 1. IV DE CAELO ET MUNDO ratio sit incorruptibilitas, quae importat so­ lum sempiternitatem ipsius esse, sed dicit immortalitas; ut includat sempiternitatem ope­ rationis. — Unde concludit quod, si aliquid mobilium dicatur Deus secundum modum praedictum, quod motus eius sit sempiternus; sicut et si qua substantia immobilis Deus di­ citur, eius operatio est sempiterna absque motu; alioquin frustra esset talis res sempi­ terna non habens operationem sempiternam, propter quam unaquaeque res est. Quia ergo caelum est tale quod secundum antiquos Deus dicebatur, non quia sit ipse summus Deus, sed quia corpus eius est quod­ dam divinum, propter hoc quod est ingeni­ tum et incorruptibile, ut supra (13) ostensum est; inde est quod habet corpus circulare, ad hoc quod possit semper et circulariter mo­ veri. Ostensum est enim in VIII Physic. (*4) quod solus motus circularis potest esse per­ petuus: nam super lineam rectam infinitam nullus est motus, ut etiam in primo (I5) pro­ batum est; super lineam autem rectam fini­ tam non potest esse motus infinitus nisi per reflexionem, quae quidem non potest esse sine interpolatione quietis, ut probatur in VIII Physic. (If>). Et est attendendum quod Aristoteles hic probat sempiternitatem motus caeli ex sempi­ ternitate corporis eius; qua via non fuit usus in VIII Physic., quia nondum probaverat sempiternitatem caeli. Sed quia ad motum caeli se habet ipsum corpus caeleste ut ma­ teria et subiectum, primum autem movens, scilicet Deus, sicut agens quod facit ipsum esse in actu; ex parte caeli probari potest quod sit potens semper moveri, ex parte au­ tem voluntatis divinae dependet quod mo­ veatur in actu vel semper vel non semper. 335 [6]. Deinde cum dicit [251]: Propter quid igitur etc., ostendit secundam conditionalem, scilicet quod si caelum movetur sem­ piterno et circulari motu, quod necesse sit esse terram. Dicit ergo: si ita est quod cae­ lum est corpus divinum sempiterne et circu­ lariter motum, propter quid ergo non est tale corpus totius caeli, idest totius mundi, ut sci­ licet quaelibet pars mundi esset de natura caelestis corporis? Et ad hoc respondet quod necesse est esse aliquid manens et quietum in medio corporis quod circulariter fertur: manifestum est enim quod omnis motus circularis est circa ali­ quod medium quiescens. Et hoc oportet esse aliquod corpus: nam hoc quod dico medium, non est aliquid subsistens, sed accidens ali­ cui rei corporeae, si sit medium corporis. Non est autem possibile quod tale aliquid sit ali­ qua pars huius, idest aliqua pars caelestis (13) (14) (15) (16) n. 5. Lib. I. lect. VI. Cap. VIII; S. Thom. lect. XVI. Lect. XII. n. 3 sq.; XIII, n. 9. Cit. cap. VIII. n. 2; S. Thom. cit. lect. XVI. 334-336 corporis, quod supra (17) dixerat corpus di­ vinum, licet oporteat quod sit pars totius mundi. Et hoc probat dupliciter. Primo quia nulla pars caelestis corporis universaliter potest quiescere ubicumque, cum corpori caelesti conveniat sempiternus motus, ut ostensum est (ls): medium autem circa quod est mo­ tus circularis, oportet esse quietum. Secundo quia specialiter non potest esse quod quiescat in medio. Quia si secundum naturam in me­ dio quiesceret, naturaliter moveretur ad me­ dium (unumquodque enim naturaliter move­ tur ad locum in quo quiescit, ut in primo (19) habitum est): nulla autem pars corporis caeli naturaliter movetur ad medium, quia natura­ lis eius motus est quod moveatur circulariter, et, sicut in primo (20) habitum est, unius sim­ plicis corporis non possunt esse duo motus naturales. Unde relinquitur quod quies partis illius caelestis corporis in medio esset ei con­ tra naturam. Et ex hoc sequitur quod motus caeli non possit esse sempiternus: quia non potest esse nisi sit aliquid quietum in medio, et si quies eius quod est in medio esset violenta, seque­ retur quod non posset esse sempiterna; et per consequens nec motus eius sempiternus. Ni­ hil enim quod est praeter naturam, est sem­ piternum : quia illud quod est praeter natu­ ram, est posterius eo quod est secundum na­ turam : quod quidem patet ex hoc quod in generatione cuiuslibet rei, id quod est prae­ ter naturam est excessus quidam, idest corru­ ptio et defectus, eius quod est secundum na­ turam (sicut videmus quod monstra sunt quaedam corruptiones et defectus rei natura­ lis); corruptio autem et defectus est natura­ liter posterior, sicut privatio quam habitus. Non autem est possibile id quod est natura­ liter prius, nunquam esse, et id quod est na­ turaliter posterius, esse semper. Unde patet quod non est possibile id quod est violentum esse sempiternum. Id autem quod in medio quiescit, sempiterne quiescit, sicut et caelum sempiterne movetur. Relinquitur ergo quod oporteat esse aliquid quod naturaliter quie­ scat in medio, si motus caeli est circularis et sempiternus. Hoc autem quod naturaliter quie­ scit in medio, est terra, ut infra (21) osten­ detur. Ergo, si caelum movetur circulariter et sempiterne, necesse est terram esse, quod fuit propositum. 336 [7], Deinde cum dicit [252]: Sed ad­ huc si terram etc., ostendit tertiam conditionalem, scilicet quod si est terra, quod sit ignis. Et primo proponit quod intendit, dicens quod adhuc, si necesse est terram esse, necesse est et ignem esse. (17) (18) (19) (20) (21) --- T64 --- n. praeced. ibid. Lect. V. n. 6. Lect. IV. n. 1 Lect. XXVI. 336-342 de caelo ET MUNDO Secundo ibi [253] : Contrariorum enim etc., probat hoc duabus rationibus. Quarum prima talis est. Si unum contra­ riorum est in natura, necesse est etiam quod alterum sit in natura. Et hoc quidem probat sic: quia si sil aliquod contrariorum, ne­ cesse est quod sit aliqua natura ei subiecta, ut patet ex I Physic. est autem eadem materia contrariorum, ut ibidem (-■’) ostendi­ tur, et sic oportet quod materia unius con­ trarii habeat potentiam ad aliud contrarium; quae quidem potentia esset frustra, si illud contrarium non posset esse in natura. Un­ de, cum nihil sit frustra in natura, necesse est quod si unum contrariorum est, quod et reliquum sit. Ignis autem et terra sunt con­ traria: quia maxime distant secundum contrarietatem situs, de qua nunc loquimur, inquantum unum est gravissimum et aliud le­ vissimum (quantum autem ad alias qualitates, ignis maxime contrariatur aquae, sicut calidis­ simum frigidissimo : sed nunc loquitur de istis corporibus secundum eorum situm; sic enim sunt partes totius universi). Relinquitur ergo quod si est terra, necesse est etiam· ignem esse. 337 [8], Secundam rationem ponit ibi [254] : Et privatione etc. Circa quam con­ siderandum est quod semper contraria se ha­ bent secundum peius et melius, ut dicitur in 1 Physic. (2I); ita scilicet quod unum est pri­ vatio et defectus respectu alterius, sicut fri­ gidum respectu calidi, et nigrum respectu albi. Manifestum est autem quod affirmatio, idest omne quod positive dicitur ut aliquid com­ pletum, est prius eo quod dicitur per priva­ tionem et defectum, sicut calidum est prius frigido. Quies autem et gravitas, quae attri­ buuntur terrae, dicuntur per privationem levi­ tatis, et motus, quae attribuuntur igni : ergo ignis naturaliter est prior terra. Posito autem posteriori, ponitur prius. Ergo necesse est quod si est terra, quod sit ignis. — Et est considerandum quod Plato in Timaeo pro­ bavit esse terram et ignem, per hoc quod ne­ cesse est corpora esse visibilia propter ignem, et palpabilia propter terram. 338 [9]. Deinde cum dicit [255]: Sed ad­ huc si quidem etc., ponit quartam conditio­ nalem, scilicet quod si est ignis et terra, quod sint media elementa. Quia unumquodque ele­ mentorum habet aliqualiter contrarietatem ad unumquodque aliorum trium; sicut terra con­ trariatur igni secundum contrarietatem gravis et levis, et calidi et frigidi, aëri autem se­ cundum contrarietatem calidi et frigidi, humidi et sicci : et hoc quidem dicit esse in­ ferius manifestandum, praecipue in II de Ge­ neratione (25). Unde relinquitur, si sunt duo elementa, quod necesse est esse alia duo, ex hoc quod probatum est (2fi) quod si necesse (22) (23) (24) (25) (26) Can. VI. n. 2 sqq.: S. Thom. lcct. XI. n. 9 sqq. n. 14. Cap. V. n. 9; S. Thom. lcct. X. n. 7. Cap. IV n. 2: s. Thom. lect. IV. n. 7. L. II, 1. iv est esse unum contrariorum, necesse est esse alterum. Plato autem probavit ex extremis elementis quod necesse est esse media, per proportio­ nes numerales : quia inter duos cubicos nu­ meros necesse est esse duos alios numeros se­ cundum continuam proportionalitatem; sicut cubicus binarii est octonarius, cubicus autem ternarii sunt viginti septem, inter quos cadunt media in proportione duodeviginti et duode­ cim, quae omnia se habent secundum sesqui­ alteram proportionem. 339 [10]. Deinde cum . dicit [256]: His autem existentibus etc., probat quintam con­ ditionalem, scilicet quod si sint huiusmodi corpora, necesse est esse generationem et cor­ ruptionem. Quod quidem probat duplici ra­ tione. Quarum prima est quia contraria agunt et patiuntur ab invicem, et se invicem corrum­ punt, ut probabitur in libro de Generatio­ ne (2T)', sed praedicta corpora sunt contraria ad invicem, ut dictum (27 2829 ) est; ergo se invi­ cem corrumpunt. Et ita necesse est esse ge­ nerationem et corruptionem. 340 [11]. Secundam rationem ponit ibi [257]: Adhuc autem etc.: quae talis est. Non est rationabile quod sil aliquod corpus sempiternum, cuius motus non potest esse sempiternus: quia motus est operatio corpo­ ris mobilis, et omnis res est propter suam operationem, ut dictum est (2) Per opiniones aliorum 349 [265]. cc) Posita maiori, infert conclusionem 351 [267]. b’) Etiam alia caelestia corpora sunt sphaericae figurae 352 [268]. b) Ex hoc quod est convenientissima caelo 353 [269]. j) Quia est propria caelo quantum ad hoc quod est universaliter continens omnia corpora 353 [269]. jj) Quantum ad hoc quod eius motus est univer­ salis mensura omnium motuum 354 [270]. B) Ratione sumpta ex parte inferiorum corporum 357 [271], 1) Ponit rationem 357 [271]. 2) Probat quod supposuerat 359 [272]. II) Ostendit quod haec figura perfecte in ipso existit 360 [273]. -- 167 -- - L. II. 1. Y DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 286b10 - 287a11) Caput IV 260. (22) Figuram autem sphaericam ne­ cesse est habere caelum: haec enim propriissima, et substantia et natura prima. 261. Dicamus autem universaliter de figu­ ris quae est prima, et in planis et so­ lidis. 262. Omnis itaque figura plana aut rectilinea est aut circularis. Et rectilinea quidem a pluribus continetur lineis, circularis autem ab una. Quoniam au­ tem prius natura in unoquoque gene­ re unum multis et simplex composi­ tis, prima utique erit planarum figu­ rarum circulus. 263. (23) Adhuc autem, si quidem perfe­ ctum est cuius nihil est extra acci­ pere eorum quae ipsius possibile, que­ madmodum determinatum est prius; et rectae quidem appositio est sem­ per, circulari autem nequaquam; ma­ nifestum quia perfecta utique erit continens circulum. Itaque, si perfe­ ctum prius imperfecto, equidem pro­ pter hoc prior erit utique figurarum circulus. 264. Similiter autem et sphaera solidorum. Illa enim sola continetur una super­ ficie, rectilineae autem pluribus: sic­ ut enim se habet circulus in planis, sic sphaera in solidis. 265. (24) Adhuc autem, dividentes ad pla- na et ex planis corpora generantes, testificari videntur his. Solam enim solidorum non dividunt sphaeram, tanquam non habentem plures super­ ficies quam unam: divisio enim ad plana non ut utique incidens quis in partes dividet, quasi totum hoc divi­ datur modo, sed ut ad altera specie. Quod quidem igitur prima est sphae­ ra solidarum figurarum palam. 266. (25) Est autem et secundum nume­ rum ordinem assignantibus sic positis rationabilissimum circulum quidem secundum unum, trigonum autem se­ cundum dualitatem, quoniam duo re­ cti. Si autem secundum trigonum unum, circulus non erit figura. 267. (26) Quoniam autem prima quidem figura primi corporis, primum au­ tem corpus quod in extrema circum­ ferentia, sphaericum utique erit quod fertur circulatione. 268. Et continuum igitur illi: sphaerico enim continuum sphaericum est. Si­ militer autem et quae ad medium ho­ rum: quae enim a sphaerico contenta et tacta, tota sphaerica necesse est esse: quae enim deorsum planetarum tangunt eam quae supra sphaeram. Quare sphaerica utique erit omnis la­ tio: omnia enim tangunt ct continua sunt sphaeris. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus - Ostenditur primo supremum caelum esse sphaericae figurae. 2. Nam prima figurarum debetur primo corpori, quod est caelum; inter corporales autem figuras sphaerica est prima. - Textus subdivisio. 3. Per rationes probatur quod figura sphaerica sit prima figurarum: et primo quantum ad figuras superficiales, d) Figura plana rectilinea continetur pluribus lineis, sed circularis figura comprehenditur ab una sola linea : in omni autem genere unum est prius multitu­ dine, et simplex composito. 4. b) Linea recta, si sit finita, potest suscipere augmentum; si vero sit infinita, caret fine, quem nata est habere; ergo nullo modo est perfecta. Sed lineae circulari nequit additio fieri: ideo linea continens circulum perfecta est. Perfectum autem est simpliciter prius im­ perfecto natura et tempore: ergo circulus est prima inter superficiales figuras. 5. Ostenditur secundo quod similiter sphaera est prima inter figuras solidas. Sola enim sphae­ rica figura continetur unica superficie, quae undique ambit totum corpus sphaericum. 6. Per opiniones aliorum ostenditur figuram sphaericam esse primam inter corporales figuras, a) Qui resolvunt corpora in superficies et ex superficiebus generant corpora, solam figuram sphaericam inter solidas figuras non resolvunt in plures superficies. Haec autem non est divisio corporis in suas partes quantitativas; sed est quasi divisio in ea quae diffe­ runt specie ab eo quod dividitur. 7. b) luxta opinionem eorum qui ordinant figuras secundum speciem numerorum, ideo rationabiliter circulus adaptatur unitati, quia ipse est prima et simplicissima figurarum. — i68 — 344-347 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. v 8. Concluditur primum corpus, quod nempe est in extrema circumferentia totius mundi, esse sphaericum. 9. Ostenditur secundo quod etiam corpora caelestia inferiora sunt sphaerica. Cum enim eadem natura sit primi corporis in parte concava et in parte convexa, oportet quod sit sphaericum non solum secundum suum convexum, sed etiam secundum suum concavum. Ergo corpus secundum, quod est continuum, idest immediate coniunctum primo, oportet esse sphaericum : et eadem ratio est de reliquis corporibus quae sunt in medio eorum, seu continentur ab ipsis. COMMENTARIUM S. THOMAE 344 [1|. Postquam Philosophus determi­ navit de perpetuitate caeli ct diversitate par­ tium eius, hic determinat de figura ipsius ('). Et primo ostendit caelum esse sphaericae figurae [260]; secundo ostendit quod haec fi­ gura perfecte in ipso existit, ibi [273] : Quod quidem igitur sphaericus (12) est etc. Circa primum duo facit: primo ostendit caelum esse sphaericae figurae, rationibus sumptis ex parte ipsius caeli [260]; secundo ratione sumpta ex parte inferiorum corpo­ rum, ibi [271]: Sumet autem utique (3) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit [260] : et dicit quod necesse est caelum habere sphaericam figuram, tum quia ista figura est maxime propria, idest conveniens, corpori caelesti; tum etiam quia est prima figurarum, et naturaliter, sicut per­ fectum est prius imperfecto, et substantia, id­ est secundum rationem, sicut unum est prius multis. Secundo ibi [261]: Dicamus autem univer­ saliter etc., probat propositum. Et primo ostendit caelum esse sphaericae figurae, ex hoc quod haec figura est prima figurarum [261]; secundo ex hoc quod est convenientissima caelo, ibi [269]: Adhuc au­ tem quoniam videtur (45 ) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod supremum caelum est sphaericae figu­ rae [260]; secundo ostendit quod etiam alia caelestia corpora inferiora sunt sphaericae fi­ gurae, ibi [268] : Et continuum igitur illi (■'’) etc. 345 [2]. Circa primum ponit talem ratio­ nem. Prima figura debetur corpori primo; sed inter figuras corporales sphaerica figura est prima; ergo caelum, quod est corpus pri­ mum, est sphaericae figurae. Huius autem rationis primo probat mino­ rem [261]; secundo, posita maiori, infert con­ clusionem, ibi [267] : Quoniam autem prima quidem (6) etc. Circa primum duo facit: primo probat fi­ guram sphaericam esse primam corporalium figurarum, per rationes [261]; secundo per (1) (2) (3) (4) (5) (6) Cf. lect. I. n. 1. Lcct. sq. n. 8. ibid. n. 5. Lcct. sq. n. 9. n. 8. opiniones aliorum, ibi [265]: Adhuc autem dividentes (7) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit [261]: ct dicit quod univer­ saliter est dicendum de figuris quae sit pri­ ma earum, tam in figuris planis, idest in su­ perficialibus, quam in solidis, idest in corpo­ ralibus figuris. Dicitur autem superficialis fi­ gura, qua figuratur superficies; corporalis au­ tem figura, qua figuratur corpus. 346 [3]. Secundo ibi [262]: Omnis itaque etc., probat propositum: et primo quantum ad figuras superficiales [262]; secundo quan­ tum ad corporales, ibi [264] : Similiter au­ tem et sphaera (8) etc. Circa primum ponit duas rationes: qua­ rum prima talis est [262], Omnis figura plana, idest superficialis, aut est rectilinea, sicut tri­ angulus et quadratum, aut est circularis, sicut ipse circulus. Omnis autem rectilinea figura continetur a pluribus lineis et non ab una sola (una enim sola linea recta non porrigi­ tur nisi ad unam partem, de ratione autem figurae est quod sit terminata ex omni parte): sed circularis figura comprehenditur ab una sola linea, quae undique porrigitur. In uno­ quoque autem genere unum est prius multi­ tudine, et simplex est prius compositis. Unde relinquitur quod inter superficiales figuras circularis est prima. 347 [4]. Secundam, rationem ponit ibi [263] : Adhuc autem si quidem etc. Per­ fectum dicitur esse illud extra quod nihil est accipere eorum quae possunt ipsi convenire, sicut homo dicitur esse perfectus cui non deest aliquid eorum quae ad hominem per­ tinent : et hoc determinatum est prius, tam in 111 Physic. (9) quam in principio huius libri (10). ' Videmus autem quod rectae lineae semper potest fieri appositio quantum est ex natura ipsius lineae, licet forte ex aliqua alia causa non posset ei aliquid aliud apponi, sicut dia­ metro totius mundi. Et hoc manifestum est si linea recta sit finita : unde omnis linea re­ cta finita est imperfecta. De infinita autem manifestum est quod sit imperfecta: caret (7) n. 6. (8) n. 5. (9) Cap. VI. n. 8 sq.; S. Thom. lcct. XI. n. 4. (10) Lib. I. lect. IV. n. 10 sq. --- 169 --- L. II, 1. .Y DE CAELO ET MUNDO enim fine, quem nata est habere. Lineae vero circulari non potest fieri additio, quia finis eius coniungitur principio : unde manifestum est quod linea continens circulum est per­ fecta. Perfectum autem est prius imperfecto: sim­ pliciter quidem natura et tempore; in uno autem et eodem perfectum prius est natura, sed imperfectum est prius tempore, sicut ali­ quis homo prius tempore est puer quam vir perfectus; tamen vir perfectus est prius na­ tura, quia hoc est quod natura intendit; sim­ pliciter autem etiam tempore perfectum est prius, nam puer ab aliquo viro generatur. Sic igitur patet quod, propter hanc rationem etiam circulus est prima superficialium figu­ rarum. 348 [5]. Deinde cum dicit [264]: Simi­ liter autem et sphaera etc., ostendit quae sit prima figurarum corporalium. Et dicit quod similiter sphaera est prima inter figuras so­ lidas, idest corporeas: quia sola sphaerica fi­ gura continetur una sola superficie, quae un­ dique ambit corpus sphaericum; figurae au­ tem rectilineae corporales continentur pluri­ bus superficiebus, sicut corpus cubicum sex superficiebus, et pyramis triangularis quatuor: sicut enim se habet circulus in superficiebus, ita se habet sphaera in solidis, idest in cor­ poribus. 349 [6], Deinde cum dicit [265]: Adhuc autem dividentes etc., ostendit propositum per opiniones aliorum. Et ponit duas opinio­ nes. Quarum prima est eorum qui resolvunt corpora in superficies, et ex superficiebus ge­ nerant corpora. Quia solam sphaericam figu­ ram inter figuras solidas non resolvunt in plures superficies, eo quod continetur una sola superficie: alias vero figuras resolvunt in plures superficies, sicut pyramidem in qua­ tuor superficies triangulares. Talis autem di­ visio corporum in superficies non est per il­ lum modum quo corpus aliquod dividitur in suas partes corporeas; sic enim et sphaera dividitur in suas partes: sed haec est di­ visio quasi in ea quae differunt specie ab eo quod dividitur. Sic igitur concludit planum esse quod sphaera sit prima solidarum figu­ rarum. 350 [7]. Secundam opinionem ponit ibi [266], Est autem et secundum numerum etc. Et dicit quod quidam assignaverunt ordi­ nem figurarum secundum species numerorum, 347-352 adaptando figuras numeris. Et secundum hoc dicit rationabilissimum esse quod circulus adaptetur unitati, propter hoc quod est pri­ ma et simplicissima figurarum; triangulus au­ tem adaptetur dualitati, propter hoc quod anguli trianguli adaequantur duobus rectis. Si autem acciperetur unitas secundum trian­ gulum, sequeretur quod circulus, qui est na­ turaliter prior triangulo, esset extra genus figurae, si triangulus esset prima figurarum. 351 [8]. Deinde cum dicit [267]: Quo­ niam autem prima quidem etc., probata mi­ nori, syllogizat ad propositum. Et dicit quod, quia prima figura debetur primo corpori, cum primum corpus sit id quod est in extrema circumferentia totius mundi, consequens est quod tale corpus, quod circulariter fertur, etiam ipsum in seipso sit sphaericum. 352 [9], Deinde cum dicit [268]: Et con­ tinuum igitur illi etc., ostendit quod etiam inferiora caelestia corpora sunt sphaerica. Et dicit quod ex quo primum corpus est sphae­ ricum,, consequens est quod et corpus con­ sequens continuum illi, idest immediate con­ junctum ad ipsum, sit sphaericum: illud enim corpus quod est continuum, idest im­ mediate coniunctum, sphaerico, oportet quod etiam sit sphaericum. Et hoc est verum si corpus primum sit sphaericum non solum se­ cundum suum convexum, sed etiam secundum suum concavum: cum enim eadem natura sit primi corporis in concavo et convexo, oportet quod utrobique habeat eandem fi­ guram . Et eadem ratio est de corporibus aliis quae sunt in medio horum contenta ab istis, quod oportet ea sphaerica esse. Illa enim corpora quae continentur et continguntur a corpore sphaerico secundum suum convexum, necesse est esse sphaerica secundum suum convexum; et per consequens secundum concavum, si sunt unius naturae. Cum igitur sphaerae pla­ netarum inferiorum contingant sphaeram su­ periorem, sequitur quod tota latio, idest to­ tum corpus quod circulariter fertur, habeat sphaericam figuram: quia omnia illa corpora caelestium sphaerarum se invicem tangunt, et sunt continua, idest immediate sibi invicem coniuncta. Nec est aliquod corpus interme­ dium quod suppleat vacuitates sphaerarum, ut quidam ponunt: sequeretur enim illa cor­ pora esse otiosa, cum non haberent motum circularem, — 170 ~ DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. vi LECTIO VL [nn. 353-360; (269-273)]. Ostenditur caelum esse sphaericae figurae, ex eo quod haec figura est ipsi convenientissima. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 287a11 - b21) (Caput IV) 269. (27) Adhuc autem, quoniam videtur , et supponitur circulariter circumferri totum, ostensum est autem quia ex­ tremae circulationis neque vacuum est exterius neque locus, necesse et propter hoc sphaericum esse ipsum. Si enim erit rcctilineum, accidet et locum extra esse et corpus et va­ cuum: circulo enim versum rectilineum nequaquam eidem immorabitur re­ gioni; sed ubi prius erat corpus, nunc non erit, et ubi nunc non erit, ite­ rum erit, propter permutationem an­ gulorum. Similiter autem et utique si qua alia figura fiat non aequales ha­ bens ex medio lineas, puta lenticularis aut ovalis: in omnibus enim accidet et locum extra et vacuum esse latio­ nis. propterea quod non eandem re­ gionem detinet totum. 270. (28) Adhuc autem, si quidem mo­ tuum mensura quae caeli latio, quia est sola continua et regularis et sem­ piterna; in unoquoque autem mensu­ ra quod minimum, minimus autem motus qui velocissimus; velocissimus utique erit omnium motuum caeli motus. (29) Sed adhuc earum quae a seipso ad seipsum minima est quae circuli linea; secundum minimam au­ tem velocissimus motus. Quare, si caelum circumfertur et velocissime movetur, sphaericum ipsum necesse est esse. 271. (30) Sumet autem utique quis ex his quae circa medium collocatis corpo­ ribus hanc fidem. Si enim aqua qui­ dem est circa terram, aër autem cir­ ca aquam, ignis autem circa aërem, 1 — 171 et superiora corpora secundum ean­ dem rationem: continua quidem enim non sunt, tangunt autem haec. Super­ ficies autem aquae sphaerica est: quod autem sphaerico continuum, aut motum circa sphaericum, et ipsum tale necessarium est esse. Qua­ re et propter hoc manifestum fit quo­ niam sphaericum est caelum. 272. (31) Sed et quod aquae superficies ta­ lis, manifestum suppositionem sumen­ tibus quia nata est semper fluere aqua in magis concavum, concavius autem quod centro propinquius. Ducantur igitur ex centro quae AB et quae AG, et adiungatur in qua BG. Ducta igitur ad basim AD minor est earum quae ex centro. Profundior igitur lo­ cus. Quare circumfluet aqua donec utique aequetur; aequalis autem his quae ex centro, quae AE. Itaque ne­ cesse apud eas quae ex centro esse aquam: tunc enim quiescet. Tangens autem eas quae ex centro, circularis. Sphaerica igitur aquae superficies, in qua BEG. 273. (32) Quod quidem igitur sphaericus est mundus, palam cx his; et quod secundum diligentiam tornatus, sic ut nihil neque chirocmeton habeat simi­ liter, neque aliud nihil nobis in ocu­ lis apparentium. Ex quibus enim con­ stitutionem accepit, nihil sic possibile regularitatem suscipere et diligentiam, ut circularis corporis natura: manife­ stum enim quod proportionem habet quemadmodum aqua ad terram, et plus semper distantia elementorum. L. II, 1. vi DE CAELO ET MUNDO 353-354 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Prima ratio, ex eo desumpta quod caelum continet omnia. - Duae suppositiones, a) Cae­ lum movetur circulariter. b) Extra circulationem extremam supremae sphaerae non est nec vacuum nec locus. - Ratio. Oportet quod caelum habeat figuram aut perfecte circularem, aut totaliter rectilineam, aut aliqualiter circularem, sed quae non perveniat ad perfectionem sphae­ rae. Sed si corpus caeli sit vere rectilineum, dum tale corpus circulariter vertitur, ubi prius erat aliqua pars eius, nunc nulla pars est; et rursus, ubi nunc non est aliqua pars, iterum erit aliqua pars. Ergo extra locum ubi nunc est caelum, poterit esse aliquod corpus; et sic erit ibi locus, et per Consequens vacuum. 3. Manifestatur quod simile inconveniens sequitur, si caelo tribuatur aliqua figura non habens angulos, sed quae tamen non sit sphaerica, puta ovalis vel lenticularis. - Concluditur quod sola sphaera est quae, a quacumque parte vertatur, nullum locum de novo occupat secundum quamlibet sui partem; et ideo figura sphaerica est convenientissima caelo. 4. Alia ratio, ex eo quod motus caeli, utpote continuus et regularis et sempiternus, est universaliter mensura aliorum motuum. Mensura in unoquoque genere est id quod est mi­ nimum in eo. Minimus autem motus in casu est ille qui ita est velocissimus, quod breviori tempore peragit cursum suum; seu, accipitur hic motus velocissimus secundum minimam magnitudinem. Inter omnes autem lineas quae ab eodem redeunt in idem, minima est cir­ cularis. Ergo caelum, quod velocissimo motu movetur ab eodem in idem, oportet quod mo­ veatur per lineam circularem; et consequenter oportet quod sit sphaericum. 5. Ab inferioribus corporibus, ascendendo scilicet ab infimo ad supremum, probatur quod caelum sit sphaericae figurae. 6. Ostenditur quod haec probatio est per se ipsam sufficiens. 7. Probatur unum de praesuppositis in praecedenti ratione, scilicet quod superficies aquae convexa sit sphaerica. Prima suppositio: aqua, quia naturaliter gravis, semper fluit ad magis concavum, vel magis infimum. Altera suppositio: hoc autem est id quod propinquius est centro terrae. His positis, sit A centrum terrae, inter duo puncta B et G, signata in superficie suprema aquae, ducatur linea BG, quae erit recta, si talis superficies sit plana; in praedicta linea signetur punctum D, et ducatur linea AD. Haec linea erit minor utraque linea a centro procedente, nempe AB et AG : secus linea BG non esset recta, sed circularis. Ergo punctum D minus distabit a centro, et erit locus ibi magis infimus. Igitur, secundum primam suppo­ sitionem, aqua quae est in punctis B et G, circumfluet ad locum D, donec adaequetur locus medius duobus extremis; et sit linea ADE adaequata aliis duabus. Ex hoc autem habetur quod demonstrandum est, videlicet quod superficies aquae, in qua describitur linea BEG, sit sphaerica: quia linea quae tangit tres lineas aequales egredientes a centro, est linea circularis. 8. Concluditur ex praemissis quod totus mundus sit sphaericus. - De perfectione sphae­ ricae figurae, quam naturaliter habet mundus. COMMENTARIUM S. THOMAE 353 [1]. Postquam Philosophus ostendit quod caelum est sphaericae figurae, ex eo quod haec figura est prima figurarum, hic ostendit idem ex eo quod haec figura est convenientissima caelo (’). Et primo ex eo quod est propria caelo quantum ad hoc quod est universaliter con­ tinens omnia corpora [269]; secundo quan­ tum ad hoc quod motus eius est universalis mensura omnium motuum, ibi [270] : Adhuc autem si quidem (1 2) etc. 354 [2], Circa primum [269] praemittit duas suppositiones in superioribus manife­ statas. Quarum prima est quod caelum mo­ vetur circulariter: hoc enim et ad sensum (1) Cf. lcct. praeced. n. 1. (2) n. 4. videtur, et supponitur ex probationibus pri­ mi libri (3). Secunda suppositio est ex eo quod ostensum est in primo libro, in capi­ tulo de unitate mundi (4), scilicet quod extra extremam circulationem supremae sphaerae non est nec vacuum nec locus. Et ex his suppositionibus ex necessitate concludit quod corpus caeli sit sphaericum. Si enim non sit sphaericum, oportet quod aut habeat figuram rectilineam totaliter, aut oportet quod habeat quantum ad aliquam partem circularem figuram, quae tamen non perveniat ad perfectionem sphaerae. Si vero corpus caeli sit vere rectilineum, puta cu­ bicum vel pyramidale, sequetur quod extra (3) Lect. III seqq. (4) Lcct. XXL T/2 — 354-357 DE CAELO ET MUNDO caelum sit aliquis locus, et aliquod corpus, et aliquod vacuum. Quam quidem consequentiam ex hoc pro­ bat, quod corpus rectilineum, si circulariter vertatur, non permanebit in eodem loco se­ cundum omnes partes suas : immo sequetur quod ubi primo erat aliqua pars eius, nunc nulla pars eius est, et quod iterum ubi nunc non est aliqua pars eius, iterum erit aliqua pars eius; et hoc propter permutationem an­ gulorum. Cuiuslibet enim corporis rectilineae figurae oportet esse aliquos angulos corpora­ les praeeminentes ceteris partibus, quia linea ducta a medio talis corporis est maior linea ducta ad aliquod punctum designatum in su­ perficie plana eius: et sic quando, secundum versionem corporis, linea terminata ad angu­ lum pervenerit ad locum in quo erat linea ducta ad aliud punctum quod est inter an­ gulos, accipiet plus de loco, et ita erit cor­ pus ubi prius non erat; et subsequcns linea quae pertinget ad locum anguli, non poterit occupare totum locum qui occupabatur ab angulo, et ideo ubi nunc non est corpus, prius erat. Sic ergo extra illum locum in quo nunc est caelum, potest esse aliquod cor­ pus, idest aliqua pars eiusdem caeli; et per consequens est ibi locus, qui est corporis re­ ceptaculum; et consequenter est ibi vacuum, quod nihil aliud est quam locus non plenus corpore cuius, est capax. 355 [3], Sed quia etiam sunt quaedam figurae non habentes angulos, quae tamen non sunt sphaericae, ideo idem ostendit con­ sequenter dc huiusmodi figuris. Et dicit quod simile inconveniens sequitur si attribuatur caelo aliqua alia figura, a cuius medio non omnes lineae protractae sint aequales, quod est proprium sphaerae. Et has figuras dicit esse duas, lenticularem scilicet et ovalem. In figura enim ovali, linea quae designat lon­ gitudinem, est maior ea quae designat pro­ funditatem : est enim figura ovalis quasi ex duabus pyramidalibus rotundis coniunctis in basi. Figura autem lenticularis est quasi facta ad modum rotae, cuius latitudo est maior quam grossities. In omnibus enim huiusmodi figuris accidit secundum aliquem modum quod extra ultimum motum supremae sphae­ rae est locus et vacuum, propter hoc quod totum secundum omnes partes suas non semper retinet eundem locum. Et hoc qui­ dem accidit, si poli super quos revolvitur corpus ovalis figurae, accipiantur ex parte minoris diametri ipsius: tunc enim oportet quod maiores diametri circumvolvantur, et sic occupabit unum caput ovi motum aliquem locum., in quo prius nulla pars ovi erat. Si vero longitudo ovi acciperetur in motu ipsius sicut axis immobilis, fieret revolutio semper secundum partes circulares, ita quod una pars succederet alteri. Et similiter est etiam ima­ ginandum in figura lenticulari : et ita etiam est de figura columnari, et de quacumque alia huiusmodi. L. II. 1. vi Unde patet quod sola sphaerica figura est quae, a quacumque parte moveatur, non oc­ cupat de novo aliquem locum secundum ali­ quam sui partem, sed semper una pars eius succedit alteri. Unde talis figura est convenientissima caelo. 356 [4], Deinde cum dicit [270]: Adhuc autem si quidem etc., probat idem per aliam rationem, quae sumitur ex mensuratione mo­ tuum. Et primo ponit hanc suppositionem, quod motus caeli sit mensura omnium mo­ tuum, ut habitum est in IV Physic. (5). Et huius rationem assignat, quia solus motus caeli est continuus et regularis et sempiter­ nus: aliter enim per ipsum motum caeli non posset certificari quantitas aliorum motuum, quod est mensurare ipsos. Si enim non esset motus caeli continuus, sed interpolatus, non esset aequalitas temporis inter motum men­ surantem et mensuratum; si autem non esset regularis, sed quandoque velocior quandoque tardior, non haberet in se certitudinem de­ terminatam, per quam posset certificari quan­ titas aliorum motuum; si autem non esset sempiternus, non mensurarentur secundum ipsum motus qui fuerunt ante et qui erunt post, secundum opinionem ponentium mo­ tum secundum suum genus esse aeternum. His autem suppositis, argumentatur ad propositum sic. Manifestum est quod id quod est minimum in unoquoque genere, est men­ sura illius generis, ut habetur in X Metaphysicorum (6), sicut in melodia tonus, et in ponderibus uncia, et in numeris unitas; ma­ nifestum est autem quod minimus motus est qui est velocissimus, qui scilicet habet mi­ nimum de tempore, quod est mensura mo­ tus; omnium ergo motuum velocissimus est motus caeli. Et accipitur hic motus velocis­ simus, qui citius peragit cursum suum ex parte brevitatis temporis, licet non suppona­ tur aequalitas ex parte magnitudinis 'super quam transit motus, sicut supponitur in VI Physic. (7), ubi dicitur quod velocius est quod pertransit in minori tempore aequale spatium vel etiam maius. Unde hic subdit quod velocissimus motus attenditur secun­ dum minimam magnitudinem. Inter omnes autem lineas quae ab eodem in idem redeunt, minima est circularis: quia in figuris rectilineis sunt anguli, ad quos lineae protractae a medio sunt maiores, et sic anguli illarum figurarum excedunt lineam circularem. Et id­ eo oportet quod caelum, quod movetur cir­ culariter quasi ab eodem in idem, et velocis­ simo motu, quod motus eius sit super li­ neam circularem. Et ita oportet quod ipsum sit sphaericum. 357 [5], Deinde cum dicit [271]: Sumet autem utique quis etc., ostendit quod caelum (5) Cap. XIV. n. 5; S. Thom. lect. XXIII. n. 2. (6) S. Thom. lect. Π; Did. lib. IX, c. I. n. 9 sq. (7) Cap. II. n. 2 sq.: S. Thom. lect. III, n. 6 sqq. — 173 — L. II, 1. ,νι DE CAELO ET MUNDO sit sphaericae figurae, ratione sumpta ex cor­ poribus inferioribus (8). Et primo ponit rationem [271]; secundo probat quod supposuerat, ibi [272] : Sed et quod aquae superficies (9) etc. Dicit ergo primo [271] quod aliquis potest sumere fidem ad ostendendum, caelum esse sphaericum, ex corporibus inferioribus, quae sunt collocata circa medium mundi. Aqua enim est circa terram, licet non ex omni par­ te cooperiat terram (quod est propter neces­ sitatem generationis et conservationis vitae, maxime animalium et plantarum), aër autem circumdat aquam, ignis autem circumdat ae­ rem; et secundum eandem rationem superiora corpora circumdant inferiora usque ad su­ premum caelum. Huiusmodi enim corpora non sunt continua, ut sit totum unum cor­ pus, quia sic non esset quodlibet ipsorum sphaericum, sed totum (pars enim corporis continui non est actu figurata); sed haec cor­ pora tangunt se invicem absque aliqua inter­ polatione alterius corporis, vel etiam vacui, ut Democritus posuit; et hoc supra (1011 ) no­ minavit continuum. Superficies autem unius horum inferiorum corporum est sphaerica: illud autem quod continuatur, idest sine in­ terpolatione coniungitur, corpori sphaerico continenti, aut etiam quod movetur circa corpus sphaericum contentum, necesse est esse sphaericum. Unde ab inferiori probari potest ascendendo usque ad supremum cae­ lum, quod caelum sit sphaericum. 358 [6]. Sed videtur quod haec probatio non habeat necessitatem. Si enim detur quod aqua sit sphaericae figurae, ex hoc mani­ feste habebitur quod aër sit sphaericae fi­ gurae quantum ad eius concavum; non autem oportet, ut videtur, quod quantum ad con­ vexum. Ad hoc igitur Alexander respondet, quod ex hac demonstratione probatur corpora mundi esse sphaerica quantum ad concavum, sicut ex priori (n), qua procedebat a supre­ mo caelo procedendo, probabatur quod haec corpora essent sphaerica quantum ad suum convexum : et secundum hoc neutra demon­ strationum est sufficiens sine alia, sed ex dua­ bus una demonstratio conficitur. Quod vide­ tur esse contra intentionem Aristotelis, qui utramque demonstrationem divisim inducit, quasi utraque sit per se sufficiens. Et ideo dicendum est, sicut Simplicius dicit, quod per hanc demonstrationem sufficienter proba­ tur corpora mundi esse sphaerica, non so­ lum. quantum ad concavum, sed etiam quan­ tum ad convexum. Quod enim superficies concava aëris sit sphaerica, patet ex hoc, quod superficies convexa aquae est sphaerica. Quod autem superficies aëris convexa sit (8) Cf. Icct. praec. n. 1. (9) n. 7. (10) Lcct. pracced. n. 9. (11) Lcct, pracced. n. 9. 357-360 sphaerica, patet eodem modo sicut de aqua, quia scilicet omnes partes eius aequaliter concurrunt ad suum locum. Et sic patet quod etiam superficies concava ignis sit sphaerica. Quod autem superficies ignis convexa sit sphaerica, patere potest tum ex eo quod con­ tinuatur cum sphaera lunae (unde et simul revolvitur cum ea, ut manifeste apparet ex motu stellae comatae, quae movetur ab oriente in occidentem secundum motum cae­ li); tum etiam ex hoc quod partes ignis mo­ ventur undique aequaliter ad suum ubi. 359 [7]. Deinde cum dicit [272]: Sed et quod aquae superficies etc., probat quod sup­ posuerat (12), scilicet quod superficies con­ vexa aquae sit sphaerica : nam. de terrra in­ ferius (13) ostendet. Ad hoc autem ostenden­ dum praemittit duas suppositiones. Quarum prima est quod, quia aqua naturaliter est gravis, semper naturaliter fluit ad id quod est magis concavum, vel magis infimum. Alia autem suppositio est, quod illud est magis concavum et magis infimum, quod est pro­ pinquius centro mundi. His igitur suppositis, sit centrum mundi A, et signentur in superficie aquae duo puncta B et G, aequaliter distantia a centro, et pro­ ducantur duae lineae quae sunt AB et AG. Deinde coniungantur duo puncta B et G per lineam BG: quae quidem linea est recta, si suprema superficies aquae sit plana. Signetur igitur in linea BG, quae est basis trianguli, punctum D, et ducatur a centro linea quae est AD. Hanc lineam necesse est esse mino­ rem utraque duarum linearum a centro pro­ cedentium : si enim esset aequalis, tunc om­ nes tres lineae essent aequales ab eodem pun­ cto procedentes, et ita linea BDG, transiens per summitates earum, esset circularis, ut pa­ tet ex TII Euclidis; quod est contra positum, quo posuimus lineam BG esse lineam re­ ctam. Supposito ergo quod linea AD sit mi­ nor, sequetur quod punctum D minus dista­ bit a centro; et ita locus ille erit profundior, vel magis infimus. Unde sequetur, secundum suppositionem praemissam, quod aqua quae est in puncto G et in puncto B, circumfluet ad punctum D, donec adaequetur locus me­ dius aliis duobus extremis; et sit linea tota adaequata duobus extremis ex concursu aquae, linea AE. Oportet igitur quod aqua sit apud omnes lineas egredientes a centro aequales: tunc enim solum aqua quiescit, quando om­ nes lineae sunt aequales. Sed linea quae tan­ git tres lineas egredientes a centro aequales, est circularis, ut probatur in III Euclidis. Se­ quitur ergo quod superficies aquae, in qua describitur linea BEG, sit superficies sphae­ rica; et hoc est quod demonstrare intendit. 360 [8]. Deinde cum dicit [237]: Quod quidem igitur sphaericus est etc., concludit ex praemissis manifestum esse quod mundus sit (12) n. pracced. (13) Lect. XXVII, — J74 — DE CAELO ET MUNDO 360 sphaericus, tum propter corpus primum quod continet totum mundum, tum etiam propter alia corpora ab eo contenta. Sunt autem apud nos quaedam corpora sphaerica, quae tamen non perfecte habent sphaericam figu­ ram : sicut ipsum corpus terrae dicitur esse sphaericum, cum tamen habeat magnas ele­ vationes montium et concavitates vallium. In corporibus etiam artificialibus quae sunt apud nos sphaerica, inveniuntur aliquae tumorositates vel depressiones, quibus non obstantibus huiusmodi artificiata dicuntur esse sphaeri­ cae figurae, quia huiusmodi additiones vel subtractiones secundum sensum quasi non ap­ parent. Ne igitur credatur hoc etiam accidere in corpore caelesti U1), addit quod est secundum diligentiam tornatus, idest carens omni tumorositate et concavitate, sicut corpora quae di­ ligenter tornantur; in tantum quod nihil, ne­ que chirocmeton, idest manu elaboratum, se habeat similiter ad corpus caeleste quantum ad hoc quod dictum est, neque etiam quod(14) L. Π, 1. vi cumque corpus aliud naturale quod nostris oculis appareat : quia illa ex quibus huius­ modi corpora constituuntur, non possunt il­ lam regularitatem, idest uniformitatem, susci­ pere per actionem artis vel naturae inferio­ ris, et illam diligentiam quantum ad perfe­ ctionem sphaericae figurae, quam habet cor­ pus caeleste, quod est naturaliter sphaericae figurae. Et hoc probat per proportionem partium mundi ad invicem. Manifestum est enim quod secundum eandem proportionem qua aqua ex­ cedit terram, semper elementa continentia di­ stant a corporibus contentis, et etiam adhuc plus. Aqua autem, quae continet terram, non habet huiusmodi tumorositates et concavitates in superficie quas habet terra, sed magis est regularis quam superficies terrae. Similiter oportet quod superficies aëris sit magis regu­ laris quam superficies aquae. Unde sequitur quod superficies supremi corporis caelestis sil maxime regularis, ita quod in eo omnino nihil sit, nec minimum, superadditum vel subtra­ ctum. Cf. lect. praeced. η. 1. — J75 — L II, 1. vu DE CAELO ET MUNDO LECTIO VII. [nn. 361-366; (274-278)]. Qua de causa caelum, cum moveatur circulariter, movetur potius versus unam partem quam versus aliam. SCHEMA Lectio V IL nn. 361-366 [274-278]. Postquam determinavit de partibus caeli et de figura ipsius, hic determinat de motu eius. , I) De modo motus 361 [274]. A) Ponit quaestionem 361 [274]. 1) Proponit quaedam ex quibus oritur dubitatio 361 [274]. 2) Movet dubitationem 362 [275]. 3) Ostendit qualiter sit assignanda causa motus caelestis 363 [276]. B) Ostendit difficultatem quaestionis 364 [277]. C) Proponit solutionem 365 [278]. 1) Assignat rationem 365 [278]. 2) Solvit dubitationem 366 [278]. II) De uniformitate motus caelestis 367 [279]. --- 176 --- DE CAELO ET MUNDO L. 11. 1. vi! TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 287b22 · 288a12) Caput V 274. (33) Quoniam autem est dupliciter in circulo moveri, puta ab A hunc qui­ dem ad B, hunc autem ad G, quod quidem igitur non sunt contrarii isti, prius dictum est. 275. Sed si nihil ut contingit neque a casu evenit in sempiternis esse, caelum au­ tem sempiternum et circulatio; pro­ pter quam quidem causam ad alte­ ram fertur sed non ad alteram? 276. Necesse enim et hoc aut principium esse, aut esse ipsius principium. 277. (34) Forte quidem igitur de quibus­ dam enuntiare aliquid tentare, et de omnibus, et praetermittere nihil, for­ sitan utique videbitur esse signum aut multae stultitiae aut multae promptitudinis. Non tamen iustum quidem omnes similiter increpare, sed videre oportet causam dicendi quae est; ad­ huc autem qualiter habens in creden­ do prius, humano modo aut firmius. Certiores quidem igitur necessitates quando quis attingit, tunc gratiam ha­ bere oportet invenientibus. , 278. Nunc autem quod videtur dicendum est. Si enim natura semper facit con­ tingentium quod optimum, est autem quemadmodum earum quae in rectum lationum, quae ad superiorem locum honorabilior (divinior enim locus qui sursum eo qui deorsum); eodem modo et qui ad anterius ea quae ad posterius se habet, siquidem et ad dextrum et ad sinistrum, quemadmo­ dum dictum est prius. Et testificatur etiam dicta dubitatio quoniam habet prius et posterius: haec enim causa solvit dubitationem. Si enim habet ut contingit optime, haec utique erit causa dicti: optimum enim moveri simplicem motum et incessabilem, et hunc ad honorabilius. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Duo ex quibus oritur praesens dubitatio, a) Dupliciter contingit per aliquem circulum aliquid moveri, scilicet vel ex una vel ex altera parte ali­ cuius puncti signati in circulo ipso, b) Isti tamen duo motus non sunt contrarii : quod in primo (lect. vm) probatum est. 2. Cum in sempiternis nihil accidat contingenter aut casualiter, rationabiliter quaeritur pro­ pter quam causam caelum, quod est sempiternum et semper movetur circulariter, moveatur versus unam partem et non versus aliam. 3. Ratio quare caelum sic moveatur et non aliter, assignanda est aut ita quod talis modus motionis sit principium alicuius effectus, aut ita quod talis modus dependeat ex aliquo priori principio. Vel aliter: hoc ipsum quod est caelum sic et non aliter moveri, oportet quod vel sil ipsum primum principium omnium (quod est impossibile), vel oportet quod sit ab aliquo alio principio. Unde licet caelum et motus eius sint sempiterna, rationabiliter quaesitum est quare caelum sic moveatur et non aliter. 4. De difficultate huius quaestionis. Quod aliquis velit tentare de difficilibus et occultis pro­ nuntiare, et de omnibus inquirere, videri potest signum vel multae stultitiae vel magnae praesumptionis. Sed quamvis aliqui sint super hoc culpandi, attamen referendae sunt gratiae his qui amore veritatis negotium hoc suscipiunt, et causas rerum necessarias firmius, hoc est supra communem hominum modum, cognoscunt et proferunt. 5. Solvitur quaestio praemissa n. 2. Natura semper facit id quod est optimum inter ea quae contingit fieri. Tanto autem aliquis motus est dignior, quanto versus digniorem partem procedit; sed pars anterior dignior est posteriori, sicut dextrum est dignius sinistro; ergo di­ stinctio anterioris et posterioris in caelo est causa propter quam ipsum caelum (cuius motus, utpote optime dispositus, est simplex et incessabilis) ab oriente moveatur semper versus superius hemisphaerium, quod est pars caeli anterior, non autem versus inferius hemisphae­ rium, quod est caeli posterius. 6. Processus Philosophi non est circularis. Nihil enim prohibet, cum quaeritur de aliquo an sit, probari ipsum per signum; et ita Aristoteles supra (lect. m, n. 12) probavit distin­ ctionem partium in caelo ex principio motus. Sed cum quaeritur de causa propter quam aliquid est, tunc oportet signum reducere in causam; et ita hic ex distinctione partium assi­ gnatur ratio quare caelum sic moveatur et non aliter. - Quomodo pars anterior et pars po­ sterior distinguantur in caelo. — I?? — L. II, 1. νπ DE CAELO ET MUNDO 361-364 COMMENTARIUM S. THOMAE 361 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de partibus caeli et de figura ipsius, hic determinat de motu eius f1). Et primo determinat de modo motus [274]; secundo determinat de uniformitate motus caelestis, ibi [279] : De motu autem ipsius (2) etc. Circa primum tria facit: primo ponit quae-, stionem [274]; secundo ostendit difficultatem quaestionis, ibi [277] : Forte quidem igitur (3) etc.; tertio proponit solutionem, ibi [278] : Nunc autem quod videtur (4) etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quaedam ex quibus oritur dubitatio [274]. Quorum unum est, quod dupliciter contingit per aliquem circulum aliquid moveri. Signe­ tur enim punctum A in aliquo circulo, et ab eo ducatur diameter, et in superiori semicir­ culo signetur punctum B, in inferiori autem signetur punctum G. Dupliciter ergo potest aliquid moveri per hunc circulum: uno modo quod moveatur ab A versus B, alio modo quod moveatur ab A versus G. — Aliud au­ tem quod proponit est, quod isti duo motus non sunt contrarii : ostensum est enim in primo (5) quod duo motus circulares non sunt contrarii. Si enim isti motus essent con­ trarii, oporteret quod competerent naturis contrariorum mobilium, ita quod unus eorum attribueretur uni mobili, et alius contrario: quia sicut supra dictum est, si unum contra­ riorum est in natura, necesse est alterum esse. 362 [2]. Secundo ibi [275]: Sed si nihil etc., movet dubitationem. Manifestum est enim ex praemissis (6) quod in sempiternis nihil accidit contingenter aut casualiter: quia ea quae sunt a casu, non sunt semper, neque etiam ut frequenter. Dictum est autem su­ pra (78) quod caelum est sempiternum, et etiam, circularis motus eius. Unde rationabi­ liter quaeritur propter quam causam caelum movetur versus unam partem et non versus aliam, puta ab oriente versus superius hemi­ sphaerium, et non versus inferius. 363 [3]. Tertio ibi [276]: Necesse enim etc., ostendit qualiter sit huiusmodi causa as­ signanda. In praecedentibus enim dupliciter assignavit causam caelestium accidentium. Primo enim ostendit quod oportet esse diver­ sos motus in caelo, ad hoc quod sit princi­ pium generationis et corruptionis (“): secundo (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Cf. lect. I. n. 1. Lect. sq. n. 4. n. 5. Lect. VIII, n. 6 sqq. Lib. 1. Icct. XXIX. n. 9. Lect. I. n. 3 sqq. Cf. Icct. IV, n. 12. ostendit quod oportet figuram caeli esse ro­ tundam, ex aliquo principio priori supposito, quia scilicet corpori primo debetur figura prima (9); et sic primitas corporis est prin­ cipium primae figurae. Et ideo hic dicit quod, si debeat assignari ratio quare caelum sic mo­ veatur et non aliter, necesse est huiusmodi rationem assignari, aut secundum hoc quod talis modus motionis sit principium alicuius effectus, aut potius quod iste modus motionis dependeat ex aliquo priori principio. Potest autem et aliter intelligi. Dixerat (10) enim quod sempiterna non possunt esse a casu : nec tamen omnia sempiterna habent causam, sed aliquod sempiternum est quod causam non habet, sed ipsum est prima causa aliorum. Quia igitur ex sempiternitate caeli et motus eius concluserat (]1) quaestionem., qua quaeritur propter quam causam motus caeli est versus unam partem et non versus aliam; ne videatur quaestio irrationabilis seu inutilis, subiungit quod necesse est hoc ipsum quod est caelum sic moveri, aut esse pri­ mum principium omnium (quod est impossi­ bile, cum omnis motus habeat causam mo­ ventem); aut oportet dicere quod eius sit quoddam aliud principium. Et sic rationabi­ liter quaesitum est de causa quare movetur ad hanc partem, et non ad aliam. 364 [4J. Deinde cum dicit [277]: Forte quidem igitur etc., ostendit difficultatem huius quaestionis. Et dicit quod hoc quod aliquis de quibusdam difficilibus et occul.tis velit at­ tente enuntiare, assignando causam eorum, et quod de omnibus velit inquirere et nihil prae­ termittere, forte videbitur esse signum vel multae stultitiae, ex qua provenit quod nescit discernere inter facilia et difficilia; aut est si­ gnum multae promptitudinis, idest magnae praesumptionis, ex qua contingit quod homo non cognoscit mensuram suae facultatis cir­ ca inquisitionem veritatis. Et quamvis quidam super hoc sint increpandi, non tamen iustum est quod omnes similiter reprehendantur, sed ad duo oportet attendere. Primo quidem ad causam quae movet ho­ minem ad loquendum de talibus: utrum sci­ licet hoc faciat ex amore veritatis, an ad ostentationem sapientiae. Secundo oportet con­ siderare quomodo se habeat aliquis in cre­ dendo ea quae asserit : utrum scilicet habeat de eis debilem certitudinem, secundum com­ munem hominum modum, aut etiam firmius ea cognoscat, scilicet supra communem mo­ dum hominum. Quando igitur aliquis potest (9) Ct. Icct. V. n. 2, 8. (10) n. praeced. (11) ibid — 178 — 365-366 DE CAELO ET MUNDO attingere ad hoc quod cognoscat necessarias causas certius quam secundum communem hominum modum, tunc oportet reddere gra­ tias his qui tales necessitates inveniunt, magis quam eos increpare. 365 [5|. Deinde cum dicit [278]: Nunc autem quod videtur etc., solvit praemissam quaestionem. Et dicit quod, si gratiae sint agendae his qui certiores necessitates inve­ niunt, nunc autem in hac quaestione sufficit dicere illud quod nobis videtur, etsi non sit adeo certum. Dicit ergo quod inter ea quae contingit fieri, natura semper facit id quod est optimum, tanquam mota et directa a pri­ mo principio, quod est ipsa essentia bonitatis. Videmus autem quod tanto aliquis motus lo­ calis est dignior, quanto versus digniorem par­ tem procedit; motus enim accipit speciem a termino; sicut in motibus localibus rectis, mo­ tus localis qui est ad superiorem locum, est honorabilior et nobilioris corporis quam mo­ tus localis qui est ad inferiorem locum, eo quod locus qui est sursum est dignior loco qui est deorsum. Et hoc quidem manifestum est in homine: nam caput, quod est sursum, est nobilius pe­ dibus, qui sunt deorsum. Et similiter pars anterior dignior est posteriori, sicut etiam et dextrum est dignius quam sinistrum, sicut supra (12_) dictum est, et sicut patet in ani­ malibus. Dicta ergo dubitatio quam nunc movimus, testificatur quod in caelo sit prius et posterius, idest ante et retro, de quibus su­ pra (13) nullam mentionem fecit. Haec enim causa, scilicet distinctio anterioris et poste­ rioris in caelo, solvit praedictam dubitatio­ nem. Si enim motus caeli se habet optime quan­ tum contingit, sicut dictum est, haec erit causa dictae dubitationis: quia optimum est quod caelum moveatur motu simplici, idest semper versus eandem partem, et incessabili, idest sine interpolatione quietis, quam ne­ cesse esset intervenire, si quandoque movere­ tur versus unam partem, quandoque versus (12) Lcct. 11. n. 4 sq. (13) Cf. lect. III. n. 13. aliam; et ulterius optimum est quod movea­ tur versus honorabiliorem partem, est autem anterior pars nobilior. Et ideo caelum move­ tur ab oriente versus suum anterius, idest versus superius hemisphaerium; non autem versus inferius, quod est caeli posterius. 366 [6]. Sed videtur quod inconvenienter hanc rationem assignet. Supra (14) enim as­ signavit distinctionem harum partium in caelo ex principio motus, quia scilicet motus caeli videtur incipere ab una parte et non ab alia; hic autem assignat rationem quare caelum sic moveatur et non aliter, ex distinctione partium caeli; et ita videtur processus eius esse circularis. Ad quod dicendum est quod distinctio par­ tium caeli est causa quod motus caeli inci­ piat ab hac parte et non ab alia, et non e converso : sed motum incipere ab hac parte caeli et non ab alia, est signum distinctionis partium caeli. Causa autem distinctionis ha­ rum partium est virtus animae moventis cae­ lum, vel cuiuscumque intellectualis substan­ tiae, diversimode attributa diversis partibus caeli. Nihil autem prohibet, cum quaeritur an aliquid sit, probare illud per signum; cum ta­ men quaeritur de causa alicuius propter quam est, oportebit signum ad causam redu­ cere; sicut si probemus cor moveri per mo­ tum veniae pulsatilis, si tamen quaeratur quae sit causa motus venae pulsatilis, dicetur quod hoc est propter motum cordis. Et similiter Aristoteles probavit esse talem distinctionem partium in caelo, per inchoationem motus a determinata parte, sicut per signum; et ta­ men inchoationem motus reducit in differen­ tiam partium caeli, sicut in causam. Distinguitur autem pars anterior et poste­ rior in caelo, non naturaliter, scilicet secun­ dum determinatam partem corporis caelestis, quia una et eadem pars caelestis corporis quae nunc est in superiori hemisphaerio, po­ stea erit in hemisphaerio inferiori; sed se­ cundum situm, sicut etiam supra (1S) dictum est de differentia dextri et sinistri. (14) ibid. n. 12 (15) ibid. n. 14. — I79 — 14 — De Caelo et Mundo. L. II, 1. vit L. il, I. vni DE CAELO ET MUNDO LECTIO VIII. [nn. 367-373; (279-282)]. Motum caeli esse regularem, idest semper uniformem velocitatem habere, duabus rationibus ostenditur. SCHEMA (Lect. VIII, IX; nn. 367-381 [279-288]). Postquam determinavit quare caelum moveatur versus unam partem et non versus aliam, hic determinat de uniformitate motus caeli. m . / I) Proponit quod intendit 367 [279]. K cncFÎ a) Proponit 367 [279]. > Un 1 b) Exponit quod dixerat 368 [280]. .gmà'l II) Probat propositum 369 [281]. 8 1) Prima ratio ex ipsa forma motus circularis 369 [281]. hJ c \ 2) Secunda ratio, ex parte moventis etmobilis 373 [282]. 3) Tertia ratio, solum ex parte mobilis 374 [283]. 4) Quarta ratio, ex parte moventis 376 [284]. a) Impossibile est quod motus caeli infinito tempore intendatur prius, et postea infinito tempore remittatur, vel e converso 377 [284]. b) Impossibile est quod semper intendatur vel remittatur 378 [285]. j) Prima ratio 378 [285]. jj) Secunda ratio 379 [286]. c) Impossibile est quod vicissim intendatur et remittatur motus caeli 381 [287]. Finit suam considerationem de toto caelo 381 [288]. — 180 — DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. vin TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 288al3 - b7) Caput VI ire, >stea 279. (35) De motu autem ipsius, quia re­ gularis est et non irregularis, dein­ ceps utique dictis erit pertransire. 280. Dico autem hoc de primo caelo et de prima latione. In his enim quae de subtus, plures iam lationes conve­ niunt in unum. 281. Si enim irregulariter movebitur, ma­ nifestum quod intensio erit et virtus et remissio: omnis enim irregularis latio et remissionem habet et inten­ sionem et virtutem. Virtus autem est aut unde fertur, aut quo, aut circa medium: puta forte his quidem qui secundum naturam, quo feruntur; his autem qui praeter naturam, unde; proiectis autem circa medium. Circu­ lationis autem non est neque unde, neque quo, neque medium: neque enim principium, neque finis neque medium ipsius est simpliciter; tempo­ re enim sempiterna, et longitudine simul ducta, et infrangibilis. Quare, si non virtus ipsius lationis, neque irre­ gularitas erit: irregularitas enim fit propter remissionem et intensionem. 282. (36) Adhuc, quoniam omne quod movetur ab aliquo movetur, necesse irregularitatem fieri motus aut pro­ pter movens, aut propter motum, aut propter ambo: sive enim movens non eadem virtute moveat, sive motum alteretur et non permaneat idem, si­ ve ambo transmutentur, nihil prohi­ bet irregulariter moveri quod move­ tur. Nihil autem horum circa caelum fieri possibile. Quod quidem movetur, ostensum est quia primum et simplex et ingenitum et incorruptibile et tota­ liter intransmutabile. Movens autem multo magis rationabile esse tale: primum enim primi, et simplex sim­ plicis, et incorruptibile et ingenitum incorruptibilis et ingeniti motivum. Quoniam igitur quod movetur non transmutatur, corpus existens, neque utique movens transmutabitur, incor­ porale existens. (37) Quare et latio­ nem impossibile irregularem esse. SYNOPSIS 1. Post ea quae dicta sunt, ostendendum est quod nulla irregularitas est in motu caeli, qui est regula et mensura omnium aliorum motuum. 2. Est autem intentio Philosophi ostendere hoc specialiter de prima sphaera et de primo motu, hoc est de motu diurno quo totum caelum revolvitur ab oriente in occidentem: in hoc enim motu nulla irregularitas est, neque secundum veritatem neque secundum apparentiam. Rationes tamen quas hic adducit, habent veritatem etiam in motibus planetarum, in quibus apparet irregularitas propter concursum multorum motuum. 3. Prima ratio, ex ipsa natura motus circularis. In omni motu irregulari oportet quod sit intensio vel remissio, et praeterea virtus, seu summum velocitatis. Declaratur hoc. 4. Virtus autem motus est aut versus terminum a quo, sicut in his quae moventur contra naturam; aut versus terminum ad quem, sicut in illis quae naturaliter moventur: aut circa medium, sicut in proiectis. 5. Quaenam hic Philosophus vocet proiecla. Opinio Simplicii quod protecta vocantur hic corpora animalium. Sed haec expositio videtur extorta. - Expositio Alexandri, dicentis quod medium est hic accipiendum non secundum tempus, sed secundum locum. - Manifestatur quod etiam accipiendo medium secundum tempus, dici potest quod proiecta, puta sagitta et huiusmodi, circa medium velocius moventur. 6. Maxima ergo velocitas motus vel est in principio, vel in medio, vel in fine. Sed haec tria non est accipere in motu caeli, neque quantum ad tempus, quia motus ille ponitur sem­ piternus; neque quantum ad locum, quia fit per lineam circularem, quae est rediens in seipsam et non est divisa in actu. Ergo in motu caeli secundum nullam partem invenitur maxima velo­ citas; et per consequens neque irregularitas, cum haec causetur per intensionem et remissionem velocitatis. 7. Secunda ratio, ex parte simul moventis et mobilis. In quolibet motu irregularitas causatur aut propter movens, quod non semper et aequali virtute movet; aut propter mobile, quod non permanet in eadem dispositione et aptitudine respectu virtutis moventis; aut propter utrumque. Sed primum mobile est totaliter intransmutabile quoad suam substantiam et virtutem: motor autem ipsius multo magis oportet quod sit intransmutabilis, cum sit etiam incorporeus. Ergo impossibile est motum caeli esse irregularem. — i8i — L. II, 1. Vin DE CAELO ET MUNDO 367-371 COMMENTARIUM S. THOMAE 367 [1]. Postquam Philosophus assignavit causam quare caelum movetur versus unam partem et non versus aliam, hic determinat de uniformitate motus caeli f1)· Et- primo proponit quod intendit [279]; secundo probat propositum, ibi [281]: Si enim irregulariter movebitur (2) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit [279] : et dicit quod post prae­ dicta consequenter est per trans eundum, idest breviter dicendum, de motu caeli, ostendendo quod est regularis, idest semper uniformem velocitatem habens, et nunquam irregularis, ut quandoque scilicet velocius quandoque tar­ dius moveatur. Et hoc rationabiliter: nam iste motus est regula et mensura omnium aliorum motuum; unde nulla irregularitas vel inaequalitas in eo debet apparere. 368 [2], Secundo ibi [280]: Dico autem hoc etc., exponit quod dixerat. Et dicit quod hic intendit dicere de primo caelo, idest de suprema sphaera, et de prima latione, idest de motu diurno quo totum caelum revolvi­ tur, per motum primi mobilis, ab oriente us­ que in occidentem. Ideo autem de hoc motu specialiter loquitur, quia in hoc motu neque est aliqua irregularitas secundum rei verita­ tem, neque secundum apparentiam. Sed in his quae de subtus, idest in motu planeta­ rum, iam plures motus conveniunt ad mo­ vendum unum corpus; vel secundum diversas sphaeras volventes et revolventes, sicut dice­ bant astrologi qui fuerunt tempore Aristote­ lis, ut patet in XII Metaphys. (3); vel secun­ dum motus eccentricorum et epicyclorum, se­ cundum modernos astrologos. Et ex hac di­ versitate motuum causatur irregularitas quae apparet circa planetas, secundum quam quan­ doque videntur directi motus, quandoque re­ trogradi, quandoque stationarii; quamvis se­ cundum rei veritatem nullus motus in caelo sit irregularis. Rationes enim quas hic indu­ cet, habent locum non solum in motu primi caeli, qui est simplex, et ex hoc nulla appa­ ret in eo irregularitas; sed etiam in motibus planetarum, in quibus apparet irregularitas propter concursum multorum motuum. 369 [3], Deinde cum dicit [281]: Si enim irregulariter movebitur etc., probat proposi­ tum quatuor rationibus. Quarum prima su­ mitur ex ipsa forma motus circularis, et pro­ cedit sic. Si primum caelum irregulariter mo­ veretur, manifeste oporteret quod in eo es­ set intensio, idest augmentum velocitatis, et virtus, idest summum velocitatis, et remissio, (1) Cf. lect. praec. n. 1. (2) n. 3. (3) S. Thom. lect. IX sq.; Did. lib. XI, c. VIII, n. 4 sqq. idest deminutio velocitatis. Omnis enim mo­ tus irregularis habet ista tria; non ita quod in quolibet motu irregulari vel inaequali sint ista tria, sed quia in quolibet motu sunt duo horum; idest virtus et intensio, sicut in motu naturali corporum gravium et levium est in­ tensio et virtus, quia talis motus semper au­ getur in velocitate usque ad finem, in quo est velocissimus; motus autem horum corpo­ rum qui est contra naturam, habet virtutem et remissionem, quia in principio est velo­ cissimus, et semper deminuitur velocitas, quousque tandem totus motus consumatur. Et sic ly omnis accipitur quasi collective, ut inlelligatur quod in omnibus motibus irregu­ laribus ista tria inveniuntur, non autem in unoquoque eorum. 370 [4], Deinde ostendit in qua parte motus irregularis inveniatur maxima veloci­ tas. Et dicit quod virtus motus, idest maxi­ ma eius velocitas, invenitur aut unde fertur, idest versus terminum a quo, aut quo fertur, idest versus terminum ad quem, aut circa medium; sicut in his quae naturaliter mo­ ventur motu recto, invenitur maxima veloci­ tas versus terminum ad quem feruntur, quia motus naturalis intenditur in fine, ut in pri­ mo (4) habitum est; in his autem quae mo­ ventur contra naturam, invenitur maxima ve­ locitas unde, idest versus terminum a quo, quia motus violentus intenditur in principio et remittitur in fine, ut in primo libro (s) habitum est; sed in proiectis maxima velo­ citas motus invenitur circa medium. 371 [5], Dubitatur autem quae Philoso­ phus vocet hic proiecta. Nam quaecumque proficiuntur, aut moventur secundum motum naturalem, sicut cum lapis deorsum iacitur, et sic videtur quod motus intendatur in fine; vel moventur violenter, sicut cum lapis iaci­ tur sursum, et sic motus eius debet esse in­ tensissimus in principio, non autem in medio. Dicit autem Simplicius quod proiecta hic Philosophus vocat corpora animalium, quae moventur ab anima non in sursum directe, neque directe in deorsum, sed quasi in la­ tus, ad; modum sagittae et aliorum proiectorum; propter quod et Aristoteles hic ea pro­ iecta vocat. Manifestum est autem quod in motibus animalium maxima velocitas non in­ venitur neque a principio, quando quodam­ modo paulatim membra sua animalia expe­ diunt ad motum; neque etiam circa finem, quando iam membra eorum sunt lassata; sed circa medium, quando sunt in ipso im­ petu motus. Sed haec expositio videtur esse extorta. (4) Lect. XVII, n. 10 sq. (5) Lect. XVIII, n. 3. --- 182 --- 371-373 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. vin accipitur simul ex parte moventis et mobilis. Unde Alexander dicit quod medium hic est Ostensum est enim in VII et in VIII Physi­ accipiendum secundum locum, et non secun­ corum (7) quod omne quod movetur, ab ali­ dum tempus. Motus enim sagittae et aliorum quo movente movetur. Unde necesse est, si sic proiectorum, non est neque in sursum ne­ in aliquo motu sit irregularitas, quod aut hoc que in deorsum, sed in intermedio utriusque; fiat propter movens, aut propter id quod et in hoc intermedio maxima velocitas horum movetur, aut propter utrumque. Si enim mo­ motuum invenitur. vens non semper et aequali virtute moveat, Possumus autem dicere quod etiam in his sed quandoque maiori quandoque minori, fiet secundum tempus accipiendo medium, talia motus quandoque quidem velocior quando­ proiecta circa medium velocius moventur. que autem tardior: quia velocitas motus con­ Causatur enim motus talium proiectorum ex tingit ex hoc quod virtus moventis, propter impulsu medii deferentis, quod facilius recipit suam magnitudinem, multum dominatur mo­ impressionem moventis quam ipsum corpus bili. Et similiter si corpus quod movetur, per grave quod projicitur, ut patet in VIII Phy­ aliquam alterationem non permaneat in ea­ sicorum (6); et ideo, quando multum de aëre dem dispositione, non erit aequaliter subie­ fuerit commotum, velocior est motus prote­ ctum virtuti moventis, et ita non erit aequa ctionis in medio quam in principio, quando velocitas motus. Et similiter si fiat transmu­ adhuc parum de aere commovetur, vel etiam tatio circa utrumque, scilicet moventem et quam in fine, quando iam incipit debilitari mobile, poterit esse motus irregularis. impressio prolicientis. Et huius signum est, Sed nihil horum potest accidere circa cae­ quia huiusmodi proiecta non tantum impul­ lum. De ipso enim corpore mobili ostensum sum faciunt in eo quod est omnino propin­ quum, vel in eo quod est multum remotum, I est supra (8) quod est primum et simplex, quia movetur primo et simplici motu; et quod sicut in eo quod mediocriter distat. est ingenitum et incorruptibile et totaliter 372 [6]. Sic igitur manifestum est quod intransmutabile (transmutatione scilicet va­ maxima velocitas cuiuslibet motus irregularis, riante substantiam et virtutem eius). Motor vel est in principio, vel in medio, vel in fine. autem eius multo magis rationabile est quod Sed haec tria non est accipere in motu cir­ sit talis conditionis. Cum enim movens sit culari caelestis corporis, neque quantum ad potius moto, si corpus quod movetur est pri­ tempus, cum sit sempiternus, secundum eius mum et simplex, et ingenitum et incorrupti­ opinionem; neque etiam quantum ad longi­ bile, multo magis motivum eius erit tale. tudinem, idest quantum ad figuram loci, quae Ostensum est etiam in VIII Physic. (9) quod est secundum lineam circularem, quae qui­ motor caeli est incorporeus, nullam habens dem est conducta, quasi circulariter in seimagnitudinem: si igitur ipsum caelum, quod psam rediens, et est infrangihilis, non divisa est corpus, non immutetur a dispositione suae in actu, ut possit ibi actu designari princi­ substantiae et virtutis, multo magis non trans­ pium et finis. Et ita in circulatione caeli non mutabitur motor eius, qui est incorporeus. invenitur secundum aliquam eius partem vir­ Ex quo patet quod impossibile est motum tus. idest maxima eius velocitas; et per con­ caeli esse irregularem. sequens neque irregularitas, quae fit propter intensionem et remissionem. 373 [7]. Secundam rationem ponit (7) Lib. VIT. cap. T: S. Thom. Icct. I. - Lib. VIII. ibi [282] : Adhuc quoniam omne etc.; quae cap. IV: S. Thom. 1. VII seq. (b) Cap. X. η. 5: S. Thom. lect. XXII, n. 3 sq. (8) Lib. I. Icct. IV sqq. (9) Cap. X. n. 9; S. Thom. Icct. XXIII. n. 9. 183 - L. Π, 1. ix DE CAELO ET MUNDO LECTIO IX. [nn. 374-381; (283-288)]. Duae aliae rationes ad probandum in motu caeli non esse irregularitatem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 288b7 - 289al0) (Caput VI) 283. (37) Etenim si fiat irregulariter, aut tota transmutatur, et quandoque qui­ dem fit velocior quandoque autem tardior iterum, aut partes ipsius. Par­ tes quidem ipsius quod non sunt ir­ regulares, manifestum, lam enim uti­ que facta fuisset distantia astrorum in infinito tempore, hoc quidem ve­ locius moto, hoc autem tardius: non videtur autem nihil habens aliter elongationibus. Sed et neque totam accidit transmutari. Remissio enim uniuscuiusque fit propter impoten­ tiam; impotentia autem praeter na­ turam. Etenim in animalibus impo­ tentiae omnes praeter naturam sunt, puta senectus et decrementum: tota enim consistentia animalium forte ex talibus constat quae differunt propriis locis; nulla enim partium ipsius habet eam quae ipsius regionem. Si igitur in primis non est quod praeter natu­ ram (simplicia enim et immixta et in propria regione, et nihil ipsis con­ trarium), neque utique impotentia erit. Quare neque remissio neque in­ tensio: si enim intensio, et remissio. 284. (38) Adhuc autem et irrationabile in­ finito tempore potens esse movens, et rursus alio infinito impotens. Nihil enim videtur existens infinito tempo­ re praeter naturam; impotentia autem praeter naturam. Neque aequali tem­ pore praeter naturam et secundum 285. 286. 287. 288. naturam; neque totaliter potens et impotens. Necesse autem si remitti­ tur motus, infinito remitti tempore. Sed adhuc neque intendi semper, aut iterum remitti possibile. Infinitus enim utique erit et indeterminatus motus; omnem autem dicimus ex aliquo in aliquid esse, et determinatum. (39) Adhuc autem si quis accipiat esse aliquod tempus minimum, cuius non contingit in minori moveri cae­ lum. Sicut enim neque citharizare ne­ que ire in quocumque tempore possi­ bile. sed est uniuscuiusque actus de­ terminatum minimum tempus ad non excedere; sic neque moveri caelum in quocumque tempore possibile. Si igi­ tur hoc verum, non utique erit sem­ per intensio lationis. Si autem non intensio, neque remissio: similiter enim ambo et alterum, si quidem ea­ dem intenditur velocitate aut maiori, et infinito tempore. (40) Relinquitur itaque dicere vicis­ sim esse motum ad velocius et tar­ dius. Hoc autem penitus irrationa­ bile, et fictioni simile. Adhuc autem et non latere in his rationabilius: sen­ sibiliora enim iuxta se invicem posita. Quod quidem igitur et unum solum est caelum, et istud ingenitum et sempiternum, adhuc autem motum re­ gulariter, intantum nobis dictum sit. SYNOPSIS 1. Tertia ratio, ex parte mobilis tantum. Si motus caeli irregulariter peragatur, aut hoc erit ita quod totus motus supremae sphaerae sit quandoque velocior et quandoque tardior; aut ita quod una pars caeli quandoque citius quandoque tardius moveatur. Neutrum contin­ gere potest. Nam, supposito quod sphaera stellarum fixarum sit suprema sphaera, manifestum est quod partes eius non moventur irregulariter. Si enim singulae partes eius quandoque citius et quandoque tardius moverentur, iam a longo tempore stellae fixae in alia distantia se ha­ berent ad invicem quam prius; cuius tamen contrarium apparet ex hodiernis et antiquis ob­ servationibus. — 184 — DE CAELO ET MUNDO 374-375 L. Il, 1. ix 2. Sed neque tota mutatio primi caeli potest de velocitate transire in remissionem velo­ citatis. Hoc enim fit propter impotentiam. Omnis autem impotentia et defectus est praeter naturam (scilicet naturam particularem eius cui accidit defectus); sed in corporibus caelestibus, cum sint simplicia ct in proprio loco, et non sit eis aliquid contrarium, nihil potest accidere praeter naturam; ergo in eis non potest esse aliqua impotentia. Et ideo non potest esse in corporibus caelestibus deminutio velocitatis; ct per consequens neque augmentum, quia haec duo se invicem consequuntur. 3. Quarta ratio, ex parte moventis. In motu caeli intensio ct remissio nequit contingere nisi uno ex hisce tribus modis: videlicet, aut ita quod semper intendatur vel semper remittatur; aut ita quod aliquando intendatur et aliquando remittatur, et hoc dupliciter: uno modo quod tota intensio et similiter tota remissio sit simul, ita ut motus caeli, supposito quod sit sempi­ ternus, prius infinito tempore intendatur, et postea infinito tempore remittatur, vel e converso; alio modo quod vicissim quandoque intendatur et quandoque remittatur. Sed quodlibet istorum est impossibile. Ergo etc. - Textus divisio. 4. Impossibile est quod motus caeli infinito tempore intendatur prius, et postea infinito tempore remittatur, vel e converso. Est enim irrationabile quod motor caeli infinito tempore sit potens et velociter moveat, et rursus alio infinito tempore sit impotens et tarde moveat. Nam sicut potentia est secundum naturam, ita impotentia est praeter naturam: nihil autem quod est praeter naturam, videtur posse existere infinito tempore. Praeterea, non est aequale tempus eius quod est secundum naturam, et eius quod est praeter naturam. - Quorundam expositio praeter intentionem Aristotelis. 5. Ostenditur non posse motum caeli vel semper intendi, vel semper remitti. Prima ratio. Sequeretur in hypothesi quod motus ille esset indeterminatus; cum e contrario omnis motus, hoc ipso quod est ex aliquo in aliquid, oportet quod sit determinatus. - Quomodo motus caeli dicatur infinitus. 6. Alia ratio. Quamvis tempus sit divisibile in infinitum, tamen motus caeli (sicut ct qui­ libet alius) habet determinatum minimum tempus, ita quod in minori tempore perfici nequeat. Ergo non semper intenditur velocitas eius: quia sic excederet omne minimum tempus. Ergo pari ratione neque etiam potest semper remitti : sicut enim est determinatum minimum tempus alicuius actionis, ita ct maximum. 7. Ad excludendam obviationem, dicitur intelligendum esse quod transcendatur omne mi­ nimum tempus et omnis magnitudo velocitatis, si semper per infinitum tempus addatur aequalis velocitas vel etiam maior; non autem si appositio velocitatis fiat secundum partes semper iuxta datam proportionem minores; sic enim non esset pura intensio, sed intensio remissioni adiuncta. 8. Impossibile est quod motus caeli vicissim intendatur et remittatur. Nam primo, nulla ratio assignari potest huius vicissitudinis. Secundo, talis diversitas in motu caeli non posset latere. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 374 [1J. Hic ponit tertiam rationem (J), quae sumitur solum ex parte mobilis [283], Et dicit quod si motus caeli irregulariter per­ agatur, aut hoc erit ita quod tota caeli mu­ tatio transmutetur, ita quod quandoque sit velocior quandoque tardior, aut partes eius: et intelligitur tota mutatio motus totius sphae­ rae supremae, partes autem mutationis intelliguntur motus partium caeli. Quod autem partes supremae sphaerae non moveantur irregulariter, ita scilicet quod una pars caeli quandoque citius quandoque tar­ dius moveatur, ostendit supponendo quod sphaera stellarum fixarum sit suprema sphae­ ra: nondum enim suo tempore deprehensum erat quod stellae fixae haberent proprium motum praeter motum diurnum; et ideo at­ tribuit primum motum, scilicet diurnum, sphaerae stellarum fixarum, quasi proprium ei; cum tamen posteriores astrologi dicant (1) Cf. lect. praec. n. 3. quod sphaera stellarum fixarum habeat quendam proprium motum, supra quem ponunt aliam sphaeram, cui attribuunt primum mo­ tum. Supposito ergo quod sphaera stellarum fixarum sit suprema sphaera, probat quod partes eius non moveantur irregulariter. Quia si singulae partes eius quandoque citius quan­ doque tardius moverentur, iam a longinquo tempore stellae fixae in alia distantia se ha­ berent ad invicem quam prius, una earum velocius et alia tardius mota. Sed huius con­ trarium apparet: quia inveniuntur eandem figuram conservare, ct eodem modo ab in­ vicem elongari in hoc tempore, sicut etiam invenerunt antiquissimi observatores. Non ergo est irregularitas in motu primi caeli quantum ad partes eius. 375 [2], Sed neque etiam tota transmu­ tatio primi caeli transmutatur de velocitate in remissionem velocitatis. Manifestum est enim quod remissio velocitatis motus cuiuscumque - 185 - L. Il, I. ix DE CAELO ET MUNDO 375-378 mobilis sit propter impotentiam; sicut vide­ quod infinito tempore intendatur prius, et postea infinito tempore remittatur, vel e con­ mus quod quando corpora animalium lassan­ verso; secundo ostendit impossibile esse quod tur, remittitur eorum motus. Omnis autem semper intendatur vel semper remittatur, impotentia et defectus est praeter naturam, ibi [285] : Sed adhuc neque (4) etc.; tertio sicut patet in animalibus, in quibus senectus ostendit impossibile esse quod vicissim in­ et decrementum et alia huiusmodi sunt prae­ tendatur et remittatur, ibi [287] : Relinquitur ter naturam. Quod est intclligendum quantum ad natu­ itaque (5) etc. 377 [4]. Dicit ergo primo [284] quod ir­ ram particularem, quae est conservativa rationabile est quod motor caeli infinito tem­ uniuscuiusque individui quantum potest : un­ pore sit potens et velociter moveat, et rur­ de praeter intentionem eius est quod deficiat sus alio infinito tempore sit impotens et tar­ in conservando. Non autem est praeter na­ de moveat (nam remissio motus causatur ex turam universalem, ex qua causatur non so­ impotentia, intensio autem ex potentia). lum generatio, sed etiam corruptio, et per Et hoc idem esse irrationabile, ostendit consequens alii defectus ad corruptionem duobus mediis. Primo quidem quia nihil tendentes, in his inferioribus: dicitur autem praeter naturam videtur existere tempore in­ natura universalis virtus activa in causa uni­ finito: ea enim quae sunt secundum natu­ versali, puta in corpore caelesti. ram, sunt semper vel in maiori parte. Im­ Ideo autem defectus praeter naturam par­ potentia autem est praeter naturam, ut ha­ ticularem in animalibus accidere possunt, quia tota substantia animalis consistit ex talibus | bitum est (6) : ergo impossibile est quod ali­ quid infinito tempore sit impotens. Secundo corporibus quae distant a propriis locis : com­ quia non est aequale tempus eius quod est ponitur enim corpus animalis ex quatuor elementis, quorum nullum tenet proprium lo- ! secundum naturam, et eius quod est praeter naturam: quia id quod est praeter naturam cum. Et quia ea quae sunt praeter naturam est in paucioribus, id autem quod est secun­ non possunt esse sempiterna, ut patet ex his dum naturam est ut in pluribus vel semper. quae supra (2) dicta sunt, necesse est quod Sed potentia rei est secundum naturam, im­ quandoque animalibus accidat corruptio et potentia autem est praeter naturam. Ergo defectus. Sed in primis corporibus, scilicet impossibile est quod aliquid tempore aequali, caelestibus, nihil potest accidere praeter na­ scilicet tempore infinito, sit potens et impo­ turam : quia sunt simplicia, non autem mixta tens: et per consequens impossibile est quod ex diversis, et in proprio loco existunt, et infinito tempore intendatur motus, et iterum nihil contrarium est eis, ut patet ex his quae infinito tempore remittatur. Sed si remittitur in primo libro (3) dicta sunt. Et ita in eis motus caeli secundum modum qui dictus est, non potest esse aliqua impotentia. Et ideo in necesse est quod infinito tempore remittatur. eis non potest esse aliqua remissio, idest de­ Quidam tamen, non intelligentes intentio­ minutio velocitatis: et per consequens neque nem Aristotelis, accipiunt hoc quasi simpli­ intensio, idest velocitatis augmentum, quia citer et absolute dictum, eo quod non est ista duo se invicem consequuntur; sicut enim ratio quare magis uno tempore remittatur quando intenditur motus, proceditur a remis­ quam alio. Sed hoc est praeter intentionem so ad intensum, ita quando remittitur, pro­ ceditur ab intenso ad remissum. Philosophi. 378 [5], Deinde cum dicit [285]: Sed 376 [3]. Quartam rationem ponit ibi [284]: adhuc neque etc., ostendit quod impossibile Adhuc autem et irrationabile etc.; quae su­ sit motum caeli vel semper intendi, vel sem­ mitur ex parte moventis, et procedit ex qua­ per remitti; et hoc duabus rationibus. Qua­ dam divisione. Si enim in motu caeli sit in­ rum prima est, quia intensio et remissio cu­ tensio et remissio, hoc non potest esse nisi iuslibet motus irregularis deficit circa ali­ tribus modis: uno modo ut semper inten­ quem terminum ipsius motus; sicut motus datur vel semper remittatur; alio modo ut naturalis intenditur usque ad aliquem termi­ quandoque intendatur et quandoque remitta­ num, et similiter motus violentus remittitur tur, et hoc dupliciter: uno modo ut tota usque ad aliquem terminum. Si ergo intensio intensio et tota remissio sit simul, ad quod vel remissio motus caeli nunquam termine­ quidem, supposito quod caelum moveatur tur, sed in infinitum procedat, sequitur quod tempore infinito, secundum eius opinionem, motus caeli sit infinitus et indeterminatus. sequitur quod infinito tempore prius inten­ Quod patet esse falsum : probatum est enim datur motus eius et postea remittatur, aut in VI Physic. (7) quod, quia omnis motus est e converso; alio modo ut vicissim quandoque ex aliquo in aliquid, necesse est quod sit de­ remittatur et quandoque intendatur. Sed terminatus. Unde etiam una circulatio caeli quodlibet istorum est impossibile. Ergo im­ est determinata : sed motus caeli dicitur infipossibile est quod in motu caeli sit remissio et intensio. Primo ergo ostendit [284] impossibile esse (2) Lcct. IV, n. (3) Lcct. III sqq. 6. (4) (5) (6> (7) i86 — n. 5. n. 8. n. 2. Cap. X, n. 6 sqq.; S. Thom. lect. XIII, n. 2 sqq. 379-381 DE CAELO ET MUNDO nitus secundum diversas circulationes sibi succedentes. 379 [6]. Secundam rationem ponit ibi [286] : Adhuc autem si quis etc. Et dicit quod hoc etiam esse impossibile est manife­ stum, si quis concedat esse aliquod tempus minimum, ita quod in minori non contingat moveri caelum. Quilibet enim motus vel actio habet determinatum tempus, quod non tran­ scendit: quamvis enim tempus sit divisibile in infinitum, non tamen est possibile cithari­ zare vel ambulare in quocumque tempore; sed quilibet actus habet determinatum mini­ mum tempus, quod non excedit velocitate, ut scilicet in minori tempore perficiatur. Un­ de nec caelum possibile est moveri in quo­ cumque tempore, sed habet aliquod mini­ mum tempus determinatum. Ex quo patet quod non semper intenditur velocitas motus eius, quia sic velocitas eius excederet quod­ libet minimum tempus. Si vero non semper potest intendi motus caeli, pari ratione neque semper potest remitti, quia eadem ratio est de uno et de altero: sicut enim est mi­ nimum tempus alicuius actionis, ita et maxi­ mum in quo peragitur. 380 [7], Posset autem aliquis praedictae rationi obviare, dicendo quod semper inten­ ditur velocitas motus caeli, et tamen nunquam transcenditur quoddam minimum tempus datum, si quidem fiat appositio veloci­ tatis non aequalis aut maior, sed semper mi­ nor et minor; sicut dicitur in Ill Physic. (8) quod, si linea dividatur secundum eandem proportionem, puta ut subtrahatur a tota li­ nea tertia pars, et iterum a residuo tertia pars, et a residuo iterum tertia pars, hoc po(8) Cap. VI. n. 4 sq.; S. Thom. Icci. X, n. 9. I ■ ' . . ’ L. Π, 1. ix terit in infinitum procedere; et si eorum quae subtrahuntur posterius addatur priori, fiet in infinitum additio, nec tamen pervenietur un­ quam ad quantitatem totius lineae, quia sem­ per erit aliquid residuum de linea quae divi­ debatur. Si tamen semper subtraheretur pars aequalis quantitatis vel maioris, et adderetur ad id quod prius acceptum, est, oporteret transcendere omnem quantitatem determi­ natam. Et similiter dicit hic intelligendum esse quod transcendetur omne minimum tempus datum, quod est transcendere omnem magni­ tudinem velocitatis, si semper per infinitum tempus addatur aequalis velocitas vel etiam maior. Si vero prius adderetur magna velo­ citas, et postea minor, et sic inde, sicut di­ ctum est in divisione et additione lineae, non transcenderetur omnis velocitas, nec omne minimum tempus; cum non esset pura inten­ sio, sed intensio remissioni adiuncta, quia movens non posset semper aequaliter addere ad velocitatem. 381 [8]. Deinde cum dicit [287] : Relin­ quitur itaque etc., ostendit impossibile esse quod vicissim intendatur et remittatur motus caeli; et hoc dupliciter. Primo quidem quia hoc videtur penitus esse irrationabile, et si­ mile fictioni: nulla enim ratio assignari po­ test huius vicissitudinis. Secundo quia talis diversitas in motu caeli non lateret; opposita enim, iuxta se posita magis sentiuntur: et ta­ men nihil tale percipimus. Unde relinquitur quod in motu caeli nulla sit irregularitas. Ultimo autem [288], quia hic finit suam considerationem dc toto caelo, epilogat intantum dictum esse quod sit unum tantum caelum, et quod sit ingenitum et sempiter­ num, et quod regulariter moveatur. - 187 — L. II, 1. x DE CAELO ET MUNDO LECTIO X. [nn. 382-394; (389-295)]. De natura stellarum. SCHEMA (Lect. X-XIX). I I) Determinat veritatem 382 [289]. 1 A) De natura stellarum 383 [290]. ) B) De motu earum 395 [296]. 'j C) De ordine earum 431 [314]. f D) De figura earum 441 [316]. ’ II) Movet quasdam dubitationes et solvit 450-478 [318-336]. [289-336]. nn. 382-478 Lect. X -X IX ; Postquam Philosophus determinavit de caelo, hic determinat de stellis. Lec γιο X. ______ i I) Dicit de quo est intentio 382 [289]. ' II) Manifestat veritatem 383 [290]. a) Proponit quod intendit 383 [290]. b) Solvit dubitationes 384-385 [290]. c) Ostendit consonum esse dictis aliorum 386 [291]. III) Excludit obiectionem 387 [292]. a) Per quoddam exemplum 387 [292]. b) Ostendit differentiam exempli ad propositum 388 [293]. c) Respondet tacitae quaestioni 389 [294]. d) Concludit epilogando 389 [295]. IV) Ponit dubia et respondet 390 [295]. a) Primum dubium 390 [295]. b) Aliud [295]. 393 [295]. d) Quid 391 dicendum e) 394 [295]. c) Ultima Ulterius quaestio 392 [295]. 1I _____ Lectio X , nn. 382-394 [289-295]. Determinans de natura stellarum: — 188 — DE CAELO ET MUNDO L. Il, 1. x TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 289all - 35) Caput VII 289. (41) De vocatis autem astris conse­ quens utique erit dicere ex quibus constant, et in quibus figuris, et qui motus eorum. 290. Rationabilissimum autem et dictis consequens nobis, unumquodque astrorum facere ex eodem corpore in quo cxistit lationem habens; quoniam dicebamus aliquid esse quod circum­ ferri natum est. 291. Sicut enim ignea dicentes esse, pro­ pter hoc dicunt quia quod sursum corpus ignem esse dicunt, ut rationa­ bile existens unumquodque constare ex his in quibus unumquodque est, similiter et nos dicimus. 292. (42) Calor autem ab ipsis et lumen generatur, attrito aëre ab illorum la­ tione. Natus est enim motus ignire et ligna et lapides et ferrum: rationabi­ lius igitur propinquius igni, propin­ quius autem aër, velut et in latis sa­ gittis. Hac ipsae enim igniuntur sic ut liquescant plumbeae: et quoniam igniuntur istae, necesse est et eum qui in circuitu ipsarum aërem, hoc ipsum pati. 293. Hae quidem ipsae incalescunt pro­ pter in aëre ferri, qui propter plagam motu fit ignis. Eorum autem quae sursum, unumquodque in sphaera fer­ tur, ut ipsa quidem non igniantur: aërem autem sub circularis corporis sphaera existentem, necesse est, lata illa, incalescere. 294. Et hac maxime cui sol extat infixus. Propter quod, approximante ipso, et oriente et super nos existente, gene­ ratur calor. 295. Quod quidem igitur neque ignea sunt, neque in igne feruntur, tantum nobis dictum sit de ipsis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quia loca consequuntur naturas corporum, rationabile est stellam esse de natura sphaerae in qua movetur. Sequitur hoc etiam ex eo quod lib. I, lect. IV, dictum est caelum aliam ab elementis naturam habere, quia motum circularem habet; quod et stellis applicatur. 3. Dubitatio prima. Stellarum corpora sunt lucida, et videntur esse spissiora quam corpora sphaerarum; videtur ergo quod corpora caelestia habeant aliquam contrarietatem ad invicem, et consequenter sint corruptibilia. - Respondetur. Ut aliqua diversa sint contraria, oportet quod nata sint esse in eodem subiecto proximo vel remoto, et quod mutuo se expellant. Formae autem vel qualitates diversae caelestium corporum nullo modo sunt natae esse in eodem subiecto, cum corpus stellae nequeat reduci ad dispositionem ceterarum partium sphae­ rae, nec e converso. Similiter etiam qualitates contrariae inferiorum corporum sunt in corpo­ ribus caelestibus non quidem univoce, sed sicut in causis universalibus, per quandam simili­ tudinem; et ideo non sunt in illis sub ratione contrarietatis. 4. Dubitatio secunda, inter stellas et reliquas partes sphaerarum apparet diversitas; ergo corpora caelestia non sunt simplicia corpora. - Respondetur. Sunt simplicia inquantum non componuntur ex contrariis naturis; est tamen in eis diversitas aliqua secundum naturam speciei. 5. Quod dictum est circa naturam stellarum, consonat aliqualiter dictis eorum qui ponunt stellas esse igneas: hoc enim dicunt quia caeleste corpus igneum esse existimant. 6. Obiiciunt quidam stellas igneae esse naturae, quia calefaciunt et illuminant. - Subdivisio textus. - Excluditur obiectio. Calor et lumen generantur a stellis per contritionem sive confri­ cationem aeris ex motu earum: motum enim natum esse ignire, constat exemplo etiam sagit­ tarum, quarum pars plumbea ex vehementia motus ignitur, propter calefactionem aëris cir­ cumstantis. 7. Stellae tamen non igniuntur per motum, tum quia longe ab aëre distant, tum quia peregrinae impressionis non sunt susceptivae: sed ex motu sphaerae caelestis calescit aër etiam inferior. 8. Ex hoc quod sphaera caelestis continue movetur, non sequitur quod calor in aëre debeat semper esse aequalis: maxime enim dependet ex motu sphaerae solis, et ex eius propinquitate ad nos. - Epilogus. 9. Dubium primum. In responsione data (num. 6) nihil de lumine dixit Aristoteles; ergo insufficienter rem tractavit. - Relicta Alexandri solutione, respondetur Philosophum utrumque manifestasse ostendendo ex motu stellarum igniri inferiora corpora : in igne enim invenitur calor et lumen. — 189 — L. II, 1. χ DE CAELO ET MUNDO 382-384 10. Dubium secundum. Undenam habeat motus virtutem igniendi sive calefaciendi. - Re­ spondet Averroës proprium esse calidi esse mobile. Sed haec solutio admitti nequit: nam omnibus corporibus naturalibus communis est motus; et praeterea, calor sic magis esset causa motus quam c converso. - Vera responsio. Motus localis, quia primus motuum, est causa ceterorum; praecipue primae alterationis, quae est calefactio. 11. Dubium tertium. Quomodo ex motu solis causetur calor in aère et igne, cum a sole non tangantur immediate, nec calefiant corpora caelestia media. - Respondet Alexander quod impressio solis pervenit ad corpora inferiora per modum calefactionis mediantibus corporibus caelestibus mediis, quibus sol imprimit aliquid, licet non calefactionem. Difficultas contra hanc responsionem. - Respondet Averroès calorem in aëre causari praecipue ex motu diurno totius caeli, quod movetur sicut unum animal totum, et alterat secundum totam suam profun­ ditatem; ’ potissimum vero virtute solis, qui excedit alia corpora virtute et magnitudine. - Tres difficultates circa praedicta. - Respondet Simplicius calorem causari mediantibus radiis a solis corpore egredientibus, qui a terra et aqua reflectuntur ad aequales angulos: unde secundum quod angulus reflexionis est maior vel minor, fit etiam minor vel maior calor in aëre. Notandum circa hanc responsionem. 12. Determinatur solutio. Calor a stellis causatur duplici modo: «) per motum quo movent aërem et ignem, non tamen quasi sit confricatio mutua inter ea; b) per lumen etiam, inquantum est qualitas activa primi alterantis, scilicet corporis caelestis, causatur calor ab om­ nibus stellis, praecipue vero a sole. Secundum proprias autem virtutes, corpora caelestia infri­ gidare, humectare et alios effectus corporales efficere possunt: et secundum influentiam luminis et harum virtutum, media corpora caelestia alio modo quam corpora inferiora solis impres­ sionem recipiunt. - Secundum ergo quod calor causatur ex motu astrorum et totius caeli, corpora propinquiora caelo sunt calidiora : secundum autem quod calor causatur ex lumine stellarum, sunt calidiora ea quae sunt infima, quia in superioribus reflexiones radiorum magis disperguntur. 13. Non sequitur caelum esse tangibile, tangibilesque qualitates habere, si stellae aërem conterant. Hae enim qualitates sunt eorum quae ad invicem agunt et patiuntur; ideoque cor­ poribus caelestibus, quae agunt et non patiuntur, non competunt eo modo quo corporibus inferioribus, sed eminentiori modo. COMMENTARIUM S. THOMAE 382 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de caelo, hic determinat de stellis C1). Et primo determinat veritatem [289}; se­ cundo movet quasdam dubitationes et solvit, ibi [318]: Duabus autem dubitationibus (2) etc. Circa primum quatuor facit: primo deter­ minat de natura stellarum [289]; secundo de motu earum, ibi [296] : Quoniam autem vi­ dentur (3) etc.; tertio de ordine earum, ibi [314]: De ordine autem ipsorum (45) etc.; quarto de figura earum, ibi [316]: Figuram autem uniuscuiusque (··) etc. Circa primum tria facit : primo dicit de quo est intentio [289]; secundo manifestat veritatem, ibi [290] : Rationabilissimum au­ tem (6) etc.; tertio excludit obiectionem, ibi [292] : Calor autem ab ipsis (7) etc. Dicit ergo primo [289] quod, postquam determinatum est de toto caelo, consequens est ut dicamus de his quae vocantur astra, ex quibus constant, idest ex qua natura sint, (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Cf. lect. I, n. 1. Lect. XVII. Lect. seq. Lect. XV. Lect. XVI. n. sq. n. 6. et quam figuram habeant, et quales sint mo­ tus eorum. 383 [2], Deinde cum dicit [290]: Ratio­ nabilissimum autem etc., ostendit ex qua na­ tura sint corpora stellarum. Et primo pro­ ponit quod intendit, dicens quod ponere unamquamque stellam esse de natura corpo­ ris sphaerici in quo movetur, est in se consi­ deratum valde rationabile, eo quod loca con­ sequuntur naturas corporum; unde rationabile est quod stellae pertineant ad naturam sphae­ rae in qua situantur. Consequitur etiam hoc ex necessitate ad ea quae supra (8) diximus. Dictum est enim quod caelum habet natu­ ram aliam praeter naturam quatuor elemen­ torum, propter hoc quod habet alium mo­ tum naturalem a motibus elementorum, scili­ cet motum circularem; unde, cum stellae moveantur circulariter sicut sphaerae caele­ stes, consequens est quod habeant eandem naturam cum sphaeris caelestibus, et diffe­ rant a natura quatuor elementorum. 384 [3]. Sed circa hoc videtur esse du­ plex dubitatio. Prima quidem dubitatio est quia corpora stellarum videntur habere diffe­ rentiam ad corpora sphaerarum caelestium, ex eo quod sunt lucida et videntur spissiora; (8) — 190 — Lib. I, Icct. IV. 384-387 DE CAELO ET MUNDO et ita videtur in corporibus caelestibus esse aliqua contrarietas. Contrarietas autem est causa corruptionis. Videtur ergo quod cor­ pora caelestia sint corruptibilia secundum suam naturam; quod est contra ea quae in primo libro (°) determinata sunt. Et ad hoc dicendum est quod non omnis diversitas, proprie loquendo, habet rationem contrarietatis; sed ad hoc quod aliqua di­ versa sint contraria, duo requiruntur. Quo­ rum unum est quod sint nata aliqualiter esse in eodem subiecto, vel proximo vel saltem remoto: calor enim contrariatur frigori, quod tamen non est natum esse in igne, sed est natum esse in materia ignis, quae est pri­ mum subiectum. Secundo requiritur quod diversa quae sunt contraria, non possint esse simul, sed mutuo se expellant. Unde album et nigrum, secundum quod sunt in materia, sunt contraria mutuo se expellentia; secun­ dum tamen quod sunt in intellectu, non ha­ bent contrarietatem, sed sunt simul; quinim­ mo unum eorum cognoscitur per aliud. Formae autem vel qualitates diversae quae videntur esse in corporibus caelestibus, nullo modo sunt natae esse in eodem, nec sicut in proximo, nec sicut in primo subiecto : non enim corpus stellae est natum reduci ad di­ spositionem ceterarum partium sphaerae cae­ lestis, sed nec e converso. Similiter etiam oportet dicere formas seu qualitates contrarias quae sunt in inferioribus corporibus, esse aliqualiter in corporibus cae­ lestibus, non quidem univoce, sed sicut in causis universalibus, per quandam similitudi­ nem, ad modum quo formae quae sunt par­ ticulariter in materia sensibili, sunt universa­ liter in intellectu. Et ideo, sicut nec in in­ tellectu, ita nec in corporibus caelestibus sunt sub ratione contrarietatis. Unde et Plato di­ xit quod in corporibus caelestibus sunt ex­ cellentiae seu sublimitates elementorum, quasi primordialia eorum activa principia: compa­ rantur enim corpora caelestia ad elementaria, sicut activa ad passiva. Et ideo e contrario accidit in corporibus caelestibus et elementaribus. Nam corpora elementaria, quanto magis congregantur per inspissationem, tanto sunt magis materialia et passiva, et minus habentia de luce, sicut patet in terra, quae etiam dominatur in corporibus mixtis: sed in corporibus caelestibus, quanto est maior congregatio per modum inspissationis, tanto magis multiplicatur luminositas et virtus acti­ va, sicut patet in ipsis corporibus stellarum. Sic igitur patet quod talis diversitas quae in corporibus caelestibus apparet, non vide­ tur habere rationem contrarietatis. Unde non sequitur quod sint susceptiva corruptionis. Sequeretur autem hoc si ibi .esset vera con­ trarietas, sicut in primo (*°) Aristoteles ostendit. (9) Lect. VI. (10) Cit. lect. VI, n. 2, 10 sqq. L. II, 1. x 385 L4J. Secunda dubitatio est quia, cum in corpore caelesti appareat diversitas inter stellas et reliquas partes sphaerarum, videtur quod non sint simplicia corpora. — Sed di­ cendum est quod intantum dicuntur corpora simplicia, inquantum non sunt composita ex contrariis naturis. Est tamen in eis aliqua di­ versitas secundum naturam speciei, licet con­ veniant in natura generis; sicut conveniunt in communi ratione motus, quia omnia circula­ riter moventur. 386 [5]. Secundo ibi [291]: Sicut enim ignea etc., ostendit hoc etiam esse consonum aliqualiter dictis aliorum : dicens quod, sicut illi qui dicunt stellas esse igneas, propterea hoc dicunt quia caeleste corpus existimant ignem esse, quasi rationabile sit quod unum­ quodque astrum constet ex natura illarum sphaerarum in quibus est; ita etiam et nos dicimus quod stellae sunt de natura alia a natura quatuor elementorum, propter hoc quod supra (**) probavimus caelos tales esse. 387 [6]. Deinde cum dicit [292]: Calor autem ab ipsis etc., excludit objectionem : quia quidam opinabantur stellas esse de na­ tura ignis, sic argumentantes. Esse calidum et luminosum videtur esse proprium ignis; sed stellae calefaciunt et illuminant; ergo videtur quod sint de natura ignis. Et circa hoc tria facit: primo solvit hanc obiectionem per quoddam exemplum [292]; secundo ostendit differentiam exempli ad pro­ positum, ibi [293]: Hae quidem ipsae (12) etc.; tertio respondet tacitae quaestioni, ibi [294]: Et hac maxime (13) etc. Dicit ergo primo [292] quod calor et lu­ men generatur a stellis per quandam contri­ tionem sive confricationem aëris ex motu eorum, non propter hoc quod sunt ignea. Videmus enim quod motus natus est ignire et ligna et lapides et ferrum: unde multo ma­ gis rationabile est quod per motum possit igniri corpus quod est propinquius igni quam praedicta corpora; quia eorum quae sunt sibi propinquiora, facilior est transmutatio in in­ vicem. Aër autem propinquius se habet ad ignem quam corpora praedicta : unde magis aër potest igniri ex motu quam praedicta corpora. Et ponit exemplum de sagittis, quae cum sint plumbeae quantum ad aliquam sui partem, ex vehementia motus sic calefiunt, ut quandoque liquescat plumbum. Et quia ipsae sagittae igniuntur ex motu, necesse est quod multo magis aër qui est in circuitu sagitta­ rum igniatur. Nec hoc est intelligendum quod calefactio sagittarum sit causa calefactionis aëris, sicut Simplicius intellexit; sed magis est intelligendum quod calefactio aëris per motum sit causa calefactionis sagittarum, ut exposuit Alexander. Aristoteles enim vult probare per locum a minori, quod si sagit(11) Lib. I. lect. IV. (12) n. sq. (13) n. 8. — I9I — L. Il, 1. X DE CAELO ET MUNDO 388-392 ulrumque Aristoteles hic manifestat, per hoc tac calefiunt, necesse est quod aër circum­ quod ostendit ex motu stellarum igniri infe­ stans calefiat, qui est propinquior igni, ut su­ riora corpora; in igne autem invenitur calor pra dixit: non autem per locum a causa, ut et lumen. intellexit Simplicius. 391 [10]. Sed adhuc dubium est, ex qua 388 [7]. Deinde cum dicit [293]: Hae qui­ natura contingat quod motus habeat virtu­ dem ipsae etc., ostendit differentiam, exempli tem igniendi sive calefaciendi. inducti ad propositum. Et dicit quod ipsae Ad quod respondet Averroës in suo Com­ sagittae calefiunt propter hoc quod feruntur mento quod proprium est calidi esse mobile; per acrem; qui quidem aër ignitur ex motu et ideo cum aliquid actu movetur, fit etiam propter plagam, idest propter percussionem actu calidum. — Sed hoc non videtur ve­ et divisionem quam patitur a sagitta; unde ex rum. Primo quidem quia moveri non est pro­ contactu aëris calefacti sagittae calefiunt. Sed prium calidi, sed cuiuslibet corporis natura­ hoc non accidit in stellis : quia unaquaeque lis : nam ea quae moventur motu recto, in stellarum non fertur per aerem, sed in propria sphaera separata ab aëre. Et ideo ipsae stel­ ' suis locis quiescunt, moventur autem existentia extra sua loca; corpora autem caelestia lae non igniuntur nec calefiunt: tum quia moventur circulariter in suis locis, quae ne­ sunt longe ab aëre, qui ignitur per motum; que sunt calida neque frigida. Secundo quia tum etiam quia non sunt susceptivae peregri­ posterius non est causa prioris: si ergo mo­ nae impressionis. Sed aër qui existit sub veri sit proprium calidi, magis calor erit sphaera corporis circularis, necesse est quod causa motus, quam e converso. incalescat per motum sphaerae caelestis: quia Et ideo dicendum est quod, sicut proba­ scilicet ex ipso motu sphaerae caelestis mo­ tur in VIII Physic. (IG), motus localis est pri­ vetur non solum ignis, sed etiam aër (usque mus motuum. In quolibet autem genere id scilicet ad istum aërem qui infra montes con­ quod est primum est causa eorum quae sunt tinetur), ut apparet ex motu comatarum stel­ post in eodem genere: unde motus localis est larum, ut dicitur in 1 Meteor. (1415 ). causa alterationis, quae est prima inter alios 389 [8]. Deinde cum dicit [294]: Et hac motus; et praecipue est causa primae altera­ maxime etc., respondet tacitae obiectioni. Si tionis, quae est calefactio. Alteratio enim se­ enim per motum sphaerae caelestis aër infe­ cundum omnes alias qualitates, causatur ex rior ignitur, cum sphaera caelestis continue alteratione primarum quatuor qualitatum; in­ moveatur, videtur esse consequens quod sem­ ter quas duae activae, scilicet calidum et fri­ per debeat esse aequalis calor in aëre, scilicet gidum, sunt priores passivis, scilicet humido aestate et hieme, nocte et die; cuius contra­ et sicco; calidum autem est prius frigido, sic­ rium videmus. — Sed ad hoc ipse respondet ut forma privatione, ut patet ex supra (l7) quod maxime aër ignitur per motum illius dictis. Unde motus localis proprie est causa sphaerae cui sol est infixus; et ideo generatur calefactionis. Habet autem hoc omnis motus calor propter propinquitatem solis ad nos. Et localis ex virtute motus caelestis, qui est pri­ hoc dupliciter: uno modo secundum quod mus localium motuum. per suum ortum ascendit ad nostrum hemi­ 392 [11]. Dubitatur autem ulterius, cum sphaerium superius; alio modo inquantum ac­ sol immediate non tangat neque aërem neque cedit ad summitatem capitum nostrorum; sic­ ignem, quomodo e motu solis causatur calor ut enim est maior calor in die quam in no­ in aëre et in igne: non enim media corpora cte, ita etiam est maior calor in meridie quam caelestia, scilicet sphaerae Veneris, Mercurii in mane. et lunae, ex motu solis calefiunt. Ultimo autem concludit [295] epilogando Ad quod respondet Alexander quod nihil tantum dictum esse de stellis, quod neque prohibet ab aliquo agente aliquid alterari per ipsae sunt igneae naturae, neque etiam ferun­ medium, ita tamen quod illud medium non tur in corpore igneo, sed supra sphaeram alteretur; sicut piscis qui dicitur stupor, stu­ ignis in sphaeris caelestibus. pefacit manus piscatoris mediante reti, quod 390 [9], Est autem hic primo dubium.: tamen non stupescit. Recipit tamen aliquali­ cum Aristoteles proponat quod ex motu stel­ ter impressionem piscis secundum suum mo­ larum generetur calor et lumen, videtur insufficienter hoc manifestare, cum non mani­ dum, alio tamen modo quam manus. Ita festet de lumine, sed solum de calore. etiam sol imprimit aliquid in corpora cae­ lestia media, non tamen calefactionem; sed Et ad hoc respondet Alexander quod illud impressio solis pervenit ad corpora inferiora quod pertinet ad lumen, reservat ad determi­ per modum calefactionis, secundum eorum nandum ad librum de Anima, in cuius se­ conditionem. — Sed contra hanc responsio­ cundo (15) dicit quod lumen non est pro­ nem videtur esse, quod Aristoteles dicit quod prium ignis, sed est aliquid commune sibi et supremo corpori. — Sed cum Aristoteles calor causatur in aëre trito vel compresso per motum stellarum; hoc autem non est hic dicat quod utrumque eorum generatur ex contritione aëris, melius est ut dicamus quod possibile, quod contritio vel compressio a (14) Cap. VII. n. 2; S. Thom. lcct. XI. (15) Cap. VII, n. 2: S. Thom. lect. XIV. (16) Cap. VII, n. 1; S. Thom. lect. XIV. (17) Lcct. IV. n. 8. — I92 — 392-393 DE CAELO ET MUNDO motu solis perveniat ad aërem, nisi media corpora caelestia conterantur; quod est im­ possibile. Et ideo Averroës in Commento dicit quod totum corpus caeleste movetur motu diurno quasi unum corpus, vel quasi unum animal totum; motus autem planetarum proprii sunt quasi motus partium animalis. Causatur au­ tem calor in aëre praecipue ex motu totius caeli, qui est motus diurnus : unde et Aristo­ teles dicit quod approximante sole, et oriente et super nos existente, generatur calor; quod quidem fit per motum diurnum. Manifestum est autem quod corpus alterans non alterat solum secundum extremam superficiem, qua tangit corpus alteratum, sed secundum suam totam profunditatem vel grossitiem : et huius signum est, quia corpus tenue non est ita efficax ad alterandum sicut corpus habens profunditatem vel grossitiem, supposita iden­ titate naturae. Et ita totum caelum calefacit non solum secundum infimam sphaeram, sed secundum totam grossitiem caeli, quasi una alteratione. Et ideo alteratio sequitur in istis inferioribus non solum secundum orbem lu­ nae, qui immediate contingit inferiora cor­ pora; sed etiam secundum virtutem stellarum, in quibus est magis adunata et quasi cornmassata virtus activa caelestis corporis; et prae­ cipue secundum virtutem solis, qui excedit alia corpora virtute et magnitudine. Quia igi­ tur totum caelum agit ut unum corpus se­ cundum motum diurnum, non est intelligendum quod seorsum una sphaera imprimat in aliam; sed quod totum caelum una impres­ sione alteret inferiorem aërem virtute solis et aliarum stellarum, quando nobis appropin­ quant. Sed etiam haec ratio non videtur esse suf­ ficiens, ut Simplicius dicit. Primo quidem quia, si secundum contritionem vel compres­ sionem aëris ex motu caelestis corporis, prae­ sente sole, causaretur calor aëris, primo qui­ dem sequeretur quod loca quae sunt infe­ riora, minus calefierent, tanquam magis re­ mota a motu calefaciente: nunc autem vide­ mus contrarium, nam in planitie est maior calor quam in montibus. Secundo quia, cum sphaera terrae fere se habeat per modum puncti ad sphaeram solis, sol supra ter­ ram existens videtur ex omni parte quasi aequaliter esse nobis propinquus; et ita non deberet esse tanta differentia calefactionis ex sole, quanta apparet inter mane et me­ ridiem, et inter hiemem et aestatem. Tertio quia nulla ratio esset quare minor esset ca­ lor in locis umbrosis, quam in locis in qui­ bus radii solis percutiunt. — Et eisdem ra­ tionibus probatur quod sol non calefacit quasi igneae naturae existens. Et ideo Simplicius dicit quod a solis cor­ pore egrediuntur radii, quos dicit esse cor­ porales; et quod per caelestia corpora quae sunt infra solem, quae sunt immaterialia, sine prohibitione penetrare possunt; per aërem I ! 1 I I I I I 1 1 I I I j ■ I I I ; I i I 1 L. JI, 1. x autem penetrant propter aëris poros; sed a corporibus solidis, scilicet terra et aqua, re­ flectuntur ad aequales angulos (quia, ut pro­ bant perspectivi, omnis reflexio fit ad aequa­ les angulos). Quando ergo radius solaris per­ cutit terram diametraliter, radius reflectitur in seipsum, et sic fit maxima inspissatio, quae causât maximum calorem: et hoc contingit quando sol est directe super summitatem ca­ pitum nostrorum. Quanto autem sol magis recedit a summitate capitum nostrorum, tanto reflexio radii fit ad magis distans, et ideo ge­ neratur minor calor: et inde est quod in hieme, et apud ortum solis vel occasum, fit minor calor in aëre, quia radii solares percutiunt terram secundum angulos magis obtusos, unde radii reflexi magis distant a radiis primo obiectis. Et propter hoc Aristoteles signanter non simpliciter dixit quod sole magis appropinquante generatur maior calor, sed addidit et oriente et super nos existente; ut intelligatur approximatio per respectum ad summitatem capitum nostrorum, non autem secundum quantitatem linearum a sole ad nos ductarum, quia fere ex omni parte sunt aequales. Et si quidem intelligat Simplicius in his verbis radios esse corpora confricantia aërem et inspissantia, et per hunc modum calefacientia, expresse falsum dicit: probat enim Aristoteles in 11 de Anima (IR) quod radius neque est corpus neque defluxus corporis ali­ cuius. Si vero dicat radios esse corporales, quia ad modum corporum se habent, inquantum directe proficiuntur, et reflectuntur a corpore spisso quod radii penetrare non pos­ sunt, sic verum dicit: tales enim reflexiones per contra-resistentiam corporum, non solum competuntur corporibus, sed etiam qualitatibus; nam et calor reflectitur cum invenit obstaculum, et similiter alia huiusmodi. 393 [12], Si quis autem diligenter consi­ deret, omnia quae dicta sunt aliqualiter vera sunt. Dicit enim Aristoteles quod a stellis generatur et culor et lumen, trito aëre ab illorum latione. Quod non videtur sic intelligendum quasi calor et lumen generentur per aëris contritionem ex motu caelestium corporum: non enim agitur hic de lumine ignis generati ex motu, ut prius t19) dicebatur, sed de lumine quod causatur ab ipsis stellis, inquantum sunt entia lucida in actu. Duplex est ergo causa caloris ex corporibus caelestibus in his inferioribus generati : una quidem causa est motus, alia causa est lumen. Quare autem motus causa sit calefactionis, supra (-") dictum est. Non est autem intelligendum quod mutua contritio vel confricatio corporis caelestis et aëris sit causa caloris; sed solum motus aëris ex superiori motu caelestis corporis causatus. Movetur j (18) Cap. VII. n. 2: S. Thom. lect. XIV. I (19) nn. 6, 9. (20) n. 10. — *93 — L. 11, 1. X DE CAELO ET MUNDO autem aër superior, et similiter ignis, secun­ dum motum diurnum caeli totius, secundum virtutem solis et omnium stellarum, ut Aver­ roës dicit. Secunda autem causa calefactionis corpo­ rum inferiorum ab astris, et praecipue a sole, est lumen. Quod quidem habet virtutem ca­ lefaciendi inquantum est qualitas activa pri­ mi alterantis, scilicet caeli; unde directe cau­ sât qualitatem primam inferiorum corporum, quae est calor. Et quia haec qualitas, scilicet lumen, magis abundat in sole, inde est quod est maxime potens ad calefaciendum. Reliqua autem caelestium corporum, inquantum par­ ticipant de lumine, quae est universalis vir­ tus activa caelestium corporum, habent vir­ tutem calefaciendi; intantum quod etiam lu­ men lunae est calefactivum, secundum id quod Philosophus dicit in libro de Partibus Animalium (2I), quod noctes plenilunii sunt calidiores, unde quidam pisces moventur ad superficiem aquae. Quod autem quaedam astra dicantur infri­ gidare vel humectare, Averroës in Commento dicit hoc non esse per se, sed inquantum agunt calorem proportionatum unicuique corpori: unde reprehendit Avicennam, qui dicit quod stellae faciunt et infrigidationem et calefa­ ctionem. — Sed in hoc non recte dicit Aver­ roès. Illud enim videtur esse per accidens, quod non per se producitur ab agente. Corpora autem caelestia sunt agentia eorum quae sunt hic. Si igitur non per se agerent frigiditatem et humiditatem et alia huiusmodi, sequere­ tur quod ista essent per accidens in universo. Item, cum omnes formae substantiales infe­ riorum corporum sint ex virtute caelestium corporum, consequens est quod ex eorum vir­ tute sint etiam qualitates consequentes species seu formas elementorum, quae sunt calidum, frigidum, humidum et siccum, et alia huius­ modi. Dicendum est ergo quod omnia corpora caelestia, secundum communem virtutem lu­ minis, habent calefacere; sed secundum alias proprias virtutes singulis corporibus attribu­ tas, habent non solum calefacere et infrigi­ dare, sed etiam omnes alios effectus cor­ (21) Lib. IV. cap. V. 393-394 porales efficere in istis inferioribus. Et se­ cundum influentiam luminis et harum virtu­ tum, verum est quod Alexander dixit, media corpora caelestia recipere impressionem solis alio modo quam corpora inferiora. Est igitur considerandum quod, secundum quod calor causatur in inferioribus corpori­ bus ex motu astrorum et totius caeli, corpora propinquiora caelo, scilicet ignis et superior aëris pars, quae circumferuntur secundum motum caeli, sunt calidiora: secundum au­ tem quod ex lumine stellarum causatur calor, sunt calidiora ea quae sunt infima, quia in superioribus reflexiones radiorum magis di­ sperguntur. Et inde est etiam quod circa ter­ ram plures species rerum generantur ex vir­ tute radiorum solis et stellarum, quae per re­ flexionem. circa terram multiplicantur. 394 [13]. Movet autem hic quaestionem Alexander: si corpora caelestia suo motu con­ terunt aërem, videtur sequi quod sint tangi­ bilia; et ita videtur sequi quod sint calida et frigida; haec enim sunt primae tangibiles qua­ litates, ut dicitur in II de Generat. (22). Sed ad hoc de facili patet responsio per id quod Philosophus dicit in I de Generat. (2:t), quod illa quae sunt nata agere et pati ad in­ vicem, tangunt se ad invicem; et talium qua­ litates sunt calidum et frigidum. Corpora au­ tem caelestia agunt et non patiuntur: unde tangunt et non tanguntur. Unde in corpori­ bus caelestibus non sunt qualitates tangibiles per modum quo sunt in inferioribus corpo­ ribus, sed per modum, eminentiorem, sicut in causa activa. Non est enim ibi calidum vel frigidum, humidum vel siccum, sed virtus quae est horum causativa. Similiter non est ibi grave et leve; sed loco horum est ibi aptitude ad motum circularem. Rarum au­ tem et densum invenitur in corporibus cae­ lestibus, secundum quod astra sunt spissiora et magis commassata quam sphaerae eorum: non tamen secundum differentiam contrarietatis, sed solum secundum additionem et de­ minutionem virtutis, secundum maiorem et minorem congiegationem partium. (22) Cap. Il; S. Thom. lect. II. (23) Cap. VI. n. 9; S. Thom. lect. XVIII. 194 — DE CAELO ET MUNDO L· IT. 1. xi LECTIO XI. [nn. 395-401; (296-301)·]. Stellas moveri non per se, sed delatas ad motum orbium, probatur comparando illas ad suos circulos. SCHEMA (Lect. XI-XIII; nn. 394-419 [296-303]). I) Ostendit qualiter stellae moveantur et ostendit stellas non per se moveri, sed deferri eas motu orbium 395 [296]. A) Prima ratio: per comparationem stellarum ad orbem 395 [296]. 1) Prima hypothesis: ita quod utrumque quiescat, scilicet stella et orbis 396 [297]. 2) Secunda hypothesis: ita quod utrumque moveatur 397 [298]. 3) Tertia hypothesis: ita quod unum quiescat et aliud moveatur 399 [300]. 4) Solutio 400 [301]. [302]. B) Secunda ratio: ex figura stellarum 402 [302]. 1) Proponit stellas esse sphaericae figurae 403 [302]. 2) Ostendit differentiam motuum circularium, qui sunt proprii sphaerici corporis 404 [302]. 3) Ostendit quod neutro horum causetur motus qui in eis videtur 405 [302]. a) Ostendit quod stellae non moventur motu circumgyrationis 405 [302]. b) Ostendit quod stellae non moventur motu volutationis 409 [302]. L·. X III, nn. 411419 [303] Lectio X II, nn. 402-410 Lectio X I, nn. 394-401 [296-301]. Postquam ostendit qualis sit natura stellarum, Hic determinat de motu earum. Π) C) Tertia ratio: item ex figura stellarum 411 [303]. 1) Exponit rationem 411 [303]. 2) Dubitationi respondit 413 [303]. 3) Investigat sententiam Aristotelis 414 [303]. Ostendit utrum ex eorum motu sonus causetur 420 [304]· — I95 — jj __ pe Caelo et Mundo. L. II, 1. XI DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 289bl - 290a7) Caput VIII 296. (43) Quoniam autem videntur et astra translata et totum caelum, necessa­ rium aut quiescentibus utrisque fieri translationem, aut motis, aut hoc qui­ dem quiescente, hoc autem moto. 297. Utraque quidem igitur quiescere im­ possibile, quiescente et terra: neque enim utique fierent quae videntur. Terram autem supponatur quiescere. (44) Relinquitur autem aut utraque moveri, aut hoc quidem moveri, hoc autem quiescere. 298. Si quidem igitur ambo movebuntur, irrationabile easdem velocitates astro­ rum esse et circulorum. Unumquod­ que enim aeque velox erit circulo secundum quem fertur: videntur enim simul circulis constantia iterum in idem. Accidit igitur simul astrumque pertransivisse circulum, et circulum allatum esse ea quae ipsius latione, pertranseuntem eam quae ipsius peripheriam. 299. Non est autem rationabile eandem rationem habere velocitates astrorum et magnitudines circulorum. Circulos quidem enim nihil inconveniens, sed necessarium analogice habere veloci­ tates magnitudinibus. Astrorum au­ tem unumquodque quod in his, non valde rationabile. Sive enim ex ne­ cessitate maiori circulo latum velo­ cius erit, palam quia et si transpo­ nantur astra in eos qui invicem cir­ culos, hoc quidem erit velocius, hoc autem tardius: sic autem non utique habebunt proprium motum, sed fe­ rentur utique a circulis. (45) Sive a casu contingit, neque sic rationabile ut in omnibus simul circulus quidem sit maior, et latio velocior eius quod in ipso astri: unum quidem enim aut duo hunc modum habere, nihil in­ conveniens; omnia autem similiter, fictioni assimilatur. Simul autem et non est in his quae natura quod ut contingit; neque ubique et in omni­ bus existons quod a fortuna. 300. (46) Sed adhuc iterum, si quidem cir­ culi manent, astra autem moventur, eadem et similiter erunt irrationa­ bilia: accidet enim velocius moveri quae extra, et velocitates esse secun­ dum magnitudines circulorum. 301. Quoniam quidem igitur neque utra­ que moveri rationabile, neque astrum solum, relinquitur circulos quidem moveri, astra autem quiescere, et in­ fixa circulis ferri: solum enim uti­ que sic nullum irrationabile accidit. Celeriorem enim esse maioris circuli velocitatem rationabile, eorum quae circa idem centrum collocatorum. Sic­ ut enim in aliis maius corpus velocius fertur propria latione, sic et in cir­ cularibus: maior enim ablatorum ab his quae ex centro, maioris circuli decisio. (47) Itaque rationabiliter in aequali tempore maior circumfertur circulus. Et non divelli caelum pro­ pter hoc accidet, et quia ostensum est continuum ens totum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Prima ratio ostendens stellas non per se moveri, sed deferri motu orbium, sumitur per comparationem stellarum ad orbes. - Praesupponitur ap­ parens motus caeli et stellarum. Qui tribus modis explicari potest: a) aut ita quod utrumque quiescat, scilicet stella et orbis; Z>) aut ita quod utrumque moveatur; c) aut ita quod unum moveatur et alterum quiescat. 2. Impossibile est stellam et orbem quiescere. Supponitur enim ad praesens terram non moveri: hoc autem supposito, fieri nequit ut tam stella quam orbis quiescat; motus enim apparet vel propter motum videntis, vel propter motum visibilis. 3. Nec potest esse quod moveantur ambo, stella scilicet et orbis. Quod sic probatur. Si moverentur ambo, sequeretur aequalem esse velocitatem stellarum et circulorum in quibus sunt infixae; hoc autem est inconveniens; ergo ambo non moventur. - Probatur maior. Tum stellae fixae tum planetae apparent simul cum circulis suis redeuntes in idem punctum a quo incoeperant moveri; unde eodem tempore stella circuit circulum suum, quo circulus ipse propriam peripheriam pertransit; ergo, si ambo moveantur, aequalis sunt velocitatis. 4. Probatur minor, nempe, inconveniens esse quod aequalis sit velocitas stellarum et circu­ lorum. Rationabile est velocitatem circulorum proportionari propriae magnitudini; sed non est rationabile velocitatem stellarum proportionari magnitudini circulorum; ergo irrationabile — 196 — 395-397 DE CAELO ET MUNDO L. Il, 1. xi est aequales esse velocitates stellarum et circulorum. - Maior huius syllogismi constat ex eo quod, quanto aliquid fuerit maius, tanto velocius movetur proprio motu. Minor probatur. Quod stellarum velocitas proportionaretur magnitudini circulorum, contingeret vel ex neces­ sitate naturali vel cx casu. Non autem contingere potest ex necessitate: nam eadem stella, posita in alio circulo, moveretur tardius vel velocius, iuxta diversam magnitudinem circuli; nullus igitur motus esset stellae proprius. Non ex casu: contingit enim in omnibus esse simul maiorem velocitatem stellae et maiorem magnitudinem circuli; quod est contra rationem casus. Et praeterea, in motibus caelestium corporum omnia sunt secundum naturam, ac pro­ inde excluditur casus. - Ratio Alexandri ad probandam thesim supra inductam (n. 3). 5. Nec est possibile quod stella moveatur et circulus quiescat. - Ratio est, quia sic contin­ geret stellam illam velocius moveri quae esset in maiori circulo, quod supra improbatum est: velocius enim moveretur propinquior aequinoctiali, si loquamur de stellis fixis; vel ea quae est in circulo continenti, si de planetis sit sermo. 6. Ex his sequitur circulos quidem per se moveri, stellas autem moveri ad motum sphae­ rarum, seu circulorum. Et hoc posito nihil irrationabile sequitur. Primo enim rationi consonat maiorem esse velocitatem maioris circulorum qui circa idem centrum collocantur (circa idem vero centrum collocati sunt circuli planetarum respectu terrae, et stellarum fixarum respectu polorum): nam etiam in his quae motu recto moventur, maioris corporis est motus naturalis velocior. Quod autem revera velocius moveantur circuli maiores, patet ducendo duas lineas rectas a centro, vel duas lineas circulares a polo, per omnes circulos usque ad maximum eorum, et observando spatium interceptum vel pertransitum in diversis circulis, dum una linearum in alterius locum succedit. 7. Secundo. Non accidet scissio caeli, sicut accidere oporteret, si stellae moverentur et orbes quiescerent. - Aliter exposita littera, confirmatur motum maioris circuli esse velociorem. COMMENTARIUM S. THOMAE 395 [1J. Postquam Philosophus ostendit qualis sit natura stellarum, hic determinat de motu earum ('). Et primo ostendit qualiter stellae movean­ tur [269]; secundo ostendit utrum ex eorum motu sonus causetur, ibi [304] : Manifestum autem ex his (2) etc. Circa primum, ostendit stellas non per se moveri, sed deferri eas motu orbium, tribus rationibus (3). Quarum prima sumitur per comparationem stellarum ad orbes. In qua quidem ratione unum praesupponit ex eo quod apparet secundum sensum: videmus enim et stellas et totum caelum moveri. Necesse est autem hoc contingere tribus modis; uno quidem modo ita quod utrumque quiescat, scilicet et stella et orbis; alio qui­ dem modo ita quod utrumque moveatur; ter­ tio vero modo ita quod unum eorum quie­ scat et alterum moveatur. Hac autem divi­ sione posita, prosequitur tria membra prae­ dicta. 396 [2]. Et primo prosequitur pri­ mum [297], cum dicit: Utraque quidem igi­ tur etc. Circa quod dicit quod impossibile est dicere quod utrumque quiescat, scilicet stella et orbis, si supponatur quod etiam terra quie­ scat: non enim posset salvari apparens mo­ tus stellarum, si et stellae quae videntur mo­ veri quiescerent, et homines qui vident. Quod enim motus appareat, causatur vel ex motu visibilis vel ex motu videntis. Et ideo qui­ it) Cf. lect. praeced. π. 1. (2) Lect. XIV. (3) Cf. lectt. sqq. dam, ponentes stellas et totum caelum quie­ scere, posuerunt terram in qua nos habita­ mus, moveri ab occidente in orientem circa polos aequinoctiales qualibet die· semel; et ita per motum nostrum videtur nobis quod stel­ lae in contrarium moveantur; quod quidem dicitur posuisse Heraclitus Ponticus et Ari­ starchus. Supponit autem Aristoteles ad prae­ sens quod terra quiescat, quod postmodum (') probabit. Unde relinquitur, remoto primo membro, quo ponebatur caelum et stellas quiescere, alterum duorum membrorum verificari: scilicet, vel quod utrumque moveatur, scilicet stella et orbis; vel quod unum eorum moveatur et alterum quiescat. 397 [3J. Deinde cum dicit [298]: Si qui­ dem igitur ambo movebuntur etc., destruit al­ terum membrum, scilicet quod tam stella quam orbis moveatur. Et dicit quod si ambo moventur, videtur sequi quiddam quod est ir­ rationabile, scilicet quod sit eadem velocitas stellae et circuli deferentis ipsam. Si enim utrumque movetur, oportet dicere quod velo­ citas uniuscuiusque stellae sit aequalis veloci­ tati circuli in quo fertur: apparent enim stel­ lae simul cum circulis redeuntes iterum in idem a quo incoeperant moveri. Et hoc quidem manifeste apparet, si loqua­ tur de stellis fixis, quae sunt in sphaera octa­ va. Nam omnes huiusmodi stellae simul cum tota sphaerea videntur uno motu moveri; ita quod stella quae est in circulo aequino­ ctiali, qui est circulus maximus dividens sphaeram per medium, in eodem tempore (4) — z97 — Lect. XXVI. L. Il, 1. xx DE CAELO ET MUNDO circuit totum circulum suum magnum, in quo tempore alia stella quae est in minori circulo versus alterum polorum, circuit cir­ culum suum parvum. Et sic, cum illud sit velocius quod in aequali tempore movetur per maius spatium, ut patet in VI Physic. (5), se­ quitur quod stella, quanto est in maiori cir­ culo, tanto sit velocioris motus. Et similiter quanto circulus erit maior, tanto motus eius erit velocior. Potest etiam hoc intelligi, ut Alexander di­ cit, adaptando ad circulos planetarum. Nam secundum quod moventur motu diurno, simul revolvuntur cum suprema sphaera, nisi inquantum per motus proprios planetae in suis circulis per aliquod spatium retrocedunt. Et quia circulus superioris planetae est maior, sequetur quod superior planeta sit velocior, quantum ad motum diurnum: quia in eodem tempore per maiorem circulum revolvitur. Sic igitur tam in stellis fixis quam in pla­ netis, aliqualiter accidit quod simul stella pertransivit totum circulum, et quod circulus est motus proprio motu, pertranseundo propriam peripheriam, idest circumferentiam. Quod qui­ dem intelligitur inquantum aliquod punctum signatum in circulo redit ad pristinum statum. 398 [4], Sic igitur ostenso quod accidat ex dicta positione easdem esse velocitates astrorum et circulorum, ostendit hoc esse irra­ tionabile, ut supposuerat, cum dicit [299] : Non est autem etc. Et primo quidem proponit quod non est rationabile quod sit eadem proportio veloci­ tatis astrorum et magnitudinis circulorum, ut scilicet tanto aliquod astrum sit velocius, quanto movetur in maiori circulo. Secundo autem ostendit non esse inconve­ niens hoc dicere circa ipsos circulos. Immo magis videtur necessarium esse quod eorum velocitates analogice, idest proportionaliter, se habeant ad eorum magnitudines: quia ita vi­ demus in omnibus corporibus naturalibus, quod, quanto aliquid fuerit maius, tanto velo­ cius movetur motu proprio. Et sic, si non est rationabile quod velocitas stellarum proportionetur magnitudini circulorum; est autem rationabile quod velocitas circulorum proportionetur magnitudini propriae; consequens est irrationabile esse aequales esse velocitates astrorum et circulorum. Quod autem non sit rationabile quod mo­ tus cuiuslibet stellae proportionetur in veloci­ tate magnitudini sui circuli, sic ostendit. Quia aut hoc contingeret ex necessitate natu­ rali, aut a casu. Si autem contingat ex na­ turali necessitate quod stella sit velocior quae movetur in maiori circulo, sequetur quod si transponantur stellae in alios circu­ los, ut scilicet stella quae prius erat in ma­ iori circulo, postea ponatur in minori, seque­ tur quod stella quae prius erat tardior, sit I velocior; et e converso. Et ita videbitur quod (5) Cap. Π, n. 1; S. Thom. lect. III, n. 5. 1 397-400 stellae non habebunt proprium motum, sed movebuntur a circulis; ex quo stella non con­ servat velocitatem aliquam propriam in suo motu, sed velocitas eius consequitur solam magnitudinem circuli. Si autem dicatur quod hoc contingit a casu, quod stella quae est in maiori circulo velo­ cius moveatur, hoc improbat dupliciter. Primo quidem quia si hoc esset a casu, non esset rationabile in omnibus circulis et stellis hoc inveniri, simul esse maiorem circu­ li magnitudinem et maiorem velocitatem mo­ tus stellae. Quod enim hoc contingeret in uno vel in duobus, non videretur· esse inconve­ niens; sed quod hoc contingat in omnibus et a casu, videtur esse quoddam fictitium; ea enim quae sunt .a casu, non eodem modo se habent in omnibus aut in pluribus, sed in paucioribus. Secundo ostendit quod hoc non possit esse a casu, per hoc quod casus non con­ tingit in his quae sunt a natura, sed ea quae casualiter fiunt, sunt praeter naturae ordi­ nem : unde ea quae a casu vel fortuna fiunt, non similiter se habent in omnibus, sicut ea quae sunt a natura. Cum igitur in motibus caelestium corporum nihil sit praeter natu­ ram, ut supra (e) habitum est, non potest esse quod hoc quod dictum est, a casu ac­ cidat. — Et ita patet non esse verum quod simul circulus et stella moveantur, et aequali velocitate. Potest etiam ad hoc improbandum alia ra­ tio induci: quia, ut Alexander dicit, seque­ retur quod alter motuum esset superfluus; quod non contingit in his quae sunt a na­ tura. 399 [5]. Deinde cum dicit [300]: Sed ad­ huc iterum etc., inquirit de tertio membro. Et primo ostendit quod non est possibile quod stella moveatur et circulus quiescat. Et dicit quod si dicatur circulos manere in eo­ dem situ et stellas moveri, sequentur eadem irrationabilia quae et prius. Accidet enim quod stella velocius moveatur quae est extra. Et si hoc referamus ad stellas fixas, dicetur illa stella esse extra, quae est extra polos, propinquior aequinoctiali; si autem refera­ mus ad planetas, dicetur esse extra stella illa quae est in circulo continenti (contentum enim est infra continens); utroque enim mo­ do circulus qui est extra, est maior. Et ita sequetur quod velocitates stellarum sint pro­ portionales magnitudini circulorum; quod prius (7) improbatum est. 400 [6]. Secundo cum dicit [301]: Quo­ niam quidem igitur etc., verifical ultimum membrum divisionis: dicens quod, quia ne­ que rationabile est quod utrumque, scilicet tam stella quam circulus, moveatur; neque etiam rationabile est quod solum stella moveatur; relinquitur quod circuli, idest sphae(6) Lect. IX, n. 2. (7) n. praec. 198 --- 400-401 DE CAELO ET MUNDO L. 11, 1. xi rae, moveantur, sed astra secundum se qui- I Cum ergo una dictarum linearum circularium tota simul perveniat ad locum in quo erat dem quiescant, quasi non per se motae, sed alia, manifestum est quod in maiori circulo moventur ad motum sphaerarum quibus sunt pertransibit maiorem portionem in eodem infixae; non sicut alterius naturae existentes, tempore : et hoc est velocius moveri, sicut sicut clavus ferreus infigitur rotae ligneae, dicitur in VI Physic. (s), scilicet pertransire sed sicut eiusdem naturae existentes; ac si maius spatium in aequali tempore. Sic ergo stella sit nobilior pars sphaerae, in qua con­ rationabile erit quod maior circulus pertrans­ gregatur lumen et virtus activa. ibit maius spatium in aequali tempore; et Et hoc quidem rationabile est dicere, quia hoc posito nihil irrationabile sequitur. ita motus erit velocior. Primo enim non est irrationabile quod sit 401 [7], Secundo autem non accidet hoc inconveniens, quod caelum divellatur, idest maior velocitas maioris circuli : inter circu­ los tamen collocatos circa idem centrum. scindatur; quod oportebit dicere si stellae moventur et orbes quiescunt; et praecipue Et si quidem centrum hic proprie accipia­ quia ostensum est (fl) quod totum caelum est tur, oportet hoc referri ad diversos circulos planetarum, qui secundum intentionem Ari­ continuum, ita quod inferior sphaera tangit superiorem secundum totum. Si igitur orbes stotelis, omnes sunt circa idem centrum, quod quiescerent et stellae moverentur, si quidem est terra: non enim astrologi sui temporis po­ nebant excentricos neque epicyclos. Non au­ stellae essent profundatae in corporibus tem poterit hoc referri ad diversos circulos sphaerarum, sequeretur quod suo motu divel­ quos describunt stellae fixae in suo motu : lerent sive dirumperent ipsam sphaerarum non enim omnium illorum circulorum est substantiam. Si autem moverentur in super­ idem centrum. Sed si ad stellas fixas referre ficie sphaerae superioris, oporteret quod vel in­ velimus, oportet quod hic nomine centri po­ ferior sphaera scinderetur a motu stellae, vel lus significetur; eo quod sicut se habet cen­ quod esset aliquod spatium medium inter trum ad circulum in superficie plana, ita se duas sphaeras, secundum quantitatem stellae: habet aliqualiter polus ad circulum in super­ et hoc spatium oporteret vel esse vacuum, ficie sphaerica. vel esse plenum aliquo corpore passibili, quod Cum autem in eadem sphaera designantur dirumperetur ad modum aëris vel aquae, per diversi circuli circa eosdem polos, tanto ali­ motum corporis transeuntis; utrumque autem horum est impossibile. — Sed haec omnia quis circulus est minor et tardioris motus, quanto est polo propinquior; sicut et inter inconvenientia evitantur, si ponamus stellas non moveri per se, sed solum per motum or­ circulos sub invicem positos, tanto aliquis bium. circulus est minor et tardior, quanto est pro­ pinquior centro. Unde centrum et polus sunt Haec autem expositio quae dicta est, con­ indivisibilia ct penitus immobilia. venit tam quantum ad stellas fixas, quam Ideo autem hoc dixit esse rationabile, quia etiam quantum ad planetas. Potest autem ali­ ter exponi, secundum quod refertur solum etiam in aliis corporibus, quae moventur mo­ tu recto, quanto aliquod corpus est maius, ad stellas fixas. Quia enim probaverat (,n) tanto velocius movetur proprio motu natu­ quod motus maioris circuli est velocior, per rali, sicut maior pars terrae velocius movetur quantitatem portionum intersectarum a dua­ deorsum (e contrario autem se habet in motu bus lineis procedentibus a centro vel a polo, violento, in quo corpus quanto est maius, probat hoc iterum alia ratione: quia nisi tanto tardius movetur). Unde et in corporibus maior circulus in sphaera stellarum fixarum quae moventur motu circulari, cum motus velocius moveretur, sequeretur quod sphaera eorum sit naturalis, rationabile est quod stellarum non esset tota continua, sed divel­ quanto circulus fuerit maior, tanto velocius leretur per partes; cum stella quae est in mi­ nori circulo, si haberet motum aeque velo­ moveatur. Et quod motus maioris circuli sit velocior, cem, oporteret quod in minori tempore suum patet ex hoc quod, si a centro ducantur circulum perageret; hoc enim est de ratione duae lineae rectae per omnes circulos usque aeque velocis, quod in minori tempore minus ad supremum, portio illa quae abscinditur ab spatium pertranseat. his duabus lineis, erit maior in circulo ma­ iori, et minor in minori. Et eadem ratio est (8) Cap. II. n. 1; S. Thom. lcct. III. n. 5. si ducantur duae lineae circulares a polo per (9) Lcct. V. n. 9. (10) Cf. n. praec. omnes circulos usque ad maximum eorum. - 199 — I Π, 1. XU DE CAELO ET MUNDO LECTIO XII. [nn. 402-410; (302)]. Stellas secundum seipsas non moveri, ex motibus sphaericae figurae propriis concluditur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 290a7 - 29) (Caput VIII) 302. (48) Adhuc autem, quoniam sphaeri­ ca sunt astra, quemadmodum et. alii dicunt, et nobis confessum dicere ex illo corpore generantibus; sphaerici autem duo motus sunt per se, volu­ tatio et circumgyratio; si quidem igi­ tur moventur astra per seipsa, altero utique movebuntur horum. Sed neu­ tro videntur. Circumgyrata quidem enim utique manerent in eodem, et non transferrentur loco: quod et vi­ detur et omnes dicunt. Adhuc autem omnia quidem rationabile eodem mo­ tu moveri; solus autem videtur astro­ rum sol hoc operari oriens et occi­ dens, et iste non propter ipsum, sed propter elongationem nostri visus; vi­ sus enim distans longe nutat propter infirmitatem. Quae causa forte et eius quod est scintillare videri stellas fi­ xas, planetas autem non scintillare. Planetae quidem enim prope sunt, quare potens existens ad ipsos per­ tingit visus: ad manentes autem tre­ mit, propter longitudinem porrectus longe valde. Tremor autem ipsius astri facit videri esse motum: nihil enim differt moveri visum aut quod videtur. (49) Sed adhuc quod neque volvantur astra, manifestum. Quod enim volvitur, verti necesse est: lu­ nae autem semper patens est quod vocatur facies. Itaque, quoniam mota quidem per seipsa propriis moveri motibus rationabile, his autem non videntur mota, palam quia non uti­ que movebuntur per seipsa. SYNOPSIS 1. Secunda ratio ad probandum stellas non moveri motu proprio, ex motibus sphaerae propriis desumitur: et est talis. Stellae, utpote sphaericae figurae, si per se moveantur, mo­ ventur motu sphaerae proprio, circumgyratione scilicet vel volutatione; atqui, neutro horum motuum moventur; ergo motu proprio non moventur. 2. Stellas esse sphaericae figurae constat: tum quia ab omnibus communiter admittitur; tum etiam quia, cum de natura caelestium corporum sint, eandem cum caelo figuram habere oportet. 3. Sphaeram circumgyratione vel volutatione per se moveri, tanquam motibus sibi propriis, ostenditur. Vel enim polorum alter in superficie quae nos respicit, invenitur; vel uterque in aliqua alia parte superficiei. Motus igitur sphaerae in prima hypothesi est circumgyratio, in altera volutatio. Ergo hi duo motus sunt corpori sphaerico proprii. 4. Stellam non moveri circumgyratione ostenditur. Si stella sic moveretur, tota maneret in eodem loco secundum subiectum. Hoc autem sensui contrariatur : videmus enim stellas quandoque in oriente, quandoque in occidente. Et similiter omnes dicunt stellas transferri de loco ad locum. Ergo circumgyratio illis non convenit. - Praeterea, cum sint omnes eiusdem naturae, si stellis conveniret circumgyratio, omnibus utique competeret; sed talis motus non apparet nisi in sole, et in hoc non nisi propter elongationem et visus nostri infirmitatem. Ob quam etiam causam stellae fixae scintillare videntur. 5. Notandum circa loquendi modum a Philosopho adhibitum in hac probatione. 6. Stellas quasdam fixas appellat Philosophus, quia semper a se invicem eandem conservant distantiam. - Planetas non scintillare intelligendum est ut in pluribus. - De scintillatione stel­ larum et solis; et de circumgyratione quae in sole, in ortu et occasu praecipue, apparet. --- 200 — 402-405 DR CAELO ET MUNDO L. II, 1. χπ Reücitur opinio Alexandri, circumgyrationem istam explicantis per duplicem solis motum, qui a nobis sentitur. 7. Plato posuit stellas fixas tum circumgyratione, tum motu caeli diurno moveri; planetas autem, simul cum his motibus, motu proprii orbis. Tres rationes a Simplicio allatae ad hanc opinionem tuendam. - Aristoteles, ab iis quae sensibiliter apparent recedere nolens, circumgy­ rationem in stellis non posuit, licet directe non improbaverit. 8. Stellas volutatione non moveri probatur. Quod revolvitur, non semper eandem nobis superficiem offert; lunae vero semper eadem facies videtur; non ergo volutatione movetur. Cum autem omnes stellae sint eiusdem naturae, sequitur nullam earum hoc motu moveri. Conclusio. 9. Diversitas quae in lunae facie apparet, oriri nequit ex interpositione corporis inter nos et lunam. Non enim similiter ab omnibus videretur; superficies autem lunae omnibus ubique similiter disposita apparet. - Impossibile etiam est ut causetur a similitudine corporis, quae in luna resultat sicut forma in speculo : tum propter rationem praemissam; tum quia in hac hypothesi non salvaretur ratio Aristotelis (num. praec.) sumpta ex hoc quod semper eadem superficies nobis apparet. - Est igitur propter suae substantiae dispositionem. Vel quia, ut Iamblichus opinatur, diversae formae generabilium continentur in ea sicut in exemplari. Vel quia in corporibus caelestibus elementorum proprietates praeexistunt, modo licet cminentiori; luna autem, infima inter corpora caelestia, assimilatur quodammodo terrae, quae minimum de luce habet; ideoque non est totaliter a sole illustra bilis, ex quo oritur quaedam obscuritas in aliquibus eius partibus. ac· a ■ COMMENTARIUM S. THOMAE 402 [1 J. Praemissa prima ratione ad osten­ dendum quod astra moventur per motum cir­ culorum, quae sumebatur ex comparatione stellarum ad circulos seu orbes (x), hic ponit rationem secundam, quae sumitur ex figura stellarum [302] : quae talis est. Stellae sunt sphaericae figurae; unde si moverentur, opor­ teret eas moveri motu qui est proprius cor­ pori sphaerico, qui est duplex, scilicet volu­ tatio et circumgyratio; neutro autem horum motuum stellae moventur; ergo non moven­ tur secundum seipsas, sed hoc quod apparet de motu earum, est quia moventur secundum motum circulorum. 403 [2], Primo ergo proponit stellas esse sphaericae figurae: quod quidem manifestat dupliciter. Uno modo quia omnes alii ita di­ cunt, scilicet stellas esse sphaericas; et ita hoc est tanquam probabile accipiendum. Alio mo­ do secundum rationem quae sumitur ex praedeterminatis. Dictum est (1 2) enim quod stellae sunt factae ex natura caelestium corporum: unde oportet confiteri quod habeant eandem figuram quam habet caelum. Ostensum est autem supra (3) caelum esse sphaericae fi­ gurae: unde oportet stellas sphaericae figu­ rae esse. 404 [3]. Deinde ostendit differentiam mo­ tuum circularium, qui sunt proprii sphaerici corporis. Et dicit quod duo sunt motus sphae­ rici corporis qui conveniunt ei per se, idest secundum rationem propriae figurae, scilicet volutatio et circumgyratio. Differunt autem hi duo motus secundum diversitatem axis et polorum, super quos intelligitur corpus sphae­ (1) Cf. lect. praeced. (2) Lect. X. (3) Lcct. V. ricum moveri; et hoc per comparationem ad nos. Si enim intelligatur corpus stellae mo­ veri super duos polos, quorum unus sit in superficie quae est versus nos, et alius in superficie opposita, ita quod intelligamus axem esse lineam, transeuntem per profundi­ tatem stellae; sic stella movetur motu circumgyrationis, conservans eandem superfi­ ciem versus nos, ad modum quo movetur mola molendini. Si vero intelligatur corpus stellae moveri super duos polos, quorum uterque accipitur in quacumque parte qua coniungitur corpori sphaerae, sic in suo motu non semper servabit eandem superficiem ver­ sus nos; et erit motus volutationis. — Quia igitur isti duo motus sunt proprii corporis sphaerici, oportet, si stellae moventur per seipsas, quod altero horum motuum movean­ tur. 405 [4]. Deinde ostendit quod neutro ho­ rum motuum causetur motus qui in eis vi­ detur. Et primo ostendit quod motus qui in stellis videtur, non sit motus circumgyrationis (4) : et hoc quidem probat dupliciter. Primo quidem quia, si corpus stellarum mo­ veretur motu circumgyrationis, oporteret quod, licet partes stellae mutarent locum subiecto, tamen tota stella maneret in eodem loco se­ cundum subiectum, diversificato solum secun­ dum rationem, sicut patet ex his quae pro­ bantur in VI Physic. (5) : talis enim est dispo­ sitio motus sphaerici, eo quod est circa cen­ trum et polos, quae non moventur. Sed hoc non possumus dicere in stellis, quia contra­ rium huius apparet sensu: videmus enim quandoque stellas in oriente, quandoque in (4) Cf. n. 8. (5) Cap. IX. n. 2: S. Thom, lect. XI, n. 12. --- 201 --- L II, 1. xii DE CAELO ET MUNDO occidente. Similiter etiam hoc ab omnibus dicitur, quod stellae non semper manent in eodem loco, sed de uno loco transferuntur in alium. Non ergo motus qui apparet in eis, est motus circumgyration is. Alio modo ostendit idem quia, si motus circumgyrationis conveniret stellis, rationabile esset quod omnes tali motu moverentur; eo quod omnes sunt unius naturae, scilicet de natura caelestis corporis, ut supra (fi) osten­ sum est. Sed talis motus non apparet in omnibus stellis, sed solum in sole; nec etiam in quacumque parte caeli sit, sed solum quando oritur et quando occidit. Et hoc ipsum non accidit propter ipsum solem, quia circumgyretur, sed propter elongationem visus nostri a sole: visus enim noster, quia longe distat a sole, nutat, idest tremit, propter in­ firmitatem suam, inquantum supervincitur a superexcellenti claritate solis. Et ista etiam forte est causa quod stellae fixae videntur scintillare, propter maximam distantiam earum a nobis, eo quod sunt in sphaera octava. Planetae autem non videntur scintillare, propter hoc quod sunt propin­ quiores nobis; et ideo visus noster potens est in suo vigore pertingere ad ipsos. Sed respi­ ciens ad stellas manentes, idest fixas, visus noster tremit, quasi porrectus valde in lon­ ginquum, propter elongationem illarum stel­ larum a nobis. Tremor autem qui accidit in visu nostro, facit videri quod astrum mo­ veatur, vel secundum scintillationem, sicut stella fixa, vel etiam secundum circumgyrationem, sicut sol; eo quod nihil differt quan­ tum ad hoc quod aliquid videatur moveri, utrum moveatur visus vel res quae videtur; sicut patet de illis qui navigant circa littora, quod, quia ipsi sunt in. motu, videtur eis quod montes et terra moveantur. 406 [5]. Est autem circa ea quae hic di­ cuntur considerandum, quod Philosophus dicit hic quod visus noster tremit porrectus longe valde, respiciens ad stellas fixas, non quia vi­ sus fiat extra mittendo, quod improbat in libro de Sensu et Sensato (7); sed quia in huiusmodi eadem ratio est, sive visus fiat extra mittendo sive intus suscipiendo. Conatur enim visus ad videndum rem a remotis, non solum si opor­ teat eum radium visualem emittere usque ad corpus distans; sed etiam si oporteat eum su­ scipere speciem a corpore distante provenien­ tem; quia corporis distantis debilior est im­ pressio, et ideo difficilius est eam sentire. Uti­ tur autem modo loquendi ac si visus fiat extra mittendo, quia mathematici ita utuntur in suis demonstrationibus, et plures homines ita lo­ quuntur; nominibus autem utendum est ut plu­ res, sicut ipse dicit in II Topic. (s). 407 [6]. Item considerandum est quod stel­ las quasdam vocat fixas vel manentes, non quia (6) Lect. X. (7) Cap. II : S. Thom. Icct. IV. (8) Cap. II, n. 5, 405-408 omnino non moveantur secundum motum suae sphaerae, sicut et planetae, qui dicuntur erra­ tici; sed quia semper a se invicem conservant eandem distantiam et configurationem, quod de planetis non accidit. Item quod dicit planetas non scintillare, sic­ ut Simplicius dicit, intelligendum est ut in plu­ ribus : nam Mercurius scintillat, unde et in Graeco nominatur Stilbon, a scintillando. Sol etiam et scintillat et circumgyrari videtur. Sed scintillatio quidem videtur ex eo quod visus non potest perfecte apprehendere rem visam: quod quidem in stellis fixis accidit propter earum distantiam, in sole autem propter excel­ lentiam claritatis. Circumgyratio autem videtur ex eo quod res visa potens est ad immutan­ dum visum intantum quod, circumvoluto spi­ ritu visibili, videatur ipse sol circumvolvi. Et inde est quod maxime videtur sol circumgyrari in ortu et occasu, quando visus noster magis potest defigi in ipsum, quia non tanta virtus est claritatis eius, propter vapores terrenos: cum autem elevatus fuerit, propter excellentiam claritatis, non potest oculus intantum defigi in ipsum quod sufficiat ad apparentiam circumvo­ lutionis, sed cum videt scintillantem. Alexander autem dicit quod ideo sol in ortu et occasu videtur circumgyrari, quia sentitur duplex motus eius, scilicet diurnus et motus proprius, ex comparatione ad quietem terrae. Sed hoc non est credibile, quod motus solis, praecipue quo movetur motu proprio, possit in tam brevi spatio percipi, cum vix etiam in mul­ tis diebus sentiatur. Aristoteles etiam dicit in littera quod ista circumgyratio apparet non propter ipsum solem, sed propter elongationem visus nostri. 408 [7]. Et est sciendum quod Plato po­ suit stellas, praeter hoc quod moventur motu orbium, moveri motu circumgyrationis. Quod quidem Simplicius nititur ostendere esse verum multipliciter. Primo quia, cum stellae sint cor­ pora naturalia, oportet quod habeant aliquem motum naturalem; et quia sunt de natura caeli, oportet quod secundum seipsas moveantur motu circulari, qui est circumgyratio. Secundo quia stellae, secundum plures, sunt corpora animata, et ita oportet quod per se moveantur: et quamvis sint quodammodo partes orbium, habent tamen secundum seipsas propriam inte­ gritatem et circumgyrationem. Tertio quia, cum figura sphaerica sit aptissima ad motum cir­ cularem, sicut est ineptissima ad alios motus, videtur quod stellae moveantur circulariter mo­ tu circumgyrationis secundum seipsas. Et se­ cundum hoc Plato posuit quod stellae fixae moventur duobus motibus, scilicet motu cir­ cumgyrationis secundum seipsas, et motu or­ bis (quia videntur moveri ab oriente in occi­ dentem). Stellae autem erraticae moventur se­ cundum ipsum tribus motibus, scilicet motu circumgyrationis, et motu proprii orbis, et motu supremi orbis, qui est motus diurnus. Dicit etiam Simplicius quod Aristoteles hanc positionem non intendit nunc improbare, :— 202 — 408-410 DE CAELO ET MUNDO Non enim ostendit quod stellae nullo modo circumgyrentur, sed quod iste motus qui sen­ sibiliter apparet in stellis, non est circumgy­ ratio; quia circumgyrata manent in eodem loco secundum totum, stellae autem, secun­ dum motum qui in eis videtur, non manent in eodem loco. Et quia circumgyratio videtur in sole apertius in ortu et occasu, propter hoc ostendit quod id quod in eo videtur de hu­ iusmodi motu, non est propter seipsum, sed propter passionem visus nostri. Sed quia propositum Aristotelis fuit non recedere ab eis quae ad sensum apparent, quia talis circumgyratio non sensibiliter ap­ paret in stellis, ideo non asseruit hunc mo­ tum in stellis esse, licet non directe improba­ verit. Simul etiam quia motus caelestium cor­ porum causant motus inferiorum corporum, inquantum appropinquant vel elongantur a nobis; secundum autem huiusmodi stellarum circumgyrationem, nullus effectus deprehen­ ditur in istis inferioribus, nec secundum hunc motum stellae appropinquant vel elongantur a nobis. Et ideo Aristoteles non curavit hunc motum attribuere stellis. 409 [8]. Deinde ostendit quod stellae non moventur motu volutationis (9). Illud enim quod revolvitur, necesse est quod volvatur, ita scilicet quod non semper eadem superfi­ cies eius appareat. Sed videmus quod in ali­ quo astrorum, scilicet in luna, semper eadem superficies nobis apparet, scilicet illa super­ ficies quae vocatur facies, eo quod apparet in ea quaedam distinctio, sicut in facie hominis quaedam distinctio secundum quandam linea­ tionem videtur. Et sic patet quod luna non movetur motu volutationis. Et eadem ratione nec stellae aliae: quoniam, cum sit eadem natura omnium stellarum, eadem ratio vide­ tur esse de una et de aliis. Et ita concludit quod, quia stellae, si per se moverentur, rationabile esset eas moveri propriis motibus, qui sunt regyratio et vo­ lutatio; his autem motibus non moventur, ut ostensum est; consequens est quod stellae per seipsas non moveantur. 410 [9]. Considerandum est autem quod causa illius diversitatis quae in superficie lu­ nae apparet, a diversis diversimode assigna­ tur. Quidam enim dicunt quod causa illius diversitatis est aliquod corpus interpositum inter nos et lunam, quod prohibet nos ne videamus totaliter claritatem lunae; unde ex illa parte qua inter visum nostrum et lunam interponuntur huiusmodi corpora, videtur esse quaedam obscuritas, ex eo quod claritatem lunae in illa parte non videmus. — Sed hoc non potest esse: quia illud corpus interposi­ tum inter nos et lunam, non eodem modo in­ terponeretur inter lunam et visum hominis in quacumque parte mundi; et ita non videre­ tur similis dispositio in luna ex omni parte mundi; sicut non videtur similis dispositio (9) Çf. n, 4. L. Il, I. xii eclipsis solaris ex omnibus partibus mundi, ex interpositione lunae inter solem et visum nostrum. Quod circa praedictam diversitatem lunae non accidit : nam similiter videtur ex omnibus panibus terrae, sive orientalibus sive occidentalibus, sive australibus sive borealibus. Alii vero dicunt quod huiusmodi obscuritas apparens in luna, est quaedam similitudo ali­ cuius corporis, puta terrae aut maris aut montium, quae resultat, in luna ad modum quo resultat forma in speculo. — Et hoc etiam tollitur per eandem rationem. Quia si huiusmodi formae in speculo viderentur ex quadam reflexione visualium radiorum, vel etiam formarum visualium, non ex omni parte terrae similis diversitas appareret in luna, sicut nec forma in speculo apparet se­ cundum eandem dispositionem undique aspi­ cienti: quia reflexio fit ad loca determinata, secundum proportionem corporum ad quae fit reflexio. Et praeterea secundum hoc ratio Aristotelis non valeret : quia posset dici quod semper talis diversitas apparet nobis in luna, non quia semper eadem eius superficies sit ad nos conversa, sed quia quaelibet eius su­ perficies ex praedictis causis recipit in se hu­ iusmodi apparentiam, quando ad nos conver­ titur. Et ideo alii dicunt, et melius, quod talis diversitas videtur in luna propter dispositio­ nem suae substantiae, non autem propter in­ terpositionem alicuius corporis, vel quamcumque reflexionem. Et horum est duplex opinio. Quidam enim dixerunt quod formae effectuum sunt quodammodo in suis causis, ita tamen quod quanto aliqua causa est su­ perior, tanto diversae formae effectuum sunt in ea magis uniformiter; quanto vero est in­ ferior, tanto formae effectuum sunt in ea magis distincte. Corpora autem caelestia sunt causa inferiorum corporum; inter corpora caelestia infimum est luna; et ideo in luna, secundum inferiorem eius superficiem, conti­ netur quasi exemplaris diversitas corporum generabilium. Et ista fuit sententia Iamblichi. Alii vero dicunt quod, licet corpora cae­ lestia sint alterius naturae a quatuor elemen­ tis, praeexistunt tamen in corporibus caelesti­ bus, sicut in causis, proprietates elementorum; non tamen eodem modo sicut in elementis, sed quodam excellentiori modo. Inter ele­ menta autem supremum est ignis, qui pluri­ mum habet de luce; infimum autem terra, quae minimum habet de luce. Et ideo luna, quae est infima inter corpora caelestia, proportionatur terrae, et assimilatur quodammo­ do naturae ipsius; et ideo non totaliter est illustrabilis a sole. Unde ex illa parte qua non perfecte illustratur ab eo, videtur in ea esse quaedam obscuritas. Quae quidem ob­ scuritas semper apparet secundum eandem dispositionem in luna: quod non esset si luna revolveretur, quia paulatim immutaretur aspe­ ctus talis obscuritatis. — 203 — L Π, 1. xiH DE CAELU ET MUNDO LECTIO XIII. [nn. 411-419; (303)]. Quod stellae secundum se non moveantur, ex earum figura manifestatur. Item corpora caelestia vim sensitivam non habere. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 290a29 - bl 1) (Caput VIII) 303. (50) Adhuc autem irrationabile nul­ lum organum ipsis dedisse naturam ad motum (nihil enim ut contingit, facit natura); neque de animalibus curasse, sic autem pretiosa despexisse. Sed videtur quemadmodum studiose factum, auferre omnia per quae con­ tingebat progredi per seipsa: et quia plurimum distant ab habentibus or­ gana ad motum. (51) Propter quod et rationabiliter utique videbitur totum caelum sphaericum esse et unumquod­ que astrorum. Ad eum enim quidem qui in ipso motum, sphaera figura­ rum maxime utilis: sic enim utique et velocissime movebitur, et maxime retinebit sui ipsius locum. Ad cum autem qui in anterius, ineptissima. Nequaquam enim similis motivis per seipsa: nihil enim depressum habet neque eminens, sicut rectilineum; sed plurimum distat a figura processivorum corporum. Quoniam igitur opor­ tet caelum quidem moveri eo qui in ipso motu, alia autem astra non pro­ cedere per seipsa, rationabiliter utrum­ que erit sphaericum: sic enim utique maxime hoc quidem movebitur, hoc autem quiescet. SYNOPSIS 1. Tertia ratio quae probat stellas per seipsas non moveri, ex ea quam habent figura, motui progressivo ineptissima, procedit; et est huiusmodi. Natura non deest suis effectibus in iis quae ad finem intentum sunt necessaria; stellae autem penitus carent instrumentis motui pro­ gressivo convenientibus. Qualia tamen habent a natura animalia terrestria, effectus stellis digni­ tate inferiores. Immo ab animalibus habentibus talia instrumenta, in figura maxime dissimilantur corpora stellarum. 2. Rationabiliter factum est ut et totum caelum sit sphaericum, et unaquaeque stella. Pro­ batur. Oportebat totum caelum in seipso moveri circulariter, stellas etiam non moveri motu progressivo; ad haec autem optime convenit figura sphaerica. - Probatur minor quoad primam partem. Velocissime movetur corpus sphaericum: tum quia minima linearum aequale spatium continentium est circulus; tum quia maxime uniformis est motus sphaerae, cum nullam habeat planitiem, quae motum retardet. Praeterea, locum proprium maxime retinet sphaera: nulla enim pars incipit esse ubi non fuit alia. - Probatur altera pars minoris. Ad motum in anterius omnium figurarum ineptissima est sphaera: quia in ea nihil invenitur elevatum vel depressum, sicut videmus in animalibus qui progressivum motum habent. 3. Quinque rationibus ex Aristotelis doctrina desumptis, ostenditur esse in caelo non solum stellarum, sed et sphaerarum corpora distincta. 4. Stellae non appellantur a Philosopho animalia : ut enim dicit Alexander, sensitivum constituit animal; stellae autem, si sint animatae, vi sensitiva carent. - Argumenta Simplicii, qui astris tres attribuit sensus, olfactum et gustum ab eis excludendo. 5. De mente Aristotelis quaeritur. Citantur ex ipso quaedam loca, in quibus facultatem sensitivam denegare stellis videtur. Dubium quod oritur ex dictis in III De Anima. 6. Themistii et Averrois expositio aliquatenus extorta huius loci: vera solutio traditur. 7. Tres rationes propter quas corporibus caelestibus vis sensitiva attribui non potest, a) Sunt activa, non autem passiva; non ergo potentia sensitiva, utpote passiva, eorum animabus con­ — 204 — 411-413 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. χπι venit, si animata sint, b) Sunt uniformia, utpote sphaerica; ergo non possunt habere diver­ sitatem organorum requisitam pro diversis potentiis sensitivis, c) Sunt causae universales effe­ ctuum inferiorum; unde convenit ut in animabus eorum, si animata sint, formae sensibilium secundum rationes universales inveniantur. 8. Corpora caelestia, si sint animata, per suum intellectum cognoscunt universalia et parti­ cularia, quemadmodum intellectus substantiae separatae: quae enim sunt dispersa in infe­ rioribus, in superioribus sunt unita. - Per hoc autem excluditur obiectio Avicennae, quod cor­ pora caelestia vim imaginativam habere debeant, ad apprehendendum situs particulares in caelo. 9. Solvitur obiectio a Simplicio .supra (n. 4) allata. COMMENTARIUM S. THOMAE 411 [1|. Praemissis duabus rationibus ad ostendendum quod corpora stellarum non moventur secundum seipsa, sed feruntur per motum circulorum sive sphaerarum, hic ponit ad idem tertiam rationem ('), quae sumitur ex figura stellarum [303]. Et dicit quod si stellae moverentur motu progressivo, quasi circulos suos perambulan­ tes, irrationabile videretur quod natura non dedisset eis instrumenta convenientia ad mo­ tum localem. Natura enim non facit suos ef­ fectus qualitercumque contingit: et hoc prae­ cipue observat in nobilioribus effectibus. Et ideo non est rationabile quod natura cura­ verit de animalibus terrestribus, attribuens eis instrumenta convenientia motui progres­ sivo, et quod despexerit sic pretiosa corpora, scilicet stellas, ut non dederit eis instrumenta apta ad motum progressivum. Sed videtur quasi studiose factum a natura quod non moveantur stellae per seipsas, ex hoc quod abstulit eis omnia instrumenta, quibus pos­ sent progressivo motu moveri secundum sei­ psas: et etiam, quod plus est, quia stellae maxime distant a figura animalium haben­ tium instrumenta ad motum progressivum apta. Nam huiusmodi animalia, quanto sunt perfectiora, tanto habent maiorem diversita­ tem in partibus: stellae autem habent maxi­ mam uniformitatem undique, eo quod sunt sphaericae figurae. 412 [2], Et ideo rationabiliter videtur es­ se factum quod et totum caelum sit sphae­ ricum et unaquaeque stella. Nam sphaerica figura videtur esse maxime utilis ad motum circularem, quo sphaericum corpus movetur in seipso, idest non mutans locum secundum totum nisi secundum rationem, sed solum secundum partes, ut probatur in VI Physico­ rum (2). Per hoc enim quod corpus circula­ riter motum est sphaericum, velocissime mo­ vetur: tum quia linea circularis est minima inter omnes figuras continentes aequale spa­ tium; tum etiam quia corpora rectilinea non habent uniformem motum ex omni parte, quia magis figuntur ex illa parte qua habent superficiem planam, quam ex parte angulo­ rum. Unde cum sphaerica figura ex nulla parte habeat planitiem, sed ex omni parte Π) Cf. lect. XI. n. 1. (2) Cap. IX. n. 2: S. Thom. lcct. XI, n. 12. stet in uno puncto, idest in angulo, constat corpus sphaericum velocissime moveri motu circulari. Similiter etiam maxime retinebit proprium locum : quia scilicet nulla pars eius incipiet esse nisi ubi alia fuit; quod in corporibus rectilineis non contingit, propter praeeminentias angulorum. Sed figura sphaerica est maxime inepta ad motum quo proceditur in anterius. In nullo enim similatur corporibus animalium, quae moventur per seipsa. In corpore enim sphae­ rico nihil est depressum vel supereminens, sic­ ut invenitur in corpore rectilineo : sed figura sphaerica plurimum distat a figura corporum animalium, quae moventur motu progressivo secundum quandam elevationem et depressio­ nem; unde et membra animalium in suis iune­ turis sunt flexibilia, ut sint apta ad motum progressivum. Quia ergo oportebat quod totum caelum, idest ipsa sphaera, moveretur motu circulari; et quod stellae non moverentur motu progres­ sivo; rationabiliter factum fuit quod utrumque esset sphaericum, scilicet et sphaera et stella. Quia per hoc quod caelum est sphaericum, est aptum ad motum circularem : per hoc autem quod stellae sunt sphaericae, sunt ineptae ad motum progressivum. Unde non moventur in circulis, sed manent, delatae per motum cir­ culorum. 413 [3J. Potest autem hic esse dubitatio, cum corpora sphaerarum non percipiantur vi­ su, eo quod sunt diaphana, et possit dici quod stellae moveantur quasi in aëre, quare hoc Aristoteles praetermisit inquirere. Sed dicendum est quod multipliciter appa­ ret ex his quae Aristoteles docet, esse in caelo non solum corpora stellarum distincta, sed etiam sphaerarum. Primo quidem ex hoc ipso quod ostendit stellas non per se moveri hoc motu qui in eis apparet. Secundo ex ratione quam supra (3) prae­ misit, quia nulla esset ratio quare stella quae peragit maiorem circulum, velocius moveretur: quod tamen habet rationem supposito motu circulorum, quia maior circulus rationabiliter proprio motu velocius movetur (d). Tertio quia Aristoteles in principio (5) huius (3) Lect. XI. n. 4. (4) Cf. ibid. n. 6. (5) lib. I, lcct. IV. --- 205 --- L. Π, 1. xiii DE CAELO ET MUNDO libri probavit esse aliquod corpus quod cir­ culariter movetur: motus autem stellae, si per se moveretur absque orbe, esset proccssivus et non circularis, quia non moveretur in eodem loco. Quarto apparet quia illud spatium in quo stellae moventur, non potest esse vacuum, eo quod impossibile est esse vacuum in natura, ut in IV Physic. (6) probatum est. Si vero sit plenum aliquo alio corpore, quod non perti­ neat ad naturam stellarum, puta igne vel aëre, hoc manifeste est inconveniens duplici ratione : primo quidem quia non esset conveniens ut idem esset locus corporum generabilium et corruptibilium, scilicet ignis et aëris, et corpo­ rum incorruptibilium, scilicet stellarum, cum diversa corpora habeant diversa loca, naturis eorum proportionata; secundo quia non est ra­ tionabile quod corpora inferiora sint continua, et corpora caelestia sint ad invicem discontinuata. Relinquitur ergo quod totum illud spa­ tium in quo stellae videntur moveri, est ple­ num caelesti corpore, quod pertinet ad ipsam substantiam sphaerarum. Quinto etiam apparet ex hoc quod sol et luna moventur super circulos se invicem in­ tersecantes: quod apparet ex hoc quod luna quandoque est australior, quandoque borealior, respectu circuli in quo sol movetur. Ma­ nifestum est autem quod intersectiones duorum circulorum, qui dicuntur nodi, sive caput et cauda, non semper sunt in iisdem punctis: alioquin semper in eisdem punctis fierent ec­ lipses solis et lunae, quae non possunt con­ tingere nisi luna in coniunctione vel opposi­ tione existente circa aliquem nodorum prae­ dictorum. Si autem haec diversitas accideret solummodo per motum lunae, sequeretur quod luna non moveretur circulariter, sed secun­ dum elicam figuram: quod est contra natu­ ram caelestium corporum. Sic ergo patet quod ipse circulus lunae habet suum motum. Et eadem ratione circulus solis et aliarum stella­ rum. 414 [4|. Est autem considerandum quod, cum Aristoteles dicit non esse rationabile quod natura curaverit de animalibus, et quod cor­ pora sic pretiosa reliquerit, stellas non vocat animalia. Quia, ut Alexander dicit, sensitivum constituit animal; in caelestibus autem corpo­ ribus, si sunt animata, non est virtus animae sensitiva, sicut etiam neque nutritiva; unde non dicuntur animalia nisi acquivoce, ex eo scilicet quod habent animam intellectivam. Sed hoc Simplicius in commento suo nititur improbare: quia omne quod est honorabile, magis est attribuendum caelestibus corporibus quam terrenis; cum ergo sentire pertineat ad dignitatem corporis, videtur quod multo magis caelestia corpora sentiant quam terrena. Prae­ terea, cum corpora caelestia se invicem tan­ gant, inconveniens videtur quod etiam se in­ vicem non sentiant. Concedit igitur quod in (6) Cap VII sqq.; S. Thom. lcct. X sqq. 413-416 corporibus caelestibus sunt tres sensus, scili­ cet visus, auditus et tactus: excludit autem ab eis duos alios sensus materialiores, scilicet ol­ factum et gustum. 415 15]. Est igitur videndum quid horum sit secundum sententiam Aristotelis. Qui vide­ tur sentire quod in corporibus caelestibus non sit alia de partibus animae nisi intellectiva. Dicit enim in ΧΠ Metaphys. (7) quod primum movens movet caelum sicut desideratum, non quidem desiderio sensus, sed desiderio intel­ lectus. Et in II de Anima (R) dicit: quibus inest ratiocinatio corruptibilium, his et reli­ qua omnia; quasi hoc non sit verum in cor­ poribus incorruptibilibus, quibus opinatur in­ tellectum vel rationem inesse absque aliis po­ tentiis animae. 'Sed dubium videtur facere quod dicitur in III de Anima (9). Non potest, inquit, corpus habere quidem animam et intellectum discretivum. sensum autem non habere, non mansivum existens, idest nisi maneat semper in eodem loco, sicut plantae et animalia immobi­ lia, generabile autem, idest si sit generabile et corruptibile, sicut patet in hominibus et in aliis huiusmodi animalibus. Subdit autem: At vero neque ingenerabile; per quod videtur si­ gnificare quod neque etiam si corpus aliquod sit ingenerabile et incorruptibile, sicut sunt caelestia corpora, quod scilicet habeant intelle­ ctum sine sensu. Et ad hoc probandum sub­ dit: Quare enim non habeant, scilicet sensum, cum habeant intellectum? Aut enim animae melius aut corpori: quasi dicat: aut hoc quod non habet sensum, est propter bonum animae, aut propter bonum corporis. Et subdit: Nunc autem neutrum est: hoc quidem enim, scilicet anima, non magis intelliget sine sensu; hoc au­ tem, scilicet corpus, nihil magis erit, idest non erit durabilius, propter illud, scilicet propter hoc quod non habet sensum. Unde concludit: Nullum ergo habet animam corpus, non ma­ nens, sine sensu. Ex quo videtur sentire quod, si corpora caelestia sint animata anima ratio­ nali et intellectiva, quod habeant etiam, sen­ sum. Sed huic sententiae obviat quod statim sub­ dit : At vero si sensum habet, necesse est aut corpus esse aut simplex aut mixtum. Impossi­ bile est autem simplex: tactum enim non ha­ beret, est autem necesse hunc habere. Cum ergo corpora caelestia sint simplicia, impos­ sibile est quod habeant sensum. 416 [6]. Unde praedicta verba Aristotelis sic exponuntur et per Themistium et Averroëm in suis commentis, ut hoc quod dicit, At vero neque ingenerabile, sic intelligatur: At vero neque incorruptibile, scilicet corpus caeleste, habet sensum. Quare enim non ha­ bebit? Quasi diceret: ista est causa quare non habet, aut enim animae melius aut cor(7) S. Thom. lcct. VII; Did. lib. XI. c. VII. n. 2 sq. (8) Cap. ΠΤ. n. 7; S. Thom. lcct. VT. (9) Cap. XII, n. 4; S. Thom. lcct. XVII. — 206 — 416-419 DE CAELO ET MUNDO pori, iciest, si haberet sensum corpus cae­ leste, aut hoc esset propter bonum animae aut propter bonum corporis. Nunc autem neutrum est: hoc quidem enim, scilicet ani­ ma caelestis corporis, non magis intelligit per sensum (non enim habet intellectum a sen­ sibus accipientem, sicut anima intellectiva hu­ mana; sed intelligit talis anima per modum substantiae separatae, cui immediate conti­ nuatur in ordine rerum); hoc autem, scili­ cet corpus, nihil magis erit propter illud, id­ est non conservabitur in esse per sensum, si­ cut accidit in corporibus terrestrium anima­ lium, quae praeservantur a corrumpentibus per sensum, sicut patet ex his quae praemi­ serat. Et haec quidem expositio videtur esse convenientior quantum ad efficaciam rationis. Ad hoc enim quod aliquid non sit frustra, magis oportet quaerere propter quid aliquid sit, quam propter quid aliquid non sit. Unde ad hoc quod caelum non habeat sensum, sufficit ostendere quod ex sensu nihil ei melius pro­ veniat, quod ponitur secundum expositionem secundam. Nec oportet propter hoc ostendere quod melius sit ei non habere sensum, quod inquiritur secundum primam expositionem: quia hoc ipsum est sufficiens ratio non ha­ bendi sensum, si per sensum nihil ei melius adveniat. Sed conclusio quam infert, non vi­ detur huic sententiae adaptari, sed magis prio­ ri: concludit enim consequenter: Nullum ergo habet animam corpus, non manens, sine sen­ su. Quamvis possit dici quod haec conclusio non referatur ad immediate praecedentia, sed ad id quod supra dixerat de corporibus generabilibus. Quia tamen haec sententia videtur aliqua­ tenus esse extorta, videtur potius dicendum quod hoc quod dicit, At vero neque ingenerabile, est continuandum cum praecedentibus; ut sit sensus quod sicut corpus generabile non habet animam intellectivam sine sensu, ita nec corpus ingenerabile. Sed corpus ingenerabile non accipitur hic caelum: quod pa­ tet ex hoc quod caelum est mansivum in eodem loco secundum totum, ipse autem lo­ quitur de corpore non mansivo. Unde vi­ detur hic loqui de quibusdam corporibus ani­ matis, quae Platonici daemones nominabant, dicentes eos esse animalia corpore aërea, tempore aeterna, sicut Apuleius Platonicus di­ cit in libro de Deo Socratis. Ponebant au­ tem huiusmodi corpora moveri motu pro­ gressivo, et non mansiva in eodem loco. 417 [7|. Sed et si quis consideret ordinem corporum caelestium inter corpora naturalia, manifestum erit quod non convenit ei ha­ bere potentiam sensitivam. Primo quidem quia huiusmodi corpora non sunt passiva, sed activa : unde nec animabus eorum, si sint animata, convenit habere ali­ quas potentias sensitivas, quae sunt passivae. Secundo quia huiusmodi corpora sunt uni­ formia, utpote sphaerica existentia. Oportet L. II, 1. χιπ autem corpus habens animam sensitivam, habere diversitatem organorum: quia, cum sensus sit vis cognoscitiva particularium, oportet quod corpus sensitivum habeat diver­ sas potentias sensitivas, si perfecte sentiat, quibus cognoscat diversa sensibilium genera; diversis autem sensibus adaptantur diversa organa. Unde uniformitas sphaerici corpo­ ris repugnat dispositioni animae sensitivae. Tertio quia corpora caelestia sunt quasi universales causae inferiorum effectuum; et ita effectus sensibiles sunt in corporibus caelesti­ bus non secundum particularem, sed secundum universalem rationem, sicut in causis univer­ salibus. Multo igitur magis rationes rerum sensibilium sunt in animabus caelestium cor­ porum, si sint animata, non secundum ratio­ nem particularem, quae pertinet ad sensum, sed secundum rationem universalem, quae pertinet ad intellectum. 418 L8J. Corpora igitur caelestia, si sunt animata, habent intellectum sine sensu. Sed sicut intellectus substantiarum separatarum cognoscit non solum universalia, sed etiam particularia (habent enim per unam virtutem cognosci tivam quod nos habemus per plu­ res), ita etiam est de animabus caelestibus, quod suo intellectu cognoscunt non solum universalia, sed etiam particularia. Ita enim est in omnibus, quod perfectiones quae attri­ buuntur inferiori per multa, superiori attri­ buuntur per unum; sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes. Et ex hoc excluditur obiectio Avicennae, qui in sua Metaphysica ostendit quod opor­ tet animam caelestis corporis habere vim imaginativam, per quam apprehendat particula­ res situs qui renovantur in caelo secundum motum eius; sicut intellectus noster practicus non movet secundum universalem apprehen­ sionem sine particulari, ut dicitur in III de Anima (I0). Secundum enim praedicta, sub­ stantia quae movet caelum, sive sit substantia separata sive sit anima, potest apprehendere particulares situs per intellectum sine sensu, ut dictum est. 419 |9J. Quod autem Simplicius obiicit (J1), quod sentire pertinet ad nobilitatem inferioris corporis, unde magis natum est convenire corpori caelesti, dupliciter solvitur. Primo quidem quia, cum anima non sit pro­ pter corpus sed e converso, non est conside­ randum principaliter in potentiis animae id quod pertinet ad nobilitatem corporis, sed id quod pertinet ad rationem animae. Secun­ do quia id quod habent corpora inferiora, id­ est cognoscere sensibilia inferiori modo, sci­ licet per sensum, habent corpora caelestia superiori modo, scilicet per animam intelle­ ctivam eis unitam. (10) Cap. XI. n. 4; S. Thom. lect. XVI. (11) Cf. n. 4. --- 207 --- L II, 1. xiv DB CAELO ET MUNDO LECTIO XIV. [nn. 420-430; (304-313)]. Indirecte, scilicet refellendo argumenta contraria, et directe probatur corpora caelestia non producere sonos. SCHEMA Lectio X IV , nn. 420-430 [304-313]. Postquam determinavit de motu stellarum, Hic determinat de sono earum. Excludit opinionem aliorum 420 [304]. 1) Proponit quod intendit 420 [304]. 2) Inducit rationem aliter sentientium 421 [305]. a) Ostendit quomodo probabant corpora caelestia suo motu facere magnum sonum 421 [305]· b) Ostendit quomodo probabant sonum earum esse harmonicum 422 [306]. 3) Ostendit quomodo obviabant cuidam dubitationi 423 [307]. a) Ponit dubitationem 423 [307]. b) Ostendit quomodo huic dubitationi obviabant 423 [308]. c) Improbat dictam responsionem 424 [309]. II) Determinat veritatem 428 [310]. 1) Proponit quod intendit 428 [310]. 2) Manifestat propositum 429 [311]. a) Ratione sumpta ex causa effectiva soni 429 [311]. b) Ex causa finali 430 [312]. 3) Concludit 430 [313]. I) --- 208 --- DE CAELO ET MUNDO L. II, I. xiv TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 290bl2 - 291a28) Caput IX 304. (52) Manifestum autem ex his quo­ niam et dicere fieri latorum harmo­ niam, tanquam consonantibus factis sonis, leviter quidem dictum est et superflue a dicentibus: non etiam sic se habet veritas. 305. Videtur autem quibusdam necessa­ rium esse, tantis latis corporibus, fieri sonum: quoniam et his quae apud nos, neque moles habentibus aequa­ les, neque simili velocitate latis solis et lunae. Adhuc autem tantorum mul­ titudinem astrorum et magnitudinem, latorum velocitate tali latione, im­ possibile non sonum quendam ma­ gnum fieri. 306. Supponentes autem haec, et veloci­ tates ex elongationibus habere con­ sonantiarum rationes, harmonicam fie­ ri vocem latorum in circuitu astro­ rum asserunt. 307. Quoniam autem irrationabile videtur non co-audire nos vocem hanc, 308. causam huius dicunt esse, genitis confestim existere sonum; quare non permanifestum esse ad contrarium silen­ tium; ad invicem enim vocis et silen­ tii esse diiudicationem. Itaque, quem­ admodum aeris malleatoribus propter consuetudinem nihil videtur differre, et hominibus idem accidere. 309. Haec autem, quemadmodum dictum est prius, allicienter quidem dicuntur et musice; impossibile autem hunc habere modum. (53) Non enim so­ lum nihil audire inconveniens, de quo solvendi assumunt causam, sed et nihil pati sine sensu: excellentes enim soni destruunt etiam inanima­ torum corporum moles, puta qui to­ nitrui dissipat lapides et duriora cor­ porum. Tantis autem latis, et sono pertranseunte, ad eam quae fertur magnitudinem, multo magis necessa­ 310. 311. 312. 313. rium pertingere huc, et valetudinem intolerabilem esse violentiae. (54) Sed rationabiliter neque audimus, neque patientia videntur corpora vio­ lentam nullam passionem, propterea quod non sonant. Simul autem erit et causa horum manifesta, et testi­ monium dictorum nobis sermonum quod sunt veri. Dubitatum enim, et faciens Pythagoricos dicere fieri sym­ phoniam latorum, nobis erit argu­ mentum. Quaecumque quidem enim secundum seipsa feruntur, faciunt sonum et pla­ gam: quaecumque autem in lato in­ fixa sunt aut existunt, quemadmodum in navi partes, non possibile est so­ nare; neque rursus navis, si feratur in fluvio. (55) Quamvis eisdem ratio­ nibus utique habebit dicere quod in­ conveniens, si non qui fertur malus et puppis facit sonum multum tantae navis, aut iterum ipsa navis mota. Quod autem in non lato fertur, facit sonum: in lato autem continue et non faciente, plagam impossibile so­ nare. (56) Quare hic dicendum quod, si quidem ferebantur corpora horum sive in aëris multitudine expansa per totum, sive ignis, quemadmodum om­ nes dicunt, necessarium facere super naturalem magnitudinem sonum; hoc autem facto, et huc pertingere et pe­ rimere. Itaque, quoniam non videtur hoc accidens, neque utique animata neque violenta feretur latione nullum ipsorum. Velut futurum providente natura quoniam, non hoc modo se habente motu, nihil utique erit circa hunc lo­ cum similiter habens. Quod igitur sphaerica sunt astra, et quod non moventur per seipsa, di­ ctum. est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Absque utilitate, immo contra veritatem, a Pythagoricis dicebatur stellas producere sonos harmonicos. 2. Ratio qua probabant stellas magnos producere sonos. Tria sunt per quae sonus magnus producitur in iis quae apud nos moventur: scilicet magnitudo corporum motorum, velocitas motus eorum, et multitudo ipsorum. Atqui ex iis quae sensu apparent, et quae in astrologia manifestantur, patet stellas magnitudine, velocitate et multitudine excedere corpora quae sunt apud nos. Ergo. 3. Ratio qua probabant stellas producere sonos harmonicos. Ut ex musica patet, velocitas motus producit sonum acutum, tarditas gravem, dum proportio secundum certos numeros — 209 — L. Il, 1. xiv DE CAELO ET MUNDO 420 acuti et gravis facit harmoniam: atqui dantur diversae velocitates diversarum stellarum, et istae velocitates proportionality· secundum certos numeros se habent; ergo, 4. Obiicitur. Non audimus sonos istos, qui tam magni esse dicuntur, cum tamen auditus noster sit ad sonos percipiendos. - Respondent Pythagorici. Sonus discernitur per silentium, et viceversa; cum igitur semper, iam a nativitate, coexistât nobis sonus iste, ipsum discernere non possumus. Exemplum in malleatoribus aeris qui propter consuetudinem quasi non sentiunt differentiam soni et silentii. 5. Responsum improbatur dupliciter, a) Si stellae producerent sonos tam magnos, praeter hoc quod non audiantur (quod solvere nituntur), esset inconveniens quod corpora inferiora nihil ab ipsis patiantur, etiam si eos non sentiant. Nam soni a stellis producti, secundum proportionem magnitudinis illarum, excederent quemlibet alium sonum; soni autem excellentes destruunt non solum auditum animalium, sed ipsa etiam corpora inanimata, ut patet per sonum tonitrui frangentem lapides et alia corpora duriora. Ergo, b) Consuetudo audiendi magnos sonos non solum aufert discretionem sonorum illorum, sed aliorum etiam, ut patet in malleatoribus aeris, qui alios sonos minimos percipere nequeunt; ergo, si propter consue­ tudinem sonos stellarum audire non possumus, pari ratione nec alios sonos audire possemus. 6. Rationes Simplicii ad sustinendam Pythagoricorum positionem, a) Soni stellarum non sunt corruptivi, sed vivificativi, sicut et motus earum est ut vita quaedam omnibus natura existentibus. b) Quod non audiuntur, non contingit propter consuetudinem, sed quia non sunt proportionati omni auditui. 7. Refutatur, a) Contra primam rationem : licet stellae, et praecipue sol, sint causae vitae, fulgor tamen solis corrumpit visum nostrum, quia excedit visus proportionem; unde pari ra­ tione sonus stellarum corrumperet auditum, quia ipsius proportionem excederet, b) Contra secundam: sensus est perceptivus omnium sensibilium; si igitur auditus non esset perceptivus cuiuslibet soni, hoc contingeret quia vel sonus vel auditus aequivoce diceretur. - Magis expli­ catur hoc principium. 8. Sonos stellarum aequivoce dici, videtur consonare opinioni Simplicii, qui existimavit quod, cum corpora caelestia sint causa formarum substantialium in his inferioribus, nullum accidens in eis inveniri possit. - Falsitas huius Simplicii doctrinae multipliciter ostenditur, eiusque ratio solvitur. 9. Subdivisio textus. - Directe assignatur ratio quare sonum caelestium corporum non au­ diamus, nec violentam passionem inferiora corpora patiantur ab eis; quia videlicet nullum sonum faciunt. 10. Probatur hoc a) ex parte causae effectivae soni. Quae in his inferioribus per seipsa moventur, faciunt sonum inquantum faciunt aëris percussionem; quae autem non per seipsa moventur, non faciunt sonum. Si ergo stellae per se moverentur, sive in aëris sive in ignis multitudine, necesse esset eas sonum facere, et maiorem quidem omni sono naturali. Si autem talem sonum facerent, sonus usque huc perveniret et non tantum audiretur a nobis, sed cor­ rumperet inferiora corpora. Sed hoc non videmus contingere. Ergo nulla stellarum per seipsam movetur, nec consequenter sonum producit. 11. b) Idem probatur ex parte causae finalis. Ideo enim natura non dedit stellis motum per se, et consequenter nec sonos, ac si providisset quod secus haec inferiora non posset in suo esse conservari. - Ex hac autem ratione, sicut Alexander notat, datur intelligi quod Ari­ stoteles hic sentit quod Deus providentiam habet de his quae sunt hic inferius. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 420 [IJ. Postquam Philosophus determi- > bitationi satisfacere nituntur, ibi [n. 307] : Quoniam autem irrationabile (5) etc. navit de motu stellarum, hic determinat de Dicit ergo primo [304] manifestum esse ex sono earum ('), qui est effectus motus loca­ his quae dicta sunt (6) (quod scilicet stellae lis, ut dicitur in II de Anima (1 2). non moventur), quod si quis dicat quod ex Et circa hoc duo facit: primo excludit motu earum accidit quaedam harmonia, id­ opinionem aliorum [304]; secundo déterminai est sonus harmonicus, tanquam soni stella­ veritatem, ibi [310]: Sed rationabiliter neque rum sibi invicem consonent, leviter loquitur, audimus· (3) etc. Circa primum tria facit: primo ponit quod I idest sine ratione sufficienti', et superflue: et hoc dicit quasi nulla utilitate ex huiusmodi intendit [304]; secundo inducit rationem ali­ sono sequente, sed magis maximo nocumento, ter sentientium, ibi [305] : Videtur autem qui­ ut patebit. Et etiam non ita se habet veritas, busdam (4) etc.; tertio ostendit quomodo du­ secundum quod ex praemissis demonstratio­ (1) Cf. lect. XI, n. 1. nibus apparet. (2) Cap. VIII, n. 2 sqq.: S. Th. lect. XVI. (3) n. 9. (4) .n. seq. (5) n 4. (6) Lect. XI sqq. — 210 421-425 DE CAELO ET MUNDO 421 [2J. Deinde cum dicit [305]: Videtur autem quibusdam etc., inducit rationem Py­ thagoricorum, quorum erat praedicta sententia. Et primo ostendit quomodo probabant quod corpora caelestia suo motu faciunt ma­ gnum sonum. Tria enim sunt propter quae corpora quae apud nos moventur, magnum sonum facere videntur: scilicet propter ma­ gnitudinem corporum quae moventur, et pro­ pter velocitatem motus ipsorum, et propter multitudinem ipsorum. Corpora autem quae apud nos mota faciunt sonum, neque habent tantam magnitudinis molem, neque tam ve­ locem motum, sicut sol et luna et aliae stel­ lae: quod patet partim ex his quae sensu ap­ parent, nam sol et luna quolibet die totum mundum circumeunt; partim ex his quae in astrologia manifestantur de magnitudinibus eorum et velocitate motus. Adhuc autem ad hoc facit multitudo stellarum. Multo igitur magis videtur quod sol et luna et aliae stel­ lae suis motibus faciant maximos sonos. 422 [3J. Secundo cum dicit [306]: Sup­ ponentes autem etc., ostendit quomodo pro­ babant quod sonus eorum esset harmonicus. Manifestum est enim ex his quae in musica traduntur, quod velocitas motus facit sonum acutum, tarditas autem motus facit sonum gravem; determinata autem proportio secun­ dum certos numeros acuti et gravis, est causa harmoniae in sonis; sicut proportio duorum ad unum facit diapason, proportio trium ad duo, quae dicitur sesquialtera, facit diapente, et sic de aliis. Ostensum est autem in prae­ missis (7) quod quanto stella movetur in ma­ iori circulo, tanto velocius movetur. Tanto autem est maior circulus in quo movetur stella, quanto in sphaera stellarum fixarum magis distat a polo; in planetis autem quanto magis distant a centro. Et ideo secundum proportionem elongationum stellarum ab in­ vicem, sive etiam a centro vel a polis, com­ prehendebant fieri diversitatem velocitatum in motibus stellarum, et per consequens acuitatis et gravitatis in sonis earum. Inveniebant autem elongationem sive distantias esse se­ cundum proportiones numerales, quae faciunt musicales consonantias; et ideo dicebant quod sonus astrorum quae moventur in circuitu, est harmonicus; quem vocabant vocem, pro­ pter hoc quod ponebant corpora caelestia esse animata. 423 [4], Deinde cum dicit [307]: Quo­ niam autem irrationabile etc., ostendit quo­ modo obviabant cuidam dubitationi. Primo ergo ponit dubitationem. Cum enim nos habeamus auditum quo nos sonum per­ cipimus, videtur non esse rationabile quod non audiremus tam magnam vocem, si ex motu astrorum proveniret. Secundo ibi [308] : causam huius etc., ostendit quomodo huic dubitationi obvia­ bant. Dicebant enim hanc esse causam quare hanc vocem non audimus, quia statim cum nascimur, coëxistit nobis iste sonus; et ideo non potest nobis manifestari per suum oppo­ situm, quod est silentium; haec enim duo, scilicet vox et silentium, per se invicem diiudicantur et discernuntur. Unde accidit homini­ bus de sono caelestium corporum, sicut ac­ cidit malleatoribus aeris, qui propter consue­ tudinem quasi non sentiunt differentiam soni et silentii, eo quod aures eorum sunt imple­ tae huiusmodi sono. 424 [5J. Tertio ibi [309]: Haec autem quemadmodum etc., improbat dictam respon­ sionem; dicens quod sicut etiam prius (8) diximus, haec dicuntur ab eis allicienter, id­ est secundum quandam probabilem rationem quae allicit aures hominum, et musice, idest secundum musicas rationes, sed non secun­ dum veritatem; impossibile enim est quod hoc modo se habeant. Quia si corpora cae­ lestia facerent tam magnos sonos, non solum est inconveniens quod nihil eorum audiatur quod ipsi solvere nituntur; sed etiam incon­ veniens est quod corpora inferiora nihil pa­ tiantur ab illis sonis, etiam si eos non sen­ tiant. Videmus enim quod soni excellentes destruunt non solum auditum animalium, sed etiam quaedam corpora inanimata; sicut so­ nus tonitrui frangit lapides, et etiam alia cor­ pora duriora, sicut ferrum et aedificia et aha huiusmodi. Quod quidem contingit non ita quod corpora inanimata patiantur a sono inquantum est quoddam sensibile per auditum, sed inquantum simul cum sono fit vehemens percussio aëris et motus ipsius, sicut Philo­ sophus dicit in II de Anima (9). Cum igitur corpora caelestia quae moven­ tur, sint tam maximae quantitatis; et sonus eorum, si' fit, oportet quod transcendat se­ cundum excessum sonum tonitrui et quem­ libet alium sonum, secundum proportionem magnitudinis corporum caelestium; multo ma­ gis necessarium est quod sonus caelestium corporum usque huc pertingeret, et quod es­ set intolerabilis fortitudo violentiae illius, quam inferret in inferioribus corporibus. Patet etiam alio modo quod eorum solutio non est sufficiens: quia consuetudo audiendi magnos sonos, non solum aufert discretio­ nem illorum sonorum, sed etiam aliorum; sicut malleatores aeris non possunt percipere alios sonos minimos. Unde si propter con­ suetudinem non possumus audire sonos cae­ lestium corporum, pari ratione nec alios so­ nos audire possemus. 425 [6J. Videtur autem, ut Simplicius di­ cit in commento, sustineri posse Pythagorae positio contra ea quae hic Aristoteles dicit. Primo quidem quia potest dici quod soni caelestium corporum non sunt corruptivi, sed magis conservativi et vivificativi; sicut et mo­ tus caeli est ut vita quaedam omnibus na(8) n. 1. (9) Cap. VIII, n. 2 sqq.: S. Thom. lect. XVI, (7) Lect. XI, n. 6. 211 16 — De Caelo ei Mundo. L. II, I. xiv L. Il, I. xiv DE CAELO ET MUNDO 425-427 lenliam eius, sed vitant eam sicut visus cor­ tura existentibus, ut dicitur in VIII Phy­ ruptivum. sicorum (10). Unde impossibile esset ex motibus caele­ Similiter etiam quod nos non audimus so­ stium corporum provenire sonos tam vehe­ nos caelestium corporum, hoc non contingit mentes, nisi percepirentur ab hominibus, vel propter consuetudinem, sicut hic dicitur; quia corrumperent eorum auditum: nisi forte di­ Pythagorici dicunt Pythagoram talem harmo­ catur quod soni illi aequivoce dicerentur. niam quandoque audivisse, qui tamen con­ suetus fuit eam audire, sicut et alii. Sed hoc 427 [8]. Quod videtur consonare positioni dicunt accidere quia non omnia sensibilia Simplicii, qui videtur arguere Alexandrum, sunt proportionata omnibus sensibus, ut ab dicentem quod colores, et si qua existunt eis percipi possint; sicut multos odores per­ caelestibus corporibus, tanquam accidentia et cipiunt canes, quos homines percipere non extrinsecus advenientia eis insunt. Contra quod possunt. Et similiter potest dici quod soni illi ipse dicit quod accidentia et extrinsecus asnon sunt perceptibiles humano auditui, nisi sequentia in corporibus caelestibus dicere, inaliquis habeat sensum elevatum et depura­ convenientissimum existimat, cum habeant tum, sicut habuit Pythagoras. Quamvis dici substantialem et specificam virtutem: videba­ possit quod Pythagoras audivit huiusmodi so­ tur enim ei quod, quia corpora caelestia num non per sensum auditus, sed cognoscen­ sunt causa formarum substantialium in his do proportiones ex quibus illa harmonia con­ inferioribus, nullum accidens in eis esse pos­ sit. Et secundum hoc, cum sensus non sit costituitur. gnoscitivus nisi accidentium, sequetur quod 426 [7], Sed haec non videntur verita­ nihil illorum corporum sentire possimus. Un­ tem habere. de ipse dicit quod neque astra ipsa videmus, Primo quidem quia videmus quod, licet neque magnitudines ipsorum aut figuras, ne­ corpora caelestia sint causa vitae, et prae­ que excellentes pulchritudines, sed neque mo­ cipue sol, tamen fulgor eius corrumpit vi­ tum, propter quem fit sonus; sed velut illu­ sum nostrum, propter hoc quod eius pro­ strationem quandam ipsorum videmus, talem portionem excedit : et eadem ratione sonus velut etiam solis circa terram lumen, non qui ex motu illorum corporum proveniret, ipse sol videtur. propter sui excessum nostrum auditum cor­ Sed hoc est expressissime falsum. rumperet. Primo quidem quia Aristoteles dicit in II Secundo quia, sicut intellectus est perceptide Anima (12) quod non secundum quod vus omnium intelligibilium, ita sensus est aqua, neque secundum quod aër, diaphanum perceptivus omnium sensibilium, visus scili­ est; sed quoniam est natura eadem in his cet omnium visibilium, et auditus omnium auutrisque, et in perpetuo et superiori corpo­ dibilium: unde dicitur in 111 de Anima C11) re. Et eadem ratione lumen, quod est actus quod anima quodammodo est omnia secun­ diaphani, est eiusdem naturae in inferioribus dum sensum et secundum intellectum. Unde corporibus et in caelesti corpore. Si ergo in si esset aliquis auditus qui non esset percepti­ huiusmodi inferioribus corporibus sunt acci­ vus cuiuslibet soni, aut oporteret illum so­ num aequivoce dici, aut etiam talem auditum.. dentia sensu perceptibilia, pari ratione in Potest quidem contingere quod aliquod corporibus caelestibus sunt accidentia perce­ animal delectetur in aliqua specie sensibilis ptibilia sensu. secundum aliquem sensum, secundum quem Adhuc, figura et magnitudo sunt mathe­ non delectatur in ipso aliud animal; sicut ho­ matica, quorum rationes sunt indifferentes in mo delectatur secundum olfactum in odori­ I quocumque existant. Sicut igitur figura et bus rosarum et liliorum, non autem alia ani­ : magnitudo inferiorum corporum sunt acci­ malia; quia huiusmodi odores sunt conve­ dentia sensibilia, ita etiam et in caelestibus nientes hominibus secundum seipsos, aliis au­ ( corporibus. Item, si hoc esset, periret omnis tem animalibus non conveniunt odores, nec certitudo astrologicae scientiae, quae proce­ delectant ea, nisi causa alimenti, sicut nec dit ex apparentibus secundum sensum circa colores. Potest etiam contingere quod aliquod corpora caelestia. animal non cognoscat secundum aliquem sen­ Qüomodo etiam esset possibile quod mo­ sum differentiam alicuius sensibilis, propter tus caelestium corporum esset eorum sub­ sensus debilitatem et sensibilis parvitatem; stantia, cum sit quid imperfectissimum? Se­ sicut homo, qui est debilis olfactus, non po­ queretur etiam quod idem esset in sole figu­ test cognoscere differentiam aliquorum odo­ ra, lumen et motus, cum unius rei non sit rum, puta animalium transeuntium, quos co­ nisi una substantia. Unde patet omnino im­ gnoscunt canes: si tamen odores fuerint ve­ possibile esse quod dicit. hementes, etiam homines eos discernunt. Si­ Nihil autem prohibet corpora caelestia spe­ militer etiam quaedam animalia secundum vi­ cificam virtutem habere, et tamen quaedam sum solis claritatem inspiciunt; quam oculi accidentia in eis esse : nam in inferioribus noctuarum ferre non possunt propter excel­ corporibus sunt quaedam accidentalia, licet ui» Cap. I. η. I; S. Thom. lect. I, n. 2. (11) Cap. VIII. π. I; S. Thom. lect. XIII. (12) Cap. VII. n. 2. S. 'Ihom. lect. XIV. 212 ---- 428-430 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xiv in. eis sit virtus ad generandum sibi simile in men est quod hic excluditur sonus qui con­ tingit ex divisione aquae, non autem sonus, specie. 428 [9]. Deinde cum dicit [310]: Sed ra­ si quis sit, ex divisione aëris, quantum ad tionabiliter neque audimus etc., determinat partem navis quae aquae supereminet; quod praecipue apparet quando aër contra-resistit veritatem. Et primo proponit quod intendit [310]; se­ per impulsum venti. Sed illud quod movetur localiter per seipsum, non in aliquo corpore cundo manifestat propositum, ibi [311]: quod fertur, ita quod non faciat aliquam Quaecumque quidem (13) etc. percussuram, impossibile est sonare. Dicit ergo primo [310] quod rationabile est quod non audimus sonum caelestium cor­ Dicendum est ergo quod, si corpora stel­ porum, et quod inferiora corpora nullam vio­ larum per se moverentur, sive in aëris multi­ lentam passionem ab eis pati videntur, pro­ tudine, sive intelligamus aërem per totum pter hoc quod nullum sonum faciunt. Simul mundum diffusum, sive etiam in multitudine autem et per idem manifestabitur causa ho­ ignis, sicut omnes dicunt assignantes supre­ mum locum inter corpora igni, necesse est rum, scilicet quod non audimus sonos caele­ stium corporum, neque ab eis violentiam quod faciant stellae suo motu sonum super omnem magnitudinem naturalis soni. Quod patimur; et testimonium accipiemus de veri­ tate primorum sermonum, scilicet quod stel­ quidem si fieret, sequeretur quod sonus ille usque huc pertingeret, et non solum audire­ lae non moventur per seipsas. Illud enim quod erat dubium circa sermones Pythagori­ tur a nobis, sed etiam corrumperet corpora quae sunt hic. Sed quia hoc non videmus corum, dicentium fieri symphoniam, idest consonantiam musicalem, ex motu caelestium contingere, consequens est quod nulla stella­ rum moveatur per seipsam, neque motu vio­ corporum, erit nobis argumentum quod stel­ lento, neque motu qui sit ab anima. Non lae non per se moventur. enim possent moveri stellae per seipsas, nisi 429 [10]. Deinde cum dicit [311]: Quae­ facerent divisionem vel ipsarum sphaerarum cumque quidem etc., manifestat propositum : caelestium vel aliquorum corporum interme­ et primo ratione sumpta ex causa effectiva soni [311]; secundo ex causa finali, ibi [312]: diorum. Ipsae autem sphaerae moventur per Velut futurum (14) etc. seipsas, nec tamen aliquod corpus dividunt : unde etiam ex eorum motu nullus provenit Dicit ergo primo [311] quod quaecumque corpora in his inferioribus secundum seipsa sonus. localiter moventur, faciunt sonum, inquan­ Patet etiam quod per hoc quod Philoso­ tum faciunt plagam, idest aëris percussuram. phus hic dicit, excludit imaginationem quoSed quaecumque corpora non moventur se­ i undam existimantium quod stellae non mo­ cundum seipsa, sed sunt infixa, aut qualiter­ ventur in sphaeris, sed in quibusdam corpo­ cumque existunt in corpore quod localiter ribus mediis, puta aëre vel igne, aut aliquo fertur, talia non est possibile sonare; sicut ho­ huiusmodi. mines qui sedent in navi, non sonant navi 430 [11]. Deinde cum dicit [312]: Vehit mota; neque etiam partes navis quae sunt navi futurum etc., ostendit idem ex causa finali. fortiter infixae, sonant ad motum navis, nisi I Ideo enim natura non dedit stellis motum forte propter debilitatem coniunctionis, et per se, et per consequens nec sonos, ac si cum navis conquassatur. Neque etiam vide­ providisset quod, nisi ita se haberet motus stellarum quod non moverentur per se, sed mus quod navis sonum faciat si feratur in fluvio currenti, ita tamen quod motus navis solum per motum sphaerarum, sequeretur non sit per seipsam, sed solum per motum hoc inconveniens, quod nihil in his inferioaquae: si vero sit velocior motus navis quam ' ribus esset similiter se habens, quasi per ali­ motus aquae, tunc inquantum dividit aquam, quod tempus in suo esse conservatum. sonabit. Datur autem per hoc intelligi, sicut Ale­ Et tamen secundum easdem rationes qui­ xander notat, quod Aristoteles hic sentit bus Pythagorici asserebant caelestia corpora quod Deus habet providentiam de his quae sonum facere, poterit aliquis dicere inconve­ sunt hic inferius: non enim potest naturae niens esse si malus, idest arbor navis, et pup­ attribui providentia secundum quod est quae­ dam virtus in corporibus, sed solum per com­ pis eius, cum habeat tantam magnitudinem, non faciant sonum; vel etiam ipsa navis, cum parationem ad intellectum instituentem na­ movetur in fluvio moto. Intelligendum taturam. Ultimo autem epilogando concludit [313] dictum esse quod stellae sunt sphaericae fi­ (13) n. sq. (14) n. sq. gurae, et quod non moventur per seipsas. — 2I3 — L. II, 1. XV DE CAELO ET MUNDO LECTIO XV. [nn. 431-440; (314-315)]. Velocitas et tarditas in motu planetarum est secundum proportionem distantiae eorum a prima sphaera et a terra. - Quomodo sit hoc intelligendum. SCHEMA Lectio X V , nn. 431-440 [314-315]· Postquam determinavit de natura et motu stellarum, Hic determinat de ordine et situ earum, et maxime quantum ad planetas. I) Ostendit quid circa hoc naturalis a mathematico supponere debeat 431 [314]. II) Ostendit quid circa hoc proprie ad considerationem naturalis pertineat 432 [315]. 1) Determinat de velocitate et tarditate stellarum secundum proportionem elongationis a prima sphaera et terra 432 [315]. 2) Dubitationes et disputationes 433 [315]. 3) Quid dicendum determinat 438 [315]. --- 2Ï4 --- DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. χν TEXTOS ARISTOTELIS (Bckker 291a29 - blO) Caput X 314. (57) De ordine autem ipsorum, quo quidem modo singula ponuntur in haec quidem esse priora, haec autem posteriora; et quomodo se habent ad invicem elongationibus; ex his quae circa astrologiam consideretur. Dicitur enim ibi sufficienter. 315. (58) Accidit autem secundum rationem fieri uniuscuiusque motus elongatio­ nibus, propter hos quidem esse velo­ ciores, hos autem tardiores. Quoniam enim supponitur extremam caeli cir­ culationem simplicem esse et velocis­ simam, aliorum autem tardiores et plures (unumquodque enim contra fertur caelo secundum sui ipsius cir­ culum), rationabile iam propinquissi­ mo quidem simplici et primae circu­ lationi in plurimo tempore pertransire sui ipsius circulum, maxime au­ tem distanti in minimo, aliorum au­ tem propinquius semper in pluri, di­ stantes autem in minori: propin­ quissimo enim maxime praevalet, di­ stanti autem maxime omnium mini­ me propter distantiam. Intermedia autem secundum rationem iam distan­ tiae. sicut etiam ostendunt mathema­ tici. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Ex iis quae in astrologia determinantur, accipiendum est a naturali quid habendum de ordine stellarum, et de distantiis earum ab invicem. 2. Ad naturalem pertinet considerare de velocitate et tarditate in motibus planetarum. Motus proprii planetarum sunt velociores vel tardiores secundum rationem distantiae a prima sphaera et a terra. Circulatio primi caeli est velocissima et simplex, quod sensu apparet; cir­ culationes autem planetarum sunt tardiores et plures, quia et diversorum, planetarum diversi sunt motus, et motus uniuscuiusque planetae constituitur ex diversis motibus. Quia ergo pla­ netae magis propinquo primae circulationi, magis praevalet suprema sphaera, et e converso magis distanti minus praevalet, ideo velocitas et tarditas in propriis motibus planetarum ha­ betur secundum proportionem distantiae a prima sphaera et a terra. - Quantum ad motum quo planetae moventur motu primi mobilis, iam probatum est (lect. xi, n. 3) eos, quanto sunt superiores, idest propinquiores supremae sphaerae, tanto velociores esse. 3. Obiicitur. Ex hac praevalentia sequitur in caelestibus corporibus esse aliquid violentum; vio­ lentum autem in motu excludit sempiternam durationem ipsius; sed Aristoteles docet motus planetarum esse sempiternos. - Respondet Alexander dictam praevalentiam efficere necessitatem tarditatis, non tamen violentiam. Ratio est: motus illi sunt secundum intellectum et volun­ tatem. 4. Hoc responsum est insufficiens. Quia a) Aristotelis principium est, quod corpus maius velocius movetur proprio et naturali motu; ergo, si motus planetarum quo moventur in pro­ prio circulo, est naturalis et proprius, debet sphaera superioris planetae, quia maior est, ve­ locius moveri, b) Videtur esse contra convenientiam ordinis, quod corpus magis remotum a terra immobili, et magis propinquum motui velocissimo primi mobilis, tardius in proprio motu moveatur. 5. Respondent quidam quod in caelo est tantum unus motus, quo scilicet totum caelum revolvitur per motum primi mobilis ab oriente in occidentem; et secundum hunc motum, su­ perius corpus velocius movetur, non solum quantum ad magnitudinem circuli, sed etiam quantum ad temporis brevitatem, quia in minori tempore peragit maiorem circulum. Et inde est quod inferior planeta deficit secundum tempus a regrediendo ad idem punctum; quia scilicet magis deficit ab attingendo primo motu, non quod in contrarium primi motus mo­ veatur. Ita etiam salvatur superiorem planctam esse velociorem, inferiorem autem tardiorem. 6. Quam doctrinam Ptolomaeus dicit veram fore, si motus planetarum fieret super circulos aeque distantes ab aequinoctiali, et super eosdem polos. Sed contrarium apparet, quia quan­ doque declinant ad septentrionem, quandoque ad meridiem. Videtur igitur alius motus esse planetarum, secundum quem moventur ab occidente ad orientem, et secundum quem superior planeta videtur tardius moveri. 7. Causam autem quare secundum hunc motum superior planeta tardius videtur moveri quam inferior, Alexander assignat aliam, praeter eam quam assignat Aristoteles. Dicit enim hoc accidere propter magnitudinem circuli peragendi: potest enim id quod in maiori tempore — 215 — L. II, 1. χγ DE CAELO ET MUNDO 431-432 movetur, esse velocius vel aeque velox; si nempe aequalis vel maior est excessus magnitudinis percurrendae quam excessus temporis. - Non valet haec explicatio: quia in planetis propor­ tiones magnitudinis diversarum sphaerarum non se habent sicut proportiones temporum in quibus diversi planetae percurrunt suos circulos. 8. Dicendum est ergo quod superior planeta in proprio motu est tardior, quia corpus cae­ leste, quanto est superius et nobilius, tanto minus participat de secundo motu, qui cum sit causa generationis et corruptionis et aliarum transmutationum, pertinet ad naturam difformitatis seu non-permanentiae. 9. Non tamen oportet quod sit proportio velocitatis secundum proportionem distantiarum. Motus enim caelestes sunt naturales et voluntarii: secundum quod naturales, superior planeta tardius movetur; secundum quod voluntarii, velocitas et tarditas variatur secundum finem in­ tentum. 10. Quod ergo Philosophus dicit supremam sphaeram plus praevalere in supremum planetam, et minus in remotiorem, non est intelligendum secundum coactionem, sed secundum naturalem impressionem; inquantum naturam superioris magis participat quod est ei propin­ quius, quam quod est ei remotius. - Licet autem planetae uterque motus sil naturalis, scilicet et diurnus et qui est in proprio circulo, tamen motus diurnus est ei naturalis secundum id quod est dignius in natura sua; et secundum hunc motum salvatur principium quod corpus maius velocius moveatur. COMMENTARIUM S. THOMAE 431 11]. Postquam Philosophus determi­ navit de natura et motu stellarum, hic deter­ minat de ordine et situ earum f1), et maxime quantum ad planetas: nam de stellis fixis manifestum est quod omnes sunt in suprema sphaera situatae. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quid circa hoc naturalis a mathematico sup­ ponere debeat [314]; secundo ostendit quid circa hoc proprie ad considerationem natu­ ralis pertineat, ibi [215]: Accidit autem (2) etc. Dicit ergo primo [314] quod de ordine stel­ larum, quomodo scilicet singulae sint dispo­ sitae, ita quod quaedam sint priores et quae­ dam posteriores, idest superiores et inferio­ res; et quomodo se habeant ad invicem se­ cundum elongationes, idest quantum una di­ stet ab aha; considerandum est ex his quae dicuntur in astrologia, ubi de his sufficienter determinatur. Haec enim non possunt cogno­ sci per principia naturalis philosophiae, sed per principia mathematicae, idest per propor­ tiones magnitudinum. Dicitur autem Anaximander primo invenis­ se rationem de magnitudinibus stellarum, et distantiis earum ab invicem et a terra; ordi­ nem autem positionis planetarum dicuntur primi Pythagorici deprehendisse; quamvis cum maiori diligentia et perfectius sint haec considerata per Hipparchum et Ptolomaeum. 432 [2]. Deinde cum dicit [315]: Accidit autem etc., ostendit quid circa hoc pertineat ad considerationem naturalis, scilicet veloci­ tas et tarditas in motibus eorum. Dicit ergo quod rationabiliter accidit quod motus qua­ rumlibet stellarum, secundum proportionem elongationis earum a prima sphaera et a ter­ ra, sunt velociores et tardiores. ii) Cf. lect. X. n. 1. (2) n. scq. Supponimus enim, tanquam sensu apparens, quod suprema caeli circulatio sit simplex, id­ est non composita ex pluribus motibus, quia in ea nulla irregularitas apparet: et est velo­ cissima, utpote quae in brevissimo tempore, scilicet spatio unius diei, circuit maximum circulum continentem totum. Circulationes autem planctarum sunt et tardiores et plu­ res; non solum quia diversorum planetarum diversi sunt motus, sed etiam quia motus uniuscuiusque planetae ex diversis motibus constituitur. Unusquisque enim planetarum, secundum proprium motum in suo circulo, fertur in contrarium motus primi caeli, large accipiendo contrarietatem (non enim in mo­ tibus circularibus proprie est contrarietas, sicut in primo (3) habitum est) : cum enim motus primi caeli sit ab oriente in occiden­ tem, motus planetarum in propriis circulis sunt ab occidente in orientem. Unde rationa­ bile est quod planeta qui est propinquissimus simplici et primae circulationi, contra quam fertur in suo circulo, in plurimo tempore pertranseat proprium circulum; sicut Satur­ nus in triginta annis suum circulum peragit. Planeta autem maxime distans a suprema sphaera, scilicet luna, in minimo tempore peragit circulum suum, scilicet in spatio unius mensis, vel etiam in minori. Inter alios au­ tem planetas, propinquior supremae sphaerae semper in maiori tempore circulum suum pertransit, sicut lupiter in duodecim annis, Mars in duobus, Venus, Mercurius et Sol fere in anno. Et sic illud quod magis distat a suprema sphaera, in minori tempore per­ transit suum circulum: quia prima sphaera maxime praevalet planetae sibi' propinquissi­ mo, et ex hoc motus contrarius fit tardior; planetae autem maxime distanti minime prae­ valet, propter eius distantiam, et ideo motus (3) Lect. Vtn. n. 2 sqq. --- 2l6 --- 432-438 DE CAELO ET MUNDO contrarius in eo est velocior, scilicet in luna, Intermedii autem planctae se habent secun­ dum rationem distantiae, sicut mathematici ostendunt; ita scilicet quod superiores planelar tardius moventur in suis propriis motibus. Sed quantum ad motum quo moventur motu primi mobilis, quanto sunt superiores, tanto velociores sunt, ut supra (4) habitum est. 433 [3]. Videtur autem ex hoc quod Ari­ stoteles hic dicit, quod in corporibus caele­ stibus sit aliquid violentum, si motus plane­ tarum propinquiorum supremae sphaerae effi­ citur tardior ex hoc quod praevalet magis super ipsum motus primae sphaerae, propter propinquitatem. Si autem est ibi aliquid violentum, sequitur quod motus illi non sint sempiternae durationis sic se habentes, ut Aristoteles vult: nihil enim violentum potest esse sempiternum, ut supra (5) habitum est. Respondet igitur ad hoc Alexander quod praevalentia supremae sphaerae facit quidem i:i propinquiori planeta necessitatem tardita­ tis, non tamen violentiam. Motus enim illi caelestes sunt secundum intellectum et volun­ tatem; in motibus autem voluntariis non est violentum quod est secundum voluntatem, etiam si sit cum necessitate quadam. Est au­ tem voluntas moventis supremum planctam, ad hoc quod moveat suum mobile secundum convenientiam ad motum superioris mobilis, cui desiderat similari : unde non sequitur tar­ ditatem illam motus primi planetae esse vio­ lentam. 434 [4], Sed hoc non solvit totaliter du­ bitationem, ita ut salventur principia ab Ari­ stotele supposita, qui ponit quod corpus ma­ ius velocius movetur proprio motu et natu­ rali (6); unde si ille motus quo planeta mo­ vetur in proprio circulo, est proprius et na­ turalis, consequens est quod sphaera superio­ ris planetae, cum sit maior, velocius movea­ tur proprio motu. — Similiter etiam non vide­ tur ordinis convenientia salvari, si corpus quod est remotius a terra immobili, propin­ quius autem velocissimo molui primi mobi­ lis, tardius in suo proprio motu moveatur. 435 [5]. Unde et alii dixerunt quod in caelo non est nisi unus motus, scilicet quo totum caelum revolvitur per motum primi mobilis ab oriente in occidentem; et quan­ tum ad hunc motum, superius corpus est ve­ locioris motus, non solum quantum ad ma­ gnitudinem circuli, sed etiam quantum ad temporis brevitatem, ita scilicet quod supe­ rior sphaera in minori tempore percurrat ma­ iorem circulum; et inde est quod inferior stella deficit a regrediendo ad idem punctum secundum tempus, non quod in contrarium primi motus moveatur. Et secundum hoc sal­ vatur quod, ex hoc ipso quod superior pla­ neta parum deficit ab attingendo primum <4) Lcct. XL n. 3. (5) Lcct. IV, n. 6. (6) Cf. lcct. XI. n. 6. L. Π, 1. xv i motum, inferior autem plus, superior planeta est velocior, et inferior tardior. 436 [61. Et hoc quidem, sicut Ptolemaeus i ( dicit, si motus planetarum contingat fieri su­ I per circulos aeque distantes ab aequinoctiali, et super eosdem polos. Cuius contrarium ap­ paret, planetis declinantibus quandoque ad septentrionem, quandoque ad meridiem. Un­ de magis videtur quod hoc quod planetae de­ relinquuntur a primo motu, sit secundum alium motum planetarum, quo moventur ab occidente in orientem, quam secundum solam | deficientiam a primo motu, secundum quam . videtur superior planeta tardius moveri. 437 [7]. Huius autem causam assignat I | Alexander aliam, praeter eam quam hic assi­ gnat Aristoteles ex praevalentia primi motus. Dicit enim quod ideo planeta superior in ma­ iori tempore peragit circulum suum, non propter tarditatem motus, sed propter magni­ tudinem circuli: potest enim id quod in ma­ iori tempore movetur, esse velocius vel aeque , velox, si maior sit excessus magnitudinis quam pertransit, vel aequalis, quam excessus tem­ poris. — Sed istud non apparet in planetis. Cum enim Saturnus peragat circulum suum in triginta annis, luna vero quasi in mense, oporteret quod proportio magnitudinis sphae­ rae Saturni ad sphaeram lunae esset secun­ dum proportionem, praedictorum temporum, ve! etiam maior: quod nec hic videtur, nec in aliis planetis. 438 [8]. Unde aliter dicendum videtur, quod in universo est duplicem naturam con­ siderare : scilicet naturam sempiternae permanentiae, quae est maxime in substantiis se­ paratis; et naturam generabilem et corrupti­ bilem, quae est in inferioribus corporibus. Corpora autem caelestia, cum sint media, utraque aliqualiter participant, secundum duos motus. Nam primus motus, qui est diur­ nus, est causa sempiternae durationis in re­ bus: secundus autem motus, qui est in cir­ culo obliquo ab occidente in orientem, est causa generationis et corruptionis et aliarum transmutationum, ut patet per Philosophum in II de Generat. (7). Primum igitur mobile, tanquam nobilissi­ mum et propinquissimum in ordine naturae substantiis separatis, habet solum primum motum, qui pertinet ad naturam uniformita­ tis. Alia vero corpora caelestia, inquantum magis recedunt a substantiis immobilibus, appropinquando substantiis generabilibus et corruptibilibus, aliquid participant de alio motu, qui pertinet ad naturam difformitatis; et tanto minus quanto corpus est superius et nobilius. Sic igitur superior planeta, scilicet Saturnus, minimum habet de secundo motu, propter nobilitatem suae naturae: unde hic motus in eo est tardior. Luna autem, propter propinquitatem suae naturae ad corpora ge­ nerabilia et corruptibilia, plurimum partici(7) — 217 — Cap. X. n. 2 sqq.; S. Thom. lcct. X. L. II, 1. xv DE CAELO et I mundo 438-440 440 [10]. Sic igitur quod Aristoteles di­ pat de secundo motu, qui est in ea velocis­ cit, quod suprema sphaera plus praevalet in simus. Medii autem planetae medio modo se supremum planctam et minus in remotum, habent: nam lupiter, qui est immediate sub Saturno, peragit circulum suum proprio motu non est intelligendum secundum aliquam coa­ ctionem, sed secundum naturalem impressio­ circa duodecim annos; Mars vero circa duos; Sol, Venus et Mercurius fere uniformiter, sci­ nem; inquantum scilicet naturam superioris licet per annum. magis participat quod est ei propinquius, 439 [9], Nec tamen oportet quod sit pro­ quam quod est ei remotius. Sic igitur salvantur principia Aristotelis. portio velocitatis secundum proportionem di­ stantiarum. Quia motus caelestes non solum Nam licet planetae sit uterque motus natura­ sunt naturales, sed voluntarii, et propter fi­ lis, scilicet et diurnus et qui est in proprio nem desideratum. Et ideo, inquantum motus circulo, tamen motus diurnus est ei naturalis illi sunt naturales, hoc communiter in eis in­ secundum id quod est dignius in sua natura; venitur, quod superiores planetae sunt tardio­ et ideo solum secundum istum motum salva­ ris motus: inquantum vero motus eorum sunt tur principium Aristotelis, quod corpus mavoluntarii, variatur proportio velocitatis eo­ 1 ius velocius movetur; sicut etiam in homine, rum in speciali, non secundum proportionem in quo est natura sensitiva et intellectiva, di­ cimus quod quanto homo est dignior, tanto distantiae, sed secundum id quod melius est. Unde quia motus Veneris et Mercurii quasi magis habet de motu dignioris naturae, scili­ colligantur motui Solis, utpote ei deservientes cet intellectivae, minus autem de motu indi­ ad productionem sui effectus, quasi uniformi­ gnioris, scilicet sensitivae. ter cum ipso moventur. — 2l8 — DE CAELO ET MUNDO LECTIO XVL [nn. 441-449; (316-317)]. Per rationem, et per ea quae sensibiliter apparent, probatur stellas esse sphaericae figurae. SCHEMA Postquam determinavit de natura, motu et positione Hic determinat de figura earum 441 [316]. stellarum, / I) Ostendit stellas esse figurae sphaericae, per rationem 442 [317]. T) Rati°nem exponit 442 [317]. ζ, , £-1 2) Dubium et solutio 443 [317]. 3) Obicctio Simplicii et responsio 444 [317]. ■*'21 II) Per ea quae sensibiliter apparent 445 [317]. i, 1) Per ea quae communiter ab omnibus considerantur 445 [3x7]. ►J ü \ 2) Per astrologicas observationes 448 [317]. h -- 219 --- L. Π, 1. xvi L. II, 1. xvi DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 29lb 11 - 23) Caput XI 316. (59) Figuram autem uniuscuiusque astrorum sphaericam maxime utique quis rationabiliter existimabit. Quo­ niam enim ostensum est quia non nata sunt moveri per seipsa, natura autem nihil irrationabiliter neque fru­ stra facit, palam quia et figuram ta­ lem dedit immobilibus, quae minime est motiva. Minime autem est motiva sphaera, propterea quod nullum ha­ bet organum ad motum. Quare palam quia sphaerica utique erunt mole. 317. Adhuc autem, similiter quidem omnia et unum. Luna autem ostenditur per ea quae circa visum quoniam sphae­ rica: non enim utique fieret, crescens et deficiens, plurimum quidem lunularis aut amphicurtos, semel autem dichotomus. Et iterum per astrologi­ cal quia non utique essent solis ecli­ pses lunulares. Itaque, si quidem unum tale, palam quia et utique alia erunt sphaerica. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Stellae sunt sphaericae figurae. Probatur primo per rationem. Ostensum est stellas non moveri per seipsas, sed per motus sphaerarum : cum igitur natura nihil irrationabiliter neque frustra faciat, ideo dedit stellis talem figuram, quae minime apta est ad motum progressivum, et quae maxime apta est ad motum circularem. Atqui talis est figura sphaerica. Ergo stellae sunt sphaericae figurae. 3. Obiicitur. Videtur haec probatio esse circularis: nam supra (lectio xn) probavit Ari­ stoteles stellas non moveri per seipsas, quia sunt sphaericae figurae; hic autem probat quod sunt sphaericae figurae, quia sunt secundum se immobiles. - Respondet Alexander ex hoc nullum sequi inconveniens: quia etiam per alia media utramque conclusionem probavit. 4. Obiicit Simplicius quod per hanc Alexandri rationem non tollitur ratio circularis de­ monstrationis. - Ad quod respondetur quod, quamvis non tollatur vitium in demonstratione, tollitur tamen inconveniens quod ex tali argumento sequitur. Inconveniens enim consistit in hoc quod nihil manifestat, quia nihil manifestatur nisi .per aliquid notius; sed quia utram­ que conclusionem probavit Philosophus per alia media, una potest sumi tanquam manifestativa alterius. 5. Probatur secundo per ea quae sensibiliter apparent. Et sumitur argumentum ex iis quae circa lunam accidunt : supponitur enim quod omnia astra similiter se habent. Probatur dupliciter. a) Per ea quae communiter ab omnibus considerantur, idest ex figuris quas mutat luna ex augmento et decremento. Videmus lunam quandoque lunularem, quandoque amphicurton, quandoque dichotomon; ergo est sphaericae figurae. - Quando luna dicatur dichotoma. 6. Lunae cursus, ac variae phases ex diversa habitudine ad solem. 7. Manifestatur consequentia argumenti positi num. 5. Si luna non esset sphaericae figurae, non successive augeretur claritas eius vel obscuritas per continuum augmentum et decremen­ tum, sed tota simul foret clara vel obscura; cuius contrarium tamen videmus per sensum. 8. Idem (cf. num. 5) probatur b) per astrologicas observationes, quibus eclipses solis lunu­ lares esse videntur. Sol enim incipit obscurari secundum figuram arcualem, per interpositio­ nem lunae inter nos et solem; sed hoc non contingeret, si luna non esset sphaericae figurae. Quod patet quia a mathematicis probatur quod corpora sphaerica secundum arenales se­ ctiones se invicem secant. 9. Multipliciter refutatur Averroës, dicens omnes stellas esse eiusdem naturae in specie, ita quod omnes sunt sicut individua eiusdem speciei. - Ostenditur rationem quam inducit esse ridiculosam. - Corpora caelestia sunt unius naturae secundum genus, diversarum vero naturarum secundum speciem. Figura autem sphaerica consequitur in omnibus naturam generis. — 220 --- 441-446 DE CAELO ET MUNDO L. II, I. xvi COMMENTARIUM S THOMAE 441 [1]. Postquam Philosophus determinavit de natura, motu ct positione stellarum, hic determinat de figura earum C1). Et circa hoc duo facit: primo ostendit stellas esse figurae sphaericae, per rationem [316]; secundo per ea quae sensibiliter apparent, ibi [317]: Adhuc autem similiter quidem (2) etc. 442 [2J. Dicit ergo primo [316] quod ali­ quis potest rationabiliter existimare figuram uniuscuiusque stellae esse sphaericam; non solum propter hoc quod sunt de natura caeli. ut supra (3) probavit; sed etiam quia su­ pra (4) ostensum est quod stellae non sunt natae moveri per seipsas, sed moventur mo­ tibus circulorum sive sphaerarum. Natura autem nihil facit irrationabiliter neque fru­ stra, quia tota naturae operatio est ordinata ab aliquo intellectu propter finem operante: unde manifestum est quod stellis immobili­ bus, idest quae per se non moventur, dedit talem figuram quae minime est apta ad mo­ tum progressivum. Talis autem, ut supra (5) dixit, est figura sphaerica, propter hoc quod nullum habet organum deserviens ad motum progressivum: licet talis figura sit maxime apta ad motum circularem, quo aliquid se­ cundum totum non mutat locum. Unde ma­ nifestum est quod stellae secundum molem suae magnitudinis sunt sphaericae figurae. 443 [3]. Videtur autem haec probatio non esse conveniens. Nam supra (6) Aristoteles probavit stellas non moveri per seipsas, ex eo quod sunt sphaericae figurae: unde cum hic probet e contra quod sint sphaericae figurae, per hoc quod sunt immobiles secundum se­ ipsas, videtur quod sil probatio circularis. Respondet autem ad hoc Alexander quod ex hoc nullum sequitur inconveniens : quia Ari­ stoteles probavit stellas non moveri per se­ ipsas, non solum per hoc quod sunt sphae­ ricae figurae, sed etiam per quaedam alia me­ dia. Similiter etiam ostendit stellas esse sphae­ ricae figurae per quaedam alia media, et non solum per hoc quod sunt secundum se immo­ biles. 444 [4], Obiicit autem contra hoc Simpli­ cius, quod non impeditur ratio circularis de­ monstrationis per hoc quod utraque conclu­ sio pluribus mediis ostenditur. - Sed dicendum est quod, licet per hoc non tollatur ratio cir­ cularis demonstrationis, tollitur tamen incon­ veniens quod ex circulari demonstratione con­ tingit, ut scilicet nihil manifestet. Quia non (1) (2) (3) (4) (5) (6) Cf. lect. X. n. 1. n. 5. Lect. X, n. 2 sqq. l.ect. XI sqq. Lcct. XIII. η. I sq. Lcct. XII I potest aliquid manifestari nisi per notius, non ! potest autem idem esse notius et minus no­ tum : sed dum utraque conclusio per alia ; media manifestatur, una potest sumi ut mai nifestativa alterius, ad ostendendum conver­ I tibilitatem conclusionum. | 445 [5]. Deinde cum dicit [317]: Adhuc autem similiter quidem etc., ponit aliam ra­ tionem ad idem, quae sumitur ex his quae sensibiliter apparent. Et supponit quod om­ 1 nia astra similiter se habent sicut unum. ) Ostenditur autem de uno eorum, scilicet de luna, per ea quae sensibiliter videntur, quod sit sphaericae figurae. Et hoc qui­ dem ostendit dupliciter (7) : primo quidem per ea quae communiter ab omnibus con­ siderantur, idest ex figuris quas luna mu­ tat ex augmento et decremento. Dicit enim quod nisi luna esset sphaericae figurae, non fieret in suo augmento et decremento, secun­ dum plurimum quidem lunularis vel nova­ culae habens figuram, aut etiam amphicurtos, aut etiam dichotomos. — Dicitur au­ tem luna dichotoma, secundum quosdam, quando est plena, quia tunc mensem dividit in duo media: dichotomos enim dicitur a divisione in duo. Sed hoc repugnat ei quod infra (8) dicetur, quod lunam vidimus dichotomam existentem, subintrantem autem Mar­ tem, et occultantem secundum nigrum ipsius, exeuntem autem secundum clarum et lu­ cidum; ex quo patet quod dichotoma dici­ tur luna quando superficies eius quae est ver­ sus nos in duas partes dividitur, ita quod me­ dia pars eius est obscura, media clara. Et sic etiam accipitur hoc nomen in libro Syntheseos Ptolomaei, translato de Graeco. 446 [6], Est ergo considerandum quod Aristoteles non facit hic mentionem de fi­ gura lunae quam habet in principio aut ter­ mino augmenti seu decrementi, sed solum de ea quam habet dum crescit aut deminuitur. Semper enim, cum luna sit sphaericae figurae, unum eius hemisphaerium illuminatur a sole, et aliud remanet obumbratum. Quando ergo luna est in coniunctione ad solem, totum su­ perius hemisphaerium, quod directe a sole respicitur, illuminatur a sole, ita quod infe­ rius hemisphaerium remanet occultatum; et tunc videtur nobis luna obumbrata et obscu­ rata. Paulatim autem luna recedente a sole, superius hemisphaerium ab una parte sua, qua magis distat a sole, desinit illustrari, et secundum eandem quantitatem incipit illu­ strari hemisphaerium inferius; et tunc vide­ tur luna figurae lunularis, idest arcuosa. Et hoc procedit quousque distet a sole se­ cundum quadraturam circuli, idest secundum (7) Cf. n. 8. (8) Lect. sq. n. 6. --- 221 L. II, 1. xvi DE CAELO ET MUNDO quartam partem circuli; et tunc videtur su­ perficies eius quae est versus nos, ex media parte obscura et ex media parte clara, quod est eam esse dichotomam. Postmodum autem, accedens ad solis oppositionem, incipit maior pars inferioris hemisphaerii eius illustrari a sole; et tunc dicitur amphicurtos, quousque sit in oppositione ad solem; tunc enim totum hemisphaerium eius inferius illustratur a sole, et dicitur plena. Postmodum vero paulatim incipit deficere, et fit amphicurtos, quousque distet secundum quartam partem circuli; et tunc dicitur dichotoma, quasi ex media par­ te clara; cuius claritas postmodum, dum ci­ tra dimidium deminuitur, fit lunularis, usque ad coniunclionem. Sic igitur patet quod in augmento multoties, sive secundum plurimum, luna est arcualis seu lunularis, aut amphicurtos; sed semel in augmento est dichotoma et semel in de­ cremento, quando scilicet distat a sole secun­ dum quartam partem circuli. 447 [7]. Hoc autem non contingeret si luna non esset sphaericae figurae. Manife­ stum est enim quod, si superficies eius quae est versus nos esset tota plana, simul incipe­ ret illustrari a sole, et etiam obscurari, non successive per continuum augmentum et de­ crementum. Ex quo manifestum est quod ha­ bet sphaericam tumorositatem, per quam contingit quod paulatim augetur eius clari­ tas vel obscuritas: quod non contingeret cuiuscumque esset alterius figurae quam sphae­ ricae. 448 [8|. Secundo ostendit idem ('■’) per astrologicas observationes, ex quibus manife­ statur quod eclipses solis sunt lunulares, idest arcuales : incipit enim sol obscurari secundum arcualem figuram, per interpositionem lunae inter nos et solem. Quod non contingeret nisi luna esset sphaericae figurae: corpora enim sphaerica se invicem secant secundum arcuales sectiones, ut a mathematicis pro­ batur. Sic igitur, si unum astrum est tale, scilicet luna, consequens est quod omnia etiam alia astra sint sphaericae figurae. Quod quidem fundatur super hoc quod omnes stellae sunt eiusdem naturae. 449[9]. Dicit autem Averroës in suo commento quod sunt eiusdem naturae in specie, ita quod omnes stellae sunt sicut in(9) Cf. n. 5. 446-449 dividua eiusdem speciei. Quod quidem ma­ nifeste est falsum. Primo quidem quia, si es­ sent eiusdem speciei, haberent easdem specie operationes, et eosdem effectus, sicut patet in omnibus rebus naturalibus eiusdem speciei. — Secundo quia, cum motus caelestium cor­ porum sint naturales, sequeretur quod omnia corpora caelestia haberent uniformes motus: quod patet esse falsum tum de planetis per comparationem ad invicem, tum per compa­ rationem ad stellas fixas. — Tertio quia hoc repugnat perfectioni caelestium corporum. Probavit enim in primo (10) Aristoteles quod universum est perfectum, eo quod est unum (unum enim est in una specie): ex hoc enim apparet quod constat ex tota materia suae speciei. Unde et hoc ad perfectionem caele­ stium corporum pertinet, quod sit unum so­ lum in una specie. Videmus enim in inferio­ ribus corporibus multa individua esse unius speciei, propter aliquam impotentiam, vel quia unum individuum non potest semper durare; unde oportet quod species conserve­ tur per successionem individuorum in eadem specie. Tum etiam quia unum individuum non sufficit ad perfectam operationem spe­ ciei; sicut maxime patet in hominibus, quo­ rum unus iuvatur ab alio in sua operatione. — Pertinet etiam magis ad perfectionem uni­ versi, multiplicatio specierum, cum sit forma­ lis, quam multiplicatio individuorum, quae est materialis. Patet etiam rationem quam inducit esse ridiculosam. Dicit enim quod si essent di­ versa corpora caelestia diversae species unius generis, sequeretur quod corpora caelestia essent materialia. Hoc enim multo magis se­ quitur, si ponamus, sicut ipse vult, diversa corpora caelestia esse sicut diversa individua unius speciei; quia multiplicatio individuo­ rum in una specie fit per divisionem mate­ riae. Quamvis non oporteat a corporibus caelestibus totaliter materiam excludere. Non sequitur etiam, si corpora caelestia habeant materiam, quod sint generabilia et corrupti­ bilia, ut in primo C11) habitum est. Sic igitur dicendum est quod corpora cae­ lestia sunt unius naturae secundum genus, diversarum autem naturarum secundum spe­ ciem. Figura autem sphaerica sequitur in eis naturam generis, sicut et motus circularis. (10) Lcct. xx. (11) Lcct. VI. n. 6. --- 222 --- DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. χνιι LECTIO XVII. [nn. 450-457; (318-323)]. Proponuntur duae dubitationes in ordine ad ea quae determinata sunt de stellis. SCHEMA (Lect. XVII-XIX; nn. 450-478 [318-336]). Postquam ostendit naturam, motum, ordinem et figuram stellarum, Hic solvit quasdam dubitationes circa praedicta. r4 w ό ' II l 4 | β· c •2 4 I I \ < j i >4 4 | P R I) Proponit quaestiones 450 [318]. A) Excusat se a praesumptione 450 [318]. B) Movet quaestiones 451 [319]. j) quaestionem Tria praeconsiderat 451 [319]. 1) 1“ quaestio [319]. a) Movet 451 [319]. jj)451 Sententia Aristotelis 452 [319]. jjj) Disputatio 453 [319]. b) Probat quod supposuerat 455 [320]. j) Per experientiam propriam 455 [320]. jj) Per experientiam aliorum 455 [321]. 2) II» quaestio 456 [322]. C) Ostendit quaestionum difficultatem 457 [323]. I I \ II) Solvit eas 458 [324]. A) Solvit primam quaestionem, scii, de numero motuum caelestium corporum 458 [324]. 1) Ostendit quid oporteat supponere 458 [324]. 2) Ponit solutionem 459 [325]. a) Ponit solutionis principia 459 [325]. a’) De diversitate motus inter superiores planetas et primum mobile 459 [325l· j) Proponit principium 459 [325]. jj) Manifestat per exemplum 459 [326]. b’) De diversitate motus inter superiores planetas et inferiores 460 [327]. j) Ponit principia 460 [327]. jj) Ponit exempla 460 [330]. b) Applicat ea ad propositum 463 [332]. / B) Solvit secundam quaestionem, scilicet quare, cum in sphaera primi motus sint innumey Jjr-d rabiles stellae, in quolibet aliarum inferiorum non est nisi una 472 [333]. X n i) Prima solutio: ex excellentia primae sphaerae ad alias 473 [333]. .2 4 Λ 2) Secunda: secundum proportionem multitudinis stellarum ad multitudinem mo5 . tuum 475 [3341; j 3) Tertia: ex multitudine stellarum moventium unumquemque planetarum 476 [335], \ III) Epilogat quod dictum est de stellis 478 [336]. — 223 --- L. 11, 1. χνπ DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 291b24 - 292a18) Caput XII (60) Duabus autem dubitationibus en­ tibus, de quibus merito utique quili­ bet dubitabit, tentandum dicere quod videtur; dignum esse reputantes promptitudinem magis imputari verecun­ diae quam audaciae, si quis, propter philosophiam stare, et parvas suffi­ cientias diligit, de quibus maximas habemus dubitationes. Adhuc autem, multis existentibus ta­ libus, non minime mirabile propter quam quidem causam non semper plus distantia a prima latione moven­ tur pluribus motibus, sed intermedia plurimis. Rationabile enim utique vi­ debitur esse, primo corpore una lato latione, propinquissimum minimis mo­ veri motibus, puta duobus; habitum autem tribus, aut aliquo alio tali or­ dine. Nunc autem accidit contrarium: paucioribus enim sol et luna moven­ tur motibus quam erraticorum astro­ rum quaedam, quamvis longius a i medio et propinquius primo corpori sint ipsis. Palam autem hoc de quibusdam etiam visu factum est. Lunam enim I vidimus, dichotomam quidem existentem, subintrantem autem astrorum Martem, et occultatum quidem secun­ dum nigrum ipsius, exeuntem autem secundum clarum et lucidum. 321. Similiter autem et de aliis astris di­ cunt qui dudum observaverunt ex pluribus annis Aegyptii et Babylonii; a quibus multas credulitates habemus de unoquoque astrorum. 322. (61) Et hoc itaque merito dubitaverit utique aliquis, et propter quam cau­ sam in prima quidem latione tanta est astrorum multitudo, ut arithmeti­ corum esse videatur omnis ordo; in aliis autem unum solum singulare, duo autem aut plura non videntur in eadem infixa latione. 323. De his quidem igitur quaerere bene se habet, et ad eam quae ad plus intelligentiam; et quidem modicas ha­ bentes causas, et tanta elongatione di­ stantes ab his quae circa ipsa acci­ dentibus. Tamen ex his contemplanti­ bus nihil irrationabile utique vide­ bitur esse quod nunc dubitatur. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Promptitudo hominis ad considerandum difficiles quae­ stiones, magis imputanda est verecundiae quam praesumptioni; quando scilicet in rebus de quibus habemus maximas dubitationes, ex desiderio sciendi aliquis diligit rationes etiam parum sufficientes. 2. Subdivisio textus. - Tria praeconsideranda ad intellectum primae dubitationis, a) Primi astrologi hunc planetarum ordinem assignarunt: nempe, supremum planetam statuerunt Sa­ turnum, post quem posuerunt lovem, tertio loco Martem, quarto Solem, quinto Venerem, sexto Mercurium, septimo Lunam. Sed astrologi Aristotelis coaevi hunc ordinem immutarunt quantum ad Solem, ponentes ipsum immediate supra Lunam; et hanc positionem Aristoteles sequitur. Ptolomacus tamen, quam posteriores secuti sunt, ostendit magis veram esse antiquo­ rum opinionem, b) Anomalias seu irregularitates, quae circa motum planetarum apparent, Eudoxus, ad instantiam Platonis, conatus est ad rectum ordinem reducere, assignando pla­ netis diversos motus: quod et posteriores astrologi diversimode facere conati sunt. Has autem suppositiones non est necessarium esse veras : quia licet per ea salvarentur apparentia circa stellas, forte tamen praedicta apparentia salvantur etiam per alium modum, nondum ab hominibus comprehensum. Aristoteles tamen utitur huiusmodi suppositionibus, in ordine ad motus planetarum, tanquam veris, c) Quia vero circa solem et lunam non apparent tot irre­ gularitatum genera, sicut circa alios planetas, ideo Eudoxus unicuique superiorum planetarum assignavit quatuor motus, secundum quatuor sphaeras volventes corpus stellae; soli autem et lunae, quos ponebat esse infimos planctas, tres motus tantum tribuit, assignando eis solum tres sphaeras, proportionales tribus primis sphaeris aliorum planetarum. 3. Secundum hanc ergo positionem, movet Aristoteles primam dubitationem; dicens non minimum mirabile videri, quod pluribus motibus moveantur, non quidem astra illa quae plus distant a suprema sphaera, sed magis astra intermedia. Cum enim prima sphaera uno tantum motu moveatur, rationabile videtur quod, quanto astra sunt illi propinquiora, tanto paucioribus motis moveantur; cuius tamen contrarium accidit, secundum positionem Eudoxi. 4. Sed quia secundum eiusdem Eudoxi suppositiones non poterant salvari omnia quae — 224 — 450-451 DE CAELO ET MUNDO L. H, 1. xvii circa stellas apparent, Calippus, ad instantiam Aristotelis correxit istas suppositiones; addendo planetis qui in ordine situs post lovem veniunt, scilicet Marti, Veneri et Mercurio, unicuique unam sphaeram et unum motum; Soli autem et Lunae unicuique duos. Sic autem mota dubitatio locum non haberet: quia secundum hoc superiores planetae paucioribus moverentur motibus quam inferiores. 5. Quia tamen nec etiam hoc modo poterant omnia apparentia circa stellas salvari; et si­ militer inconveniens videbatur quod tanta multitudo sphaerarum concurreret ad motus pla­ netarum; idcirco Hipparchus et Ptolemaeus tribuerunt unicuique planetae unam pro­ priam sphaeram, excentricam supremae sphaerae, habentem nempe centrum aliud quam terra. Super has planetarum sphaeras posuerunt epicyclos; ita quod, praeter motum diurnum qui in toto caelo est ex motu primae sphaerae, superioribus planetis attri­ buerunt tres alios motus; quorum primus est secundum quem corpus stellae circuit epicyclum, alter secundum quem centrum epicycli circuit sphaeram, tertius secundum quem ipsa sphaera movetur ab occidente in orientem. Mercurio autem, praeter istos motus attribuerunt quartum, quo scilicet centrum sphaerae ipsius movetur in quodam parvo circulo circa centrum mundi. Lunae vero, praeter istos quatuor motus, attribuerunt quintum, scilicet motum capitis et caudae, quo moventur nodi in quibus sphaera eius secat zodiacum. Sed soli, praeter motum diurnum, non attribuerunt nisi duos motus: unus quo movetur in suo excentrico, alter quo sphaera eius movetur ab occidente in orientem. - Quia ergo Mercurio et lunae, qui sunt in­ feriores planetarum, attribuunt plurimos motus; soli vero, quem ponunt medium, paucis­ simos; ceteri autem superiores planetae medio modo se habent in numero motuum; patet Ari­ stotelis dubitationem in hoc systemate vere procedere. 6. Probatur id quod suppositum fuit supra (n. 3), scilicet quod ordo planetarum se habet sicut ibi dictum est. Et primo quantum ad aliquos planetas, per hoc quod ipse viderat, nempe occultationem Martis per interpositionem lunae inter ipsum et nos; quod contingere non posset, nisi luna sit infra Martem. - Secundo quantum ad alios planetas, per ea quae alii viderunt, scilicet Aegyptii et Babylonii; quorum studium maxime circa astrologiam fuit, et ex quibus multas observationes de unaquaque stellarum habemus. 7. Proponitur secunda dubitatio·, quare nempe in prima sphaera, quae movetur primo motu, tanta sit multitudo stellarum; in aliis autem inferioribus non sit nisi una stella - Obser­ vandum quod tempore Aristotelis nondum erat deprehensus motus proprius stellarum fixa­ rum ab occidente in orientem: unde ponebant antiqui sphaeram stellarum fixarum esse pri­ mum mobile, et eius esse unum motum tantum, nempe diurnum. 8. Difficultas harum quaestionum. Litterae interpretationes iuxta Alexandrum, Simplicium et Averroëm. - Ista autem de quibus est quaestio, difficultatem habent: quia modicum de causis eorum percipere possumus, et accidentia ipsorum sunt magis remota a cognitione no­ stra, quam corpora ipsa sint distantia a nobis secundum situm corporalem. COMMENTARIUM S. THOMAE 450 [1]. Postquam determinavit Philoso­ phus de stellis, ostendens earum naturam, motum, ordinem et figuram, hic solvit quas­ dam dubitationes circa praedicta t.1). Et circa hoc duo facit: primo ponit quae­ stiones [318]; secundo solvit eas, ibi [324] : Sed nos ut de corporibus (2) etc. Circa primum tria facit: primo excusat se a praesumptione pertractandi has difficiles quaestiones [318]; secundo movet eas, ibi [319]: Adhuc autem (3) etc.; tertio ostendit quaestionum difficultatem, ibi [323] : De his quidem (4) etc. Dicit ergo primo [318] quod, cum circa stellas sint duae dubitationes de quibus ra­ tionabiliter quilibet potest dubitare, tentare debemus dicere circa istas dubitationes id quod nobis videtur; ita scilicet quod nos re­ putemus dignum esse quod promptitude ho­ (1) (2) (3) (4) Cf. lect. X. n. 1. Lect. sq. n. sq. n. 8. minis considerantis huiusmodi quaestiones, magis debeat imputari verecundiae, idest ho­ nestati vel modestiae, quam audaciae, idest praesumptioni; si tamen ille qui huiusmodi dubitationes considerat, diligat etiam parvas sufficientias, idest parum sufficientes rationes, ad inveniendum de illis rebus, de quibus ha­ bemus maximas dubitationes; et hoc propter desiderium quod quis habet ad philosophiam, ut scilicet eius principia stent, idest firma permaneant. 451 [2], Deinde cum dicit [319]: Adhuc autem etc. (vel secundum aliam litteram, Est autem etc.), movet dubitationes duas : qua­ rum secunda incipit ibi [322] : Et hoc ita­ que (5) etc. Circa primum duo facit : primo movet quaestionem [319]; secundo probat quod sup­ posuerat, ibi [320] : Palam autem hoc de quibusdam (6) etc. (5) n. 7. (6) n. 6. 225 — L. il, 1. xvii DE CAELO ET MUNDO Circa primum [319], tria praeconsideranda sunt ad intellectum huius dubitationis. Quo­ rum primum est quod Aristoteles alium or­ dinem videtur assignare planetarum, quam astrologi nostri temporis. Primi enim astro­ logi posuerunt supremum planetam esse Sa­ turnum, post quem posuerunt lovem, tertio loco Martem, quarto Solem, quinto Vene­ rem, sexto Mercurium, septimo Lunam. Astrologi autem qui fuerunt tempore Plato­ nis et Aristotelis, mutaverunt hunc ordinem quantum ad Solem, ponentes eum immedia­ te supra Lunam, sub Venere et Mercurio; quam positionem hic Aristoteles sequitur. Sed Ptolomaeus postea hunc ordinem plane­ tarum correxit, ostendens verius esse quod antiqui dixerunt; quod etiam moderni astro­ logi sequuntur. Secundo considerandum est quod circa motus planetarum quaedam anomaliae, idest irregularitates, apparent; prout scilicet plane­ tae quandoque velociores, quandoque tardio­ res, quandoque stationarii, quandoque retro­ gradi videntur. Quod quidem non videtur esse conveniens caelestibus motibus, ut ex supra (7) dictis patet. Et ideo Plato primus hanc dubitationem Eudoxo, sui temporis astrologo, proposuit; qui huiusmodi irregula­ ritates conatus est ad rectum ordinem redu­ cere, assignando diversos motus planetis; quod etiam posteriores astrologi diversimode facere conati sunt. Illorum tamen supposi­ tiones quas adinvenerunt, non est necessa­ rium esse veras : licet enim, talibus suppo­ sitionibus factis, apparentia salvarentur, non tamen oportet dicere has suppositiones esse veras; quia forte secundum aliquem alium modum, nondum ab hominibus comprehen­ sum, apparentia circa stellas salvantur. Ari­ stoteles tamen utitur huiusmodi suppositioni­ bus quantum ad qualitatem motuum, tan­ quam veris. Tertio considerandum est quod circa so­ lem et lunam non apparent tot irregularita­ tum genera, sicut circa alios planetas: nam in sole et luna nunquam apparet statio vel retrogradatio, sicut in aliis planetis, sed so­ lum velocitas et tarditas. Et ideo Eudoxus, qui primo conatus est has irregularitates di­ rigere, ad instantiam Platonis, pauciores mo­ tus assignavit soli et lunae, quos dicebat es­ se infimos planetas, quam superioribus pla­ netis. Quorum unicuique assignabat quatuor mo­ tus, secundum quatuor sphaeras volventes corpus stellae infixum in infima earum : ita scilicet quod prima sphaera movet corpus stellae ab oriente in occidentem, secundum motum diurnum; secunda movet corpus stel­ lae e converso ab occidente in orientem in Zodiaco, qui dicitur motus longitudinis; ter­ tia autem sphaera movet corpus stellae motu latitudinis, secundum quod contingit quod (7) Lcct. VIII sq. 451-453 stella quandoque est australior, quandoque borealior in Zodiaco. Ponebat autem polos huius tertiae sphaerae esse in Zodiaco; unde sequebatur quod circulus maior, aeque di­ stans ab utroque polo, transiret per polos Zodiaci; ex quo sequi videbatur quod pla­ netae, secundum motum latitudinis, quando­ que pervenirent usque ad polos Zodiaci; quod tamen nunquam apparet. Unde ponebat quartam sphaeram, quae moveret stellam in oppositum huius motus, ita quod nunquam pervenit ad polos Zodiaci. Soli autem et lu­ nae non attribuit motum huius quartae sphae­ rae; sed apparentia eorum conatus est sal­ vare, solum ponendo tres sphaeras, propor­ tionales primis tribus sphaeris aliorum plane­ tarum; ita tamen quod luna habet maiorem motum latitudinis quam sol, sicut expositum est in XII Metaphys. (8). 452 [3]. Secundum hanc ergo positionem, Aristoteles hic quaestionem format. Et dicit quod, cum multa sint talia dubitabilia circa stellas, non minime videtur mirabile, propter quam causam non semper astra quae plus di­ stant a motu primae sphaerae moventur plu­ ribus motibus, sed intermedia moventur plu­ rimis, scilicet quinque planetae, qui, secun­ dum positionem Eudoxi, moventur quatuor motibus. Rationabile enim utique esse vide­ tur quod, cum prima sphaera moveatur uno solo motu, quod astrum ei propinquissimum moveatur paucissimis motibus, puta duobus; habitum autem, idest consequenter se ha­ bens, moveatur tribus, vel quocumque tali ordine progrediatur. Sed nunc accidit con­ trarium, secundum positionem Eudoxi, se­ cundum quem sol et luna moventur paucio­ ribus motibus, idest solis tribus, quam quae­ dam stellarum errantium, quas ponebat ha­ bere quatuor motus; quamvis quinque plane­ tae longius distent a medio mundi, idest ter­ rae, et propinquiores sint primo corpori, idest supremae sphaerae, ipsis, idest sol et lu­ na, secundum opinionem quae habebatur tempore Aristotelis et Platonis. 453 [4|. Est autem ulterius sciendum quod, quia secundum suppositiones Eudoxi non poterant omnia apparentia circa stellas salvari, quidam alius astrologus, Callippus nomine, ad instantiam Aristotelis, correxit Eudoxi suppositiones; addens quidem Marti et Veneri et Mercurio, unicuique unam sphae­ ram et unum motum; Soli autem et Lunae, unicuique duos. Et sic Saturno et Io vi assi­ gnavit quatuor motus, unicuique autem infe­ riorum planetarum quinque: et sic non ha­ beret locum dubitatio quam hic movet Ari­ stoteles, quia superiores planetae, secundum hunc modum, paucioribus motibus moventur quam inferiores. Ponebat etiam unicuique planetarum quasdam alias sphaeras revolven­ tes, ut expositum est in XII Metaphys. (9). (8) S. Thom. lecl. X; Did. lib. XI. c. VIII. n. 6. (9) S. Thom. cit. lect. X; Did. loc. cit.. n. 8. ---- 226 --- 454-456 DE CAELO ET MUNDO 454 [5], Sed nec secundum hanc positio­ nem poterant omnia apparentia circa stellas salvari, praecipue quantum ad propinquita­ tem et remotionem stellarum a nobis; quae deprehenditur ex hoc quod planetae, eadem dispositione acris existente, quandoque maio­ res, quandoque minores videntur. — Simili­ ter etiam inconveniens videbatur quod tanta multitudo sphaerarum ad movendum plane­ tas concurreret; et praecipue videbatur super­ fluum quod cuilibet planetae attribueretur una sphaera quae ipsum revolveret ab oriente in occidentem motu diurno, cum hoc cau­ sari possit suprema sphaera, totum caelum hoc motu revolvente. Et ideo Hipparchus et Ptolomaeus posue­ runt unicuique planetae unam solam sphae­ ram; quam tamen posuerunt non esse supre­ mae sphaerae concentricam, sed habere aliud centrum praeter terram; ita quod, cum planeta est in parte sphaerae magis distante a nobis, corpus planetae minus videtur et tar­ dioris motus; cum autem est in opposita parte, videtur maius et velocioris motus. Praeter hoc autem posuerunt quosdam par­ vos circulos, quos epicyclos dicunt, qui mo­ ventur super huiusmodi sphaeris; ita quod corpora planetarum in huiusmodi epicyclis moventur, non tanquam infixa in huiusmodi circulis, sed quasi motu progressivo eos re­ gyrant. Sic igitur praeter motum diurnum, quem toti caelo attribuunt ex motu primae sphae­ rae, quatuor planetis, scilicet Saturno, lovi, Marti et Veneri, attribuunt tres motus: quo­ rum unus est secundum quem corpus stellae circuit epicyclum; secundus est secundum quem centrum epicycli circuit sphaeram; tertius autem est secundum quem ipsa sphae­ ra movetur ab occidente in orientem, qui­ buslibet centum annis gradu uno, secundum motum stellarum fixarum, qui quidem dicitur motus angis vel apogaei, idest maximae di­ stantiae in circulo excentrico. Super hos autem tres motus addunt quar­ tum motum Mercurio, quo dicunt centrum sphaerae ipsius moveri in quodam circulo parvo circa centrum mundi. Quos etiam qua­ tuor motus attribuunt lunae, superaddentes ei quintum. Cum enim circulus sphaerae lu­ naris, super quem intelligitur moveri centrum ! epicycli eius, declinet a Zodiaco ad meri­ diem et septentrionem, necesse est quod hu­ jusmodi circulus secet Zodiacum in duobus punctis, qui dicuntur nodi, sive caput et call­ ida; jn quibus tantum locis luna existente, jpossuM contingere eclipses lunares et sola­ ires; quae non semper contingunt in eadem parte circuli. Et ideo ex hoc ponunt quintum motum in luna, secundum quem praedicti nodi moventur; qui dicitur motus capitis et caudae. Corpus autem solis non dicunt mo­ veri in aliquo epicyclo, sed in suo excentrico. Unde non attribuunt soli nisi duos motus: unum scilicet quo corpus solis movetur in — )17 — De Caelo et Mundo. L. 'Il, 1. xvi 1 excentrico; et alius est motus augis, quem attribuunt sphaerae solis, sicut attribuunt sphaeris aliorum planetarum. Et sic patet quod vere secundum hanc po­ sitionem procedit dubitatio quam hic Ari­ stoteles movet. Nam secundum hanc positio­ nem Mercurius et Luna, qui sunt infimi pla­ netarum, habent plurimos motus; sol autem, quem ponunt medium, habet paucissimos; alii vero planetae medio modo se habent. 455 [6]. Deinde cum dicit [320] : Palam autem hoc de quibusdam etc., probat quod­ dam quod supposuerat (10), scilicet ordinem planetarum esse qualem dixerat. Et primo quidem probat hoc quantum ad aliquid, per id quod ipse viderat: et dicit quod ordo quorundam planetarum manifestus est etiam visu. Dicit enim se vidisse quod lu­ na, dichotoma existens, idest ex media parte illuminata, subintravit stellam Martis (nam ipsa est velocioris motus quam Mars), et lu­ na secundum nigrum suum, idest secundum illam partem in qua erat obscura, occultavit Martem; et quod Mars exivit de sub luna pertranseunte ipsum, secundum partem lunae claram et lucidam. Secundo, cum dicit [321]: Similiter autem etc., manifestat ordinem planetarum quan­ tum ad alia, per ea quae alii viderunt. Et di­ cit quod similiter de ordine planetarum alio­ rum dicunt se vidisse illi, qui a multis tempo­ ribus retro talia observaverunt per multos an­ nos, scilicet Aegyptii et Babylonii, quorum studium maxime fuit circa astrologiam; ex quorum dictis habemus multas credulitates de unaquaque stellarum, scilicet observationes eorum. 456 |7J. Deinde cum dicit [322]: Et hoc itaque etc., movet secundam dubitationem. Et dicit quod merito potest aliquis dubitare quare in prima sphaera, quae movetur primo motu, est tanta multitudo astrorum, ut omnis oido eorum videatur arithmeticorum esse, idesi innumerabilium (non enim potest nume­ rus eorum comprehendi a nobis); in aliis au­ tem inferioribus orbibus invenitur singulari­ ter una sola stella, ita quod non videntur duae vel plures de stellis erraticis infixae esse uni sphaerae mobilj. Est autem hic considerandum quod tem­ pore Aristotelis nondum erat deprehensus mo­ tus stellarum fixarum; quas Ptolomaeus ponit moveri ab occidente in orientem super polos Zodiaci, quibuslibet centum annis gradu uno, ita quod tota revolutio earum compleatur in triginta sex millibus annorum. Et ideo anti­ qui ponebant sphaeram stellarum fixarum es­ se primum mobile et eius esse tantum unum motum, qui est motus diurnus. Sed supposito motu stellarum fixarum, oportet ipsam mo­ veri duobus motibus: scilicet motu proprio, qui est motus stellarum fixarum; et motu (10) — n. 3. L. Il, 1. XVH DE CAELO ET MÜNDO diurno, qui est motus supremae sphaerae, quae est sine stellis. 457 [8]. Deinde cum dicit [323]: De his quidem etc., ostendit difficultatem harum quaestionum. Et dicit bonum esse inquirere de his dubitationibus: subdit autem: et ad eam quae ad plus intelligentiam. Quam qui­ dem litteram Alexander dicit esse defectivam; et est subintelligendum quod ea quae circa hoc excedunt nostram intelligentiam, oportet magis suscipere, quam amplius quaerere per nos ipsos. Non autem est consuetudo Aristo­ telis, quamvis sit breviloquus, defectivis locu­ tionibus uti, ut Simplicius dicit. Et ideo ipse sic exponit : quod de his bene se habet quae­ rere, sed hoc non ad quoslibet pertinet, sed solum ad cos qui plus intelligunt. — Aver­ roës autem in suo commento exponit secun­ 457 dum hoc, ut intelligamus quod inquirere de his quaestionibus et in se bonum est, et etiam ad hoc est utile quod homo magis ac magis intelligat: qui enim se exercitat circa intelle­ ctum difficilium, magis potest intelligere alia, ut dicitur in III de Anima (1X). Ista autem quae inquirenda sunt, difficul­ tatem habent: quia modicum de causis eorum percipere possumus, et accidentia eorum ma­ gis sunt remota a cognitione nostra, quam etiam ipsa corpora elongentur a nobis secun­ dum corporalem situm. Et tamen, si ex his quae dicentur contemplemur harum dubita­ tionum veritatem, apparebit non esse irratio­ nabile id quod inquirendo dubitabile videba­ tur. (11) --- 228 --- Cap. IV, n. 5; S. Thom. lect. VII. DE CAELO ET MUNDO L. It, 1. Win LECTIO XVIII. [nn. 458-471; (324-332)]. Solvitur prima dubitatio lect. praeced. posita, de numero motuum caele­ stium corporum : quem etiam a modernis astrologis convenienter assi­ gnari ostenditur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 292al8 - b25) (Caput XII) 324. (61) Sed nos ut de corporibus ipsis ; solis et solitariis, ordinem quidem ha­ bentibus, inanimatis autem omnino, perquirimus. Oportet autem tanquam participantia existimare actione et vi- I ta: sic enim nihil videtur praeter ra- I tionem accidere. 325. (62) Videtur autem optime quidem ha­ benti existere quod bene sine actione, propinquissimo autem per paucam et unam, his autem qui longius per plu­ res. 326. Quemadmodum in corpore hoc qui­ dem neque exercitatum bene habere, hoc autem modicum deambulans; hoc autem et cursu indiget et lucta et pu­ gna. 327. Iterum autem alteri neque quantumcumque laboranti hoc utique adhuc existet bonum, sed alterum aliquid. 328. (63) Est autem dirigere difficile aut multa aut multoties. 329. Puta myrios astragalos Chios iacere difficile, sed unum aut duo facile. 330. Et iterum, quando hoc quidem indi­ guerit huius gratia operari, hoc au­ tem alterius, et hoc alterius; in uno quidem aut duobus facile adipisci, quanto autem utique per plura, dif­ ficilius. 331. Propter quod oportet putare astro­ rum actionem esse talem, qualis qui­ dem animalium et plantarum. Etenim hic hominis plurimae operationes: multorum enim eorum quae bene possunt adipisci, ut et multa operen­ tur et aliorum gratia. (64) Quod au­ tem est ut optime habens, nihil in- — 229 diget actione: est enim ipsum quod cuius gratia; actio autem semper est in duobus, cum et cuius gratia sit, et quod huius gratia. Aliorum autem animalium pauciores; plantarum au­ tem parva quaedam et una forte. Aut enim unum aliquid est quo sortietur utique, quemadmodum et homo; aut et multa omnia praevia sunt ad opti­ mum. 332. Hoc quidem igitur habet et participat optimo, hoc autem attingit prope per paucos motus, hoc autem per mul­ tos; hoc autem neque participat, sed sufficiens ad prope extremo venire. Puta si sanitas finis, hoc quidem uti­ que semper sanum est, hoc quidem extenuatum, hoc autem currens et ex­ tenuatum, hoc autem et aliud aliquid operans currendi gratia: quare plures motus. (65) Alterum autem non po­ test ad sanari pervenire, sed ad cur­ rere solum aut extenuari: et horum alterum finis ipsis. (66) Maxime qui­ dem enim illo sortiri fine optimum omnibus: si autem non, semper me­ lius erit quanto utique propinquius sit optimo. Et propter hoc terra qui­ dem totaliter non movetur; propinqua autem paucis motibus (non enim at­ tingunt ad extremum, sed usque quo possunt sortiri divinissimo principio); primum autem caelum confestim sor­ titur per unum motum; quae autem in medio primi et extremorum, at­ tingunt quidem, per plures autem at­ tingunt motus. L. il, J. xvm DE CAEI.O ET MUNDO SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Ad solvendam primam dubitationem (lect. praec. n. 3), oportet considerare corpora caelestia, non solum ut habentia ordinem quendam, sed etiam veluti participantia vitam et actionem in finem directam, sicut quae animam habent ratio­ nalem: nec refert utrum per modum animae necne, substantia intellectualis eis coniungatur. 2. Subdivisio textus. - Praemittuntur principia quibus solutio manifestatur. - Principium ad manifestandum quare planetae moventur pluribus motibus, primum autem mobile uno tantum motu. Triplex gradus invenitur eorum quae ad aliquod bonum perfectum pervenire possunt: prout nempe obtinent illud vel absque ulla actione, vel una, vel pluribus. Manife­ statur per exemplum. 3. Principium ad manifestandum quare inferiores planetae paucioribus motibus moventur quam superiores. Praeter praedictos gradus, est etiam quartus, eorum scilicet quae nonnisi aliquod bonum minus perfecto adipiscuntur. - Ostenditur diversitas quae in hoc gradu inve­ nitur. Afferuntur exempla. 4. Principium supra (num. praec.) positum exemplificatur. Ex praemissis oportet existi­ mare motus stellarum, quoad numerum, assimilari actionibus animalium et plantarum. Finis qui est bonum perfectum seu beatitudo, quae a Deo absque actione ulla obtinetur, et ab homine per multiplices operationes acquiritur, ab animalibus et plantis nullo modo acquiri potest: haec enim nonnisi quaedam quae ad talem finem praeexiguntur, attingere possunt; ut vitae conservationem plantae, animalia autem irrationalia, praeter hoc, sensibilium cogni­ tionem. 5. Respectu igitur boni perfecti, quinque esse ordines rerum infertur: quatuor enim iam dictis addere oportet id quod nullum praedictorum bonorum assequi potest, nullumque pro­ inde motum participat. - Ex praemissis patet unde contingat quod aliquid vel careat omni motu, vel habeat unum aut paucos motus, vel multas actiones seu motus habeat. 6. Adaptantur praemissa principia ad propositum. Supremum in entibus gradum obtinet id quod bonum perfectum seu optimum vel ex se habet, vel participat, Deus nempe et sub­ stantiae separatae. Proxime his accedit id quod per unum vel paucos motus optimum at­ tingit, quantum ad hoc quod sit causa corporalium et permanendae ipsorum : et talis est su­ prema sphaera. Tertium gradum habent superiores planetae, qui per mullos motus eosdem effectus producunt. Quarto autem loco veniunt ea quae, licet bonum perfectum attingere non valeant, ad ipsum aliquo modo appropinquant. 7. Quae dicta sunt num. praec., illustrantur per exemplum ex sanitate. - Ratio eorundem assignatur. - In unoquoque ordine possunt esse multi gradus. 8. Terra totaliter non movetur; quia maxime distat a summo ordine rerum, et non est causa aliorum. Quae sunt propinqua terrae, scilicet in quarto ordine, moventur paucis mo­ tibus; quia summum ordinem non attingunt, ita quod sint causae universales permanentiae rerum; sed intantum moventur, inquantum participant aliquid de similitudine primi principii, ut nempe sint et ipsa aliorum principium. Primum caelum autem per unum motum simili­ tudinem primi principii sortitur: et est secundus gradus. Intermedia tandem inter primum caelum et extrema corpora, sunt in tertio gradu: et haec similitudinem primi principii attin­ gunt per plures motus. 9. Proponitur dubium. Si tertius gradus attribuatur superioribus planetis, eo quod per plures motus perfectum bonum attingunt, videbitur quartus attribuendus soli et lunae, ita quidem quod isti non attingant bonum perfectum. Sed hoc est inconveniens: sol enim videtur no­ bilissimus esse planetarum; et tam ipse quam luna videntur habere maximam efficaciam in inferioribus corporibus. 10. Responsio Averrois, qui quartum ordinem attribuit aquae, aëri et igni; quae duplici motu moventur, nempe motu proprio, et motu quem consequuntur ex caelestibus corporibus. Tertium autem ordinem attribuit omnibus planetis, qui per plures motus consequuntur per­ lectum bonum, idest causalitatem universalem super inferiora. 11. Sed per hoc non solvitur dubitatio ab Aristotele mota. - Secundum igitur intentionem Philosophi, quartus ordo attribuendus est soli et lunae, qui secundum ipsum sunt infimi pla­ netae; quorum ordo in dignitate, iuxta cius principia, est secundum ordinem situs. - Optimum igitur in rebus est permanentia : quae in substantiis separatis est absque ullo motu, et ab iis in inferiora derivatur. Primum caelum, substantiis separatis propinquissimum, motu diurno est causa permanentiae rerum : unde maxime attingit ad similitudinem primi principii. Supe­ riores planetae sunt magis causa permanentiae quam inferiores: quod confirmatur ex Pto­ lemaeo et ex dictis astrologorum. Inferiores autem, scilicet sol et luna, maxime habent effi­ caciam ad transmutationes causandas in inferioribus corporibus; quod quidem non est opti­ mum, sed optimo praevium, inquantum inferiora corpora per transmutationes generationis — 230 — 458-460 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xviii et corruptionis consequuntur perpetuitatem in specie, quam in individuo habere non possunt. 12. Simplicius tamen non existimat in corporibus caelestibus ordinem nobilitatis esse se­ cundum ordinem situs; sed unumquodque ibi poni, ubi optimum est ipsum poni. - Attamen quod dictum est (num. praec.), magis verum esse videtur, secundum principia naturalia. 13. Explicatur quomodo in modernorum suppositionibus, satis convenienter videtur dispo­ situs numerus caelestium corporum, quamvis non secundum rationem a Philosopho hic as­ signatam. 14. Ex hoc quod Aristoteles ponit terram non participare motum, Alexander convenienter concludit eam esse inanimatam. Simplicius tamen docet contrarium (sequitur enim in hoc gentilium erronem, qui cultum divinitatis attribuebant terrae). Quod Aristoteles in libro de Anima reprobat, ostendens nullum corpus simplex esse animatum. Patet etiam quod quae in animalibus magis sunt terrea, insensibilia sunt. - Proponuntur et refelluntur diversa argumenta, quibus Simplicius sententiam suam probare conatus est. COMMENTARIUM S. THOMAE 458 |1 ]. Praemissis duabus dubitationi­ bus, hic ad earum solutiones accedit (]) : et primo solvit primam quaestionem [324]; se­ cundo secundam, ibi [333] : De dubitatione autem (12) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid oporteat supponere, ad hoc ut de facili solvatur quaestio primo mota [324]; secundo ponit solutionem, ibi [325] : Videtur au­ tem (3). etc. Dicit ergo primo [324] quod ideo prima quaestio difficilis videtur, quia nos inquirimus de corporibus caelestibus ac si essent sola cor­ pora habentia quendam ordinem, absque hoc quod sint animata; et sic videtur nobis quod debeat in eis esse ordo motuum secundum ordinem numerorum, et secundum situm cor­ porum. Sed ad hoc quod praedicta dubita­ tio solvatur, oportet opinionem habere de eis quod participent non solum vitam quamcumque, sed etiam actionem; quod est proprium habentium animam rationalem, quae agunt propter finem, tanquam habentia dominium sui actus, et non agunt ex solo naturae im­ petu, sicut omnia irrationalia. Hoc autem supposito, nihil videtur praeter rationem ac­ cidere. si multitudo motuum non procedat secundum corporum situm: quia magis est accipienda diversitas motuum et multitudo eorum secundum habitudinem ad bonum fi­ nale, quod est principium in omnibus agibilibus, ut patet per Philosophum in VIT Ethic. (45) et Π Physic. (s). Et est attendendum quod, quantum ad hoc, non refert utrum ponamus corpora caelestia moveri a substantiis intellectualibus coniunctis per modum animae, vel etiam separatis. Non autem esset via solvendi, si moverentur per solum naturae impetum, sicut corpora gravia et levia. 459 [2]. Deinde cum dicit [325]: Vide­ tur autem etc., ponit solutionem. (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. praec. n. 1. Lect. seq. n. seq. Cap. VIII. n. 4; S. Thom. lect. VIII. Cap. IX, n. 3 sqq.; S. Thom. lect. XV, n. 5 sq. Et primo ponit solutionis principia [n. 325]; secundo applicat ad propositum, ibi [332] : Hoc quidem igitur habet (6) etc. Circa primum duo facit: primo ponit prin­ cipia [325], ex quibus assignatur ratio quare superiores planetae moventur pluribus moti­ bus, primum autem mobile uno solo motu; secundo ponit principia, ex quibus assigna­ tur ratio quare superiores planetae moventur pluribus motibus, inferiores autem pauciori­ bus, secundum suppositionem Eudoxi, ibi [327] : Iterum autem alteri (7) etc. Circa primum duo facit: primo ponit prin­ cipium [325]; secundo manifestat per exem­ plum, ibi [326] : Quemadmodum in corpo­ re (8) etc. Dicit ergo primo [325] quod in his quae possunt pervenire ad aliquod bonum perfe­ ctum, triplex gradus invenitur. Quorum su­ premus est eius quod optime se habet, et non indiget aliqua actione ad acquirendum bonum perfectum; sed hoc existit ei sine aliqua actio­ ne. Secundus gradus eius est quod est pro­ pinquissimum in bonitate dispositionis opti­ mo, quod scilicet acquirit perfectum bonum per unam et modicam actionem. Tertius gra­ dus est eorum quae magis distant ab optimo, quae tamen acquirunt perfectum bonum per plures operationes. Deinde cum dicit [326] : Quemadmodum in corpore etc., manifestat per exemplum. Et dicit quod in corporibus videtur illud corpus optime esse dispositum, quod non indiget aliqua exercitatione ad bonam sui habitudi­ nem (quae dicitur euechidp, in secundo au­ tem gradu est corpus quod per modicam deambulationem consequitur bonam habitu­ dinem; in tertio autem gradu est corpus quod ad bonam habitudinem consequendam indi­ get multis exercitiis, puta cursu, lucta et pu­ gna. 460 [3], Deinde cum dicit [327]: Iterum autem alteri etc., ponit principia per quae sol­ vitur secunda pars quaestionis, quare scilicet (6) n. 6. (7) n. sq. (8) Infra hoc n. — 23I - . L. II, I. xviii DE CAELO ET MUNDO inferiores planetae paucioribus motibus mo­ tibus moventur quam superiores. Et primo ponit principia [327]; secundo ad­ hibet exemplum, ibi [331]: Propter quod oportet putare (9) etc. Circa primum tria facit : primo ponit esse quendam gradum inferiorem tribus praedi­ ctis [327]. Et dicit quod invenitur in quarto gradu aliquid quod, quibuscumque laboribus, non potest pertingere ad hoc quod adipisca­ tur bonum perfectum, sed potest consequi quoddam aliud bonum minus perfecto bono; puta si aliquod corpus per nullum exercitium posset consequi perfecte bonam habitudinem, sed per aliqua exercitia consequeretur ali­ quantulum meliorem dispositionem quam pri­ us habebat. Secundo, ibi [328] : Est autem dirigere etc., ostendit in hoc etiam gradu esse quandam di­ versitatem; dicens quod difficile est dirigere. idest rectificare, aut multa aut moltiotes: dif­ ficilius enim est rectum sc habere in multis quam in paucis. Multitudo autem accipi po­ test vel secundum diversitatem rerum, vel se­ cundum diversitatem actionum ordinatarum ad aliquid unum; ad quorum primum perti­ net quod dicit multa, ad secundum pertinet quod dicit multoties. maxime si actiones non simul fuerint. Ex quo apparet quod maioris virtutis est quod per multa potest in aliquod bonum pertingere, quam quod in illa multa non potest, et ita non consequitur illud bo­ num. Tertio, cum dicit [329] : Puta myrios etc., ponit exemplum dc eo quod nunc dictum est. Ei primo quantum ad hoc quod dixit multa: dicens quod difficile est proiicere myrios astra­ galos, idest decem millia astragalorum, quae sunt quaedam genera missilium, ex insula quae dicitur Chios, ubi sunt magni astragali (alia littera habet Coos, quae est alia insula Graeciae, in qua similiter sunt magni astra­ gali); facile est autem quod aliquis iaciat unum ex his vel duo. Secundo, ibi [330] : Et iterum etc., exemplificat quantum ad id quod dixit, multoties. Et dicit quod quando oportet operari aliquid huius gratia, et hoc alterius gratia, et illud adhuc alterius gratia (ita scilicet quod ad unum finem oporteat perveniri per multas actiones ad invicem ordinatas), facile est hunc finem adipisci, quando per unam actionem vel duas potest aliquis consequi finem; puta si aliquis emit equum ad hoc quod equitet, et equitando perveniat ad locum aliquem. Sed quando oportet ad finem pervenire per plures actiones, tunc hoc est difficilius; puta si non habeat pecuniam in promptu unde emat equum, sed oportet eam acquirere per operationem alicuius artificii, ad quae exer­ cenda iterum indigeat quaerere instrumenta alicuius artificii. Manifestum est igitur quod maior virtus requiritur, et ex parte intelle(9> n. scq. 460-462 ctus ordinantis et ex parte potentiae exequentis, per plures actiones pervenire in finem, quam per unam vel pauciores. 461 [4]. Deinde cum dicit [331]: Propter quod oportet putare etc., ponit exempla prae­ missi principii. Et dicit quod propter prae­ missa oportet existimare quod actio stellarum, secundum multitudinem vel paucitatem mo­ tus earum, sit similis actioni animalium et plantarum. Videmus enim quod in istis infe­ rioribus homo, habens perfectam animae vir­ tutem, habet multiplices operationes, quia po­ test multa bona adipisci: et propter hoc multa potest operari, non solum absolute, sed etiam secundum ordinem unius ad aliud, ut puta cum excogitat magnam seriem actio­ num ordinatarum in unum finem. Nec tamen propter hoc homo est optimum in universo: quia id quod est optimum in universo, scili­ cet Deus, nulla indiget actione quoad adipi­ scendum proprium bonum. Non enim habet aliquem finem extra se, quem oporteat adipi­ sci per aliquam actionem, sed ipse est finis sui ipsius et omnium aliorum : actio autem quae est propter finem, semper in duobus consistit, cum oporteat ibi considerari et fi­ nem cuius gratia aliquid agitur, et id quod est ad finem, quod agitur gratia huius, scili­ cet finis. Sed animalium praeter hominem sunt pau­ ciores actiones quam hominis: tum quia non habent actiones intellectivae partis; tum quia in actionibus exterioribus habent determina­ tum modum praefixum sibi a natura, sicut hi­ rundo semper eodem modo facit nidum. Sed plantae habent forte unam operationem tan­ tum, scilicet nutritivam, et hanc parvam, id­ est imperfectam, respectu operationis sensiti­ vae et intellectivae. Et huius diversitatis ratio est, quia finis ad quem pervenitur, vel est unum aliquod bonum perfectum, puta ad quem pervenit homo, scilicet beatitudo, quam homo consequitur per multas operationes; aut sunt multa quae praeexiguntur ad perfe­ ctum bonum, ad quorum aliquod pertingunt plantae et animalia per unam vel paucas ope­ rationes. Puta ad beatitudinem praeexigitur primo conservatio vitae, deinde cognitio sen­ sibilium, et ultimo apprehensio universalis ve­ ritatis, in qua consistit finalis beatitudo : et hanc solus homo consequitur, conservatio­ nem autem vitae consequitur planta per actum nutritivae partis, animalia autem irra­ tionabilia super hoc consequuntur cognitio­ nem singularium. 462 [5], Sic igitur palet ex omnibus prae­ missis quinque esse ordines rerum. Nam su­ premum in entibus est quod habet perfectum bonum sine actione; secundum autem est quod habet perfectum bonum per unum vel paucos motus; tertium autem est quod acqui­ rit perfectum bonum per multas operationes, sicut homo. Quartus autem gradus est qui non potest acquirere perfectum bonum ullo modo, sed acquirit aliquid praevium per pau- — 232 — 462-467 de caelo ET MUNDO cos motus vel per unum tantum, sicut anima­ lia et plantae. Relinquitur autem infimum esse quod nihil horum potest acquirere, et pro­ pter hoc non habet participare aliquem mo­ tum. Sic igitur quod aliquid omnino careat mo­ lli, potest dupliciter contingere: uno modo quia est perfectissimum, alio modo quia est imperfectissimum. Similiter etiam quod ali­ quid habeat unum vel paucos motus, potest dupliciter contingere: uno modo quia est propinquum perfectissimo, alio modo quia est propinquum imperfectissimo. Quod autem aliquid habeat multas actiones vel motus, contingit ex eo quod medio modo se habet. 463 [61- Deinde cum dicit [332]: Hoc quidem igitur habet etc., adaptat praedicta principia ad propositum. Et dicit quod in or­ dine rerum hoc quod supremum est, habet et participat optimo absque omni motu: quod quidem contingit substantiis separatis, quae sunt omnino immobiles. Dicit autem habet, propter supremam causarum, quae est Deus altissimus, qui est ipsa essentia bonitatis : di­ cit autem participat, propter inferiores sub­ stantias separatas, quae esse et bonum habent cx alio: nam participare nihil aliud est quam ab alio partialiter accipere. Hic est igitur pri­ mus et supremus ordo entium. Secundum or­ dinem distinguit, dicens quod est aliquid quod de propinquo attingit illud optimum per paucos motus: sicut suprema sphaera, quae intantum dicitur appropinquare ad il­ lud optimum, inquantum pertingit ad hoc quod sit causa universalis corporalium, et causa permanendae ipsorum. Deinde ponit tertium gradum, dicens quod aliquid appro­ pinquat ad bonum optimum per multos mo­ tus; sicut superiores planetae, qui etiam sunt causae universales effectuum in mundo, et permanentiae et fixionis rerum. Deinde ponit quartum gradum, dicens quod aliquid est quod non potest participare illud perfectum bonum, sed sufficit qualitercumque appro­ pinquet. 464 [7]. Et ad horum manifestationem subiungit exemplum, dicens quod, si pona­ mus sanitatem vitae finem, invenimus quan­ tum ad hoc aliquid esse optimum, quod sci­ licet semper est sanum. Tn secundo autem gradu est quod fit sanum per solam extenua­ tionem. idest subtractionem superfluorum. In tertio autem gradu est quod sanitatem qui­ dem adipiscitur per extenuationem, sed ad hoc quod extenuetur indiget cursu, et ad hoc quod currat requiritur quod aliquid aliud agat, ut sit aptum ad cursum: et sic habet plures motus quibus pervenit ad finem sani­ tatis. Quartus autem gradus est quod non po­ test pervenire ad hoc quod sanetur, sed per­ venit ad aliquid eorum quae sunt praevia sa­ nitati, puta ad hoc solum quod currat, vel etiam ulterius quod extenuetur; quorum neu­ trum est finis, sed eorum est aliquis finis, sci­ licet sanitas, ut dictum est. L. II, 1. xvm Et horum rationem assignat, dicens quod maxime optimum est omnibus finem sortiri qualitercumque, scilicet sive sine motu, sive per paucos, sive per multos motus. Si vero non contingat adipisci finem, semper tanto aliquid erit melius, quanto magis appropin­ quat ad optimum; puta quod pertingit ad extenuationem, quae est propinquissima sani­ tati, est melius quam quod pertingit ad cur­ sum. Ex quo etiam patet quod in unoquo­ que horum ordinum possunt esse multi gra­ dus. 465 [8]. Et quia terra maxime distat or­ dine naturae a summo ordine rerum, ideo to­ taliter non movetur, quasi non valens appro­ pinquare ad optimum per hunc modum quod sil causa aliorum. Illa vero quae sunt pro­ pinqua terrae, quae sunt in quarto ordine, paucis motibus moventur : quia non attin­ gunt ad alterum extremum, ut scilicet sint universales causae permanentiae rerum; sed intantum moventur, inquantum possunt sor­ tiri aliquid de similitudine primi et divinissi­ mi principii, in hoc scilicet quod et ipsa sint aliorum principia. Sed primum caelum statim sortitur hanc similitudinem per unum motum : quod pertinet ad secundum gradum. Illa vero quae sunt intermedia inter primum caelum et extrema corpora, quae sunt in ter­ tio ordine, attingunt similitudinem primi prin­ cipii in causando, per plures motus. 466 [9], In his autem quae dicta sunt, tria expressit: scilicet principium, quod habet et participat optimo : hoc enim exposuit esse divinissimum principium. Similiter etiam se­ cundum ordinem, qui per paucos motus at­ tingit perfectum bonum, attribuit primo cae­ lo. Quintum etiam ordinem, qui propter im­ perfectionem omni caret motu, attribuit ter­ rae. Remanet autem dubitatio de aliis duo­ bus ordinibus, quibus sint attribuendi. Nam si tertium ordinem attribuamus superioribus planetis, eo quod per plures motus conse­ quuntur perfectum bonum et durabile, vide­ bitur attribuere quartum ordinem soli et lu­ nae, ut dicamus quod non attingunt ad per­ fectum bonum : quod videtur inconveniens, praesertim cum sol videatur esse nobilissimus planetarum, et tam ipse quam luna videan­ tur habere maximam efficaciam in inferiori­ bus corporibus. 467 [10]. Et ideo Averroës dicit in com­ mento suo quod quartus ordo, eorum scilicet quae non attingunt perfectum bonum sed ap­ propinquant ad ipsum per paucos motus, at­ tribuitur tribus elementis, scilicet aquae, aeri et igni; quae quidem moventur duplici motu, scilicet motu proprio secundum naturam gra­ vitatis vel levitatis, et motu quem consequun­ tur ex caelestibus corporibus; sicut ignis et superior pars aëris moventur circulariter se­ cundum motum caeli, et mare fluit et refluit secundum motum lunae. Tertium autem ordi­ nem attribuit omnibus planetis, qui conse­ quuntur perfectum bonum, idest causalita- “ 233 — L. II, 1. xvnr DE CAELO ET MUNDO tem universalem super haec inferiora, per plu­ ies motus. 468 [11]. Sed secundum hunc intellectum, dubitatio quam movit Aristoteles remanet insoluta. Et ideo secundum intentionem Ari­ stotelis dicere oportet quod quartus gradus attribuatur soli et lunae, qui secundum ipsum sunt infimi planetarum. Et secundum princi­ pia Aristotelis, eorum ordo in dignitate est secundum ordinem situs eorum; eo quod su­ perior sphaera continet inferiorem, continens autem est nobilius et formalius contento, sic­ ut dicitur in IV Physic. (1011 *), et sicut postea dicetur in capitulo de terra (n). Secundum hoc ergo intelligendum est quod optimum in rebus est permanentia. Quae quidem in substantiis separatis est absque omni motu; et quidquid permanentiae est in inferioribus rebus, illinc derivatur. Et inde est etiam quod supremum caelum, quod est propinquissimum substantiis separatis, suo motu diurno est causa sempiternitatis et per­ manentiae rerum : et ideo maxime attingit ad similitudinem primi principii. Superiores autem planetae sunt magis causa permanentiae et durationis quam inferiores : unde Saturno at­ tribuuntur res fixae. Et inde est etiam quod, secundum Ptolomaeum in Quadripartito, quod ea quae sunt Saturni attribuuntur ad universalia loca temporum; ea autem quae sunt lovis, ad loca annualium temporum: ea vero quae sunt Solis et Martis et Veneris et Mercurii, ad loca mensium; transitus vero vero Lunae ad loca diurna. Conjunctiones etiam superiorem planetarum coaptantur ef­ fectibus magis universalibus et permanenti­ bus, secundum astrologos. Sol autem et luna, qui sunt inferiores planetae secundum Aristotelem, habent maxime efficaciam ad causandum transmutationes in istis inferiori­ bus corporibus : ouod quidem non est opti­ mum. sed aliquid ordinatum ad optimum et praevium ei; nam cornora inferiora ner trans­ mutationem generationis et corruntionis conseoiiuntur oerpetuitatem in soecie, quam in individuo habere non possunt. 469 [121. Simplicius tamen dicit in com­ mento quod non existimat ordinem nobilita­ tis esse in corporibus caelestibus secundum ordinem situs; sed quod unumquodque cor­ porum caelestium, sive nobilius sive minus nobile, ibi ponitur ubi optimum est ipsum noni; et ideo luminaria mundi, scilicet sol et luna, secundum Aristotelem propinquissime situantur inferioribus corporibus, quae indi­ gent illuminari ab eis — Illud tamen quod prius (*3) dictum est, magis verum esse vi­ detur, secundum convenientiam principio­ rum naturalium. (10) Cap. V, n. 5 sq,; S. Thon;. lect. VIII. n. 6 sq. (11) Lect. XX. n, 7, -(12) n: pracccd, 468-471 470 [13]. Secundum vero suppositiones· modernorum astrologorum, satis convenien­ ter videtur dispositus numerus caelestium corporum, licet non secundum rationem' quam Aristoteles hic assignat. Nam sicut supra (13) dictum est, et sicut Aristoteles dicit in XIT Metaphys. (14), oportet in cae­ lestibus motibus aliquid esse quod est causa perpetuitatis et durationis rerum, et oportet aliquid esse quod pertinet ad causam trans­ mutationis; et in unoquoque ordine oportet esse aliquod summum. Sicut igitur in ordine causalitatis permanentiae rerum, post pri­ mum motum qui revolvit totum, praeeminentiam obtinet octava sphaera; ita etiam in or­ dine causalitatis transmutationis rerum, sum­ mum locum obtinet sphaera solis, quae quo­ dammodo proportionaliter respondet in hoc ordine sphaerae stellarum fixarum; ita scili­ cet quod, sicut sphaera stellarum fixarum praeeminet in stellarum multitudine, quod congruit universalitati causalitatis eius, pro­ pter diversas effectuum species, ita etiam sphaera solis superabundat in magnitudine solaris corporis et luminositatis eius, propter efficaciam transmutandi inferiora corpora. Unde sicut sphaerae stellarum fixarum attri­ buuntur duo motus, scilicet motus proprius et motus superioris sphaerae; ita etiam soli attribuitur duplex motus, scilicet unus pro­ prius, quo movetur in suo circulo, et alius quo movetur sphaera eius secundum mo­ tum sphaerae stellarum fixarum. Utrique au­ tem sphaerae quasi deserviunt tres inferiores sphaerae. Ita scilicet quod sphaerae stellarum fixarum intelligantur deservire, ad causandum permanendam in rebus et ad universales ef­ fectus, Saturnus, lupiter et Mars: propter quod uniformes habent motus secundum nu­ merum; nam sicut dictum est (1S), unicuique eorum attribuuntur tres motus. Soli autem intelliguntur deservire tres inferiores plane­ tae, ad causandum transmutationem in re­ bus : et ideo gradatim diversificantur in nu­ mero motuum; ita scilicet quod Soli attri­ buantur duo motus, Veneri attribuantur tres. Mercurio quatuor, Lunae quinque. 471 [14], Est etiam sciendum quod, quia Aristoteles hic terram ponit non participare aliquem motum, Alexander convenienter di­ cit eam esse inanimatam. Sed Simplicius in suo commento declarat, dicens terram esse animatam (sequitur enim in hoc errorem gen­ tilium, qui cultum divinitatis terrae attribue­ bant). Quod Aristoteles reprobat in III de Anima (16) ostendens quod nullum corpus simplex est animatum. Quod etiam evidenti signo apparet: quia quae in animalibus sunt (13) (14) sq. (15) (16) — 234 Lect. IV, n. 12. S. Thom. lect. VI; Did. lib. XI. cap. VI. η. 10 Lect. pracced. n. 5. Cap. XIII. n. 1; S. Thom. Icet, XVIII. 471 DE CAELO ET MUNDO magis terrea, sicut ossa, insensibilia sunt. Si autem corpus caeleste, simplex existens, est animatum, non impedit hanc rationem: quia corpus caeleste non subiacet contrarietati, sic­ ut simplicia elementorum corpora. Nititur autem probare corpus terrae esse animatum, quia in aeternum durat, et ex eo quod aliquae partes terrae sunt animatae: non attendens quod ad corpora animata, ter­ ra et alia elementa habent habitudinem ma­ teriae, corpus autem caeleste habitudinem agentis. Agens autem nobilius est facto, sed factum nobilius est materia : unde etsi cae­ lum habet nobiliorem formam quam corpora animata, elementa tamen habent formam minus nobilem. Similiter etiam nititur ostendere quod non repugnat animationi terrae quod non move­ tur. Uno quidem modo quia etiam plantae sunt animatae, quae tamen non moventur se­ cundum locum. Sed in hoc fallitur: quia quamvis non moveantur motu locali, moven­ tur tamen motu augmenti et decrementi. Alio modo quia, cum etiam ea quae intelligunt dicat Aristoteles vivere, nihil prohibet terram esse animatam et viventem, licet non moveatur secundum locum : potest tamen esse quod intelligat. Sed hoc etiam est con­ L. II, 1. χνιπ tra Aristotelem, qui dicit in II de Anima (17) quod in corporibus corruptibilium non est aliquid habens intellectum sine sensu; terram autem insensibilem esse, manifestum est ex eo quod quotidie scinditur et atteritur. Ad­ huc autem, cum eadem sit natura totius et partis, sicut et idem motus, si terra tota ha­ beret animam intellectivam, oporteret quod quaelibet pars eius divisa esset animata et intelligens; et quod ulterius omnia corpora mixta, in quibus terra superabundat, essent talia; quod est derisibile. Addit etiam quod licet terra stet, habet tamen aliquam operationem quae est ipsum stare; ut sicut caelestis corporis est operatio movere, ita terrae operatio est stare vel quie­ scere. Sed in hoc fallitur: quia stare vel quiescere non est operatio, sed privatio ope­ rationis vel motus. Unde cum cuiuslibet vi­ ventis corporis oporteat esse aliquam opera­ tionem vitae, quae appareat in ipso corpore, et non solum in anima (alioquin frustra cor­ pori uniretur), manifestum est quod terra, in cuius corpore nulla vitae operatio apparet, non potest esse animata. (17) Cap. III. η. 7: S. Thom. lect. VI. - Cf. sup lcct. XIII. n. 5. 35 — L. H, 1. xix DE CAELO ET MUNDO LECTIO XIX. [nn. 472-478; (333-336)]. Solvitur secunda dubitatio lect. XV11 posita. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 292b25 - 293aI4) (Caput XII) (67) De, dubitatione autem quare se­ cundum primam quidem unam existentem lationem magna multitudo constat astrorum, aliorum autem singillatirn unumquodque accepit pro­ prios motus, (68) propter unum qui­ dem utique quis primum rationabili­ ter existimabit hoc existere: intelligere enim oportet vitae et principii unius­ cuiusque multam excellentiam esse primae ad alias. (69) Erit autem utique accidens secun­ dum rationes. Prima quidem enim, una existens, multa movet corporum divinorum: multae autem existentes, unum solum unaquaeque; errantium enim unumquodque pluribus fertur lationibus. Sic quidem igitur adaequat natura et facit ordinem, uni quidem lationi multa tribuens corpora, uni au­ tem corpori multas lationes. 335. (70) Et adhuc propter hoc quidem unum habent corpus aliae lationes, quia multa corpora movent, quae pri­ mae ultimae et unum astrum haben­ tis: in multis enim sphaeris ultima sphaera infixa fertur. Unaquaeque au­ tem sphaera corpus existit ens. Illius quidem igitur commune erit opus: haec quidem enim singularis propria per naturam latio, (71) haec autem velut apponitur. Omnis autem finiti corporis ad finitum virtus est. 336. Sed de circulari quidem motu latis astris dictum est qualia quidem secun­ dum substantiam sunt et secundum fi­ guram, et de latione et ordine ipso­ rum. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. 2. Prima solutio dubitationis secundae (lect. xvn, n. 7), sumpta ex excellentia primae sphae­ rae in comparatione ad alias, tum quantum ad vitam eius, tum quantum ad esse principium ceterorum, seu quantum ad universalem causalitatem; quatenus d) immediatius ordinatur ad primum motorem; b) continet et revolvit alias sphaeras; c) habet simplicissimum et velocis­ simum motum. Atqui in corporibus caelestibus nobilissimum et magis activum est stella. Ergo convenit primae sphaerae, per comparationem ad alias, abundare stellis. 3. Nihil autem differt ad propositum, si supponatur stellarum fixarum sphaeram non esse supremam. Motus enim supremae sphaerae, quae stellis caret, ordinatur ad motum stel­ larum fixarum : unde illa sphaera prima, quantum ad ordinem motus, cadit in eundem or­ dinem cum sphaera stellarum fixarum. Et ideo Aristoteles signanter dixit multas stellas esse secundum primam lationem, non autem secundum primam sphaeram. 4. Secunda solutio, sumpta ex proportionis aequalitate inter stellas fixas et planetas. Ra­ tionabiliter natura disposuit quod, sicut uni primo motui attribuuntur multae stellae, ita uni corpori, cuilibet nempe planetarum, attribuuntur multi motus. Planetae enim sunt quasi in­ strumenta supremae sphaerae, quae est quasi principaliter agens in corporibus; sed instru­ mentum agit inquantum motum, principale agens autem secundum virtutem propriam: ergo convenit supremae sphaerae abundare stellis, in quibus virtutes activae radicantur, planetis autem abundare motibus. - Salvatur pariter haec ratio etiam secundum modernorum posi­ tionem. 5. Tertia solutio, sumpta ex multitudine sphaerarum unumquemque planetam moventium, secundum antiquos. Omnes sphaerae ita ordinatae sunt ad invicem, quod superior movet omnes inferiores ordinatas ad motum eiusdem planetae. Unde si superior, cum hoc motu, — 236 — 472-475 DE CAELO ET MUNDO L. II, I. χιχ haberet etiam movere plures stellas, esset ei laboriosum : nam cuiuslibet corporis est virtus finita in comparatione ad aliud corpus. 6. Non sic intelligendum est quod dicitur de difficultate movendi, quasi sit pondcrositas in stellis, aut aliquid resistens motui; sed quia prima sphaera in hypothesi careret excessu virtutis necessario. - Finita proportio sphaerae moventis ad corpora mota, ponitur ex eo quod sphaera movens est corpus. Unde secundum intentionem Philosophi, movens immate­ riale habet excessum infinitum supra corpus quod ab eo movetur. Ex quo arguitur de falsitate Averroës in suo commento. Tertia solutio non habet locum in modernorum positione. 7. Epilogus eorum quae dicta sunt de stellis. COMMENTARIUM S. THOMAE 472 [1|. Praemissa solutione primae du- i lis, ordinatur ad motus stellarum fixarum; sic­ bitationis, hic solvit dubitationem secun­ ut, secundum antiquos astrologos, unusquisque dam ('), qua scilicet quaerebatur quare, cum planeta habet multas sphaeras carentes stella, in sphaera primi motus sint innumerabiles ordinatas ad motum stellae infixae in ulti­ stellae, in qualibet aliarum inferiorum non ma earum. Et secundum hoc, quantum ad est nisi una. ordinem motus, illa sphaera prima cadit in 473 |2]. Ponit autem ad hoc tres solu­ eundem ordinem cum sphaera stellarum fixa­ tiones. Quarum prima est sumpta ex excel­ rum. Propter quod etiam Aristoteles signan­ lentia primae sphaerae ad alias. Et dicit [333] ter dicit esse multas stellas secundum primam quod, circa dubitationem qua dubitatur qua­ lationem, non autem secundum primam re secundum motum primae sphaerae, qui sphaeram: quia lationes determinantur secun­ est unus, invenitur magis multitudo astro­ dum stellas, propter quas deferendas moven­ rum, in aliis autem sphaeris inferioribus pla­ tur sphaerae, non autem secundum sphaeras. netarum unaquaeque stella seorsum accipit Hoc autem solum infert quod motus stella­ proprios motus (ut scilicet alii sint motus Sa­ rum fixarum non erit omnino simplex, ut turni, alii lovis, et sic de aliis, cum tamen Aristoteles supponit, sed compositus ex duo­ omnes stellae fixae sint locatae secundum bus motibus. unum motum), dicendum est quod aliquis 475 [4[. Secundam rationem ponit ibi potest existimare hoc rationabile esse, primo [334] : Erit autem utique etc.; quae quidem quidem propter hoc unum, quia oportet insumitur secundum proportionem multitudinis telligere quod prima sphaera habeat magnam stellarum ad multitudinem motuum. Et dicit excellentiam in comparatione ad alias sphae­ hoc quod in dubitatione ponitur, secundum ras: tum quantum ad vitam, quia scilicet ha­ rationem accidere. Nam prima latio cum sit bet nobiliorem vitam, utpote habens nobilio­ una, secundum eam moventur multa caele­ rem animam; tum quantum ad hoc quod est stium corporum (quae vocat corpora divina, esse principium uniuscuiusque, quia scilicet propter sui perpetuitatem) : inferiores autem universalis causalitas magis competit primae lationes, multae earum movent unum corpus sphaerae quam alicui aliarum. Quae quidem solum; quia quaelibet stellarum errantium, id­ excellentia considerari potest ex tribus : pri­ est planetarum, movetur pluribus motibus, ut mo quidem quia immediatius ordinatur ad supra (3) dictum est. Sic igitur natura facit primum motorem; secundo quia continet et quandam proportionis aequalitatem inter stel­ revolvit omnes alias sphaeras; tertio autem las fixas et planetas, et ordinate eas dispo­ quia habet motum simplicissimum et velo­ nit: ita scilicet quod uni primo motui attri­ cissimum. Manifestum est autem quod id buit multa corpora, idest multas stellas; e quod est nobilissimum et magis activum in converso autem circa planetas, uni corpori, corporibus caelestibus, est stella; quod osten­ idest uni stellae, attribuit multos motus. dit luminositas ipsius. Et ideo conveniens est Et rationabiliter ita distribuit. Nam planetae quod prima sphaera abundet in multitudine sunt quasi instrumenta quaedam supremae stellarum, per comparationem ad alias sphae­ sphaerae, quasi principaliter agentis in cor­ ras. poribus, inquantum planetis mediantibus quo­ 474 [3|. Si vero supponamus quod sphae­ dammodo deferuntur et coaptantur multipli­ ra stellarum fixarum non sit suprema sphaera, ces virtutes stellarum fixarum ad haec infe­ sed sit alia sphaera ea superior, in qua nulla riora. Instrumentum autem agit inquantum est stella, nihil differt ad propositum. Quia est motum, principale autem agens agit se­ motus sphaerae non est nisi propter motum cundum formam et virtutem propriam: et stellae, ut dicitur in XII Metaphys. (12) : unde ideo conveniens est quod suprema sphaera ille motus supremae sphaerae quae caret stel­ abundet in multitudine stellarum, in quibus radicantur diversae virtutes activae, planetae autem abundant in multitudine motuum. (1) Cf. Icct. praeced. n. 1: et lect. XVTT. n. 7. (2) S. Thom, lect, X: Diet, lib. XT, cap. VIH, n. 10 sq. (3) — 237 — Lcct. XVII. n. 2 sqq. L. 11, 1. xix DE CAELO ET MUNDO 476-478 477[6|. Non autem est intelligendum Salvatur autem haec ratio etiam secundum , positionem modernorum astrologorum. Nam 1 quod ista difficultas accideret ex eo quod in etsi sphaera stellarum fixarum habeat duos stellis sit ponderositas aut aliquid resistens motui, sed quia oportet esse excessum mo­ motus, minimum tamen de secundo eorum ventis ad mobile: non autem posset esse participat, qui tardissimus est in ea. excessus superioris sphaerae secundum virtu­ 476 [5j. Tertiam rationem ponit ibi [335]: tem, si in inferioribus simul cum multitudine Et adhuc propter hoc etc.; quae quidem su­ sphaerarum esset multitudo stellarum, cum mitur ex multitudine sphaerarum moventium in corporibus stellarum abundet virtus cae­ unumquemque planetarum, secundum posi­ tiones antiquorum astrologorum. Et dicit lestium corporum. Est autem diligenter attendendum quod fi­ quod ideo in quolibet apparenti motu plane­ nitam proportionem ponit sphaerae moventis tarum invenitur unum tantum corpus stellae ad corpora mota, ex eo quod sphaera mo­ quae movetur, quia multa corpora sphaerica vens est corpus. Ex quo patet quod motor sunt quae movent stellam; ita scilicet quod il­ separatus, qui est substantia incorporea et lae quae primae, idest superiores, sunt moimmaterialis, non habet, secundum intentio­ livae illius sphaerae quae est in fine, et quae nem Aristotelis, finitum excessum supra cor­ habet in se ipsam stellam; quia stella move­ pus quod ab eo movetur, sed infinitum, ut­ tur infixa in ultima sphaera multarum sphae­ pote extra totum corpus magnitudinis exL rarum ordinatarum ad motum unius sphae­ stens, et per materiam non determinatum. rae (vel potest intelligi quod ultima sphaera Ex quo patet falsum esse quod Averroës di­ est quodammodo alligata superioribus sphae­ cit in suo commento, quod additio primi mo­ ris, et secundum earum motum movetur). toris supra potentiam moti non est infinita Manifestum est autem quod unaquaeque nisi in tempore infinito. Qualiter autem, si harum sphaerarum est corpus quoddam. Sic potentia motoris separati est infinita, non igitur commune opus omnium sphaerarum moveat velocitate infinita, scilicet in instanti; revolventium planetam est illius, idest sphae­ et qualiter, si potentia corporis est finita, cor­ rae supremae in illo ordine, quae revolvit pus possit durare tempore infinito, manife­ omnes inferiores: quia motus infimae sphae­ stum est in VIII Physic. (5). rae, in qua est planeta, est proprius motus Sciendum vero est quod tertia ratio non et naturalis ipsius planetae; motus autem su­ habet locum secundum modernos astrologos, periorum sphaerarum quasi apponuntur ad qui non ponunt planctis multas sphaeras, dirigendum irregularitatem quae videtur in quarum una movet omnes, sicut ponebant motu planetae, scilicet secundum velocitatem antiqui astrologi : qui tamen ponebant mul­ et tarditatem, retrogradationem, directionem et tas stellas rixas non moveri nisi ab una stationem. Et sic patet quod, cum sphaera sphaera. superior moveat omnes inferiores ordinatas 478 17]. Ultimo autem epilogando dicit ad motum eiusdem planetae, si cum hoc ha­ [336] : quod dictum est de stellis, quae mo­ beret movere plures stellas, esset ei laborio­ ventur motu circulari, qualia sint secundum sum: quia cuiuslibet corporis est virtus finita substantiam suae naturae et secundum figu­ per comparationem ad aliud corpus; osten­ ram : dictum est etiam de motu et ordine sum est enim in VIII Physic. (4) quod in ma­ ipsarum. gnitudine finita non est virtus infinita. (4) Cap. X, n. 2; S. Thom. Icct. XXT. n.' 6 sqq. (5) Vid. S. Thom. loc. supra cit. DF. CAF.LO ET MUNDO I- Π, 1. χχ LECTIO XX. [nn. 479-485; (337-344)]. Opiniones philosophorum de situ terrae. - Solvuntur rationes Pythagoricorum, qui non terram, sed ignem in medio ponebant. SCHEMA (Lect. XX-XXV; nn. 479-520 [337-378]). >4 .0 5 j Postquam determinavit de corpore caelesti, Hic determinat de terra. I) Dicit de quo est intentio 479 [337]. 4; II) Prosequitur propositum 480 [338]. 'PI A) Determinat de situ, quiete, figura terrae secundum opinionem aliorum 481 [338]. Pq A’) Ponit falsas opiniones quorundam circa terram 481 [338]. 1) Ponit opiniones aliorum circa situm terrae 481 [338]. >n' a) Ponit opiniones 481 [338]. γ· ] b) Ponit rationes eorum 482 [339]. oj j) Ponit qualitatem rationis eorum 482 [339]. -rf jj) Ponit ipsas rationes 483 [341]. d c) Solvit 485 [343]· d) Concludit 485 [344]. 2) Circa quietem et motum 486 [345]. a) Prima opinio 486 [345]. j) Ponit positiones 486 [345]. jj) Inducit quandam probationem ipsorum 488 [346]. jjj) Ostendit quomodo obviabant rationibus in contrarium 489 [347]. b) Secunda opinio 490 [348]. 3) Quantum ad figuram 491 [349]. a) Ponit opiniones 491 [349]. b) Ponit rationes duas pro secunda opinione et excludit 492-493 [350-352]. 7A·' £ μ 41 .2 5L o T1 jool B’) Assignat falsas rationes aliorum circa veram positionem de quiete terrae 494 [352]. 1) Movet dubitationem, scii, de causa quietis terrae 494 [353]. 2) Proponit solutionis insufficientiam, quam alii assignabant 496 [354]. 3) Ponit quinque solutiones praedictae dubitationis 497 [355]. a) Prima solutio, ex infinitate eius quod in terra subsistet 497 [355]. j) Eam ponit 497 [355]. jj) Ponit quomodo Empedocles eam derisit 498 [356]. b) Secunda solutio, ex aqua subsistente terrae, 499 [357]. j) Proponit eam, 499 [357]. jj) Improbat eam, tribus rationibus, 500-502 [358-360]. jjj) Assignat rationem defectus huiusmodi solutionum 503 [361]. / 77 g AI Ώ ml οo j 6 Ti J [ S \ LectioXXIIIa nn. 504-507 ] [362-365]· ' c) Tertia solutio, a parte aëris subsidentis terrae 504 [362]. j) Ponit solutionem 504 [362]. jj) Improbat eam tribus rationibus 505-507 [363-365]. d) Quarta solutio, quae est Empedoclis, ex velocitate circumgyrationis 508 [366]. a’) Ponit eam 508 [366]. b’) Improbat eam 509 [367]. j) Quantum ad quietem terrae 509 [367]. jj) Quantum ad motum, tribus rationibus 511-513 [369-371]. e) Quinta solutio ex simili habitudine caeli ad terram ex omni parte 514 [372]a’) Assignat hanc rationem 514 [372]. b’) Improbat eam 515 [373]. j) Ex hoc quod ratio non est necessaria, quatuor ratio­ nibus 515-518 [373-376]. jj) Ex hoc quod supponit falsum 519 [377]. C’) Epilogat 520 [378]. B) Determinat de terra secundum veritatem 521 [379]. Lectio XXIV,’ nn. 508-513 < [366-371]. — 239 — L il, 1. xx DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 293al5 - b!6) Caput XIII 337. (72) Reliquum autem de terra dicere, ubi existât posita, et utrum quiescen­ tium est aut motorum, et de figura ipsius. 338. De positione quidem igitur non ean­ dem omnes habent opinionem: sed pluribus in medio poni dicentibus, quicumque totum caelum finitum esse aiunt, contrarie autem qui circa Ita­ liam vocati Pythagorici dicunt. In me­ dio quidem enim ignem esse inquiunt; terram autem, unum astrorum existentem, circulariter latam circa medium, noctem et diem facere. Adhuc autem oppositam aliam huic adstruunt ter­ ram, quam antichthona nomine vo­ cant. 339. Non ad apparentia rationes et cau­ sas quaerentes, sed ad quasdam ra­ tiones et opiniones ipsorum apparen­ tia attrahentes et tentantes adornare. 340. (73) Multis autem utique et aliis si­ mul videbitur non oportere terrae me­ dii regionem assignare, credibile non ex apparentibus considerantibus, sed magis ex rationibus. 341. Honorabilissimo enim putant conve­ nire honorabilissimam habere regio­ nem; esse autem ignem terra quidem honorabiliorem, terminum autem in­ termediis, extremum autem et medium terminos. Quare ex his recogitantes, non putant in medio sphaerae poni ipsam, sed magis ignem. 342. Adhuc autem Pythagorici quidem, propter maxime convenire servari principalissimum totius, medium au­ tem esse tale, Jovis carcerem nomi­ nant hanc habentem regionem ignem. 343. (74) Tanquam medium simpliciter sit dictum et quod magnitudinis medium, et rei existens medium et naturae: quamvis, quemadmodum in animali­ bus non idem animalis et corporis medium, sic existimandum magis et circa totum caelum. Propter hanc qui­ dem igitur causam, nihil eos oportet timere circa totum, neque adducere carcerem ad centrum: sed illud quae­ rere medium, quale quid, et ubi aptum natum est. Illud quidem enim principium quod medium, et honora­ bile: loci autem medium assimilatur ultimo magis quam principio. Quod quidem enim determinatum, medium: quod autem determinans, finis. Hono­ rabilius autem continens et finis quam finitum: hoc quidem enim materia, hoc autem substantia consistentiae est. 344. (75) De loco quidem igitur terrae hanc habent quidam opinionem. SYNOPSIS 1. Postquam dictum est de caelo, relinquitur dicendum de terra, secundum quod est centrum motus caelestis: ac de tribus circa ipsam determinandum est, nempe de eius situ, de quiete, et de figura. 2. Argumentum huius lectionis, et divisio textus. 3. De situ terrae diversimode opinati sunt philosophi. Qui enim universum infinitum esse ponebant, situm determinatum terrae assignare non poterant. Eam in medio collocabant plu­ rimi eorum qui mundum finitum dicebant. Pythagorici vero, ignem in loco medio statuentes, terram nostram circa ipsum gyrare contendebant. Ponebant insuper aliam terram, antichthona appellatam, quae nostram in suo cursu sequitur, et ideo nobis occulta manet, propter terrae nostrae corpus interpositum inter nos et ipsam. - Pythagorici, metaphorice loquentes, per ignem quem ponebant in medio mundi, intelligebant calorem naturalem ex sole et stellis procreatum. Terram autem dicebant stellam, quia suo motu facit diem ac noctem. Per antichthona vero intelligebant lunam : vel quia luna obsistit solari lumini, vel quia est infima inter caelestia corpora. 4. Pythagorici non quaerebant rationes ad explicanda ea quae sensu apparent; sed potius ea quae ad sensum videntur, ad praeconceptas suas rationes reducere conabantur. Hoc autem licet in artefactis humanis convenienter fiat, in iis tamen quae ab arte divina procedunt, oportet e converso ex operibus quae videntur, considerare rationes onerum. - Multos alios praeter Pythagoricos similem de terrae situ opinionem habere possibile erat, procedendo, sicut illi, non ex his quae apparent, sed ex praeconceptis rationibus intelligibilibus. 5. Rationes Pythagoricorum, a) Honorabiliori corpori locus magis honorabilis debetur; inter loca autem supremum et medium sunt nobiliora, utpote continentia; non terrae igitur, sed igni, qui ad corpora caelestia in nobilitate proxime accedit, medium locum assignare oportet. — 240 — 479-482 DE CAELO ET MUNDO L. Il, L XX 6. b) Cum inter elementa principalissimum sit ignis, diligentissime conservari debet, sicut res pretiosae: ipsi ergo assignandus esi locus optime vallatus et firmatus, medium scilicet mundi. Quod idcirco metaphorice a Pythagoricis career seu custodia Tovis nuncupatur. - Quod si intelligamus ignem esse custodientem, oportet intelligere quod ipse ignis dicatur career lovis. 7. Solutio. Aliud est medium magnitudinis, aliud medium rei secundum naturam, per quod scilicet natura rei conservatur, sicut cor in animali. Tn universo medium secundum naturam est sphaera stellarum fixarum, quae est aliorum corporum principium, et inter alia maxime honorabilis: eique proinde debetur locus extremi continentis, aliis formalior et honorabilior, quia continens et finis. Terrae autem, quae est ignobilissima corporum, debetur locus medius, qui assimilatin' ultimo, eo quod continetur et determinatur ab aliis. - Conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 479 [1|. Postquam Philosophus determi­ navit de corpore caelesti, quod movetur cir­ culariter, hic determinat de terra, circa quam caelum movetur ('). Non autem intendit hic determinare de terra secundum quod est unum quatuor elementorum; sed secundum quod est centrum caelestis motus, sicut de ea tractant astrologi. Primo ergo dicit de quo est intentio [337]; secundo prosequitur propositum, ibi [338]: De positione quidem (1 23) etc. Dicit ergo primo [337] quod, cum dictum sit de caelo, relinquitur dicere de terra. De qua tria dicit se determinaturum: primo de situ eius, ubi scilicet sit posita; secundo de quiete eius, utrum scilicet sit de numero eorum quae quiescunt, vel quae moventur; tertio de figura eius, utrum scilicet sit sphae­ ricae figurae, vel cuiuscumque alterius. 480 [2], Deinde cum dicit [338]: De po­ sitione quidem etc., exequitur propositum. Et primo prosequitur praedicta tria secun­ dum opinionem aliorum [338]; secundo se­ cundum veritatem, ibi [379] : Nos autem di­ camus (·'*) etc. Circa primum duo facit: primo ponit fal­ sas opiniones quorundam circa terram [338]; secundo assignat falsas rationes aliorum cir­ ca veram positionem de quiete terrae, ibi [353]: Haesitare (vel Dubitare) quidem igi­ tur (45 ) etc. Circa primum tria facit : primo ponit opi­ niones aliorum circa situm terrae [338]; se­ cundo circa quietem et motum, ibi [345]: Similiter autem et de mansione ( ') etc.; ter­ tio quantum ad figuram, ibi [349]: Similiter autem et de figura (6) etc. Circa primum tria facit : primo ponit opi­ niones aliorum circa situm terrae [338]; se­ cundo ponit rationes eorum, ibi [339] : Non ad apparentia (7) etc.; tertio solvit, ibi [343]: Tanquam medium (8) etc. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Cf. lect. 1. n. 1. n. sq. Lcct. XXVI. Lect. XXII. Lect sq. ibid. n. 6. n. 4. n. 7. 481 [3], Dicit ergo primo [338] quod de situ terrae non omnes philosophi habent ean­ dem opinionem. Quicumque enim posuerunt totum universum esse infinitum, non potue­ runt assignare terrae determinatum situm, eo quod in infinito non est accipere medium et extrema. Sed plures eorum qui posuerunt to­ tum mundum esse finitum, dixerunt terram esse positam in medio mundi, sicut Anaxi­ mander, Anaxagoras, Democritus, Empedo­ cles et Plato. Sed quidam philosophi qui di­ cuntur Pythagorici, in partibus Italiae com­ morantes, e contra dixerunt quod ignis posi­ tus est in medio mundi : terra autem, ad mo­ dum unius stellarum, movetur circulariter circa medium mundi, et suo motu facit no­ ctem et diem, secundum diversam habitudi­ nem sui ad solem. Ponebant etiam et aliam terram, similiter circulariter motam circa me­ dium mundi, quam vocabant antichthona, eo quod est contraposita huic terrae; quae ta­ men a nobis videri non potest, propter hoc quod sequitur in suo motu terram istam, in qua nos habitamus, ita quod semper totum corpus terrae interponitur inter visus nostros et alteram terram. Et licet haec Pythagorici dicerent secun­ dum apparens suorum sermonum, intelligebant tamen, metaphorice loquentes, ignem esse in medio, quia calor naturalis ex sole et aliis stellis procreatus, usque ad medium mun­ di pertingit, omnia quodammodo contempe­ rans et conservans. Terram autem dicebant esse stellam, quia est causa diei et noctis per suam habitudinem ad solem. Terram autem aliam vocabant lunam: vel quia obsistit so­ lari lumini, sicut et terra, ut in eclipsibus pa­ tet; vel quia est terminus caelestium corporum versus nos, sicut et tetra est terminus ele­ mentorum. 482 [4], Deinde cum dicit [339]: Non ad apparentia etc., ponit rationes eorum. Et circa hoc duo facit: primo ponit qua­ litatem rationis eorum [339]; secundo ponit ipsas rationes, ibi [341]: Honorabilissimo enim (9) etc. Circa primum duo facit: primo ponit qua­ libus rationibus Pythagorici utebantur [339]. (9) n. sq. --- 24I --- I... II, i: XX DE CAELO ET MUNDO 482-485 Et dicit quod Pythagorici non quaerebant . regionem quae habet ignem, esse carcerem vel custodiam lovis. — Et hoc si intelligamus hoc modo rationes et causas, ut applicarent ignem esse custoditum. Si autem intelligamus eas ad ea quae sensu apparent; sed e con­ ignem esse custodientem, oportet e converso verso ea quae sensu apparent, conabantur re­ intelligere quod ignis qui habet hanc regio­ ducere, et per quandam violentiam attrahere nem, idest qui tenet medium locum, dicatur ad quasdam rationes et opiniones intelligibicareer lovis, quasi habens virtutem custo­ les, quas ipsi praecogitabant. Quod quidem diendi. conveniens est in his quae ab homine fiunt, 485 [7]. Deinde cum dicit [343]: Tan­ quorum principium est intellectus humanus: quam medium etc., solvit praedictam ratio­ in his autem quae arte divina sunt facta, nem. Et dicit quod Pythagorici in praedicta oportet, e converso ex ipsis operibus quae vi­ ratione utebantur nomine medii, ac si simpli­ dentur, considerare operum rationes: sicut citer, idest univoce, diceretur medium magni­ artifex ex rationibus praeconceptis assimilât tudinis, et id quod est medium rei secundum domum quam facit, sed quicumque alius vi­ naturam, per quod scilicet natura rei conser­ deret domum iam factam, ex ipso opere viso vatur: sicut videmus in animalibus quod non consideraret operis rationes. est idem medium a quo natura animalis con­ Secundo ibi [340]: Multis autem utique etc., servatur, quod est cor, et quod est medium ostendit quod eisdem rationibus Pythago­ quantum ad corporis magnitudinem, quod est ricorum, multos alios possibile est moveri. Et magis umbilicus. Et ita est etiam aestiman­ dicit quod multis aliis praeter Pythagoricos dum in toto caelo, idest in toto universo. Et videri poterit quod non oporteat mediam re­ propter hoc non oportet eos dubitare circa gionem assignare terrae; dum considerant id totum universum, quasi indigeat custodia, ita quod oportet credere, non ex his quae appa­ rent, sed magis ex intelligibilibus rationi- I quod oporteat carcerem sive custodiam uni­ versi attribuere centro, quod est medium ma­ bus. — Quod quidem non dicit quasi aliqui gnitudinis: sed oportet quaerere de eo quod praeter Pythagoricos hoc posuerunt ante Ari­ est medium naturae in universo, sicut in ani­ stotelem; sed quia possibile erat alios ex his mali, quale sit secundum naturam, et quis lo­ rationibus moveri. Unde dicitur post Aristo­ cus ei naturaliter competat. telem huius opinionis Archedemus fuisse. Et haec duo manifestat : primo quidem 483 [5J. Deinde cum dicit Honorabilissi­ ostendens quale sit medium universi quod mo enim etc., ponit duas rationes. Quarum proportionatur cordi animalis. Et dicit quod prima est quod putabant honorabilissimo cor­ est principium aliorum corporum, et maxi­ pori honorabilissimam competere regionem, me honorabile inter alia corpora : et haec est idest locum; eo quod loca proportionantur sphaera stellarum fixarum. corporibus secundum eorum naturam. Mani­ Non autem competit ei locus medius, sed festum est autem quod ignis est honorabilior magis locus extremi continentis: quia id quod quam terra; tum propter claritatem, tum pro­ est medium magnitudinis inter loca universi, pter virtutem activam, tum etiam propter sub­ magis assimilatur ultimo quam principio. Et tilitatem ipsius. Manifestum est etiam quod hoc ideo, quia medium est contentum et de­ termini sunt nobiliores his quae sunt inter­ terminatum omnibus aliis; id autem quod est media inter terminos, sicut terminus termina­ finis, idest extremum inter corpora secundum to, et continens contento. Illud autem quod ordinem locorum, habet rationem determi­ est extremum, idest supremum, in mundo, et nantis et continentis. Manifestum est autem medium mundi, ponebant esse quasi termi­ quod continens est honorabilius contento, et nos; quae propter hoc ponebant esse nobilis­ finis quam finitum: quia contentum et fini­ sima loca. Et ideo, ista cogitantes, non pone­ tum pertinent ad rationem materiae, esse au­ bant terram in medio sphaerae mundialis, tem continens et finiens, ad rationem formae, sed magis ignem, qui tenet secundum locum quae est substantia totius consistentiae re­ nobilitatis post caelestia corpora, quae sunt rum. Et ita corpora continentia sunt magis in extremo. formalia, corpora autem contenta sunt magis 484 [6J. Secundam rationem ponit ibi materialia. Et ideo in loto universo, sicut [342] : Adhuc autem Pythagorici etc. Et dicit terra, quae ab omnibus continetur, in medio quod Pythagorici ponebant ignem in medio localiter existens, est maxime materialis et mundi, propter hoc quod, cum sit principa­ ignobilissima corporum; ita etiam suprema lissimum inter elementa, maxime debet con­ sphaera est maxime formalis et nobilissima, servari, sicut res pretiosas diligentius custo­ ei inter elementa ignis est maxime continens dimus: medius autem locus videtur habere et maxime formalis. talem conservandi dispositionem, quasi valla­ Ultimo autem epilogando concludit [344] tus et firmatus ex omnibus quae exterius cir­ quod de loco terrae quidam habent talem cumstant medium. Et inde est quod Pythago­ opinionem sicut dictum est. rici, metaphorice loquentes, nominabant hanc — 242 — DE CAELO ET MUNDO L. Il, 1. xxi LECTIO XXL [nn. 486-493; (345-352)]. Diversae opiniones de motu, quiete et figura terrae. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 293bl6 - 294a11) (Caput XIII) 345. (75) Similiter autem et de mansione et motu. Non enim eodem modo om- | nes suspicantur: sed quicumque qui­ dem neque in medio poni, aiunt ipsam moveri in circuitu circa medium; non solum autem hanc, sed et antichthona, quemadmodum diximus prius. Qui- j busdam autem videtur et plura cor­ pora talia contingere ferri circa me­ dium, nobis immanifesta propter su­ perpositionem terrae. 346. Propter quod et lunae eclipses plures ' quam solis fieri inquiunt: latorum enim unumquodque occultare ipsam, sed non solam terram. 347. Quoniam enim non est terra centrum, sed distat per hemisphaerium ipsius totum, nihil prohibere putant appa­ rentia accidere similiter non habitan­ tibus nobis in centro, quemadmodum et si in medio esset terra: nihil enim neque nunc facere manifestum per medietatem distant ab his quae dia­ metri. 348. Quidam autem et positam in centro 349. 350. 351. 352. dicunt ipsam revolvi et moveri circa eum qui semper statutum polum, que­ madmodum in Timaeo scriptum est. (76) Similiter autem et de figura du­ bitatur: his quidem enim videtur esse sphaerica, his autem lata et figura tympanilis. Faciunt autem argumentum, quia oc­ cidens et oriens sol rectam, et non circularem occultationem videtur fa­ ciens a terra: tanquam opportunum, si quidem esset sphaerica, circularem fieri abscissionem. Non attendentes elongationem solis ad terram, et rotunditatis magnitudi­ nem; quomodo in apparentibus parvis circulis recta videtur a longe. Pro­ pter hanc quidem igitur phantasiam nihil ipsos discredere oportet, non ro­ tundam molem esse terrae. Sed adhuc apponunt, et dicunt pro­ pter quietem necessarium figuram hanc habere ipsam. Etenim de motu et mansione dicti modi multi existunt. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Opiniones de motu et quiete terrae. - Qui terram in medio non collocant, ipsam circa medium mundi moveri dicunt, sicut Pythagorici. Qui et aliam praeter nostram terram, circa medium gyrare ponunt : et hoc ut corporum quae circulariter moventur, denarius numerus compleatur, octo corpora caelestia computando. - Immo horum quidam plures esse terras circulariter motas asserunt, a nobis tamen per nostrae terrae interpositionem occultatas. 3. Huius ultimae opinionis probatio talis affertur. Pluries eclipsatur luna quam sol: hoc autem signum est multas terras lunam obumbrare, cum e converso una sit luna solem eclipsans. - Solutio. Accidit pluries eclipsari lunam quam solem, quia solis eclipsis propter diversitatem aspectus plerumque impeditur. 4. Contra Pythagoricos obiici potest quod, si terra non esset in medio mundi, horizon non semper secaret totam sphaeram in duo media. - Respondebant caelum eo modo apparere nobis in terrae superficie habitantibus, sicut si essemus in centro mundi, cum tamen in hypothesi mundi centrum non sit tota terra, sed ipsum terrae centrum, quod a nobis per hemi­ sphaerium distat: quod signum est apparentia eadem prorsus fore, si terra tota extra medium esset, ac si esset in medio. - Per hanc responsionem non solvitur difficultas. Etsi enim appa­ rentia eadem salvarentur in modica distantia, non tamen in magna. Praeterea, quaedam appa­ 1« De Caelo et Mundo. — 243 — I.. il, i. xxi DE CAELO ET MUNDO 486-489 rentia in quae nihil operatur aspectus noster, non salvarentur, puta quaedam quae accidunt circa eclipses lunae. 5. Alii dicebant terram in medio positam, moveri et revolvi circa axem mundi, ut in Timaeo scriptum est. - Dubitatur an Aristoteles Platonis verba iuxta eius mentem acceperit, propterea quod in Phaedone sumit vocem illomenwn ad significandum alligationem, asserens terram in medio quiescentem et quasi ligatam. - Solutio Alexandri, a Simplicio quadrupliciter impro­ bata. - Triplex responsio ad dubitationem motam. 6. Opiniones de figura terrae. Quidam tribuebant terrae figuram sphaericam; quidam latam ad modum tympani. 7. Rationes huius secundae opinionis. Prima. Sol occidens et oriens secatur a terra secun­ dum lineam rectam: quod non esset, si terra esset sphaerica. - Respondetur. Causatur hoc per distantiam solis a terra, et magnitudinem rotunditatis utriusque. Intelligendum est etiam hoc praecipue quando circulus est in eadem superficie cum visu : secus enim sectio non videtur recta, sed circularis, ut patet in sectione solis et lunae quae non est in eadem superficie cum visu nostro. 8. Secunda ratio. Ad quietem terrae aptior est figura lata quam sphaerica. - De motu tamen et quiete terrae multi modi dicuntur. COMMENTARIUM S. THOMAE 486 [1]. Postquam Philosophus posuit opiniones de situ terrae, hic ponit opiniones de motu et quiete ipsius (x). Et ponit duas opiniones [345]: quarum secundam ponit ibi [348] : Quidam autem et positam (2) etc. Circa primum tria facit: primo ponit po­ sitiones [345]; secundo inducit quandam pro­ bationem ipsorum, ibi [346] : Propter quod et lunae (3) etc; tertio ostendit quomodo ob­ viabant rationibus in contrarium inductis, ibi [347] : Quoniam enim non est terra (4) etc. 487 [2], Dicit ergo primo [345] quod, sicut de loco terrae diversimode loquuntur philosophi, ita etiam de motu et quiete ipsius. Sed quicumque dicunt ipsam non es­ se positam in medio mundi, sicut Pythago­ rici, attribuunt ei motum circularem, quo movetur circa medium. Nec dicunt hanc so­ lam terram moveri in qua nos habitamus, sed etiam quandam aliam, quam vocant antichthona, idest contrapositam huic terrae, sicut supra (·’’) dictum est. Et hoc ponebant propter perfectionem denarii numeri; ut cum sint octo corpora caelestia circulariter mola, scilicet sphaera stellarum fixarum et septem planetae, impleatur denarius numerus, posi­ tis duabus terris circulariter motis. Quidam autem Pythagoricorum sunt, qui non solum ponunt quod sint duae terrae cir­ culariter motae, sed quod sint plura alia cor­ pora terrea circa medium mota. Quae qui­ dem sunt nobis immanifesta propter hoc, quod haec terra in qua habitamus, superpo­ nitur aliis, ita scilicet quod aliae sequantur motum ipsius: et ideo interpositio huius ter­ ti) (2) (3) (4) (5) Cf. lcct. pracc. n. 2. n. 5. n. 3. n. 4. ibid. n. 3. rae inter visus nostros et illas, occultat eas a nobis. 488 [3J. Deinde cum dicit [346]: Propter quod et lunae etc., inducit eius quod ultimo dictum est probationem, secundum eos. Ma­ nifestum est enim quod, sicut eclipsis solis contingit propter interpositionem lunae inter nos et solem, ita eclipsis lunae contingit pro­ pter interpositionem terrae inter solem et lu­ nam. Pluries autem eclipsatur luna quam sol. Quod quidem dicebant accidere propter hoc, quod una sola luna est quae eclipsat solem, interposita inter nos et ipsum; lunam autem non solum eclipsat ista terra in qua nos ha­ bitamus, sed plures aliae. Sed haec ratio eorum nulla est: quia nun­ quam invenitur luna eclipsari, nisi per inter­ positionem huius terrae inter lunam et so­ lem, quando scilicet luna subintrat umbram huius terrae. Accidit autem pluries eclipsari lunam quam solem, quia eclipsis solis impe­ ditur plerumque propter diversitatem aspe­ ctus. 489 [4]. Deinde cum dicit [347]: Quo­ niam enim non est terra etc., ostendit quo­ modo obviabant rationibus contra se indu­ ctis. Quarum tamen praecipua est quod, ni­ si terra esset in medio mundi, horizon, qui est superficies transiens per visum nostrum, non secaret semper sphaeram totam et maxi­ mos circulos eius in duo media, ita scilicet quod semper apparerent nobis sex signa su­ per terram, et sex signa sub terra. Sed ad hoc ipsi respondebant quod tota terra non est centrum: quia centrum est in­ divisibile et punctuale, terra autem est cor­ pus magnitudinem habens. Unde circulus no­ ster, qui est in superficie terrae, distat per totum hemisphaerium terrae a centro: et ta­ men hoc non impedit quin omnia accidant nobis apparere, sicut si oculus noster esset in centro. Et hoc est'propter parvitatem ter­ rae, quae quasi nullius est quantitatis in — 244 — 489-492 DE CAELO ET MUNDO comparatione ad totum caelum. Et similiter existimabant quod, si terra in qua nos ha­ bitamus non sit in medio, quod omnia ap­ parentia accidant sicut si terra esset in me­ dio mundi: quia etiam nunc non manifesta­ tur distantia a medio quantum ad apparen­ tiam, quamvis visus noster distet a medio mundi per totam medietatem terrae. Sed hoc intelligi posset si terra per mo­ dicum spatium distaret a medio: non autem si distaret per multum spatium. Sunt autem quaedam alia apparentia, quae non salvaren­ tur si terra non esset in medio; puta quae accidunt circa eclipsim lunae, per directam oppositionem lunae ad solem. Nisi enim ter­ ra semper esset in medio, non semper se­ queretur eclipsis lunae, quando est in oppo­ sitione existens in capite vel in cauda : et ta­ men in eclipsi lunae nihil operatur aspectus noster. 490 [5], Deinde cum dicit [348]: Qui­ dam autem et positam etc., ponit secundam opinionem. Et dicit quod, licet quidam di­ cant terram in centro positam, dicunt tamen ipsam moveri et revolvi circa polum semper statutum, idest circa axem mundi (nam po­ lus quandoque dicitur caelum, quandoque autem dicitur axis, quandoque vero dicitur extrema pars axis, sicut dicitur polus arcticus et antarcticus). Et hoc dicit scriptum esse in Timaeo. Est autem notandum quod illud quod hic dicitur revolvi vel converti, sumpsit Aristo­ teles ex eo quod Plato in Timaeo, secundum linguam Graecam dixit, illomenam circa eum qui per omne ordinatum polum. Hoc autem quod dicitur illomenum, si in Graeco scri­ batur per iota, significat alligationem; si vero scribatur per diphthongum, significat prohi­ bitionem. Videtur autem a Platone sumptum istud vocabulum secundum quod significat alligationem, ut patet per ea quae ipse dicit de terra in libro Phaedonis, ubi asserit eam in medio quiescentem et quasi ligatam : et sic videtur contra intentionem Platonis, Ari­ stoteles verba eius assumpsisse. Dicit igitur Alexander, Aristotelem excu­ sans, quod hoc quod dicitur illomenum, si­ gnificat proprie prohibitionem vel violentiam: sed quia ista significatio non competit secun­ dum ea quae ibi intendit Plato, Aristoteles intellexit quod illomenum translative accipe­ retur a Platone, prout consuevit translatum significare conversionem, quae designat mo­ tum. Nec pertinet aliquid ad rationem prae­ sentem, si Plato alibi aliter dixit ab his quae dixerat in Phaedone, motus ex aliqua alia ra­ tione: nam Aristoteles hic proponit id quod in Timaeo scribitur, sive hoc sit inductum tanquam Platoni placens, sive tanquam Ti­ maei opinio, quam Plato non approbat: un­ de non dicit quemadmodum Plato dicit, sed quemadmodum in Timaeo scriptum est. Sed ' contra hoc multipliciter obiicit Simpli­ cius. Primo quidem quia Timaeus ibi probat L. Π, 1. xxi terram in medio esse locatam et firmatam. Secundo quia illomenam ibi scribitur per unum iota, prout significat alligationem. Ter­ tio quia conversio non semper significat mo­ tum : dicuntur enim circulares figurae con­ versae, idest ad omnem partem versae, etiam si sint quiescentes. Quarto quia, cum dictio multa significet, non oportuit significationem eius trahere ad manifestum sensum contra intentionem Platonis. Sed contra hoc iterum obiicit Simplicius: quia non est probabile quod Aristoteles igno­ raret aut significationem vocabuli, aut inten­ tionem Platonis. Et ideo potest dici quod, quia possibile erat aliquos false intelligere verba Platonis, Aristoteles removet falsum intellectum qui ex his verbis haberi posset, sicut frequenter consuevit facere circa verba Platonis. — Vel potest dici quod hoc quod dicitur et moveri, est ab aliquo alio apposi­ tum. In graeco autem dicitur illesthai, pro quo hic est translatum revolvi: potest autem significare quod in Graeco positum est, et alligationem et motum: ita quod intelligamus quod, postquam Aristoteles posuit opi­ nionem Pythagoricorum de motu terrae circa medium, hic ponit opinionem Platonis de quiete terrae in medio. Possumus autem et brevius dicere quod quidam Heraclitus Ponticus posuit terram in medio moveri, et caelum quiescere; cuius opinionem hic Aristoteles ponit. Quod au­ tem addit, quemadmodum in Timaeo scri­ ptum est, referendum est non ad id quod dictum est, revolvi et moveri, sed ad id quod sequitur, quod sit super statutum polum. 491 [6J. Deinde cum dicit [349]: Simi­ liter autem et de figura etc., ponit opiniones de figura terrae (6). Et primo ponit opinio­ nes, dicens quod similiter dubitatur de figura terrae, sicut de motu et situ: quibusdam enim videtur quod terra sit sphaerica; qui­ busdam autem videtur quod sit lata, habens figuram tympani. 492 [7]. Secundo ibi [350]: Faciunt au­ tem argumentum etc., ponit rationes duas huius secundae opinionis. Quarum prima est quod faciunt argumentum accipientes hoc signum, quod sol occidens et oriens secatur a terra secundum rectam lineam, et non cir­ cularem, quando scilicet pars solis est appa­ rens super terram, pars autem occultatur: si autem terra esset sphaerica, videtur quod oportet quod secatio illa esset circularis, quia duo corpora sphaerica se intersecant intersectione circulari. Hoc autem argumentum excludit ibi [351]: Non attendentes etc. Et dicit quod illi qui ponunt hoc argumentum, non attendunt di­ stantiam solis a terra, et magnitudinem ro­ tunditatis, scilicet utriusque. Videmus enim quod etiam parvi circuli, a longe apparentes, videntur secundum modum lineae rectae: (6) — 245 — Cf. lect. praec. n. 2. DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xxi unde multo magis portiones magnorum cir­ culorum a longe rectae videntur, quia sunt minus curvae. — Sed hoc praecipue intelligendum est quando circulus est in eadem su­ perficie cum visu : nam secatio solis et lu­ nae quae non est in eadem superficie cum visu nostro, non videtur recta, sed circularis, ut supra (7) dictum est, cum ageretur de fi­ gura stellarum. 493 [8|. Secundam rationem ponit ibi [352] : Sed adhuc etc.; dicens quod adhuc ad(7) Leet. XVI. n. 6. 492-493 dunt rationem ad idem, dicentes quod necesse est terram, ad hoc quod quiescat, ha­ bere figuram latam. Nam figura sphaerica facile mobilis est, quia in modico tangit su­ perficiem : sed figura lata secundum se to­ tam tangit superficiem, et ideo est apta ad quietem. — Et ne credatur quod haec causa quietis terrae communiter ab omnibus assi­ gnetur, subiungit quod de motu et quiete ter­ tae multi modi dicuntur, ut patebit ex bis quae infra (8) dicentur. (8) 246 --- I.cct. sqq. DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. χχιι LECTIO XXII. [nn. 494-503; (353-361)]. ' Dubitatio circa terrae quietem. - Non quiescit propter infinitatem eius quod est deorsum, nec propter aquam sustentantem. TEXTOS ARISTOTELIS (Bekker 294all - b13) (Capui XIII) 353. Haesitare quidem igitur omnibus ne­ cessarium est supervenire. Forsitan enim irrationabilioris mentis non mi­ rari quomodo quandoque parva par­ ticula terrae quidem, si elevata dimit­ tatur. fertur et manere non vult, et plus semper velocius; totam autem terram si quis dimittat cum eleva­ verit, non utique fertur; nunc autem quiescere tantam gravitatem. Sed ad­ huc utique, si quis latis particulis ipsius ante cadere amoveat terram, ferentur deorsum, nullo resistente. (78) Quare stupere quidem merito fa­ ctum est philosophema omnibus. 354. Solutiones autem de hoc non magis inconvenientes esse videri dubitatio­ ne, mirabitur utique aliquis. 355. Hi quidem enim propter hoc infini­ tum quod deorsum terrae esse aiunt, quemadmodum Xenophanes Colopho­ nius, ut non negotientur quaerentes causam. 356. Propter quod et Empedocles sic ob­ stupuit. dicens: Siquidem infinitae terrae profundi­ tates et immensus aether. Quod per multorum orum linguam dicta vane Effusa sunt, modicum totius intelligentium. 357. Hi autem in aqua poni. Hunc enim antiquissimum suscepimus sermonem. 358. 359. 360. 361. quem aiunt dicere Tbalem Milesium, tanquam propter natationem esse ma­ nentem, quemadmodum iignum vel aliquid tale alterum: etenim horum in aere quidem nihil natum est manere, sed in aqua. (79) Tanquam non eadem ratione existente de terra et aqua sustinente ter­ ram: neque enim aqua nata est ma­ nere elevata, sed in aliquo est. Adhuc autem, quemadmodum aër aqua levior, et terra aqua. Quare, quomodo possibile est levius magis deorsum poni graviori secundum na­ turam? Adhuc autem, si quidem tota nata est manere in aqua, palam quia et par­ ticularum unaquaeque ipsius. Nunc autem non videtur hoc factum; sed quaelibet particula fertur in fundum, et velocius maior. (80) Sed videntur usque ad aliquid quaerere, sed non usque quidem quo possibile dubitare. Omnibus enim no­ bis hoc consuetum, non ad rem fieri quaestionem, sed ad contraria dicen­ tem: etenim ipse in seipso quaerit us­ que utique ubi non amplius habeat contradicere ipse sibi. Propter quod oportet quaesiturum bene instantem esse per proprias instantias generi: hoc autem est ex omnes considerasse differentias. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Irrationabile est difficultatem non videre circa terrae quietem. Videmus enim particulam terrae, per violentiam elevatam, deorsum cadere; quod tamen de tota terra dici non posse videtur; nunc enim, licet intensam habeat gravitatem, non movetur inferius. Nec responderi potest partes terrae elevatas et dimissas, feni usque ad locum in quo nunc est terra, et non amplius: nam, terra a suo loco remota, feruntur usque ad impediens, infra locum a quo assumptae fuerunt. - Admiratio huius facta est omnibus philosophandi occasio. 3. Mirabile etiam videtur, philosophos non vidisse solutiones huius dubii ab eis datas, esse magis inconvenientes quam sit ipsa dubitatio. — 247 — L. II, 1. xxii DE CAELO ET MUNDO 494-496 4. Subdivisio textus. - Solutiones praedictae dubitationis. - Prima. Quidam, ut Xenophanes Colophonius, dixerunt deorsum terrae esse infinitum; volentes vel quod aër infra terram sit infinitus, ac exinde terra non moveatur inferius, quia nihil movetur ad infinitum; vel, proba­ bilius, quod pars terrae sit infinita versus partem inferiorem, quae proinde superiorem in infinitum sustentat. - Hoc dixerunt non quasi verisimile, sed laboriosae inquisitionis evi­ tandae causa. ' 5. Deridetur haec solutio ab Empedocle; qui dicit ex defectu intellectus provenisse quod aliqui oretenus posuerunt id quod, interius consideratum, verisimile non videtur. 6. Secunda solutio. Haec attribuitur Thali Milesio, qui dixit terram super aquam quiescere per modum supernatationis. 7. Improbatur haec solutio tripliciter. «) Sicut terra, si elevetur, non manet nisi sustentata, ita nec aqua: ideoque remanet difficultas, a quo sustentetur ipsa aqua. 8. b) Est de ratione levioris quod superemineat graviori; aqua autem est terra levior. 9. c) Totius et partis est idem motus naturalis, eademque quies; experientia autem constat particulam terrae in aqua positam ad fundum ferri, et tanto velocius quanto fuerit maior. 10. Harum solutionum defectus in hoc consistit, quod assignantes eas non videntur quae­ rere quousque possibile sit dubitari. - Cuius ratio est quia disputando nobis consuetum est ad haec tantum respondere, quae adversarius in contrarium ponit; et etiam apud nos ipsos considerando, non quaerimus solutionem nisi eorum quae in promptu habemus; dum vera et sufficiens inquisitio sese extendere debet ad omnes instantias possibiles, convenientes tamen generi de quo inquiritur. COMMENTARIUM S. THOMAE 494 |1|. Postquam Philosophus exclusit opiniones eorum qui falsas opiniones circa terram habebant, hic prosequitur opiniones eorum qui, veram opinionem circa terram habentes, scilicet quod ipsa quiesceret, incon­ venientes rationes quietis terrae assigna­ bant 0). Et primo movet dubitationem [353]; se­ cundo proponit solutionum insufficientiam, quas alii assignabant, ibi [354] : Solutiones autem de hoc (1 2) etc.; tertio prosequitur sin­ gulas solutiones, ibi [355] : Hi quidem enim propter hoc (3) etc. 495 [2]. Dicit ergo primo [353] quod ne­ cessarium videtur quod omnibus superveniat quaedam dubitatio (4) circa terram. Quia si quis de hoc non miretur, videtur irrationa­ bilem mentem habere, quasi qui non possit difficultatem percipere: quomodo scilicet, si aliquando elevetur per violentiam aliqua par­ va terrae particula, et postea dimittatur, fer­ tur deorsum et non vult manere, idest non habet aptitudinem naturalem ut quiescat; et quanto maior fuerit terrae particula, tanto velocius feretur inferius; videtur autem quod, si tota terra posset ab aliquo elevari a suo loco in sursum, et postea dimittatur, non ferretur inferius. Et hoc quidem videtur per hoc quod nunc accidit circa totam terram. Cum enim habeat intensam gravitatem, non movetur inferius, sed quiescit in suo loco : unde videtur quod, in quocumque situ mun­ di poneretur, quod ibi quiesceret, eadem ra­ tione qua nunc in hoc loco quiescit. Et hoc (1) (2) (3) (4) Cf. lect. XX, n. 2. n. 3. n. 4. Cf. Icct. XX. n. 2. quantum ad illos qui existimant omnem lo­ cum indifferenter se habere ad quodlibet cor­ porum. Et quia posset aliquis dicere quod partes terrae elevatae, cum dimittuntur, feruntur deorsum usque ad hunc locum in quo modo est terra, non autem amplius; ideo, ad dubi­ tationem augendam, adiungit quod, si ali­ quis sursum ferat aliquas particulas terrae, et contingat quod antequam illae particulae terrae cadentes revertantur ad terram, aliquis removeat terram a suo loco; partes terrae sursum elevatae feruntur deorsum, idest ma­ gis infra quam sit locus unde fuerant assum­ ptae, ex quo iam non est aliquid impediens. Et hoc potest aliquis conficere de toto ex parte: si enim aliquis lapidem sursum profi­ ciat, et antequam cadat, foveam faciat in terra, descendet lapis ille quousque resisten­ tiam inveniat. Et ita videtur quod, cum tota terra nullam resistentiam habeat ab aliquo impediente descensum ipsius, mirum esse quod non descendit. Concludit ergo quod hoc ipsum quod est stupere, idest vehementer admirari, circa hoc, omnibus philosophis factum est philosophema, idest philosophiae consideratio, vel phi­ losophandi occasio; sicut in principio Metaphysic. (5) dicitur quod ex admirari incoeperunt homines philosophari. 496 [3]. Deinde cum dicit [354]: Solutiones autem de hoc etc., proponit insuffi­ cientiam solutionum a philosophis circa hoc assignatarum. Et dicit quod non solum ali­ quis admiratur de hoc quod sic accidit circa terram; sed etiam aliquis potest admirari quod philosophi, volentes solvere praedictam (5) - — 248 --- Lib. T, cap. Π, n. 8; S. Thom. Icct. HI. 497-503 DE CAELO ET MUNDO dubitationem, non viderunt quod solutiones de hac dubitatione assignatae ab eis, sunt magis inconvenientes quam sit ipsa dubitatio. Improbabiliora enim dixerunt eo ex quo du­ bitatio consurgit: unde ipsae solutiones ma­ gis augent dubitationem. 497 [4]. Deinde cum dicit [355]: Hi qui­ dem enim propter hoc etc., ponit quinque solutiones praedictae dubitationis. Secunda incipit ibi [357] : Hi autem in aqua (6) etc.; tertia ibi [362] : Anaximenes autem (7) etc.; quarta ibi [366] : Quoniam autem manet (8) etc.; quinta ibi [372] : Sunt autem quidam (9) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit solutionem primam [355], Et dicit quod qui­ dam propter hoc, ut scilicet evitarent difficul­ tatem praedictam, dicunt quod deorsum ter­ rae est infinitum. Quod quidem potest intel­ ligi dupliciter. Uno modo sic, quod aër qui est infra terram, sit infinitus; quasi terra ob hoc non moveatur inferius, quia nihil mo­ vetur ad infinitum. Alio modo, et verius, intelligitur quod ipsa terra versus partem in­ feriorem sit infinita; et ita in infinitum su­ perior pars eius retinetur ab inferiori, ut non descendat; quod promptius est ad intelligendum. Huius autem opinionis dicitur fuisse Xenophanes Colophonius. Quod quidem di­ xerunt, non quidem quia secundum se veri­ simile videatur, sed ut non cogerentur labo­ rare ad inquirendam causam quietis terrae. 498 [5]. Secundo ibi [356]: Propter quod et Empedocles etc., ponit quomodo Empedo­ cles hanc solutionem derisit. Et dicit quod, quia praedicti homines hoc non dicebant quasi aliquid verisimile, sed ut quaestionem vitarent, Empedocles obstupuit, idest vehe­ menter admiratus est de eorum errore, sic dicens in suis versibus, quos de philosophia composuit: Siquidem, inquit, infinitae sunt terrae profunditates (quasi diceret : terra est in infinitum profunda), et aether, idest aër vel ignis, est etiam immensus in altum. Et dixit quod haec vane, idest sine ratione, effu­ sa sunt, idest divulgata, cum sint dicta per linguam multorum (quasi diceret : ex ore multorum hominum), intelligentium modicum totius, idest modicum intelligentium de natu­ ra universi. Per quod dedit intelligere quod ex defectu intellectus provenit quod hoc ali­ qui dixerunt solo ore, cum interius conside­ ratum non sit verisimile. Fuit autem contentus Aristoteles de hac Empedoclis reprehensione, tum propter improbabilitatem eius quod dicitur, tum etiam quia supra in primo (10) ostensum est quod non potest esse gravitas infinita. 499 [6]. Deinde cum dicit [357]: Hi au(6) n. 6. (7) Lect. sq. (8) Lect. XXIV. (9) Lect. XXV. (10) Lect. ΧΠ. n. 10. L. Il, 1. xxii tern in aqua etc., prosequitur secundam solu­ tionem. Et primo proponit eam [357]: secundo im­ probat ibi [358]: Tanquam non eadem C11) etc.; tertio assignat rationem defectus huiusmo­ di solutionum, ibi [361]: Sed videntur (12) etc. Dicit ergo primo [357] quod, sicut prae­ dicti posuerunt terram sustentari a terra in in­ finitum, ita quidam dixerunt terram poni su­ per aquam. Quae quidem est antiquissima opinio, quam, ut dicunt, Thales Milesius po­ suit, qui fuit unus de Septem qui dicti sunt Sapientes, et primus se intromisit de philoso­ phia naturali, et posuit aquam esse princi­ pium omnium rerum, ut dicitur in 1 Metaphys. (I3). Unde et posuit terram esse loca­ tam super aquam, ut quiescat ibi per mo­ dum supernatationis, sicut accidit de ligno et de similibus; quorum nihil naturaliter manet in aëre, sed in aqua manent huiusmodi pro­ pter supernatationem. Et simile dicebant acci­ dere de terra. 500 [7]. Deinde cum dicit [358]: Tan­ quam non eadem etc., improbat quod dictum est, tribus rationibus. Et dicit quod sic assi­ gnata est praedicta solutio, tanquam non sit eadem ratio de terra, et aqua quam ponunt sustentare terram. Videmus enim quod sicut terra, si elevetur, non manet nisi sustentetur ab aliquo, ita nec aqua elevata nata est ma­ nere, sed oportet quod sit in aliquo susten­ tante, ad hoc quod quiescat. Et ideo si terra sustentaretur ab aqua, remaneret eadem dif­ ficultas, a quo sustentaretur aqua. 501 [8|. Secundam rationem ponit ibi [359] : Adhuc autem quemadmodum etc. Et dicit quod sicut aër est levior quam aqua, ita et aqua est levior quam terra, vel minus gra­ vis. Est autem de ratione levioris, quod su­ peremineat graviori secundum naturam. Non est ergo possibile quod aqua, quae est levior, ponatur magis deorsum quam terra, quae est gravior, secundum naturam; nisi forte quis dicat quod partes mundi non sunt ordinatae secundum naturam, quod est inconveniens. 502 [9]. Tertiam rationem ponit ibi [360]: Adhuc autem si quidem etc.; quae ratio talis est. Sicut in primo (14) habitum est, idem est motus naturalis, et etiam quies est eadem, to­ tius terrae et partis eius. Si ergo tota terra nata est manere in aqua, supernatando ipsi, manifeste sequitur quod quaelibet particula­ rum eius possit manere in aqua per supernata­ tionem. Sed hoc non videmus accidere: qui­ nimmo quaelibet pars terrae posita in aqua fertur ad fundum ipsius; et tanto velocius, quanto fuerit maior. Ergo multo velocius tota terra fertur inferius, si sit superposita aquae. 503 [10]. Deinde cum dicit [3611: Sed (11) (12) (13) (14) — 249 — n. sq. n. 10. Cap. HI. n. 4; S. Thom. lect. IV. Lect. V, n. 6. L. II, 1. xxii DE CAELO ET MUNDO videntur etc., assignat causam defectus dicta­ rum solutionum. Et dicit hoc accidisse, quod tam defectivas solutiones assignaverunt, quia videntur quaerere circa dubitationes usque ad aliquem terminum, et non quousque possibi­ le sit dubitari. Oportet autem eum qui vult recte solvere, ut perducat solutionem usque ad id ubi non sit amplius dubitatio; quod isti non faciunt. Cuius rationem assignat, connumerans se aliis, causa vitandae iactantiae; dicens quod omnibus nobis dubitationes solventibus hoc videtur esse consuetum, ut inquisitio fiat non ad rem, sed ad contraria dicentem, idest non quousque natura rei requirit, sed quousque adversarius non habeat ulterius contradictio­ nem: quia etiam hoc observat ad seipsum, ut cum ipse dubitat de aliquo, quaerat in seipso quousque ipse non habeat in promptu 503 unde sibi contradicat. Sed illud non sufficit: quia cum aliquis vult veram solutionem inve­ nire, oportet quod non sit contentus obiectionibus quas habet in promptu, sed dili­ genter inquirat eas. Et propter hoc, sicut ipse subdit, oportet eum qui vult bene inquirere veritatem, esse promptum ad hoc quod instet et sibi ipsi et aliis; non per instantias sophi­ sticas, sed per instantias reales et rationabi­ les, proprias, idest convenientes, generi de quo inquiritur. Et hoc quidem contingit ex hoc quod homo considerat omnes differen­ tias rerum, ex quarum similitudine quaestio solvitur. Sicut Thales solvit quaestionem prae­ sentem ex similitudine ligni ad terram : fuis­ set autem ei consideranda differentia utriusque: nam lignum, quia multum habet de aëre, supernatat aquae: quod terrae non con­ gruit. — 250 — DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. xxiii LECTIO XXIIL [nn. 504-507; (362-365)]. Causa quietis terrae non est aër sustinens ipsam. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 294bl3 - 295al4) (Caput XIII) 362. (81) Anaximenes autem et Anaxago­ ras et Democritus latitudinem causam esse dicunt manendi ipsam: non enim dividere, sed superequitare aërem qui dc subtus. Quod videntur latitudinem habentia corporum facere: haec enim et ad ventos habent difficile moveri, propter resistentiam. Hoc ipsum uti­ que facere in latitudine terram ad suppositum aërem, non habentem au­ tem quo transferatur locum, sufficiens multo eo quod deorsum quiescere, quemadmodum in clepsydris aqua Quod autem possit multam gravita­ tem ferre comprehensus et manens aër, argumenta multa dicunt. 363. Primum quidem, si non lata figura terrae est, propter hoc quidem non utique quiescet. 364. (82) Quamvis mansionis non latitudo est causa, ex quibus dicunt, sed ma­ gnitudo magis. Propter coarctationem enim non habens transitum aër, ma­ net propter multitudinem: multus au­ tem est aër propter magnitudine mul­ ta comprehendi terrae. Quare hoc quidem existet et si sphaerica quidem sit terra, tanta autem secundum ma­ gnitudinem: manet enim secundum il­ lorum rationem. 365. (83) Totaliter autem ad sic dicentes de motu, non de parte est dubitatio, sed de toto quodam et omni. A prin­ cipio enim determinandum utrum est aliquis corporibus natura motus aut nullus; et utrum natura quidem non est, violentia autem est. Quoniam au­ tem de his determinatum est prius, quaecumque secundum eam quae ade­ rat virtutem habuimus, utendum ut existentibus. Si enim nullus naturalis motus est ipsorum, neque violentus erit: si autem non est neque natura neque vi, totaliter nihil movebitur: de his enim quia necessarium est accidere, determinatum est prius. (84) Et adhuc quia neque quiescere contingit: sicut quidem enim motus existit aut violen­ tia aut natura, sic et quies. Sed adhuc, si quidem est motus secundum natu­ ram, non utique violenta erit latio solum nec quies. (85) Quare, si vio­ lentia nunc terra manet, et venit ad medium lata propter circumgyrationem: omnes enim causam hanc di­ cunt. ex his quae in liquidis et circa aërem accidentibus: in his enim sem­ per feruntur maiora et graviora ad medium gyrationis. Propter quod uti­ que et terram omnes quotquot cae­ lum generant, ad medium venire di­ cunt. SYNOPSIS 1. Tertia solutio dubitationis supradictae (lect. praec., n. 2). Anaximenes, Anaxagoras et Democritus quietis terrae causam posuerunt eius latitudinem, propter quam aërem inferiorem superequitat, ita ut aër compressus, non habens quo effugiat, terram sustineat; sicut videmus in artificialibus factis ad resistendum vento; item in clepsydris, in quibus aër aquam ingredi prohibet. - Quod etiam magnam gravitatem aër sustinere possit, ex utribus inflatis maxime constat. 2. Improbatur haec solutio. Primo. Quia terram latae esse figurae supponit, quod falsum esse infra patebit. 3. Secundo. Ex eorum principiis sequeretur terrae magnitudinem, potius quam latitudinem, quietem eius causare. Dicunt enim ipsam ab aëris multitudine sustineri; est autem aër com­ pressus multus propter magnitudinem eius a quo comprehenditur; sic igitur eadem ratio esset — 251 - L. II, 1. xxiii DE CAELO ET MUNDO 504-507 si terra sphaericae esset figurae, magnitudinisque tantae quod tantundem de aëre coarctare posset. 4. Tertio. Oportet ut vera supponere quae prius probata sunt de corporum motu et quiete: quod nempe motus violentus naturalem praesupponit, sublatoque motu naturali, nihil prorsus movetur; imo nulla datur quies; quies enim, sicut motus, est naturalis et violenta, et in eo quiescit aliquid naturaliter ad quod movetur naturaliter. - Ex his sequitur quod, si quies terrae in medio non sit naturalis, nec motus eius ad medium naturalis erit, sed violentus, nempe propter gyrationem caeli (sicut in liquidis et aëre accidit quod in gyratione graviora ad centrum congregantur). Totaliter ergo a corporibus auferentur motus et quies. COMMENTARIUM S. THOMAE 504 [1|. Praemissis duabus solutionibus, quarum prima assignabat causam quietis terrae ex infinitate eius quod in terra subsi­ de!, secunda vero ex aqua subsidente terrae, hic ponit tertiam solutionem f12), quae assi­ gnatur a parte aëris subsidentis terrae. Et primo ponit solutionem [362]; secundo improbat eam, ibi [363]: Primum quidem (3) etc. Dicit ergo primo [362] quod Anaximenes ct Anaxagoras et Democritus posuerunt cau­ sam quietis terrae esse latitudinem eius; ex qua contingit quod terra non dividit inferio­ rem aërem, sed superequitat ipsum. Quod quidem videntur facere corpora arti­ ficialiter facta cum aliqua latitudine ad ob­ viandum aëri sive vento: huiusmodi enim corpora lata non de facili videntur moveri a ventis, propter hoc quod resistunt cis secun­ dum totam ipsorum latitudinem. Et hoc ipsum videtur facere terra, propter sui latitudinem, per comparationem ad aërem sub ea existentem; quia videlicet non dividit ipsum, sed re­ sistendo comprimit eum. Ea cum aër non ha­ beat locum quo transferatur ne sit sub terra, propter terrae latitudinem, sufficiens est quie­ scere terram propter multitudinem aëris deor­ sum existentis et compressi; sicut patet de aqua in clepsydris. Si enim sit aliquod vas habens in sui summitate parvum foramen obturatum, et in lateribus aliud non obtura­ tum, et subito submergatur in aquam, aër in­ terior conclusus, quia non habet quo diffu­ giat, prohibebit aquam intrare. Et similiter aër subsidens terrae, compressus ab ea et non potens diffugere, non permittit eam descen­ dere. Inducunt autem multa argumenta idest sensibilia signa, ad ostendendum quod aër conclusus et quiescens, idest qui non potest ex aliqua parte effugere, sustinet magnam gravitatem : et hoc maxime fit evidens ex utri­ bus inflatis, qui possunt magnum pondus su­ stinere. 505 [2], Deinde cum dicit [363]: Primum quidem etc., improbat praedictam solutionem tribus rationibus. Quarum prima est quia supponit haec solutio terram esse latae figu­ (1) Cf. lect. pracc. n. 4. (2) n. sq. rae; quod est falsum, ut infra (3) patebit. Unde si figura terrae non est lata, sed sphae­ rica, sequetur quod non quiescet propter la­ titudinem, sicut isti dicebant. 506 [3], Secundam rationem ponit ibi [364] : Quamvis mansionis etc. Et dicit quod, licet ipsi assignarent latitudinem terrae cau­ sam quietis eius, tamen secundum ea ex qui­ bus procedunt, non videtur causa mansionis terrae latitudo, sed magis magnitudo ipsius. Dicunt enim quod aër, non habens quo trans­ eat, propter hoc quod coarctatur a terra, ma­ net propter sui multitudinem; et propter hoc sustinet terram. Quod autem multus aër coarctetur a terra, contingit propter hoc quod aër comprehenditur a multa magnitudine ter­ rae. Unde videtur quod eadem ratio esset, si terra ponatur esse sphaericae figurae, et tantae magnitudinis quod possit tantundem de aëre coarctare: quia sic etiam manebit et aër et terra, secundum rationem quam assi­ gnant. 507 [4], Tertiam rationem ponit ibi [365]: Totaliter autem etc. Et dicit quod contra-eos qui sic loquuntur de motu et quiete corpo­ rum naturalium, consurgit dubitatio non de parte, idest non de aliquo particulari corpore, puta terra vel aqua, sed de toto universo et de omni corpore naturali. Hoc enim videtur a principio in talibus dubitationibus determi­ nandum, utrum corpora habeant aliquem motum naturalem vel nullum; et utrum, si non habent motum naturalem, possint habere motum violentum. Et quia de his determina­ tum est prius, scilicet in primo libro, oportet ut nunc utamur tanquam existentibus, idest veris, omnibus his quae supra habuimus pro­ bata, secundum virtutem quae tunc aderat nostro ingenio. Supra (4) enim ostensum est quod, si nul­ lus est motus naturalis corporum, neque etiam erit aliquis motus violentus eorum: quia violentum est quasi excisio quaedam eius quod est secundum naturam, ut supra (5) ha­ bitum est. Si aiitem non est aliquis motus corporum neque per naturam neque per vio­ lentiam, sequitur quod totaliter nihil movea(3) Lect. XXVII sq. (4) Lib. I. lect. XVII. n. 2. (5) Lect. IV, n. 6. — 252 — 507 DE CAELO ET MUNDO tur: et quod hoc necessarium sit accidere, supra (®) determinatum est. Et ad hoc etiam addendum est, secundum prius determina­ ta (7), quod pari ratione non contingit ali­ quid quiescere: sicut enim est aliquis motus naturalis et violentus, ita est etiam aliqua quies naturalis et violenta. Et si est aliquis motus naturalis, non erit solum motus vio­ lentus, neque sola quies violenta : quia in lo­ co ad quem aliquid movetur naturaliter, etiam quiescit naturaliter. His ergo praemissis quasi principiis, argu­ mentatur ad propositum, concludens ex prae­ missis quod, si quies terrae in medio non est naturalis sed violenta, sequitur quod motus (6) Lib. I, lect. XV, n. 8. (7) Cf. lib. I, Icct. XVI. n. 3. L. II, 1. χχπι eius ad medium non sit naturalis, sed propter violentiam circumgyrationis caeli. Omnes enim qui terram dicunt per violentiam quie­ scere in medio, assignant hanc causam mo­ tus terrae ad medium, idest circumgyrationem caeli; considerantes ex his quae accidunt in liquidis et etiam in acre, in quibus propter gyrationem ea quae sunt maiora et gra­ viora congregantur ad medium, quasi vio­ lentius repulsa ex violentia gyrationis. Unde omnes qui ponunt mundum per generationem incoepisse, dicunt quod terra venit ad medium propter praedictam causam, idest propter violentiam circumgyrationis caeli. Et sic au­ ferunt terrae quietem naturalem et motum naturalem. Quod est inconveniens: quia se­ quitur, secundum praedicta, quod totaliter corpora naturalia nec moveantur nec quie­ scant. ~ 253 — L. 11, 1. xxiv DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXIV. [on. 508-513; (366-371.)]. Quies terrae non causatur ex caeli gyratione. - Motus eius ad medium non est ex motu caeli. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 295al4 - blO) (Caput XIII) 366. (85) Quoniam autem manet, quaerunt causam. Et dicunt hi quidem hoc modo, quoniam latitudo et magnitu­ do ipsius causa: hi autem, quemad­ modum Empedocles, caeli lationem, circumpositam et velocius latam, ter­ rae lationem prohibere, quemadmo­ dum aqua in cyathis. Etenim haec, in circuitu cyatho lato multoties, ad in­ ferius aëris facta, tamen non fertur deorsum, nata ferri deorsum, propter eandem causam. 367. (86) Quamvis, neque gyratione prohi­ bente neque latitudine, sed superve­ niente aëre, ubi feretur? Ad medium quidem enim si violentia fertur, et manet violentia: secundum naturam autem necessarium est esse aliquam ipsius lationem. Haec igitur utrum sursum, aut deorsum, aut alicubi est? Esse quidem enim quandam, necessa­ rium est. Si autem nihil magis deor­ sum quam sursum, aër autem qui sur­ sum non prohibeat eam quae sursum lationem; neque utique qui sub terra prohibebit eam quae deorsum: eadem enim eorundem necessarium est esse causas eisdem. 368. (87) Adhuc autem, ad Empedoclem utique illud quis dicet. Quando enim elementa distabant seorsum a lite, quae causa terrae mansionis erat? Non enim utique et tunc causabitur gyrationem. 369. Inconveniens autem et non conside­ rare quia prius quidem propter gyra­ tionem ferebantur partes terrae ad medium: nunc autem utique propter quam causam omnia gravitatem ha­ bentia feruntur ad ipsam? Non enim gyratio propinquat ad nos. 370. (88) Adhuc autem et ignis sursum fertur propter quam causam? Non enim propter gyrationem. Si autem hic ferri alicubi natus est. palam quia et terram existimandum. 371. (89) Sed adhuc neque gyratione grave et leve determinatum est; sed prius existentibus gravibus et levibus, haec quidem ad medium veniunt, haec au­ tem sursum conantur, propter motum. Erat igitur et ante fieri gyrationem grave et leve; quae quodam determi­ nata erant, et aliqualiter apta nata erant ferri aut alicubi. Infinito enim existente, impossibile est esse sursum aut deorsum: determinata sunt autem his grave ct leve. (90) Plurimi quidem igitur circa causas has detriti sunt. SYNOPSIS 1. Quarta solutio dubitationis circa quietem terrae. Qui mundum generatum esse ponunt, causam motus eius ad medium assignant caeli gyrationem: quietis etiam eius causam esse dicunt, quidam eius magnitudinem et latitudinem (vide lect. praec.); quidam, ut Empedocles, velocitatem caeli. Sicut enim aqua in cyathis perforatis et velociter motis in circuitu, non cadit extra vas, ita simili ratione dicunt terram deorsum non cadere. 2. Divisio textus. - Contra duplicem hanc rationem quietis terrae sic arguitur. Terra neces­ sario habet motum aliquem naturalem; cessante autem violentia, non est dare ad quam partem naturaliter moveatur, nisi ad medium et deorsum; male igitur quies terrae in medio ex vio­ lentia dicitur esse. - Nec responderi potest quod sit indifferens ad hoc ut sursum vel deorsum moveatur: sicut enim aër superior ipsam moveri sursum non impedit, ita nec inferior motum eius deorsum impediet. 3. Specialiter contra Empedoclem. Si omnia fiant congregatione et segregatione elemen­ — 254 — 508-509 DE CAELO ET MUNDO L. Π, 1. xxiv torum, ut Empedocles ponit, quando elementa ab invicem distabant, lite dominante, terram quiescere oportebat (non enim adhuc se aliis coniungebat); causa autem huius dici nequit caeli gyratio, nondum enim generatum erat caelum; non ergo propter caeli motum quiescit terra. - Dubium circa hanc rationem. Expositio extorta Alexandri: solvitur dubitatio secundum expositionem Simplicii. 4. Motus terrae ad medium non est propter caeli gyrationem. Primo. Inconveniens est hanc dicere causam fuisse motus ad medium, quando generabatur mundus; cum nunc gravia ad medium ferantur in illa parte, quam non attingit caeli gyratio. 5. Secundo. Exemplum ab eis inductum non probat motum ignis in sursum esse ex caeli gyratione: supponitur ergo ex naturali aptitudine esse. Ex quo sequitur naturalem esse motum deorsum terrae, quae igni contrariatur. 6. Tertio. Gyratio caeli praesupponit distinctionem gravium et levium; ita quod, gyrato caelo, quae prius gravia erant ad medium movebantur, et quae prius levia, a medio repulsa, in sursum abibant; quod patet in gyratione aëris et liquidorum. Distinguebantur autem ab invicem per aptitudinem ad motum localem: motum igitur eorum ad medium vel a medio, non causai caeli gyratio. COMMENTARIUM S. THOMAE 508 [1]. Praemissis iribus rationibus de quiete terrae, quae sumebantur ex parte in­ feriorum corporum, scilicet ipsius terrae, aquae et aëris, hic ponit alias rationes ('), quae sumuntur ex paite caelestis corporis. Et primo ponit quartam rationem quietis terrae, quam ponebat Empedocles [366]; se­ cundo improbat eam, ibi [367] : Quamvis ne­ que gyratione (-) etc. Dicit ergo primo [366] quod, cum omnes philosophi qui ponunt mundum generatum esse, assignant causam motus terrae ad me­ dium, violentiam circumgyrationis caeli, quae­ runt etiam causam huius quod terra quiescit in medio. Et quidam dicunt quod causa hu­ ius est latitudo et magnitudo terrae, sicut supra (3) dictum est; quidam autem, sicut Empedocles, dicunt quod motus caeli cir­ ca terram, propter sui velocitatem, prohi­ bet terram moveri. Et ponunt exemplum de aqua contenta in cyathis, idest in quibusdam vasis aereis. Si enim vas illud in circuitu velocius moveatur, et sit aliquod foramen in aliqua parte aerei vasis, multoties vase cir­ culariter moto, aqua descendet ad inferiora vasis aerei, ubi est foramen, et tamen non cadet inferius extra vas, secundum quod ha­ bet aptitudinem naturalem, propter eandem causam; quia scilicet prohibetur ex velocitate motus ipsius vasis, ita quod aqua ante rapiatur a motu vasis quam possit cadere. Et simili ratione dicunt quod terra impeditur a velocitate motus caeli ne deorsum cadere possit. 509 [2], Deinde cum dicit [367]: Quam­ vis neque gyratione etc., improbat praedi­ ctam rationem. Et primo quantum ad quietem terrae [367]; secundo quantum ad motum, ibi [369] : In­ conveniens autem (*) etc.1 (1) (2) (3) (4> Cf. lect. XXII, n. 4. n. sq. Lect. praeced. n. 1. n. 4. , I ' , i I 1 Circa primum duo facit: primo improbat causam quietis terrae communiter, tam quan­ tum ad illos qui causam quietis terrae po­ nunt latitudinem vel magnitudinem terrae, quam etiam quantum ad Empedoclem [367]; secundo specialiter improbat hanc positio­ nem quantum ad Empedoclem, qui posuit causam quietis terrae velocitatem motus caeli; et hoc ibi [368] : Adhuc autem ad Empedo­ clem (·’·) etc. Dicit ergo primo [367] quod, ex quo prae­ dicti philosophi causam quietis terrae ponunt motum caeli vel latitudinem terrae, quae coarctat inferiorem aërem ut non possit dif­ fugere, necessarium videtur quod, si gyratio caeli non prohiberet motum terrae, neque etiam prohiberet ipsum latitudo terrae, coarctans aërem, sed aër libere veniret et recede­ ret, quod terra alicubi .ferretur: quia tunc, remotis causis quietis, oporteret eam moveri. Non autem videtur secundum eorum positio­ nem, quod ferretur ad medium secundum suam naturam: si enim, sicut ipsi ponunt, terra fertur ad medium per violentiam, ne­ cesse est quod per violentiam quiescat in medio; quod etiam ipsi ponunt. Sed tamen necesse est quod terra habeat aliquem motum naturalem, cessante omni violentia: oportet enim corporibus naturalem motum assignare, sicut supra (B) dictum est. Restat igitur quaerendum versus quam par­ tem naturaliter moveretur, violentia cessante; scilicet utrum sursum vel deorsum, vel ver­ sus aliquam aliam differentiam, puta ad dex­ trum vel sinistrum: quia omnino oportet quod habeat aliquem motum naturalem. Nec est dare quod ad aliquam aliam partem na­ turaliter moveatur nisi deorsum et ad me­ dium, ut patet ex motu partium terrae, quae ad nullam aliam partem naturaliter moven­ tur. Sic igitur male assignant causam quietis terrae in medio ex aliqua violentia. (5) n. sq. (6) Lect. praeced. n. 4. — 255 — L. Il, 1. xxiv DF. CAELO ET MUNDO Si vero dicant quod terra, secundum mo­ tum suum naturalem, non magis habet quod moveatur deorsum quam sursum, videtur se­ qui quod, sicut aër qui est supra terram, non prohibet eam moveri sursum, ita etiam nec aër qui est sub terra, prohibebit eam moveri deorsum, vel propter comprehensionem eius a latitudine terrae, vel propter revolutionem eius ex motu caeli : quia in eisdem rebus, quantum ad eosdem effectus, necesse est po­ nere easdem causas. 510 [3|. Deinde cum dicit [368] : Adhuc autem ad Empedoclem etc., improbat specia­ liter solutionem Empedoclis. Considerandum est autem quod Empedocles ponebat quatuor elementa materialia et duo moventia, scilicet litem et amicitiam; quae per congregationem et segregationem elementorum, sunt causa generationis et corruptionis mundi, et omnium quae in mundo sum. Dicit ergo quod aliquis potest quaestionem movere contra Empedo­ clem : Quando elementa erant ab invicem separata propter litem, oportebat terram quiescere (non enim coniungebat se aliis ele­ mentis, dominio litis durante): est ergo quae­ rendum quae fuit tunc causa quod terra quie­ sceret. Nec potest assignari pro causa gyratio caeli; quia caelum nondum erat genera­ tum. Videtur ergo quod nullo modo opor­ teat dicere gyrationem caeli causam quietis terrae. Sed de hac ratione videtur esse dubium. Videtur enim lis esse causa generationis mundi, distinguendo elementa ab invicem; amicitia autem esse causa corruptionis eius­ dem, congregando elementa in unum chaos. Unde nunc videtur esse litis dominium, pro­ pter hoc quod elementa sunt ab invicem di­ stincta. Et ideo Alexander exposuit haec verba sic: quando elementa distabant seorsum, non qui­ dem ab invicem, sed a lite; idest quando lis ab elementis aberat, tempore scilicet quo amicitia dominabatur. Sed quia haec expositio videtur esse ex­ torta, ideo exponenda est, sicut Simplicius dicit: quando elementa distabant seorsum, scilicet ab invicem, et hoc a lite, idest pro­ pter litem. Est enim considerandum quod Empedocles ponebat mundum generari non ex sola lite, sed etiam cum admixtione ami­ citiae. Et sicut ipse per verba Empedoclis probat, ex dominio amicitiae provenit circumgyratio caeli, quia motus caeli quasi om­ nia convolvit in unum. Et ideo convenienter Aristoteles quaerit, antequam gyratio caeli per amicitiam causaretur, secundum Empedo­ clem, quae erat causa quietis terrae. 511 [4J. Deinde cum dicit [369]: Incon­ veniens autem etc., improbat rationem quam assignant communiter de motu terrae, tribus rationibus. — Circa quarum primam dicit quod inconveniens est non considerare qua­ re, si prius, quando generabatur mundus, partes terrae ferebantur ad medium propter 509-513 gyrationem caeli, nunc non est talem cau­ sam assignare quare, sicut videmus, omnia gravia ferantur ad medium. Gyratio enim cae­ li simul circumgyrat ignem et superiorem partem aëris, non autem hanc inferiorem aëris partem : et ita illa gyratio non attingit usque ad nos. Videmus enim quod gravia fe­ runtur ad medium et in hoc aëre propinquo. Non ergo gyratio caeli debet poni causa mo­ tus gravium ad medium : quia remota causa, removetur effectus. 512[5], Secundam rationem ponit ibi [370] : Adhuc autem et ignis etc. Et dicit quod considerare oportet propter quam cau­ sam ignis feratur sursum. Non enim potest dici quod hoc sit propter gyrationem caeli: non enim ad hoc se extendit exemplum ab eis inductum. Si vero ignis feratur ad aliquem locum propter suam aptitudinem naturalem, manifestum est quod est idem existimare de terra, quae habet contrarietatem ad ignem, ut supra (7) dictum est: contrariorum enim sunt contrarii motus, et si unum contrario­ rum est naturale, et aliud naturale esse opor­ tet, ut supra (8) dictum est. 513 |6]. Tertiam rationem ponit ibi [371]: Sed adhuc neque gyratione etc. Et dicit quod si quis eorum verba et exempla consideret, non videtur dicendum quod grave distingua­ tur a levi in corporibus propter ipsam gy­ rationem caeli; sed praesupposita distinctione gravium et levium, quaedam veniunt ad me­ dium, scilicet gravia, quaedam autem, scili­ cet levia, conantur sursum ferri, propter mo­ tum, inquantum repelluntur a loco medio a corporibus gravibus in ipsum latis. Et sic so­ lum per accidens gyratio caeli causal mo­ tum ignis sursum. Quod autem gyratio non distinguat grave et leve, sed eorum distinctio­ nem praesupponat, potest videri ex exemplo quod inducunt : in gyratione enim aëris et li­ quidorum, ea quae prius erant gravia, ferun­ tur ad medium. Sic igitur antequam esset gyratio caeli, erat grave et leve. Quae secun­ dum aliquid distinguebantur, scilicet secun­ dum aptitudinem ad hoc quod aliquo modo et ad aliquem locum moveantur: nam grave dicitur aliquid vel leve, propter inclinationem ad aliquem motum localem. Et ita gyratio non est causa quare levia moventur sursum, vel gravia deorsum. Poterant autem hi distinguere grave et le­ ve, et loca eorum, quae sunt sursum et deor­ sum, quia non ponebant universum esse infi­ nitum: non enim impossibile est distinguere sursum vel deorsum, si apud istos distingui­ tur grave et leve, sicut dictum est. Et quia aliqui ponebant universum infinitum, scilicet Anaximenes et Xenophanes, ideo signanter dicit quod plurimi, non autem omnes, sunt detriti, idest consueti et exercitati, circa istas causas motus et quietis gravium et levium. (7) Lect. IV. n. 7. (8) ibid.: et lib. I, lect. VI, n. 2. --- 256 --- DE CAELO ET MUNDO L. Π, I. χχν LECTIO XXV. [nn. 514-520; (372-378)]. Ratio quietis terrae non est quod similiter se habet ad omnem caeli partem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 295b10 - 296a23) (Caput XIII) 372. (90) Sunt autem quidam, qui propter i similitudinem dicunt ipsam manere, sicut antiquorum Anaximander. Ma­ gis quidem enim nihil sursum aut deorsum aut in plagas ferri convenit quod in medio est collocatum, et si­ militer ad extrema se habens. Simul autem impossibile ad contrarium fa- | cere motum. Quare ex necessitate ma­ nere. 373. (91) Hoc autem dicitur persuasibiliter quidem, non vere autem. Secundum enim hanc rationem necessarium om­ ne quodcumque ponatur in medio, manere: quare et ignis quiescet. Quod enim dictum est, non proprium in terra. 374. (92) Sed et non necessarium. Non enim solum videtur manens, sed et lata ad medium: quo enim quaecum­ que fertur particula ipsius, necesse est ferri et totam. Ubi autem fertur se­ cundum naturam, et manet ibi secun­ dum naturam. Non igitur propter si­ militer se habere ad extrema: hoc quidem enim omnibus commune, ferri autem ad medium proprium terrae. 375. (93) Inconveniens autem et hoc qui­ dem quaerere, propter quid maneat terra in medio, ignis autem non quae­ rere propter quid in extremo. Si qui­ dem enim et illi natura locus extre­ mus, palam quia necessarium est esse quendam et terrae natura locum. Si autem non huic iste locus, sed pro­ pter necessitatem manet eam quae si­ militudinis (quemadmodum qui de trichos sermo, fortiter quidem, similiter autem undique tensae, quoniam non discerpetur; et esuriente et sitiente valde quidem, similiter autem, et ab ~ 257 esibilibus et potabilibus aequaliter di­ stante; etenim hunc quiescere neces­ sarium), quaerendum ipsis de ignis mansione in extremis. 376. Mirabile autem et de mansione qui­ dem quaerere, de latione autem ipso­ rum non quaerere; propter quam cau­ sam hoc quidem sursum fertur, hoc autem ad medium, nullo impediente. 377. (94) Sed adhuc neque verum quod dicitur. Secundum accidens tamen hoc verum, quia necessarium manere in medio omne, cui nihil magis huc quam illuc moveri convenit. Sed pro­ pter hanc rationem non manet, sed movebitur; non tamen totum, sed di­ vulsum. (95) Eadem enim ratio con­ gruit et in igne. Necesse enim posito manere similiter quemadmodum ter­ ram: similiter enim se habebit ad si­ gnorum extremorum quodcumque. Sed tamen feretur a medio, quemadmo­ dum et videtur latus, si non aliquid prohibeat, ad extremum. Veruntamen non totum ad unum signum (hoc enim necessarium solum accidere ex ratio­ ne ea quae de similitudine), sed proportionata particula ad proportionatum extremi; dico autem, puta, quar­ ta pars ad quartam continentis par­ tem: neque enim punctum corpus est. Quemadmodum autem et si ex ma­ gno conveniat densatum in minorem locum, sic utique ex parvo in maio­ rem rarius factum. Quare utique et terra hoc modo moveretur a medio, propter similitudinis rationem, si non natura terrae iste locus esset. 378. Quaccumquc quidem igitur existunt de figura ipsius suspicata, et de locis, et mansione et motu, fere haec sunt. L. II, 1. xxv DF. CAELO ET MUNDO 514-516 SYNOPSIS 1. Quinta solutio dubitationis de quiete terrae. Quidam dicunt terram in medio quiescere, eo quod nulla est ratio ut ad hanc magis quam ad illam caeli partem moveatur, et impossi­ bile est ad contraria simul moveri. 2. Improbatur ratio praedicta quatuor rationibus. Primo. Quia in medio poni, potest esse commune et terrae et aliis; in medio autem quiescere est proprium terrae. 3. Secundo. Quia invenitur alia ratio convenientior, ex terrae natura desumpta. Terram enim naturaliter ad medium ferri, constat ex motu partium eius: ibi autem quiescit naturaliter, ubi naturaliter fertur. 4. Tertio. Insufficiens est ratio ab eis allata: non enim dicit quare in extremo manet ignis. Si autem quia naturale sibi est, ignis in extremo quiescit, pari ratione in medio quiescit terra, eo quod suae naturae est consonum. - Afferuntur exempla quaedam, quibus positionem suam defendere nituntur; illisque respondetur. 5. Quarto. Ratio ab ipsis data nihil prorsus de motu corporum dicit: unde et ex hac parte insufficiens est. 6. Praeterea, falsum praesupponit eorum argumentatio. Non enim universaliter verum est, id quod in medio ponitur, in eo ex necessitate quiescere; sed tantum quoad totum quod in­ differenter se habet ut huc vel illuc moveatur. Si autem inclinetur ad hanc vel illam partem, movebitur sceundum partes, pars scilicet ad partem sibi proportionatam. Hoc totum patet exemplo ignis in medio mundi positi. 7. Nec obiici potest quod singulae partes ignis ad singulas caeli partes ferri nequeant, eo quod caelum in quantitate excedit locum medium : quia per rarefactionem idem corpus ex parvo loco ad maiorem extenditur. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 514 [1]. Praemissa quarta solutione, se­ cundum quam sumebatur ratio quietis terrae ex violentia gyrationis caeli, hic ponit quin­ tam solutionem (l2 3), secundum quam assigna­ tur ratio quietis terrae ex simili habitudine caeli ad terram ex omni parte. Et primo assignat hanc rationem [372]; se­ cundo improbat eam, ibi [373] : Hoc autem dicitur ('-) etc. Dicit ergo primo [372] quod quidam dixe­ runt terram quiescere in medio propter simi­ litudinem, idest similem eius habitudinem ad omnem partem caeli. Et hoc inter antiquos dixit Anaximander. Per quod dat intelligere quod etiam aliquibus sui temporis hoc vide­ batur. Dicitur enim Plato hoc posuisse: sed tamen Aristoteles hoc ei non imponit, quia supra (:i) ei imposuerat quod moveretur in medio circa axem mundi. — Ideo autem di­ cebant terram propter similitudinem manere, quia nulla est ratio quare id quod est in me­ dio collocatum, magis moveatur sursum vel deorsum, aut versus alias plagas caeli, cum similiter se habeat undique ad extrema; im­ possibile est autem quod simul moveatur ad contrarias partes; ergo relinquitur quod ex necessitate quiescat in medio. 515 [2|. Deinde cum dicit [373]: Hoc autem dicitur etc., improbat praedictam ra­ tionem. (1) Cf. lect. XXII. n. 4. (2) n. sq. (3) Lect. XXL n. 5. Et primo ex hoc quod ratio non est ne­ cessaria [373]; secundo ex hoc quod suppo­ nit falsum, ibi [377] : Sed adhuc neque ve­ rum quod dicitur (4) etc. Dicit ergo primo [373] quod id quod di­ ctum est, videtur persuasibiliter dici, non ta­ men vere. Et hoc probat quatuor rationibus. Quarum prima est quia, secundum praedi­ ctam rationem, necessarium esset quiescere omne quod ponitur in medio (et sic sequere­ tur quod etiam ignis, si poneretur in medio, quiesceret; quod patet esse falsum): quia id quod assignatur pro causa quietis, scilicet esse in medio, non accipitur ut proprium terrae; cum tamen effectus, scilicet quiescere in medio, sil proprium terrae. 516 [3|. Secundam rationem ponit ibi [374] : Sed et non necessarium etc. Et dicit quod non est necessarium dicere quod terra quiescat in medio propter similitudinem, cum inveniatur alia convenientior causa. Terra enim non solum videtur quiescere in medio, sed etiam ferri ad medium, etsi non secun­ dum se totam, tamen secundum suas partes. Eadem enim est ratio de motu totius et par­ tis: quocumque enim fertur pars eius, fertur de necessitate et totum, si extra suum locum esset. Ubi autem fertur secundum naturam, ibi et quiescit secundum suam naturam. Sic ergo patet quod terra quiescit in medio pro­ pter suam naturam, et non propter hoc quod similiter se habeat ad extrema : quia hoc po(4) - 258 - n. 6. 517-520 DE caelo test esse commune omnibus, ut ponatur in medio; sed naturaliter ferri ad medium est pioprium terrae. 517 [4]. Tertiam rationem ponit ibi [375] : Inconveniens autem etc.; quae osten­ dit etiam insufficientiam huius rationis. Et dicit quod inconveniens est quaerere propter quid terra quiescat in medio, et non quaere­ re quare ignis quiescat in extremo. Si enim ignis quiescit ibi, quia locus extremus natu­ raliter convenit ei, eadem ratione dicendum est quod terra habeat quendam locum natu­ ralem in quo quiescat. Si enim hic locus qui est medius, non sit locus in quo naturaliter quiescit, sed manet in medio propter neces­ sitatem similitudinis, restat eis quaerere qua­ re ignis maneat in extremis. Et ponit exempla de quiete terrae in me­ dio, secundum quasdam rationes sophista­ rum, qui probare videbantur quod si trichos, idest capillus, fortiter extendatur, quod non frangetur; quia similiter undique extenditur, et non est ratio quare magis frangatur in uno loco quam in alio. Sed haec ratio sophistica est: primo quidem quia difficile est ut similiter sit undique extensus; secundo quia, hoc etiam posito, frangetur in medio, quia ibi concurrit violentia quae ex utraque parte infertur. — Aliud exemplum ponit de eo qui aequaliter esurit et sitit, et habet ci­ bum et potum in aequali distantia: conclu­ dunt enim sophistae quod talis quiesceret, et ad neutrum moveretur. Sed hoc non sequi­ tur: primo quidem quia sitis magis agit quam fames; secundo quia, si aequaliter distarent duo cibi vel duo potus aequaliter desidera­ biles, curreret ad alterum quodeumque con­ tingeret. 518 [5], Quartam rationem ponit ibi [376] : Mirabile autem etc.; quae etiam osten­ dit insufficientiam praedictae rationis. Et di­ cit quod mirabile fuit quod quaerebant ra­ tionem quietis corporum, et non quaerebant rationem motuum ipsorum; propter quam scilicet causam unum corporum movetur sursum, aliud vero deorsum, si non sit ali­ quid impediens; natura enim est principium motus et quietis in eo in quo est, ut dici­ tur in II Physic. (5). 519 [6]. Deinde cum dicit [377]: Sed adhuc neque verum quod dicitur etc., impro­ bat praedictam rationem ex eo quod suppô­ ts) Cap. 1. η. 2: S. Thom. lect. I. η. 5. ET MUNDO nit falsum. Et dicit quod id quod dicitur in praedicta ratione, non est verum per se et universaliter: est enim hoc verum per acci­ dens, quod omne, idest totum, necesse est manere in medio, ad quod nihil magis per­ linet quod moveatur huc quam illuc. Sed si habeat inclinationem ut moveatur ad aliquam pariem, propter hanc rationem, quia scilicet est in medio, non ex necessitate quiescet, sed movebitur; non tamen secundum totum, sed divisum in partes, sicut patet de igne. Si enim verum est quod dicunt, necesse est quod, si poneretur ignis in medio mundi, quod quiesceret ibi, sicut terra quiescit, eo quod similiter se haberet ad quodlibet pun­ ctum in caelo signatum: et tamen ignis in medio positus moveretur a medio usque ad extremum, si nihil prohiberet, sicut et nunc videtur moveri. Sed tamen non totum mo­ vetur ad unum punctum: et hoc solum re­ movebatur in praedicta ratione, ut scilicet to­ tum moveretur ad unam partem. Sed move­ bitur unaquaeque pars ignis ad partem caeli sibi proportionatam, puta quarta pars ignis ad quartam partem continentis, scilicet caeli: corpus enim non est aliquod punctum indi­ visibile. Sicut autem partes terrae, si essent dispersae circa extremum caeli, condensaren­ tur, ad hoc quod venirent in minorem lo­ cum, scilicet in medium, sic oporteret e con­ verso : quia si ignis moveretur a medio us­ que ad extremum, oporteret quod per rarefactionem ex parvo loco moveretur ad locum maiorem. 520 [7J. Et sic cessat obiectio, qua pos­ set aliquis resistere supradictis, dicens im­ possibile esse quod singulae partes ignis fer­ rentur ad singulas partes caeli, propter hoc quod locus extremus excedit locum medium in quantitate. Sed hoc removetur, quia ignis per rarefactionem extenderetur in maiorem locum. Et ex hoc concludit quod, si locus medius non esset naturalis terrae, quod pro­ pter rationem similitudinis hoc modo move­ retur a medio versus extremum, quod singu­ lae partes eius moverentur ad singulas par­ tes extremi, sicut de igne dictum est (c). Ultimo autem epilogat [378], dicens fere haec esse omnia quae antiqui suspicati sunt circa figuram terrae et locum ipsius, et mo­ tum eius vel quietem. (6) — 259 — 19 — De Caeto et Munito. L. H, 1. xxv n. praec. L. Π, 1. xxvi DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXVI. [nn. 521-531; (379-392)]. Quod terra sit in medio mundi quiescens, probatur. Vera etiam causa eius quietis ostenditur. SCHEMA ι· Lectio X X V I, 521- 531 [379-392]· Postquam prosecutus est aliorum opiniones de terra; Hic determinat de ea secundum rei veritatem. § I) Determinat de loco et quiete terrae 521 [379]. A) Determinat veritatem per rationes naturales 521 [379]. 1) Ostendit quod impossibile est terram moveri 521 [379]. a) Dicit de quo est intentio 521 [379]. b) Assignat necessitatem praedictae inquisitionis 521 [380]. c) Ostendit terram non posse sic moveri, quatuor rationibus 522-528 [381-388]. 2) Ex praemissis assignat veram rationem quietis terrae 529 [390]. B) Per signa astrologica 530 [391]. C) Concludit 531 [392]. II) Determinat de figura ipsius 532 [393]. -— 26'0 — DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xxvi TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 296a24 - 297a8) Caput XIV 379. (96) Nos autem dicamus primum . utrum habeat motum aut maneat. 380. Quemadmodum enim diximus, hi qui­ dem ipsam unum astrorum esse fa­ ciunt; hi autem, in medio ponentes, eam revolvi et moveri dicunt circa polum medium. 381. Quod autem est impossibile, palam sumentibus principium quod, si qui­ dem circumfertur, sive extra medium existens sive in medio, necessarium est ipsam vi moveri hoc motu. Non enim ipsius terrae est motus: etenim utique particularum unaquaeque hanc haberet lationem; nunc autem in re­ ctum omnia feruntur ad medium. Propter quod non est possibile sem­ piternum esse, violentum existentem et praeter naturam. Mundi autem or­ do sempiternus. 382. (97) Adhuc, omnia lata latione cir­ culari haesitantia videntur et mota pluribus una latione, praeter primam. Quare et terram necessarium, sive cir­ ca medium sive in medio posita fe­ ratur, duabus moveri lationibus. Si autem hoc acciderit, necessarium fieri mutationes et versiones fixorum astro­ rum: hoc autem non videtur factum, sed semper haec secundum eadem oriuntur et occidunt loca ipsius. 383. (98) Adhuc autem latio partium et totius ipsius secundum naturam ad medium totius est. 384. Hoc enim utique, si existât posita nunc in centro, (99) dubitabit utique aliquis, quoniam idem duorum est medium, ad utrum feruntur gravita­ tem habentia et partes terrae secun­ dum naturam, utrum quia totius est medium, aut quia terrae. 385. Necesse itaque ad id quod totius: ete­ nim levia et ignis, in contrarium lata gravibus, ad extremum loci continen­ tis medium. (100) Accidit autem idem medium esse et terrae et' totius: fer- 386. 387. 388. 389. 390. 391. 392. tur enim et ad id quod medium ter­ rae, sed secundum accidens, secun­ dum quod medium habet in totius medio. Quoniam autem fertur et ad terrae medium, signum, quia lata gravia ad hanc non iuxta invicem feruntur, sed ad similes angulos. Quare ad unum medium feruntur et quod terrae. (101) Manifestum igitur quia necesse est in medio esse terram et immobi­ lem, propter dictas causas. Et quia vi proiecta sursum gravia secundum regulam, iterum feruntur in eundem locum, etsi in infinitum vir­ tus proficiat. Quod quidem igitur neque movetur, neque extra medium ponitur, manife­ stum ex his. (102) Adhuc autem palam ex dictis est causa mansionis. Si enim natura nata est ferri ex omni parte ad medium, quemadmodum videtur (et ignis a medio iterum ad extremum), impossi­ bile latam esse quamcumque particu­ lam ipsius a medio non vim passam: una enim latio unius, et simplex sim­ plicis, sed non contrariae; quae au­ tem a medio, ei quae ad medium contraria. Si igitur quamcumque par­ tem impossibile est latam esse a me­ dio, manifestum quia et totam adhuc impossibilius: ad quod enim pars nata est ferri, et totum illuc natum est. Ita­ que, siquidem impossibile moveri, ne­ cessarium utique erit ipsam manere in medio. (103) Testificantur autem his et a ma­ thematicis dicta circa astrologiam: apparentia enim accidunt, translatis figuris quibus determinatus est astro­ rum ordo, tanquam in medio posita terra. De loco quidem igitur et mansione et motu, quem modum habet, tanta sint dicta de ipsa. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Primum quod determinandum est de terra, est de motu eius. - Huius inquisitionis ratio est, quod a quibusdam positum est ipsam moveri, sive circa medium mundi, sive circulariter in medio. 2. Impossibile est terram sic moveri. Prima ratio. Si terra moveatur circulariter, motus eius erit violentus: non enim naturale est terrae circulariter moveri, ut patet ex motu partium eius. Motus autem violentus sempiternus esse nequit: iuxta autem opinionem Philosophi, mo­ tus terrae, quatenus principalis mundi partis, sempiternus esse debet, cum ad mundi ordi­ nem spectet. — 261 — L. Il, 1. xxvi DE CAELO ET MUNDO 521-522 3. Secunda ratio. Omnia corpora circulariter mota, excepta prima sphaera, situm suum mu­ tant, propterea quod pluribus moveantur motibus. Terra igitur, si circulariter ipsam moveri supponatur, duobus motibus movebitur, motu scilicet primae sphaerae, et motu proprio. Ex quo continget stellas fixas non semper oriri et occidere secundum eadem loca designata; cuius tamen contrarium accidit. 4. Subdivisio textus. - Praenotamen ad tertiam rationem. Motus naturalis partium terrae, imo totius terrae, supposito quod esset extra mundi medium, est ad medium universi. 5. Dubitatio. Posito idem esse medium terrae et medium mundi, quaeritur an gravia mo­ veantur ad medium quatenus est medium mundi, vel quatenus est medium terrae. - Respon­ detur. Motus gravium est ad medium ea ratione qua est medium totius mundi, sicut levium motus est ad eius extremum; quia vero accidit mundi medium esse centrum terrae, per ac­ cidens ad medium terrae feruntur. 6. Gravia ad medium moveri, constat ex eo quod ad terram feruntur ad rectos angulos respectu lineae superficiem terrae contingentis; linea vero recta perpendiculari ter cadens super aliam contingentem circulum, in loco contactus, si protrahatur, centrum circuli transibit; in centro igitur terrae et mundi concurrerent omnia gravia, si nihil impediret. 7. Tertia ratio. Gravia moventur ad medium mundi; moventur etiam ad medium terrae; ergo medium terrae est medium mundi, et terra est in mundi medio. Item, naturaliter quiescit aliquid in loco ad quem naturaliter movetur; motus autem naturalis terrae est ad medium mundi; ergo in medio mundi quiescit, et consequenter nullo modo movetur. 8. Quarta ratio. Lapis tabulae superpositus, si sursum in directum proficiatur, in eundem locum ubi prius erat cadet, si tamen tabula non moveatur; mota autem tabula, in alium locum cadet. Gravia vero rursum proiecta secundum rectam lineam, semper in eundem cadunt locum unde fuerunt proiecta, etiamsi infinities proficiantur. Ex quo patet quod terra non movetur. - Conclusio. 9. Ex his autem manifestum est quare terra in medio quiescat. Quia enim naturalis motus cuiuslibet terrae particulae est ad medium, et unius corporis simplicis est unus motus natu­ ralis simplex, non autem duo contrarii; sequitur nec ullam terrae partem, nec a fortiori totam terram, a medio posse moveri nisi per violentiam. Nec obiici potest quod tota terra ad me­ dium non movetur: idem enim est motus naturalis totius et partis. 10. Quae sensibiliter apparent circa corpora caelestia, salvari non possunt, nisi terram in medio quiescere supponamus. - Tres modi quibus terra disposita esse posset, si in medio non esset. Inconvenientia quae sequerentur in quolibet ipsorum. 11. Ex eo quod terra semper in medio est, sequitur quod de loco in locum non moveatur. Item, si quocumque modo moveretur, hoc inconveniens accideret, quod omnes alii motus, vel nubium vel animalium, a nobis occultarentur: tardioris enim non percipitur motus, si iuxta velocius moveatur. COMMENTARIUM S. THOMAE 521 [1]. Postquam Philosophus prosecu­ tus est aliorum opiniones de terra, hic deter­ minat de ea secundum veritatem f1). Et primo determinat de loco et quiete ter­ rae 1379]; secundo de figura ipsius, ibi [393]: Figuram autem habere sphaericam (2) etc. Circa primum duo facit : primo determi­ nat veritatem per rationes naturales [379]; secundo per signa astrologica, ibi [391]; Te­ stificantur autem his (34 ) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod impossibile est terram moveri [379]; secundo ex praemissis assignat veram ratio­ nem quietis terrae, ibi [390] : Adhuc autem palam (J) etc. Circa primum tria facit. Primo dicit de quo est intentio [379], scilicet quod primo dicendum est utrum terra habeat motum vel (1) (2) (3) (4) Cf. lect. XX. n. 2. Lect. sq. n. 10. n. 9. quiescat. Ex motu enim debemus accederç ad alia quae sunt circa terram consideranda; et ideo hoc primo ponit, ut assumat hoc tanquam principium ad sequentia. Secundo, ibi [380] : Quemadmodum enim diximus etc., assignat necessitatem praedi­ ctae inquisitionis. Sicut enim supra (®) di­ ctum est, quidam, scilicet Pythagorici, posue­ runt eam moveri circa medium mundi, ac si esset una stellarum; alii vero (6), sicut in Ti­ maeo scribitur, ponentes terram esse in me­ dio, dicunt eam revolvi circa medium poli, idest circa axem dividentem caelum per me­ dium. 522 [2J. Tertio, ibi [381]; Quod autem est impossibile, etc., ostendit quod impossi­ bile est terram sic moveri, quatuor rationi­ bus. In quarum prima accipit hoc pro prin­ cipio, quod si terra movetur circulariter, si­ ve existens in medio mundi sive extra me­ ts) Lect. XX, n. 3. (6) Vid. lect. XXI. n. 5. --- 202--- 522-527 DE CAELO ET MUNDO dium mundi, necesse est quod talis motus sit ei violentus. Manifestum est enim quod mo­ tus circularis non est proprius et naturalis motus terrae : quia si esset ei hic motus na­ turalis, oporteret quod quaelibet particula eius haberet hunc motum, quia idem est mo­ tus naturalis totius et partis, ut supra i78) di­ ctum est; hoc autem videmus esse falsum, nam omnes partes terrae moventur motu re­ cto versus medium mundi. Si vero motus terrae circularis sit violentus ct praeter natu­ ram, non potest esse sempiternus: quia, sic­ ut in praecedenti (R) habitum est, nullum violentum est sempiternum. Sed si terra mo­ vetur circulariter, necesse est quod talis mo­ tus sit sempiternus, supposito quod mundus sit aeternus, secundum eius opinionem: quia secundum hoc oportet quod ordo mundi sit sempiternus, motus autem vel quies partium principalium mundi pertinet ad ordinem ipsius. Sic ergo sequitur quod terra non mo­ vetur circulariter. 523 [3|. Secundam rationem ponit ibi |382] : Adhuc omnia etc.; quae talis est. Om­ nia corpora quae circulariter moventur, vi­ dentur esse haesitantia, idest non semper uni­ formem situm habentia, ex eo quod quodli­ bet eorum movetur pluribus motibus ct non uno solo, excepta prima sphaera, quae mo­ vetur uno motu: ct haec, secundum ipsum, est sphaera stellarum fixarum. Si ergo terra habet motum circularem, sive in medio exi­ stens sive extra medium, oportet quod mo­ veatur pluribus motibus, scilicet motu primae sphaerae circa polos aequinoctialis, et aliquo alio motu proprio circa polos zodiaci. Quod non potest esse: quia si hoc esset, contingeret fieri mutationes et versiones stel­ larum fixarum per respectum ad terram, quae propter proprium motum suum deficeret, et non rediret ad idem punctum simul cum stel­ la fixa, vel ipsa tota terra vel aliqua pars eius signata, sicut accidit de planetis: et ita sequeretur quod stellae fixae non semper vi­ derentur oriri et occidere secundum eandem partem terrae. Quod non accidit, sed semper oriuntur et occidunt secundum eadem loca designata. Non vero terra circulariter mo­ vetur. 524 [4]. Tertiam rationem ponit ibi [383] : Adhuc autem latio etc.; quae quidem procedit ex motu partium terrae ct totius. Unde circa hoc tria facit : primo proponit qualis sit motus naturalis terrae et partium cius; secundo circa hoc movet quandam du­ bitationem, ibi [384] : Hoc enim utique (9) etc.; tertio concludit quod intendit (I0). Dicit ergo primo [383], quod motus par­ tium terrae, secundum suam naturam, est ad medium mundi totius; et similiter, si tota (7) Lect. pracccd. n. 3. (8) Lect. IV, n. 6. (9) n. sq. (10) n. 7. terra esset extra medium mundi, moveretur ad medium mundi secundum suam naturam, quia idem est motus naturalis totius et partis. 525 [5]. Deinde cum dicit [384]: Hoc enim utique etc., movet circa hoc quandam dubitationem. Et primo proponit ipsam: et dicit quod si ponatur quod terra sit in me­ dio mundi vel centro, hoc modo quod idem sit centrum totius mundi et ipsius terrae, potest dubitari ad quod horum moveantur secundum naturam corpora gravia, et specia­ liter partes terrae; utrum videlicet ad medium ea ratione qua est medium mundi, vel ea ra­ tione qua est medium terrae. Secundo ibi [385] : Necesse itaque etc., solvit dubitationem, dicens necessarium esse quod corpora gravia moveantur ad medium, ea ratione qua est medium totius mundi. Motus enim gravium contrariatur motui le­ vium; sed corpora levia, et specialiter ignis, moventur ad extremum caelestis corporis; er­ go corpora gravia, et specialiter terra, mo­ ventur ad medium mundi. Sed quia accidit quod idem sit medium terrae et medium mundi, consequens est quod partes terrae moveantur ad medium terrae, non per se sed per accidens, prout scilicet idem est subiccto medium terrae et medium mundi; sicut si cognosco Coriscum, per accidens cognosco venientem, quia Coriscus est veniens. 526 [6], Tertio ibi [386]: Quoniam au­ tem fertur etc., probat quod supposuerat C11), scilicet quod corpora gravia et partes terrae moventur ad medium. Et dicit huius signum esse, quod corpora gravia feruntur naturali­ ter versus terram non iuxta invicem, idest non secundum aeque distantes lineas, quae nunquam concurrunt, sed ad similes angulos. idest ad rectos angulos respectu superficiei vel lineae contingentis superficiem terrae; et hoc ex quacumque parte corpus grave mo­ vetur usque ad terram. Et huius signum est quod, si columna in quacumque parte terrae non statuatur secun­ dum rectos angulos, sed inclinationem ha­ bens, cadet versus illam partem ex qua facit angulum acutum. Est autem probatum in IIT Euclidis quod, si aliqua linea contingat cir­ culum, et protrahatur alia linea recta perpendiculariter super lineam contingentem in lo­ co contactus, necesse est lineam illam, si protrahatur, transire centrum circuli. Et sic patet quod omnia corpora gravia moventur versus centrum terrae; ita quod, si non esset aliquid impediens, ex diversis partibus mota concurrerent in centro terrae; propter hoc quod quodlibet eorum moveretur secundum lineam rectam perpendiculariter cadentem su­ per lineam contingentem, et in loco conta­ ctus. Et sic oportet quod omnia corpora gra­ via ferantur ad unum medium totius mundi et terrae. 527 [7], Deinde cum dicit [387]: Mani­ ai) n. pracc. — 263 — 1 L. IT, 1. xxvi L. II, 1. xxvi DE CAELO ET MUNDO festum igitur etc., concludit propositum. Et infert duas conclusiones. Quarum prima est quod terra sit in medio mundi. Quod qui­ dem concluditur sic ex praemissis. Omnia corpora gravia moventur per se ad medium mundi; omnia etiam moventur ad medium terrae, ut probatum est (12); ergo medium terrae est medium mundi. Et ita terra est in medio mundi. Secunda conclusio est quod terra sit im­ mobilis. Quod quidem concluditur ex prae­ missis sic. Nihil movetur in loco ad quem naturaliter movetur, quia ibi naturaliter quie­ scit; sed terra naturaliter movetur ad me­ dium mundi; ergo non movetur in medio. Non est autem nisi in medio mundi, ut pro­ batum est; ergo terra nullo modo movetur. 528 [8]. Quartam rationem ponit ibi [388] : Et quia vi prolecta etc. Videmus enim quod, si lapis superpositus alicui tabulae, proiiciatur sursum in directum, et iterum ca­ dat secundum eandem rectitudinem, secun­ dum quam sursum motus est; si tabula non moveatur, cadet lapis in eundem locum ubi prius erat; si autem tabula moveatur, cadet lapis in alium locum, tanto magis distantem, quanto magis lapis fuerit in altum proiectus; quia secundum hoc erit maius tempus inter principium proiectionis et terminum casus. Videmus autem quod gravia proiecta sursum secundum regulam, idest secundum rectam lineam, iterum revertuntur in eundem locum terrae unde fuerunt proiecta. Et ne aliquis dicat quod accidit propter tarditatem motus terrae, quod imperceptibilis est distantia utriusque loci; subiungit quod hoc idem acci­ dit, si infinities, una vice post aliam, aliquis proficiat lapidem sursum; ita scilicet quod magnitudo temporis faciat distantiam loco­ rum esse perceptibilem. Et ita patet quod ter­ ra non movetur. Deinde epilogando concludit [389] manife­ stum esse ex praemissis quod terra neque movetur, neque habet situm extra medium mundi. 529 [9], Deinde cum dicit [390]: Adhuc autem palam etc., assignat causam quietis terrae. Et dicit quod ex praemissis manife­ stum est quae sit causa quietis eius. Sicut enim dictum est (13), terra naturaliter nata est ferri ex omni parte ad medium, sicut sensibiliter apparet (et similiter ad sensum apparet quod ignis naturaliter movetur a me­ dio mundi ad extremum). Unde sequitur quod nulla particula terrae, vel parva vel magna, potest moveri a medio, nisi per vio­ lentiam : sicut enim in primo (14) habitum est, unius corporis est unus motus naturalis, et simplex motus simplicis corporis, non au­ tem possunt esse uni corpori simplici duo motus contrarii naturales; motus autem a (12) n. pracced. (13) n. 4 seqq. (14) Lcct. IV. n. 1 seqq. 527-530 medio contrarius est motui ad medium. Et sic, si ita est quod quaecumque pars terrae non possit ferri a medio nisi per violentiam, manifestum est quod multo impossibilius est quod tota terra moveatur a medio. Posset autem aliquis obviare, dicens quod tota terra non movetur ad medium. Sed ipse hoc excludit, dicens quod illuc nata est ferri tota terra, quo nata est ferri pars terrae: et ita, si pars terrae movetur ad medium na­ turaliter, et tota terra illuc movebitur natu­ raliter. Et ita impossibile est quod moveatur a medio: unde necessarium est quod quie­ scat in medio. 530 [10], Deinde cum dicit [391]: Testi­ ficantur autem his etc., confirmat quae dicta sunt de situ ct quiete terrae, per dicta astro­ logorum. Et dicit quod his quae dicta sunt, scilicet quod terra sit in medio et quod quie­ scat, attestantur ea quae dicta sunt a mathe­ maticis circa astrologiam: ea enim quae sen­ sibiliter apparent circa translationem configu­ rationum, quae determinantur secundum astrorum situm et ordinem, hoc modo salvari possunt, si terra sit in medio quiescens, et non aliter. Ut enim Ptolemaeus dicit, si terra non es­ set in medio, oporteret eam altero trium mo­ dorum esse dispositam. Quorum unus est quod axis mundi extra terram esset, et ta­ men terra distaret aequaliter ab utroque po­ lorum. Secundus modus est quod terra esset in axe, et magis appropinquaret ad unum polorum quam ad alium. Tertius modus est quod neque esset terra in axe, neque aequa­ liter distaret ab utroque polorum. Si autem terra esset sita primo modo, ut scilicet terra esset extra axem aequaliter di­ stans ab utroque polo; si quidem esset supra axem vel infra, oporteret quod horizon ha­ bitantium in sphaera recta divideret aequino­ ctialem et omnes circulos aequidistantes in partes inaequales, et ita nunquam in sphaera recta fieret aequinoctium. In sphaera vero obliqua vel nunquam fieret aequinoctium, vel non fieret in medio duorum solstitiorum : quia horizon nunquam posset dividere maxi­ mum circulorum aequidistantium in duo me­ dia, sed forte aliquem aliorum. Si vero terra declinaret ab axe ad partem orientalem vel occidentalem, sequeretur primo quidem quod stellae non viderentur aequales in ortu et oc­ casu, propter inaequalem distantiam. Iterum secundo sequeretur quod non esset aequale spatium temporis ab ortu solis usque ad ma­ ximam exaltationem eius, quando maxime appropinquat capitibus nostris, spatio tempo­ ris quod est usque ad occasum. Si. vero terra esset disposita secundo modo, scilicet quod terra esset in axe, sed appro­ pinquaret magis ad unum polorum quam ad alium, sequerentur duo inconvenientia. Primo quidem quia in sola recta sphaera horizon divideret caelum in duo media : in sphaera vero obliqua semper esset minor pars caeli —- 264 — 530-531 DE CAELO ET MUNDO L. II, I. xxvi ex parte poli apparentis, maior autem ex par­ I augmentum et deminutionem dierum et note poli occultati. Et ita sequeretur quod ho­ ctium. Similiter etiam perturbarentur regulae rizon obliquae sphaerae non divideret zodia­ eclipsium : non enim semper eclipses lunae cum in duo media: cuius contrarium apparet fierent in directa oppositione solis et lunae, si terra non esset in medio. ex hoc quod semper sex signa videmus super terram. Secundo quia, si terra non esset di­ 531 [11]. Quod autem terra non movea­ recte posita sub aequinoctiali, sequeretur tur transiens de loco ad locum, contingit ex hoc quod terra semper est in medio. Et ite­ quod umbrae corporum erectorum in aequi­ noctiis orientales, non fierent in directo occi­ rum sequeretur, quocumque motu moveretur, dentalibus: cuius contrarium ubique apparet. I quod propter velocitatem sui motus occulta­ Et ex hoc patet quod neque tertius modus rentur a nobis omnes alii motus, vel nubium esse potest, ut scilicet terra neque sit in axe, vel animalium : non enim videtur moveri neque distet aequaliter ab utroque polorum: quod tardius movetur iuxta corpus velocius motum. quia ad hanc positionem sequuntur omnia praedicta inconvenientia. Qualitercumque et­ Sic igitur epilogando concludit [392] Philo­ iam terra non esset in medio mundi, confun­ sophus quod de loco et motu et quiete ter­ deretur omnis ordo qui consideratur circa rae, quomodo se habeant, tanta dicta sunt. — 265 — 1 . II, 1. XXVII DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXVII. [nn. 532-539; (393-398)]. Quod terra sit sphaericae figurae, probatur ex specie naturalis motus partium eius. SCHEMA (Lect. XXVIT-XXVTII; nn. 532-543 [393-402]). Postquam determinavit veritatem circa locum et motum vel quietem terrae, hic determinat veritatem circa figuram ipsius. Lectio XXVII, nn. 532-539 [393-398]. Lectio XXVIII, nn. 540-543 [399-402]. I) Probat terram esse sphaericam rationibus naturalibus, ex parte motus 532 [393]. A) Ostendit propositum, ex ipsa specie naturalis motus terrae 532 [393]. 1) Ponit rationem 533 [393]. 2) Comparat eam rationi antiquorum 534 [394]. 3) Excludit quasdam obviationes ad rationem praedictam 535 [395]. a) Prima obviatio 535 [395]. b) Secunda 537 [396]. j) Ponit ipsam 537 [396]. ii) Ponit solutionem 538 Γ3971. \ c) Tertia 539 [398]. (i B) Ex figura motus ipsius 540 [399]. II) Rationibus mathematicis et astrologicis, ex his quae apparent secundum sensum 541 [400]. A) Prima probatio: ex eclipsi lunae 541 [400]. B) Secunda: ^ex apparentia stellarum 542 [401]. C) Tertia:"ex mensura terrae 543 [402]. --- £06 --- DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xxvii TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 297a8 - bl8) (Caput XIV) 393. (104) Figuram autem habere sphaericam necessarium est ipsam. Unaquaeque enim particularum gravitatem habet ad medium: et minor a maiori pulsa non potest intumescere, sed comprimi magis, et consentire alteram alteri, quousque utique veniant ad medium. 394. Oportet autem intelligere quod dici­ tur, quemadmodum utique si facta secundum modum quem et physiologorum dicunt aliqui factum esse. Veruntamen illi quidem violentiam cau­ sam ponunt eius quae deorsum latio­ nis: melius autem ponere verum, et dicere hoc accidere propter secundum naturam habere ferri gravitatem ha­ bens ad medium. In potentia igitur existente gravi, disgregata ferebantur similiter ex omni parte ad medium. 395. Sive igitur similiter ab extremis di­ visae partes conveniant ad medium, sive aliter se habeant, facient idem. (105) Quod quidem igitur similiter undecumque ab extremis latum ad medium, necessarium similem fieri undique molem, manifestum: aequali enim undique apposito, aequaliter ne­ cesse est distare a medio extremum; haec autem figura sphaera est. Nihil autem differt ad rationem neque si non ex omni parte similiter convenirent ad medium partes ipsius: plus enim semper quod prae ipso minus propellere necessarium usque ad me­ dium, inclinationem habentibus am­ bobus, et graviori propellente usque ad hoc minus grave. 396. (106) Quod enim utique quis dubi- | ' , I | ' tabit, eandem habet his solutionem. Si enim, existente in medio et sphae­ rica terra, multo maior gravitas ap­ ponatur ad alterum hemisphaerium, non idem erit medium totius et ter­ rae. Quare aut non manet in medio, aut si quidem quiescet etiam non me­ dium habens, [aut] nata est moveri nunc. (107) Quod quidem igitur dubi­ tatur, hoc est. 397. Videre autem non est difficile modi­ cum intendentes, et dividentes quali­ ter dignificamus quamcumque magni­ tudinem ferri ad medium gravitatem habentem. Palam enim quod non usquequo tangat centrum extremum: sed oportet praevalere quod plus, do­ nec utique sumat sui ipsius medio medium: usque ad hoc enim habet inclinationem. Nihil igitur differt hoc dicere in bolo et parte contingente, aut in tota terra: non enim propter parvitatem aut magnitudinem dictum est accidens, sed de omni inclinatio­ nem habente ad medium. Itaque, sive tota ab aliqua parte ferebatur, sive secundum partem, necessarium usque ad hoc ferri, donec utique undecum­ que similiter sumat medium, adae­ quatis minoribus a maioribus propulsione inclinationis. 398. (108) Sive igitur facta est, hoc neces­ sarium factam esse modo (quare ma­ nifestum quia sphaerica generatio ipsius): sive ingenita semper manens, eodem modo habet quo et genita uti­ que primum facta est. Secundum hanc itaque rationem necessarium est esse figuram sphaericam ipsius. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Necesse est terram habere sphaericam figuram. Quaelibet enim pars eius ad medium tendit, minori a maiori depulsa, inferioribusque a superioribus undique aequaliter compressis. 3. Haec ratio differt a ratione ab aliquibus naturalibus assignata, in hoc quod hi causam motus partium ad medium ponunt violentiam gyrationis caeli, nos autem gravitatem ipsam naturalem partium, eas ad medium inclinantem. Si ergo ponamus quod terra sit generata de novo, partes eius dispersae, in actu graves, ad medium ex omni parte ferentur similiter, et sphaeram constituent. 4. Obiectio prima. In ipsa mundi generatione contingere potuit quod ad unam partem superioris loci inventae fuerint plures partes terrae quam ad aliam; et ita plures partes ag­ gregatae sunt ad unam partem terrae, contra rationem sphaerae. 5. Responsio. Non refert utrum necne partes prius disgregatae conveniant ad medium similiter et aequaliter. Si quidem aequaliter omnes conveniant, extremum terrae aequaliter undique a medio distabit, et ita constituetur sphaera. Si vero inaequaliter, id quod est plus, — 267 — L. II, 1. xxvii DE CAELO ET MUNDO 532-535 utpote gravius, depellet minus grave ad medium; non quousque ipsum minus grave pertingat ad medium, sed quousque ad medium pertingat ipsum gravius, et ita ex omni parte aequale pondus inveniatur. 6. Obiectio secunda. Posito quod terra sit in medio, sphaericae figurae existens, si nota­ bilis quantitas corporis gravis superadderetur versus unam partem, non esset idem medium mundi et terrae. Aut ergo non quiesceret in medio; aut, si extra medium quiesceret, etiam nunc in medio existens nata est moveri. 7. Responsio. Grave, nisi aliquid impediat, fertur ad medium mundi usque dum centrum eius sit in medio mundi; et hoc indifferenter, sive sit pars terrae sive tota terra. Si ergo ab extremo caeli ad medium feratur vel tota terra vel pars eius, motus fieri debet usque ad hoc quod ex omni parte similiter appropinquet ad medium: partes enim minores a maioribus impulsae, ipsis adaequantur. 8. Obiectio tertia. Ratio allata (n. 2) procedit supposita generatione terrae. - Responsio. Ratio valet sive generata sit sive non. Nam si sit generata, hoc modo factam esse oportet, quod medio sui tangat medium mundi, et ita sphaerica erit: si autem ingenita sit terra, talis esse debet, qualis esset si facta esset, cum terminus generationis sit natura rei. COMMENTARIUM S. THOMAE 532 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit veritatem circa locum et motum vel quietem terrae, hic determinat veritatem cir­ ca figuram ipsius C1). Et primo probat terram esse sphaericam, rationibus naturalibus, quae accipiuntur ex parte motus [393]; secundo rationibus mathe­ maticis et astrologicis, quae accipiuntur ex his quae apparent secundum sensum, ibi [400] : Adhuc autem et per apparentia (2) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum, ratione sumpta ex ipsa specie naturalis motus terrae [393]; secundo ex fi­ gura motus ipsius, ibi [399] : Et quia om­ nia (34 ) etc. Circa primum tria facit : primo ponit ra­ tionem [393]; secundo comparat eam rationi quam antiqui assignabant, ibi [394] : Oportet autem intelligere C1) etc.; tertio excludit quas­ dam obviationes ad rationem praedictam, ibi [395] : Sive igitur similiter (5) etc. 533 [2], Dicit ergo primo [393] quod nccesse est terram habere sphaericam figuram, hac ratione; quia quaelibet partium eius ha­ bet gravitatem ad medium, idest, sua gravi­ tate naturaliter movetur ad medium, ut ex supra dictis (6) patet. Est etiam hic conside­ randum circa motum partium terrae, quod maior pars depellit minorem, quousque ipsa maior pars perveniat ad medium. Cuius ratio est, quia maior pars terrae habet maiorem gravitatem, et per consequens maiorem virtu­ tem ut moveatur ad medium; semper autem minor virtus vincitur a maiori. Et ideo non est possibile quod, partibus terrae motis ver­ sus medium, aliqua pars terrae intumescat vel fluctuet, ita scilicet quod elevetur in situ una pars terrae super aliam, sicut accidit in (1) (2) (3) (4) (5) (6) Cf. lect. praec. n. 1. Lect. sq., n. 2. ibid. n. 1. n. 3. n. 4. Lect. praec. n. 4 sqq. mari fluctuante, quasi terra sit alicubi non compressa et alicubi compressa : sed oportet quod, cum omnes partes terrae tendant ver­ sus medium, superiores partes terrae compri­ mant inferiores, et una quasi consentiat alteri cedendo ei, quousque perveniatur ad me­ dium. Et sic oportet quod, partibus terrae quasi undique aequaliter compressis versus medium, terra habeat sphaericam figuram. 534 [3], Deinde cum dicit [394]: Opor­ tet autem intelligere etc., manifestat praedi­ ctam rationem, comparando ipsam ad ratio­ nem de figura terrae ab aliis assignatam. Et dicit quod oportet praedictam rationem intel­ ligere ac si positum esset quod terra esset generata de novo, concurrentibus undique partibus terrae versus medium, sicut antiqui naturales posuerunt. Tn hoc tamen differentia est, quod illi ponunt motum partium terrae versus medium causari ex violentia gyrationis caeli, sicut supra (7) dictum est : melius autem et verius est, ut ponamus motum par­ tium terrae accidere naturaliter, propter hoc quod partes terrae habent gravitatem incli­ nantem eas versus medium. Si ergo ponamus quod terra prius erat in potentia, sicut anti­ qui posuerunt, consequens erit quod partes eius, dispersae et disgregatae prius, quando fuerunt in actu graves, ferentur simili modo ex omni parte ad medium; et ex hoc consti­ tuetur terra sphaericae figurae. 535 [4]. Deinde cum dicit [395]: Sive igitur similiter etc., excludit tres obviationes contra praemissam rationem. Quarum prima est, quod potest aliquis dicere quod praedi­ cta ratio non cogit figuram terrae esse sphae­ ricam, nisi supposito quod in ipsa generatio­ ne terrae, undique partes terrae similiter et aequaliter concurrant ad medium. Sed potuit contingere quod in illa disgregatione partium 1 terrae, plures partes terrae inventae fuerint i ad unam, partem superioris loci quam ad ! (7) Lect. XXIII, n. 4; et lect. XXIV, n. 1. --- 268 --- 536-539 DE CAELO ET MUNDO L. II, 1. xxvii aliam; et sic plures partes terrae aggregatae totam quantitatem terrae, sicut si pilus appo­ sunt ad unam partem eius quam ad aliam; neretur ex una parte sphaerae cupreae). Dato quod est contra rationem sphaericae figurae. autem quod tantum de corpore gravi super­ 536 [5]. Sed ipse dicit quod idem contin­ adderetur versus unam partem, quod haberet notabilem quantitatem respectu totius terrae, git circa figuram terrae, sive partes terrae sequeretur quod non esset idem medium mun­ quae prius erant disgregatae, similiter conve­ di totius et terrae. Unde sequeretur quod vel niant ab extremis terrae versus medium, sive non quiesceret in medio; vel si quiesceret, aliter se habeant. Est autem manifestum etiam non in medio existens, etiam nunc quod, si partes terrae similiter et aequaliter quando est in medio, sit nata moveri. Haec undique ab extremis ferantur ad medium, ne­ igitur est dubitatio. cesse est quod moles terrae undique fiet ae­ 538 1’7]. Secundo ponit solutionem, ibi qualis: quia cum aequalis quantitas partium [397] : Videre autem etc. Et dicit quod illud apponatur medio undique, necesse est quod non est difficile videre, si aliquis velit modi­ extremum terrae undique distet aequaliter a cum considerare, et distinguere qualiter di­ medio. Et in hoc salvatur ratio sphaerae: quia gnum ducimus quod aliqua magnitudo gra­ sphaera nihil aliud est quam corpus a cuius vitatem habens feratur ad medium mundi. medio omnes lineae ductae ad extrema, sunt Manifestum est enim quod feretur ad me­ aequales. dium mundi, non solum usque ad hoc quod Nec differt quantum ad hanc rationem, si infima extremitas tangat centrum mundi; sed, aliquis dicat quod partes terrae non similiter nisi aliud impediat, oportet quod, praevalen­ cl aequaliter conveniunt ad medium : quia te maiori parte super minorem, usque ad hoc semper illud quod est plus, cum sit gravius, propellit id quod est minus grave, usque ad j feratur quod corpus motum medio sui tangat medium mundi, ad quod habent inclinatio­ hoc. idest usque ad medium. Quod quidem nem omnia corpora gravia. Puta si non es­ potest intelligi dupliciter. set in mundo aliud corpus grave nisi unus Uno modo sic ut intelligatur quod id quod lapis qui demitteretur ab alto, oporteret ipsum est minus grave, propellatur a graviori quous­ tandiu descendere, quousque medium lapi­ que minus grave pertingat ad medium. Sed dis tangeret medium mundi; propter hoc hoc non convenit secundum intentionem Ari­ quod maior pars eius repellit minorem a me­ stotelis: quia praedicta positione facta, adhuc dio, quousque undique inveniatur aequalis remanebit maior quantitas versus unam par­ gravitas, sicut supra (8) dictum est. tem terrae, ad quam plures partes concur­ Concludit ergo quod nihil differt hoc quod runt. dictum est dicere in quacumque parte terrae, Alio modo potest intelligi usque ad hoc, aut in tota terra. Non enim hoc contingit idest quousque ipsum corpus gravius attin­ propter magnitudinem aut parvitatem, quod gat medium. Et hoc convenientius dicitur: dictum est de motu gravis ad medium: sed quia unumquodque corpus grave naturaliter verificatur de omni eo quod habet inclina­ tendit ad hoc ut ipsum sit in suo loco, non tionem ad medium, ratione suae gravitatis. autem ad hoc quod aliquid aliud in suo lo­ Unde sive tota terra ab aliqua parte caeli co statuatur. Et inde est quod corpus gra­ feratur ad medium, sive partes eius, necesse vius, ad hoc quod ipsum magis appropin­ est usque ad hoc fieri motum, donec ex om­ quet medio, repellit per violentiam corpus ni parte terra similiter appropinquet ad me­ minus grave a medio; sicut patet de lapide dium, per hoc quod minores partes adae­ proiecto in aquam, qui repellit aquam a con­ quantur maioribus per impulsionem mino­ tactu terrae. rum a maioribus, ut dictum est (9). Et secundum hoc procedit ratio Aristote­ 539 18]. Tertiam obiectionem excludit ibi lis: nam si versus unam partem terrae sit [398] : Sive igitur facta est etc. Posset enim maior quantitas, ad hoc quod ipsa magis aliquis dicere quod praedicta ratio procedit appropinquet medio, depellit minorem par­ supposita generatione terrae Sed ipse hoc tem per violentiam a medio, quousque ae­ excludit, dicens quod sive terra sit generata, quale pondus ex omni parte terrae invenia­ necesse est quod hoc modo sit facta in medio tur. existens, sicut supra (’°) dictum est (ita sci­ 537 [6]. Secundam obviationem excludit licet quod medio sui tangat medium mundi), ibi [396] : Quod enim utique etc. Et primo et ita figura cius erit sphaerica : sive etiam ponit ipsam obviationem; eo quod, sicut ipse non sit generata, oportet quod hoc modo dicit, eandem habet solutionem cum his quae se habeat sicut si esset generata; quia ter­ dicta sunt. Est autem dubitatio talis. Pona­ minus generationis est natura rei; unde illud mus quod terra existât in medio, et quod sit quod non est generatum, oportet tale esse sphaericae figurae, et quod '"ersus unum he­ quale fieret si generaretur. Et secundum hoc misphaerium terrae superapponatur multo concludit figuram terrae esse sphaericam. maior quantitas quam ex alia parte (quod quidem dicit ad excludendum obiectionem quae posset fieri de montibus, qui videntur (8) n. 5. supereminere aliis partibus terrae: nam quan­ (9) ibid. (10) n. pracccd. titas montium nihil est in comparatione ad ' L. II, 1. χχνιπ DE CAELO ET MUNDO LECTIO XXVIII. [nn. 540-543; (399-402)]. Terram esse sphaericam, probatur ex figura motus partium eius, et rationibus astrologicis. - Ostenditur etiam quod non sit magnae molis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 297BI8 - 298a20) (Caput XIV) (108) Et quia omnia feruntur gravia i ad similes angulos, sed non iuxta in­ vicem: hoc autem aptum natum est ad natura sphaericum. Aut igitur est sphaerica, aut natura sphaerica. Opor­ tet autem unumquodque dicere tale quale est secundum naturam, sed non quod vi et praeter naturam. (109) Adhuc autem et per apparen- | tia secundum sensum. Neque enim utique lunae eclipses tales haberent decisiones. Nunc enim in his quae se­ cundum mensem figurationibus, om­ nes accipit differentias (etenim recta fit, et amphicurtos, et concava); circa eclipses autem semper gibbosam habet determinantem lineam. Itaque, quo­ niam quidem eclipsatur propter terrae interpositionem, terrae utique erit ro­ tunditas figurae causa, sphaerica existcns. (110) Adhuc autem, per astrorum ap­ parentiam non solum manifestum quia rotunda, sed et magnitudine non existens magna. Modica enim facta translatione nobis ad meridiem et arcticum, manifeste alter fit horizon circulus; ita ut quae super caput astra magnam habeant transmutationem, ct non eadem videantur ad arcticum et meridiem transmutantibus. Quae­ dam enim in Aegypto quidem stellae videntur et circa Cyprum, in his au­ tem quae ad arcticum regionibus non videntur; et quae semper in his quae ad arcticum apparent astrorum, in illis locis occultantur. Quare non so­ lum ex his palam rotundam esse fi­ guram terrae, sed etiam sphaerae non magnae: non enim utique sic veloci­ ter palam faceret, translatis ita mo­ dicum. (111) Propter quod existiman­ tes coaptare eum qui circa Heracleas Columnas locum, ei qui circa Indi­ cum, et hoc modo esse mare unum, non valde suspicari incredibilia vi­ deri. Dicunt autem argumentantes ex elephantibus, quoniam circa utraque loca, novissima existentia, genus ipso­ rum est; velut novissimis, propterea quod conveniunt ad invicem, hoc pas­ sis. 402. (112) Et mathematicorum quicumquc magnitudinem ratiocinari attentant ro­ tunditatis, ad quadraginta dicunt esse myriades stadiorum. Ex quibus argumentantibus non solum sphaericam molem necessarium esse terrae, sed et non magnam ad aliorum astrorum magnitudinem. SYNOPSIS 1. Gravia ad terram feruntur secundum rectos angulos, non autem per lineas aequidistantes; quod ostendit terram habere ex natura sua quod sit sphaerica. Ex causa accidentali quidem, scilicet propter montes et valles, non est omnino sphaerica : dicitur tamen sphaerica simpli­ citer, propter suam naturam; unumquodque enim denominatur ab eo quod est secundum suam naturam. 2. Rationibus astrologicis probatur quod terra sit sphaerica. Prima probatio. In eclipsibus lunae, obscurum et lucidum ipsius distinguuntur per lineam circularem; accidit autem eius eclipsis per hoc quod umbram terrae subintrat; solum autem corpus sphaericum umbram sphaericam semper facit. - Potest obiici circularem illam lunae abscissionem esse propter lunae rotunditatem, non autem terrae. Respondetur. In augmento et decremento lunae per singulos — 270 — 540-541 L. Π, 1. xxvitl DE CAELO ET MUNDO menses, sectio eius omnes differentias figurarum accipit, propter diversam habitudinem eius ad solem; in eclipsibus vero linea dividens ipsam est semper circularis. Quia igitur eclipsis est propter terrae interpositionem, ex rotunditate terrae causatur talis figura. 3. Secunda probatio: ex qua apparet etiam quod terra sit parva in comparatione ad caelestia corpora. Pergentibus versus septentrionem vel meridiem diversificatur horizon : tum quantum ad polum horizontis, ut patet ex diversis stellis fixis apparentibus super caput; tum quantum ad diversam abscissionem caeli per horizontem, dum quaedam stellae in regionibus septentrionalibus apparent, quae in meridionalibus semper occultantur, et vice versa. Ex his autem constat terram esse rotundam secundum aspectum ad polos. - Quod autem sit rotunda versus ortum et occasum, patet ex hoc quod sidus oriens prius apparet his qui sunt in oriente. - Ex praedictis sequitur non magnam esse terrae rotunditatem: non enim in tam parva di­ stantia fieret ita cito diversitas circa apparentiam stellarum, si terra esset magnae quantitatis. 4. Tertia probatio. Ex mensura etiam terrae argumentari possumus non solum quod sit sphaerica, sed et quod non sit magna eius moles. Secundum computationem enim mathema­ ticorum antiquorum, eius rotunditas est quinquaginta millia milliariorum : secundum modernos autem est multo minor. Hoc autem computari potest, considerando quantum spatium in terra facit diversitatem unius gradus in caelo, et hoc multiplicando per trecentum sexaginta, qui est numerus graduum in caelo. COMMENTARIUM S. THOMAE licet per accidens terra non sit omnino sphae­ 540 [1]. Praemissa ratione ad probandum rica ex aliquo accidente, quia tamen naturam rotunditatem terrae, quae sumebatur ex spe­ habet ad hoc quod sit sphaerica, simpliciter cie motus partium eius, hic inducit aliam ra­ dicendum est eam sphaericam esse. tionem ad idem, quae sumitur ex figura mo­ 541 [2]. Deinde cum dicit [400]: Adhuc tus partium terrae (Q. autem et per apparentia etc., probat terram Et dicit [399] quod omnia corpora gravia, ex quacumque parte caeli moveantur, ferun­ esse sphaericam, rationibus astrologicis, per ea quae apparent secundum sensum (3). tur ad terram ad similes angulos, idest secun­ Et inducit 1res probationes. Quarum prima dum rectos angulos, quos facit linea recta sumitur ex eclipsi lunae. Et dicit quod adhuc per quam est motus corporis gravis, cum li­ manifestum est per ea quae apparent secundum nea contingente terram (quod manifestatur sensum, quod terra sit sphaerica. Nisi enim per hoc quod gravia non stant firmiter super terra esset sphaerica, eclipsis lunae non sem­ terram nisi secundum lineam perpendicula­ per haberet circulares decisiones : videmus rem): non autem feruntur corpora gravia ad enim quod semper quando luna eclipsatur, terram iuxta invicem, idest secundum lineas obscurum ipsius et lucidum distinguuntur per aequidistantes. Quod quidem ordinatur ad lineam circularem. Accidit autem eclipsis lu­ hoc quod terra apta nata sit esse sphaerica: nae per hoc quod ipsa subintrat umbram ter­ quia similem inclinationem habent gravia ad rae: unde apparet umbram terrae esse rotun­ locum terrae, ex quacumque parte caeli de­ dam. Ex quo apparet terram, quae facit ta­ mittantur; et ita similiter et aequaliter nata lem umbram, esse sphaericam : solum enim est fieri appositio ad terram ex omni parte, corpus sphaericum natum est semper facere quod constituit eam sphaericae figurae. Si sphaericam umbram. Si enim corpus lucidum, vero terra naturaliter esset lata in superficie scilicet sol, sit maius terra, oportet quod fa­ sua, sicut quidam dicebant, fieret motus cor­ porum gravium a caelo ad terram non unde- , ciat terra umbram pyramidalem, cuius conus sit in alto, et basis in ipsa terra; si vero sol cumque secundum similes angulos. Oportet esset minor terra, faceret quidem umbram si­ igitur quod vel terra sit sphaerica, vel quod militer secundum figuram rotundae pyrami­ naturaliter sit sphaerica. dis, tamen e converso conus illius pyramidis Hoc autem ideo apposuit, propter tumorosiesset in terra, basis autem eius in alto; si tates montium et concavitates vallium, quae vero sol esset aequalis terrae, faceret um­ videntur rotunditatem terrae impedire. Sed bram cylindricam, idest columnarem: quid­ huiusmodi sunt ex aliqua causa accidentali, quid autem horum esset, sequeretur, propter ei non ex eo quod per se convenit terrae: hoc quod terra est sphaerica, quod umbra nec hoc habet aliquam quantitatem notabi­ eius secundum lineam circularem abscinderet lem in comparatione ad lotam terram, ut su­ lunam. pra (1 2) dictum est. Oportet autem unumquod­ Posset autem aliquis dicere quod ista cir­ que dicere esse tale quale est secundum suam cularis abscissio lunae non est propter ro­ naturam, et non quale est per aliquam cau­ tunditatem terrae, sed propter rotunditatem sam violentam vel praeternaturalem: et ideo, lunae. Sed ad hoc excludendum, subdit quod (1) Cf. lect. praec. η. 1. (2) Lect. praeced. n. 6. (3) — 27 I — Cf. lect. praec. η. 1. L. Il, L xxvul DE CAELO ET MUNDO in augmento et decremento lunae, quod ac­ cidit per singulos menses, sectio lunae accipit omnes differentias figurarum: nam quandoque dividitur secundum lineam rectam, sicut quando dividitur per medium, puta cum est septima vel vigesima prima; quandoque au­ tem fit amphicurtos, idest habens circularem sectionem vel arcualem, scilicet a septima lu­ na usque ad vigesimam primam; quandoque autem est concava, puta cum est prima, et a prima usque ad septimam, et a vigesima pri­ ma usque ad defectum; quod contingit pro­ pter diversam habitudinem eius ad solem, ut supra (.*) dictum est. Sed in eclipsibus semper linea dividens ipsam est gibbosa, idest circu­ laris. Quia igitur luna eclipsatur propter ter­ rae interpositionem, rotunditas terrae, cum sit sphaerica, est causa talis figurae circa di­ visionem lunae. 542 [3], Secundam probationem ponit ibi [401] : Adhuc autem per astrorum etc.; quae sumitur ex apparentia stellarum. Et dicit quod ex diversitate apparentiae stellarum ap­ paret quod terra non solum est rotunda, sed etiam parva in comparatione ad corpora cae­ lestia. Si enim modicum moveamur versus meridiem vel septentrionem, manifeste diversificatur nobis horizon. Quod apparet quantum ad duo. Primo qui­ dem quantum ad polum horizontis, qui est punctum caeli existens supra summitatem ca­ pitis nostri; quod quidem punctum manifeste diversificatur secundum modicam distantiam, ut apparet ex stellis fixis; quia in modica di­ stantia diversae stellae apparent super sum­ mitatem capitis. Secundo apparet diversitas horizontis ex diversa abscissione caeli per horizontem. Et hoc manifestat quia moventibus se versus septentrionem vel meridiem, non vi­ dentur eaedem stellae. In his enim qui habi­ tant in sphaera obliqua, polus septentrionalis elevatur supra horizontem ipsorum, et om­ nes stellae quae non distant a polo ultra ele­ vationem poli supra horizontem, sunt perpe­ tuae apparitionis; et in aequali spatio circa alium polum stellae existentes, sunt perpetuae occultationis. Quia igitur, propter diversita­ tem horizontis, in terris septentrionalibus po­ lus septentrionalis magis elevatur, et polus oppositus magis deprimitur, contingit quod quaedam stellae quae sunt propinquae polo antarctico, non sunt perpetuae occultationis, sed videntur quandoque in terris magis meri­ dionalibus, puta in Aegypto et circa Cyprum, quae nunquam videntur in terris magis se­ ptentrionalibus : et e converso quaedam stel­ lae sunt perpetuae apparitionis in regionibus magis septentrionalibus, quae tamen in regio­ nibus magis meridionalibus magis occultan­ tur per occasum. Et ex hoc apparet quod terra est figurae rotundae, praecipue secundum aspectum ad duos polos : si enim esset superficiei pla(4) Lect. XVI, n. 6. 541-543 I nae, omnes habitantes in tota terrae su­ perficie ad meridiem et septentrionem, habeI rent eundem horizontem, et eaedem stellae eis ' apparerent et occultarentur, nullo impedi­ mento facto ex tumorositate. Et simili ratio­ ne probatur quod terra sit rotunda versus or­ tum et occasum: alioquin non prius orire­ tur astrum quodcumque his qui sunt in orien­ te, quam his qui sunt in occidente. Si enim terra esset figurae concavae, sidus oriens prius appareret his qui sunt in occidente: si vero terra haberet planam superficiem, simul ap­ pareret omnibus. Manifestum est autem quod sidus oriens prius apparet his qui sunt in oriente, per eclipsim lunae; quae si appareat in regione magis orientali circa mediam no­ ctem, in regione magis occidentali apparebit ante mediam noctem, secundum quantitatem distantiae; ex quo patet quod sol prius oritur et occidit in regione magis orientali. Per hoc autem, ut Aristoteles dicit, apparet quod non sit magna quantitas rotunditatis terrae. Si enim esset magnae quantitatis, non in tam parva distantia fieret ita cito diversi­ tas circa apparentiam stellarum. Et ideo non videntur valde incredibilia opinari, qui vo­ lunt coaptare, secundum similitudinem et pro­ pinquitatem, locum in extremo occidentis si­ tum, qui dicitur esse circa Heracleas Columnas (quas scilicet Hercules statuit in signum suae victoriae), loco qui est circa mare Indicum in extremo orientis; et dicunt esse unum ma­ re, Oceanum, quod continuat utraque loca. Et similitudinem utrorumque locorum confi­ ciunt ex elephantibus, qui circa utrumque Ιο­ ί cum oriuntur, non autem in mediis regioni­ bus. Quod quidem est signum convenientiae horum locorum, non autem propinquitatis. 543 [4], Tertiam probationem inducit ibi [402] : Et mathematicorum etc.; quae quidem sumitur ex mensura terrae. Et dicit quod quicumque mathematicorum attentaverunt ra­ tiocinari de magnitudine rotunditatis terrae, dicunt quod rotunditas terrae attingit usque ad quadraginta myriades stadiorum, idest quadragesies decem millia, quod est quadringentesies millia stadiorum. Est autem sta­ dium octava pars milliaris; octava autem pars praedicti numeri est quinquaginta millia; et secundum hoc rotunditas terrae erit quin­ quaginta millia milliariorum. Secundum autem diligentiorem considera­ tionem modernorum astrologorum, est rotun­ ditas terrae multo minor, idest viginti millia milliaria et quadringenta, ut Alfraganus dicit; vel decem et octo myriades stadiorum, idest centum octoginta millia stadiorum, ut Sim­ plicius dicit; quod quasi in idem redit, nam viginti millia est octava pars centum sexaginta millium. Hoc autem astrologi perpendere potuerunt, considerantes quantum spatium in terra facit diversitatem unius gradus in cae­ lo : et invenerunt quod quingenta stadia, se­ cundum Simplicium; vel quinquaginta sex milliaria et duas tertias milliard, secundum — 272 — 543 DE CAELO ET MUNDO Alfraganum. Unde multiplicantes hunc nu­ merum per trecenta sexaginta, qui est nume­ rus graduum caeli, apprehenderunt rotundi­ tatem terrae esse praedictae quantitatis. Et sic ex his possumus argumentari quan­ titatem terrae non solum esse sphaericam, sed etiam non magnam in comparatione ad i L. 11, 1. xxviîi magnitudines aliorum astrorum: nam solem probant astrologi esse centies septuagesies maiorem terra; cum tamen, propter distan­ tiam, videatur nobis pedalis. Dicit autem aliorum astrorum, propter opinionem Pytha­ gorae, qui posuit terram esse unam de stellis. Et in hoc terminatur sententia secundi libri. V3 ~~ LIBER TERTIUS DE GENERATIONE ET MOTU CORPORUM NATURALIUM. QUORUM ET PROPTER QUID SIT, SECUNDUM OPINIONES PHILOSOPHORUM. SCHEMA (Lect. I-VIII; nn. 544-603 [403-458]). L IB E R T E R T IU S Ponit prooemium Lect. I, n. 544 [403]. Exsequitur 1 I propositum <, 551 Î407]· j An sit generatio 551 [407]· j De generatione et motu corporum naturalium, 1 an sit 551 [407]. Inquirit de opinionibus philosophorum 551 [407]· Quorum et propter quid sit Lect. VIII, n. 595 [449]. Determinat veritatem [Lib. IV, c. I]. 20 — De Caelo et Mundo. 275 — Enumerat opiniones anti­ quorum Lect. II, n. 551 [407]Inquirit de veritate earum Lect. III-IV, n. 557 (4i2]-574 [427]. An motus localis sit naturalis corpo­ ribus naturalibus Lect. V-VI, n. 575 [4283-585 [438]. An corpora quae moventur naturaliter motu recto, habeant gravitatem et levitatem Lect. VII, n. 586 [439]. Aliquorum est generatio 595 [449]. Quomodo sit generatio, et motus corporum 599 [452]. L. Ill, I. 1 DE CAELO ET MUNDO LECTIO L [nn. 544-550; (403-406)]. Praemittitur recapitulatio praecedentium. - Ostenditur de quibus restat dicendum. SCHEMA [403-406]. Lectio I, nn. 544-550 Determinans de corporibus quae moventur motu recto, praemittit prooemium, in quo explicat suam intentionem. I) Continuat se ad praecedentia 545 [403]. II) Ostendit de quibus restat dicendum 546 [404]. A) Manifestat in quo consistat tota consideratio naturalis philosophiae 546 [404]. B) Ex hoc concludit quid post praemissa restat dicendum 549 [405]. 1) Quantum ad substantias 549 [405]. 2) Quantum ad opera et passiones 550 [406]. --- 276 —- DE CAELO ET MUNDO L. Ill, L i TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 298a24 - bl2) Caput I 403. (1) De primo quidem igitur caelo et partibus; adhuc autem de in ipso la­ tis astris, ex quibus constant, et qualia quaedam natura sunt, adhuc autem quoniam ingenita et incorruptibilia, pertransivimus prius. 404. Quoniam autem eorum quae natura dicuntur, haec quidem sunt substan­ tiae, haec autem operationes et pas­ siones horum (dico autem substantias quidem simplicia corpora, puta ignem et terram et coëlementa his, et quaecumque ex his; puta etiam totum caelum et partes eius; et iterum animalia et plantas et partes horum: passiones autem et opera, motus ho­ rum uniuscuiusque, et aliorum quo­ rumcumque sunt causa ista elementa, secundum virtutem ipsorum, adhuc au­ tem alterationes et invicem trans- | i ' , | j mutationes), manifestum quia de na­ tura historiae plurimam accidit de corporibus esse. Omnes enim natura­ les substantiae aut corpora, aut cum corporibus generantur et magnitudi­ nibus. Hoc autem palam ex eo quod determinatum est quae sunt natura, et cx ea quae per singula contemplatione. 405. De primo quidem igitur elemento­ rum dictum est, et quale quid secun­ dum naturam, et quoniam incorrupti­ bile et ingenitum. Reliquum autem de duobus dicere. 406. Simul autem accidet de his dicenti­ bus, et de generatione et corruptione inquirere. (2) Generatio enim aut om­ nino non est, aut solum in his ele­ mentis et his quae ex his, est. Ipsum autem primum hoc forte consideran­ dum, utrum est aut non est. SYNOPSIS 1. Argumentum libri et divisio textus. 2. Recapitulatio eorum quae dicta sunt in praecedentibus. - Quomodo intelligendum quod dicitur de primo caedo et partibus; per quod scilicet significatur non totum universum et cor­ pora quae moventur motu recto et circulari; nec prima sphaera et ipsius positionis diffe­ rentiae; sed totum corpus quod circulariter fertur, et diversae sphaerae quae sunt partes ipsius. - Secundum, diversas opiniones Alexandri et Simplicii de subiecto primi libri (cf. Prooem.), recapitulatio haec se extendit vel solum ad secundum librum, vel etiam ad primum. 3. Subdivisio textus. - Tota consideratio naturalis philosophiae est circa corpora. Prob. Omnes substantiae naturales sunt corpora; atqui consideratio naturalis philosophiae est de substantiis naturalibus et earum accidentibus; ergo. 4. Explicatur minor praecedentis syllogismi. Secundum naturam esse dicuntur et substantiae naturales, et earum operationes et passiones. Substantiae naturales sunt: a) Corpora simplicia quae sunt elementa; ad quae pertinent ea quae ex elementis componuntur, b) Corpora simplicia non elementa, scilicet totum caelum et partes eius, c) Mixta animata. - Operationes illarum substantiarum sunt: a) motus locales; b) alterationes et transmutationes in invicem, quae sunt secundum generationem et corruptionem. - Infertur conclusio rationis supra (n. 3) positae. 5. Prob. maior eiusdem rationis, quod scilicet omnes substantiae naturales sunt corpora, aut generantur cum corporibus, a) Ex iis quae iam dixerat num. praec., et quae in II Physic. manifestavit, quod nempe secundum naturam sunt quae habent in se principium motus et quietis; haec autem sunt sola corpora, b) Ex inductione singulorum quae traduntur in naturali scientia: haec enim sunt corpora vel cum corporibus. 6. Ostendit quid restet dicendum, a) Quoad substantias. Cum iam tractaverit de corpore quod movetur circa medium, nempe de caelo, reliquum est tractare de corporibus quae mo­ ventur a medio et ad medium: de terra enim quamvis iam tractavit, non tamen consideravit eam quantum ad suam naturam, sed quantum ad habitudinem eius ad caelum. 7. b) Quoad operationes et passiones. Circa haec restat dicendum de generatione et cor­ ruptione. — 277 L. Ill, 1. i DE CAELO ET MUNDO 544-547 COMMENTARIUM S. THOMAE 544 LlJ. Postquam Philosophus determi­ navit de corporibus quae moventur motu cir­ culari, hic procedit ad determinandum de corporibus quae moventur motu recto C1). Et primo praemittit prooemium, in quo explicat suam intentionem [403]; secundo prosequitur propositum, ibi [407] : Prius qui­ dem igitur philosophantes (2) etc. Circa primum duo facit: primo continuat se ad praecedentia, ostendens de quibus iam supra dictum sit [403]; secundo ostendit de quibus restat dicendum, ibi [404] : Quoniam autem eorum quae natura (3) etc. 545 [2], Dicit ergo primo [403] se in praecedentibus pertransivisse, idest breviter tractasse, de primo caelo et partibus, scilicet eius. — Possumus autem per primum cae­ lum intelligere totum universum, quod est primum perfectione, et partes eius accipere corpora quae moventur motu circulari et motu recto; ut sic videatur hic tangere etiam ea quae in primo libro determinata sunt. Sed huic expositioni videtur obsistere quod sub­ ditur, adhuc autem de astris latis in ipso: non autem proprie dicuntur ferri astra in toto universo, sed in caelo, quod circulariter fer­ tur. Et ideo videtur melius quod dicit de pri­ mo caelo, esse intelligendum de corpore quod circulariter fertur. Sed quia non dicit simpliciter de caelo, sed de primo caelo, potest hoc referri ad pri­ mam sphaeram, quae est stellarum fixarum : quod autem dicit et partibus, refertur ad de­ xtrum et sinistrum et alias positionis diffe­ rentias, quas in caelo esse ostendit (·*)■ Sed secundum hoc non esset sufficiens comme­ moratio, nec eorum quae dicta sunt in toto primo libro, nec etiam omnium eorum quae dicta sunt in secundo, in quo habitum est etiam de sphaeris planetarum. Et ideo melius videtur dicendum quod per primum caelum intelligitur hic totum corpus quod circulariter fertur; quod quidem dicitur primum in com­ paratione ad corpora inferiora, respectu quo­ rum est primum et ordine situs, et perpetui­ tate durationis, et virtute causalitatis. Quod autem subdit et partibus, referendum est ad diversas sphaeras, quae sunt partes totius caelestis corporis. Dictum est etiam de stellis quae moven­ tur in toto caelo, et quantum ad stellas fixas et quantum ad planetas. De quibus dictum est ex quibus constant: ostensum est (5) enim quod sunt de natura caelestis corporis. Di­ ti) (2) (3) (4) (5) Cf. lib. 1. lect. II. n. Lect. seq. n. 3. Cf. lib. IT. lect. II sq. ibid. lcct. X. 1. ctum est (6) etiam qualia sint secundum na­ turam: quia sunt animata et sphaerica. Di­ ctum est (7) etiam quod non sunt subiecta generationi et corruptioni. Et si quidem in primo libro determinavit de toto universo, sicut supra (8) diximus se­ cundum opinionem Alexandri, sic recapitula­ tio se extendit solum ad secundum librum. Si vero etiam in primo libro intendit determi­ nare de caelo principaliter, ut Simplicius di­ cit, sic recapitulatio se extendit etiam ad pri­ mum librum. 546 [3]. Deinde cum dicit [404]: Quo­ niam autem eorum quae natura etc., ostendit de quibus restat dicendum. Et primo manifestat in quo consistat tota consideratio naturalis philosophiae [404]; se­ cundo ex hoc concludit quid post praemissa restat dicendum, ibi [405] : De primo qui­ dem (®) etc. Circa primum [404] utitur tali ratione. Omnes substantiae naturales sunt corpora; sed tota consideratio naturalis est de substan­ tiis naturalibus et earum accidentibus; ergo tota consideratio scientiae naturalis est circa corpora. 547 [4]. Primo igitur praemittit minorem, dicens quod eorum quae dicuntur esse secun­ dum naturam, quaedam sunt substantiae na­ turales, quaedam autem sunt operationes et passiones substantiarum naturalium. Et ad hoc manifestandum, primo exponit quae sunt substantiae naturales. Inter quas primo enu­ merat corpora simplicia. Et inter ea primo exemplificat de igne et terra, et de aliis quae sunt simul elementa corporum cum eis, sicut sunt aër et aqua: et ad horum naturam perti­ nent corpora mixta quae ex eis componuntur, sicut lapides et metalla. Deinde exemplificat de alio corpore simplici praeter elementa, quod est totum caelum et partes eius. Ulti­ mo autem ponit corpora mixta animata, sic­ ut animalia et plantas et partes eorum. Deinde manifestat quae sint operationes harum substantiarum. Et dicii quod primo quidem sunt motus locales uniuscuiusque ho­ rum corporum, et etiam aliorum quorum .ista corpora sunt causa, vel materialis, sicut ele­ menta, vel effectiva, sicut caelum (et tamen causatis corporibus congruit motus secundum virtutem corporum simplicium, ex quibus causantur). Deinde opera et passiones prae­ dictarum substantiarum dicit esse alterationes et transmutationes earum in invicem, quae (6) ibid. lect. XVI. XVIII (cf. lect. III. n. 2 sq.). (7) ibid. lect. 1; cf. lect. X, n. 3. (8) Lib. I, lect. II, num. 1: cf. ibid. Prooem.. n. 4 sq. (9) n. 6. --- 278 --- 547-550 DE CAELO ET MUNDO sunt secundum generationem et corruptio­ nem. Secundo infert conclusionem. Et dicit ex praemissis manifestum esse quod plurimum historiae (idest narrationis) naturalis est cir­ ca corpora. Per hoc autem quod dicit pluri­ mam, intelligit omnem; sed utitur hoc modo loquendi propter philosophicum temperamen­ tum. Vel dicit plurimam, propter hoc quod in scientia naturali aliquid etiam traditur de primo motore et de anima intellectiva. 548 [5], Tertio ponit maiorem, scilicet quod omnes substantiae naturales aut sunt corpora, aut generantur cum corporibus et magnitudinibus, sicut sunt formae naturales quae dicuntur substantiae. Et hoc quidem di­ cit esse manifestum dupliciter. Primo per hoc quod determinatum est quae sunt secundum naturam, paulo ante (1011 ), quae omnia vel sunt corpora vel cum corporibus; ut deter­ minatum est in II Physic. (,l) quod secun­ dum naturam sunt ea quae habent in seipsis principium motus et quietis, huiusmodi au­ tem sunt sola corpora, quia nihil movetur nisi corpus. Secundo dicit hoc esse manife­ stum per inductionem, considerando per sin­ gula ea quae in scientia naturali traduntur : invenimus enim omnia esse corpora, vel cum corporibus. — Et est advertendum quod haec eadem supra in primo libro (12) praemisit. 549 [6]. Deinde cum dicit [405]: De pri­ mo quidem etc., ostendit quid post dicta re­ stet dicendum. (10) n. praeced. (11) Can. 1; S. Thorn. Icct. I. (12) Lcct. 1. L. Ill, 1. i Et primo quantum ad substantias; dicens dictum esse de primo corpore inter elementa, idest de caelo (quod vocat elementum, se­ cundum Alexandrum quia est pars mundi, secundum autem Simplicium quia est corpus simplex) (13); de quo dictum est (14) quale sit secundum naturam, quia est animatum et sphaericum, et quia etiam est incorruptibile et ingenitum. Unde reliquum est dicere de aliis duobus corporibus. Ostensum est enim in primo libro (13) esse tria corpora, unum scilicet quod movetur circa medium, de quo iam dictum est; aliud quod movetur a me­ dio; et tertium quod movetur ad medium; de quibus duobus restat dicendum (nam de terra supra (16) dictum est non quantum ad suam naturam, sed quantum ad habitudinem quam habet ad caelum). 550 [7]. Secundo ibi [406]: Simul autem accidet etc., ostendit quid restet dicendum quantum ad opera et passiones. Et dicit quod simul cum his duobus, restat inquirendum de generatione et corruptione : quia vel ge­ neratio nihil est, sed est remota a natura to­ tius universi; aut solum invenitur in his ele­ mentis quae moventur motu recto, et in cor­ poribus quae ex eis componuntur. Haec au­ tem consideratio locum non habebat, dum adhuc de rebus incorruptibilibus ageretur. Oportet autem hanc considerationem prae­ mittere, quia multum valet ad consideran­ dum naturas corporum. (13) (14) (15) (16) — 279 — Cf. lib. 1. Icct. XVIII. n. 7. Cf n. 1. Lect. VIH. n. 1. Lib. II. Icct. XX. sqq. L. Ill, 1. h DE CAELO ET MUNDO LECTIO IL [nn. 551-556; (407-411)]. Antiquorum opiniones circa generationem rerum. SCHEMA Praemisso prooemio., de his quae restant consideranda in scientia naturali, b) Tertia Secunda556555[411]. [410]. c) hic incipit prosequi ea quae dicta sunt. a) Prima opinio 554 [409]. B) Secundo inquirit de veritate earum 557 [412]. I) de3)opinionibus philosophorum circa praedicta 551 [407]. II)Inquirit Determinat veritatem Lib. IV, c.attribuentium 1. Ponit opinionem generationem corporibus 554 [409]. A) Et primo enumerat opiniones circa generationem 551 [407]. 1) Ponit diversitatem philosophorum circa generationem 551 [407]. 2) Ponit opiniones negantium generationem 552 [408]. I — 280 --- DE CAELO ET MUNDO 551 L. Ill, 1. π TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 298bl2 - 299al) (Caput I) (2) Prius quidem igitur philosophan­ tes de veritate, et ad quos dicimus nos nunc sermones, et ad invicem diver­ sificati sunt. Hi quidem enim ipsorum totaliter au­ ferebant generationem et corruptio­ nem: nihil enim neque fieri aiunt ne­ que corrumpi entium, sed solum vide­ ri nobis: puta qui circa Melissum et Parmenidem. Quos, etsi aliqua dicunt bene, sed non physice oportet putare dicere: esse enim quaedam entium in­ genita et totaliter immobilia, magis est alterius et prioris quam physicae considerationis. Illi autem, quia nihil quidem aliud praeter sensibilium sub­ stantiam suspicantur esse, tales autem quasdam intellexere primi naturas (si quidem erit aliqua cognitio aut scien­ tia), sic transtulerunt ad haec per eas quae inde rationes. 409. (3) Alteri autem quidam, velut stu­ diose factam, contrariam his habe­ bant opinionem. Sunt enim quidam qui aiunt nullam ingenitam esse re­ rum, sed omnia generari; genita au­ tem haec quidem incorruptibilia per­ manere, haec autem iterum corrumpi: maxime autem qui circa Hesiodum. 410. Deinde et aliorum primi physiologizantes, hi quidem omnia alia aiunt generari et fluere, esse autem fixe ni­ hil; unum autem quoddam solum sub­ sistere, ex quo haec omnia transfor­ mari nata sunt. Quod quidem viden­ tur dicere alii multi, et Heraclitus Ephesius. 411. Sunt autem quidam, qui et omne cor­ pus generabile faciunt, componentes et resolventes ad superficies et ex superficiebus. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio libri et textus. - Discordant tum inter se, tum ab his quae di­ centur, illi qui prius de generatione rerum inquisierunt. 2. Realem generationem et corruptionem, entium negaverunt sequaces Melissi et Parmenidis, dicentes eas apparentes esse tantum. - Quorum positio laudatur, inquantum per eam neces­ sariae asseruntur quaedam naturae ingenitae et incorruptibiles et immobiles: reprehenditur autem quia, cum nihil admitterent illi nisi sensibilia, transferebant ea quae sunt substantiarum immobilium ad has substantias sensibiles. Unde non naturaliter de rebus naturalibus loque­ bantur: quia quae sunt omnino immobilia, non pertinent ad Naturalis considerationem. 3. Explicatio a Simplicio data et de iis quae Philosophus dixit ad asserta Melissi et Par­ menidis, et de ipsis eorum assertis. 4. Opiniones eorum qui attribuunt generationem corporibus, a) Sequaces Hesiodi dicunt omnia generari: eorum autem quae generantur, quaedam permanere incorruptibilia, quaedam corrumpi. 5. b) Post ipsos, quidam dixerunt omnia generari et in continuo fluxu esse, praeter unum, materiale scilicet principium, quod omnibus quae fiunt et corrumpuntur substat. Quod prin­ cipium Thales ponit aquam, Anaximenes acrem, Anaximander vaporem, Heraclitus ignem. 6. c) Quidam tandem posuerunt omne corpus esse generabile, quia posuerunt omnia corpora componi ex superficiebus, iterumque resolvi in eas. Et haec fuit opinio Platonis. COMMENTARIUM S. THOMAE 551 [1]. Praemisso prooemio, in quo ostendit quid restet considerandum circa scientiam naturalem, hic incipit prosequi ea quae dicta sunt (’). Et primo inquirendo de opinionibus philo(1) Cf. lect. pracced. n. 1. sophorum circa praedicta [407]; secundo de­ terminando veritatem, in quarto libro, ibi : De gravi autem et levi (2) etc. Circa primum duo facit : primo inquirit de generatione et motu corporum naturalium, (2) — 281 — Cap. I. L. Ill, 1. n DE CAELO ET MUNDO an sit [407]; secundo quorum et propter quid sit, ibi [449] : Quod autem neque omnium est generatio (3) etc. Circa primum duo facit : primo inquirit, secundum opiniones antiquorum philosopho­ rum, an sit generatio [407]; secundo inquirit an motus localis sit naturalis corporibus na­ turalibus, ibi [428] : Quod autem necessarium existere motum (45 ) etc. Circa primum duo facit : primo enumerat opiniones antiquorum circa generationem [407]; secundo inquirit de veritate earum, ibi [412]: De aliis quidem igitur alter sit sermo (’) etc. Circa primum tria facit : primo ponit di­ versitatem philosophorum circa generationem [407]; secundo ponit opiniones negantium generationem, ibi [408] : Hi quidem enim ipsorum (67 ) etc.; tertio ponit opiniones attri­ buentium generationem corporibus, ibi [409] : Alteri autem quidam Q) etc. Dicit ergo primo [407] quod illi qui prius philosophati sunt de veritate, scilicet specu­ lativa (quod dicit ad differentiam eorum qui philosophati sunt circa moralia et circa po­ litica), diversificati sunt in suis opinionibus ct contra se invicem, ct contra ea quae nunc dicuntur de generatione. 552 [2], Deinde cum dicit [408]: Hi qui­ dem enim ipsorum etc., ponit opiniones au­ ferentium generationem. Et dicit quod qui­ dam antiquorum philosophorum totaliter au­ ferebant generationem et corruptionem a rebus: dicunt enim quod nihil entium fit aut corrumpitur, sed solum videtur nobis aliquid generari aut corrumpi. Et ista fuit opinio se­ quentium Melissum et Parmidem. Quos quan­ tum ad aliquid laudat, et quantum ad ali­ quid reprehendit. Laudat quidem quantum ad hoc, quod ipsi primi intellexerunt quod opor­ tet esse aliquas naturas ingenitas et incorru­ ptibiles et immobiles. Quod quidem hac ra­ tione moti ponebant, quia de his quae subji­ ciuntur generationi et corruptioni, non potest esse certa cognitio aut scientia : si ergo est aliqua cognitio certa aut scientia, oportet esse aliquas naturas ingenitas et incorruptibi­ les. Etsi enim de his quae cadunt sub gene­ ratione et corruptione sit aliqua scientia, hoc non est nisi inquantum in eis est aliquid in­ genitum et incorruptibile, secundum participa­ tionem illarum naturarum, quae secundum se sunt ingenitae et incorruptibiles: cognoscun­ tur enim secundum suas formas, forma autem est quoddam divinum in rebus, inquantum est quaedam participatio primi actus. Reprehendit autem eos Aristoteles in hoc quod quia nihil opinabantur esse praeter sen(3) (4) (5) (6) (7) Lect. VIII. Lcct. V. Lcct. sq. n. sq. n. 4. I ' I, II I I i . |’ I i jI I 1' 551-555 sibilia, et tamen intelligebant quod oporteret esse quasdam substantias ingenitas et incor­ ruptibiles, transtulerunt ea quae pertinent ad rationem supernaturalium substantiarum, ad haec sensibilia; dicentes haec sensibilia esse ingenita et incorruptibilia secundum verita»· tem, generari autem et corrumpi secundum opinionem. Manifestum est autem quod, si sunt quaedam entia ingenita et incorruptibi­ lia et omnino immobilia, eorum consideratio non pertinet ad naturalem philosophiam, quae tota versatur circa mobilia; sed magis perti­ net ad aliam priorem philosophiam, quae est metaphysica. Et ideo Parmenides et Melissus, licet quantum ad aliquid bene dicerent, po­ nentes quod oporteret esse aliquid ingenitum ct immobile; non tamen quantum ad hoc bene dicebant, quod de rebus naturalibus non naturaliter loquebantur, attribuentes ea quae sunt substantiarum immobilium, sub­ stantiis naturalibus, quae sunt substantiae sensibiles. 553 [3J. Dicit autem Simplicius in suo commento quod Aristoteles more suo re­ prehendit Parmenidem et Melissum, secun­ dum ea quae exterius ex eorum verbis apparebant, ne aliqui, superficialitcr intelligentes, deciperentur: secundum autem rei veritatem, intentio horum philosophorum erat quod ipsum ens, quod scilicet est per essentiam suam, est ingenitum et incorruptibile et om­ nino immobile. Quod autem dicebant genera­ tionem et corruptionem in rebus esse secundum opinionem, et non secundum veritatem, hoc ideo dicebant, quia opinabantur quod sensibilia, in quibus invenitur generatio et corruptio, non sunt vere entia, sed solum se­ cundum opinionem. 554 [4]. Deinde cum dicit [409]: Alteri autem quidam etc., ponit opinionem attri­ buentium generationem corporibus : et ponit tres opiniones. Et dicit quod quidam alii ha­ bebant contrariam opinionem praedictis, ac si studiose intenderent eis contradicere. Qui­ dam enim dicunt quod nulla res est ingenita, sed omnia generantur ; eorum tamen quae generantur, quaedam permanent incorruptibi­ lia, quaedam autem corrumpuntur. Et hoc maxime dixerunt sectatores Hesiodi, qui fuit unus de Theologis Poëtis, qui divina sub te­ gumentis quarundam fabularum tradiderunt. Unde Hesiodus dicitur posuisse etiam chaos, ex quo omnia generantur, esse generatum. Omne autem generatum ab aliquo generante generatur : unde dabant intelligere super omnia ista esse quandam causam primam, scili­ cet intellectum et divinitatem, a qua omnia processerunt. Et huiusmodi processum a primo principio generationem vocabant. 555 [5]. Secundam opinionem ponit ibi [410]: Deinde et aliorum etc. Et dicit quod post praedictos poetas, inter alios, qui pri­ mitus de natura tractaverunt, quidam dixerunt quod omnia alia generantur et sunt in — 282 — 555-556 DE caelo ET MUNDO continuo fluxu, ita quod nihil in eis est fi­ xum et permanens, praeter unum, materiale scilicet principium, quod subsistit omnibus quae fiunt et corrumpuntur. Et hoc idem di­ xerunt multi alii philosophi: sicut Thales, qui posuit hoc principium esse aquam; Ana­ ximenes autem aerem; Anaximander autem medium inter utrumque, scilicet vaporem; Heraclitus autem Ephesius ignem (de quo L. Ill, 1. n specialiter mentionem facit, quia ipse magis asserebat omnia esse in continuo fluxu). 556 [6]. Tertiam opinionem ponit ibi [411]: Sunt autem quidam etc. Et dicit quod quidam sunt, qui posuerunt omne corpus esse generabile; quia ponunt quod omnia corpora componuntur ex superficiebus, et iterum re­ solvuntur in superficies. Et haec fuit opinio Platonis. - ^3 - L III, I. in DE CAELO ET MUNDO LECTIO III. [nn. 557-567; (412-421)]. Quod corpora ex superficiebus non generantur, probatur rationibus mathematicis et naturalibus. SCHEMA (Lect. III-IV; nn. 557-574 [412-427]). , I) Improbat opinionem Platonis 557 [412]. A) Rationibus mathematicis 558 [412]. 1) Prima ratio 558 [412]. 2) Secunda 559 [413]. B) Rationibus naturalibus 560 [414]. 1) Ponit rationem eas inducendi 560 [414]. 2) Exequatur propositum, ex impossibilibus consequentibus 561 [415]. a) Ponit quandam rationem generalem 561 [415]. I b) Explicat eam per partes 562 [416]. v a’) Prima ratio improbandi 562 [416]. j aa) Proponit rationem 562 [416]. I bb) Probat ea quae supposuerat 563 [417]. 1 a) Quod punctum non sit grave 563 [417]. I j) Prima ratio 563 [417]. I jj) Secunda 564 [448]. I jjj) Tertia 565 [419]. Z>) Quod ex non gravibus non "potest componi aliquid grave 566 [420]. j) Prima ratio 566 [420]. jj) Secunda 567 [421]. nn. 568-574 [422-427]. _______ ’ [412-421]. nn. 557 567 Praemissis opinionibus de generatione rerum, hic inquirit de veritate praedictarum opinionum, specialem mentionem faciens de opinione Platonis. b’) Secunda ratio 568 [422]. c’) Tertia 571 [423]. d’) Quarta 572 [424]. e’) Quinta 573 [425]. II) Ostendit eisdem rationibus improbari posse opinionem Pythagoricorum 574 [426I. III) Concludit epilogando 574 [427]. S - 284 - DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. in TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 299al - b23) (Caput I) 412. (4) De aliis quidem igitur alter sit sermo: dicentibus autem hoc modo, et omnia corpora constituentibus ex su­ perficiebus, quaecumque quidem alia accidit dicere contraria disciplinis, promptum videre. Et quidem iustum aut non movere, aut credibilioribus ipsa rationibus movere quam suppo­ sitiones. 413. (5) Deinde palam quia eiusdem ra­ tionis est solida quidem ex superficie­ bus componi, superficies autem ex li­ neis, has autem ex punctis. Sic au­ tem habentibus, non necesse lineae partem lineam esse. De his autem consideratum est prius in his qui de motu sermonibus, quia non sunt indi­ visibiles longitudines. 414. (6) Quaecumque autem dc naturali­ bus corporibus impossibilia accidit dicere facientibus indivisibiles lineas, ad modicum consideremus et nunc. Impossibilia enim in illis accidentia, et naturalibus consequentur; quae au­ tem in his, in illis non omnia; pro­ pter hoc quidem quod ex ablatione dicuntur mathematica, physica autem ex appositione. 415. (7) Multa autem sunt quae indivisi­ bilibus non possibile existerc, natura­ libus autem necessarium; puta si quid est indivisibile. In indivisibili enim divisibile impossibile est existere: pas­ siones autem divisibiles omnes dupli­ citer. Aut enim secundum speciem, aut secundum accidens. Secundum speciem quidem, puta coloris album aut nigrum: secundum accidens au­ tem, si cui existât sit divisibile. Quare quaccumque simplicia passionum omnia sunt divisibilia hoc modo. (8) Propter quod impossibile in tali­ bus considerandum. 416. Si itaque impossibilium est, utroque nullam habente gravitatem, ambo ha­ bere gravitatem; sensibilia autem cor­ pora omnia aut quaedam gravitatem habent, puta terra et aqua, ut et uti­ 417. 418. 419. 420. 421. que ipsi dicent; si quidem punctum nullam habet gravitatem, palam quia neque lineae. Si autem non hac, ne­ que superficies. Quare neque corpo­ rum ullum. (9) Sed et quod punctum non possi­ bile gravitatem habere, manifestum. Grave enim omne et gravius, et leve levius contingit aliquo esse: gravius autem aut levius forte non necesse grave aut leve esse. Quemadmodum enim magnum maius, maius autem non semper magnum: multa enim sunt quae, parva entia sempliciter, ta­ men maiora aliis sunt. Si itaque quod­ eumque grave ens gravius sit, necesse gravitate maius esse, et grave omne divisibile utique erit: punctum autem indivisibile supponitui. (10) Adhuc, si grave quidem spissum, leve autem rarum; est autem spissum a raro differens eo quod in aequali mole plura existant. Si igitur est pun­ ctum grave, et leve est: et si densum, et rarum. Sed quod quidem spissum, et divisibile: punctum autem indivisi­ bile. (11) Si autem omne grave molle aut durum necesse est esse, facile ex his impossibile aliquod deducere. Molle quidem enim quod in seipsum ce­ dens: quod autem cedens, divisibile. (12) Sed adhuc neque ex non haben­ tibus gravitatem erit gravitas. In quantis enim accidet hoc, et in quan­ tis non, quomodo determinabunt, non volentes fingere? Et si omnis gravitas maior gravitate, gravitate maior est, accidet et unum­ quodque impartibilium gravitatem ha­ bere. Si enim quatuor puncta gravi­ tatem habent, quod autem ex pluri­ bus fuerit, eodem gravi ente gravius. Quod autem gravi gravius, necesse grave esse, quemadmodum albo al­ bius album. Quare maius uno puncto gravius erit ablato aequali. Quare et unum punctum gravitatem habebit. SYNOPSIS 1. Determinandum est hic specialiter de Platonis opinione (cf. lect. praec. n. 6), quae rationem assignare videtur generationis corporis inquantum est corpus. - Divisio textus. 2. Rationes mathematicae contra hanc opinionem, a) Imprimis, contradicit suppositionibus scientiae mathematicae, secundum quas punctum est indivisibile, linea est absque latitudine, et superficies absque profunditate; unde ex talibus componi nequeunt lineae, superficies et — 285 — L. Ill, I. in DE CAELO ET MUNDO 557-558 corpora respective. Has vero suppositiones removere non oportet nisi adducantur rationes pro­ babiliores. 3. b) Praeterea, si corpus componatur ex superficiebus, eadem ratione superficies compo­ netur ex lineis, et hae iterum ex punctis: sic autem lineae pars non esset linea, sed aliquid indivisibile, quod est contra ea quae probata sunt in VI Physic. 4. Rationes naturales. - Praenotamen. Cum mathematica non sint nisi naturalia abstracta a materia sensibili et motu, quaecumque impossibilia sequuntur secundum considerationem mathematicam, eadem etiam sequi oportet ad hanc opinionem, circa corpora naturalia; sed non e converso. Unde oportet ad mathematicas rationes addere rationes naturales. 5. Ratio generalis. Multa necesse est inesse naturalibus, quae non possunt inesse indivi­ sibilibus, idest punctis respectu linearum, lineis respectu superficierum, et superficiebus respectu corporum; v. gr. esse divisibile. Passiones autem corporis naturalis sunt divisibiles, vel se­ cundum speciem, vel per accidens, seu ratione subiecti. Impossibile igitur est quod corpus naturale componatur ex superficiebus, quae non possunt suscipere passiones naturales. 6. Prima ratio specialis. Corpora sensibilia, quaedam saltem, gravitatem habent; nihil autem grave ex non gravibus constituitur, loquendo nempe de partibus quantitativis; superficies vero non habent gravitatem, cum ipsae ex lineis, et lineae ex punctis gravitatem carentibus, com­ ponantur. 7. Quod punctum non sit grave, probatur, a) Omne grave contingit esse aliquo alio gravius, et omne leve aliquo alio levius, quamvis non sit e converso necessarium omne gravius aut levius esse grave vel leve. - Quomodo sit intelligendum hoc dictum. - Grave ergo, cum sit alio gravius, est ipso maius in gravitate, ac proinde est divisibile; quod est contra rationem puncti. 8. b) Si punctum ponatur grave vel leve, pari ratione ponitur et densum et rarum, cum gravitas et levitas haec consequantur; sed utrumque horum est divisibile, densum enim est quod aequale continet sub minoribus dimensionibus, rarum vero quod sub maioribus; punctum autem est indivisibile. 9. c) Omne grave est durum vel molle: consequitur enim terram et aquam, principia duritiei et mollitiei. Molle vero est divisibile, cum cedat tangenti, ita quod una pars in locum alterius resurgat; durum etiam divisibile esse oportet, siquidem non posset dici non cedens, nisi propter partes. Punctum ergo durum vel molle esse nequit; ac per consequens neque grave neque leve. 10. Quod autem nullum grave ex non gravibus componatur secundum partes quantitatives ostenditur primo, excludendo quorundam opinionem, qui dicebant quod etsi ex paucis non gravibus non constituatur grave, ex multis tamen componitur: sed contra hoc est quod oportet determinare quo numero talia debent esse ut ex iis grave componatur. 11. Secundo. Omnis gravitas maior minorem excedit per aliquam gravitatem. Sit igitur corpus aliquod grave quatuor puncta habens, et aliud plura, puta quinque. Quod plura puncta continet, gravius utique erit; et id in quo primum excedit, gravitatem suam habebit. Ex hoc autem sequitur unum punctum grave esse, quod supra improbatum est. COMMENTARIUM S. THOMAE 557 [1J. Praemissis opinionibus de gene­ ratione rerum, hic inquirit de veritate praedi­ ctarum opinionum ('). Et praetermissis aliis opinionibus, de quibus in aliis locis inquirit, specialiter inquisitionem facit de ultima opi­ nione, quae est Platonis; tum quia erat fa­ mosior, tum etiam quia ordine inquisitionis erat prior. Nam aliae opiniones ponebant vel auferebant specialium corporum generatio­ nem; haec autem opinio videbatur tradere generationem corporis, inquantum est corpus, ponendo corpus ex superficiebus generari. Circa hoc autem duo facit : primo impro­ bat hanc opinionem [412]; secundo ostendit eisdem rationibus improbari posse opinionem Pythagoricorum, ponentium corpora generari ex numeris, ibi [426] : Idem autem accidit (1 2) etc. (1) Cf. lect. praec. n. 1. (2) Lect. sq. n. 7. Circa primum duo facit : primo improbat praedictam opinionem rationibus mathema­ ticis [412]; secundo rationibus naturalibus, ibi [414]: Quaecumque autem de naturali­ bus (3) etc. 558 [2], Circa primum ponit duas ratio­ nes. Circa quarum primam dicit [412] quod de aliis praedictarum opinionum debet fieri alius sermo : partim quidem in I Physico­ rum (4), partim autem in libro de Genera­ tione (·’), partim autem inferius in hoc eo­ dem libro (6). Sed quantum ad illos qui po­ nunt omnia corpora ex superficiebus consti­ tui, in promptu est videre quod accidit eis dicere multa contraria disciplinis, idest scien(3) n. 4. (4) Cap. (5) Lib. Lib. Π. c. (6) Cap. — 286 — II sqq.; S. Thom. lect. II sqq. I. cap. I. n. 2. 6; S. Thom. lect. I sq. I. n. 2 sq., ct cap. V; S. Thom. lect. I, V. V. 558-561 DE CAELO ET MUNDO tiis mathematicis. Quae supponunt punctum esse indivisibile; et ita ex punctis non fit li­ nea, quae est divisibilis: supponunt etiam li­ neam esse longitudinem sine latitudine; et ita ex lineis non fit superficies, quae habet longitudinem cum latitudine, sine profundi­ tate: et ita ex superficiebus non fit corpus, quod cum longitudine et latitudine habet etiam profunditatem. Non est autem rectum quod aliquis removeat huiusmodi supposi­ tiones mathematicorum, nisi aliquis afferat probabiliores rationes quam sint istae supposi­ tiones. Et ideo videtur praedicta opinio Pla­ tonis esse improbanda, quae absque ratione cogente huiusmodi suppositiones removit. 559 [3], Secundam rationem ponit ibi [413]: Deinde palam etc. Et dicit eiusdem rationis esse quod solida, idest corpora, componantur ex superficiebus, et quod superficies compo­ nantur ex lineis, et linea ex punctis : quia sic­ ut punctus est terminus et divisio lineae, ita linea superficiei, et superficies corporis. Si autem sic se habet sicut Plato posuit, quod corpora componantur ex superficiebus, se­ quetur quod superficies componantur ex li­ neis, et lineae ex punctis : et ita non erit ne­ cesse quod pars lineae sit linea. Et de hoc dicit esse prius consideratum in sermonibus de motu, idest in VI Physic. (7), ubi proba­ tum est quod lineae non sunt indivisibiles, ne­ que ex indivisibilibus compositae. Invenitur autem quidam alius libellus (8), in quo probatur quod non sunt lineae indi­ visibiles: quem quidam dicunt esse Theophra­ sti. 560 [4], Deinde cum dicit [414]: Quaecumque autem de naturalibus etc., improbat praedictam positionem per rationes naturales. Et primo assignat rationem quare necesse sil huiusmodi rationes inducere, non solum mathematicas, sed etiam naturales [414]; seeundo exequitur propositum, ibi [415]: Mul­ ta autem sunt (9) etc. Dicit ergo primo [414] quod, quia dictum est (“’) quod impossibile sequatur secundum mathematicam considerationem, ad id quod aliqui ponunt esse lineas indivisibiles, ex quibus componuntur superficies, et per consequens corpora; oportet quod etiam nunc con­ sideremus breviter impossibilia quae sequuntur ad hanc opinionem, circa naturalia cor­ pora. Et hoc necessarium est : quia quaecumque impossibilia accidunt circa mathematica corpora, necesse est quod consequantur ad corpora naturalia. Et hoc ideo, quia mathe­ matica dicuntur per abslractionem a naturalibus; naturalia autem se habent per apposi­ tionem ad mathematica (superaddunt enim mathematicis naturam sensibilem et motum, (7) Cap. I, η. I sqq.; S. Thom. lect. I. n. 2 sqq. - Cap. II, n. 12 sq.; S. Thom. lcct. IV. n. 9 sq. (8) De insecabilibus lineis (Dici. vol. 4, p. 47). (9) n. sq. (10) n. praeccd. : ' j I I I , 1 I L. Ill, 1. Hl a quibus mathematica abstrahunt); et sic pa­ tet quod ea quae sunt de ratione mathema­ ticorum, salvantur in naturalibus, et non e converso. Et ideo quaecumque inconvenientia sunt contra mathematica, sunt etiam contra naturalia : sed non convertitur. 561 [5]. Deinde cum dicit [415]: Multa autem sunt etc., ostendit quae impossibilia ex praedicta positione sequantur circa corpo­ ra naturalia. Et primo ponit quandam rationem genera­ lem [415]; secundo explicat eam per partes, ibi [416]: Si itaque impossibilium f11) etc. Dicit ergo primo [415] quod multa sunt quae non possunt inesse indivisibilibus, quae tamen necesse est inesse naturalibus corpori­ bus. Possumus autem indivisibilia hic accipe­ re mathematica, eo quod per abslractionem dicuntur: et sic hoc quod hic dicitur, indu­ cetur ad manifestandum quod immediate di­ ctum est (12), scilicet quod naturalia se ha­ bent per additionem ad mathematica; quia multa necesse est inesse naturalibus, quae non possunt inesse mathematicis, sicut omnes pas­ siones quae sunt divisibiles. Sed melius est ut indivisibilia accipiamus sicut superficies respectu corporum, et lineas respectu superficierum, et puncta respectu linearum; quae etiam sunt indivisiblia simpliciter. Dicit ergo quod multa necesse est inesse corporibus naturalibus, quae non possunt inesse rebus indivisibilibus; puta si aliquid est indivisibile, ut punctum vel linea vel su­ perficies. Vel : puta si quid est divisibile; quia id quod est divisibile, ex necessitate inest cor­ pori naturali, non autem rebus indivisibili­ bus. Divisibile enim non potest inesse rei in­ divisibili omnino : quia id quod inest alicui, quodammodo comprehenditur ab ipso; divi­ sibile autem non potest comprehendi ab in­ divisibili secundum quantitatem. Omnes au­ tem passiones dupliciter dividuntur: vel se­ cundum speciem, vel secundum accidens. Quod non est sic intelligendum, quasi quae­ libet passio utroque modo dividatur: sed quia quaelibet passio vel uno vel altero modo dividitur. Exponit autem utrumque modum divisionis. Et dicit quod secundum speciem dividitur passio, sicut species coloris sunt album et ni­ grum. Quod quidem potest intelligi duplici­ ter. Uno modo quod hoc commune quod est color, dividatur per album et nigrum sic­ ut per suas species : sed hoc non facit ad propositum, quia nihil prohibet de aliquo in­ divisibili praedicari aliquid quod est com­ mune ad multa. Unde oportet intelligere quod passio divisibilis secundum speciem intelligatur sicut color medius, qui componi­ tur ex duabus speciebus coloris, quae sunt album et nigrum : talem autem passionem non videtur possibile inesse rei omnino sim(11) n. sq. (12) n. praeced. --- 287 --- L. Ill, I. ni DE CAELO ET MUNDO plici, quia, cum passiones propriae causentur a subiecto, necesse est quod passionis com­ positae sint diversa principia; quod repugnat simplicitati subiecti. Exponit autem consequenter de divisibili secundum accidens. Et dicit quod passio di­ citur secundum accidens divisibilis, si subiectum cui accidit sit divisibile; sicut dividitur albedo per divisionem subiecti. Unde omnes passiones quae sunt simplices secundum spe­ ciem, inveniuntur divisibiles hoc modo, scili­ cet secundum subiectum, inquantum scilicet insunt corpori naturali. Et ideo circa tales passiones, quae uno vel altero modo sunt divisibiles, est consideran­ dum quod impossibile sequatur dicentibus lineas indivisibiles vel superficies, ex quibus componantur corpora naturalia, ex talibus quae non sunt susceptiva passionum corpo­ rum naturalium. 562 [6]. Deinde cum dicit [416]: Si itaque impossibilium etc., ponit speciales rationes ad improbandum positionem praedictam (13). Circa quarum primam duo facit: primo proponit rationem [416]; secundo probat ea quae supposuerat, ibi [417]: Sed et quod punctum (14) etc. Dicit ergo primo [416] impossibile esse, si utrumque eorum ex quibus aliquid componi­ tur, nullam habeat gravitatem, quod compo­ situm ex ambobus habeat gravitatem. Sed corpora sensibilia habent gravitatem; aut om­ nia, sicut dicebat Democritus, aut quaedam, scilicet terra et aqua, sicut ipsimet Platonici dicebant. Ergo corpus sensibile non potest componi ex rebus non habentibus gravitatem. Sed punctum nullam habet gravitatem: ergo ex punctis non potest componi aliquid ha­ bens gravitatem. Componitur autem ex eis secundum praedictam positionem linea: ergo etiam linea non potest habere gravitatem. Et per consequens neque superficies, quae com­ ponitur ex lineis: et ulterius neque corpus, quod componitur ex superficiebus : quod est contra praedicta. Est autem considerandum quod ista ratio tenet in partibus quantitativis, quae sunt eiusdem naturae et rationis et ad invicem et cum toto : non autem tenet in partibus es­ sentialibus, quarum est alia ratio et ab invi­ cem et a toto. Unde non sequitur, si materia non est gravis nec forma, quod compositum non sit grave: quia materia est gravis in potentia, per formam autem fit aliquid grave actu. 563 [7J. Deinde cum dicit [417] : Sed et quod punctum etc., probat quae supposuerat in ratione praemissa (15). Et primo probat quod punctum non sit grave [417]; secundo quod ex non gravibus (13) Cf. lect. sq. n. 1. (14) n. sq. (15) n. praeccd. 561-563 non potest componi aliquid grave, ibi [420] : Sed adhuc neque ex non habentibus (16) etc. Primum autem probat tribus rationibus. Quarum prima talis est [417]. Omne grave potest esse aliquo alio gravius, et omne leve contingit esse aliquo levius : sed tamen non est necesse omne quod est gravius aut levius, esse grave aut leve. Videtur autem quod hic dicitur esse fal­ sum: nam comparativum praesupponit posi­ tivum; omne enim albius est album. — Di­ cunt ergo quidam quod comparativum, si proprie accipiatur, praesupponit positivum, et infert ipsum: sed quandoque comparatio est abusiva, puta cum aliquid comparative di­ citur respectu oppositi, sicut si dicatur cygnus albior corvo; vel etiam si aliquid di­ catur comparative propter hoc quod minus participat de opposito, puta si dicatur ali­ quis Aethiops esse albior corvo, quia est mi­ nus niger; et sicut dicitur aliquod minus ma­ lum esse eligibilius magis malo, cum tamen malum non sit eligibile, nec Aethiops sit al­ bus. Et per hunc modum hic Philosophus di­ cit quod non omne gravius est grave, nec omne levius est leve: unde ad designandam abusivam comparationem, addidit forte. Sed quia non est consuetudo Aristotelis ut ex abusivis locutionibus argumentetur, ideo dicendum est quod quaedam sunt quae dicuntur tantum absolute, sicut album vel dulce; et in talibus comparativum praesuppo­ nit positivum, et infert ipsum. Quaedam au­ tem sunt quae quandoque .dicuntur absolute, quandoque autem relative, sicut grave et le­ ve: nam, ut in quarto (17) dicetur, ignis di­ citur absolute levis, terra autem absolute gravis; aër autem ad ignem quidem gravis, ad aquam autem et terram levis. Sic et aqua ad terram quidem est levis, ad ignem autem et ad aërem gravis. Manifestum est autem quod id quod est absolute grave, est etiam grave per comparationem ad alia; et id quod est absolute leve, est etiam leve per compa­ rationem ad alia; et per hunc modum omne grave est gravius, et omne leve est levius. Non tamen sequitur quod omne levius est leve, aut omne gravius sit grave: quia non sequitur, si est leve ad alia, quod sit leve absolute; et eadem ratio est de gravi. Et quod haec sit ratio dicti, patet ex exem­ plo quod ponit. Magnum enim, communiter acceptum, dicitur ad aliquid, ut patet in Praedicamentis (18): sed applicatum alicui rei, dicitur absolute magnum quod pertingit ad quantitatem debitam illi rei; sicut homo dicitur magnus absolute, qui attingit ad per­ fectam hominis quantitatem. Et ita patet quod magnum dicitur absolute, et ad aliquid. Et inde est quod omne magnum absolute dici­ tur magnum ad aliquid, quod est esse ma­ de) n. 10. (17) Cap. IV. (18) Cap. IV. η. 12. — 288 — DE CAELO ET MUNDO 563-567 ius : non autem omne maius est magnum absolute; multa enim sunt quae absolute consideranda sunt parva, quae tamen aliis sunt maiora. Si igitur omne grave est gravius quodam alio, necesse est quod omne grave sit maius alio quodam in gravitate. Et ita sequitur quod sit divisibile: nam omne maius dividi­ tur in aequale et plus. Sed punctum est indi­ visibile, ut supponitur ex eius definitione. Ergo punctum non est grave. 564 [8]. Secundam rationem ponit ibi [418]: Adhuc si grave etc.; quae talis est. Grave et leve consequuntur ad rarum et spis­ sum: videmus enim quod secundum diffe­ rentiam raritatis et densitatis, elementa diffe­ runt in gravitate et levitate. Sed spissum in hoc differt a raro, quod in aequali mole, id­ est sub eisdem dimensionibus, plura conti­ net, quia plus habet de materia, ut in IV Physic. (19) habetur. Cum autem corpora quaedam sint gravia, quaedam levia, si pun­ ctum ponitur grave, pari ratione ponitur le­ ve; et si ponitur spissum, pari ratione poni­ tur rarum. Sed illud quod ponitur spissum, oportet esse divisibile, inquantum plura con­ tinet sub minori mole: similiter id quod est rarum, oportet quod sit divisibile, inquantum aequale continet sub maiori mole. Punctum autem est indivisibile: ergo neque est spis­ sum neque rarum; et per consequens neque grave neque leve. 565 [9]. Tertiam rationem ponit ibi [419]: Si autem omne grave etc.; quae talis est. Omne grave aut est molle aut durum: cu­ ius ratio est, quia gravitas consequitur duo elementa, scilicet terram et aquam, quorum unum, scilicet aqua, cedit tangenti, et ideo est principium mollitiei; alterum autem, sci­ licet terra, non cedit, et ideo est principium duritiei. Manifestum est autem quod omne molle est divisibile: quia cedit tangenti infra seipsum; quod non posset esse nisi haberet plures partes, quarum una quodammodo re­ surgeret in locum alterius. Et eadem ratione oportet durum esse divisibile: non enim pos­ set dici non cedens, nisi haberet quo cederet. (19> Cap. IX, n 6 sq.: S. Thom. lect. XIV, n. 13. L. Ill, 1. m Cum igitur punctum sit indivisibile, non erit durum neque molle: et ita non erit grave. 566 [10]. Deinde cum dicit [420]: Sed adhuc neque ex non habentibus etc., osten­ dit quod nullum grave potest componi ex duobus vel pluribus, quorum nullum est gra­ ve. Sed hoc est intelligendum de compositione qua aliquid componitur ex partibus quantitativis : nam ex partibus essentialibus com­ ponitur aliquid grave, puta ex materia et forma, quorum neutrum est grave. Ad hoc autem ostendendum inducit duas rationes. Quarum prima est quae procedit secundum quorundam opinionem, qui dice­ bant quod ex aliquibus non gravibus, quando multiplicabantur, componebatur aliquid gra­ ve: quando autem erant in minori numero, non constituebatur ex eis aliquid grave. Opor­ tet igitur quod determinent quot existentibus constituatur gravitas: alioquin quod dicitur sine certa ratione, videtur esse fictitium. 567 [11]. Secundam rationem ponit ibi [421]: Et si omnis gravitas etc.; quae talis est. Omnis gravitas maior alia gravitate, ex­ cedit minorem gravitatem per aliquam gra­ vitatem: quia per additionem similium fit ali­ quid maius. Et ex hoc sequitur, secundum positionem praedictam, quod quodlibet indi­ visibile habeat gravitatem. Ponamus enim quod sit aliquod corpus ex quatuor punctis constitutum, gravitatem habens : sit aliud corpus constitutum ex pluribus punctis, puta ex quinque. Et sic erit gravius; ita scilicet quod oportebit id in quo excedit, esse grave. Et quamvis non omne gravius sit grave, ut supra (20) dictum est, tamen omne quod est gravius gravi, oportet esse grave, sicut omne quod est albius albo, oportet esse al­ bum. Et ideo, cum illud quod est maius in uno puncto, sit gravius corpore quod est sibi aequale si auferatur ab eo unum punctum, se­ quetur quod unum punctum sit grave; quod est impossibile, ut ex praemissis (21) patet. Ergo relinquitur impossibile esse quod ex non gravibus fiat aliquod grave. (20) n. 7. (21) n.7 sqq. --- 289 --- L. Ill, 1. iv DE CAELO ET MUNDO LECTIO IV. [nn. 568-574; (422-427)]. Aliae rationes naturales afferuntur contra opinionem Platonis. Improbatur opinio Pythagoricorum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 299b23 - 300al9) (Caput I) 422. (13) Adhuc, si quidem superficies so­ lum secundum lineam contingit com­ poni, inconveniens. Quemadmodum enim et linea ad lineam utroque mo­ do componitur, et secundum longitu­ dinem et secundum latitudinem, opor­ tet et superficiem superficiei eodem modo. Linea autem potest lineae componi secundum lineam suppositam, non solum appositam. Sed et si qui­ dem et secundum latitudinem contin­ git componi, erit aliquod corpus quod neque elementum neque ex elementis, compositum ex sic compositis super­ ficiebus. 423. (14) Adhuc, si quidem multitudine graviora corpora superficierum, que­ madmodum in Timaeo determinatum est, palam quod habebit et linea et punctum gravitatem: proportionaliter enim ad invicem habent, quemadmo­ dum et prius diximus. Si autem non hoc differunt modo, sed in terram quidem esse gravem, ignem autem le­ vem, erit et planorum hoc quidem leve, hoc autem grave, et linearum utique et punctorum similiter: super­ 424. 1 | 1 i i 425. 426. I 427. ficies enim terrae erit gravior quam quae ignis. Totaliter autem accidit nullam qui­ dem esse magnitudinem, aut posse auferri, si quidem similiter se habet punctum ad lineam, linea autem ad planum, hoc autem ad corpus: omnia enim, ad invicem resoluta, in prima resolventur. Itaque continget utique puncta solum esse, corpus autem nul­ lum. (15) Adhuc autem et si tempus' simi­ liter se habeat, auferetur utique quan­ doque, aut continget utique ablatum esse: quod enim nunc indivisibile, velut punctum lineae, est. (16) Idem autem accidit et ex numeris constituentibus caelum. Quidam enim naturam ex numeris constituunt, que­ madmodum Pythagoricorum quidam. (17) Physica quidem enim corpora vi­ dentur gravitatem habentia et levita­ tem: unitates autem neque corpus fa­ cere est possibile compositas, neque gravitatem habere. Quod quidem igitur neque omnium generatio est neque simpliciter nul­ lius, palam ex dictis. SYNOPSIS 1. Praenotamina ad secundam rationem, a) Plato, non distinguens inter unum quod est principium numeri, et unum quod convertitur cum ente, omnes res, ipsasque dimensiones nu­ meros esse ponebat. Puncta igitur esse unitates positionem habentes, dicebat; et cum haec sint ultimi figurarum termini, formas, quibus unitatem assignabat, secundum figuras corpo­ rales distinguebat; et ideo corpora, secundum formalem eorum compositionem, ex figuris, seu superficiebus ad lineam coniunctis componi dicebat. 2. b) Sed tamen, sicut linea ad lineam conjungitur vel per contactum in puncto, vel per appositionem totius lineae ad totam lineam in via latitudinis, ita et superficies superficiem tangere potest vel in lineis, vel secundum superpositionem totius ad totam. 3. Secunda ratio. Si ex superficiebus simul compositis exurgat corpus, ut asserebat Plato, posito quod secundo modo adinvicem apponantur, constituetur corpus quod nec est elementum, nec ex elementis; quod est inconveniens. - Prima pars antecedentis patet : nam elementa constituuntur secundum primum compositionis modum. - Secunda pars probatur. Per hanc — 290 — 568-570 DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. iv secundam compositionem videtur constitui profunditas, quae est ipsa corporis substantia, quae antecedit compositionem secundum figuras: hae enim adveniunt substantiae constitutae. Erit igitur talis substantia prior elementis: et consequenter habebitur corpus praecedens omnia elementa, tanquam materia suscipiens formas eorum: quod nec ipse Plato admittit. 4. Tertia ratio. Si corpora ex superficiebus componantur, cum quaedam sint aliis graviora, causa huius erit vel quod unum sit ex pluribus superficiebus quam aliud, sicque superficies gravitatem habebunt, et pari ratione lineae et puncta: vel quia quaedam sunt ex gravibus, quaedam ex levibus, ex quo simile inconveniens sequitur. 5. Quarta ratio. Contingeret etiam quod magnitudo vel omnino non esset, vel posset tota­ liter auferri : omnes enim magnitudines in puncta ultimo resolvi possent. - Excluditur obviatio. 6. Quinta ratio. Simili modo tempus contingeret totaliter tolli per resolutionem in instantia, cum eadem sit ratio de eo et de magnitudine. 7. Eadem inconvenientia accidunt illis Pythagoricis, qui ratione supradicta (num. 1), po­ suerunt totam naturam ex numeris esse constitutam. Unitates enim adinvicem coniunctae, corpus continuum efficere non possunt; nec etiam aliquid grave vel leve, cum ipsae, a situ et loco abstrahentes, gravitate et levitate careant. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 568 [1]. Praemissa prima ratione quam Et hoc manifestat per exemplum lineae. Aristoteles posuit ad improbandum opinio­ Linea enim duobus modis potest alteri li­ neae coniungi: uno modo secundum longitu­ nem Platonis, ponentis corpora ex superficie­ dinem, quod est secundum punctualem con­ bus generari, hic ponit secundam ratio­ tactum, inquantum scilicet longitudini unius nem (*). lineae coniungitur in puncto longitudo alte­ Ad cuius evidentiam sciendum est quod Plato, quia non distinguebat inter unum quod rius lineae, sive faciat angulum cum ea sive non; alio modo secundum latitudinem, quod est principium numeri, et unum quod con­ vertitur cum ente, quod significat substan­ est secundum appositionem totius lineae ad totam lineam in via latitudinis. Et similiter tiam rei, ponebat per consequens quod unum quod est principium numeri, esset substantia ! oportet quod superficies componatur superrei: et per consequens omnes res ponebat es­ ! ficiei dupliciter: scilicet secundum profundi­ tatem, puta si tota una superficies suppona­ se numeros. Unde et dimensiones quantitatis tur alteri superficiei; et secundum linearem continuae dicebat esse quosdam numeros po­ sitionem habentes: et sic secundum ipsum contactum, sive constituat angulum corpora­ punctus est unitas positionem habens, et sic lem sive non. Et ad exponendum quod dixe­ de aliis. Et quia dualitatem attribuebat ma­ rat, subdit quod linea potest componi lineae secundum hoc quod supponatur alteri, et non teriae, unitatem autem formae, aestimabat solum secundum hoc quod apponatur ei se­ quod formae omnium corporum essent acci­ cundum contactum linearem. piendae secundum rationem figurarum, se­ cundum quas corpora terminantur. Ultimi 570 [3J. Quia igitur duplex est modus quo superficies coniungi possunt; et secun­ autem termini dimensionum sunt puncta, dum alterum modum, scilicet secundum con­ quae sunt unitates positae, ut dictum est. Et tactum linearem, compositae faciunt omnia ideo diversas figuras corporeas diversis cor­ elementa; sequetur quod, si componantur se­ poribus attribuebat : sicut figuram pyrami­ cundum latitudinem, idest supponendo super­ dalem igni, figuram autem octo basium aëri, figuram autem viginti basium aquae, figuram ficiem superficiei, id quod componetur ex su­ autem cubicam terrae, figuram autem duo­ perficiebus sic compositis, erit corpus quod nec est elementum nec ex elementis. Quod decim basium aetheri, idest caelo. Manife­ autem non sit elementum patet, quia omnia stum est autem figuras corporeas ex super­ elementa constituuntur secundum alium mo­ ficiebus constitui, inquantum ad invicem con­ dum coniunctionis superficierum. Quod au­ junguntur secundum tactum linearem : sic tem non sit ex elementis patet, quia ista enim faciunt angulum corporalem. Et ideo, compositio superficierum, quae est secundum formalem compositionem corporum distri­ superpositionem, videtur constituere ipsam buens, Plato dicebat quod corpora compo­ profunditatem corporis, quae est eius sub­ nuntur ex superficiebus secundum lineam stantia; alia vero compositio superficierum coniunctis. constituit corpus secundum figuram, quae est 569 [2|. Contra hoc igitur obiicit Aristo­ forma adveniens substantiae corporali. Unde teles [422], dicens inconveniens esse si pona­ compositio suppositionis erit prior: et id tur superficies componi sive coniungi ad in­ quod est constitutum ex tali modo compo­ stituendum corpus, solum secundum linea­ sitionis, videtur comparari ad id quod est rem contactum. constitutum secundum alium modum compo­ sitionis, sicut materia ad formam. Ex super(1) Cf. lect. praeced. n. 6. --- 29I — 2] — De Caelo et Mundo. L. Ill, 1. iv DE CAELO ET MUNDO ficiebus autem, secundum opinionem Plato­ nis, natum est componi corpus. Sequitur igi­ tur quod id quod praecedit omnia elementa, sicut elementorum materia suscipiens omnes figuras seu formas eorum, sit corpus. Et hoc reputabat Plato inconveniens: non enim pri­ mam materiam dicebat esse corpus, sicut quidam antiqui naturales posuerunt. 571 [4|. Deinde cum dicit [423]: Adhuc si qùidèm etc., ponit tertiam rationem; quae talis est. Cum ex superficiebus constituantur corpora, quorum quaedam sunt aliis graviora, hoc potest contingere dupliciter. Uno modo sic, quod corpus constituatur gravius ex hoc quod ex pluribus superficiebus componitur, sicut dicitur in Timaeo. Et ex hoc sequetur quod superficies sint graves: quia excessus in gravitate non fit nisi secundum aliquid gra­ ve, ut supra dictum est. Et ex hoc seque­ tur ulterius quod lineae et puncta habeant gravitatem : haec enim proportionaliter se habent, sicut prius (234) dictum est; quia sci­ licet sicut superficies se habet ad corpus, ita linea ad superficiem, et punctum ad lineam. Puncta autem habere gravitatem, supra (*) improbatum est. Alius autem modus est, quod corpora gra­ via a levioribus non differant per hunc mo­ dum, idest per multitudinem superficierum; sed per hoc quod terra componitur ex gra­ vibus, et ignis ex levibus. Et ita sequetur quod superficierum quaedam erunt leves, et quaedam graves, et similiter linearum et pun­ ctorum : quia superficies terrae erit gravior quam superficies ignis. Et ita redibit idem inconveniens ut prius. 572 [5]. Deinde cum dicit [424]: Tota­ liter autem accidit etc., ponit quartam ratio­ nem; dicens quod accidit secundum positio­ nem Platonis, quod nulla sit magnitudo, vel quod omnis magnitudo possit auferri, idest esse desinere. Quia similiter se habet pun­ ctum ad lineam, et linea ad superficiem, et superficies ad corpus: et ita, si corpus com­ ponatur ex superficiebus, poterit in superfi­ ciem resolvi; et eadem ratione omnes magni­ (2) Lect. praeccd.. n. 11. (3) ibid. n. 3. (4) ibid. n. 7 sqq. 570-574 tudines resolventur in prima, idest in puncta. Et sic sequeretur quod nullum sit corpus, sed solum puncta. Nec est simile si quis velit argumentari quod potest contingere nulla corpora mixta esse, quia possunt resolvi in elementa ex quibus componuntur: quia huiusmodi corpo­ ra supponuntur caelestibus corporibus, quae operantur in eis mixtionem; puncta autem non supponuntur aliquibus superioribus prin­ cipiis, quae eis inferant necessitatem compo­ sitionis. 573 [6]. Deinde cum dicit [425]: Adhuc autem etc., ponit quintam rationem; dicens quod, si tempus hoc modo se habeat quod componatur ex instantibus, sicut corpus ex superficiebus vel linea ex punctis (quod to­ tum est unius rationis, ut probatur in VI Physic. (5) ), sequitur quod etiam tempus con­ tinget totaliter tolli per resolutionem in sua indivisibilia : quia ipsum nunc est indivisibile temporis, sicut punctum est indivisibile li­ neae. 574 [7]. Deinde cum dicit [426]: Idem autem accidit etc., assimilât praedictam posi­ tionem positioni Pythagoricorum (G). Et di­ cit quod eadem inconvenientia accidunt illis qui ponunt caelum constitui ex numeris. Qui­ dam enim Pythagoricorum posuerunt totam naturam ex numeris esse constitutam, ratio­ ne supra (7) dicta, quos Plato secutus est. Hoc autem improbat Philosophus hic: quia corpora naturalia habent gravitatem et levi­ tatem; unitates autem ad invicem coniunctae, non possunt facere corpus quod sit conti­ nuum, sed aliquid discretum; nec etiam ha­ bent gravitatem, quia abstrahunt a situ, et per consequens a loco. Ultimo autem epilogando concludit [427] quod neque omnium est generatio, neque nullius. Quod enim non sit nullius, sensu apparet. Quod autem non sit omnium, patet per hoc quod impossibile est omnis corporis esse generationem; quod quidem esset, si cor­ pus ex superficiebus generaretur. (5) Cap. I, n. 10. et cap. II; S. Thom. lect. III. (6) Cf. lect. praeccd. n. 1. (7) η. I. — 292 — DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. v LECTIO V. [nn. 575-579; (428-432)]. Corporibus naturalibus aliquem motum naturalem inesse, ostenditur. Ex quo insufficientia positionis Leucippi et Democriti concluditur. SCHEMA (Lcct. V-VI; nn. 575-585; [428-438]). Postquam improbavit omnia corpora generari ex superficiebus, hic incipit inquirere utrum corpora naturalia habeant motus naturales. I) Probat quod corpora naturalia habent motus naturales 575 [428]. A) Proponit quod intendit 575 [428]. B) Probat propositum duabus rationibus 576 [429]. 1) Prima ratio: ex parte motus 576 [429]. 2) Secunda: ex parte quietis 577 [430]. Improbat quorundam philosophorum opiniones 578 [431]. A) Improbat opinionem Democriti 578 [431]. 1) Ex praemissis concludit insufficientiam dictorum 578 r4oIt 2) Ponit quandam excusationem 579 [432]. J >—1 § B) Improbat opinionem Platonis 580 [433]. 1) Per rationes 581 [433]. a) Prima ratio 581 [433]. b) Secunda 582 [434]. c) Tertia 583 [435]. d) Quarta 584 [436]. 2) Per dicta aliorum philosophorum 585 [437]. \ III) Concludit 585 [438]. ~ 293 — L. Ill, 1. γ DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 300a20 - bl 6) Caput II (18) Quod autem necessarium existere motum simplicibus corporibus natura aliquem omnibus, ex his manifestum. Quoniam enim mota videntur, moveri autem necessarium vi, si non pro­ prium habent motum. Violentia au­ tem moveri et praeter naturam idem. Sed et si praeter naturam est aliquis motus, necesse est esse et secundum naturam, praeter quem hic est. Et si multi praeter naturam, cum qui se­ cundum naturam unum: secundum naturam quidem enim simpliciter, praeter naturam autem habet multos unumquodque. (19) Adhuc autem et ex quiete mani- 1 festum. Etenim quiescere necessarium aut vi aut secundum naturam: vi au­ tem manet ubi et fertur vi; et secun­ dum naturam, ubi secundum naturam. Quoniam igitur videtur aliquid ma­ nens in medio, si quidem secundum naturam, palam quia et latio quae hic secundum naturam ipsorum. Si autem vi, aliquid ferri prohibens. Si quidem quiescens, eundem conclude­ mus sermonem: necesse enim aut se- ! eundum naturam esse primum quie- I scens, aut in infinitum ire, quod qui­ dem impossibile. Si autem quod mo­ vetur prohibet ferri, quemadmodum Empedocles inquit terram a gyratione quiescere, alicubi utique feretur: quia in infinitum impossibile; nullum enim fit impossibile, infinitum autem pertransire impossibile. Itaque necesse stare alicubi quod fertur, et ibi non vi manere, sed secundum naturam. Si autem est quies secundum naturam, est et motus secundum naturam qui in hunc locum latio. 431. (20) Propter quod et Leucippo et De­ mocrito, dicentibus semper moveri prima corpora in vacuo et infinito, dicendum quo motu, et quis secun­ dum naturam ipsorum motus. 432. Si enim aliud ab alio movetur vio­ lentia elementorum, sed et secundum naturam necesse quendam esse motum uniuscuiusque, praeter quem violentus est. Et oportet primum moventem non vi movere, sed secundum naturam: in infinitum enim est, si non aliquid erit secundum naturam movens pri­ mum, sed semper prius motum vi mo­ vebit. SYNOPSIS L Argumentum et divisio textus. - Omnibus corporibus simplicibus inest aliquis motus na­ turalis. 2. Probatur, a) Ex parte motus. Sensu videmus corpora simplicia moveri: si ergo motus iste non sit naturalis, erit violentus. Per violentiam autem moveri est idem ac moveri praeter naturam; sed si est motus praeter naturam, est etiam motus secundum naturam; ergo corpora simplicia habent motum naturalem. Qui quidem motus est unus unius corporis, quamvis in uno corpore possint esse multi motus praeter naturam. - Excluditur obiectio contra hoc quod dicitur, unius corporis esse unum motum secundum naturam, quamvis sint multi motus prae­ ter naturam. 3. b) Ex parte quietis. Duo praesupposita : a) omne quod quiescit, aut violenter aut se­ cundum naturam quiescit; b) ibi quiescit aliquid per violentiam aut secundum naturam, quo violenter aut naturaliter movetur. - Sensu videmus aliquod corpus quiescere in medio: ergo vel violenter vel naturaliter ibi quiescit. Si autem naturaliter, ergo et motus eius ad hunc locum est naturalis; si vero violenter, ergo adest aliquid prohibens ipsum moveri. Sed illud prohibens vel movetur vel quiescit. Si quiescit, ergo vel violenter vel naturaliter quiescit: si naturaliter, ergo est et motus naturalis; si violenter, redibit eadem quaestio. Sed non proce­ dendum in infinitum: ergo deveniendum ad aliquid quod quiescit secundum naturam. Si autem movetur illud prohibens, tunc, corpus prohibitum, remoto prohibente, ad aliquem locum determinatum feretur, et cum illuc pervenerit, quiescet naturaliter. Sed si naturaliter ibi quiescit, movetur illuc naturaliter. Ergo. 4. Subdivisio textus. - Leucippi et Democriti, ponentium indivisibilia corpora semper moveri in spatio infinito et vacuo, insufficiens fuit positio. Cum enim simplicium corporum sit aliquis motus naturalis, determinare debebant qua specie motus huiusmodi corpora moveantur, et quis sit motus naturalis eorum. ~ 294 — DE CAELO ET MUNDO 575-577 L. Ill, 1. v 5. Nec respondere poterant quod unum istorum corporum ab alio per violentiam movetur; quia a) motus violentus supponit naturalem; b) saltem primum movens naturaliter, et non violenter moveatur oportet. Non ergo excusantur quin motum naturalem assignare debuerint. COMMENTARIUM S. THOMAE 575 [1J. Postquam Philosophus improba­ vit positionem ponentium omnia corpora ge­ nerari ex superficiebus, hic incipit inquirere utrum corpora naturalia habeant motus na­ turales ('). Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod corpora naturalia habent motus natu­ rales [428]; secundo ostendit quomodo mo­ tus violenti corporum perficiantur diversimo­ de a motibus naturalibus, ibi [444] : Quo­ niam autem natura (2) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod corpora naturalia habent motus natu­ rales [428]; secundo ostendit quod habent gravitatem et levitatem, quibus inclinantur ad suos motus naturales, ibi [439] : Quod au­ tem quaedam habere (3) etc. Circa primum duo facit : primo probat quod corpora naturalia habent motus natu­ rales [428]; secundo improbat quorundam philosophorum opiniones, circa hoc erran­ tium, ibi [431]: Propter quod et Leucippo (4) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit [428] : et dicit quod, quia su­ pra (5) dictum est quod operationes et pas­ siones corporum sunt generationes et motus eorum, et de generatione corporum inquisi­ tum est (e), restat dicendum de motibus eo­ rum. Et dicit quod manifestum est ex his quae dicentur, quod necesse est omnibus corporibus simplicibus inesse aliquem motum naturalem. Corpora vero mixta sequuntur motum corporis simplicis praedominantis in eis. Ergo omnibus corporibus naturalibus inest aliquis motus naturalis. 576 [2], Secundo ibi [429]: Quoniam enim mota etc., probat propositum duabus rationibus. Quarum prima sumitur ex parte motus. Videmus enim ad sensum corpora simplicia moveri : si ergo non habent pro­ prium motum sibi naturalem, necesse est quod moveantur per violentiam. Idem autem est moveri per violentiam, et moveri praeter naturam: quod enim est secundum naturam, non est violentum, quia violentum est in quo nil confert vim patiens, ut dicitur in III Ethi­ corum (7). Ex eo autem quod est aliquis motus prae­ ii) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Cf. Icct. II. n. i. Lect. VII. n. 5. ibid. n. 1. n. 4. Lcct. I. n. 4 Lect. II sqq. Cap. I. n. 3; S. Thorn, lect. I. ter naturam, sequitur quod sit aliquis motus secundum naturam, respectu cuius dicitur motus violentus praeter naturam: non enim aegritudo esset dispositio praeter naturam, nisi esset sanitas dispositio secundum natu­ ram; omnis enim privatio praesupponit habi­ tum. Et licet sequatur ex hoc quod est mo­ tus praeter naturam, quod sit motus ali­ quis secundum naturam; tamen, quamvis sint multi motus praeter naturam, motus tamen secundum naturam est unus (unius scilicet corporis); quia natura unius rei est determinata ad unum, a qua contingit mul­ tipliciter deviare; sicut est sanitas una, aegri­ tudines vero multae. Et hoc ideo, quia unum­ quodque secundum suam naturam est simpli­ citer, idest uno modo, eo quod natura unius rei est una : sed unumquodque habet non so­ lum multos motus, sed etiam multas dispo­ sitiones, praeter naturam. Sed contra hoc videtur esse quod in prin­ cipio libri (8) dictum est, quod motui secun­ dum naturam contrariatur motus praeter na­ turam, et quod unum uni est contrarium. Ad quod dici potest quod Philosophus ibi loquitur de motibus simplicibus: unum enim corpus non potest moveri pluribus mo­ tibus simplicibus praeter naturam; potest ta­ men moveri pluribus motibus compositis praeter naturam. Vel potest dici quod etsi unum uni sit contrarium, tamen contrarium quod est ut privatio, potest se habere multi­ pliciter; sicut sanitas simpliciter est, aegritu­ do autem multipliciter. Et similiter motus secundum naturam est uno modo, motus au­ tem praeter naturam multis modis. 577 [3]. Secundam rationem ponit ibi [430] : Adhuc autem etc. : et sumitur ex par­ te quietis. Et praesupponit duo. Quorum pri­ mum est, quod necesse est omne quod quie­ scit, quiescere aut violenter aut secundum naturam. Secundum est, quod ibi quiescit aliquid per violentiam, quo movetur per vio­ lentiam; et ibi quiescit aliquid secundum na­ turam, quo movetur secundum naturam. Ex his autem argumentatur sic. Videmus ad sensum aliquod corpus quiescere in me­ dio, puta terram aut lapidem: ergo, secun­ dum praemissa, aut quiescit per violentiam, aut secundum naturam. Et si quidem secun­ dum naturam, sequitur secundum praemissa quod etiam motus talis corporis ad hunc lo­ cum sit naturalis. Si autem quiescit per vio­ lentiam, oportet quod sit aliquid inferens ei violentiam, quod prohibeat ipsum moveri. IIf8) Lib. I. Icct. IV. n. 6. — 295 — L. Ill, I. V DE CAELO ET MUNDO lud ergo quod prohibet ipsum moveri, aut movetur aut quiescit. Si quiescit, sicut columna quiescens prohi­ bet lapidem superpositum moveri, redibit ea­ dem quaestio de hoc prohibente, utrum quie­ scat naturaliter vel violenter. Et si naturali­ ter, concludetur quod etiam naturaliter mo­ vetur: si autem violenter, iterum indigebit alio prohibente. Et sic necesse est vel quod deveniatur ad aliquod primum quiescens se­ cundum naturam, quod etiam ex consequenti naturaliter movebitur; aut quod in infinitum procedatur in corporibus, quod est impossi­ bile, ut in primo (,J) ostensum est. Si vero dicatur quod quiescens violenter in medio prohibetur moveri ab aliquo quod movetur (sicut Empedocles dixit quod terra quiescit per violentiam prohibita a gyratione caeli), remota tali prohibitione, consequens est quod corpus prohibitum prius moveri, feretur ad aliquem locum determinatum: quia impossi­ bile est quod feratur in infinitum, quia im­ possibile est infinitum pertransire, nihil au­ tem est in fieri, quod est impossibile factum esse. Si ergo ad aliquem locum determina­ tum movetur, quando illuc devenerit, stabit ct quiescet non violenter, sed naturaliter: et ita, secundum praemissa, si quiescit naturali­ ter in hoc loco, sequitur quod naturaliter ad hunc locum moveatur. Et sic erit aliquis mo­ tus naturalis. 578 [4]. Deinde cum dicit [431]: Propter quod et Leucippo etc., improbat quorundam philosophorum opiniones circa praedicta. Et primo opinionem Democriti [431]; se(9) Lcct. IX sqq. 577-579 eundo opinionem Platonis, ibi [433] : Idem autem hoc accidere U") etc. Circa primum duo facit. Primo ex prae­ missis concludit insufficientiam dictorum De­ mocriti [431], Ponebat enim corpora indivi­ sibilia, quae dicebat esse principia, semper moveri in spatio infinito et vacuo. Ostensum est (*’) autem quod corporum simplicium est aliquis naturalis motus: ergo debebant determinare qua specie motus huiusmodi corpora moventur, et quis est motus natura­ lis eorum. Cum autem hoc non determina­ verint, insufficienter posuerunt. 579 [5], Secundo ibi [432]: Si enim aliud ab alio etc., ponit quandam excusationem: quia ipsi dicebant quod unum istorum cor­ porum indivisibilium, quae ponebant elemen­ ta, moveatur ab alio per violentiam. — Sed hoc excludit dupliciter. Primo quidem quia, si ponitur motus violentus, necesse est quod ponatur motus secundum naturam, praeter quem est motus violentus, ut supra (12) di­ ctum est. Secundo quia oportet quod saltem primum movens non moveat per violentiam, sed secundum naturam. Quod enim movet per violentiam, habet principium suae mo­ tionis extra, et ita non movet nisi motum. Si ergo non ponatur aliquod primum movens secundum naturam, sed semper moveat per violentiam prius motum ab aliquo alio, pro­ cedetur in infinitum in moventibus: quod est impossibile, ut probatum est in VIII Physi­ corum (13). Et ita non excusantur quin opor­ tuerit eos assignare motum naturalem. (10) (11) (12) (13) --- 296 --- Lcct. sq. n. 2 sq. n. 2. Cap. V. n. 2 sq.; S. Thom. lcct. IX. n. 4 sq. DE CAELO ET MUNDO L. Ill, I. vi LECTIO VI. [nn. 580-585; (433-438)]. Tum rationibus intrinsecis, tum dictis aliorum philosophorum, improbatur Platonis positio de motu inordinato elementorum ante mundi consti­ tutionem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 300bl6 - 301a22) (Caput II) 433. (21) Idem autem hoc accidere neces­ sarium utique, si, quemadmodum in Timaeo scriptum est, ante factum esse mundum movebantur elementa inor­ dinate. Necesse enim aut violentum esse motum aut secundum naturam. Si autem secundum naturam move­ bantur, necesse mundum esse, si quis attendens velit considerare. Tunc enim primum movens necesse movere seipsum motum secundum naturam; et mota non violentia, in propriis quie­ scentia locis, facere quem quidem habent nunc ordinem, quae quidem gravitatem habentia ad medium, quae autem levitatem habentia a medio. Hanc autem mundus habet disposi­ tionem. 434. (22) Adhuc autem, tantum quaeret utique aliquis, utrum possibile aut im­ possibile erat mota inordinate et mi­ sceri talibus mixturis quaedam, ex quibus constant secundum naturam constituta corpora: dico autem, puta, ossa et carnes, quemadmodum Em­ pedocles inquit fieri in amicitia: dicit enim quod Multorum capita sine cervice germi­ naverunt. 435. (23) His autem qui infinita in infinito mota faciunt, si quidem unum mo­ vens, necesse una ferri latione: quare non inordinate movebuntur. Si au­ tem infinita moventia, et lationes in­ finitas necessarium esse. Si enim fini­ tae. ordo aliquis est: non enim ex non ferri in idem, inordinatio accidit: ne­ que enim nunc in idem ferentur om­ nia. sed quae eiusdem generis solum. 436. (24) Adhuc autem, inordinate nihil est aliud quam praeter naturam: ordo enim propria sensibilium natura est. Sed adhuc et hoc inconveniens et impossibile, infinitum inordinatum ha­ bere motum: est enim natura illa re­ rum, qualem habent plura et plurimo tempore. Accidit igitur ipsis contra­ rium: inordinationem quidem esse se­ cundum naturam, ordinem autem et mundum praeter naturam, quamvis nihil ut contingit sit eorum quae se­ cundum naturam. 437. (25) Videtur autem hoc ipsum etiam Anaxagoras sumere bene: ex immobi­ libus enim inchoat mundum facere. Tentant autem et alii, congregantes aliqualiter, iterum movere et segre­ gare. Ex distantibus autem et motis non rationabile facere generationem. Propter quod et Empedocles praeter­ mittit eam quae in amicitia: neque enim utique poterat constituere cae­ lum ex segregatis quidem construens, congregationem autem faciens propter amicitiam: ex disgregatis enim est constitutus mundus elementis. Itaque necessarium fieri ex uno et congre­ gato. 438. (26) Quod quidem igitur est naturalis quidam motus uniuscuiusque corpo­ rum, quo non vi moventur neque praeter naturam, manifestum ex his. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Quatuor rationibus improbatur Platonis opinio, quod antequam mundus fieret, elementa movebantur motu inordinato, a) Ex hac opinione idem inconveniens sequitur, ac ex Democriti et Leucippi positione (cf. lect. praec. n. 4 sq.). Nam ille motus elementorum esset aut vio- — 297 — L. Ill, 1. vi DE CAELO ET MUNDO 580-581 lentus aut naturalis. Si violentus, idem sequitur ac ex praedicta opinione. Si vero naturalis, ergo est contra suppositum : sic enim mundus esset iam constitutus. Nam omnis motus, etiam secundum Platonem, reducitur in primum movens sicut in causam : ergo, si elementa move­ bantur, necesse est dicere quod primum movens secundum naturam movebat. Sed si primum movens movet naturaliter, corpora quae ipsius motionem sequuntur, non moventur nec quie­ scunt violenter, sed secundum ordinem quem nunc habent. Iste autem est ordo mundi existentis: sequitur ergo quod mundus esset antequam fieret. 3. b) Secunda ratio in idem tendit ac prima, sed sumitur ex parte corporum mixtorum. Si elementa, antequam mundus fieret, inordinate movebantur, vel erat possibile quod ex ipsis sic motis constituerentur corpora quae sunt secundum naturam; vel erat impossibile. Si secundum, ergo non omnino inordinate movebantur: non enim poterant indifferenter qui­ buslibet motibus moveri. Si primum, ergo iam erat completa mundi dispositio, etiam quoad mixta. 4. c) Tertia ratio coassumit positionem Democriti et Leucippi, qui dixerunt infinita cor­ pora indivisibilia moveri in spatio infinito. Si et ipsi dicerent cum Platone quod ante mun­ dum corpora inordinate movebantur, infinita illa corpora moverentur ab uno movente secundum speciem, vel ab infinitis. Si ab uno, ergo ferrentur una specie motus localis, et sic non inordinate moverentur: est enim aliqua ordinatio motus, quod omnia feruntur in idem. Si ab infinitis, ergo essent infinitae species motus; quod est impossibile. Nec posset dici quod moverentur a fi­ nitis principiis motus, quia si essent finitae species motus, a finitis principiis causatae, iam attenderetur in eis aliquis ordo. 5. d) Positio Platonis sibi ipsi contradicit. Inordinate esse est esse praeter naturam. Illud autem pertinet ad rationem naturae uniuscuiusque, quod in pluribus quae sunt unius generis, et plurimo tempore invenitur. Platonicis ergo, inordinatum motum ante mundum constitutum ponentibus in infinito tempore, accidit ponere simul contraria; scilicet inordinationem motus esse secundum naturam, ordinationem autem, et ipsum mundum iam constitutum, esse praeter naturam. Quomodo rationes Aristotelis possint intelligi ut directae vel contra mentem Pla­ tonis, vel contra eius verba. 6. Ex dictis aliorum philosophorum improbatur positio tum Platonis, tum etiam Demo­ criti et Leucippi; qui omnes duo posuisse videntur circa corpora ante mundum existentia : «) quod movebantur; b) quod erant segregata. Primum improbatur per dicta Anaxagorae, qui melius posuit mundum ex corporibus non motis incoepisse. Motus enim est actus in po­ tentia existentis, et ita medium est inter primam potentiam et primum actum; sed in his quae fiunt, principium sumitur ab iis quae omnino sunt in potentia; ergo rationabilius est ponere mundum incoepisse ex omnino non motis. - Secundum improbatur ex dictis aliorum, qui ponentes ante mundi constitutionem omnia aliqualiter congregata in unum, modum quomodo in mundi constitutione ista congregata iterum moverentur et segregarentur, assignare conati sunt, sicut Anaximander fecit et Empedocles. Quod autem non sit rationabile ponere mundi generationem fuisse ex rebus iam discretis, sic probatur. Sicut motus est actus qui­ dam, ita et discretio rerum ab invicem est per formas proprias, secundum quod res sunt in actu : unde, quia generatio fit proprie ex eo quod est in potentia, ideo non est 'rationabile mundum generare ex rebus discretis et motis. - Conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 580 [1]. Postquam Philosophus improba­ vit opinionem Democriti et Leucippi circa motus corporum naturalium, hic improbat opinionem Platonis circa idem f1). Et primo per rationes [433]; secundo per dicta aliorum philosophorum, qui circa hoc melius sensisse videntur, ibi [437] : Videtur autem hoc ipsum (2) etc. 581 [2], Circa primum ponit quatuor ra­ tiones. Circa quarum primam dicit [433] quod idem inconveniens quod accidit Demo­ crito et Leucippo, necesse est accidere si quis ponat quod antequam mundus esset factus, elementa ex quibus mundus constituitur, mo­ vebantur motu inordinato, sicut in Timaeo (1) Cf. lect. praeç. n. 4. (2) n. 6, scribitur a Platone, narrante quod antequam mundus a Deo fieret, materia inordinate flu­ ctuabat. Quod autem idem accidat ex hac positione, ostendit subdens quod necesse est dicere, quod motus inordinatus quo movebantur elementa, aut esset violentus aut secundum naturam. Et si quidem esset violentus, reditur in primam positionem: unde accidit idem inconveniens. Si autem esset secundum natu­ ram, hoc est contrarium posito. Ponitur enim quod mundus nondum erat: si vero elementa movebantur secundum naturam, necesse est dicere quod tunc mundus erat, si quis attente velit considerare. Nam cum omnis motus, etiam secundum Platonem, reducatur sicut in causam in primum movens, si elementa quo­ cunque modo movebantur, necesse est dicere — 298 — 581-584 DE CAELO ET MUNDO quod primum movens movebat seipsum se­ cundum naturam. Primum autem movens hic intelligitur non simpliciter primum, quia hoc est omnino im­ mobile, ut probatur in VIII Physic. (3) et in XII Metaphys. (4); sed primum movens in ge­ nere naturalium moventium, quod movet sei­ psum, tanquam compositum ex motore et moto, ut probatum est in VIII Physic. (5). Alia tamen littera habet : primum movens necesse movere ipsum motum (scilicet pri­ mum) secundum naturam; et tunc intelligitur de primo motore movente simpliciter, quod est omnino immobile, quod movet primum mobile. Quocumque autem modo accipiatur pri­ mum movens, necesse est quod moveat se­ cundum naturam : non enim est possibile ut id quod est praeter naturam, sit prius eo quod est secundum naturam, ut ex praemis­ sis (6) patet. Si autem primum movens natu­ raliter movet, necesse est quod corpora mo­ ta, quae sequuntur motionem primi moven­ tis, non moveantur per violentiam, neque quiescant per violentiam in propriis locis, sed servent eundem ordinem quem nunc tenent; ita scilicet quod corpora gravia cedant ad medium et ibi quiescant, corpora autem levia ferantur a medio et sursum maneant. Haec autem est dispositio mundi existentis: sequi­ tur ergo quod mundus esset antequam fieret. Non ergo est consonum ponere quod elemen­ ta, priusquam mundus fieret, moverentur se­ cundum naturam, sed secundum violentiam. Et sic sequitur idem inconveniens quod De­ mocrito et Leucippo. 582 [3], Secundam rationem ponit ibi [434] : Adhuc autem etc. Quae quidem quan­ tum ad aliquid in idem tendit quod prima, scilicet quod mundus esset antequam fieret: sed prima hoc concludebat ex parte corpo­ rum simplicium, haec autem ratio concludit ex parte corporum mixtorum (utrorumque enim dispositio attenditur etiam in consisten­ tia mundi). Dicit ergo: si elementa, antequam mundus fieret, movebantur inordinate, potest aliquis quaerere utrum elementa quae inordinate movebantur, possent misceri talibus mixtio­ nibus, ut ex eis constituerentur corpora quae secundum naturam consistunt, scilicet carnes et ossa et alia huiusmodi. Si quis enim dicat hoc non fuisse possibile, sequitur quod ele­ menta non omnino inordinate movebantur, cum scilicet non possent indifferenter quibus­ libet motibus moveri. Nam Empedocles, po­ nens elementa moveri ab amicitia, dixit quod huiusmodi corpora per motum quo amicitia ea movebat, constituebantur; ita scilicet quod ex solis motibus elementorum per amicitiam, (3) (4) (5) (6) Cap. VI. η. I sqq.; S. Thom. lcct XII sq. S. Thom. lcct. V sq. - Did. lib. XI. cap. VI sq. Cap. V, η. 8 sqq.; S. Thom. lect. X. Lcct. praeccd. n. 2; ct lib, II. lcct. IV. n. 6. L. Ill, 1. vi alicui generabatur caro, alicui os, alicui ca­ put, alicui manus; unde dixit quod ex tali coniunctione elementorum per amicitiam, sunt producta multa capita sine cervice. Si ergo dicatur non fuisse possibile haec pro­ duci, elementa non omnino inordinate mo­ vebantur. Si vero possibile erat haec produci, iam erat completa mundi dispositio, non so­ lum quantum ad corpora simplicia, sed etiam quantum ad mixta. Est autem attendendum quod germinatio capitum sine cervice, secundum Empedoclem, causatur ex amicitia, non secundum ultimum terminum suae motionis, in quo ex omnibus facit unum; sed secundum processum quo paulatim plura in unum redigit, ex elementis corpora mixta constituens. 583 [4], Tertiam rationem ponit ibi [435]: His autem qui infinita etc. Inducitur autem haec ratio non absolute contra Platonem, sed coassumendo opinionem Democriti et Leucippi, qui ponebant infinita corpora in­ divisibilia moveri in spatio infinito. Dicit ergo quod illis qui ponunt infinita corpora moveri in spatio infinito, si hanc po­ sitionem Platonis susciperent, quod ante mundum elementa moverentur motu inordi­ nato, sequeretur inconveniens. Aut enim om­ nia illa infinita moverentur ab uno movente (scilicet secundum speciem, puta a gravitate vel levitate), aut ab infinitis. Et si quidem ab uno, necesse esset ea ferri una specie mo­ tus localis, puta motu qui est sursum vel mo­ tu qui est deorsum : et ita non moverentur inordinate; iam enim in hoc attenditur ali­ qua ordinatio motus, quod omnia feruntur in idem. Si vero essent infinita principia mo­ tus specie differentia, sequeretur quod etiam essent infinitae species motus: quod est im­ possibile, secundum praemissa (7), in quibus ostensum est non esse infinitas et indetermi­ natas species motus. Idem autem dicendum est de finitis prin­ cipiis motuum et finitis motibus: quia si es­ sent finitae species motus, causatae a finitis principiis, iam attenderetur in eis aliquis ordo. Non enim inordinatio motuum prove­ nit ex hoc quod non omnia corpora feruntur in idem, quod est esse plures species motus : quia etiam nunc, quando, mundo iam facto, est ordinatus motus corporum, non omnia corpora feruntur in idem, sed solum ea quae sunt unius generis, sicut omnia gravia deor­ sum. — Addit ergo per hanc rationem quod necesse est ponere motus infinitos, si ante­ quam mundus fieret, corpora movebantur inordinate. 584 [5]. Quartam rationem ponit ibi [436] : Adhuc autem inordinate etc.; per quam ostenditur quod praedicta positio sibi ipsi contradicit. Nihil enim aliud est esse ali­ quid inordinate, quam esse praeter naturam. (7) — 299 — Lib. I. lect. 111 n. 9. L. Ill, 1. vi DE CAELO El MUNDO In rebus enim sensibilibus apparet quod or­ do est propria natura eorum : quia scilicet per propriam naturam unumquodque eorum inclinatur ad aliquid certum; haec autem in­ clinatio est ordo qui attenditur in sensibili­ bus rebus; tunc enim unumquodque dicitur inordinate agere aut moveri, quando hoc ac­ cidit non secundum inclinationem naturae propriae. Ex quo adhuc apparet hoc esse inconve­ niens et impossibile, quod res sensibilis ha­ beat motum inordinatum infinitum, idest in­ finito tempore durantem : quia sicut dictum est, motus inordinatus est, qui est contra naturam; apparet autem hoc ad rationem na­ turae cuiuscumque rei pertinere, quod inve­ niatur in pluribus quae sunt unius generis, et plurimo tempore. Non enim dicitur esse na­ turale homini quod aliquibus paucis conve­ nit, puta esse ambidextrum; neque etiam quod convenit aliquibus secundum aliquod modicum tempus, puta esse febricitantem; sed quod in pluribus et frequentius invenitur. Sic igitur accidit ipsis Platonicis ponere si­ mul contraria : scilicet quod inordinatio mo­ tus sit secundum naturam, eo quod fuit tem­ pore infinito ante mundum; et quod ordina­ tio motus, et mundus constitutus motu iam ordinato, sit praeter naturam, eo quod pau­ ciori tempore fuit; quamvis nihil eorum quae sunt secundum naturam, sit ut contingit, id­ est absque certo ordine. Est autem attendendum quod rationes Ari­ stotelis directe contra positionem Platonis procedunt, si ex verbis eius intelligatur quod prius tempore erat inordinatio motus elemen­ torum, quam fieret mundus. Sectatores au­ tem Platonis dicunt eum hoc non intellexis­ se; sed quod omnis ordinatio motus sensibi­ lium est a primo principio, ita quod alia, in se considerata, praeter influentiam primi prin­ cipii, sunt inordinata. Et secundum hoc Ari­ stoteles non obiicit hic contra sensum Pla­ tonis, sed contra Platonicorum verba, ne ab cis aliquis in errorem inducatur. 585 [61. Deinde cum dicit [437]: Videtur autem hoc ipsum etc., improbat praedictam positionem ex dictis aliorum philosophorum, qui super hoc melius sensisse videntur. Circa quod considerandum est quod tam Demo­ critus et Leucippus, quam etiam Plato, duo videbantur posuisse circa corpora existentia ante mundum: primo quidem quia ponebant • 584-585 ea moveri; secundo quia ponebant ea segre­ gata. Quantum ergo ad primum, dicit quod hoc ipsum quod consideratur circa constitu­ tionem mundi, videtur Anaxagoras bene su­ mere. Posuit enim quod mundus incoeperit ex corporibus non prius motis. Quod quidem rationabilius est quam dicere mundum fieri ex corporibus prius molis. Nam motus actus quidam est in potentia existentis, et ita me­ dium est inter primam potentiam et primum actum; in his autem quae fiunt, principium sumitur ab his quae sunt omnino in poten­ tia; et ideo rationabilius est principium mun­ di constituere ex his quae omnino non mo­ ventur, quam ex rebus motis. Quantum autem ad secundum, dicit quod etiam alii philosophi ponentes principium mundi, congregantes aliqualiter (idest dicen­ tes quod antequam mundus fieret, erant om­ nia aliqualiter congregata in unum) lentave­ runt assignare modum, quomodo res iterum moverentur et ad invicem segregarentur, in ipsa mundi constitutione; sicut posuit Ana­ ximander, et etiam Empedocles. Non est enim rationabile quod aliquis faciat genera­ tionem mundi ex rebus prius distantibus et motis. Sicut enim motus est actus quidam, ita etiam discretio seu distantia rerum est per proprias formas, secundum quod res sunt in actu (secundum enim quod sunt in po­ tentia res, non discernuntur); et quia genera­ tio proprie fit ex eo quod est in potentia, ideo non est rationabile generare mundum ex rebus discretis et motis. Et inde est quod Empedocles in prima ge­ neratione mundi praetermisit amicitiam, ad quam pertinet congregare disgregata. Non enim poterat Empedocles tradere constitutio­ nem caeli, idest mundi, ita quod constitueret ipsum ex rebus prius segregatis, faciendo con­ gregationem prius disgregatorum, per amici­ tiam: sic enim sequeretur quod mundus es­ set constitutus ex elementis prius disgregatis, quod est contra praedicta. Unde, quia in constitutione mundi utebatur solum lite, ad quam pertinet disgregare coniuncta, conse­ quens est quod mundus, secundum ipsum, fieret ex aliquo uno et congregato ex multis. Ultimo autem epilogando concludit [438] manifestum esse ex praedictis quod est qui­ dam naturalis motus uniuscuiusque corporis, quo non movetur per violentiam, neque praeter naturam. — 300 — DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. vu LECTIO VII. [nn. 586-594; (439-448)]. Omne corpus quod recto motu naturaliter movetur, gravitatem habet vel levitatem. - Quomodo naturalis motus et violentus perficiantur. SCHEMA Lectio V II, nn. 586-594 [439-448]· Postquam ostendit corpora naturalia habere motus naturales, et improbavit positiones philosophorum qui circa hoc erraverunt, hic ostendit corpora quae moventur naturaliter motu recto habere gravitatem et levitatem. I) Proponit quod intendit 586 [439]. II) Inducit probationem ad propositum 587 [440]. III) Probat quod supposuerat, scilicet quod si corpora praedicta non haberent gravitatem et le­ vitatem non moverentur 588 [441]. a) nec naturaliter 588 [441]. b) nec per violentiam 589 [442]. c) ct cpilogando concludit 589 [443]. IV) Ostendit qualiter motus naturalis et violentus perficiatur 590 [444]. A) Ostendit differentiam motus naturalis et violenti 590 [444]. 1) Ostendit hanc differentiam 590 [444]. 2) Ostendit quomodo violenta admiscentur etiam motui naturali 590 [445] B) Ostendit quomodo uterque motus invenitur in aëre 591 [446]. 1) Ostendit quomodo aër deservit motui violento 591 [446]. 2) Ostendit quomodo deservit motui naturali 592 [447I. V) Epilogat 594 [448]. — 301 — L. Ill, 1. vu DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 301a22 - b3I) (Caput II) 439. (26) Quod autem quaedam habere necessarium inclinationem gravitatis et levitatis, ex his palam. 440. Moveri quidem enim inquimus neces­ sarium esse: si autem non habebit natura inclinationem quod movetur, impossibile moveri aut ad medium aut a medio. 441. Sit enim quod quidem in quo A non grave, quod autem in quo B gravita­ tem habens. Feratur autem non gra­ ve per eam quae GD, quod autem B in aequali tempore per eam quae GE: per maius enim feretur gravitatem ha­ bens. Si itaque dividatur corpus ha­ bens gravitatem ut quae GE ad eam quae GD (possibile enim sic se habe­ re ad aliquid carum quae in ipso par­ tium), si totum fertur per totam GE, partem necesse est in eodem tempore eam quae GD ferri. Itaque per aequale feretur non grave, et gravitatem habens: quod quidem impossibile. Ea­ dem autem ratio et in levitate. 442. (27) Adhuc autem, si erit aliquod corpus motum neque levitatem ne­ que gravitatem habens, necesse hoc vi moveri. Quod autem vi movetur, infinitum facit motum. Quoniam enim virtus quaedam movens, minus et le­ vius ab eadem virtute plus movebitur. Motum sit quod quidem in quo A non grave, per eam quae GE; quod autem in quo B gravitatem habens, in aequali tempore per eam quae GD. Diviso autem gravitatem habente corpore ut quae GE ad eam quae GD, accidet ablatum a gravitatem habente corpore, per GE ferri in ae­ quali tempore; quoniam totum fere- 443. 444. ; 445. i [ 446. 447. 448. ' batur per eam quae GD. Velocitatem enim habebit quod minoris ad hoc quod maioris, ut maius corpus ad minus. Aequale igitur non grave fe­ retur corpus, et gravitatem habens, in eodem tempore. Hoc autem impossi­ bile. Itaque, quoniam omni apposito maiorem movebitur distensionem non grave, infinitum utique movebitur. Manifestum igitur quod necesse cor­ pus omne gravitatem habere aut levi­ tatem, quod determinatum. (28) Quoniam autem natura est in ipso existens motus principium, vir­ tus autem in alio secundum quod aliud; motus autem hic quidem se­ cundum naturam, hic autem violentus, omnis. Eum quidem qui secundum naturam, puta lapidi eum qui deorsum, velo­ ciorem faciet quod secundum virtu­ tem: eum autem qui praeter naturam, totaliter ipsa. Ad ambo autem tanquam organo uti­ tur aëre. Natus est enim hic et levis esse et gravis. Eam quidem igitur quae sursum faciet lationem secun­ dum quod levis, cum feratur et su­ mat principium a virtute; quod deor­ sum iterum secundum quod gravis: velut enim imprimens tradit utrique. Propter quod et non assequente eo quod movit, fertur vi motum. Si enim non tale aliquod corpus existeret, non utique esset qui vi motus. Et eum autem qui secundum naturam uniuscuiusque motum promovet eo­ dem modo. Quod quidem igitur omne aut leve aut grave, et qualiter praeter naturam habent se motus, ex his manifestum. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. - Corpora quae naturaliter motu recto moventur, habent gravitatem et levitatem, quibus ad propria loca inclinantur. 2. Si enim id quod movetur non habeat inclinationem naturalem ad determinatum locum, impossibile est quod moveatur vel ad medium (quod fit per inclinationem gravitatis), vel a medio (quod fit per inclinationem levitatis). Ergo necesse est corpora quae motu recto mo­ ventur, gravitatem habere et levitatem. 3. Probatur quod corpora non habentia gravitatem et levitatem, non moverentur, a) Non moverentur naturaliter. Nam si ita esset, sequeretur quod corpur habens gravitatem et corpus non habens gravitatem, eodem tempore per aequalem magnitudinem ferrentur; quod est im­ possibile. - Consequentia manifestatur. Si A, corpus non habens gravitatem, movetur, motu qui est ad medium, per spatium GD in determinato tempore, corpus B, gravitatem habens, — 302 — 586-588 DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. vu eodem tempore moveretur per maius spatium GE. Unde talis pars posset sumi a corpore B, quae, gravitatem habens, aequali tempore cum A gravitatem non habente, spatium GD pertransiret. - Eadem ratio est si alterum corpus ponatur non habere levitatem. 4. b) Praedicta corpora non possent moveri per violentiam. Sequeretur enim quod corpus non grave moveretur infinita velocitate; quod est impossibile. - Probatur consequentia. In motu violento, quantumcumque velociter moveatur sursum aliquod corpus grave, adhuc cor­ pus non grave movebitur in eodem tempore per maius spatium. - Eadem ratio est de cor­ pore non levi. - Conclusio. 5. Quomodo perficiatur motus naturalis et motus violentus. - Textus divisio. - Motus na­ turalis et violentus differunt secundum sua principia. Nam motus secundum naturam est, cuius principium est in eo quod movetur: scilicet principium activum vel passivum, seu po­ tentia per quam aliquid naturaliter est susceptivum motionis alterius (ex quo sequitur mo­ tum quo inferiora a superioribus moventur, non esse violentum, sed naturalem; quia inest eis naturalis aptitude ut sequantur motiones superiorum). Motus autem violentus est, cuius principium est totaliter ab extrinseco. - Hi duo motus misceri possunt; ut cum lapis per vio­ lentiam velocius movetur deorsum. 6. Quomodo aër diserviat utrique motui. - Et primo motui violento. Virtuti motoris violenti deservit aër tanquam instrumentum ad motum sursum et ad motum deorsum. Secun­ dum enim quod aër est levis, perficit motum violentum qui est sursum: secundum autem quod est gravis, perficit motum qui est deorsum. Nam tum aëri tum corpori gravi, puta lapidi, per modum cuiusdam impressionis virtus violenti motoris dat motum : et quia aër per hanc im­ pressionem velocius movetur quam lapis, etiam desistente violento motore, ulterius propellit lapidem, et etiam aërem coniunctum. - Concluditur quod aër est instrumentum necessarium motus violenti. 7. Secundo motum naturalem aër promovet eodem modo ac violentum : inquantum scilicet per suam levitatem coadiuvat ad motum sursum, per gravitatem autem ad motum deorsum. 8. Dubitatur utrum ex necessitate, vel solum propter bene esse aër naturali motui deser­ viat. - Respondet Averroës ex necessitate, a) Quia, cum, ut ipse existimat, corpus grave vel leve moveat seipsum, hoc non potest esse nisi per accidens, inquantum per formam suam movet aërem, ad cuius motum ipsum grave movetur, b) Cum inter movens et mobile quandam resistentiam esse oporteat, quae non est materiae corporis gravis vel levis respectu formae, ne­ cessarium est eam esse ex parte corporis medii, scilicet aeris vel aquae. 9. Refutatur haec Averrois determinatio. Utraque eius ratio nititur falso supposito, quod nempe forma corporis gravis et levis sit principium activum motus per modum moventis: cum tamen non sit id quod agit, sed id quo movens movet. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 586 [1|. Postquam Philosophus ostendit quod corpora naturalia habent motus natu­ rales, et improbavit positiones philosopho­ rum qui circa hoc erraverunt, hic ostendit quod corpora quae moventur naturaliter mo­ tu recto, habent gravitatem et levitatem: principia enim motus naturalis in dictis corporibus attenduntur secundum gravitatem et levitatem (’) — Primo ergo proponit quod intendit [439]; dicens manifestum esse ex his quae sequuntur, quod quaedam corpora, quae scilicet moventur naturaliter motu recto, necesse est habere gravitatem et levitatem, qui­ bus inclinantur ad propria loca. Dicit autem quaedam, ad differentiam eorum quae circu­ lariter moventur. 587 [2|. Secundo ibi [440]: Moveri qui­ dem enim etc., inducit probationem ad propositum, dicens: Hic dicimus communiter quod necesse est corpora naturalia moveri : ex hoc enim dicuntur naturalia, quod habent in seipsis principium motus, ut ex II Phy(1) Cf. lect. V. n. 1. sicorum (2) apparet. Sed in illud quod mo­ vetur non habet naturalem inclinationem, qua tendit in aliquem locum determinatum, im­ possibile est quod moveatur vel ad medium, quod fit per inclinationem gravitatis, vel a medio, quod fit per inclinationem levitatis. ■ Ergo necesse est corpora quae moventur mo­ tu recto, habere gravitatem et levitatem. 588 [3], Tertio ibi [441]: Sit enim quod quidem in quo etc., probat quod supposue­ rat (3); scilicet quod, si praedicta corpora | non habeant gravitatem et levitatem, quod non moverentur. Et primo ostendit quod non moverentur naturaliter [441]; secundo osten­ dit quod non moverentur per violentiam, ibi [442] : Adhuc autem si erit aliquod cor­ pus (4) etc. Dicit ergo primo [441] quod, si aliquod | inferiorum corporum non habet gravitatem vel levitatem, sint duo corpora, quorum unum I (2) Cap. 1, n. 1 sqq.; S. Thom. lect. 1, n. 2 sqq. (3) n. pracccd. (4) n. sq. 3°3 — L. Ill, 1. vu DE CAELO ET MUNDO sit A, non habens gravitatem, aliud autem sil B, habens gravitatem. Moveatur autem A, quod est corpus non grave, aliquo determi­ nato tempore, puta per spatium unius horae, per magnitudinem quae est GD, motu scili­ cet qui est ad medium. Corpus autem quod est B, gravitatem habens, feretur in eodem tempore, eadem specie motus, per maiorem magnitudinem, quae sit GE: necesse est enim quod corpus habens gravitatem, feratur ae­ quali tempore per maius spatium quam cor­ pus non habens gravitatem; sicut et corpus gravius velocius fertur deorsum quam corpus minus grave. Dividatur autem corpus B, ha­ bens gravitatem, secundum proportionem quae est GE ad GD, ut scilicet se habeat totum B ad partem eius, puta quae sit C, sicut se habet totum GE ad GD: nihil enim prohibet talem divisionem fieri corporis B, cum omne corpus finitum possit dividi secun­ dum quamcumque proportionem datam. Pro­ cedatur ergo sic. Sicut se habet GE ad GD, ita se habet B ad partem eius; ergo permutatim, sicut se habet lotum B ad totum GE, ita se habet pars divisa ad GD. Si ergo to­ tum B fertur tempore determinato per to­ tum GE. necesse est quod pars ipsius B in eodem tempore feratur per magnitudinem GD. In eodem autem tempore corpus A, non habens gravitatem, ferabatur super ean­ dem magnitudinem. Ergo sequetur quod cor­ pus habens gravitatem, et corpus non habens gravitatem, in aequali tempore ferantur super eandem magnitudinem. Et eadem ratio est, si alterum corpus ponatur habere levitatem. Sic ergo manifestum est quod sequitur incon­ veniens, si aliquod inferiorum corporum po­ natur non habere gravitatem neque levitatem. 589 [4]. Deinde cum dicit [442]: Adhuc autem si erit aliquod corpus etc., ostendit quod, si sit aliquod inferiorum corporum non habens gravitatem vel levitatem, quod non pos­ sit per violentiam moveri. Et dicit: ex quo ostensum est per rationem praedictam (5) quod corpus carens gravitate vel levitate non potest moveri naturaliter motu récto, ne­ cesse est, si movetur, quod moveatur per vio­ lentiam : nam omnis motus huiusmodi cor­ porum aut est naturalis aut violentus. Sed nec per violentiam moveri poterit : quia si moveatur per violentiam, necesse est quod sit motus infinitus, idest infinitae velocitatis; quod est impossibile. Et quod hoc sequatur, probat, praemisso hoc principio, quod si ali­ qua virtus, idest violentia, sit movens aliquod corpus, minus et levius ab eadem virtute, id­ est ab eadem violentia, plus, idest velocius, movebitur in motu, scilicet sursum: nam cor­ pus maius et gravius magis violentiae resistet. Sit igitur A corpus non habens gravitatem, quod violenter moveatur sursum per magni­ tudinem quae est G E; aliud autem corpus sit B gravitatem habens, quod ab eadem vir­ is) n. praeccd. 588-590 i tute in aequali tempore moveatur per magni­ tudinem quae est GD, minorem utique quam ’ GE. Sicut gravius minus movetur ab eadem virtute, ita grave minus quam non grave. Di­ vidatur ergo corpus B, habens gravitatem, se­ cundum proportionem quae est magnitudi­ nis GE ad GD. Sequetur ergo, sicut et prius (*’·), quod id quod aufertur per divisio­ nem a corpore B gravitatem habente, feratur I per magnitudinem GE in aequali tempore, in quo ferebatur per ipsam corpus A non ha; bens gravitatem : quia totum corpus B in eo­ dem tempore ferebatur per magnitudinem ■ GD, quae est minor. Oportet enim esse pro­ portionem velocitatis minoris magnitudinis ad I maiorem, sicut se habet maius corpus ad mi­ nus; ita scilicet quod in eodem tempore maJ ius corpus moveatur per minorem magnitudi­ nem, et minus per maiorem; quia minus cor­ pus ab eadem virtute velocius movetur. Seque­ tur igitur quod per aequale spatium feratur corpus non grave, et corpus habens gravitatem, in eodem tempore; quod est impossibile. Quodcumque autem corpus grave proponatur, quantumcumque velociter moveatur, adhuc corpus non grave movebitur in eodem tem­ pore per maius spatium. Sic igitur sequetur quod corpus non grave moveatur infinita ve­ locitate per violentiam; quod est impossibile. Et eadem ratio est de corpore non levi. Sic ergo epilogando concludit [443] mani­ festum esse quod omne corpus quod determi­ natum est, scilicet quod movetur motu recto, habet gravitatem vel levitatem. Dicitur autem corpus quod movetur motu recto determina­ tum, vel quia hic determinate de ipso loqui­ tur; vel quia huiusmodi corpora moventur motu recto prout sunt segregata et divisa, non autem secundum se tota. 590 [5]. Deinde cum dicit [444]: Quo­ niam autem natura etc., quia fecerat mentio­ nem de motu naturali et violento, hic osten­ dit qualiter uterque motus perficiatur (7). Et circa hoc duo facit: primo ostendit dif­ ferentiam motus naturalis et violenti [444]; secundo ostendit quomodo uterque motus in­ venitur in aere, ibi [446] : Ad ambo au­ tem (8) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit differentiam motus naturalis et violenti [444]; secundo ostendit quomodo violenta admi­ scentur etiam motui naturali, ibi [445] : Eum quidem (9) etc. Differunt autem motus naturalis et vio­ lentus secundum sua principia; et ideo primo definit principia utriusque motus [444], Et di­ cit quod natura est principium motus exi­ stens in eo quod movetur, ut manifestum est in II Physic. (lü): virtus autem, idest poten(6) Vid. n. praeced. (7) Cf. lect. V, n. 1. (8) n. sq. (9) Infra hoc unum. (10) Loco supra citato. — 3°4 — 590-593 DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. vu lia movens per violentiam, est principium iι ris): motum autem qui est deorsum perficit motus existens in alio, secundum quod est ! secundum quod est gravis. Virtus enim vio­ lenti motoris, per modum cuiusdam impres­ aliud. Quod quidem dicit quia potest per ac­ sionis, tradit motum utrique, idest vel aëri cidens principium motus violenti esse in eo­ sursum moto et deorsum moto, vel etiam aëri dem, non tamen secundum quod est idem, et corpori gravi, puta lapidi. sed secundum quod est aliud; sicut etiam Non est autem intelligendum quod virtus medicus sanat seipsum non sicut medicum, violenti motoris imprimat lapidi qui per vio­ sed sicut infirmum. Et ex hoc patet quod qui­ lentiam movetur, aliquam virtutem per quam dam motus est secundum naturam, quidam moveatur, sicut virtus generantis imprimit ge­ autem motus est violentus. Est enim motus nito formam, quam consequitur motus natu­ secundum naturam, cuius principium est in ralis: nam sic motus violentus esset a prin­ ipso quod movetur: non solum autem prin­ cipio intrinseco, quod est contra rationem cipium activum, sed etiam passivum, quod motus violenti. Sequeretur etiam quod lapis, quidem est potentia per quam aliquid est na­ ex hoc ipso quod movetur localiter per vio­ turaliter susceptivum motionis alterius. Et lentiam, alteraretur: quod est contra sen­ ideo, cum corpora inferiora moventur a cor­ sum. Imprimit ergo motor violentus lapidi poribus superioribus, non est motus violentus, solum motum: quod quidem fit dum tangit sed naturalis : quia in corporibus inferioribus ipsum. Sed quia aër est susceptibilior talis est naturalis aptitude ut sequantur motiones impressionis, tum quia est subtilior, tum quia superiorum corporum. Motus autem violen­ est quodammodo levis, velocius movetur per tus est quando nullum principium motus est impressionem violenti motoris, quam lapis: ab intrinseco, sed solum ab extrinseco; sicut et sic, desistente violento motore, aër ab eo cum homo proiicit corpus grave sursum, in motus ulterius propellit lapidem, et etiam quo nulla est naturalis aptitudo ad talem aërem coniunctum; qui etiam movet lapidem motum. ulterius, et hoc fit quousque durat impressio Ostendit autem consequenter quomodo vio­ primi motoris violenti, ut dicitur in VIII Phy­ lentia admisceatur motui naturali [445]. Eum sicorum (’■’). Et inde est quod, quamvis mo­ enim motum qui est alicui corpori naturalis, tor violentus non sequatur ipsum mobile sicut lapidi est motus naturalis deorsum, po­ quod per violentiam fertur, puta lapidem, ut tentia violenter movens facit quandoque velo­ praesentialiter ipsum moveat, tamen movet ciorem : et sic talis motus quodammodo est per impressionem aëris: si enim non esset tale commixtus, dum speciem habet a natura, ad­ corpus quale est aër, non esset motus vio­ ditionem autem velocitatis a motore violento. lentus. — Ex quo patet quod aër est instru­ Sed motum violentum totaliter perficit ipsa mentum motus violenti necessarium, et non violentia, quia dat ei et speciem motus et solum propter bene esse. mensuram velocitatis: quocumque enim mo­ 592 [7], Deinde cum dicit [447]: Et eum do esset ibi aliquid a natura, non esset prae­ autem qui secundum naturam etc., ostendit ter naturam. quomodo aër deserviat motui naturali. Et 591 [6]. Deinde cum dicit [446]: Ad am­ dicit quod aër eodem modo promovet mo­ bo autem etc., ostendit quomodo aër deservit tum naturalem uniuscuiusque corporum, sic­ utrique motui. ut et motum violentum: inquantum scilicet Et primo quomodo deservit motui violen­ per suam levitatem coadiuvat ad motum qui to [446]; secundo quomodo deservit motui na­ est sursum, per suam autem gravitatem ad turali, ibi [447] : Et eum autem qui secun­ motum qui est deorsum. dum naturam ('*) etc. 593 [8], Potest autem esse dubium utrum Dicit ergo primo [446] quod virtus moto­ aër deserviat motui naturali corporum gra­ ris violenti utitur aëre tanquam quodam in­ vium et levium ex necessitate, vel solum pro­ strumento ad ambo, idest ad motum sursum pter bene esse. et ad motum deorsum. Aër autem natus est Determinat autem Averroës quod etiam esse levis et gravis: sicut enim supra (12) di­ motui naturali deserviat ex necessitate: et ctum est, et infra in quarto (13) plenius dice­ hoc duplici ratione. Primo quidem quia, sic­ tur, ignis est simpliciter levis, terra autem sim­ ut ipse dicit in commento suo in hoc loco, pliciter gravis, aër autem et aqua medio mo­ motor gravium et levium est generans, qui, do se habent inter utrumque: nam aër ad dum dat formam, ex consequenti dat motum ignem quidem est gravis, ad aquam autem et naturalem, sicut et omnia accidentia natu­ terram est levis; aqua autem ad terram qui­ ralia quae consequuntur formam: et sic ge­ dem est levis, ad ignem autem et aërem est nerans causal motum naturalem mediante gravis. Sic igitur aër, secundum quod est le­ forma. Motus autem naturalis debet imme­ vis, perficiet motum violentum qui est sur­ diate sequi a suo motore. Unde, cum motus sum (ita tamen prout movetur, et fuerit prin­ naturalis non immediate sequatur a generan­ cipium talis motionis potentia violenti motote, sed a forma, videtur quod forma sit pro­ prius motor in motu naturali. Unde videtur (11 ) n. sq. (12) l.cct. III. n. 7. (13) Cap. IV. n. 1 sq. (14) Cap. X. n. 5; S. Thom. lect. XXII, n. 3. — 3°5 — L. HI, 1. vu DE CAELO : r MUNDO quod corpora gravia et levia quodammodo moveant seipsa. Non autem per se: quia mo­ vens seipsum dividitur in movens et motum, ut probatur in VIII Physic. (1S); quod non invenitur in corporibus gravibus et levibus, quae non dividuntur nisi in formam et ma­ teriam, cuius non est moveri, ut probatur in V Physic. (>6). Unde relinquitur quod cor­ pus grave vel leve moveat seipsum per acci­ dens, sicut nauta qui movet navem, ad cu­ ius motum ipse movetur: et similiter corpus grave et leve per suam formam movet aërem, ad cuius motum ipsum corpus grave et leve movetur. Et sic concludit quod aër sit de ne­ cessitate motus naturalis. Secundo quia, ut ipse dicit in commento IV Physic., oportet esse aliquam resistentiam inter movens et mobile. Nulla autem est re­ sistentia materiae corporis gravis vel levis ad eius formam, quae est principium motus. Et ideo necesse est quod sit aliqua resistentia ex parte medii, quod est aër vel aqua: et sic aër est de necessitate motus naturalis. 594 [9], Utrumque autem ex eadem ra­ dice erroris procedit. Existimavit enim quod forma corporis gravis et levis sit principium activum motus per modum moventis, ut sic oporteat esse aliquam resistentiam ad incli­ nationem formae; et quod motus non proce­ dat immediate a generante qui dat formam. Sed hoc est omnino falsum. Nam forma gra­ tis) Cap. V, η. 8: S. Thom. lect. X. η. 2 sqq. (16) Cap. I. η. 8: S. Thom. lect. Π, η. 8 sqq. 593-594 vis et levis non est principium motus sicut agens motum, sed sicut quo movens movet: sicut color est principium visionis, quo ali­ quid videtur. Unde et Aristoteles dicit in VIII Physic. (17), post ea quae dixerat de motu gravium et levium: quod quidem igitur nihil horum movet seipsum manifestum est: sed motus habent principium, non movendi neque faciendi, sed patiendi. Sic igitur motus gravium et levium non procedit a generante mediante alio principio movente; neque etiam oportet aliam resisten­ tiam quaerere in hoc motu, quam illam quae est inter generans et genitum. Et sic relinqui­ tur quod aër non requiratur ad motum na­ turalem ex necessitate, sicut in motu vio­ lento. Quia id quod naturaliter movetur, ha­ bet sibi inditam virtutem, quae est princi­ pium motus: unde non oportet quod ab alio impellente moveatur, sicut id quod per vio­ lentiam movetur, quia nullam virtutem indi­ tam habet, ad quam sequatur talis motus. Et hanc etiam differentiam designant verba Aristotelis : nam de motu violento loquens, dicit quod nisi esset aliquod tale corpus, non esset qui vi motus; de motu autem naturali dicit quod aër promovet eum qui secundum naturam uniuscuiusque motum. Ultimo autem epilogando concludit [448] manifestum esse ex praedictis quod omne corpus aut est leve aut grave, et qualiter se habeant motus qui sunt praeter naturam. (17) Cap. IV, n. 6; S. Thom. lect. VIII, n. 7. — 3°6 — DE CAELO ET MUNDO L. III, 1. vin LECTIO VIII. [nn. 595-603; (449-458)]. Non omnium esse generationem, iterum ostenditur. - Quid sit elementum. Quaedam corporum elementa existere, infertur. SCHEMA Lectio V IIL nn. 595-603 [449-458]. Postquam ostendit generationem et motum esse in corporibus, hic incipit inquirere quomodo hoc sit. / I) Resumit quoddam improbandum 595 [449]. i A) Proponit id quod supra probatum est 596 [449]. B) Perficit probationem 596 [450]. [ C) Excludit quandam obviationem 597 [451]. I II) Prosequitur propositum 599 [452]. A) Dicit de quo est intentio et quo ordine id sit agendum 599 [452]. B) Exequitur propositum 600 [453]. I 1) Ostendit quae sit elementi natura, quam significat definitio 600 [453]. < a) Ponit partes definitionis elementi 600 [453]. b) Probat hanc elementi definitionem 600 [454]. 2) Ostendit quae et quot sint elementa 601 [455]. a) Ostendit quod necesse est quaedam esse elementa corporum 601 [455]· a’) Ostendit ex praemissa definitione hanc necessitatem 601 [455]. b’) Ostendit diversitatem Anaxagorae et Empedoclis circa corporalia elementa 602 [456]. 1 j) Ponit opinionem utriusque 602 [456]. \ jj) Ostendit quae earum sit praeferenda 603 [4571b) Inquirit utrum sit unum tantum [cap. V]. 3) Inquirit quomodo sit corporum generatio [cap. V, n. n]. 22 — De Caelo et Mutulo. — — L. HI, I. vin DE CAELO ET MUNDO TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 301b31 - 302b9) (Caput II) 449. (29) Quod autem neque omnium est i generatio, neque simpliciter nullius, i palam ex praedictis. 450. Impossibile enim omnis corporis esse generationem, si non et vacuum esse aliquod possibile separatum. In quo enim erit loco quod nunc generatur, si fuisset utique isto prius, vacuum necessarium esse, corpore nullo exi­ stente. 451. Aliud quidem enim ex alio corpus fieri possibile, puta ex aëre ignem: totaliter autem ex nulla alia praeexi­ stente magnitudine, impossibile. Ma­ xime enim utique ex potentia quo­ dam ente corpore, actu fiet utique corpus: sed si potentia ens corpus nullum est aliud corpus prius actu, vacuum erit separatum. Caput III 452. (30) Reliquum autem dicere quorum est generatio corporum, et propter quid est. Quoniam igitur in omnibus cognitio per prima, prima autem existentium elementa, considerandum quae corporum sunt elementa, et pro­ pter quid sunt; deinde post haec, quot, et qualia quaedam. (31) Hoc autem erit manifestum supponentibus quid est elementi natura. 453. Sit itaque elementum corporum, ad quod alia corpora dividuntur, intus existens potentia aut actu (hoc enim utro modo adhuc dubitabile): ipsum autem est indivisibile in altera specie. 454. Tale enim elementum omnes et in omnibus volunt dicere. 455. (32) Si itaque quod dictum est, est elementum, necesse esse quaedam ta­ lia corporum. In carne quidem enim et ligno et unoquoque talium est po­ tentia ignis et terra: (33) manifesta autem haec ex illis segregata. In igne autem caro aut lignum non inest ne­ que secundum potentiam neque se­ cundum actum: segregaretur enim uti­ que. Similiter autem neque si unum aliquod solum esset talium, neque in illo: non enim si erit caro aut os aut aliorum quodeumque, nondum dicen­ dum inesse. Sed praeconsidcrandum quis modus generationis. 456. (34) Anaxagoras autem Empedocli contraria dicit de elementis. Hic qui­ dem enim ignem et terram et coëlementa his elementa inquit esse corpo­ rum, et componi omnia ex his. Ana­ xagoras autem contrarium: homoeomera enim elementa (dico autem, pu­ ta, carnem et os et unumquodque ta­ lium); aërem autem et ignem mixtu­ ras horum et aliorum seminum om­ nium: esse enim utrumque ipsorum ex indivisibilibus homoeomeris omni­ bus congregatis. Propter quod et fa­ cta esse omnia ex his. Ignem enim et aetherem appellat idem. 457. (35) Quoniam autem est omnis natu­ ralis corporis motus proprius; mo­ tuum autem hi quidem simplices, hi autem mixti, et mixti quidem mixto­ rum, simplices autem simplicium sunt; manifestum quod erunt quaedam cor­ pora simplicia: sunt enim et motus simplices. 458. (36) Itaque palam et quod sunt ele­ menta, et propter quid sunt. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Ex antea probatis (lect. n sqq.) manifestum est generationem neque esse omnium, neque nullius. Ad probandum tamen non omnium esse generationem, adhibetur universalior ratio: quod nempe, si esset omnium generatio, oporteret poni vacuum separatum a corporibus. 3. Excluditur obviatio. Generatur particulare corpus, nullo vacuo existente, quia generatur ex alio corpore: sed si omne corpus generetur, oportebit quod corpus fieret ex non corpore; et ita ante generationem cuiuscumque corporis, oporteret esse vacuum separatum. 4. Attendendum quod Philosophus hic probare intendit quod tota simul universitas cor­ porum non generatur: non autem quod aliquod particulare corpus non generatur ex non cor­ pore. - Nec tamen eius probatio est contra sententiam Catholicae Fidei, qua ponimus totam corporum universitatem de novo incoepisse: non enim dicimus praeexistere locum, ut Ari­ stoteles supponit; nec ponimus generationem corporum ex eo quod est in potentia, sed per creationem. 5. Subdivisio textus. - Cum non omnium corporum, neque nullius sit generatio, inqui­ rendum quorum sit, et quaenam eius causa. Ad quod cognoscendum, prius cognoscatur oportet — 3°$ — 595-598 DE CAELO ET MUNDO L. ΙΠ, I. vin quaenam sint elementa corporum generabilium et corruptibilium, et qua ratione sint elementa, et quod et qualia sint. Ad hoc autem manifestandum, oportet accipere quasi principium, quae sit elementi natura; quod manifestatur per eius definitionem. 6. Alia subdivisio textus. - Definitio elementi. Elementum aliorum corporum est: a) in quod alia corpora resolvuntur; solum enim quod intrat rei compositionem est elementum, b) Quod existit potentia aut actu in eo cuius est elementum. Utrum vero actu vel potentia, adhuc sub dubitatione relinquitur, c) Quod non dividitur in alia, diversa secundum speciem. - Haec defi­ nitio ex communi usu loquentium comprobatur. 7. Subdivisio textus. - Si praedicta definitio elementi vera sit, necessario sunt quaedam cor­ porum elementa: quia inveniuntur quaedam corpora, quibus praedictae conditiones conve­ niunt. Quod per exempla manifestatur. 8. Quomodo differant Anaxagoras et Empedocles circa corporalia elementa. Empedocles posuit ignem, terram, aquam et aërem esse corpora elementaria, ex quibus omnia alia cor­ pora componuntur. Anaxagoras vero dicit quod corpora homoeomera, puta caro et os et alia huiusmodi, sunt elementa corporum; ex quibus etiam ignis, terra, aër et aqua sunt commixta. 9. Empedoclis opinio praeferenda est. Elementis enim quae ipse ponit, magis appropriantur motus simplices, qui sunt a medio et ad medium. - Alia interpretatio litterae. - Epilogus. COMMENTARIUM S. THOMAE 595 [1]. Postquam Philosophus inquisivit de generatione et motu, utrum insit corpori­ bus naturalibus vel non; supposito ex prae­ missis quod sit in corporibus generatio et motus, hic incipit inquirere quomodo hoc sit (1). Et circa hoc duo facit: primo resumit quoddam improbandum, quod supra impro­ baverat, sed imperfecte [449]; secundo prose­ quitur propositum, ibi [452] : Reliquum au­ tem dicere (2) etc. Circa primum tria facit: primo proponit id quod supra probatum est [449]; secundo per­ ficit probationem, ibi [450] ; Impossibile enim (3) etc.; tertio excludit quandam obvia­ tionem, ibi [451]: Aliud quidem enim (4) etc. 596 [2|. Dicit ergo primo [499] manife­ stum esse ex supra (5) dictis quod neque ge­ neratio est omnium, sicut ponebant illi qui dicebant corpora componi ex superficiebus; neque etiam generatio est nullius, sicut po­ suerant Parmenides et Melissus. Deinde cum dicit [450] : Impossibile enim etc., perficit improbationem ponentium quod omnium est generatio. Hoc enim supra (6) improbavit ostendendo quod corpora non componuntur ex superficiebus : posset autem aliquis dicere omnium corporum esse genera­ tionem multis aliis modis; et ideo Philoso­ phus inducit hanc probationem universalio­ rem. Et dicit quod ex hoc potest confirmari quod non est omnium generatio, quia impos­ sibile est quod sit generatio omnis corporis, nisi ponatur aliquod vacuum separatum a corporibus (quod quidem dicit, quia quidam philosophi ponebant vacuum corporibus indi­ tum, sicut Democritus et Leucippus). Va­ ti) (2) (3) (4) (5) (6) Cf. lect. II. n. 1. n. 5. n. sq. n. 3. Lect. II sqq. Lect. III sq. cuum autem separatum dicitur locus qui non est repletus aliquo corpore, possibilis repleri, ut habetur in IV Physic. (7). Ideo autem se­ quitur vacuum esse separatum, si omne cor­ pus generatur, quia in loco in quo est cor­ pus quod modo generatur, si locus ille fuis­ set prius isto corpore, necessarium erat quod esset ibi vacuum, cum nullum corpus esset ibi. Nullum autem corpus esset ibi prius, si omne corpus generatur. Unde ex hoc quod ponitur omne corpus generari, sequitur va­ cuum separatum esse. 597 [3]. Deinde cum dicit [451]: Aliud quidem enim etc., excludit quandam obvia­ tionem. Posset enim aliquis dicere quod vi­ demus unumquodque corporum generari, nul­ lo vacuo existente. Sed ad hoc ipse respondet quod, cum fit quoddam corpus particulare, generatur ex alio corpore, puta ignis ex aëre; et ita ante generationem ignis, aër erat in eodem loco; et sic non est vacuum. Sed si omne corpus generetur, non potest poni aliud corpus quod prius repleverit locum, quia praeter omne corpus non est aliud corpus: et ita oportebit quod corpus fieret ex non corpore. Impossi­ bile est autem quod corpus fiat totaliter ex nulla praeexistente magnitudine corporali. Maxime enim fieret corpus actu, ex eo quod est potentia corpus. Et si quidem ita sit po­ tentia hoc corpus, quod sit actu aliud cor­ pus, non sequitur inconveniens : sic enim po­ nimus fieri ignem ex materia quae est po­ tentia ignis, actu autem aër. Sed si esset ita potentia corpus, quod non esset actu aliquod aliud corpus, sicut oporteret ponere eos qui ponunt omne corpus generari, sequeretur quod ante generationem omnis corporis esset vacuum separatum. 598 [4]. Est autem attendendum quod Aristoteles intendit hic probare non esse ge­ nerationem omnis corporis, ita scilicet quod (7) — 3°9 — Cap. VII. n. 2 sq.; S. Thom. lect. X, n. 4 sq. L. Ill, 1. vin DE CAELO ET MUNDO tota universitas corporum simul generetur : non autem intendit probare quod aliquod particulare corpus non generetur ex non cor­ pore. Sic enim contra probationem Aristote­ lis haberet locum obviatio quam ponit Sim­ plicius in commento suo, scilicet quod non esset necesse esse vacuum, vel propter rarefactionem et condensationem, vel propter hoc quod, hoc corpore generato, aliud cor­ rumpitur. Unde etiam non esset haec suffi­ ciens probatio quam ipse aestimat, scilicet quod communium non est generatio, sed par­ ticularium (non enim est generatio hominis simpliciter, sed huius hominis) : quia tota universitas corporis est sicut unum corpus completum in una specie existens, sicut in primo (8) habitum est; nihil autem prohibet individuum quod est unum tantum in una specie, generari et corrumpi, sicut de Phoeni­ ce dicunt. Unde et per hoc non excluderetur generatio omnis corporis, quam Philosophus removere intendit. Nec etiam probatio Philosophi est contra sententiam fidei nostrae, qua ponimus totam universitatem corporum de novo incoepisse: quia non ponimus praeexistere locum, quod hic Philosophus supponit; neque ponimus ge­ nerationem corporum ex eo quod est in po­ tentia, sed per creationem. 599 [5]. Deinde cum dicit [452]: Reli­ quum autem dicere etc., ostendit quomodo sit generatio et motus corporum. Et circa hoc duo facit: primo dicit de quo est intentio, et quo ordine id sit agen­ dum [452]; secundo exequitur propositum, ibi [453]: Sit itaque elementum (910 ) etc. Dicit ergo primo [452] quod, cum non sint omnia corpora generabilia, neque nulla, ut supra (lu) dictum est, reliquum est manife­ stare quorum corporum est generatio, et pro­ pter quid est, idest quae est causa generatio­ nis. Quae quidem consideratio inchoatur in hoc libro, sed perficitur in libro de Genera­ tione. Sed quia omnis cognitio est per aliqua prima, ex quibus definitiones et demonstra­ tiones procedunt; manifestum est autem quod elementa quarumlibet rerum sunt prima in­ ter ea quae insunt rebus (licet aliqua extrinseca principia possent esse priora, puta agens et finis); oportet quod ad cognoscendum ge­ nerationem corporum, prius cognoscatur quae sunt elementa corporum generabilium et corruptibilium, et qua ratione sunt ele­ menta, et ulterius quot sunt elementa, et qualia corpora. Ad hoc autem manifestan­ dum, oportet accipere quasi suppositionem et principium, quae sit natura elementi; quod manifestatur per eius definitionem. 600 [6]. Deinde cum dicit [453]: Sit ita­ que elementum etc., exequitur propositum ordine praedicto. (8) Lect. XVI sqq. (9) n. sq. (10) n. 2. 598-601 Primo enim ostendit quae sit elementi na­ tura, quam significat definitio [453]; secundo quae et qualia sint corporum elementa, ibi [455]: Si itaque quod dictum est (u) etc.; tertio inquirit quomodo sit corporum gene­ ratio, ibi : Quoniam autem neque infinita (12) etc. Circa primum duo facit: primo ponit par­ tes definitionis elementi [453]; secundo pro­ bat hanc elementi definitionem, ibi [454] : Tale enim (1:!) etc. Circa primum, ponit tres partes definitionis elementi [453]. Quarum prima est, quod ele­ mentum aliorum corporum est, in quod alia corpora dividuntur seu resolvuntur. Non enim quaelibet causa potest dici elementum, sed solum illa quae intrat rei compositionem. Un­ de universalia elementa sunt materia et forma, ut patet in I Physic. (14). Quae tamen non sunt corpora : hic autem intendit Philosophus de elementis quae sunt corpora. Secunda particula est, quod elementum exi­ stit in eo cuius est elementum, potentia aut actu. Adhuc autem sub dubitatione existit quomodo sunt elementa in dementatis, utrum scilicet in actu vel in potentia. Si enim generatio et corruptio corporum fit per congregationem et segregationem, sicut Em­ pedocles et Anaxagoras posuerunt, consequens est quod elementa sint actu in mixto. Si au­ tem generatio et corruptio corporum est per alterationem, necesse est dicere quod elementa sint potentia in mixto. Tertia particula est, quod elementum non dividitur in alia, scilicet diversa secundum speciem. Oportet enim omne corpus divisibile esse: quaedam tamen corpora dividuntur in diversa secundum speciem, sicut manus in carnem et ossa, ex quibus quadam composi­ tione compaginatur, vel sicut caro resolvitur in aerem, ignem, aquam et terram, per quan­ dam alterationem; ignis autem et aër, aqua et terra neutro modo resolvuntur in diversa secundum speciem. Quod quidem complet ra­ tionem elementi; sicut etiam elementa locu­ tionis dicuntur litterae, quae non dividuntur in diversa secundum speciem. Deinde cum dicit [454] : Tale enim etc., probat praedictam definitionem ex communi usu loquentium : nominibus enim utendum est ut plures, ut dicitur in II Topic. (15). Et hoc est quod dicit, quod omnes volunt di­ cere esse elementum aliquid tale quale descri­ ptum est, etiam in omnibus generibus, puta in corporalibus locutionibus et demonstratio­ nibus, in quibus principia dicuntur elementa, quae non resolvuntur in alia principia. 601 [7]. Deinde cum dicit [455]: Si ita­ que quod dictum est etc., ostendit quae et quot sint elementa. (11) (12) (13) (14) (15) — 3TO — n. sq. Cap. V. n. 11. Infra hoc num. Cap. VII, η. 12 sqq.; S. Thom, lect. XIII. Cap. Π, η. 5. 601-603 DE CAELO ET MUNDO L. Ill, 1. vin solutionem. Et hoc secundum veritatem de­ Et circa hoc tria facit : primo ostendit terminabit in libro de Generatione (”). quod necesse est quaedam esse elementa cor­ 602 [8]. Deinde cum dicit [456]: Anaxa­ porum [455]; secundo inquirit utrum sint fi­ goras autem etc., ostendit diversitatem Ananita vel infinita, ibi: Utrum autem finita vel xagorae et Empedoclis circa corporalia ele­ infinita (10) etc.; tertio inquirit utrum sit menta. unum tantum, ibi : Quoniam autem necesse Et primo ponit opinionem utriusque [456]; fmita (16 l7) etc. secundo ostendit quae earum sit praeferenda, Circa primum duo facit : primo concludit ibi [457] : Quoniam autem est omnis (20) etc. ex praemissa definitione elementi, quod ne­ Dicit ergo primo [456], quod de elementis cesse est ponere quaedam elementa corpo­ corporalibus contrarie locuti sunt Anaxagoras rum [455]; secundo ostendit quomodo haec et Empedocles. Empedocles enim posuit quod diversimode ponebant Anaxagoras et Empe­ ignis et terra et alia media, quae sunt simul docles, ibi [456]: Anaxagoras autem (18) etc. elementa cum istis, sunt corpora elementa­ Dicit ergo primo [455] quod, si praedicta ria corporum, ex quibus omnia alia corpora est definitio elementi, necesse est dicere quod componuntur. Sed Anaxagoras dicit contra­ sint quaedam elementa corporum: inveniun­ rium, scilicet quod alia corpora liomoeometur enim quaedam corpora, quibus praedictae ra, idest similium partium, puta caro et os conditiones conveniunt. Tn carne enim et li­ et alia huiusmodi, sunt elementa corporum : gno, et in quolibet talium corporum, scilicet aërem vero et ignem et terram et aquam di­ mixtorum, ignis et terra sunt in potentia; cebat esse commixta ex praemissis, scilicet quia scilicet per quandam alterationem ex carne et osse, et ex omnibus aliis seminibus igne et terra et aliis huiusmodi praedicta cor­ corporum naturalium. Ponebat enim Anaxa­ pora componuntur. Et hoc manifestum est goras quod partes corporum similium infini­ ex ipsa segregatione, qua corpora mixta in tae et indivisibiles erant semina omnium quae huiusmodi simplicia resolvuntur; sicut patet apparent in natura; ita scilicet quod per extra­ in resolutione corporis animalis, quod in pul­ ctionem eorum ab aliquo mixto, generantur verem et quandam humorositatem et quosdam omnia corpora naturalia sensibilia. Quia igi­ vapores resolvitur; et ita etiam est de aliis tur ex igne et terra et aliis huiusmodi viden­ corporibus mixtis. Utitur autem hic large se­ tur omnia alia corpora generari, aestimavit gregatione. quae proprie fit in ea quae insunt quod tam ignis quam terra et alia intermedia actu. essent constituta ex omnibus indivisibilibus Quod autem huiusmodi corpora in quae partibus similibus simul congregatis. Et se­ alia resolvuntur, ipsa non resolvantur in alia, cundum hoc partes consimiles ponebat esse quod etiam pertinet ad definitionem elementi, elementa horum quatuor corporum; ex qui­ ostendit, subdens quod in igne neque caro bus tamen dicebat omnia fieri propter semina neque lignum inest, sive secundum potentiam inexistentia. Et quia de igne mentionem non sive secundum actum. Cuius signum assumit faciebat, ne ex hoc aliquod dubium oriretur, ex hoc quod, si caro et lignum essent in igne, subdit quod ipse appellabat ignem aetherem. ignis resolveretur in ista : quod nullo modo 603 [9], Deinde cum dicit [457]: Quo­ apparet. Generatur enim ex igne caro aut niam autem est omnis etc., ostendit quod opi­ lignum, non per resolutionem, sed per adiunnio Empedoclis est praeferenda. Sicut enim ctionem aliorum corporum simplicium, simul patet ex his quae in primo (21) habita sunt, ad mixtionem coalteratorum. Quia vero ali­ omnis corporis naturalis est aliquis proprius qui posuerunt unum tantum elementum, sic­ motus; et cum sint quidam motus simplices, ut Thales Milesius aquam, subiungit quod si­ quidam mixti, manifestum quod mixti motus milis ratio est si ponatur unum tantum ele­ sunt mixtorum corporum, simplices autem mentum aut plura, quod in elemento uno non sunt simplicium corporum. Et ex hoc mani­ inerunt alia corpora. Licet enim inveniantur festum est quod sunt quaedam corpora sim­ alia corpora praeter illud elementum, puta ca­ plicia [458] cum sint quidam motus simpli­ ro aut os aut aliquod aliud huiusmodi, non ces. Et quia motus simplices, qui sunt a me­ tamen est dicendum quod aliquod horum in­ dio et ad medium, magis appropriantur ele­ sit potentia vel actu in corpore quod ponitur mentis quae ponit Empedocles, manifestum elementum. est eius opinionem esse praeferendam. Et cum ita sit quod quaedam sint ele­ Quamvis posset dici hanc esse secundam menta corporum, considerandum est quis rationem ad principalem conclusionem (22), modus generationis est, quo vel alia corpora I quam epilogando infert, dicens manifestum generantur ex elementis, scilicet per mixtio- | esse quod sint elementa, et propter quid sint. nem, vel elementa ex aliis corporibus per re- i (16) Cap. IV. (17) Cap. V. (18) n. sq. 1 (19) (20) (21) (22) — 3II — Lib. n. n. sq. Lect. T1I. n. 3, 2. Vid. num. 7. IN LIBRUM PRIMUM ARISTOTELIS DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE EXPOSITIO PROOEMIUM SANCTI THOMAE [nn. 1-2]. Subiectum et materia huius operis. SYNOPSIS 1. Cum scientiae et omnes habitus distinguantur per obiecta, ex quibus speciem habent, partes scientiae naturalis, quae considerat motum et mobilia, secundum horum differentiam oportet quod distinguantur et ordinentur. Post considerationem ergo motuum et mobilium in communi (Lib. Physicorum)', et post considerationem de corporibus secundum quod moventur motu locali, qui est perfectior aliis et communis omnibus corporibus naturalibus (Lib. De Caelo et Mundo)', restat consideratio de aliis consequentibus motibus, qui in solis inferio­ ribus inveniuntur; inter quos principatum obtinet generatio et corruptio. 2. De unoquoque autem quod in pluribus invenitur, prius considerandum est in communi quam in particulari : alioquin oporteret idem multoties repetere. Unde prius oportet de gene­ ratione et corruptione in communi determinare, quam ad species eius descendere. Similiter, quia eiusdem considerationis est commune genus et id quod est primum in genere illo, quod est causa totius generis, ideo in hoc libro, qui est tertia pars scientiae naturalis, determinatur non solum de generatione et corruptione in communi, et de aliis consequentibus motibus, sed etiam de generatione et corruptione elementorum, quae sunt quaedam prima principia in ordine generabilium et corruptibilium, et sunt causa generationis, corruptionis et alterationis in omnibus aliis corporibus. COMMENTARIUM S. THOMAE 1 |1|. Sicut tradit Philosophus in 111 de Anima (·), scientiae secantur quemadmodum ei res: nam omnes habitus distinguuntur per obiecta. ex quibus speciem habent. Res au­ tem quas considerat Naturalis, sunt motus et mobile: dicit enim Philosophus in II Phy­ sicorum (1 23) quod quaecumque mota movent, sunt physicae speculationis. Et ideo oportet quod secundum differentiam motuum et mo­ bilium, distinguantur et ordinentur partes scientiae naturalis. Primus autem motuum est motus localis, qui est perfectior ceteris, et communis omni­ bus corporibus naturalibus, ut probatur in VIII Physic. (;!). Et ideo post consideratio­ nem motuum et mobilium in communi, quae fuit tradita in libro Physicorum, primo opor­ tuit quod tractaretur de corporibus secun­ dum quod moventur motu locali, in libro de Caelo; quae est secunda pars scientiae natu­ (1) Cap. VIII. n. 2; S. Thom. lcct. XIII. (2) Cap. VII. n. 4: S. Thom. lect. XI. n. 3. (3) Cap. VII, n. 1 sqq.; S. Thom. lect. XIV. ralis. Restat igitur consideratio de motibus aliis consequentibus, qui non sunt communes omnibus corporibus, sed inveniuntur in solis inferioribus. Inter quos principatum obtinet generatio et corruptio. Alteratio enim ordinatur ad gene­ rationem sicut ad finem, qui est perfectior na­ turaliter his quae sunt ad finem. Augmentum etiam consequenter se habet ad generationem : nam augmentum non fit sine quadam parti­ culari generatione, qua scilicet nutrimentum convertitur in nutritum; sicut Philosophus di­ cit in II de Anima (4) quod cibus nutrit inquantum est potentia caro, augmentât autem inquantum est potentia quanta caro. Et ideo necesse est, quia hi motus quodammodo con­ sequenter se habent ad generationem, quod simul de his et de generatione et corruptione tractetur. 2 [2], Est autem considerandum quod de unoquoque quod in pluribus invenitur, prius est considerandum in communi, quam ad spe(4) — 3T5 — Cap. IV, n. 13; S. Thom. lcct. IX. PROOEMIUM cies descendere : alioquin oporteret idem di­ cere multoties, ita scilicet quod in singulis id quod est commune repeteretur, sicut probat Philosophus in I de Partibus Animalium (s). Et ideo prius oportuit de generatione et cor­ ruptione in communi determinare, quam ad partes eius descendere. Similiter etiam considerare oportet quod, si in aliquo genere aliquod primum invenitur quod sit causa aliorum, eiusdem considera­ tionis est commune genus et id quod est pri­ mum in genere illo : quia illud primum est causa totius generis, oportet autem eum qui considerat genus aliquod, causas totius gene­ ts) Cap. I. 2 ris considerare. Et inde est quod Philosophus in Metaphysica simul determinat de ente in communi et de ente primo, quod est a ma­ teria separatum. Sunt autem in genere gene­ rabilium et corruptibilium quaedam prima principia, scilicet elementa, quae sunt causa generationis et corruptionis et alterationis in omnibus aliis corporibus. Et inde est quod Aristoteles in hoc libro qui est tertia pars scientiae naturalis, determinat non solum de generatione et corruptione in communi et aliis motibus consequentibus, sed etiam de generatione et corruptione elementorum. His igitur praelibatis ad demonstrandum intentionem Aristotelis in hoc libro, acceden­ dum est ad expositionem eius. — 3^ — Ponit prooemium Lect. I, n. 3 [1]. LIBER PRIMUS utrum generatio differat ab alteratione Lect. I-II; n. 4 [4I-17 [17]. Exequitur propositum ! 4 [4] ( Determinat de generatione et corruptione in communi, et etiam de consequentibus motibus 4 [4] ! exponit operationes aliorum 20 [20] Lect. III-V; n. 20 determinat de 1 [2o]-4i [41]. i generatione l I et alteratione ' determinat i utrum sit aliquasimplex generatio Lect. communi\ determinat de I 20 [20] \ secundum I VI-IX; n. 42 [421-72 [70]. 4 [4] I generatione I i propriam < j et alteratione 1 1 opinionem j de differentia generationis et alterationis I et de aliis / 1 42 [42] ’ Lect. X; n. 73 [71]. I motibus \ \ 18 [18] 1 /de differentia augmentations a generatione et alteraI i tione Lect. XI; n. 82 [79]. Î I determinat de 1 quantum ad subiectum quod augetur I augmentatione \ i Lect. XII-XIII; n. 87 [851-96 [97I. 82 [79]. j de modo I j augmenta- ’ / ponit dubitationes et sol[ tionis < 1 vit Lect. XIV-XV; ' 87 [85] 1 quantum ad id I n. 97 [98]-iO9 [109J. I quoaliquid 1 ostendit quomodo fiat f augetur < augmentum Lect. XVI; \ 97 [98I· i n. no [no]. I ostendit quomodo fiat [ deminutio Lect. XVII; \ n. 118 [118J. de quibusdam requisitis (c. VI; App. n. 119 [119]). De generatione et corruptione elementorum (Lib. II, c. I; App. n. 183 [185I). Ω W g üm mü o Qm S ztn z > o o zw z w m ü £ z> oz ow m c) Anaxagorae aabDemocrito Empedocleet 10 [10]. b) Ponit Ponit differentiam differentiam Anaxagorae Leucippo 9 [9]. a) Ostendit differentiam Empedoclis omnes alios 8 [8]. 2) Manifestat secundum se ostendens quareadponentes unum principium negabant differentiam generationis et alterationis 11 [n]. I a) Manifestat ipsam rationem n [11]. j) Quantum ad ponentes unum principium 12 [11]. I jj) Quantum ad ponentes plura principia 13 [12]. b) Obiicit contra eam, quantumostendens ad ponentes plura principia 14 [13J. plura 1) Manifestat quantum ad radicem, quomodo quidam ponebant / communiter contra omnes 14 [13]. principia a’8) Obiicit [8]. [3-10; (1-10)]. \ aa) Proponit quod intendit 14 [13]· i bb) Manifestat propositum 14 [14I· i Aristotelis prooemium. - De j)diversis Prima ratio, per quandam similitudinem circa 14 [14]. antiquorum opinionibus C) Manifestat rationem assignatam 8 [8]. I jj) Secunda ratio 15 [15I· differentiam generationis et alterationis. Ratio diversitatis. b’) Obiicit specialiter contra Empedoclem 16 [16]. I j) Prima ratio 16 [16]. 1) Assignat rationem ponentium identitatem 5 [5]. jj) 5Secunda ratio 17 [17]. B) Assignat rationem diversitatis [5]. 2) Assignat rationem ponentium diversitatem A) Proponit diversas sententias SCHEMA antiquorum 4 [4]. 6 [6J. 3) Excipit ab his Anaxagoram 7 [7]. I-TI; nn. 1-17 [1-17]). II) Prosequitur propositum,(Lect. et hic inquirit utrum generatio differat ab alteratione 4 [4]. ! I LECTIO L Lectio IL η. ιι- ιγ [ιΐ-χγ]· Lectio I, ηη. ι-ιο [ι-χο]. Primo ponit prooemium, demonstrans suam intentionem, C) Promittit se determinaturum de comparatione praedictorum ad invicem 1 [3]. secundo prosequitur propositum. 1( I) Ponit prooemium i [i]. A) Ponit id quod principaliter intendit i [ij. B) Promittit se determinaturum de aliis motibus, scilicet de alterationc et augmentationc. quid sit utrumque i [2]. - 318 - DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 314al - bl) Caput I 1. (1) De generatione autem et corru­ ptione natura generatorum et corru­ ptorum, universaliter de omnibus et causas dividendum et rationes eorum determinandum est. 2. Amplius de alteratione et augmentatione, quid utrumque sit: 3. et utrum existimandum sit eandem esse naturam alterationis et genera­ tionis, aut semotam, ut determinata sunt et nominibus. 4. Antiquorum quidem igitur hi quidem vocatam generationem simplicem alterationem esse inquiunt, hi vero aliud generationem et aliud alterationem. 5. Quicumque igitur unum aliquid omne esse dicunt, et omnia ex uno generant, his quidem necesse est utique genera­ tionem alterationem esse dicere, et quod principaliter fit, alterari. 6. Quicumque autem plures materias una ponunt, utpote Empedocles et Anaxagoras et Leucippus, his aliud. 7. Sed tamen Anaxagoras propriam vo­ cem ignoravit. Dicit enim quod fieri et destrui idem existit quod alterari: multa autem dicit elementa, quemad­ modum et alii. 8. Empedocles quidem enim corporea quatuor, omnia autem cum moventi­ bus sex ait numero: Anaxagoras au­ tem et Leucippus et Democritus, in­ finita. 9. Hic quidem homoeomera elementa ponit, utpote os, carnem et medullam, et alia quorum uniuscuiusque synony­ ma pars est. Democritus autem et Leucippus ex corporibus indivisibili­ bus haec alia componi inquiunt: haec autem infinita et multitudine et for­ mis esse. Illa autem inter se differunt his ex quibus sunt, et positione et or­ dine horum. Contrarie autem videntur dicere qui circa Anaxagoram, eis qui circa Em­ pedoclem. Hi quidem enim inquiunt ignem et aquam et aërem et terram quatuor elementa, et simplicia magis esse quam carnem et os et talia si­ milium partium: hi autem haec qui­ dem simplicia et elementa esse, ter­ ram autem et aquam et aërem et ignem composita; panspermiam enim horum esse. SYNOPSIS 1. Intentio Philosophi in hoc libro. 2. Divisio libri et textus. - Oportet primo inquirere utrum generatio differat ab alteratione. Antiquorum quidam simplicem generationem esse idem ac alterationem, alii aliud esse dixe­ runt. 3. Ratio diversitatis. Quidam posuerunt unum materiale principium omnium, et quod ma­ teria est tota substantia rei: ideo in qualibet mutatione substantia rei semper manet: con­ sequenter generatio in re non differt ab alteratione. 4. Alii vero posuerunt plura principia materialia: et ita videbatur eis aliud esse generatio et aliud corruptio. Dicebant namque congregationem et segregationem illorum principiorum esse generationem et corruptionem; alterationem vero fieri per qualemcumque partium trans­ mutationem. 5. Anaxagoras tamen non fuit suae positioni consentiens. Posuit enim cum aliis multa prin­ cipia, et tamen singulariter dixit quod generari et corrumpi sunt idem ac alterari. Ratio opinionis eius. 6. Manifestatur ratio praedictae diversitatis inter antiquos (n. 3). Et primo ostenditur dif­ ferentia inter ponentes plura principia. Empedocles ponebat quatuor principia materialia, scilicet terram, aquam, aërem et ignem et duo moventia, scilicet amicitiam, quae congregat, et litem, quae segregat: unde ipse ponebat principia finita. Alii vero, scilicet Anaxagoras, Demo­ critus et Leucippus, infinita. 7. Isti autem in hoc differebant, quod Anaxagoras ponebat corpora similium partium esse principia, puta infinitas partes carnis et ossis et huiusmodi : Democritus vero et Leucippus dixerunt omnia corpora sensibilia componi ex quibusdam indivisibilibus corporibus, quae po­ nebant esse infinita multitudine et figura. Ponebant autem, contra Anaxagoram, haec indivisibilia corpora esse indifferentis naturae et speciei : et nihilominus aiebant corpora sensibilia dif­ ferre abinvicem, secundum differentiam eorum ex quibus componuntur, non quidem secundum differentiam in specie naturae, sed secundum differentiam positionis et ordinis. - 3T9 — L I, 1. i DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 3-6 8. Empedocles autem, ponens res fieri per congregationem ex elementis, dixit quod ignis, terra, aër et aqua sunt quatuor elementa, et sunt magis simplicia quam caro et os et alia corpora homocomera. E contra Anaxagoras, quia ponebat res fieri per abstractionem a mixto, et videbat quod ex quatuor praedictis elementis omnia alia generantur, ideo putabat quod in istis elementis esset maxima mixtio, ita quod ex illis omnia extrahi possent. COMMENTARIUM S. THOMAE 3 [1], In hoc igitur libro Philosophus pri­ mo ponit prooemium, demonstrans suam in­ tentionem [1]; secundo prosequitur proposi­ tum, ibi [4] : Antiquorum quidem igitur (') etc. Circa primum tria facit. Primo enim ponit id quod principaliter intendit [1]. Et conti­ nuatur ad finem libri de Caelo, ubi dictum est : De gravi quidem igitur et levi determi­ natum sit hoc modo. Et subditur: De gene­ ratione autem et corruptione natura genera­ torum et corruptorum, idest eorum quae na­ turaliter generantur et corrumpuntur, univer­ saliter de omnibus et causas dividendum est, ut scilicet assignemus alias causas generatio­ nis et alias corruptionis, vel etiam ut com­ munes causas distinguamus, applicando sin­ gulis speciebus generatorum et corruptorum naturaliter, et rationes eorum determinandum est, vel generationis et corruptionis, vel etiam eorum quae naturaliter generantur et corrum­ puntur: utrorumque enim definitiones scire oportet, Naturalis enim non solum considerat motum, sed etiam ipsa mobilia. — Dicit au­ tem natura generatorum et corruptorum, quia considerare de generatione et corruptione ar­ tificialium non pertinet ad Naturalem. Secundo cum dicit [2] : Amplius etc., pro­ mittit se determinaturum de aliis motibus consequentibus, scilicet de alteratione et augmentatione, quid sit utrumque. Tertio ibi [3] : et utrum etc., promittit se determinaturum de comparatione praedictorum adinvicem: utrum scilicet sit existimandum (vel recipiendum) quod eadem sit natura et ratio alteration is et generationis, aut semota, idest distincta, ut scilicet ita differant ratione et natura, sicut sunt determinata, idest di­ stincta, nominibus. 4 [2]. Deinde cum dicit [4]: Antiquorum quidem igitur etc., prosequitur suum proposi­ tum. Et primo determinat de generatione et cor­ ruptione in communi, et etiam de consequen­ tibus motibus [4]; secundo determinat de ge­ neratione et corruptione elementorum, et hoc in secundo libro, qui incipit ibi [183]: De mixtione quidem igitur etc. (12). Prima pars dividitur in duas : in prima de­ terminat de generatione et corruptione in communi, et aliis motibus consequentibus [4]; in secunda determinat de quibusdam quae ad (1) n. sq (2) Vide App. hoc requiruntur, ibi [119]: Quoniam autem primum oportet de materia (®) etc. Circa primum duo facit : primo inquirit utrum generatio differat ab alteratione, quod erat tertium propositorum [4] : oportuit ta­ men prius hoc tangere, quia, cum differentia constituat speciem, non posset sciri propria ratio generationis et corruptionis, hoc igno­ rato. Secundo determinat de generatione et consequentibus motibus, ibi [18]: Universa­ liter itaque de generatione (4) etc. Circa primum tria facit : primo ponit di­ versas sententias antiquorum circa differen­ tiam generationis et alterationis [4J; secundo rationem diversitatis assignat, ibi [5] : Qui­ cumque igitur (5) etc.; tertio rationem assi­ gnatam manifestat, ibi [8] : Empedocles qui­ dem enim (6) etc. Dicit ergo primo [4] quod quidam anti­ quorum philosophorum dixerunt quod illa quae dicitur simplex generatio, idest absoluta, est idem quod alteratio : alii vero dixerunt aliud esse generationem simplicem et alterationem. 5 [3], Deinde cum dicit [5]: Quicumque igitur etc., assignat rationem diversitatis prae­ dictae. Et circa hoc tria facit. Primo assignat ra­ tionem quare quidam posuerunt generationem simplicem esse idem quod alterationem. Fue­ runt enim quidam qui posuerunt unum esse principium materiale omnium rerum, puta aquam vel aërem vel ignem vel vaporem; et cum hoc posuerunt quod materia est tota substantia rei; ex quo sequitur quod sub­ stantia rei. semper maneat; et ideo genera­ tio in re non differt ab alteratione. Et hoc est quod dicit: Quicumque dicunt omne, id­ est universum, esse unum secundum materia­ lem substantiam, et omnia generant, idest causant, ex uno principio materiali, his ne­ cesse est dicere quod generatio sit idem quod alteratio; et quod idem sit aliquid prin­ cipaliter, idest simpliciter, fieri, et alterari. 6 [4]. Secundo cum dicit [6]: Quicumque autem etc., assignat rationem quare quidam posuerunt differre generationem et alteratio­ nem. Fuerunt enim quidam philosophi po­ nentes plura principia materialia, ex quorum congregatione et segregatione dicebant omnia fieri et corrumpi. Et secundum hoc congre(3) (4) (5) (6) --- 32O --- Cap. VI. Vide App. Lect. ITI. Num. sq. n. 6. 6-10 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE gationem dicebant esse generationem, et se­ gregationem corruptionem : alterationem au­ tem dicebant fieri per qualemcumque par­ tium transmutationem. Hoc est ergo quod dicit, quod quicumque posuerunt plures ma­ terias rerum quam unam, sicut Empedocles, Anaxagoras et Leucippus cum Democrito, istis videtur aliud generatio et aliud alteratio. 7 [5], Tertio ibi [7]: Sed tamen Anaxa­ goras etc., excipit ab his Anaxagoram, de quo dicit quod propriam vocem ignoravit, sicut ille qui ponit aliquid non conveniens suae positioni. Cum enim poneret multa ele­ menta, sicut alii, tamen dixit singulariter quod generari et corrumpi sunt idem quod alterari. Et huius diversitatis ratio est quia, sicut dicitur in 1 Physic. (7), Anaxagoras po­ suit res fieri per abstractionem a mixto : po­ nebat autem misceri non solum elementa, sed etiam accidentia : et ideo eundem mo­ dum ponebat productionis corporum, qui pertinet ad generationem et corruptionem, et accidentium, qui pertinet ad alterationem; ut scilicet, sicut caro fit per abstractionem, ita et albedo. Et secundum hoc generatio non differebat ab alteratione. 8 [6|. Deinde cum dicit [8]: Empedocles quidem enim etc., manifestat praemissam ra­ tionem. Et primo ostendendo quomodo qui­ dam ponebant plura principia [8] : eorum enim qui ponebant unum principium, erat unus absolutus modus procedendi. Secundo manifestat quare illi qui ponebant unum principium, negabant differentiam generatio­ nis et alterationis, quam adstruebant ponentes plura principia, ibi [11]: His quidem igitur (89 ) etc. Circa primum ponit differentias ponentium plura principia : et primo Empedoclis ad omnes alios [8], Et dicit quod ideo praedi­ ctum est (,J) quod praedicti philosophi posue­ runt plures materias, quia Empedocles po­ nebat quatuor elementa esse principia mate­ rialia, scilicet terram, aquam, aërem et ignem : omnia autem haec cum moventibus, scilicet cum amicitia, quae congregat, et cum lite, quae segregat, dicit esse sex numero: et ita ponebat principia finita. Sed Anaxagoras et Democritus et Leucippus posuerunt princi­ pia infinita. 9 [7]. Secundo ibi [9]: Hic quidem etc., ponit differentiam Anaxagorae a Democrito et Leucippo. Hic enim, scilicet Anaxagoras, (7) Cap. IV, η. I: S. Thom. lect. VIII. n. 4. (8) Lect. sq. (9) n. 4. L. I, 1. i posuit corpora honioeomera, idest similium partium, esse principia materialia, utpote in­ finitas partes carnis et ossis et medullae et aliorum huiusmodi, quorum quaelibet pars est synonyma toti, idest conveniens cum toto in nomine et ratione: haec enim dicuntur homoeomera, idest similium partium. Et haec positio magis manifestata fuit ab Aristotele in 1 Physic. (l0). Sed Democritus et Leucippus dixerunt om­ nia corpora sensibilia componi ex quibusdam indivisibilibus corporibus. Quae quidem pone­ bant infinita multitudine et forma, idest figu­ ra : nam quaedam horum corporum indivi­ sibilium dicebant esse circularia, quaedam au­ tem quadrata, quaedam pyramidalia, et sic de aliis. Ponebant tamen omnia esse indiffe­ rentis naturae et speciei, contra id quod po­ nebat Anaxagoras. Et tamen, cum ista prin­ cipia sint indifferentis naturae et speciei, alia corpora sensibilia differunt ab aliis, secundum differentiam eorum ex quibus componuntur, non quidem secundum differentiam in specie naturae, sed secundum differentiam positionis et ordinis; prout scilicet diversimode ordi­ nantur et disponuntur in diversis secundum prius et posterius, ante et retro, sursum et deorsum, dextrorsum et sinistrorsum. 10 [8]. Tertio ibi [10]: Contrarie autem etc., ponit differentiam Anaxagorae ab Em­ pedocle. Et dicit quod contrarie videntur di­ cere. Empedocles enim dixit quod ignis, ter­ ra, aër et aqua sunt quatuor elementa, et quod sunt magis simplicia quam caro et os ei talia corpora homoeomera, idest similium partium : et hoc ideo, quia ponebat res fieri per congregationem ex elementis, et ideo illa corpora ponebat elementa, quae congregantur ad aliorum compositionem. Sed Anaxagoras ponebat os et carnem et similia corpora esse magis simplicia; et ele­ menta, scilicet terram, aquam, aërem et ignem, ponebat esse composita. Et hoc ideo, quia ponebat res fieri per abstractionem a mixto : unde, cum videret quod ex aëre, aqua, terra et igne omnia alia corpora generantur, credidit quod in praedictis quatuor corpori­ bus esset maxima commixtio, ita quod ex his omnia alia extrahi possent. Et hoc est quod subdit, quod dicebat ista quatuor corpora esse panspermiatn, idest universalia semina, omnium aliorum corporum; quasi praedicta quatuor corpora essent commixta ex semini­ bus omnium aliorum corporum. (10) 32I Cap. IV. n. 1 sqq ; S. Thom. lect. VIII sq. L. I. I. n DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO Π. [nn. 11-17; (11-17)]. Diversitatis inter antiquos circa differentiam generationis et alterations ratio secundum se manifestatur. - Inconsequentiae redarguuntur illi qui ponebant plura principia. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 314bl - 315a25) (Caput I) (1) His quidem igitur qui ex uno omnia constituunt, necesse est dicere generationem et corruptionem alterationem: semper enim manere su­ biectum unum et idem; tale autem alterari dicimus. His autem qui genera multa faciunt, differre generationem ab alteratione: coeuntibus enim et dissolutis, genera­ tio contingit et corruptio. Ideo dicit hoc modo Empedocles quod « natura nullius est, sed solum mixtura et se­ gregatio mixtorum ». Quoniam igitur proprius hic sermo est eorum suppo­ sitioni, ita loqui, manifestum est et quoniam dicunt hoc modo. Necesse est autem et his generationem esse aliud dicere praeter alterationem: impossibile tamen est, secun­ dum ea quae ab eis dicuntur. Hoc autem quomodo recte dicimus, facile est videre. Quemadmodum enim videmus, quie­ scente substantia, in ea transmutatio­ nem fieri secundum magnitudinem, quae vocatur augmentatio et deminu­ tio, sic et alterationem. Sed tamen, ex quibus dicunt plura principia fa­ cientes uno, impossibile est alterari. Passiones enim, secundum quas hoc dicimus contingere, differentiae ele­ mentorum sunt: dico autem puta ca­ lidum et frigidum, album et nigrum, siccum et humidum, molle et durum, et aliorum unumquodque, ut inquit Empedocles: Solem album videri et calidum. Imbrem autem in omnibus nigrum, frigidum et nebulosum. Similiter autem determinavit de reli­ quis. Quapropter, si non est possibile ex igne fieri aquam neque ex aqua terram, neque ex albo nigrum erit ali- I quid neque durum ex molli: eadem I — 322 autem ratio et de aliis. Hoc autem erat alteratio. 15. Amplius autem et manifestum quo­ niam unam semper contrariis suppo­ nere oportet naturam, sive transmute­ tur secundum locum, sive secundum augmentationem et deminutionem, si­ ve secundum alterationem. Amplius autem similiter necesse est esse hoc et alterationem: si enim alteratio est, et subiectum unum elementum, et una omnium materia habentium adinvicem transmutationem; et si subiectum unum est, alteratio est. 16. (2) Empedocles quidem igitur videtur contraria dicere et ad apparentia, et ad seipsum ipse. Simul enim quidem non dicit alterum ex altero fieri ele­ mentorum ullum, sed alia omnia ex his: simul autem, quoniam in unum coniungit omnem naturam praeter li­ tem, rursum unumquodque ex uno fieri. Quapropter ex uno aliquo ma­ nifestum quoniam, differentiis qui­ busdam diversorum et passionibus, factum est hoc quidem aqua, hoc autem ignis; quemadmodum dicit solem quidem album et calidum 'et leve, terram autem grave et durum. Ablatis igitur his differentiis (sunt enim auferibiles genitaeque), manife­ stum est quidem necesse fieri et aquam ex terra et terram ex aqua, similiter autem et aliorum unumquod­ que: et non tunc solum, sed nunc, cum transmutantur passionibus. Sunt autem, ex quibus dicit Empedocles, possibiles advenire et separari: rur­ sus et aliter, adversantibus adinvicem lite adhuc et amicitia. Ideoque et tunc ex uno generata sunt: non enim uti­ que ignis et terra et aqua existentia unum erant omne. 17. (3) Incertum autem et utrum princi- DE GENERATIONE. ET CORRUPTIONE 11 L. E 1. n et terra et aqua, unum elementum: secundum id autem quod hoc ex compositione fit, convenientibus illis, illa autem ex dissolutione, magis ele­ menta quatuor illa, et prima natura. pium ei ponendum multa aut unum: dico autem ignem et terram et coordinata horum. Secundum id enim quod ut materia supponitur, ex quo, trans­ mutantia propter motum, fiunt ignis SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Omnes qui ponunt ex uno materiali principio omnia esse producta, necesse est dicere quod generatio ct corruptio sint idem ac alteratio. Nam ponunt quod illud principium et sit ens in actu, et sit substantia omnium quae ex ipso generantur, et quod semper maneat unum et idem: ex hoc autem sequitur quod nulla transmutatio possit dici generatio et corruptio, sed solum alteratio. - Quomodo e contrario ponitur a nobis omnium generabilium et cor­ ruptibilium esse unum subiectum primum. 3. Qui faciunt multa genera principiorum materialium, necesse habent dicere quod gene­ ratio differat ab alleratione. Inquantum enim illa in unum conveniunt, compositum acquirit, secundum eos, propriam formam seu naturam, et contingit generatio: inquantum autem dis­ solvuntur, amittit mixtum propriam naturam, et contingit corruptio. Alterationem autem fieri ponebant per solam partium transmutationem. 4. Obiicitur contra ponentes plura principia : et primo communiter contra omnes. Po­ nentes multa principia, necesse habent ponere quod generatio sit aliud ab alteratione: sed tamen hoc est impossibile, secundum ea quae ab ipsis dicuntur. Nam a) dicunt quod passi­ biles qualitates (calidum, frigidum, album et huiusmodi), secundum quas dicitur contingere alteratio, sunt differentiae propriae elementorum: dicunt insuper quod nequit unum elemen­ torum converti in aliud. Atqui impossibile est propria accidentia inveniri nisi in propriis subiectis: ergo, si ex uno elemento nequit fieri aliud, nihil mutari potest ex una praedicta­ rum qualitatum in aliam. Consequenter nulla erit alteratio, quae non contingit nisi secundum varietatem qualitatum circa idem subiectum. 5. b) Contrariis terminis motus necesse est in qualibet mutatione supponere unam mate­ riam, seu unum subiectum. Cum ergo qualitatum, secundum quas attenditur alteratio, non ponant illi unum sbiectum, sed plura, non possunt ponere alterationem, nec consequenter differentiam inter generationem et alterationem. - In quo haec ratio differat a prima. 6. Obiicitur specialiter contra Empedoclem, a) Videtur non solum his quae apparent secun­ dum sensum, in quibus videmus unum elementum fieri ex alio, sed etiam sibi ipsi Empedocles contraria dicere. Nam ex eius dictis consequitur quod ex illo uno, in quo a principio omnia erant confusa per amicitiam, per quasdam differentias et passiones supervenientes, factum sit per litem segregantem quod hoc esset aqua et aliud esset ignis. Quia igitur illae differentiae, utpote de novo genitae, possunt auferri et permutari, necesse est, si auferantur et permutentur, fieri et aquam ex terra et terram ex aqua, et similiter unumquodque aliorum elementorum ex alio. Quod autem talis permutatio passionum possit fieri etiam nunc, probatur et ex natura talium passionum, quae possunt de novo advenire, et ex causa ipsarum; nam etiam nunc contrariantur lis et amicitia, sicut in principio. 7. b) Quamvis Empedocles multa principia posuerit, tamen incertum videtur utrum debuerit ponere unum vel multa. Inquantum enim ponitur ex uno fieri, sicut ex materia, quatuor ele­ menta, videtur quod sit unum principium : sed inquantum illud unum fit ex compositione elementorum in unum convenientium per amicitiam, elementa autem fiunt per quandam disso­ lutionem ex illo uno per operationem litis, magis videtur quod illa quatuor sint principia. COMMENTARIUM S. THOMAE 11 [1]. Supra (’) Aristoteles assignavit ra­ tionem quare quidam antiqui philosophi po­ suerunt generationem ab alteratione .differre, quidam autem non, ex eo quod quidam po­ suerunt unum principium materiale, quidam autem multa. Hanc rationem supra (12) ma­ nifestavit quantum ad radicem, ostendens quomodo quidam philosophorum posuerunt (1) Lect. praeced. n. 3 sq. (2) ibid. n. 6 sqq. 23 — De Caelo et Mundo. multa principia: nam ponentibus unum prin­ cipium absolutior est sermo. Nunc autem in­ tendit ipsam rationem secundum se manife­ stare. Et circa hoc duo facit : primo manifestat ipsam rationem [11]; secundo obiicit contra eam, ibi [13]: Necesse est autem (3) etc. Circa primum duo facit: primo manifestat praedictam rationem quantum ad ponentes (3) — 323 — n. 4. L. 1, 1. il DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 12-14 muniter contra omnes [13]; secundo specia­ unum principium [11]; secundo quantum ad liter contra Empedoclem, ibi [16]: Empedo­ ponentes plura principia, ibi [12]: His autem cles quidem igitur (7) etc. qui genera multa (A) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit 12 [2]. Dicit ergo primo [11] quod om­ quod intendit [13], dicens quod his qui po­ nibus illis philosophis qui ex uno principio nunt multa principia, necesse est dicere quod materiali ponunt omnia esse producta, ne­ generatio sit aliud praeter alterationem, ut cesse est dicere quod generatio et corruptio dictum est (8): sed tamen hoc est impossi­ idem sit alterationi. Illud enim principium bile subsistere secundum ea quae ab eis di­ materiale ponebant esse aliquod ens actu, puta ignem vel aërem aut aquam: et pone­ cuntur. Quod facile potest videri ex his quae sequuntur. bant quod illud esset substantia omnium Secundo ibi [14]: Quemadmodum enim quae ex eo generantur: et sicut materia sem­ etc., manifestat propositum duabus rationi­ per manet in his quae ex materia fiunt, ita bus. Circa quarum primam proponit quan­ ponebant quod illud subiectum semper ma­ net unum et idem. Hoc autem dicimus alte­ dam similitudinem, dicens quod sicut vide­ mus quod, substantia quiescente, idest per­ rari, quando, manente substantia actu existentis, fit aliqua variatio circa formam. Un­ manente, accidit in ea transmutatio secun­ dum magnitudinem, quae nominatur augmende sequitur quod nulla transmutatio esse tatio et deminutio, ita necesse est esse de al­ possit quae dicitur simplex generatio et cor­ teratione, quae est motus secundum qualita­ ruptio, sed sola alteratio. tem: nam sicut quantitas fundatur in sub­ Nos autem ponimus omnium generabilium stantia, ita eL qualitas. Sed impossibile est et corruptibilium esse unum subiectum pri­ per hunc modum fieri alterationem, secun­ mum, quod tamen non est ens actu, sed in dum ea quae ponunt facientes plura princi­ potentia. Et ideo ex eo quod accipit for­ pia. Dicunt enim quod passiones, idest passi­ mam, per quam fit ens actu, dicitur simpli­ biles qualitates, secundum quas dicimus hoc citer generatio : ex hoc autem quod, post­ contingere, scilicet alterationem, ut patet ex quam est ens actu factum, suscipit aliam VII Physic. (9), sunt differentiae propriae ele­ quamcumque formam, dicitur alteratio. mentorum, scilicet calidum et frigidum, al­ 13 [3]. Deinde cum dicit [12]: His au­ bum et nigrum, siccum et humidum, molle tem etc., manifestat praedictam rationem et durum, et alia huiusmodi: sicut Empedo­ quantum ad ponentes plura principia. Et di­ cit quod illis qui faciunt multa genera prin­ cles dixit quod sol, idest ignis (ponebat enim solem igneae naturae), videtur esse albus et cipiorum materialium, de quibus supra (5) di­ calidus, imber vero, idest aqua, videtur in ctum est, necesse est dicere quod differat ge­ omnibus esse niger, frigidus et nebulosus, sic­ neratio ab alteratione. Inquantum enim illa ut patet ex ipsa obscuratione aëris, quae fit principia materialia conveniunt in unum, contingit, secundum eos, generatio: inquan­ per imbres: et similiter determinabat de reli­ quis passionibus, attribuens eas elementis. tum autem dissolvuntur, contingit corruptio. Dicebant autem quod non erat possibile Unde Empedocles dicit quod natura, idest ex igne fieri aquam, aut ex aqua terram, vel forma corporis compositi ex elementis, nul­ lius elementorum est (neque enim est de na­ i quocumque modo unum elementorum con­ verti in aliud: non enim ponebant huiusmo­ tura ignis, neque de natura aquae vel alio­ di elementa composita ex materia et forma, rum elementorum), sed est solum mixtura, ut sic possit ex uno corrupto aliud generari; idest solum consistit in natura quadam mix­ sed ponebant esse primas materias, quae non tionis; et opposita privatio consistit in segre­ gatione mixtorum. Et quia ex hoc dicitur ali­ resolverentur in aliquod primum subiectum; oportet autem omne quod in aliud conver­ quid generari, quod acquirit propriam natu­ titur, resolvi in aliquod subiectum primum. ram; ideo ponebant quod ex congregatione Impossibile est autem propria accidentia in­ erat generatio, et ex segregatione corruptio. veniri nisi in propriis subiectis: unde, si ca­ Fieri alterationem autem ponebant per so­ lidum est proprium accidens ignis et frigi­ lam transmutationem, ut infra (*’) dicetur. dum aquae, impossibile est calidum esse nisi Quia igitur iste sermo est proprius supposi­ in igne, et frigidum nisi in aqua, et sic de tioni eorum, scilicet quod ita loquantur, ma­ aliis. Si ergo ex aqua non potest fieri ignis, nifestum est quod ita dicunt de differentia neque ex uno elementorum aliud, consequens generationis et alterationis, sicut dictum est. est quod nec possit aliquid ex albo fieri ni­ 14 [4|. Deinde cum dicit [13]: Necesse grum vel ex molli durum : et eadem ratio est est autem etc., improbat ea quae dicta sunt, de aliis huiusmodi qualitatibus. Cum ergo quantum ad ponentes plura principia: nam alteratio non contingat nisi secundum varia­ ponentes unum principium, ex necessitate tionem dictarum qualitatum circa idem sub­ concludunt propositum, supposita sua radice. iectum, consequens est quod nulla erit alte­ Et circa hoc duo facit : primo obiicit corn­ ai n. 3. (5) Lect. praeced. n. 4 sqq. (6) Lect. sq. n. 3. ro n. 6. (8) n. praeced. (9) Can. Π. n. 3: S. Thom. lect. IV. n. 2. — 324 — 15-17 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. η tiae de novo superveniunt elementis. Omne ratio. Et ita nihil est quod ponunt differen­ [ autem quod de novo advenit, potest auferri. tiam inter generationem et alterationem. Quia igitur huiusmodi differentiae sunt aufe15 [5J. Secundam rationem ponit ibi [15]: ribiles, utpote de novo genitae, manifestum Amplius autem etc. Et dicit quod necesse est est quod, ablatis huiusmodi differentiis, ne­ supponere unam naturam contrariis, quae cesse est fieri et aquam ex terra et terram ex sunt termini motus, in quolibet motu, scilicet aqua, et similiter unumquodque elementorum sive transmutetur aliquid secundum locum, ex alio : et hoc non tunc solum, scilicet in sive secundum augmentum et deminutionem. principio mundi, sed etiam nunc: et hoc per Et similiter necesse est hoc esse in alteratiotransmutationem passionum. ne, ut si alteratio est, sit unum subiectum et Et quod talis transmutatio passionum fieri una materia omnium habentium huiusmodi possit, probat dupliciter. Primo quidem ex transmutationem adinvicem : et si est unum natura ipsarum passionum: quia ex his quae subiectum eorum secundum quae attenditur dicit Empedocles, sequitur quod possint de alteratio, sequitur quod sit alteratio. Quia novo advenire, puta per litem segregantem, igitur praedicti philosophi non ponunt unum et rursus separari ab elementis, puta per subiectum omnium qualitatum secundum amicitiam unientem. Aliter ex causa illarum quas attenditur alteratio, sed plura, non pos­ passionum : quia etiam nunc contrariantur sunt ponere alterationem : et sic supervacue adinvicem lis et amicitia. Et ideo tunc, sci­ dicunt aliud esse generationem et alteratio­ licet in principio mundi, ex uno generata nem. — Differt autem haec ratio a priori: sunt elementa, supervenientibus his differen­ nam haec ratio assignat universalem causam tiis: non enim potest dici quod ignis, terra medii quod assumebatur in prima ratione. et aqua existentia actu, essent unum totum. 16 [6]. Deinde cum dicit [16]: Empedo­ 17 [7], Secundam rationem ponit ibi [17]: cles quidem igitur etc., disputat contra Empe­ Incertum autem etc. Et dicit quod incertum doclem specialiter, duabus rationibus. Circa est utrum Empedocles debuerit unum princi­ quarum primam dicit quod Empedocles vide­ pium ponere aut multa, quamvis ipse multa tur contraria dicere non solum his quae ap­ posuerit, scilicet ignem et terram et alia quae parent secundum sensum, in quibus videmus coëxistunt eis. Et ideo dicit esse incertum, ex aqua fieri aërem et ex aëre ignem: sed etiam videtur contraria dicere sibi ipsi. Ex quia inquantum supponitur unum quoddam, ex quo sicut ex materia fiunt ignis, terra et una enim parte dicit quod nullum elemen­ aqua per aliquam transmutationem a lite se­ torum generatur ex altero, sed alia omnia gregante, videtur quod sit unum elementum: elementata corpora componuntur ex eis : ex inquantum autem illud unum fit ex compo­ alia vero dicit quod, antequam mundus hic sitione elementorum in unum convenientium generaretur, contigit omnem naturam rerum per amicitiam, illa autem, scilicet elementa, congregatam esse in unum per amicitiam, fiunt ex illo uno per quandam dissolutionem praeter litem; et quod rursus unumquodque per operationem litis, videtur magis quod illa elementorum, et etiam unumquodque aliorum quatuor sint elementa et prius natura. Et li­ corporum, factum est ex illo uno per litem cet hoc magis attendebat Empedocles, po­ segregantem res. Unde manifestum est quod nens res fieri per congregationem et segrega­ per quasdam differentias et passiones diver­ tionem, Aristoteles tamen in praecedenti ra­ sorum elementorum, factum est per litem tione probat quod necesse est elementa fieri quod ex illo uno primo hoc esset aqua et non per solam segregationem, sed per quan­ aliud esset ignis. Et exemplificat de differentiis et passioni­ dam transmutationem, supervenientibus diffe­ rentiis elementorum : ex quo sequitur con­ bus: sicut ipse dicit quod sol, idest ignis, trarium eius quod intendebat Empedocles, est albus et calidus et levis, terra autem gra­ vis et dura. Et sic patet quod istae differen­ scilicet quod illud unum sit magis principium. — 325 — L. 1, 1. in DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO III. [nn. 18-25; (18-25)]. De quibus agendum sit. - Generatio et alteratio secundum opinionem De­ mocriti et Leucippi. - Utrum rerum principia, si sint indivisibilia, cor­ pora sint an superficies. SCHEMA (Lect. III-IV; nn. 18-33 [18-33]). Lectio III, nn. 18-25 [18-25]. Postquam prosecutus est opiniones antiquorum philosophorum circa differentiam generationis et alterationis, hic incipit determinare de generatione et alteratione, et de aliis motibus. , I) Dicit de quo est intentio 18 [18]. I i) Ponit suam intentionem 18 [18]. -2) Assignat eius rationem 19 [19]. II) Incipit prosequi suam intentionem 20 [20]. A) Determinat de generatione et alteratione 20 [20]. A’) Ponit opiniones aliorum 20 [20]. 1) Recitat opinionem Democriti 20 [20]. a) Ponit opinionem 20 [20]. b) Ponit rationem ipsius 21 [21]. ( 2) Inquirit de veritate ipsius 22 [22]. a) Ostendit difficultatem 22 [22]. b) Incipit inquirere veritatem 23 [23]. a’) Praemittit duas quaestiones necessarias ad solvendum dif­ ficultatem 23 [23]. b’) Eas prosequitur 24 [24]. aa) Prosequitur secundam 24 [24]. j) Ostendit convenientius posuisse Democritum | quam Platonem 24 [24]. jj) Assignat huius causam 25 [25]. Lectio IV, nn. 26-33 [26-33]. f bb) Prosequitur primam, inducens rationem Democriti 26 [26]. a) Ponit eam 26 [26]. a") Ponit rationem Democriti, ducentem ad impossibile 26 [26]. j) Ponit rationem ducentem ad hoc impossibile 27 [26]. jj) Manifestat huius necessitatem 28 [27]. b'') Ostendit illam impossibilitatem, scii, quod corpus sit totaliter divisum 29 [28]. aa) Ostendit quod non erit dare quid remaneat ex divisione 29 [28]. bb) Nec quid remaneat quod ex inci­ denti sit elapsum 30 [29]. 1) Tale aliquid non potest esse corpus 30 [29]. 11) Nec quodcumque incorpo­ reum 31 [30]. j) Prima ratio 31 [30]. jj) Secunda 32 [31]. jjj Tertia 33 [32]. c’) Concludit principale propositum 33 [33]. I \ 1 b) Solvit eam 34 [34]. B’) Determinat de his secundum propriam opinionem 42 [42]. B) Determinat de augmentatione 82 [79]. --- — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. 1, 1. in TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 315a26 - 316al4) Caput II 18. (4) Universaliter itaque de genera­ tione et corruptione simplici dicen­ dum, utrum est aut non est, et quo­ modo est; et de aliis simplicibus mo­ tibus, puta de augmentatione et alteratione. 19. (5) Plato igitur solum de generatione scrutatus est et corruptione, quomodo existit in rebus: et de generatione non omni, sed de ea quae elementorum: quomodo autem carnes fiant aut ossa aut aliorum quid talium, nihil. Am­ plius neque de alteratione neque de augmentatione, quomodo existunt in rebus. Universaliter autem extra ea quae superficietcnus, de nullo aliquis constituit praeter Democritum: hic au­ tem videtur de omnibus curam ha­ bere. Iam autem in quomodo, differt. De augmentatione enim nullus quid­ quam determinavit, ut dicimus, nisi quod et quivis diceret, quoniam ad­ veniente simili augmentantur: quomo­ do autem hoc fiat, non amplius. Ne­ que de mixtione, neque de aliorum consimili, ut ita dicam, nullo; ut puta de facere et pati, quomodo hoc qui­ dem facit, hoc autem patitur, secun­ dum naturales operationes. 20. Democritus autem et Leucippus, fa­ cientes figuras, alterationem et gene­ rationem ex his faciunt: segregatione quidem et congregatione, generatio­ nem et corruptionem; ordine autem et positione, alterationem. 21. Quoniam autem existimabant verum in apparendo, contraria autem sunt et infinita quae apparent, figuras in­ finitas faciunt. Quapropter transmuta­ tione compositi idem contrarium vide­ tur alii et alii, et transmutatur parvo adveniente, et universaliter aliud ap­ paret uno transmutato: ex eisdem enim comoedia et tragoedia fit litteris. 22. (6) Quoniam autem videtur omnibus pene esse aliud generationem et alte­ rationem (generari quidem enim et corrumpi congregata et disgregata, alterari autem translatis passionibus), de his scientibus considerandum: quaestiones enim habent haec et mul­ tas et rationabiles. Si quidem enim — 327 generatio est congregatio, multa im­ possibilia contingunt: sunt autem rursus rationes aliae cogentes et non habiles solvi, quod non contingit ali­ ter se habere; et si non est generatio congregatio, aut universaliter non est generatio, aut si est, alteratio est. Aut si hoc difficile dissolvere, tentaridum est. 23. (7) Principium autem horum omnium, utrum sic generantur et alterantur et augmentantur entia, et contraria his patiuntur, primis magnitudinibus existentibus indivisibilibus, aut nulla est indivisibilibis magnitudo; differt enim hoc multum. Et rursus, si magnitudi­ nes impartibiles sint, utrum, ut De­ mocritus et Leucippus, hae corpora sunt, vel, ut in Timaeo, planities. 24. Hoc quidem igitur ipsum, ut in aliis diximus, inconveniens, usque ad pla­ na dissolvere: ideo magis rationabile corpora indivisibilia esse. Sed et haec multam habent irrationabilitatem: sed tamen et his alterationem et genera­ tionem contingit facere, ut dictum est, conversione et contactu transmutante idem et figurarum differentiis, quod fecit Democritus. Tdeo et colorem non inquit esse: conversione enim co­ lorari. His autem qui in plana divi­ dunt, non adhuc: nihil enim fit prae­ ter solida ex compositis: passionem enim non suscipiunt generare aliquam ex ipsis. 25. Causa autem quod minus potuit con­ fessa videre, inexperientia fuit. Tdeo quicumque magis insudaverunt natu­ ralibus, magis possunt supponere ta­ lia principia, quibus multa possunt complicare: qui autem ex multis ser­ monibus, indocti existentium entes, ad pauca respicientes, facile enun­ tiant. (8) Videbit autem aliquis ex his quantum differunt qui physice et qui logice intendunt. Quod enim indivisi­ biles sunt magnitudines, hi quidem inquiunt quia autotrigonum multa erit: Democritus autem videtur pro­ priis et physicis sermonibus persua­ dere. Manifestum autem erit quod di­ cimus, procedentibus. L. I, 1. ni DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 18-19 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Determinandum est in universali de generatione sim­ pliciter dicta, an sit et quomodo sit; et similiter de aliis motibus qui ad generationem aliquo modo ordinantur. 2. Antiqui enim insufficienter de his rebus tractaverunt. 3. Subdivisio textus. De generatione et alteratione : et primo secundum aliorum opinionem. - luxta Democritum et Leucippum, generatio et corruptio fit per congregationem et segrega­ tionem indivisibilium corporum infinitarum figurarum: alteratio autem per mutationem posi­ tionis et ordinis dictorum corporum, quae ab ipsis ponebantur principia rerum. 4. Ratio huius erat, quia existimabant verum omne quod cuique apparet : ideo, quia di­ versis contraria apparent et infinita, ut ratio haberi posset infinitarum opinionum, infinitas figuras tribuerunt primis rerum principiis. 5. De veritate huius opinionis, nempe quod generatio non sit aliud quam congregatio, alteratio autem contingat ex eo quod' per aliquorum transmutationes causantur diversae pas­ siones. Difficultas quae circa haec existit. 6. Duae quaestiones necessariae ad solvendam difficultatem, a) Utrum prima rerum natu­ ralium principia sint aliquae magnitudines indivisibiles, vel nulla sit magnitudo indivisibilis? b) Si dantur magnitudines indivisibiles, utrum illae sint corpora, sicut dixerunt Democritus et Leucippus, vel sint superficies, sicut scripsit Plato? 7. Solvitur secunda dubitatio, ostendendo convenientius, quoad hanc quaestionem, posuisse Democritum quam Platonem. Quamvis enim utrumque sit inconveniens, tamen magis est ratio­ nabile ponere corpora naturalia componi ex indivisibilibus corpusculis, quam ex superficiebus. Nam iuxta primum contingit assignare modo praedicto (n. 3) causam generationis et alterationis: sed si corpora resolvantur in superficies, nequit assignari causa alicuius transmutationis formalis, quia ex rebus mathematicis, quales sunt superficies, nulla passio naturalis cau­ sari potest. 8. Ratio vero quare circa hoc magis defecit Plato quam Democritus, fuit defectus expe­ rientiae: quatenus nempe Plato, circa intelligibilia intentus, sensibilibus, circa quae est expe­ rientia, minus intendebat. - Ex utriusque autem rationibus potest considerari quomodo differant illi qui, attendentes rebus sensibilibus, naturaliter procedunt in perscrutatione veritatis, et illi qui, attendentes rationibus communibus, logice procedunt. - Ratio qua utebantur Platonici ad ostendendum esse aliquas magnitudines indivisibiles. COMMENTARIUM S. THOMAE 18 [1]. Postquam Philosophus prosecutus est opinionem antiquorum philosophorum circa differentiam generationis et alterationis, hic incipit determinare de generatione et al­ teratione, et de aliis motibus (’). Et circa hoc duo facit: primo dicit de quo est intentio [18]; secundo incipit prosequi suam intentionem, ibi [20] : Democritus au­ tem et Leucippus (12) etc. Circa primum duo facit: primo ponit suam intentionem [18]; secundo suae inten­ tionis rationem assignat, ibi [19]: Plato igi­ tur (3) etc. Dicit ergo primo [18] quod, quia antiqui philosophi dubitaverunt de differentia genera­ tionis et alterationis, dicendum est nobis in universali de simplici generatione et corru­ ptione, idest secundum quam aliquid dicitur simpliciter generari et corrumpi; utrum sci­ licet generatio simpliciter est aut non. Nam (1) Cf. lect. I. n. 2. (2) n. 3. (3) n. sq. secundum illos qui dicunt generationem ab alteratione differre, generatio simpliciter est : non est autem secundum eos qui earum dif­ ferentiam negant. Et si est simpliciter gene­ ratio, dicendum quomodo est. Et similiter di­ cendum est de aliis motibus, qui ordinantur quodammodo ad generationem simplicem, ut supra (■') dictum est, puta de alteratione et augmentatione. 19 [2], Deinde cum dicit [19]: Plato igi­ tur etc., assignat rationem suae intentionis, ex eo quod alii philosophi de his insufficien­ ter tractaverunt. Et dicit quod Plato inquisivit de generatione et corruptione tantum, quomodo sint in rebus: non tamen de omni generatione, sed solum de generatione ele­ mentorum, non autem quomodo generentur carnes et ossa, aut aliquod aliorum mixtorum corporum : neque etiam tractavit de altera­ tione et augmentatione, quomodo sint in re­ bus. Et universaliter nullus aliorum philoso­ phorum dixit determinate aliquid praeter ea (4) — 328 — Prooem., n. 1. 19-23 DE generatione quae superficietenus apparent, nisi solus De­ mocritus, qui videtur curam habuisse de om­ nibus diligenter inquirere. Sed iam differt quomodo inquisiverint : quia non sufficienter. Nullus enim, nec ipse nec alius, determinavit de augmentatione, ut ita sit dicere, quod etiam non quicumque idiota dicere posset, scilicet quod augmentatio fiat adveniente ali­ quo simili : sed quomodo per adventum si­ milis aliquid augmentetur, hoc non dixerunt. Neque etiam aliquid dixerunt de mixtione, vel de aliquo aliorum consimili nullo, ut ita dicam; puta de facere et pati, scilicet quomo­ do hoc agat et hoc patiatur, secundum natu­ rales operationes. 20 [3], Deinde cum dicit [20]: Democri­ tus autem et Leucippus etc., incipit prosequi suum propositum. Et primo determinat de generatione et al­ teratione, eo quod earum connexa est con­ sideratio [20]; secundo determinat de aug­ mentatione, ibi [79] : De augmentatione au­ tem (s) etc. Circa primum duo facit: primo ponit opi­ niones aliorum de generatione et alteratione [20]; secundo determinat de his secundum propriam opinionem, ibi [46] : Determinatis autem his (®) etc. Circa primum duo facit: primo recitat opinionem Democriti [20], qui dc omnibus curam habuit, ut dictum est (567); secundo in­ quirit de veritate ipsius, ibi [22] : Quoniam autem videtur omnibus (89 ) etc. Circa primum duo facit : primo ponit opi­ nionem Democriti [20]; secundo ponit ratio­ nem ipsius, ibi [21]: Quoniam autem existi­ mabant (°) etc. Dicit ergo primo [20] quod Democritus et Leucippus, qui faciebant principia rerum cor­ pora indivisibilia infinitarum figurarum, ex his causabant generationem et alterationem. Dicebant enim quod per congregationem et segregationem dictorum corporum figurato­ rum, causabatur generatio et corruptio : per mutationem autem ordinis et positionis dicto­ rum corporum, causabatur alteratio. 21 [4]. Deinde cum dicit [21]: Quoniam autem existimabant etc., assignat rationem praedictae positionis. Ad cuius evidentiam sciendum est quod, sicut dicit Philosophus in IV Metaphys. C10), quidam antiqui philoso­ phi posuerunt verum esse in apparendo, ita scilicet quod quidquid videtur alicui, est ve­ rum: adeo quod etiam ponebant contradicto­ ria simul esse vera, si diversis ita videtur. Hic est ergo quod dicit, quod quia Demo­ critus et Leucippus existimabant quod verum erat in apparendo, et diversis hominibus con­ traria apparent et infinita, ut ostendit multi­ (5) Lect. XT. (6) Lect. VI. (7) n. praec. (8) n. 5. (9) n. sq. (10) S. Thom. lect. XT: Did. lib. Ill, c. V. π. 5 sq. ET CORRUPTIONE L. I, 1. in plicitas opinionum quae est inter homines, ideo induxerunt infinitas figuras in primis re­ rum principiis, ut ex his ratio accipi possit infinitarum opinionum. Et inde est quod per transmutationem aliquam eius quod venit in compositionem alicuius totius, contingit quod, idem videtur contrario modo se habere alii ct alii; sicut propter diversum situm, collum columbae videtur esse alterius et alterius co­ loris. Et huiusmodi transmutatio situs aut ordinis fit per aliquod modicum quod super­ venit : et, ut sit universaliter dicere, trans­ mutato uno indivisibilium corporum, videtur aliud et aliud. Et ponit exemplum in sermo­ nibus, quorum prima principia indivisibilia sunt litterae: ex eisdem autem litteris, trans­ mutatis secundum ordinem aut positionem, fiunt diversi sermones, puta comoedia, quae est sermo de rebus urbanis, et tragoedia, quae est sermo dc rebus bellicis. Igitur sic apparet ratio quare per variationem ordinis et posi­ tionis, dicebat Democritus alterationem cau­ sari. 22 [5]. Deinde cum dicit [22]: Quoniam autem videtur omnibus etc., inquirit verita­ tem huius opinionis. Et primo ostendit difficultatem circa haec existentem [22]; secundo incipit inquirere ve­ ritatem, ibi [23]: Principium autem i’1) etc. Dicit ergo primo [22] quod quia, iam pene abolitis opinionibus primorum Naturalium, qui ponebant idem esse generationem et al­ terationem, omnibus fere videbatur tunc tem­ poris quod aliud esset alteratio et generatio (ita scilicet quod generatio et corruptio esset per hoc quod aliqua congregantur et disgregantur, alteratio vero per hoc quod aliquo­ rum transmutatione causantur diversae pas­ siones), necesse est considerare, ut de his scia­ tur veritas. Habent enim haec quaestiones multas et rationabiles. Quia si generatio ni­ hil est aliud quam congregatio, multa impos­ sibilia contingunt, ut infra (l2) patebit: ex opposito autem inveniuntur aliae rationes, quae videntur cogentes et non de facili solu­ biles, quibus ostenditur quod non contingit aliter se habere quam quod generatio sit con­ gregatio; ita scilicet quod, si generatio non sit congregatio, vel omnino non sit generatio, vel si est, quod sit idem quod alteratio. Et quamvis hoc sit difficile solvere, tamen debe­ mus tentare solvere hanc difficultatem. 23 [6]. Deinde cum dicit [23]: Principium autem etc., procedit ad solvendum praedictam difficultatem. Et primo praemittit duas quaestiones [23], quae necessariae sunt ad solvendum praedi­ ctam difficultatem; secundo eas prosequitur, ibi [24] : Hoc quidem igitur C13) etc. Dicit ergo primo [23] quod principium ad solvendum omnia praedicta, oportet accipere (11) n. sq. (12) Lect. V. (13) n. sq. — 329 — L. I, 1. ni DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE ab hoc quod inquiratur primo quidem, utrum entia naturalia sic generentur et alterentur et augmententur et contrariis motibus movean­ tur, quod sint aliquae primae magnitudines indivisibiles, vel nulla est magnitudo indivi­ sibilis: hoc enim multum differt ad proposi­ tum. Secundo autem oportet inquirere, si sunt aliquae magnitudines indivisibiles, utrum illae magnitudines sint corpora, sicut dixerunt De­ mocritus et Leucippus, vel sint planities, idest superficies, sicut Plato scripsit in Timaeo. 24 [7]. Deinde cum dicit [24] : Hoc qui­ dem igitur etc., prosequitur praemissas quae­ stiones. Et primo prosequitur secundam, quam bre- i vius pertransit [24]; secundo prosequitur pri­ mam, ibi [26] : Habet autem quaestionem (14) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit convenientius posuisse, quantum ad ea quae considerantur in scientia naturali, Democri­ tum quam Platonem [24]; secundo causam huius assignat, ibi [25]: Causa autem (1516 ) etc. Dicit ergo primo [24] quod, sicut in III de Caelo (IB) dictum est, inconveniens est hoc ipsum etiam secundum se consideratum, quod corpora naturalia resolvantur usque ad su­ perficies: et ideo magis est rationabile, si sint aliquae magnitudines indivisibiles, ex quibus corpora naturalia componuntur, quod huiusmodi magnitudines indivisibiles sint cor­ pora, quam quod sint superficies: quamvis et hoc ipsum multam irrationabilitatem habeat, scilicet quod sint aliqua corpora indivisibilia, ex quibus corpora naturalia componantur, sic­ ut partim ostensum est in libro de Caelo (17), et partim infra (18) patebit. Sed tamen ideo est magis rationabile ponere corpora indivisi­ bilia quam superficies, quia his qui ponunt corpora indivisibilia esse principia corporum naturalium, contingit assignare causam genera­ tionis et alterationis : quae quidem alteratio, sicut dictum est (19), transmutat aliquid unum et idem per quandam conversionem corporum indivisibilium, et per alium modum contactus secundum diversum situm et ordinem, et etiam secundum differentiam figurarum, sicut pone­ bat Democritus, assignans causam alteratio­ nis. Unde Democritus ponebat quod color et aliae huiusmodi qualitates naturales, non sint aliquid habens esse fixum in natura : sed quod aliquid videtur coloratum per quam­ dam conversionem, idest per aliquam varia­ tionem corporum indivisibilium secundum ordinem et situm. Manifestum est enim quod quaedam nobis apparent, quorum apparen­ tia causatur ex aliquo modo reflexionis secun­ (14) (15) (16) (17) (18) (19) Lect. sq. n. sq. Cap. VII, n. 6 sqq. Lib. III, c. IV. n. 5 sqq. Cap. VIII, n. 9 sqq. n. 3 sq. 23-25 dum aliquem ordinem et situm, sicut forma quae apparet in speculo, et sicut colores iri­ dis, et alia huiusmodi. Talia ergo existimabat esse Democritus omnes formas et qualitates rerum naturalium: et secundum hoc, suppo­ sitis suis principiis, ex diversitate positionis et ordinis causabat omnem diversitatem alte­ rationis. Sed Platonici, qui resolvebant corpora in superficies, non poterant assignare causam alicuius transmutationis formalis : quia ex superficiebus, quando componuntur adinvicem, nihil est rationabile fieri nisi solida. Cum enim puncta, lineae et superficies purae sint res mathematicae, non possunt causare ex seipsis aliquam passionem naturalem: unde, sicut ex punctis non fit nisi linea, et ex li­ neis non fit nisi superficies, ita ex superficiebus non potest causari nisi corpus. Sed nec ipsi Platonici conantur ad hoc quod ex commixtione superficierum assignent causam alicuius passionis naturalis. 25 [8]. Deinde cum dicit [25]: Causa au­ tem etc., assignat rationem quare circa hoc magis defecit Plato quam Democritus. Et di­ cit quod causa huius quod Plato minus po­ tuit videre confessa, idest ea quae sunt om­ nibus manifesta, fuit inexperientia : quia sci­ licet, circa intelligibilia intentus, sensibilibus non intendebat, circa quae est experientia. Et ideo illi philosophi qui magis studuerunt cir­ ca res sensibiles et naturales, magis potue­ runt adinvenire talia principia, quibus pos­ sent multa sensibilia adaptare. Sed Platonici, qui erant indocti existentium, idest circa entia naturalia et sensibilia, respicientes ad pauca sensibilium quae eis occurrebant, ex multis sermonibus vel rationibus, idest ex multis quae in universali rationaliter considerabant, de facili enuntiant, idest absque diligenti per­ scrutatione sententiam proferunt de rebus sensibilibus. Potest autem considerari ex his quae prae manibus habentur, quantum differunt in per­ scrutatione veritatis illi qui considerant phy­ sice, idest naturaliter, attendentes rebus sen­ sibilibus, ut Democritus, et illi qui conside­ rant logice, idest rationaliter, attendentes communibus rationibus, sicut Platonici. Ad ostendendum enim quod magnitudines ali­ quae sunt indivisibiles, Platonici, logice pro­ cedentes, dicunt quod aliter sequeretur quod autotrigonum, idest per se triangulus, hoc est idea trianguli, multa erit, idest in multos triangulos dividetur: quod est inconveniens. Ponebat enim Plato omnium sensibilium esse quasdam ideas separatas, puta hominis et equi et similium, quas vocabat per se ho­ minem et per se equum : quia scilicet, logice loquendo, homo, secundum quod est species, est praeter materialia et individualia princi­ pia, ita quod idea nihil habet nisi quod per­ linet ad rationem speciei. Et eadem ratione hoc ponebat in figuris. Unde ponebat ideam — 33° 25 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE triangulorum sensibilium, quae hic dicitur autotrigonum, esse indivisibilem: alioquin sequeretur quod divideretur in multa, quod est contra rationem ideae, ad quam pertinet quod sit unum praeter multa. Et ita non est inconveniens quod sint multae superficies L. I, 1. in triangulares indivisibiles conformes ideae: et eadem ratio est de aliis superficiebus. Sed Democritus videtur persuadere quod sint magnitudines indivisibiles, per rationes proprias et naturales, ut manifestum erit ex sequentibus. 331 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. iv LECTIO IV. [nn. 26-33; (26-33)]. Ratio Democriti ad ostendendum quod corpora naturalia componuntur ex corporibus indivisibilibus. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 316al4 - bl8) (Caput II) 26. (8) Habet autem quaestionem, si quis | ponat corpus aliquod esse et magnitu­ dinem omnino divisibilem, et hoc pos­ sibile: quid enim erit quod divisionem effugit? Si enim omnino divisibile, et possibile hoc, ct simul erit hoc omni­ no divisum, etsi non simul dividatur: et si hoc fiat, nihil erit impossibile. 27. Quapropter et secundum medium si­ militer, et universaliter si omnino in­ natum est divisibile, et si dividatur, nullum erit impossibile nascens: quo­ niam neque si in mille millia divisa fuerit magnitudo, nullum impossibile, etsi nullus utique dividat. Quoniam ergo omnino tale corpus, dividatur. 28. Quid ergo erit reliquum? Magnitudo? Non enim est possibile: erit enim quidpiam non divisum, erat autem omnino divisibile. Sed si nullum erit corpus neque magnitudo, divisio au­ tem erit, aut ex punctis erit, et sine magnitudine ea erunt ex quibus com­ positum est, aut nihil omnino. Qua­ propter et generabitur ex nihilo, et erit compositum, et omne utique ni­ hil, et non erit existens, sed apparens tantum. Similiter autem et si erit ex punctis, non erit quantum. Quando enim tangebant se, et una erat ma­ gnitudo, et simul erant, non faciebant maius omne: divisione enim in duo vel plura neque maius neque minus omne priori. Quapropter et si omnes componantur, nullam facient magni­ tudinem. — 332 29. Sed et si qua, divisio corpore, quasi rasura serrae fiat ex corpore, et sic ex magnitudine quidem corpus egre­ diatur, idem sermo: illud autem quo­ modo divisibile? 30. Si autem non est corpus, sed species aliqua segregabitis, aut passio quidem quae secessit, et est magnitudo pun­ cti vel tactus, hoc patientes inconve­ niens, ex non magnitudinibus magni­ tudinem esse. 31. Amplius autem, ubi erunt immobiles aut mutati puncti? Tactus enim sem­ per est unus duorum quorundam, quasi existente aliquo praeter tactum et divisionem et punctum. Si utique quis praedictorum ponet quodlibet, aut quantitatem aut corpus omnino esse divisibile, haec contingunt. 32. Amplius si, cum divisero lignum, compono, aut quid aliud, aequale et unum. Quapropter sic se habet ma­ nifestum quoniam et si incido lignum secundum quodeumque signum. Om­ nino igitur divisum est potestate. Quid ergo erit praeter divisionem? Si enim est aliqua passio, sed quomodo in haec dissolvetur, et generatur ex his? Aut quomodo separabuntur haec? 33. Quapropter, si est impossibile ex ta­ ctibus aut ex punctis magnitudinem esse, necesse est corpora indivisibilia esse et magnitudines. Sed et hoc po­ nentibus non minus contingit impos­ sibile: scrutatum est autem de his in aliis. 26-27 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, I. iv SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Oportet corpus vel componi ex indivisibilibus, vel esse divisibile omnino, idest secundum quodcumque signum datum. Sed si est divisibile omnino, nihil prohibebit ipsum esse simul divisum quantumcumque dividi potest. 3. Nam quia, posito possibili, nullum sequitur impossibile, sicut corpus quod est divisibile puta in mille partes, absque inconvenienti poni potest in tot partes divisum, ita nullum sequi debet impossibile, si corpus divisibile secundum totum, ponatur esse totaliter divisum. Atqui hoc ipsum est impossibile. Ergo impossibile est quod corpus sit divisibile secundum totum. Est ergo compositum ex indivisibilibus. 4. Ostenditur non posse corpus esse totaliter divisum, ex hoc quod non est dare quid remaneat post divisionem. Et primo ostenditur quod non est assignare quid remaneat, tanquam pars principalis corporis divisi. Nam a) non remanet corpus vel magnitudo: quia sic vel remaneret aliquid divisibile non divisum, vel magnitudo non esset omnino divisibilis, contra suppositum, b) Si neque corpus remanet neque magnitudo, relinquitur aut quod corpus finaliter resolvatur in puncta, aut quod id quod est residuum post divisionem, sit omnino nihil, c) Sed hoc secundum est omnino impossibile. Cum enim unumquodque generetur ex iis in quae resolvitur, corpus de quo agitur generaretur ex nihilo, et ita nihil esset: et eadem ratione totum universum non esset nisi secundum apparentiam tantum, d) Nequit corpus resolvi jn puncta: componeretur enim ex punctis, et ideo non esset quantum. Puncta enim, cum non sint aliud quam divisiones partium lineae, nihil maius aut minus efficiunt. 5. Ostenditur quod non potest assignari aliquod residuum divisionis, tanquam aliquid quod elabitur ex divisione. Nam primo, hoc residuum non potest esse corpus : esset enim adhuc divisibile, et tamen ponitur corpus naturale esse totaliter divisum. 6. Secundo, nequit esse aliquid incorporeum. Nam a) si quod egreditur a magnitudine tota­ liter divisa non sit corpus, sed sit forma aliqua vel passio separabilis a subiecto, et se habens per modum puncti vel tactus, sequitur primo quod magnitudo componitur ex non magnitu­ dinibus. Quod est inconveniens: unumquodque enim constituitur ex rebus sui generis. 7. b) Sive magnitudo ponatur componi ex punctis motis, sive ex punctis non motis tanquam ex partibus, oportet assignare ubi sint puncta. Sed hoc est impossibile in hypothesi: quia punctum non est aliud quam continuatio vel divisio partium magnitudinis, et ideo non est nisi in partibus magnitudinis, quae habent determinatum situm in magnitudine, et quae sunt aliud praeter ipsa puncta. Hae autem partes in hypothesi non dantur. 8. c) Eadem sunt in quae corpus dividitur, et ex quibus componitur. Si ergo divisionis re­ siduum dicatur esse aliqua passio, corpus generabitur ex passionibus, et passiones erunt sepa­ ratae: utrumque autem est impossibile. - Concluditur ergo, iuxta Democritum, quod, cum magnitudo nequeat componi ex tactibus aut punctis, necesse est ponere quaedam corpora indivisibilia, quae sint prima principia aliorum corporum. COMMENTARIUM S. THOMAE 26 [1J. Postquam Philosophus ostendit quod circa propositum opinio Democriti po­ tior erat quam opinio Platonis, et ratio De­ mocriti erat magis propria, ad hoc manife­ standum inducit rationem Democriti (’). Et primo ponit eam [26]; secundo solvit, ibi [34] : Sed et haec lentandum est solve­ re (12) etc. Circa primum duo facit: primo ponit ra­ tionem Democriti [26], ducentem ad hoc im­ possibile, scilicet quod corpus sit omnino di­ visum, idest quantumcumque dividi potest; se­ cundo ostendit hoc esse impossibile, ibi [28] : Quid ergo erit (3) etc. (1) Cf. Icct. praeccd. n. 7. (2) Lect. seq. (3) n. 4. Circa primum duo facit: primo ponit ratio­ nem ducentem ad hoc impossibile [26]; secun­ do manifestat necessitatem dictae rationis, ibi [27] : Quapropter et secundum medium (4) etc. 27 [2], Circa primum [26] considerandum quod oportet ponere corpus vel componi ex indivisibilibus, vel esse divisibile omnino, id­ est totaliter, secundum quodcumque signum. Et ideo Democritus, ad ostendendum quod corpus sit compositum ex indivisibilibus cor­ poribus, conatur ostendere impossibile esse quod corpus sensibile, puta lignum aut lapis, sit divisibile omnino, idest secundum quod­ cumque signum datum in corpore. Et ideo dicit quod, si quis ponat aliquod corpus, puta sensibile, et magnitudinem quamcum(4) — 333 — n. 3. L. T, 1. iv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 27-30 omnino esse divisum, quaerendum restat quid que, puta superficiem vel lineam, divisibilem esse omnino, idest secundum quodcumque si­ erit reliquum, idest quod remanet post divi­ sionem: sicut videmus remanere in omni di­ gnum datum, et si ponatur hoc esse possibile, visione ea in quae divisum resolvitur. remanet quaestio : quid est illud quod effugit divisionem, idest quod remanet post divisio­ Et primo ostendit quod non remaneat ma­ nem? Necesse est enim quod, diviso quocum­ gnitudo. Hoc enim est impossibile: sequeretur que divisibili, remaneant aliquae partes divi­ enim quod adhuc remaneret divisibile non di­ sibiles, in quas fit divisio. visum, vel quod magnitudo esset aliquid non divisibile; dicebatur autem quod corpus erat Ideo autem dicit Democritus hoc habere omnino divisibile: et ita oportet quod id quod quaestionem, quia, si corpus sit omnino, id­ est secundum totum, divisibile, et hoc sit pos­ remanet post divisionem, nullo modo sit di­ visibile; cum tamen supponatur ab adversa­ sibile, consequens erit quod nihil prohibeat corpus esse simul divisum quantumcumque di­ rio quod magnitudo sit omnino divisibilis. vidi potest, etsi divisio non fiat simul, sed Secundo concludit quod, si illud quod re­ successive; sicut si possibile est aliquem homi­ linquitur post divisionem, neque sit corpus nem pervenire ad aliquem locum, nihil pro­ neque magnitudo, et tamen sit. facta divisio hibet eum pervenisse illuc, licet non simul, sed secundum totum, sicut dictum est; relinqui­ successive perveniat. Et si hoc ponatur, nul­ tur quod divisio erit aut ex punctis, ita quod lum impossibile debet sequi : quia, possibili corpus finaliter resolvetur in puncta, et per posito, non sequitur aliquod impossibile, se­ consequens ea ex quibus componitur corpus cundum Philosophum in I Priorum (56). erunt sine magnitudine; aut sequitur quod id 28 [3]. Deinde cum dicit [27]: Quapro­ quod est residuum post divisionem, sit om­ pter et secundum medium etc., manifestat ne­ nino nihil. cessitatem praedictae rationis. Si enim po­ Tertio ostendit hoc secundum esse impossi­ natur aliquod corpus divisibile per medium, bile. Quia, cum unumquodque generetur ex et ponatur esse divisum per medium, nullum his in quae resolvitur, si ergo resolvitur in sequitur inconveniens. Et hoc est quod dicit: nihil, sequetur quod etiam generetur ex ni­ Quapropter, quia scilicet posito possibili nul­ hilo. Quod autem componitur ex nihilo, ni­ lum sequitur impossibile, similiter erit si ali­ hil est. Sequetur ergo quod corpus de quo quid ponatur esse divisibile et divisum secun­ agitur, sit nihil; et etiam totum universum dum medium; et universaliter, si corpus est eadem ratione; sed quidquid erit in rerum na­ natum esse divisibile omnino, idest secundum tura, erit secundum apparentiam tantum, et quodcumque signum si dividatur, idest si po­ non secundum existentiam. natur esse divisum, nullum erit impossibile Quarto probatur primum praemissorum, nascens, idest ex hoc non debet impossibile ! scilicet quod non fiat resolutio in puncta. nasci : quia neque si aliquid est divisibile in Quia similiter sequeretur quod sit corpus mille millia partium, et ponatur esse divi­ compositum ex punctis: et ita ulterius seque­ sum, nullum sequitur impossibile, etsi nullus retur quod non sit quantum ipsum corpus. dividat actu. Ante enim quam corpus divideretur, et pun­ Et ita videtur quod, sive aliquod corpus sit cta tangebant se, prout scilicet extrema dua­ divisibile in paucas partes sive in multas sive rum linearum sunt simul, et ex hoc erat una totaliter, non videtur sequi aliquod impossi­ magnitudo continua, et simul erant omnia bile, si ponatur aliquid esse divisum inquan­ puncta, nondum distincta adinvicem, non fa­ tum est divisible. Quia igitur, secundum po­ ciebant totum maius: punctum enim nihil est nentes corpus naturale non componi ex indi­ aliud quam quaedam divisio partium lineae, visibilibus corporibus, est divisibile omnino, ex hoc autem quod aliquid dividitur in duo idest secundum totum, ponatur esse secun­ vel plura, non efficitur totum nec maius nec dum totum divisum. Sed hoc est impossibile: minus quam prius fuerit: ita enim corpus ergo et primum, scilicet quod sit divisibile se­ parvum, sicut magnum, potest dividi in duo cundum totum. Est ergo compositum ex in­ vel plura. Et sic patet quod puncta, quae ni­ divisibilibus. hil aliud sunt quam divisiones, non faciunt aliquid maius. Unde relinquitur quod, si pun­ 29 [4], Deinde cum dicit [28]: Quid ergo cta componantur adinvicem, non faciunt ali­ erit etc., ostendit esse impossibile quod cor­ quid maius. pus sit totaliter divisum, ex hoc quod non Sic igitur videtur esse impossibile quod erit dare quid remaneat post divisionem. corpus sit omnino divisum : quia non potest Primo ergo ostendit quod non erit dare assignari quid sit residuum divisionis, tan­ quid remaneat ex divisione, quae est princi­ quam principalis pars corporis divisi. palis pars [28]; secundo quod non erit dare quid remaneat, quod ex incidenti sit elapsum, 30 [5]. Deinde cum dicit [29]: Sed et si ibi [29] : Sed et si qua (e) etc. qua etc., ostendit quod non potest assignari quid residuum divisionis, tanquam aliquid Dicit ergo primo [28] : Si corpus ponatur quod elabitur. Et primo ostendit quod tale aliquid non (5) Did. cap. XII (XIII) η. 2. ; potest esse corpus [29]; secundo ostendit quod (6) n. sq. — 334 — 30-33 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE non potest esse quodeumque incorporeum, ibi [30] : Si autem non est corpus (7) etc. Dicit ergo primo [29] quod si, divisa to­ taliter magnitudine corporea divisi corporis, fiat quasi aliqua rasura serrae, quae elabitur ex divisione, praeter principales partes in quas lignum dividitur; et dicatur quod ex magnitudine corporali totaliter divisa egrediatur aliquod corpus, quasi residuum; sequetur idem sermo qui et supra (8) : quomodo scilicet sustineri poterit quod illud corpus sit adhuc divisibile, secundum ponentes nullum corpus esse indivisibile, cum positum sit corpus naturale esse divisum omnino. 31 [6|. Deinde cum dicit [30]: Si autem non est corpus etc., ostendit quod huiusmodi residuum non potest esse aliquod incorpo­ reum quodeumque; et hoc tribus rationibus. Circa quarum primam dicit quod, si id quod egreditur a magnitudine totaliter divi­ sa non sit corpus, sed aliqua species, idest forma, segregabitis, idest separabilis a subiecto, aut etiam aliqua passio, sicut posuit Anaxagoras passiones et habitus separari et commisceri; et se habet huiusmodi passio se­ cedens a magnitudine, per modum puncti vel tactus; illi qui hoc ponunt, patiuntur primo quidem hoc inconveniens, quod magnitudo componatur ex non magnitudinibus. Quod videtur inconveniens : nam unumquodque constituitur ex rebus sui generis; non enim colores componuntur ex figuris, nec e con­ verso. 32 [7]. Secundam rationem ponit ibi [32]: Amplius autem etc. Circa quod consideran­ dum est quod quidam posuerunt lineam com­ poni ex punctis. Et potest poni dupliciter: scilicet uno modo ex punctis motis, sicut quidam dixerunt quod punctus motus consti­ tuit lineam, et linea mota constituit superfi­ ciem, et superficies mota corpus; alio modo potest poni quod ex punctis etiam non mo­ tis constituatur magnitudo, sicut ex partibus. Utrolibet autem modo magnitudo compo­ natur ex punctis, oportebit assignare ubi sint puncta, idest quem situm habeant in magni­ tudine: est enim assignare de singulis parti­ bus ex quibus componitur magnitudo. Sed hoc non potest assignari. Quia punctus non videtur esse aliud in magnitudine, quam ut (7) n. sq. (8> n. praeced. L. I, 1. iv . quidam tactus lineae continuae, vel divisio partium lineae iam divisae. Tactus autem semper est unus quorundam duorum, quae scilicet sunt partes magnitudinis habentes de­ terminatum situm in magnitudine: quasi il­ lud quod est pars magnitudinis habens deter­ i minatum situm inter partes eius, sit aliquid I praeter ipsum tactum et divisionem, et per I consequens praeter punctum. Non ergo vi­ detur esse possibile quod magnitudo dividatur j in puncta vel tactus aut divisiones. Si ergo aliquis ponat quodeumque corpus, I aut quantamcumque quantitatem, esse omni­ no divisibilem, continget hoc inconveniens quod nunc dictum est. 33 [8]. Tertiam rationem ponit ibi [32]: Amplius si etc. Et dicit quod si, postquam divisero lignum vel quodeumque aliud cor­ pus, iterum ex eisdem partibus compono ipsum, fiet aequale et unum corpus: quia scilicet eadem sunt in quae aliquid dividitur, et ex quibus componitur. Unde videtur simi­ liter se habere si divido lignum secundum quodeumque signum (quod supra dixit om­ nino), ut scilicet ex his in quae dividitur, pos­ sit iterum componi. Sit ergo lignum omnino divisum potestate, idest in omnia in quae po­ terat dividi: quid igitur erit praeter divisio­ nem? Quia oportet omnem divisionem ad ali­ quid terminari. Si enim dicatur quod id quod est residuum divisioni, sit aliqua passio, se­ queretur quod corpus divideretur in passio­ nes; et ex consequenti generabitur ex eis, quod est impossibile; quia neque substantia neque quantitas generatur ex passionibus. Aut etiam quomodo est possibile quod pas­ siones sint separatae? Ulterius autem concludit principale propo­ situm [33], dicens quod, si impossibile est quod magnitudo componatur ex tactibus aut j punctis, sicut praedictae rationes concludunt, necesse est ponere quod sint quaedam corpo­ ra indivisibilia, et quod sint quaedam magni­ tudines indivisibiles: quia, si corpus sit om­ nino divisibile, sequeretur quod componatur ex tactibus vel ex punctis, ut ex dictis patet. Ulterius autem, post rationem Democriti, subiungit Aristoteles quod hoc ponentibus, scilicet esse corpora indivisibilia, non minus accidit impossibile : et de hoc perscrutatum est in aliis, scilicet in HI de Caelo (®). (9) Cap. IV, n. 5 sqq. 335 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. v LECTIO V. [nn. 34-41; (34-41)]. Solvitur praemissa (lect. praeced.) ratio Democriti. SCHEMA 34-41 [34-41]. I) Exponit de quo est intentio 34 [34]. II) Prosequitur intentum 34 [35]. A) Ponit veritatem 35 [35]. B) Ponit obiectiones Democriti contra veritatem 36 [36]. a) Primam 36 [37]. b) Secundam 37 [36]. C) Solvit praedictas rationes 38 [38]. 1) Solvit primam 38 [38]. 2) Solvit secundam 40 [39]. §I a) Interimit quod Democritus existimabat 40 [39]. \ TTT\ t? 'i r Ostendit quantum ad quid verificetur dictum Democriti 41 [40]. \ III) Epilogat 41 [41]. ‘ i. Lectio V, Praemissa ratione Democriti, Hic procedit ad eius solutionem. — 336 — L 1, 1. v DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 316bl8 - 317a3l) (Caput li) 34. (9) Sed et haec tentandum est solve­ re. Ideo rursus a principio quaestio­ nem dicere oportet. 35. Omne quidem igitur corpus sensibile divisibile esse secundum quodcumque signum et indivisibile, non est incon­ veniens: hoc enim potestate, hoc au­ tem entelechia existit. 36. Esse autem potestate simul omnino divisibile, impossibile videtur esse uti­ que. Si enim possibile, et fieret uti­ que: non ut sint simul actu ambo, indivisibile et divisum, sed divisum secundum quodcumque signum. Nul­ lum igitur erit reliquum; et in incor­ poreum erit corpus corruptum; et ge­ nerabitur utique quidem rursus aut ex punctis aut omnino ex nihilo. Et hoc quomodo possibile? Sed quoniam dividitur in separabilia et semper in minores magnitudines et in semota et segregata, manifestum. Neque itaque secundum partem dividentis erit infi­ nita fractura, neque possibile est si­ mul divisum esse secundum omne signum (non enim possibile): sed us­ que ad quid. Necessarium est igitur indivisibiles existere magnitudines et indivisibilia corpora. 37. Et aliter, si et erit generatio et cor­ ruptio, haec quidem segregatione, haec autem congregatione. Cogens igitur sermo esse magnitudines indi­ visibiles, hic est. 38. Quoniam autem latet paralogizans, et quomodo latet, dicamus. Quoniam enim non est punctus puncto conti­ guus, omnino esse divisibile inest qui­ dem aliquo modo magnitudinibus, ali­ quo autem modo non inest. Videtur autem, quando hoc ponitur, et undi­ que et ubique esse punctus: quapro­ pter necesse dividi magnitudinem in puncta: ubique enim esse punctum. Quapropter aut ex tactibus aut ex punctis esse: hoc autem est quod exi­ stit ubique. Quoniam una ubique, et omnes ut unaquaeque, plures autem una non sunt: consequenter enim non sunt. Quapropter non ubique. Si enim secundum medium divisibile, et se­ cundum contiguum punctum erit di­ visibile: non autem possibile: non enim est contiguum signum signo aut punctum puncto. Hoc autem est di­ visio aut compositio. Quapropter est congregatio et segregatio: sed neque in atoma et ex atomis (multa enim impossibilia contingunt); neque ita ut divisio fiat ubique (si enim esset con­ tiguum punctum puncto, hoc utique esset); sed in parva et minor est se­ gregatio, et congregatio ex minoribus. 39. (10) Sed non simplex et perfecta ge­ neratio congregatione et segregatione determinata est, ut quidam inquiunt, eam vero quae in continuo est trans­ mutationem, alterationem: sed hoc est in quo errant omnia. Est enim generatio simplex et corruptio, non congregatione et segregatione, sed quoniam transmutatur ex hoc in hoc totum. Hi autem existimant alteratio­ nem esse omnem talem transmutatio­ nem. In hoc autem differunt. In subiecto enim hoc quidem est secundum rationem, hoc autem secundum ma­ teriam: quando quidem igitur in his transmutatio fuerit, generatio erit et corruptio; quando autem in passioni­ bus et secundum accidens, alteratio. 40. Segregata autem et congregata leviter corruptibilia sunt. Si enim in parvis­ simas aquas aqua dividatur, citius aër generatur: si autem congregetur, tar­ dius. Magis autem hoc erit manife­ stum in sequentibus. 41. Nunc autem tantum determinatum sit quoniam impossibile est generationem esse congregationem, qualem quidam inquiunt. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Non est inconveniens dicere corpus sensibile simul esse et non esse divisibile secundum omne signum: alterum enim in potentia est verum, alterum secundum actum. 3. Prima ratio Democriti. Ideo Democrito videbatur impossibile quod corpus sensibile sit omnino divisibile in potentia, quia putabat quod quidquid esset simul in potentia, posset etiam esse simul in actu. Quia ergo, ut ostensum est in praec. lect., non est possibile corpus esse simul in actu omnino divisum, inferebat quod impossibile esset etiam esse simul totaliter — 337 — L. 1, 1. v DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 34-36 divisibile in potentia. Ex quo concludebat quod nullo modo divisio corporis potest procedere in infinitum, sed oportet devenire ad aliqua corpora indivisibilia. 4. Quod etiam aliter (et est secunda ratio Democriti) videtur esse necessarium, nempe si generatio et corruptio sint per congregationem et segregationem; sicut ponere debebat Demo­ critus, qui existimabat formas et naturas rerum consistere in positione et ordine. Quia ergo non est possibile in principiis procedere in infinitum, ideo ponebat aliqua principia prima, quae dicebat esse corpora indivisibilia, ex quibus congregantur et in quae segregantur corpora naturalia. 5. Solvitur prima ratio. Fundamentum quo haec tota ratio nititur, nempe quod possit simul esse in actu quidquid est simul in potentia, non est verum in omnibus. Sunt enim quaedam, de quorum ratione est esse in potentia : unde tolleretur eorum ratio et natura, si poneretur esse simul in actu omne quod in eis est simul in potentia. Hoc autem est manifestum et in successivis et in permanentibus. - Quod autem sit contra rationem magnitudinis, puta lineae, quod sit totaliter divisa in actu, patet. Nam divisio lineae in actu non est aliud quam punctus in actu: ergo, si linea esset totaliter divisa in actu, punctum esset ubique in linea, seu pun­ ctum esset contiguum puncto. Hoc autem non potest esse: quia, cum puncta sint indivisibilia, unum non excederet aliud, et ita omnes puncti non essent nisi unus punctus. 6. Declarantur verba textus. Si ponitur linea ubique divisa in actu, sequitur punctum esse ubique in linea, seu punctum esse contiguum puncto. Hoc autem non potest esse: quia et linea divideretur in puncta vel in nihil, et ita esset ex punctis vel ex nihilo; et insuper omnes puncti non plus continerent de situ quam quilibet eorum; immo, sicut dictum est num. praec., non essent nisi unus punctus. Unum enim punctum non potest esse post aliud, neque possunt puncta tangere se secundum ultima tantum : coniungerentur ergo secundum totum, et ideo omnia non essent nisi unum punctum. 7. Solvitur secunda ratio. Et primo negatur generationem simplicem et corruptionem esse congregationem et segregationem. In rebus enim naturalibus, quarum forma non est positio et ordo, generatio est per hoc quod fit transmutatio ex toto in totum. Intantum enim differunt generatio et alteratio, quod, dum totum subiectum transmutatur, ita quod materia accipiat novam formam substantialem, est generatio simpliciter dicta et corruptio : dum autem fit transmutatio secundum accidentia tantum, est alteratio. 8. Secundo ostenditur quo sensu dici possit generationem et corruptionem esse congrega­ tionem et segregationem. - Epilogus et conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 34 [1], Praemissa ratione Democriti, hic procedit ad eius solutionem (*). Et primo exponit de quo est intentio {34]: dicens quod tentandum est solvere praedi­ ctam dubitationem. Et ideo, ut melius sol­ vatur, oportet a principio repetere quaestio­ nem : ostenso enim breviter in quo virtus quaestionis consistat, facilius apparebit ubi debeat adhiberi solutio. Secundo ibi [35]; Omne quidem igitur etc., prosequitur intentum. Et primo ponit veritatem [35]; secundo po­ nit obiectiones Democriti contra veritatem, ibi [36] : Esse autem potestate simul (12) etc.; tertio solvit, ibi [38] : Quoniam autem la­ tet (34) etc. 35 [2]. Dicit ergo primo [35] quod non est inconveniens dicere utrumque horum, sci­ licet quod omne corpus sensibile sit divisibile secundum quodeumque signum (quod su­ pra (*) dixerat omnino), vel quod non sit divisibile. Alterum enim horum in potentia est verum, scilicet quod corpus sensibile sit (1) (2) (3) (4) Cf. !cct. praced. η. 1. n. 3. n. 5. Lect. praeced. divisibile secundum quodeumque signum : al­ terum vero horum est verum secundum ente­ lechiam, idest secundum actum, scilicet quod corpus sensibile non sit divisibile secundum quodeumque signum in actu. 36 [3]. Deinde cum dicit [36]; Esse au­ tem potestate simul etc., ponit duas rationes Democriti contra praedictam veritatem. Circa quarum primam dicit quod, secun­ dum obiectionem Democriti, videtur impos­ sibile esse quod corpus sensibile sit simul di­ visibile in potentia omnino, idest secundum quodeumque signum, sicut nuper (5) dictum est. Credebat enim Democritus quod quid­ quid esset simul in potentia, posset esse si­ mul in actu: et argumentabatur, sicut est possibile simul in potentia corpus sensibile omnino dividi, quod hoc fieret in actu; non quidem ita quod esset simul in potentia di­ visibile et actu divisum, sed quod esset si­ mul divisum actu, secundum quodeumque signum. Sed hoc ostendebat esse impossibile: quia, sicut ex supra (6) dictis patet, seque­ retur quod nihil corporeum esset residuum a divisione, et quod corpus corrumperetur in (5) n. praeced. (6) Lect. praeced. n. 4 sqq. — 338 — 36-39 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE incorporeum, el ex consequenti quod corpus generaretur ex aliquo incorporeo, idest aut ex punctis aut omnino ex nihilo. Sed hoc est impossibile. Non ergo est possibile quod corpus sensibile sit omnino divisum simul. Neque ergo videtur possibile quod sit omni­ no divisibile in potentia. Sed quia videmus ad sensum quod corpus sensibile dividitur in partes abinvicem sepa­ rabiles vel etiam in partes divisibiles, et ma­ ior magnitudo semper dividitur in minores magnitudines, et totum coniunctum dividitur in aliqua segregata et separata; manifestum est hoc ita se habere. Non ergo est possibile neque quod fiat divisio in infinitum secundum partem, ita scilicet quod pars post partem a toto sensibili corpore separetur: neque est possibile quod corpus sensibile dividatur si­ mul secundum quodcumque signum (neutrum enim horum est possibile, quia utrobique vi­ detur sequi praedictum inconveniens): sed vi­ detur quod divisio corporis sensibilis possit procedere usque ad aliquem terminum. Unde sequitur quod necesse sit aliquas magnitudi­ nes esse indivisibiles, et aliqua corpora indi­ visibilia, secundum Democritum. 37 [4]. Secundam rationem ponit ibi [37]: Et aliter etc. Et dicit quod aliter etiam vi­ detur esse necessarium esse corpora indivisi­ bilia, scilicet si generatio sit per congregatio­ nem, et corruptio per segregationem. Et hoc quidem necessarium erat ponere Democrito, quia ponebat formas et naturas rerum deter­ minari secundum positionem et ordinem: vi­ demus autem quod totum cuius forma con­ sistit in positione et ordine, sicut domus, non generatur nisi congregatione, neque corrum­ pitur nisi segregatione. Et ideo, cum non sit possibile in principiis generationis et corru­ ptionis procedere in infinitum, ponebat quod essent aliqua principia prima, ex quibus cor­ pora congregabantur, et in quae segregaban­ tur. Et huiusmodi dicebat esse corpora indi­ visibilia. Sic igitur Aristoteles epilogando concludit quod praedictus sermo est, qui videtur co­ gere ad ponendum magnitudines indivisibiles. 38 [5], Deinde cum dicit [38]: Quoniam autem latet etc., solvit praedictas rationes : et primo primam [38]; secundo secundam, ibi [39] : Sed non simplex (7) etc. Circa primum [38] est considerandum quod tota virtus primae rationis Democriti in hoc consistit, quod si corpus sensibile est simul omnino divisibile in potentia, quod sit simul omnino divisum actu. Sed haec consequentia non tenet in omnibus. Quaedam enim sunt, de quorum ratione est esse in potentia: un­ de in talibus non potest poni esse simul in actu quod est simul in potentia, quia aufer­ retur ratio et natura illius rei. Quod quidem primo manifestum est in suc­ cessivis. In prima enim parte diei simul pos­ (7) n. 7. 24 — De Caelo et Mundo. L. I, I. v sibile est esse horas diei; non tamen potest poni quod omnes horae illius diei sint simul actu; auferretur enim natura temporis, de cuius ratione est quod sit numerus motus se­ cundum prius et posterius; si enim esset si­ mul quaelibet pars eius, iam non esset se­ cundum prius et posterius. Secundo apparet hoc in permanentibus. De substantia enim aëris est materia, quae est in potentia ad omnes formas: tamen non potest poni quod ex aëre sit generatum quid­ quid ex eo potest generari; quia iam tollere­ tur natura materiae, quae semper est in po­ tentia ad omnes formas. Sic igitur contra ra­ tionem magnitudinis, ut puta lineae, est, quod sit simul omnino actu divisa: unde non sequitur, si est simul omnino divisibilis in potentia, quod possit poni simul omnino actu divisa. Quod hoc sit contra rationem lineae, pa­ tet. Nam divisio lineae in actu nihil aliud est quam punctus in actu: si ergo linea es­ set simul omnino in actu divisa, oporteret quod punctus esset ubique in actu in linea, et ita oporteret quod puncti essent contigui vel consequenter se habentes in linea. Hoc autem non potest esse: quia, cum puncta sint indivisibilia, multorum punctorum con­ tiguorum unum non excederet aliud, quia unum tangeret aliud secundum se totum; et et ita omnes puncti non essent nisi unus pun­ ctus. Non ergo potest esse quod puncti sint ubique in actu in linea : et ita contra ratio­ nem lineae est quod sit simul omnino divisa in actu. Et ita non sequitur quod, si sit si­ mul divisibilis omnino in potentia, quod pos­ sit poni omnino esse divisa in actu. 39 [6]. Dicit ergo Philosophus quod De­ mocritus latet paralogizans, idest facit paralogismum latentem; et ostendendum est quo­ modo lateat eius defectus. Quia enim pun­ ctus non potest esse puncto contiguus, per consequens non potest esse quod linea sit omnino divisa in actu : et ita esse divisibile ubique, licet aliquo modo conveniat magni­ tudinibus, scilicet in potentia, tamen quodam modo non convenit' eis, scilicet in actu. Quia quando ponitur ubique esse divisa in actu, videtur poni ex consequenti quod ubique sit punctus, cum punctus in actu nihil aliud sit quam divisio in actu lineae. Si autem pun­ ctus est ubique in actu in linea, necesse est quod magnitudo dividatur in puncta, cum ni­ hil aliud in magnitudine inveniatur: vel etiam, secundum aliam litteram, quod divi­ datur in nihil, quia nihil erit residuum prae­ ter divisionem, si ubique sit punctum, quod est divisio. Et ideo sequitur quod magnitudo vel sit ex punctis, vel ex tactibus partium li­ neae, sive divisionibus lineae (quod in idem redit) : ponitur enim secundum praedicta, quod hoc quod existit ubique in linea, sit punctus, vel tactus, aut divisio, si linea sit simul om­ nino divisa. Sed hoc non potest esse: quia sequeretur — 339 — L. I, I. v DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 39-41 quod solum unus punctus esset ubique, idest i quo continuo permanente, scilicet non con­ gregato nec segregato, sit alteratio. Crede­ in qualibet parte lineae; et quod omnes pun­ bant enim hoc accidere in rebus naturalibus, cti lineae non plus continerent de situ quam unusquisque eorum; immo quod non essent sicut accidit in domo et in omnibus huius­ modi, quorum forma consistit in positione et plures quam unus, vel plures divisiones quam ordine: non enim fiunt nisi per congregatio­ una. Non enim possunt se habere consequen­ nem partium, neque corrumpuntur nisi per ter, ita quod punctus unus sit post alium, segregationem; quaecumque autem alia trans­ neque quod se tangant secundum ultima tantum, et secundum alia secernantur; quia, | mutatio in huiusmodi accidit, praeter solu­ tionem continuitatum, alteratio est. cum sint indivisibiles, secundum totum coniunguntur: et ideo omnes puncti sic conjun­ Hoc est ergo ex quo procedit tota fallacia. ct! non sunt nisi unus. Et ideo non est pos­ Est enim generatio et corruptio in rebus na­ turalibus, quarum forma non est positio et sibile quod punctus sit ubique in linea. Quia ordo : non quidem per congregationem et se­ si linea esset divisibilis secundum medium gregationem, sed quia fit transmutatio ex hoc sui, et punctus esset contiguus puncto, posset etiam dividi secundum contiguum punctum, toto, idest non dissoluto in partes, in hoc totum, quasi non congregatum ex aliquibus si esset omnino divisibilis: sed hoc est im­ partibus. Sed antiqui philosophi existimabant possibile, quia non est contiguum vel habi­ omnem talem transmutationem, quae fit ali­ tum, idest consequenter se habens, punctum quo loto integro permanente, esse alteratiopuncto, vel quodcumque signum signo. Hoc nem. Quod quidem non est verum: quando­ autem punctum in actu nihil aliud est quam que enim potest esse simplex generatio, et actualis divisio lineae, aut compositio sive ta­ quandoque alteratio. Sed in hoc differunt: ctus partium lineae. quia in subiecto aliquo est hoc quidem se­ Unde concedendum est quod in corpori­ cundum rationem, idest secundum formam, bus sensibilibus invenitur congregatio et se­ hoc autem secundum materiam (nam corpus gregatio : non tamen in indivisibilia corpora, naturale actu existens compositum est ex ma­ aut ex indivisibilibus (multa enim impossibi­ teria et forma): quando igitur est transmu­ lia sequerentur, ut in III de Caelo (8) dictum tatio secundum materiam et formam, ita sci­ est); neque ita quod divisio actualis lineae licet quod materia accipiat aliam formam fiat ubique (hoc enim contingeret, si punctus substantialem, erit simplex generatio et cor­ esset contiguus puncto, quod est impossibile, ruptio; quando autem est transmutatio secun­ ut ex dictis patet): sed segregatio corporum dum passiones et accidentia, erit alteratio. est in aliqua parva et minora, congregatio 41 [8]. Deinde cum dicit [40]: Segregata vero est ex aliquibus parvis et minoribus; autem etc., ostendit quantum ad quid verifinon autem ex minimis, quae oportet esse in­ cetur dictum Democriti. Manifestum est enim divisibilia. quod aliqua, ex hoc quod sunt congregata 40 [7]. Deinde cum dicit [39]: Sed non vel segregata, redduntur levius vel difficilius simplex etc., solvit secundam rationem De­ corruptibilia vel mutabilia. Si enim aqua di­ mocriti, per interemptionem. vidatur in parvissimas partes, minus poterit Et primo interimit generationem simplicem resistere actioni contrarii agentis, et ita citius et corruptionem esse congregationem et se­ ex aqua corrupta generabitur aër: si vero con­ gregationem, ut Democritus existimabat [39]; gregetur multum de aqua, magis resistet secundo ostendit quantum ad quid potest ve­ agenti, et sic tardius corrumpetur, ut ex ea lificari dictum Democriti, ibi [40] : Segregata possit generari aër. Et hoc magis manifestum autem (9) etc. erit in sequentibus (10). Dicit ergo primo [39] quod non est ita di­ Ultimo autem epilogando dicit [41] nunc cendum, sicut quidam dixerunt, quod sim- > intantum esse determinatum quod impossibile plex et perfecta generatio fiat per congrega­ est generationem esse congregationem, qua­ tionem, corruptio autem per segregationem; lem quidam inquiunt, scilicet ex corporibus et quod omnis transmutatio quae fit in ali­ indivisibilibus. (8) Cap. IV. n. 5 sqq. (9) n. sq. ( 10> Cap. X. n. ~ 34O —· 1Ü sq. j) Prima quaestionem 55 [55]. b) Ex eius solutione procedit ad solvendam principaliter intentam 58 [58]. DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE i Î( L. T, 1. vi aa) Obiicit ad excludendum perpetuitatem generationis 54 [54] bb) Excludit quasdam responsiones 55 [55]. b’) Prosequitur eam 54 [54]. LECTIO VI. jj) Eam [nn. 42-51; (42-51)]. exponit 53 [53]. De generatione : et primo an sit generatio simpliciter dicta. - Ratio dubitandi. Solutio dubitationis. - Difficultas contra solutionem datam. j) Introducit quaestionem 52 [52]. 2) Excludit quandamnecessitatem responsionem 46 [46]. c) Ostendit primae consequentiae 45 [45]. SCHEMA g VI a)b) Ostendit quomodo dupliciter possit intelligi Ostendit consequens esse impossibile 44 ens [44].simpliciter 46 [46]. ►4-41 b) Ostendit quod secundum utrumque sensum sequitur inconveniens 47 [47]. (Lect. VI-IX; nn. 42-72; [42-70)]. 2j B’) Solvit eam 48 [48]. a) Proponit quandam consequentiam 43 [43]. RI C’) Obiicit contra solutionem 49 [49]. 1) Ponit obiectionem 49 [49]. Postquam determinavit de generatione alteratione secundum opinionem aliorum, a’)deProponit 52 [52]. a) Dicit quo estetquaestionem intentio 49 [49]. 1) Ponit 43 [43].quandam 50 [50]. Ihic incipit inquirere b) dubitationem Movet quaestionem de eis secundum opinionem propriam. 1 c) Prosequitur dubitationem 51 [51]. I) Inquirit utrum sit aliqua simplex generatio 42 [42]. A) Dicit 2)deIntroducit quo est intentio 42 [42]. aliam quaestionem et solvit eam 52 [52]. A’) Proponit dubitationem 43 [43]. et solvit 52 [52]. B) Exequitur propositum 43 quaestionem [43]. a) Introducit — 341 — L. I, 1. vi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE bb) In his quae non generantur ad invicem 67 [65]. d) Determinat quaestionem principaliter intentam 67 [65]. j) Movet quaestionem 67 [65]. jj) Solvit eam 68 [66]. jjj) Epilogat quae dicta sunt 69 [67]. b) Determinat tres quaestiones consequentes 70 (68J. j) Prima: quare semper generatur aliquid ex corruptis 70 [68]. jj) Secunda: utrum istud non ens ex quo est generatio sit alterum contrariorum 71 [69]. jjj) Tertia: utrum istud non ens., quod est materia., sit commune his quae ad in­ vicem generantur 72 [70]. II) De differentia alterationis ad simplicem generationem 73 [71]. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 317a32 - b33) Caput ILI 42. (11) Determinatis autem his, primo . videndum est utrum generatur aliquid simpliciter et corrumpitur; an proprie quidem nihil, semper autem ex aliquo in aliquid. Dico autem, puta, ex la­ borante sanum, aut laborans ex sano, aut parvum ex magno, aut magnum ex parvo, et alia omnia hoc modo. 43. Si enim simpliciter erit generatio, sim­ pliciter quidem quid generabitur ex non ente. 44. Quapropter verum erit dicere quod existit non ens. 45. Quaedam enim generatio est ex non ente aliquo, puta ex non albo album, aut ex non bono bonum: simpliciter autem ex simpliciter non ente. 46. Simpliciter autem aut primum signi­ ficat secundum unumquodque praedi­ camentorum entis: aut universale est et omnia comprehendens. 47. Si quidem primum, substantiae gene­ ratio erit ex non substantia. Cum enim non existit substantia neque hoc, manifestum quoniam neque aliorum ullum praedicamentorum, puta neque quale neque quantum neque ubi: se­ paratae enim essent passiones a sub­ stantiis. Si autem non ens universali­ ter, negatio universaliter erit omnium: quapropter ex nullo necesse est ge­ nerari generatum. 48. De his quidem et in aliis dubitatum est et determinatum sermonibus am­ plius. Breviter autem et nunc dicen­ dum quoniam modo quidem aliquo ex non ente simpliciter generatur, mo­ do autem alio ex ente semper. Pote­ state enim ens, actu autem non ens, necesse est praeexistere; quod dicitur utroque modo. 49. Quod autem et his determinatis habet mirabilem quaestionem, rursus tentandum quomodo est [substantiae] simplex generatio, sive ex potestate ente, sive qualiter aliter. 50 (12) Quaeret enim quis an est sub­ stantiae generatio et huius, sed non quanti et qualis et ubi. Eodem utique modo et de corruptione quaeritur. 51 Si enim quid generabitur, manifestum est quod erit substantia aliqua pote­ state, actu autem non, ex qua gene­ ratio erit, et in quam necesse est transmutari quod corrumpitur. Utrum igitur existit quid aliorum actu? Dico autem, puta, aut erit quantum aut quale aut ubi, potestate ens hoc et ens, simpliciter autem neque hoc ne­ que ens? Si enim nihil, sed omnia potestate, et separatum contingit quod sit non ens; et amplius, quod maxime timentes erant primi philosophantes, ex nullo generari praeexistente. Si au­ tem esse quidem hoc aliquid et sub­ stantia non existit, aliorum autem praedicamentorum quid, erunt, que­ madmodum diximus, separatae passio­ nes a substantiis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Post praemissa primo occurrit inquirendum utrum aliquid generetur vel corrumpatur simpliciter. - Generatio simpliciter et generatio secundum quid. 2. Subdivisio textus. - Ratio dubitandi in proposito est: si detur generatio simpliciter, se­ quitur quod ens generetur ex simpliciter non ente. — 342 — 42-44 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. vi 3. Hoc autem consequens est impossibile: nam sequeretur quod non ens esset ens. Ergo et antecedens videtur esse impossibile. - Quo sensu absque inconvenienti dicatur ex simpliciter non ente fieri ens. 4. Necessitas primae consequentiae (n. 2). Sicut generatio secundum quam aliquid generatur secundum quid, est ex non ente aliquo, ita generatio secundum quam aliquid simpliciter gene­ ratur, est ex non ente simplicité)·. 5. Huic difficultati responderi posset distinguendo ens simpliciter. Potest enim accipi vel prout significat id quod est primum inter praedicamenta, nempe substantiam: vel prout signi­ ficat ens in communi, quod omnia praedicamenta comprehendit. Et secundum hoc, non ens simpliciter potest dici vel quod non est substantia, vel quod nullo modo est ens. 6. Verum utrolibet modo accipiatur ens et non ens simpliciter, sequitur inconveniens prae­ dictum (n. 2). Nam primo modo, substantia per generationem erit ex non substantia. Sed, sublata substantia, nullum aliorum praedicamentorum remanet. Ergo etc. - Secundo autem modo, cum per non ens simpliciter intelligatur universalis negatio entis, sequitur iterum quod aliquid generetur ex penitus non ente. 7. Solutio difficultatis (nn. 2, 3). Generatur simpliciter aliquid ex non ente in actu et ex ente in potentia. Unde utrumque est verum, et quod generatio simpliciter est ex ente, et quod est ex non ente. X. Alia textus subdivisio. - Quia adhuc remanet gravis difficultas (cf. n. 10), oportet iterum conari ad explicandum quomodo generatio simplex fiat. 9. Generatio simpliciter et corruptio est solius substantiae. 10. Difficultas contra solutionem datam (n. 7). Ex praemissis, id ex quo generatur sub­ stantia, est substantia non in actu, sed in potentia. Aut ergo erit in actu aliquod aliorum prae­ dicamentorum, aut nihil erit eorum in actu. Si detur hoc secundum, sequitur quod a) non ens sit separatum, nempe materia subiecta privationi absque omni forma; b) aliquid genelabitur ex nullo praeexistente. - Si primum ponatur, sequitur quod accidentia separentur a sub­ stantiis, quod est impossibile. - Videtur ergo quod non possit esse generatio simpliciter hoc modo, quod substantia generetur ex non ente actu et ex ente in potentia. COMMENTARIUM S. THOMAE 42 [11. Postquam Philosophus determina­ nitur in omni genere mobilium, ut patet in vit de generatione et alteratione secundum VIII Physic. (3). opiniones aliorum, hic incipit inquirere de cis 43 [2]. Secundo ibi [43]: Si enim simpli­ citer etc., exequitur propositum. secundum opinionem propriam f1)· Et primo inquirit utrum sit aliqua simplex Et primo proponit dubitationem [43]; se­ cundo solvit eam, ibi [48] : De his quidem (4) generatio, secundum quam aliquid dicitur simpliciter generari [42]; secundo de differen­ etc.; tertio obiicit contra solutionem, ibi [49] : tia alterationis ad simplicem generationem, ' Quod autem et his determinatis (s) etc. Circa primum duo facit: primo ponit du­ ibi [71]: De generatione autem et altera­ bitationem [43]; secundo excludit quandam tione (2) etc. responsionem, ibi [46] : Simpliciter autem (6) Circa primum duo facit. Primo dicit de etc. quo est intentio [42] : dicens quod post de­ Circa primum tria facit. Primo proponit terminationem praedictorum, in consideratio­ quandam consequentiam [43]: dicens quod, ne veritatis primo occurrit videndum utrum si sit aliqua generatio simpliciter, sequitur aliquid generetur et corrumpatur simpliciter; quod aliquid generabitur ex simpliciter non vel proprie quidem, idest simpliciter seu prin­ ente. cipaliter, nihil generatur vel corrumpitur, sed 44 [3], Secundo, cum dicit [44]: Quapro­ semper generatur aliquid ex aliquo et in ali­ pter verum erit etc., ostendit consequens esse quid: quod videtur pertinere ad generationem impossibile. Illud enim ex quo aliquid gene­ vel corruptionem secundum quid. ratur, potest dici esse illud; sicut si ex ligno Et inducit exemplum, puta cum ex labo­ generatur arca, potest dici quod lignum est rante, idest infirmo, fit sanum: non enim fit arca. Si ergo ex non ente simpliciter genera­ ens simpliciter, quia et prius erat, sed fit ali­ tur ens, verum erit dicere quod non ens quid, scilicet sanum, cum prius non esset sa­ existit. idest est ens: quod est contradictoria num, sed laborans, idest infirmum. Et eadem esse simul vera. Sic ergo videtur et antece­ ratio est cum fit aliquid laborans ex sano, vel dens esse impossibile, scilicet quod aliquid parvum ex magno, aut e converso, et sic de omnibus aliis quae hoc modo dicuntur: hu­ iusmodi enim generatio secundum quid inve­ (3) Cap. IU. η. 4; S. Thorn. Icct. VI. η. 2. (1) Cf. lect. ni. n. 3. (2) Lect. X. I (4) η. 7. (5) η. 8. (6) η. 5. — 343 — L. I, I. vi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE generetur simpliciter ex non ente. — Sequitur autem hoc inconveniens, si dicatur ex non ente simpliciter fieri aliquid sicut ex subiecto permanente: non autem sequitur, si ponatur ex non ente fieri aliquid simpliciter ordine tantum, idest, post non ens fit ens. Sed Ari­ stoteles hoc disputative obiicit. 45 [4]. Tertio ibi [45]: Quaedam enim generatio etc., ostendit necessitatem primae consequentiae. Sicut enim se habet generatio quaedam ad non ens aliquod, sic se habet generatio simpliciter ad non ens simpliciter. Sed generatio quaedam, idest secundum quam aliquid dicitur generari secundum quid, est ex non ente quodam, puta ex non albo, cum fit aliquid album, aut ex non bono, cum fit ali­ quid bonum. Ergo simpliciter generatio, se­ cundum quam aliquid dicitur generari sim­ pliciter, est ex simpliciter non ente. 46 [5], Deinde cum dicit [46] : Simplici­ ter autem etc., excludit quandam solutionem, quae possit dari distinguendo ens simpliciter. Unde primo ponit ipsam distinctionem, di­ cens quod simpliciter ens potest intelligi du­ pliciter: uno modo ut significat id quod est primum inter omnia praedicamenta entis, prout scilicet simpliciter ens dicitur de sub­ stantia; alio modo secundum quod simplici­ ter ens dicitur ipsum ens universale, quod omnia praedicamenta comprehendit. Et hoc modo simpliciter non ens potest dici vel quod non est substantia, vel quod nullo mo­ do est ens. 47 [6]. Secundo ibi [47] : Si quidem pri­ mum etc., ostendit quod secundum utrum­ que sensum sequitur inconveniens. Si enim simpliciter dicatur primum ens quod est sub­ stantia, ergo et simpliciter non ens dicetur non substantia. Si ergo generatio simplex hoc requirit, quod sit simpliciter entis ex simpli­ citer non ente, sequetur quod erit substantia ex non substantia. Sed quando ponitur non esse substantiam neque hoc (quod est de­ monstrativum individualis substantiae), mani­ festum est quod nullum aliorum praedica­ mentorum remanebit, idest neque quale ne­ que quantum neque ubi : quia sequeretur quod passiones, idest accidentia, separarentur a substantiis, quod est impossibile. Si autem dicatur quod illud ex quo ali­ quid generatur simpliciter, sit non ens uni­ versaliter, prout ens simpliciter dicitur ens commune, sequetur quod per hoc quod di­ citur non ens, intelligatur universaliter ne­ gatio omnium entium. Unde sequetur quod illud quod generatur simpliciter, generetur penitus ex nihilo : quod est contra rationem naturalis generationis, et contra sententias omnium philosophorum naturalium, qui sci­ licet de generatione naturali locuti sunt. 48 [7], Deinde cum dicit [48]: De his quidem etc., solvit praedictam dubitationem. Et dicit quod de ista materia etiam in aliis 44-51 libris, scilicet in I Physic. (7), amplius, idest diffusius, et dubitationes positae sunt et de­ terminationes. Et ideo nunc brevius est di­ cendum, quod simpliciter generatur aliquid quodam modo ex non ente, alio modo ex ente: oportet enim illud quod praeexistit ge­ nerationi, esse potentia ens, actu autem non ens. Et ita verum est quod dicitur utroque modo : scilicet quod generatio simpliciter sit ex ente, et ex non ente. 49 [8]. Deinde cum dicit [49]: Quod au­ tem et his determinatis etc., obiicit contra praedictam solutionem. Et circa hoc tria facit : primo ponit obiectionem [49]; secundo huius occasione intro­ ducit aliam quaestionem, et solvit eam, ibi [52] : De his autem quantum (8) etc.; tertio solvit dubitationem praedictam, ibi [58] : Propter quid (°) etc. Circa primum tria facit. Primo dicit de quo est intentio [49] : et dicit quod, quia etiam post praedictam determinationem ad­ huc insurgit mirabilis dubitatio, rursus opor­ tet tentare quomodo simpliciter generaîio sit, sive ex ente in potentia, sive qualiter sit alio modo. 50 [9]. Secundo ibi [50]: Quaeret enim quis etc., movet quandam quaestionem: utrum scilicet generatio simplex sit tantum substantiae et huius, idest individui in ge­ nere substantiae; non autem sit quanti neque qualis neque ubi, et aliorum praedicamen­ torum, quae non sunt simpliciter entia. Et eadem quaestio potest fieri de corruptione. — Et est hoc supponendum pro certo, quod generatio et corruptio simplex sit solius sub­ stantiae. 51 [10]. Tertio ibi [51]: Si enim quid ge­ nerabitur etc., prosequitur dubitationem. Et dicit quod, si non generatur simpliciter nisi quid, idest existens in genere substantiae; et illud ex quo aliquid generatur, est potentia ens, sicut supra (10) dictum est, et non actu; sequitur quod illud ex quo generatur sub­ stantia, et in quod transmutatur quando cor­ rumpitur, sit substantia in potentia, non au­ tem actu. Restat ergo quaerendum utrum sit in actu aliquod aliorum praedicamentorum, puta quantum vel quale aut ubi, aut quodcumque aliorum praedicamentorum; cum ta­ men sit in potentia ens hoc, idest substantia, quae est ens simpliciter; ita tamen quod non sit simpliciter, idest in actu, neque hoc, id­ est neque substantia, neque ens. Quaecumque autem pars huius dubitationis detur, sequitur inconveniens. Si enim nihil aliorum est in actu, sed est in potentia om­ nia genera praedicamentorum, sequitur primo quod non ens sit separatum, idest quod ma­ teria, quae est ens in potentia, subiecta sit (7) Cap. VII sqq.; S. Thom. lcct. XII sqq. (8) Lect. sq. (9) Lcct. VIII. (10) n. 7. — 344 — 51 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE privationi, quae est non ens, absque omni forma. Secundo sequitur illud quod maxime timuerunt primi philosophi, quod aliquid ge­ neretur ex nullo praeexistente: quod enim non est ens actu, nihil est. Si vero ponatur quod id ex quo generatur substantia, non sit hoc aliquid, idest indi­ viduum in genere substantiae, neque sit sub­ stantia in actu, sed sit in actu aliquod alio­ rum praedicamentorum; sequitur inconveniens L. I, 1. vi quod prius (n) induximus, quod scilicet pas­ siones, idest accidentia, separentur a substan­ tiis; quod est manifeste impossibile. Sic igitur videtur quod non possit esse ge­ neratio simpliciter hoc modo, quod substan­ tia generetur ex non ente actu, ente autem in potentia, ut praedicta (l2) solutio dicebat. (11) n. 6. (12) n. 7. — 345 — L. I, 1. vu DE GENERATIONE ET CORREPTIONE LECTIO VIL [nn. 52-57; (52-57)]. Ostenditur quae sit ex parte materiae causa quod generatio nunquam deficiat. TEXTUS ARISTOTELES (Bekker 317b33 - 318a27) (Caput III) 52. (13) De his autem, quantum contin­ git, tractandum; et quae causa quare I generatio semper sit, et quae simpli­ citer et quae secundum partem. 53. (14) Existente autem causa una qui­ dem unde principium motus dicimus esse, una autem materia, talem au­ tem causam dicere oportet: de illa enim dictum est prius in de motu ser­ monibus, quod hoc quidem immobile est per omne tempus, hoc autem mo­ vetur semper. Horum autem, de im­ mobili principio quidem dividere al­ terius et primae philosophiae est opus: de propter continue autem mo­ veri alia movente, postea assignan­ dum est quid tale singularium dicto­ rum est causa. (15) Nunc autem ut in materiae specie positam causam dicamus, propter quam semper gene­ ratio et corruptio non deserunt natu­ ram: simul enim forsitan fiet et hoc | manifestum, et de nunc quaesito quo­ modo oporteat dicere, et quomodo de simplici generatione et corruptione. 54. (16) Habet autem dubitationem suffi­ cientem et quae causa est quod com- plicatur generatio, si quod corrumpi­ tur ad non ens secedit, non ens au­ tem nihil est: neque enim quid neque quale neque quantum neque ubi quod non ens. Si igitur semper quid entium secedit, quare non consumptum est olim et inane omne, si finitum erat ex quo fit generatorum unumquod­ que? 55. Non enim utique propter infinitum esse ex quo generatur, non deficit: hoc enim impossibile est: actu qui­ dem enim nihil infinitum. 56. Potestate autem est, ut in divisione. Quapropter oportet hanc esse solum causam non deficiendi, quoniam ge­ neratur quidem semper minus: nunc autem hoc non videmus. 57. (17) Quocirca, propter huius corru­ ptionem alterius generationem esse, et huius generationem alterius esse corruptionem, inquietam esse necesse est transmutationem. De generatione quidem igitur et corruptione simpli­ citer semper circa unumquodque en­ tium, hanc existimandum est esse suf­ ficientem causam in omnibus. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Ut melius declaretur dubitatio praemissa (lect. praeccd. n. 8), determinandum est quae sit causa perpetuitatis generationis. 2. Huius autem quaeri potest et causa efficiens et causa materialis. Sed de efficiente alibi determinatur: nunc de materiali oportet dicere. 3. Obiectio contra perpetuitatem generationis. Quod generatur simpliciter, fit ex non ente simpliciter: ergo quod corrumpitur simpliciter, cedit in non ens simpliciter, seu in id quod neque est substantia neque accidens, sed est omnino nihil. Ergo, si generatio et corruptio sint sempiterna, semper aliquid subtrahitur a rerum natura. Omne autem finitum consumitur, si semper ab eo fiat ablatio. Cum ergo totum universum, ex quo generatur unumquodque en­ tium, sit finitum, iam olim debuit esse consumptum totum ens. 4. Excluditur prima obviatio. Antiqui, ut assignarent causam perpetuitatis generationis, rerum principiis infinitatem attribuerunt. Sed contra hoc est, quod nihil est actu infinitum in natura. 5. Altera obviatio excluditur. Posset dici quod, licet non existât infinitum in actu, existit — 346 — 52-54 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. vu infinitum in potentia. Sicut ergo a continuo, per divisionem quae sit semper secundum eandem proportionem, subtrahitur aliquid in infinitum, nec tamen consumitur; ita a corpore naturali ex quo omnia generantur, potest semper per corruptionem abstrahi aliquid quod in nihilum abeat, quin tamen corpus illud totaliter consumatur. - Sed hoc admitti nequit: quia si gene­ ratio ct corruptio durarent in perpetuum ea ratione qua continuum dividitur in infinitum, semper quod posterius generatur, esset minus in quantitate; contra id quod accidere videmus. 6. Vera solutio. Ideo indeficiens est transmutatio generationis et corruptionis, quia semper corruptio unius est generatio alterius et e converso. Nam generatio est per se quidem ex ente in potentia, per accidens autem ex ente in actu. Similiter corrumpitur quidem aliquid per se in ens in potentia, quod tamen subiicitur alteri formae, secundum quam est ens in actu. Ideo quod corrumpitur non recedit totaliter a rerum natura: quia, quamvis fiat illud non ens quod est corruptum, tamen remanet aliud ens, quod est generatum. - Haec ergo est causa quod generatio et corruptio sint in sempiternum; quod quidem oportet admittere supposita aeternitate mundi et motus, quam tamen fides catholica non supponit. COMMENTARIUM S. THOMAE 52 [ 1 ]. Postquam Aristoteles contra prae- ] tempus, scilicet motor caeli; aliud autem est movens quod semper movetur, scilicet ipsum missam solutionem obiecit. hic introducit aliam quaestionem, per cuius solutionem | caelum. De uno autem horum, scilicet de movente solvitur praedicta obiectio (l). primo, determinare pertinet ad aliam partem Et circa hoc duo facit : primo introducit philosophiae, quae est prima inter alias : un­ quaestionem et solvit eam [52]; secundo ex de in XII Metaphys. (8) determinavit Philo­ eius solutione procedit ad solvendum quae­ sophus de causa perpetuitatis motus et ge­ stionem principaliter intentam, ibi [58] : Pro­ nerationis. De alio autem movente, scilicet pter quid autem f2) etc. quod causal perpetuam generationem propter Circa primum tria facit : primo proponit hoc quod ipsum continue movetur, postea in quaestionem [52]; secundo prosequitur eam, fine huius libri (9) assignandum est quod ta­ ibi [54] : Habet autem dubitationem (3) etc.; lis sit causa singularium dictorum, idest per­ tertio solvit eam, ibi [57] : Quocirca propter petuitatis generationis simpliciter et secundum huius (4) etc. quid. Circa primum duo facit. Primo introducit Sed nunc oportet assignare causam propter quaestionem [52] : et dicit quod de his, sci­ quam generatio et corruptio in sempiternum licet de obiectione praemissa, tractandum est non deserant naturam rerum, causam dico quantum convenit proposito: et ut hoc me­ positam in materiae specie, idest materialem lius declaretur, inquirendum est quae est causam. Et ne videatur hoc esse praeter pro­ causa quod generatio sit semper, et illa sci­ positum, subiungit quod forte simul manife­ licet quae est simpliciter, et illa quae est se­ stabitur quomodo oporteat dicere circa hanc cundum partem, idest secundum quid. Opor­ quaestionem, et quomodo oporteat dicere de tet enim ponenti mundum et motum perpe­ generatione et corruptione simpliciter. tuum, ponere etiam generationem perpetuam. 54 [3J. Deinde cum dicit [54]: Habet au­ Quid autem necessitatis habeant rationes Ari­ tem dubitationem etc., prosequitur quaestio­ stotelis circa perpetuitatem motus et circa nem introductam. perpetuitatem mundi, manifestavimus in VHI Et primo obiicit ad excludendum perpetui­ Physic. (5) et in I de Caelo (6). tatem generationis [54]; secundo excludit quas­ 53 [2], Secundo ibi [53]: Existente au­ dam responsiones, ibi [55] : Non enim uti­ tem etc., exponit introductam quaestionem. que (in) etc. Et dicit quod causa perpetuitatis generationis, Dicit ergo primo [54] quod videtur habere una quidem accipi potest quae dicitur unde dubitationem sufficienter moventem, quae est est principium motus, idest causa movens vel causa quare generatio complicatur, idest re­ efficiens: alia causa potest accipi quae est volvitur sempiterne circa rerum naturam, si materia. Et talis nunc assignanda est, scilicet illud quod corrumpitur simpliciter, cedit in materialis: de causa enim movente dictum non ens. Sicut enim quod generatur simpli­ est prius in sermonibus de motu, idest in citer, fit ex non ente simpliciter, ita quod VIII Physic. (7): ibi enim dictum est quod corrumpitur simpliciter, videtur quod in non est quoddam movens immobile per omne ens simpliciter cedat, ita quod hoc non ens (1) Cf. lect. pracced. n. 8. omnino nihil sit. Neque enim potest esse (2) Lect. sq. quid, idest substantia : quia, cum corruptio (3) (4) (5) (6) (7) n. 3. n. 6. Lect. II. n. 16 sqq. Lcct. XXIX. n. 12. Cap. VI; S. Thom. lcct. XII sq. (8) S. Thom. lect. V sqq.: Did. lib. XI. c. VI sqq. (9) Lib. IL cap. X. (10) n. sq. — 347 — L. I, 1. vu DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE simpliciter sit substantiae, oportet quod cor­ ruptum simpliciter cedat in non substantiam. Et per consequens non ens illud in quod ter­ minatur corruptio, oportet quod neque sit quale neque quantum neque ubi, neque alio­ rum praedicamentorum aliquod : eo quod accidentia non possunt esse sine substantia. Si ergo generatio et corruptio sint sempi­ terna, videtur quod semper aliquod entium cedat in non ens: et ita semper subtrahatur aliquid habentium naturam. Manifestum est autem quod omne finitum consumitur, si semper ab eo fiat ablatio. Si ergo totum uni­ versum est finitum, ex quo generatur unum­ quodque entium, si generatio ab aeterno fuit, ab olim debuit esse consumptum totum ens, ita quod iam non relinqueretur nisi inane, idest vacuum. 55 [4], Deinde cum dicit [55]: Non enim utique etc., excludit duas obviationes. Qua­ rum prima fuit antiquorum Naturalium, qui, ut possent causare perpetuitatem generationis, attribuerunt infinitum principiis. Nam omnes qui posuerunt unum principium, vel ignem vel aërem vel aquam vel aliquod medium, dixerunt illud principium esse infinitum. De­ mocritus autem posuit spatium vacuum infi­ nitum, et corpora etiam indivisibilia infinita. Similiter etiam Anaxagoras posuit infinitas partes consimiles esse principia. Omnia ergo haec excludit Philosophus, di­ cens quod non potest dici quod ideo genera­ tio non deficit, quia infinitum est illud ex quo aliquid generatur, sive sit unum sive mul­ ta principia : hoc enim est impossibile, quia, ut probatum est in III Physic, i11) et in I de Caelo (12), nihil est actu infinitum in natura. 56 [5]. Secundam obviationem ponit et excludit ibi [56] : Potestate autem etc. Posset enim aliquis dicere quod, quamvis non sit aliquid infinitum actu in natura, est tamen aliquid infinitum in potentia, sicut patet in divisione continui. Et ita posset aliquis dicere quod, sicut a continuo, quamvis non sit infi­ nitum actu, in infinitum aliquid per divisio­ nem subtrahitur, et tamen non totum con­ sumitur; ita a corpore naturali ex quo omnia generantur, quamvis non sit infinitum, sem­ per abstrahitur aliquid quod per corruptio­ nem secedit in non ens, nunquam tamen to­ taliter consumitur. Sed hoc excluditur. Quia si a continuo fi­ nito, ut dicitur in III Physic. (13), semper sub­ trahatur eadem quantitas, quantumcumque sit magnum, tandem consumetur; puta si a diametro caeli quis semper subtrahat pal­ mum. Sed in infinitum continuum dividitur, si semper fiat subtractio secundum eandem proportionem; puta si continuum dividatur (11) Cap. V. n. 6 sqq.; S. Thom. lect. VIII sq. (12) Cap. V sqq.; S. Thom. lect. IX sqq. (13) Cap. VI, n. 4; S. Thom. lect. X, n. 9. 54-57 per medium, et medium per medium, et sic in infinitum; et eadem ratio est de quacum­ que alia proportione. Sic autem divisione fa­ cta, manifestum est quod id quod post me­ dium accipitur, semper erit minus eo quod prius accipiebatur: nam dimidium dimidii semper minus est quam dimidium totius. Un­ de Aristoteles concludit quod, si hac ratione generatio et corruptio in infinitum duraret, qua ratione continuum in infinitum dividitur, oportebit quod id quod postea generatur, semper sit minus in quantitate, ut sic, sem­ per minori existente eo quod subtrahitur a corpore naturali, non totaliter consumatur. Hoc autem non videmus ita accidere, quod semper sit minus quod generatur. Hoc igitur quod generatio et corruptio in infinitum du­ rat, non potest esse simile divisioni magnitu­ dinis in infinitum. 57 [6]. Deinde cum dicit [57]: Quocirca propter huius etc., exclusis falsis solutionibus, concludit veram scilicet quod ideo necesse est esse transmutationem generationis et corru­ ptionis indeficientem vel inquietam, idest non cessantem, quia corruptio huius est genera­ tio alterius, et e converso. Nam generatio per se quidem est ex ente in potentia, idest ex materia, quae est sicut subiectum rerum naturaliam : accidit enim ma­ teriae ex qua aliquid generatur, quod sit subiecta alteri formae, secundum quam est ens actu, et privationi formae inducendae, secun­ dum quam est non ens actu : et ideo Aristo­ teles dicit in I Physic. (14), ex ente quidem actu per accidens, ex ente autem in potentia per se. Et similiter corrumpitur aliquid per se qui­ dem in ens potentia: quod quidem subiicitur et alteri formae, secundum quam est ens actu, et privationi prioris formae, secundum quam est non ens actu. Et ita non sequitur quod id quod corrumpitur secedat a tota rerum natura : quia quamvis fiat non ens hoc quod est corruptum, remanet tamen aliquid aliud, quod est generatum. Unde non potest materia remanere quin sit subiecta alicui formae: et inde est quod uno corrupto aliud generatur, et uno generato aliud corrumpitur: et sic consideratur quidam circulus in generatione et corruptione, ratio­ ne cuius habet aptitudinem ad perpetuitatem. Ultimo autem epilogan.do concludit quod existimandum est praedictam causam esse suf­ ficientem de hoc quod generatio et corruptio simpliciter sit circa unumquodque entium in sempiternum. Quod quidem oportet dicere, supposita perpetuitate mundi et motus: quod tamen fides catholica non supponit, ut ali­ bi (15) dictum est. (14) Cf. cap. VIII. n. 6 sqq.; S. Thom. lect. XIV, n. 6 sqq. (15) VIII Phys., lect. II. n. 16 sq. - I de Caelo, lect. XXIX. n. 12. — 348 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. vin LECTIO VIII. [nn. 58-66; (58-64)]. Qua de causa, in his quae generantur ex invicem, quandoque est generatio simpliciter, corruptio autem secundum quid; quandoque vero e con­ verso. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 318a27 - 319a3) (Caput III) (18) Propter quid autem nunc haec quidem simpliciter dicuntur generari et corrumpi, haec autem non simpli­ citer, rursus scrutandum, si idem est generatio quidem huius, corruptio au­ tem huius, et corruptio huius, gene­ ratio autem huius: quaerit autem hoc aliquam rationem. Dicimus enim quo­ niam corrumpitur nunc simpliciter, et non solum hoc; haec autem est ge­ neratio simpliciter, haec autem est corruptio; hoc autem generatur quid, simpliciter autem non generatur; di­ cimus enim discentem fieri scientem, generari autem simpliciter non. Quemadmodum enim determinavimus multoties, dicentes quoniam hoc qui­ dem significat hoc aliquid, hoc autem non, propter hoc contingit quod quae­ ritur. Differt enim in quod transmu­ tatur transmutans: puta forte quae in ignem via, generatio simpliciter, cor­ ruptio autem alicuius est, puta terrae; terrae autem generatio aliqua gene­ ratio, generatio autem non simplex, corruptio autem simplex, puta ignis; quemadmodum Parmenides dicit, duo ipsum ens et non ens esse inquiens, ignem et terram. Haec igitur aut ta­ lia alia supponere nihil differt: mo­ dum enim quaerimus, sed non subie­ ctum. In non ens igitur simpliciter via est corruptio simpliciter: in simplici­ ter autem ens, est generatio simpli­ citer. Quibus igitur determinatum est, sive igni et terrae sive aliquibus aliis, erit hoc quidem ens, hoc autem non ens. Uno quidem igitur modo differt in hoc generari simpliciter et corrum­ pi a non simpliciter. Alio autem modo, qualiscumque qui­ dem utique erit materia. Cuius enim magis differentiae hoc aliquid signi­ 61. 62. 63. 64. — 349 — ficant, magis substantia; cuius autem privationem, non ens; puta calidum praedicamentum aliquod et species, frigiditas autem privatio. Differunt enim ignis et terra his differentiis. (19) Videtur autem magis multis sen­ sibili et non sensibili differre. Quan­ do enim in sensibilem transmutatur materiam, generari inquiunt; quando autem in non manifestam, corrumpi. Ens enim et non ens in sentire et non sentire determinant, quemadmodum quidem scibile ens, ignotum autem non ens: sensus enim scientiae habet virtutem. Quemadmodum igitur illi in sentire vel posse sentire vivere et esse existi­ mant, ita et res; modo quodam per­ sequentes veritatem, id autem dicen­ tes non verum. Contingit itaque secundum opinionem et secundum veritatem aliter et gene­ rari simpliciter et corrumpi. Spiritus quidem enim et aer secundum qui­ dem sensum minus sunt: ideo et quae­ cumque corrumpuntur simpliciter, in haec transmutatione corrumpi dicun­ tur; generari autem quando in aliquid tangibile, ut in terram, mutatur. Se­ cundum veritatem autem, magis hoc aliquid et species haec quam terra. (20) Esse quidem igitur hanc simpli­ cem generationem alicuius corruptio­ nem entem, corruptionem autem sim­ plicem generationem alicuius existentem, dicta est causa. Propter materiam enim differunt: aut eo quod substan­ tia est aut non; aut quod haec ma­ gis, haec vero non; aut quod haec quidem magis sensibilis est materia ex qua et in quam est, haec vero mi­ nus est. L. I, 1. vin DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 58 SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Oportet investigare quare, tum in generatis ex invicem tum in aliis, quaedam dicuntur generari et corrumpi simpliciter, quaedam secundum quid. 2. Solvitur quaestio in hac lectione quoad generata ex invicem. - Primo modo differunt generatio et corruptio simpliciter et generatio et corruptio secundum quid, per hoc quod id in quod transmutatur aliquid per generationem vel corruptionem, quandoque significat ens, quan­ doque non ens. Manifestatur hoc in mutua generatione ignis et terrae, utendo opinione Par­ menidis quod ignis sit ens, terra autem non ens. Ergo, iuxta hunc primum modum, corruptio simplex est via in simpliciter non ens, generatio simplex est via in simpliciter ens. 3. Difficultas. Per non ens simpliciter, in quod dicitur tendere corruptio simplex, non potest intelligi neque id quod est omnino nihil, neque privatio pura sine forma. Remanet ergo quod intelligatur privatio alicui formae adiuncta. Sed cuilibet formae naturali in his inferio­ ribus adiungitur privatio : ergo differentia assignata inter simpliciter et non simpliciter ge­ nerari vel corrumpi, non videtur conveniens. - Solutio. Non ens simpliciter intelligitur hic materia cum privatione adiuncta alicui formae. Sed duplex est forma: una perfecta, quae complet speciem; alia imperfecta, quae neque speciem naturalem perficit, neque est terminus intentionis naturae, sed est in via generationis et corruptionis. Manifestatur hoc per exempla. Quando igitur per corruptionem pervenitur in privationem cui adiungitur in materia forma incompleta, fit corruptio simpliciter et generatio secundum quid: e converso autem, cum ex privatione cui coniungitur talis forma incompleta, pervenitur ad formam completam. 4. Alio modo contingit esse generationem simplicem, corruptionem vero secundum quid, vel e converso, quia termini transmutationis ita se habent, quod unus est perfectius ens quam aliud, seu, unus se habet ut forma, et alter ut privatio. Exemplum ex calido et frigido. 5. Quomodo frigiditas dicatur esse privatio: et in quo hic modus differat a primo. - Quo­ modo terra et ignis dicantur differre calido et frigido, quasi differentiis substantialibus. - Quosensu dicatur id cuius differentiae magis significant hoc aliquid, esse magis substantia. 6. Subdivisio textus. - Tertio modo videtur multis generatio simplex et generatio secundum quid magis differre per hoc, quod illud ex quo et in quod fit transmutatio est magis vel minus sensibile, quam per hoc quod est magis vel minus perfectum. Ratio eorum erat, quia existimabant solum id quod sentitur esse ens: non enim distinguebant sensum ab intellectu. 7. Falsitas huius sententiae. Sicut illi existimabant animalia esse et vivere ex eo quod sentiunt vel possunt sentire, ita putabant rerum esse consistere in hoc quod sentiuntur vel possunt sentiri. Sed cum verum dicatur aliquid ex eo quod est, iuxta hanc sententiam nulla veritas esset in rebus, sed in solo sentiente; quod patet esse falsum. 8. Differt hic modus a secundo, quia in isto generatio et corruptio simpliciter et generatio et corruptio secundum quid distinguuntur secundum opinionem: in secundo autem distin­ guuntur secundum rei veritatem. 9. Epilogus totius lectionis. COMMENTARIUM S. THOMAE 58 [1]. Soluta dubitatione quam introdu­ i generatio alterius. Videtur enim hoc requi­ rere quandam rationem: nam ex quo adinxerat de continuitate generationis, hic pro­ vicem generantur et corrumpuntur, videtur cedit ad solvendum quaestionem principaliter quod eadem ratione sit simpliciter generatio intentam (')· et corruptio unius et alterius. Dicimus enim Et circa hoc duo facit: primo movet quae­ in diversis quae non ex invicem generantur, stionem [58]; secundo solvit eam, ibi [59] : quoniam aliquid corrumpitur simpliciter et Quemadmodum enim determinavimus (12) etc. non solum hoc, idest secundum quid; et quod Dicit ergo primo [58] quod iterum est per­ quaedam est simpliciter generatio seu corru­ scrutandum quare quaedam dicantur simplici­ ptio, et quod quaedam generantur secundum ter generari et corrumpi, quaedam autem quid et non simpliciter; sicut dicimus quod non; sicut dictum est (3) in determinatione ille qui addiscit, fit quidem sciens, quod est praecedentis quaestionis quod generatio hu­ fieri secundum quid, non tamen fit simpli­ ius est corruptio illius, et corruptio huius est citer, quia simpliciter erat etiam antequam esset sciens. De utroque ergo considerandum (1) Cf. lect. VI. n. 8: et lect. praeccd. n. 1. est: scilicet quare in generatis ex invicem (2) n. seq. quaedam dicuntur generari simpliciter et (3) Lect. praec. n. 6. — 35° — 59-61 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE quaedam secundum quid; et quare etiam haec differentia contingat in his quae non ex in­ vicem generantur. 59 [2], Deinde cum dicit [59]: Quemad­ modum enim determinavimus etc., solvit praemissam quaestionem: et primo in his quae generantur adinvicem [59]; secundo in his quae non generantur adinvicem, ibi [65] : Dicuntur autem haec quidem (4) etc. Circa primum duo facit: primo solvit quae­ stionem [59]; secundo epilogat, ibi [64] : Esse quidem igitur (5) etc. Circa primum, proponit tres modos secun­ dum quos contingit in adinvicem generatis, quod unius generatio et corruptio sit simpli­ citer, et alterius secundum quid. Circa quorum primum [59] dicit quod, sic­ ut multoties determinatum est, quaedam quae affirmative dicuntur, significant hoc aliquid, idest quoddam ens, quaedam vero significant non ens: et ex hoc contingit id de quo quae­ ritur, scilicet quod quaedam dicuntur gene­ rari vel corrumpi simpliciter, quaedam secun­ dum quid. Differt enim quantum ad hoc, quid sit illud in quod aliquid transmutatur per generationem et corruptionem. Puta si di­ camus secundum opinionem Parmenidis, quod ignis sit ens et terra non ens, transmutatio quae est via in ignem, puta si ex terra ge­ neretur ignis, dicetur generatio simpliciter, quia est via in ens; corruptio autem non simpliciter, sed alicuius, scilicet terrae, quae est non ens. E converso autem generatio ter­ rae· erit generatio aliqua, non autem gene­ ratio simplex, quia est generatio non entis; sed est corruptio simplex, quia est corruptio entis, scilicet ignis. Sic enim Parmenides di­ xit duo esse principia rerum, scilicet ens et non ens, appellans ens ignem, et non ens terram; forte propter hoc, quod ignis inter alia elementa habet plus de forma, terra ve­ ro minus. Hoc autem exemplum non procedit secun­ dum sententiam Aristotelis, qui existimavit utrumque esse ens : et ideo subiungit quod nihil differt ad propositum talia exempla vel alia supponere. Quaerimus enim, inducendo exempla, modum, sed non subiectum; non curantes scilicet utrum sic se habeat in his terminis, vel in quibuscumque aliis. Et pro­ pter hoc etiam in libris Logicae utitur exem­ plis secundum opiniones aliorum philosopho­ rum; quae non sunt inducenda quasi sint ver­ ba Aristotelis. Hoc igitur ex praemissis est accipiendum, quod corruptio simpliciter est, quae est via in non ens simpliciter; generatio simpliciter, quae est via in simpliciter ens. Determinetur ergo hoc quod dictum est de generatione et corruptione simpliciter vel se­ cundum quid, sive in igne et terra, sive in quibuslibet aliis terminis, dummodo ita se habeant quod unum sit ens et aliud non ens; (4) Lect. sq. (5) n. 9. L. 1, l. νπι sicut si dicamus vivum et mortuum, vel ali­ quid aliud huiusmodi. Concludit igitur quod uno modo differt simpliciter generari et corrumpi et non sim­ pliciter, sicut dictum est. 60 [3], Sed videtur quod haec differentia non sit conveniens. Via enim quae est in simpliciter non ens, quam dicit esse corru­ ptionem simpliciter, non potest intelligi in id quod est omnino nihil : quia omnis naturalis corruptio fit per resolutionem in aliquam materiam. Similiter etiam non potest intel­ ligi non ens simpliciter, quod sit privatio pu­ ra sine forma : quia materia nunquam denu­ datur ab omni forma, ita quod sit sub sola privatione. Ergo oportet per non ens in quod tendit corruptio simplex, intelligi privationem quae est adiuncta alicui formae. Cuilibet au­ tem formae naturali quae est in generabili­ bus et corruptibilibus, adiungitur privatio: non ergo unum dicetur magis generari vel corrumpi simpliciter, in his quae adinvicem generantur et corrumpuntur, quam aliud. Dicendum est ergo quod non ens simpli­ citer intelligitur hic materia cum privatione adiuncta alicui formae. Sed duplex est for­ ma: una quidem perfecta, quae complet spe­ ciem alicuius rei naturalis, sicut forma ignis vel aquae aut hominis aut plantae; alia au­ tem est forma incompleta, quae neque per­ ficit aliquam speciem naturalem, neque est finis intentionis naturae, sed se habet in via generationis vel corruptionis. Manifestum est enim in generatione com­ positorum, puta animalis, quod inter princi­ pium generationis, quod est semen, et ulti­ mam formam animalis completi, sunt mul­ tae generationes mediae, ut Avicenna dicit in sua Sufficientia; quas necesse est terminari ad aliquas formas, quarum nulla facit ens completum secundum speciem, sed ens in­ completum, quod est via ad speciem aliquam. Similiter etiam ex parte corruptionis sunt multae formae mediae, quae sunt formae in­ completae: non enim, separata anima, cor­ pus animalis statim resolvitur in elementa; sed hoc fit per mullas corruptiones medias, succedentibus sibi in materia multis formis imperfectis, sicut est forma corporis mortui, et postmodum putrefacti, et sic inde. Quan­ do igitur per corruptionem pervenitur in pri­ vationem cui adiungitur talis forma in mate­ ria, est corruptio simpliciter : quando vero ex privatione cui adiungitur forma imperfe­ cta, quae erat via generationis, pervenitur ad formam completam, est generatio simpliciter. 61 [4], Deinde cum dicit [60]: Alio au­ tem modo etc., ponit secundum modum. Et dicit quod alio modo erit quaedam generatio et non simpliciter, qudliscumque materia erit, idest etiam si habet aliqualem naturam id in quod est corruptio, dummodo habeat ali­ quem defectum. Illud enim cuius differentiae magis significant hoc aliquid, magis est sub­ stantia; illud autem cuius differentiae magis — 351 — L. 1, I. vin DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 61-63 significant, privationem, magis est non ens; aquae sint sensu perceptibilia, non possunt sicut calidum est quoddam praedicamentum, esse formae substantiales. idest quoddam affirmatum, sine privatione, Dicendum est ergo quod, sicut habetur ex et est species, idest forma, frigiditas autem VIII Metaphys. ( (12) (13) — 352 — S. Thom. lect. Cap. Ill, n. 20. n. sq. n. 8. Ill; Did. lib. VII. cap. III. 63-66 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. vin Ium quod sentitur esse ens. Et hoc ideo, quia dus modus. Quia spiritus, idest ventus, et aër apud eos non differt sensus ab intellectu, minus sunt secundum sensum, idest si judi­ sicut quidam posuerunt, ut dicitur in libro cetur esse rei ex hoc quod sentitur. Et ideo quaecumque simpliciter corrumpuntur, dicun­ de Anima C11): et ideo utuntur sensu ac si haberet virtutem intellectivae scientiae, quae tur, secundum tertium modum, corrumpi per est capax aliqualiter omnium entium : unde transmutationem in ea quae non sentiuntur; scibile est ens, ignotum autem non ens. generari autem simpliciter, quando transmu­ 64 [7j. Deinde cum dicit [62]: Quemad­ tantur in aliquod tangibile et palpabile, sicut quando mutantur in terram. Sed secundum modum igitur etc., ostendit falsitatem huius rei veritatem accidit contrarium. Quia aër sententiae. Et dicit quod tales, sicut existi­ mabant animalia vivere et esse in hoc quod magis est hoc aliquid et species quam terra, et est perfectius ens: et ideo, secundum veri­ actu sentiunt vel possunt sentire, ita existi­ mabant res esse in hoc quod sentiuntur vel tatem, magis est generatio simpliciter si ex possunt sentiri; ac si sensus esset perfectio terra fiat aër, quam e converso. rei sensibilis, sicut est perfectio sentientis. Et 66 [9]. Deinde cum dicit [64]: Esse qui­ in hoc quodammodo prosequebantur et de­ dem igitur etc., epilogat quae dicta sunt. Et struebant veritatem rerum. Nam cum verum dicit quod dicta est causa quare quaedam generatio sit simplex, cum tamen sit corru­ dicatur aliquid ex eo quod est, si esse rerum consisteret solum in sentiri, nulla veritas es­ ptio alicuius; et quaedam corruptio simplex, set in rebus, sed in solo sentiente. Hoc au­ cum tamen sit generatio alicuius. Haec enim tem non est verum, quod nulla veritas sit differunt per materiam, idest per id in quod aliquid transmutatur per generationem vel in rebus. Unde, subtrahentes veritatem re­ rum, dicunt non verum. corruptionem : aut quia est substantia, idest ens, vel non, sicut dicebatur in primo modo; 65 [8]. Deinde cum dicit [63]: Contingit itaque etc., comparat hunc modum secundo. i aut quia hoc magis, hoc vero non, quia sci­ licet unum est perfectius ens quam aliud, Et dicit quod aliter contingit generari sim­ quod pertinet ad secundum modum; aut quia pliciter et corrumpi secundum opinionem, materia ex qua et in quam aliquid transmu­ quae pertinet ad hunc tertium modum, et secundum rei veritatem, quam tangit secuntatur, est magis vel minus sensibilis, quod pertinet ad tertium modum. Vocat autem hic materiam, non puram, sed rem ex qua ali­ (14) Lib. III. cap. Ill, η. 1 sq.; S. Thom. lect. IV. quid generatur, vel in quam corrumpitur. — 353 “ L. I, 1. ix DÉ GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO IX. [nn. 67-72; (65-70)]. Quae sit causa differentiae generationis simpliciter et secundum quid, in his quae non ex invicem generantur. - Tres quaestiones consequentes. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 319a3 - b5) (Caput IU) 65. (20) Dicuntur autem haec quidem simpliciter generari, haec autem ali­ quid solum, non ex adinvicem gene­ ratione, secundum quem diximus nunc modum. Nunc quidem enim tantum determinatum est, quare, omni gene­ ratione existente corruptione alterius, et omni corruptione existente genera­ tione alterius, non similiter attribui­ mus generari et corrumpi in adinvi­ cem transmutabilibus. Quod autem postea dicetur, non hoc quaeret: sed quare discens quidem non dicitur sim­ pliciter generari, sed generari sciens; quod autem nascitur, generari. 66. Haec autem distincta sunt praedica­ mentis. Nam hoc quidem hoc ali­ quid significat, hoc autem quale, hoc autem quantum. Quaccumque igitur non substantiam significant, non di­ cuntur simpliciter generari, sed secun­ dum quid fieri. Sed tamen in omni­ bus simpliciter generatio secundum quod in alio ordine dicitur: puta in substantia quidem si ignis, sed non si terra; in qualitate autem si sciens, sed non quando nesciens. 67. De generari igitur haec quidem sim­ pliciter, haec autem secundum quid, et universaliter dictum est in substan­ tiis ipsis: atque item quod continuae generationis causa tanquam materia sit subiectum, quoniam transmutatur in contraria: et est alterius generatio semper in substantiis alterius corru­ ptio, et alterius corruptio alterius ge­ neratio. 68. (21) Sed nunc quaerere oportet quare generatur aliquid semper ex corruptis. Quemadmodum enim et corrumpi hoc simpliciter inquiunt, quando ad insen ■ sibile venit et non ens, similiter ge­ nerari ex non ente inquiunt, quando ex insensibili. Sive igitur subiectum aliquod subsit sive non, generatur ex non ente. Quare et similiter generatur ex non ente, et corrumpitur in non ens. Merito igitur non deficit genera­ tio: generatio enim entis corruptio est non entis, corruptio autem entis, ge­ neratio non entis. 69. (22) Sed hoc non ens simpliciter, quaeret aliquis utrum alterum con­ trariorum est, puta terra et grave non ens, ignis autem et leve ens: aut non, sed est et terra ens, non ens autem materia terrae et ignis similiter. 70. Et an alia utriusque materia sit: aut non generarentur ex invicem, neque ex contrariis (his enim existunt con­ traria, igni, terrae, aquae et aeri). Aut est quidem qualiter eadem, qua­ liter vero alia. Quod quidem enim, qualitercumque ens, subiicitur, idem est, esse autem non idem. De his igi­ tur intantum dictum est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quare etiam in his quae non generantur ex invicem, unum dicitur generari vel corrumpi simpliciter, aliud autem secundum quid. 2. Quae dicuntur generari simpliciter et quae secundum quid, pertinent ad diversa praedi­ camenta; ita quod prima significant substantiam, alia significant aliquod genus accidentis. Ge­ neratio enim est via de non esse ad esse: unde illud simpliciter generatur, quod tale esse acquirit, cui aliud esse non praesupponitur. Esse autem accidentium praesupponit aliud esse; ergo etc. - In omnibus tamen generibus diversificatur generatio simpliciter et generatio secun­ dum quid, eo modo quo in praecedenti lectione dictum est. — 354 ~ DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 67-69 id, in his ntes. L. I, 1 3. Epilogus. 4. Tres quaestiones consequentes, a) Quare semper generatio est ex corruptis? - Quia ruptio tendit in non ens, et generatio per se est ex non ente. Unde id quod est term corruptionis, est principium generationis. - Convenienter ergo non deficit successio gen tionis et corruptionis: una enim semper coniungitur alteri; nam cum generatur ens, corr pitur non ens, et cum corrumpitur ens, generatur non ens. 5. b) Utrum non ens ex quo est generatio et in quod terminatur corruptio, sit unum contrariis elementis: puta an, sicut dicebat Parmenides, terra et grave sit non ens, ignis ' et leve sit ens? - Illud non ens est materia terrae et ignis: non tamen ita quod materia non ens per se, sed per accidens, ratione nempe privationis adiunctae. 6. c) Utrum eorum quae ad invicem generantur, materia sit eadem vel diversa? - Si e alia et alia materia, puta ignis et terrae, haec non generarentur adinvicem: oportet enim quae adinvicem generantur, communicare in subiecto, quod suscipiat formam utriusqui Licet tamen materia sit eadem subiecto, non est eadem secundum esse et rationem: pj enim est sub diversis formis, et ad diversas formas ordinatur, aliud esse et aliam ratioi habet. COMMENTARHJM S. THOMAE s generatio rius corrualterius geortct quare < corruptis, rrumpi hoc 3 ad insen · imiliter ge­ nt, quando subiectum meratur ex r generatur tur in non icit generaarruptio est i entis, ge- simpliciter, terum con: grave non is: aut non, ens autem militer. ria sit: aut eem, neque cistunt cone et aeri), adeni, quaidem enim, citur, idem De his igi- ex invicem, ersa praediidentis. Ge)d tale esse aliud esse; ratio secun- 67 [1]. Postquam Philosophus ostendit quare quaedam generantur simpliciter et quaedam secundum quid, eorum quae adin­ vicem generantur, hic ostendit causam diffe­ rentiae generationis simpliciter et secundum quid, in his quae non adinvicem generan­ tur U). Et primo determinat quaestionem principa­ liter intentam [65]; secundo determinat quas­ dam quaestiones consequentes, ibi [68] : Sed nunc quaerere oportet (3) etc. Circa primum tria facit : - primo movet quaestionem [65]; secundo solvit eam, ibi [66] : Haec autem distincta sunt (3) etc.; ter­ tio epilogat quae dicta sunt, ibi [67] : De generari igitur (4) etc. Dicit ergo primo [65] quod quaedam di­ cuntur generari simpliciter, quaedam autem solum secundum quid, non secundum genera­ tionem ex invicem, ut supra (5) dictum est, ut scilicet unum eorum quae ex invicem ge­ nerantur, generetur simpliciter, aliud autem secundum quid. Hoc enim est quod supra determinatum est, quare, cum omnis gene­ ratio sit corruptio alterius, et omnis cor­ ruptio sit generatio alterius, non simili modo attribuitur generari et corrumpi in his quae adinvicem transmutantur, sed unum eorum dicitur generari vel corrumpi simpliciter, aliud autem secundum quid. Quaestio autem quae postmodum determi­ nanda est, non haec erit : sed in his quae non ex invicem transmutantur, quare unum dicitur generari simpliciter et alterum secun­ dum quid: puta, quare discens qui fit sciens, non dicitur simpliciter generari, sed secun­ dum quid, idest sciens; homo autem vel ani­ mal, quando nascitur, dicitur generari sim­ et) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. praeced. n. 4. n. sq. n. 3. Lect. praeced. n. 2. 25 — De Caelo et Munito. pliciter: et tamen manifestum est quod tum et sciens non generantur ex invicem. 68 [2], Deinde cum dicit [66]: Haec teni distincta sunt etc., solvit quaestioi nunc motam. Et dicit quod illa quorum qi dam dicuntur generari simpliciter et quaet secundum quid, sunt distincta secundum p dicamenta; ita quod unum eorum signi! hoc aliquid, idest substantiam, aliud au qualitatem, aliud autem quantitatem, et de aliis praedicamentis. Illa ergo quae significant substantiam, sed qualitatem aliquid aliorum, non dicuntur generari i pliciter, sed secundum quid: quae vero si ficant substantiam, dicuntur generari sirr citer. Cuius ratio est, quia generatio est via non esse ad esse : et ideo illud simpliciter neratur, quod acquirit esse cui non praes ponitur aliud esse. Non enim fit quod > unde quod iam est, non potest generari < pliciter, sed secundum quid. Et ideo ista ç rum esse praesupponit aliud esse, non cuntur generari simpliciter, sed secunt quid. Esse autem accidentium praesupp aliud esse, scilicet esse subiecti: esse au substantiae non praesupponit aliud esse, < subiectum formae substantialis non est actu, sed potentia. Et ideo ex hoc quod quid accipit formam substantialem, dic generari simpliciter : ex hoc autem quod cipit formam accidentalem, dicitur gene secundum quid. In omnibus tamen, scilicet substantiis accidentibus, di versifica tur generatio simp ter et secundum quid, secundum diver: ordinem vel entis ad non ens, vel entis fecti ad imperfectum, aut sensibilis ad in sibile. Unde in substantia quodammodo < tur generatio simpliciter, si generetur ig non autem si generetur terra : et in quali dicitur generatio simpliciter, si gener sciens, non autem si generetur nesciens. 69 [3]. Deinde cum dicit [67]: De g — 355 — L. 1, 1. ix DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE rari igitur etc., epilogat quae dicta sunt. Et dicit quod dictum est universaliter de acci­ dentibus et in substantiis, de hoc quod quae­ dam generantur simpliciter, et quaedam se­ cundum quid. Et etiam dictum est quod cau­ sa continuitatis generationis, per modum ma­ teriae, est subtectum, quod transmutatur in contraria. Ex hoc enim contingit quod sem­ per in substantiis alterius generatio est alterius corruptio, et e converso: nunquam enim ma­ teria est sub privatione unius formae, sine alia forma. In quibusdam autem accidentibus hoc contingit: nam corpus diaphanum est sub privatione lucis, absque hoc quod sub­ sit formae contrariae. 70 [4], Deinde cum dicit [68]: Sed nunc quaerere oportet etc., determinat tres quae­ stiones consequentes. Quarum prima est, quare semper generatur aliquid ex corruptis: quod supponit in hoc quod dixit (6), quod gene­ ratio unius est corruptio alterius. Et solvit hanc quaestionem, dicens : quia corruptio tendit in non ens, et generatio est ex non ente, ideo oportet quod generatio sit ex corruptis. Et hoc ipse probat etiam ex aliorum opinione: quia, sicut homines di­ cunt corrumpi aliquid, quando pervenit ad insensibile, quod putant esse non ens, secun­ dum tertium modum supra (7) positum; simi­ liter dicunt aliquid generari, quando ex in­ sensibili et non ente pervenit ad hoc quod sit sensibile. Patet ergo quod, secundum hunc modum, id quod est terminus corruptionis, est principium generationis. Sive ergo sit ali­ quod subiectum ex quo est generatio, sive non, semper oportet quod generatio eius sit ex non ente, quod est terminus corruptionis: hoc enim est de ratione generationis, quod sit ex non ente; quod autem illud non ens adiungatur alteri existenti, accidit generationi. Qua­ re patet quod simul aliquid generatur ex non ente, et corrumpitur in non ens, qualiter­ cumque dicatur non ens. Sic igitur idem est in quod terminatur corruptio, et ex quo est generatio: et propter hoc generatio est ex corruptis. Convenienter ergo non deficit successio ge­ nerationis et corruptionis, ut supra (8) di­ ctum est: quia generatio est quaedam corru­ ptio non entis, et corruptio est quaedam ge­ neratio non entis; et ita unum eorum semper (6) n. praeced. (7) Lect. praeced. n. 6. (8) Lect. VII. n. 6. 69-72 adiungitur alteri, cum in id ex quo unum inci­ pit, aliud terminetur. 71 [5], Secundam quaestionem ponit ibi [69] : Sed hoc non ens etc. Potest enim ali­ quis quaerere utrum istud non ens ex auo est generatio, et in quod terminatur corru­ ptio simpliciter, quod quidem est quodammo­ do ens, sit alterum contrariorum: puta quod terra et grave sit non ens, sicut posuit Par­ menides, ignis autem et leve sit ens. Et solvit quod non est ita, sed terra est ens: quia scilicet terra fit per hoc quod materia recipit quandam formam, quae facit esse in actu. Non ens ergo est materia terrae et ignis. Non tamen materia est non ens per se, sicut Plato posuit: sed est non ens per accidens, ratione privationis cui adiungitur. 72 [6J. Tertiam quaestionem ponit ibi [70] : Et an alia utriusque etc.: utrum scilicet istud non ens quod est materia, sit commu­ ne his quae adinvicem generantur. Et dicit quod si alia esset utriusque ma­ teria, scilicet ignis et terrae, non generaren­ tur adinvicem : sicut accidit illis qui posue­ runt et ignem et terram primas materias. Oportet enim ea quae ex invicem generantur, communicare in subiecto, quod suscipiat for­ mam utriusque. Et per consequens non fie­ ret transmutatio ex contrariis invicem, sicut supra (9) dictum est : quia contrarietates existunt primo et per se praedictis elementis, scilicet igni et terrae, aquae et aeri. Unde si nihil transmutaretur ex igne in aquam vel ex aëre in terram, aut e converso, nihil etiam transmutaretur ex calido in frigidum vel e converso, ut supra (10) dictum est. Subiungit tamen quod materia eorum quae transmutantur adinvicem, aliqualiter est ea­ dem, et aliqualiter alia. Subiecto enim est eadem: et hoc est quod dicit, quod id quod subiicitur est idem, qualitercumque sit ens (quia scilicet non est ens actu, sed potentia). Non est autem idem secundum esse vel ra­ tionem: aliam enim rationem et aliud esse accipit prout est sub diversis formis, et etiam secundum hoc ipsum quod ordinatur ad di­ versas formas; sicut corpus est aliud ratione secundum quod est aegrotabile, et aliud se­ cundum quod sanabile, licet sit idem sub­ iecto. Ultimo autem epilogando concludit quod de his intantum dictum est. (9) Lect. Π, n. 4. (10) ibid. — 356 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. x LECTIO X. [nn. 73-81; (71-78)]. De differentia generationis et alterationis. SCHEMA nn. 73-81 [71-78]· Postquam ostendit quare distinguitur generatio simpliciter et sec. quid, hic inquirit de differentia generationis et alterationis. N .0 8 / I) Exponit suam intentionem 73 [71]. II) Exequitur propositum 73 [72]. A) Ostendit differentiam generationis et alterationis qt. ad id quod utrumque est transmu­ tatio 73 [72]. 1) Ostendit differentiam generationis et alterationis 73 [72]. a) Ostendit in quibus sit alteratio 73 [72]. b) Ostendit in quibus sit generatio 75 [73]. j) Assignat quando est generatio 75 [75]. jj) Quando magis est generatio 76 [74]. 2) Removet quandam dubitationem 77 [75]. 2) Quantum ad subiectum quod est ens in potentia 81 [77]. B) Quantum ad subiectum [76]. 1) Quantum quod79est ens in actu 79 [76]. ■. III) Epilogando concludit ad 81 subiectum [78].utriusque II ~ 357 — L. I, DE GENERATIONE. ET CORRUPTIONE TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 319b6 - 320a7) Caput IV 71. (23) De generatione autem et alteratione dicamus quid differunt: dicimus enim has transmutationes diversas es­ se adinvicem. 72. Quoniam igitur est aliud subiectum et aliud passio quae de subiecto nata est dici, et est transmutatio utriusque horum, alteratio quidem est, quando, manente subiecto sensibili existente, transmutatur in eius passionibus, aut contrariis entibus aut mediis: puta corpus sanum est, et rursus laborat, manens idem; et metallum quandoque rotundum, quandoque angulare, idem existens. 73. Quando autem totum transmutatur, non manente aliquo sensibili ut sub­ iecto eodem, sed quasi ex semine to­ to sanguis, aut ex aqua aer, aut ex aëre omni aqua: generatio iam hoc tale, huius autem corruptio. 74. (24) Maxime autem generabitur, si transmutabitur ex insensibili in sen­ sibile aut tactu aut omnibus sensibus; puta quando aqua generatur ex aëre, aut corrumpitur in aërem; aër enim mediocriter sensibilis est. 75. In his autem si aliqua passio manet eadem contrarietatis in generato et corrupto, puta quando ex aëre aqua, si ambo diaphana aut frigida; non oportet huius alterum passionem esse in quod transmutatur. Si autem non, | 1 1 ' i I erit alteratio. Verbi gratia, musicus homo corruptus est, homo autem im­ musicus generatus est, homo autem manet id idem: si igitur huius non passio esset, sed secundum se, mu­ sica et immusica, huius quidem ge­ neratio esset, huius autem corruptio. Ideo hominis quidem haec est passio, hominis autem musici et hominis im­ musici generatio quaedam et corru­ ptio: nunc autem passio haec manen­ tis. Ideoque alteratio est secundum talia. 76. Quando quidem igitur secundum quantum est transmutatio contrarie­ tatis, augmentum et deminutio: quan­ do autem secundum locum, latio: quando autem secundum passiones et quale, alteratio est: quando autem ni­ hil manet cuius alterum passio et ac­ cidens, universaliter hoc quidem gene­ ratio est, huius autem corruptio. 77. Est autem hyle maxime quidem pro­ prium subiectum generationis et cor­ ruptionis susceptibile: modo autem aliquo et in aliis transmutationibus, quoniam omnia subiecta susceptibilia sunt contrarietatum aliquarum. 78. De generatione quidem igitur, sive est sive non est, et quomodo est, et de alteratione determinatum sit hoc modo. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quomodo generatio et alteratio differant: et primo quantum ad id quod est in utrisque terminus transmutationis. 2. In quibus sit alteratio. Duo praesupposita. Alteratio est, quando manet idem subiectum sensibile, ita quod, nulla transmutatione facta in eius substantia, fiat transmutatio in eius qualitatibus. - Quomodo sit alteratio in tertia specie qualitatis, et quomodo in aliis. 3. Quando fit generatio. Quando subiectum transmutatur non solum secundum passiones, sed etiam secundum totam rei substantiam, inquantum scilicet materia accipit novam formam substantialem, talis transmutatio est unius generatio et alterius corruptio. 4. Quando maxime fit generatio. Secundum vulgarem opinionem (cf. lect. VIII, n. 6), hoc accidit quando ex minus sensibili fit transmutatio in aliquid quod est magis sensibile. 5. Dubium. Cum quandoque eadem passio maneat in genito, quae fuit in corrupto, quae­ ritur utrum id in quod aliquid transmutatur, semper sit passio permanentis. - Resp. negative. Secus, cum ex aëre, puta, fit aqua, manente in utroque diaphano et frigido, haberetur alte­ ratio, et non generatio. Semper enim quando id in quod fit transmutatio, est passio subiecti permanentis, est alteratio : generatio autem quando id secundum quod fit transmutatio, est de essentia, seu est constitutivum subiecti quod transmutatur. Manifestatur exemplo. 6. Alia incidens dubitatio: utrum eadem numero passio possit esse in genito et in corrupto? Negative: nam remoto priori, scilicet subiecto, non remanet posterius, hoc est passio; nec idem numero accidens potest esse in duobus subiectis. Solvuntur rationes in contrarium. 7. Differentia generationis ad alterationem et ad alias transmutationes, ex parte subiecti. - ~ 358 — 73-76 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. χ Primo. In aliis transmutationibus id secundum quod fit transmutatio, semper advenit subiecto actu existent! : in generatione autem non ita. Nam forma substantialis, secundum quam est generatio et corruptio, non supponit, sed facit subiectum actu existens. 8. Hinc patet falsitas opinionis Avicebron, quod scilicet in materia est ordo formarum; ita quod primo advenit materiae forma secundum quam est substantia, postea alia secundum quam est corpus, et sic de aliis. Sequeretur enim quod prima forma, quae constituit sub­ stantiam, faceret ens actu: et ita posteriores formae advenirent subiecto permanenti, et secun­ dum eas esset magis alteratio quam generatio. - Forma superior, utpote perfectior, se sola praestat in subiecto quidquid praestarent formae inferiores. 9. Secundo. Materia prima est maxime proprium subiectum generationis et corruptionis, quia immediate substat formis substantialibus, quae per generationem et corruptionem adve­ niunt et recedunt: ex consequenti autem et mediate substat omnibus aliis transmutationibus. - Epilogus et conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 73 [1|. Postquam Philosophus ostendit > nigrum, vel de rubeo in pallidum. Ponit au­ tem duo exempla : primum scilicet cum cor­ quare est quaedam generatio simpliciter et pus animalis, idem manens, prius est sanum quaedam secundum quid, hic inquirit de dif­ et postea infirmatur; secundum est, quod aes ferentia generationis et alterationis C1). aut aliud metallum, idem manens, quando­ Et primo exponit suam intentionem [71]. que est rotundum et quandoque angulare, vel dicens quod dicendum est de generatione et alteratione, quomodo differant adinvicem : et angulos habens. Et est advertendum quod primum horum hoc ideo, quia superius (2) dictum fuit quod exemplorum pertinet ad primam speciem qua­ generatio et alteratio sunt diversae transmu­ litatis, secundum autem ad quartam: cum tationes adinvicem. tamen Philosophus in VII Physic. (fi) probet Secundo ibi [72] : Quoniam igitur est aliud quod in prima et quarta specie qualitatis non subiectum etc., exequitur propositum. est motus alterationis, sed solum in tertia, Et primo ostendit differentiam generatio­ quae dicitur passio vel passibilis qualitas: et nis et alterationis, quantum ad id secundum propter hoc forte signanter dixit quod alte­ quod utrumque est transmutatio [72]; secundo ratio est transmutatio in passionibus. quantum ad subiectum utriusque, ibi [76] : Sed dicendum est quod alteratio primo et Quando quidem igitur (3) etc. per se est in qualitatibus tertiae speciei, me·, Circa primum duo facit : primo ostendit diantibus quibus ex consequenti fit alteratio differentiam generationis et alterationis [72]; etiam in aliis; sicut per aliquam alterationem secundo removet quandam dubitationem, ibi calidi et frigidi mutatur homo de sanitate in [75] : In his autem si aliqua (4) etc. aegritudinem aut e converso, et per alteratio­ Circa primum duo facit : primo ostendit nem mollis et duri perducitur corpus ad ali­ in quibus sit alteratio [72]; secundo in qui­ quam figuram. bus sit generatio, ibi [73]: Quando autem to­ 75 [3|. Deinde cum dicit [73]: Quando tum (5) etc. autem totum etc., ostendit quando fit gene­ 74 [2], Circa primum [72] duo supponit. ratio. Quorum primum est, quod aliud est subie­ Et circa hoc duo facit: primo assignat ctum, et aliud passio quae nata est dici de quando est generatio [73]; secundo quando subiecto, sicut differunt substantia et acci­ magis est generatio, ibi [74] : Maxime autem dens. Secundum est, quod contingit in utro­ generabitur (7) etc. que horum esse transmutationem: nam quan­ Dicit ergo primo [73] quod, quando est doque fit transmutatio in ipsa substantia sutransmutatio non solum secundum passiones, biecti, quandoque autem in ipsis accidentibus. sed etiam secundum totam rei substantiam; His ergo suppositis, subiungit quod alte­ inquantum scilicet materia accipit aliam for­ ratio est, quando manet idem subiectum sen­ mam substantialem; ita scilicet quod non sibile: scilicet quando, nulla transmutatione in maneat aliquod sensibile, quasi sit idem su­ eius substantia facta, fit transmutatio in pas­ biectum numero ens actu; puta quando ex sionibus eius, scilicet in qualitatibus ipsius. toto semine generatur totus sanguis, aut ex Nec est differentia quantum ad hoc, utrum toto aëre generatur tota aqua, nulla congre­ fiai transmutatio secundum contraria extrema, gatione aut segregatione interveniente, ut vel secundum media; puta utrum de albo in Democritus posuit: talis transmutatio est unius generatio et alterius corruptio. (1) Cf. lect. VI, n. 1. 76 [4[. Deinde cum dicit [74]: Maxime (2) Lect. V, n. 7. (3> n. 7. (4) n. 5. (5) n. 3. (6) Cap. Ill; S. Thom. lect. V sq. (7) n. sq. —’ 359 — L. 1, 1. x DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE autem generabitur etc., ostendit quando ma­ xime fit generatio. Et dicit quod, secundum tertium modum supra (8) positum, qui acci­ pitur secundum opinionem multorum, maxi­ me dicitur aliquid generari, quando fit trans­ mutatio ex aliquo quod non potest bene sentiri, in aliquid quod est bene sensibile, vel secundum tactum, qui est grossior et ma­ terialior inter sensus (unde vulgares secundum ipsum maxime indicant aliquid esse sensibile, inquantum est palpabile), aut etiam secundum alios sensus; sicut cum aqua generatur ex aëre, videtur esse, secundum hunc modum, generatio simpliciter; aut quando corrumpitur in aërem, videtur esse corruptio simpliciter. Aër enim est modice sensibilis, tum propter sui raritatem, tum quia non excellit in ipso aliqua qualitas activa, sed passiva, scilicet humidum : in igne autem, qui est rarior aëre, excellit qualitas activa quae est calidum: aqua autem et est densior aëre, et excellit in ea qualitas activa quae est frigidum: terra vero est densissima omnium elementorum. 77 |5|. Deinde cum dicit [75]: In his au­ tem si aliqua etc., removet quandam dubita­ tionem. Quia enim dixerat (9) quod subiectum manet, facta transmutatione circa eius passiones, posset aliquis credere quod omne illud circa quod fit transmutatio alio manente, esset passio illius manentis. Sed ipse hoc excludit, dicens quod in his corporibus quae adinvicem transmutantur, quandoque manet aliqua passio eadem in ge­ nerato et corrupto, sicut quando ex aëre fit aqua; ambo enim sunt diaphana, idest trans­ parent!^, vel frigida (non quod aër sit natu­ raliter frigidus, sed per accidens): non ta­ men oportet quod huius permanentis, scilicet diaphani vel frigidi, alterum in quod fit trans­ mutatio, scilicet aër vel aqua, sit passio. Si autem non esset verum quod nunc dicimus, sequeretur quod quando ex aëre fit aqua, es­ set alteratio: semper enim videmus quod, quando id quod transmutatur est passio per­ manentis, est alteratio; tunc autem genera­ tio, quando id quod transmutatur non est passio permanentis. Et hoc manifestat per quoddam exemplum. Dicitur enim quod homo musicus corruptus est, quando homo amittit habitum musicae; et tunc homo immusicus, idest habens priva­ tionem musicae, generatus est: eo quod mu­ sica non est passio hominis musici, 'cum sit de ratione eius, et similiter immusica est de ratione hominis immusici. Unde homo musi­ cus non manet : sed homo manet idem nu­ mero. Si ergo musica et immusica non esset passio huius, scilicet hominis, sed esset de ra­ tione eius; tunc per transmutationem musi­ cae et immusicae, fieret unius generatio et al­ terius corruptio. Et quia hoc non est verum, ideo musica et immusica est passio hominis. (8) Lcct. VIH. n. 6. (9) n. 2. 76-79 Sed hominis musici et immusici est generatio et corruptio : et quia homo manet, ut patet, sequitur quod musica sit passio permanentis. Et ideo alteratio est secundum talia, scilicet secundum passiones permanentium. Si ergo aqua et aer essent passiones diaphani, sicut permanentis, sequeretur quod transmutatio aëris ex aqua esset alteratio. 78 [6]. Sed dubitatur utrum eadem passio numero, quae sit altera pars contrarietatis, possit esse in generato et corrupto, ut su­ pra (10) dictum est. Si enim non remaneat eadem, non erit facilior transitus in invicem eorum quae habent similitudinem : eo quod oportebit utrobique omnia removeri. Similiter videtur sequi quod simile corrumpitur a suo simili : nam generans corrumpit id quod prius erat. Si autem ponatur quod maneat eadem numero, sequitur primo quod, remoto priori, scilicet subiecto, remaneat posterius, scilicet passio: et quod idem numero accidens sit in duobus subiectis. Dicendum ergo quod non manet idem nu­ mero : sed id quod prius erat, corrumpitur per accidens corruptione subiecti, recedente forma quae erant principium talis accidentis; et advenit simile accidens, consequens for­ mam de novo advenientem. Et quia secundum hoc accidens non erat aliqua repugnantia in agendo et patiendo, facilior fuit transmuta­ tio. Nec est inconveniens quod simile cor­ rumpat suum simile per accidens, corrum­ pendo subiectum vel materiam: sic enim ma­ ior flamma consumit minorem. 79 [7], Deinde cum dicit [76]: Quando quidem igitur etc., ostendit differentiam gene­ rationis ad alterationem et ad alias transmu­ tationes, ex parte subiecti. Et primo ostendit qualiter se habeant ad subiectum quod est ens in actu [76]; secundo qualiter se habeant ad subiectum quod est ens in potentia, ibi [77]: Est autem hyle (n) etc. Dicit ergo primo [76] quod dictum est (12) quod alteratio est secundum passiones alicu­ ius permanentis: et hoc idem accidit in aliis transmutationibus, quae fiunt secundum acci­ dentia quae adveniunt subiecto existenti in actu. Quando ergo transmutatio est de con­ trario in contrarium secundum quantitatem, puta de magno in parvum aut e converso, est augmentum vel deminutio eiusdem subie­ cti permanentis: eo quod quantitas advenit subiecto existenti in actu. Quando autem transmutatio est secundum contrarietatem loci, puta sursum aut deorsum, est latio, id­ est motus localis, eiusdem corporis perma­ nentis: eo quod esse ubi advenit corpori exi­ stenti actu. Quando vero transmutatio est se­ cundum contrarietatem in passionibus (idest in passibilibus qualitatibus principaliter, et (10) n. praeccd. (11) n. 9. (12) n. 2, 5. DE 79-81 generatione ET CORRUPTIONE in aliis qualitatibus ex consequenti), tunc est alteratio eiusdem permanentis : quia etiam qualitas advenit subiecto actu existenti. Quan­ do vero nihil manet actu existens, cuius al­ terum quod transmutatur sit passio et acci­ dens quodeumque, est universaliter generatio et corruptio: eo quod forma substantialis, se­ cundum quam est generatio et corruptio, non advenit subiecto actu existenti. 80 [81. Unde patet falsam esse opinionem quam tradit Avicebron in libro Fontis Vitae, quod in materia est ordo formarum; ita quod primo materiae advenit forma secundum quam est substantia, et postea alia secundum quam est corpus, et postea alia secundum quam est animatum corpus, et sic de aliis. Cum enim idem sit constituere substantiam et facere hoc aliquid, quod pertinet ad sub­ stantiam particularem, sequeretur quod pri­ ma forma, quae constituit substantiam, face­ ret hoc aliquid, quod est subiectum actu exi­ stens: et ita formae posteriores advenirent subiecto permanenti, et secundum eas esset magis alteratio quam generatio, secundum doctrinam quam hic Aristoteles tradit. Est ergo dicendum quod, sicut supra (13) dictum est, formae substantiales differunt se­ cundum perfectius et imperfectius. Quod au­ tem est perfectius, potest quidquid potest im­ perfectius, et adhuc amplius : unde forma perfectior quae facit animatum, potest etiam facere corpus, quod facit forma imperfectior (13) Lea. VIII, n. 5. L. I, 1. x inanimati corporis. Et sic nulla forma sub­ stantialis advenit subiecto in actu existenti: nec praesupponit aliam formam communio­ rem realiter diversam, quae pertineat ad con­ siderationem Naturalis; sed solum secundum rationem, quod pertinet ad considerationem logicam. 81 [9], Deinde cum dicit [77]: Est autem hyle etc., comparat praedictas transmutatio­ nes secundum subiectum quod est tantum ens in potentia. Et dicit quod hyle, sive ma­ teria prima, est maxime proprium subiectum susceptibile generationis et corruptionis: quia, sicut dictum est (14), immediate substat for­ mis substantialibus, quae per generationem et corruptionem adveniunt et recedunt. Sed quodammodo, scilicet ex consequenti et mediate, subiicitur omnibus aliis transmuta­ tionibus: quia omnia subiecta aliarum trans­ mutationum sunt susceptibilia aliquarum contrarietatum, quae reducuntur in primam contrarietatem, quae est formae et privationis, cuius subiectum est prima materia, ut dicitur in 1 Physic. Et ideo omnia alia subiecta participant quodammodo materiam primam, inquantum ex materia, et forma componuntur. Ultimo autem epilogando concludit [78], quod determinatum sit hoc modo de genera­ tione simpliciter, utrum sit vel non sit; et si est, quomodo est: et similiter etiam de alteratione. (14) n. praeced. (15) Cap. VII. n. n. 2 sqq. — 361 — 12 sqq.: S. Thom. Icct. XIII L. 1, 1. xi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO XI. [nn. 82-86; (79-84)]. Augmentatio differt a generatione et alteratione non solum ex parte eius in quo sunt istae transmutationes, sed etiam ex parte modi quo fit ipsa transmutatio. SCHEMA Lectio X I, nn. 82-86 [79-84]. Postquam determinavit de generatione et alterationej hic determinat de augmentatione et deminutione. I) Exponit suam intentionem 82 [79]. ! II) Prosequitur suam intentionem 82 [80]. i A) Ostendit differentiam augmentation!s a generatione et alteratione 82 [80]. 1 1) Supponit unam differentiam 83 [80]. ,1 2) Inquirit de alia 84 [81]. \ a) Ponit differentiam 84 [81]. . b) Eam exponit 85 [82]. I j) Manifestat per differentiam ad motum localem rectum 85 [82]. jj) Manifestat per differentiam ad motum localem sphaericum 86 [83]. c) Epilogando concludit 86 [84]. B) Inquirit de modo augmentationis 87 [85]. DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 82 L. I, 1. xi TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 320a8 - 27) Caput V (25) De augmentatione autem reliquum est dicere, quid differat a generatione et alteratione, et quomodo augmentatur unumquodque quod augmentatur, et deminuitur quodcumque demi­ nuitur. Scrutandum itaque primum utrum solum in circa quid est eorum diffe­ rentia adinviccm: verbi gratia, quod ea quae est ex hoc in hoc transmuta­ tio, ut ex potentia substantia in actu substantiam, generatio est; quae au­ tem circa magnitudinem, augmentatio et deminutio; quae autem circa passionem, alteratio. Utrorumque au­ tem ex potentia entium in actum transmutatio dictorum est. Aut etiam modus differt transmuta­ tionis. Videtur enim quod alteratur non ex necessitate transmutans secun­ dum locum, neque quod generatur: quod augmentatur autem et deminui­ tur. 82. Alio autem modo ab eo quod fertur. Nam quod fertur universum mutat lo­ cum: quod autem augmentatur, quem­ admodum quod deducitur: hoc enim manente, particulae transmutantur se­ cundum locum. 83. Non quemadmodum quae sphaerae. Hae enim in simili loco transmutantur, manente toto: quae autem eius quod augetur, semper in ampliorem locum, in minorem autem quae eius quod deminuitur. 84. (26) Quoniam igitur transmutatio dif­ fert non solum in circa quid, sed sic, eius quod generatur et alteratur et augmentatur, manifestum est. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Post praemissa dicendum est de augmentatione. Et primo in quo ipsa differat a generatione et alteratione. - Divisio textus. 2. Prima differentia, et quidem secundum se manifesta, attenditur ex parte eius circa quod est quaelibet istarum mutationum. Est enim manifestum quod transmutatio quae est circa sub­ stantiam, est generatio vel corruptio; quae est circa magnitudinem, est augmentum vel demi­ nutio; quae vero est circa passibiles qualitates, est alteratio. - Omnis autem praedicta trans­ mutatio est ex potentia in actum: nam motus est actus existentis in potentia. 3. Ulterius differt in praedictis etiam modus trasmutationis. Nam neque quod alteratur, neque quod generatur, ex necessitate mutatur secundum locum : sed quod augetur, necesse est secundum locum mutari. Locus enim commensuratur locato, non secundum substantiam vel qualitatem, sed secundum quantitatem. - Aliqua tamen generatio et alteratio est causa quod aliquid moveatur naturaliter secundum locum. - Quomodo se habeat ad alias transmu­ tationes differentia quae est per comparationem ad motum localem. 4. Manifestatur quod illud quod augetur vel deminuitur, mutatur secundum locum. Et primo per differentiam ad motum localem rectum. Quod hoc motu fertur, totum mutat locum: sed quando aliquid augetur, totum manet in loco in quo erat prius, partes autem extenduntur et transmutantur secundum locum. 5. Secundo per differentiam ad motum localem sphaericum. Partes sphaerae, quamvis non solum ratione sed etiam subiecto mutent locum, semper, dum transmutantur, sunt in loco simili, neque maiori scilicet neque minori. Sed corporis quod augetur, semper partes exten­ duntur in maiorem locum; corporis vero quod deminuitur, semper in minorem retrahuntur. - Conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 82 [1], Postquam Philosophus determina­ vit de generatione et alteratione, hic determi­ nat de augmentatione et deminutione (’). Et primo exponit suam intentionem [79], dicens quod post generationem et alterationem, reliquum est dicere de augmentatione. (1) Cf. lect. III, n. 3. De qua duo considerare oportet: primo, in quo differat a generatione et alteratione; se­ cundo, per quem modum augmentatur et de­ minuitur unumquodque quod augmentatur vel deminuitur. Secundo ibi [80] : Scrutandum itaque pri­ mum etc., prosequitur suam intentionem. Et primo ostendit differentiam augmenta- L. 1, 1. xi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE tionis a generatione et alteratione [80]; secun­ do inquirit de modo augmentationis, ibi [85] : Circa quid autem est transmutatio (2) etc. Circa primum duo facit : primo supponit unam differentiam [80]; secundo inquirit de alia, ibi [81]: Aut etiam modus (3) etc. 83 [2j. Dicit ergo primo [80] quod pri­ mum eorum quae consideranda sunt circa augmen tat ionem, est quod oportet inquirere utrum differentia augmentationis a generatio­ ne et alteratione sit solum in circa quid, id­ est in genere circa quod est quaelibet istarum transmutationum. Haec enim differentia est manifesta : videlicet quod transmutatio quae est ex hoc in hoc, idest ex substantia ente in potentia in substantiam entem in actu, est generatio; transmutatio autem quae est circa magnitudinem, est augmentatio (per quam aliquid transmutatur de parvo in magnum) et deminutio (per quam aliquid transmutatur de magno in parvum); transmutatio autem quae est circa passiones, idest passibiles qua­ litates, est alteratio. Et quia dixerat quod generatio est trans­ mutatio ex substantia in potentia in substan­ tiam in actu, ut idem intelligatur etiam de aliis duabus mutationibus supradictis, subjun­ git quod transmutatio utrorumque praedicto­ rum, scilicet magnitudinis et passionis, est ex potentia in actum: est enim motus actus existentis in potentia, ut dicitur in II Physic. (4). 84 [3]. Deinde cum dicit [81]: Aut etiam modus etc., assignat aliam differentiam, ex modo transmutationis. Et primo ponit differentiam [81]; secundo exponit, ibi [82]: Alio autem modo (3) etc. Dicit ergo primo [81] quod in. praedictis mutationibus etiam modus transmutationis differt (non autem refert utrum haec littera legatur interrogative vel remissive). In hoc enim differt modus praedictarum transmuta­ tionum, quod id quod alteratur, non ex ne­ cessitate transmutatur secundum locum, et similiter etiam neque quod generatur: sed necesse est id quod augmentatur aut demi­ nuitur, secundum locum transmutari. Huius autem differentiae ratio est, quia locus commensuratur locato, et hoc secundum magni­ tudinem, non autem secundum qualitatem vel substantiam : et ideo necesse est quod, quando mutatur magnitudo locati, quod etiam fiat transmutatio secundum locum; non autem quando transmutatur aliquid se­ cundum substantiam vel secundum qualita­ tem. Sicut autem commensuratio locati ad lo­ cum attenditur secundum magnitudinem, ita connaturalitas attenditur secundum formam substantialem, et ex consequenti secundum aliquam qualitatem, secundum puta gravita­ ti) (3) (4) (5) Lect. sq. n. 3. Cap. I. n. 6; S. Thom. lcct. II. n. 3. n·. sq. 82-86 tem vel levitatem. Et ideo, licet generatio et alteratio possit esse sine mutatione locali, aliqua tamen generatio et alteratio est causa quod aliquid moveatur naturaliter secundum locum; puta, cum fit ignis vel terra, fit grave vel leve. Differentia autem aliarum transmutationum, per comparationem ad motum localem, non est omnino per accidens: ostensum est enim in VIII Physic. (6) quod motus localis est primus motuum et principalior, et causa alio­ rum motuum. 85 [4], Deinde cum dicit [82]: Alio au­ tem modo etc., manifestat quod dixerat, sci­ licet quod id quod augmentatur vel demi­ nuitur, mutatur secundum locum. Et primo manifestat hoc per differentiam ad motum localem rectum [82]; secundo per differentiam ad motum localem sphaericum, ibi [83]: Non quemadmodum quae sphae­ rae (7) etc. Dicit ergo primo [82] quod alio modo transmutat locum id quod augmentatur vel deminuitur, quam id quod fertur, idest mo­ vetur motu recto. Illud enim quod fertur, motu scilicet recto, universum, idest secun­ dum se totum, variat locum: illud autem quod augmentatur, mutat locum sicut illud quod deducitur, puta metallum per malleationem, vel etiam humidum in vase per infusio­ nem, sive quodcumque huiusmodi corpus; quo quidem in eodem loco manente, partes eius transmutantur secundum locum, vel per extensionem vel quocumque alio modo. 86 [5]. Deinde cum dicit [83]: Non quem­ admodum quae sphaerae etc., manifestat quod dixerat per differentiam ad motum lo­ calem sphaericum. Et dicit quod partes eius quod augmentatur, mutant quidem locum, sed non eodem modo sicut partes sphaerae. Partes enim sphaerae transmutantur, toto manente in eodem loco, scilicet subiecto (quamvis etiam totum mutet locum secun­ dum rationem, ut dicitur in VI Physic. (8)): sed partes variant locum etiam subiecto, sic­ ut pars caeli quae modo est in oriente, postmodum erit in occidente: sed tamen talis transmutatio partium sphaerae fit in simili loco, idest neque maiori neque minori. Sed partes corporis quod augetur, semper exten­ duntur in maiorem locum : partes autem eius quod deminuitur, semper retrahuntur in minorem locum. Ultimo autem epilogando concludit [84] quod manifestum est ex praedictis, quod transmutatio eius quod generatur et alteratur et augmentatur, differunt non solum in circa quid, idest ex parte generis in quo sunt istae mutationes, sed sic, idest ex parte modi transmutandi. (6) n. 3 (7) (8) — 364 —- Cap. VII, n. 2 sqq.; S. Thom. lcct. sqq. n. sq. Cap. IX. n. 2; S. Thom. lcct. XI, n. 12. XIV, DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. xii LECTIO XII. [nn. 87-90; (85-91)]. Subiectum quod augetur non esse aliquid actu incorporeum et magnitudine carens, ostenditur ratione accepta ex parte materiae, seu subiecti ipsius augmenti, prout ab ipso Philosopho consideratur. SCHEMA (Lcct. XII-XIII; nn. 87-96 [85-97]). Lectio X III, nn. 91-96 [92-97]· Lectio X II, nn. 87-90 [85-91]. Postquam ostendit differentiam augmenti a generatione et alteratione. hic incipit inquirere de modo augmenti. ' 1 1 I) Quantum ad subiectum, quod augetur 87 [85]. A) Movet quaestionem 87 [85]. 1) Proponit quid iam sit manifestum circa augmentum 87 [85]. 2) Ostendit quid restet inquirendum 87 [86]. B) Inquirit quaestionis veritatem 88 [87]. 1) Ratione accepta ex parte materiae vel subiecti 88 [87]. a) Ex parte materiae, see. quod ab ipso consideratur 88 [87]. j) Excludit quod materia sine quantitate secundum se separata existât 88 1871jj) Excludit quod materia sine magnitudine existens sit in aliquo corpore 89 [88]. jjj) Concludit propositum 90 [91]. b) Secundum quod consideratur a Platonicis 91 [92]. . a) Propter rationes praemissas 91 [92]. b) Per ipsam positionem Platonicorum 92 [93]. : c) Ostendit communiter quod dimensio vel magnitudo non potest esse materia corporum 93 [94]. . . a’) Proponit medium suae rationis 93 [94]. b’) Probat quod supposuerat 94 [95]. j) Quod materia non possit esse sine forma 94 [95]jj) Quod non possit esse sine passione 95 [96]. 2) Ratione accepta ex parte augmenti 96 [97]. 1 1 II) Quantum ad id quo aliquid augetur 97 [98]· — 365 — L. I, 1. xii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 320a27 - b!4) (Caput V) 85. (26) Circa quid autem est transmuta­ tio augmentationis et deminutionis? Circa magnitudinem autem videtur es­ se augeri ct deminui. 86. Et qualiter suscipiendum: (27) utrum ex potentia quidem magnitudine et corpore, actu vero incorporeo et sine magnitudine, generari corpus et ma­ gnitudinem. Et cum hoc dupliciter contingat dici, qualiter augmentatio fit: utrum ex separata ipsa secundum se materia, an cx existente in alio corpore. 87. Aut impossibile utrumque. Separata enim aut nullum possidebit locum, ut punctus aliquis; aut vacuum erit aut corpus non sensibile. Horum autem hoc quidem non contingit, hoc autem necesse in aliquo esse. Semper enim 88. 89. 90. 91. alicubi erit quod generatur ex eo: quapropter et illud, aut secundum se aut secundum accidens. (28) Sed si in aliquo existit, si qui­ dem separatum ita ut non illius se­ cundum se aut secundum accidens ali­ quid sit, contingunt multa impossi­ bilia. Dico autem, verbi gratia, si ge­ nerabitur aër ex aqua, non aqua erit transmutata, sed propterea quod in aqua, ut in vase, inest materia eius. Infinitas enim nihil prohibet materias esse. Quaproter et generari actu. Amplius, neque sic videtur generari aër ex aqua, ut exiens a manente. (29) Melius ergo est facere omnibus inseparatam materiam eandem et unam numero, ratione autem non unam. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Cum ex praemissis sit manifestum quod motus augmenti et decrementi est circa magnitudinem, remanet modo quaerendum qualiter fiat augmentum. Et primo ex parte subiecti quod augetur. Circa quod quaeritur utrum materia, quae est sub­ iectum augmenti, sit in potentia ad magnitudinem et corporeitatem; vel sit actu subiecta corporeitati et magnitudini. Dupliciter autem intelligi potest quod materia sit actu existens sine corporeitate et magnitudine: scilicet vel ita quod secundum se separata existât, vel ita quod sit in aliquo corpore, non tamen tanquam pars eius. 2. Subdivisio textus. Solvitur quaestio ratione accepta ex parte materiae. Et primo secun­ dum quod materia ab ipso Philosopho consideratur, a) Impossibile est materiam magnitudine carentem per se separatam existere. Oportet enim in casu alterum duorum esse: aut quod materia nullum occupet locum; aut si occupat, oportet quod detur vacuum, vel quod detur aliquod corpus non sensibile. Impossibile est autem quod sit vacuum vel corpus non sensibile. Similiter, cum id quod generatur ex aliquo, sit in eodem loco ubi fuit illud ex quo generatum est, impossibile est quod materia, ex qua generantur corpora naturalia, non sit in aliquo loco, vel per se vel per accidens: per se quidem si dicatur materia esse aliquod corpus actu, per accidens si ponatur esse ens in potentia. 3. b) Multa impossibilia contingunt, si materia separata a magnitudine ita sit in aliquo corpore, quod non sit aliquid eius, nec per se nec per accidens, sed sit in eo sicut in quodam vase. Nam 1°, in aqua, puta, si praeter materiam propriam, et etiam materia aëris, pari ratione potest esse alia et alia materia in infinitum. Sed ex qualibet materia potest aliquid actu generari. Ergo ex una et eadem aqua poterunt infinita, non solum in potentia, sed etiam in actu generari : quod est impossibile. 2° Videmus semper ex aliquo corrupto generari aliud, non autem ex permanente: oportet autem quod sensibus apparet, accipere ut princi­ pium in scientia naturali. 4. Concluditur quod materia ita inest omnibus, quod est in unoquoque actu subiecta magnitudini. — 366 — 87-89 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. 1, 1. χυ COMMENTARIUM S. THOMAE 87 [1], Postquam Philosophus ostendit , differentiam augmenti a generatione et alteratione, hic incipit inquirere de modo aug­ menti ('). Et primo quantum ad subiectum quod au­ getur [85]; secundo quantum ad id quo ali­ quid augetur, ibi [98]: Suscipiendum ita­ que (12) etc. Circa primum duo facit: primo movet quaestionem [85]; secundo inquirit quaestio­ nis veritatem, ibi [87]: Aut impossibile (34 ) etc. Circa primum duo facit. Primo [85] pro­ ponit quid ex praedictis sit manifestum cir­ ca augmentum : et quaerit circa quid sit transmutatio augmenti et deminutionis. Et respondet quod motus augmenti et deminu­ tionis videtur esse circa magnitudinem. Secundo ibi [86]: Et qualiter etc., osten­ dit quid restet inquirendum. Et dicit quod accipiendum est de cetero qualiter fiat aug­ mentum vel deminutio. Et quantum ad sub­ iectum augmenti, primo movet hanc quaestio­ nem: utrum contingat quod per augmentum generetur magnitudo et corpus, ex eo quod est in potentia ad magnitudinem et corporeitatem (ita scilicet quod sit actu incorpo­ reum et sine magnitudine), vel non. Et sub­ dividit primum membrum quaestionis. Dupli­ citer enim potest dici quod sit aliqua ma­ teria actu existens sine corporeitate et ma­ gnitudine. Unde rationabiliter quaeritur, si talis materia sit subiectum augmenti, quali­ ter ex ea augmentalio fiat: utrum scilicet ita quod ipsa materia sine corporeitate et ma­ gnitudine existens, sit secundum seipsam se­ parata existens; aut ita quod sit in aliquo corpore, non tamen pars eius (nam si esset pars eius, esset subiecta corporeitati et ma­ gnitudini ipsius). 88 [2], Deinde cum dicit [87]: Aut im­ possibile etc., determinat quaestionem mo­ tam. Et primo ratione accepta ex parte mate­ riae vel subiecti [87]; secundo ratione acce­ pta ex parte augmenti, ibi [97]: Amplius au­ tem talis (*) etc. Circa primum duo facit : primo determi­ nat praedictam quaestionem, ratione sumpta ex parte materiae, secundum quod ab ipso consideratur [87]; secundo secundum quod consideratur a Platonicis, ibi [92] : Sed ne­ que puncta (5) etc. Circa primum tria facit: primo excludit (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. praeced. n. 1. Lcct. XIV. n. sq. Lect. sq. n. 6. Lect. sq. n. 1. primum membrum secundae divisionis, sci­ licet quod materia sine quantitate secundum se separata existât [87]; secundo excludit secundum membrum secundae divisionis, sci­ licet quod materia sine magnitudine existens sit in aliquo corpore; ibi [88] : Sed si in aliquo existit (B) etc.; tertio concludit propo­ situm, ibi [91]: Melius ergo (7) etc. Dicit ergo primo [87] quod utrumque mem­ brum secundae divisionis est impossibile. Et primo hoc ostendit quantum ad hoc, quod impossibile est materiam sine magnitudine existentem per se separatam existere. Quia si sit separata, oportet alterum duorum esse, Quorum unum est quod nullum possideat locum, sicut punctus, cuius non est aliquis locus, co quod omnis locus aliquam dimen­ sionem habet. Aut oportet, si materia sine quantitate existens occupet aliquem locum, quod sit aliquis locus vacuus (nam vacuum dicimus· locum non repletum sensibili corpo­ re): vel etiam oportet quod sit quoddam corpus non sensibile (nam vacuum dicebant nihil aliud esse nisi corpus non sensibile). Oportet enim dicere vacuum corpus, propter dimensionem spatii: non sensibile autem, propter vacuitatem. Horum autem duorum alterum est impossibile, scilicet quod sit va­ cuum vel corpus non sensibile. Similiter impossibile est quod materia se­ parata existens nullum possideat locum. Ma­ teria enim est ex qua generantur corpora sensibilia : hoc autem ex quo corpora sensi­ bilia generantur, necesse est in aliquo loco esse. Semper enim videmus quod id quod ge­ neratur ex eo, est alicubi, idest in aliquo lo­ co determinato: ibidem autem est quod ge­ neratur ex aliquo, ubi fuit id ex quo gene­ ratur. Ergo oportet illud ex quo generatur aliquid, scilicet materiam, esse alicubi, vel per se vel per accidens : per se quidem se­ cundum opinionem antiquorum philosopho­ rum, ponentium materiam corporum natura­ lium esse aliquod corpus actu, puta ignem aut aërem aut aquam; per accidens autem secundum opinionem Platonis et suam, qui ponebat materiam esse ens in potentia. 89 [3|. Deinde cum dicit [88]: Sed si in aliquo existit etc., excludit secundum mem­ brum, ostendens quod materia separata a magnitudine non sit in aliquo. Et primo pro­ ponit quod intendit: et dicit quod, si ma­ teria sine magnitudine existens ita sit in ali­ quo corpore separata a substantia eius, quod non sit aliquid eius per se vel per accidens, contingunt multa impossibilia. Et manifestat (6) n. sq. (7) n. 4. — 367 — L. I, 1. xii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE hunc modum ponendi: puta si ponamus quod, quando generatur aër ex aqua, non fiat hoc per transmutationem aquae, ita sci­ licet quod materia aquae amittat formam aquae et recipiat formam aëris, sed sicut si materia aëris esset in aqua sicut in vase. Secundo ibi [89] : Infinitas enim etc., po­ nit rationem deducentes ad inconveniens. Quarum prima est quod, si in aqua, praeter materiam propriam, est etiam materia aëris, pari ratione potest etiam esse in aqua alia, et sic in infinitum, praesertim quia ex uno possibile est infinita generari successive : et ita sequeretur quod nihil prohibeat esse in­ finitas materias in aqua. Sed ex materia qua­ libet potest aliquid actu generari. Ergo se­ queretur quod infinita possint actu generari ex una et eadem aqua; ita scilicet quod quid­ quid potest generari in potentia, simul potest generari actu. Secundam rationem ponit ibi [90]: Am­ 89-90 plius neque etc. Et dicit quod non videmus aliquid sic generari ex aliquo, puta aërem ex aqua, sicut quod exit ex aliquo permanente, puta cum vinum exit a dolio non transmu­ tato : videmus enim quod aliquid generatur ex corrupto, sicut supra (8) dictum est. Opor­ tet autem id quod sensibiliter apparet, acci­ pere ut principium in scientia naturali. 90 [4|. Deinde cum dicit [91]: Melius ergo etc., concludit veritatem: dicens quod melius est dicere quod materia ita insit om­ nibus, quod non separetur ab eis, tanquam nihil eorum existens; sed quod una et eadem numero sit materia omnium, et differat so­ lum ratione, sicut supra (9) dictum est. Et secundum hoc non erit separata a magnitu­ dine, sed in unoquoque actu magnitudini subiecta. (8) Lcct. IX. n. 4. (9) Lect. IX, n. 6. — 368 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. 1, 1. xnt LECTIO ΧΠΙ. [91-96; (92-97)]. Iterum ex parte materiae, secundum quod ipsa consideratur a Platonicis, ostenditur quod nihil quod caret quocumque modo magnitudine, potest esse subiectum augmenti. - Idipsum probatur ex natura ipsius augmenti. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 320b14 - 34) (Caput V) 92. (29) Sed neque puncta ponendum neque lineas corporis esse materiam, propter easdem causas. 93. Illud autem cuius haec sunt ultima, materia erat: 94. quam nunquam sine passione possi­ bile est esse, neque sine forma. 95. (30) Generatur quidem igitur simpli­ citer alterum ex altero, quemadmo­ dum et in aliis determinatum est: et ab aliquo autem actu ente aut homo­ genous aut homoideos, verbi gratia ignis ab igne, aut homo ab homine: aut ab actu; durum enim a non duro generatur. 96. (31) Quoniam autem est materia et substantiae corporeae et corporis iam talis (corpus enim commune nullum), eadem passionis et magnitudinis est, . | I i | ratione quidem separata, loco autem non separata, nisi et passiones sint se­ parabiles. Manifestum autem est ex quaesitis quoniam augmentatio non est transmutatio ex potentia magnitudine, actu autem nullam habente magnitu­ dinem. Separatum enim esset ipsum commune: hoc autem quoniam impos­ sibile, dictum est in aliis prius. 97. Amplius autem, talis transmutatio non augmentationis est propria, sed ge­ nerationis. Augmentatio enim est existentis magnitudinis additamentum, deminutio autem minoramentum: ideo oportet habere aliquam magnitudinem quod augetur. Quapropter non ex materia sine magnitudine oportet augmentationem esse in actum magnitu­ dinis: generatio enim utique erit ma­ gis corporis, non augmentatio. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Nihil mathematicorum quocumque modo carens magnitudine, potest poni materia quae sit subiectum augmenti. - Probatur primo ex dictis in praec. lect. Nam sive puncta sive lineae ponantur subiectum magnitudinis, oportet haec omnia aut per se separatim existere, aut in aliquo corpore esse: et sic sequentur eadem inconvenientia quae supra. 2. Idipsum ostenditur ex ipsa positione Platonicorum; qui ponebant mathematica esse sub­ stantiam corporum naturalium, ita quod dimensiones essent materia corporum, termini autem dimensionum, scilicet puncta et lineae, se haberent in ratione formae. 3. Tertio ostenditur per hoc quod nihil mathematicorum potest esse materia corporum naturalium. Nam iuxta Platonicos, mathematica, sicut secundum intellectum, ita et secundum esse sunt separata a formis naturalibus et a passionibus sensibilibus; sed materia non potest ab huiusmodi formis et passionibus separari; ergo etc. 4. Probatur prima pars minoris. Quod generatur, et ex aliquo subiecto, seu materia, gene­ ratur, et per aliquod agens, cum quo convenit vel in specie vel in genere, vel saltem analo­ gice, quatenus utrumque est actu existens. - Quotupliciter contingit quod effectus non assimilatur in forma agenti. - Sicut autem unumquodque generatur ab agente aliqualiter simili, ita corrumpitur a contrario. Quia ergo generatio est ex corruptis, necesse est materiam ex qua aliquid generatur, et in quam aliquid corrumpitur, semper habere aliquam formam, per quam assimiletur vel contrarietur generanti vel corrumpenti. — 369 — L. I, 1. xiii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 91-94 Μ 5. Probatur altera pars minoris (η. 3). Materia non est nisi corporis determinati ad aliquam speciem et ad aliquod individuum. Omne autem tale corpus necesse est habere aliquam pas­ sionem, vel consequentem formam specificam, vel qualitercumque aliter advenientem. Materia ergo nequit esse separata a passionibus, nisi ponantur passiones separabiles a substantiis, quod est impossibile. - Ex omnibus praemissis manifestum est quod augmentum non est trans­ mutatio ex aliquo quod solum in potentia habeat magnitudinem. 6. Quod et alia ratione probatur (cf. lect. praeced. n. 2), ex ipsa nempe natura augmenti. Nam transmutatio quae fit ex eo quod actu nullam habet magnitudinem, non est proprie augmentum, sed generatio. De ratione enim augmenti est, quod fiat additio ad praeexistentem magnitudinem: transmutatio autem per quam materia quae est sine magnitudine in actu, pervenit ad hoc quod habeat magnitudinem actu, non est corporis augmentatio, sed generatio. COMMENTARIUM S. THOMAE 91 [1]. Supra (') Philosophus ostendit quod non est possibile subiectum augmenti esse id quod nullam habet quantitatem actu, sed in potentia tantum, sicut est materia. Et quia quidam posuerunt materiam corporum esse aliquid mathematicum, ideo Philosophus hic ostendit quod nihil tale quod caret ma­ gnitudine, potest esse subiectum augmenti (1 2). Caret autem quantitate, in genere mathe­ maticorum, punctus quidem simpliciter, linea vero secundum dimensionem latitudinis et profunditatis, superficies autem secundum dimensionem profunditatis: corpus autem habet magnitudinem secundum omnem di­ mensionem; unde est perfecta magnitudo, ut dicitur in 1 de Caelo (3). Ostendit ergo quod nihil talium quod quocumque modo caret magnitudine, potest poni materia quae sit subiectum augmenti, tripliciter. Primo quidem propter rationes praemissas [92]. Unde dicit quod neque ponendum est puncta, quae carent omnino magnitudine, esse corporis materiam, quae scilicet sit sub­ iectum augmenti; neque etiam lineas, quae secundum aliquid carent magnitudine. Et hoc propter easdem causas, idest propter ra­ tiones superius (4) assignatas: quia necesse esset puncta et lineas separatim per se exi­ stere, aut in aliquo corpore esse; et sic se­ querentur eadem quae prius. 92 [2|. Secundo ibi [93]: Illud autem etc., improbat hoc per ipsam positionem Platoni­ corum, qui ponebant quod mathematica erant substantia corporum naturalium. Et quia puncta et lineae sunt termini dimensionum, sicut forma est terminus materiae, ponebant quod illud quod per huiusmodi terminatur, esset materia corporum : ipsi autem termini magis se habent in ratione formae. Et hoc est quod dicit, quod illud, scilicet dimensio vel magnitudo, cuius haec, scilicet puncta et lineae, sunt ultima, erat materia secundum Platonicos. (1) (2) (3) (4) Lect. praeced. Cf. ibid. n. 2. Cap. 1, n. 3; S. Thom. lect. II, n. 8. Lect. praeced. n. 2. sq. 93 [3j. Tertio ibi [94]: Quam nunquam etc., ostendit communiter quod nihil horum potest esse materia corporum. Quia scilicet, secundum eos, mathematica sunt separata a formis naturalibus et passionibus sensibilibus, sicut secundum intellectum, ita et secundum esse; sed materia non potest separari a for­ mis naturalibus et passionibus sensibilibus; ergo impossibile est quod aliquid mathema­ ticorum sit materia corporum naturalium. Primo ergo proponit medium suae ratio­ nis, dicens: quam, scilicet materiam, neque possibile est esse sine passione, idest passi­ bili qualitate, neque sine forma, vel morphe, quod idem est : sine quibus tamen, secun­ dum Platonicos, sunt mathematica. 94 [4], Secundo ibi [95]: Generatur qui­ dem etc., probat quod supposuerat : et pri­ mo quod materia non possit esse sine for­ ma [95]; secundo quod non possit esse sine passione, ibi [96] : Quoniam autem est Q) etc. Dicit ergo primo [95] quod, sicut etiam in aliis libris determinatum est, puta in I Phy­ sic. (6), simpliciter generatur alterum ex al­ tero. Fit enim unumquodque ex subiecto, quod est materia. Oportet etiam quod id quod generatur, generetur ab aliquo agente ente in actu aut homogeneos, idest quod sit saltem unius generis, aut homoideos, idest quod sit unius formae vel speciei (et exemplificat quod ignis generatur ab igne sicut ab agente unius speciei, et sicut homo generatur ab homine) : aut oportet quod saltem ab ali­ quo actu existente, sive ab actione alicuius actu existentis, aliquid generetur, etiam si generans non sit simile generato in genere seu specie, sicut durum generatur a non du­ ro, puta cum lac induratur per ignem. Contingit autem quod aliquod factum non assimilatur in forma agenti, uno quidem modo, quia illud factum non primo et per se respondet facienti, sed per accidens, sive per posterius. Per accidens quidem, sicut (5) n. sq. (6) Cap. VII, n. 2 sqq.; S. Thom. lect. XII. n. 4 sqq. Mt. Angel Abbey uon St. Benedici, OregoikJE 94-96 DE generatione ET CORRUPTIONE L. 1, 1. xm musicus sanat, non inquantum est musicus, ad aliquam speciem et ad aliquod individuum. sed inquantum est medicus: sanitatis enim si­ : Omne autem tale corpus necesse est habere militudo non est musico inquantum est mu­ aliquam passionem, vel consequentem for­ mam specificam, qualis est propria passio, sicus, sed inquantum est medicus, qui per formam sanitatis quam habet in anima, facit vel qualitercumque aliter advenientem, sicut sanitatem in corpore. Per posterius autem, sunt accidentia individualia. Ergo necesse est quod eadem materia quae esL subiectum ma­ sicut cum qualitas effecta est effectus conse­ quens aliquam primarum qualitatum; sicut gnitudinis, sit etiam subiectum passionis: ita sanitas causatur ex aliqua medicina calida, quidem quod materia quae est subiectum ma­ per calorem quem facit in corpore, quamvis gnitudinis, sil ratione separata a passione in ipsa medicina non sit forma sanitatis. (sicut est alia ratio hominis et albi), loco Secundo, per hoc quod agens agit instruautem, idest subiecto, non separantur : nisi mentaliter. Instrumentum enim non agit in quis dicat quod passiones sunt separabiles a substantiis, quod est impossibile. virtute propriae formae, sed inquantum mo­ Et quia Philosophus videbatur disgressiovetur a principali agente, quod per suam nem quandam a proposito fecisse, colligit formam agit. Unde effectus assimilatur in propositum ex omnibus praemissis, dicens forma, non quidem instrumento, sed princi­ manifestum esse ex omnibus quae inquisita pali agenti; sicut domus quae fit in materia, sunt, quod augmentum non est transmutatio assimilatur domui quae est in mente aedifi­ ex aliquo quod sit in potentia ad magnitu­ cantis, non autem securi aut asciae : et homo dinem, ita quod actu nullam habeat magnitu­ generatus assimilatur in specie patri gene­ dinem. Sequeretur enim quod commune su­ ranti, non autem semini. biectum, scilicet materia prima, esset separa­ Tertio, quando materia patientis non est tum per se existens absque omni forma : proportionata ad recipiendum formam agen­ quod et nunc ostensum est esse impossibile, tis, propter illius excellentiam, sed recipit ali­ et etiam prius in aliis libris, puta in 1 Phy­ quid minus; sicut patet in animalibus quae sicorum (9). generantur sine semine ex virtute solis. Et in­ 96 [6]. Deinde cum dicit [97]: Amplius de est etiam quod effectus non assimilatur in autem talis etc., ostendit propositum ratione specie agenti remoto, sed propinquo; ut ho­ sumpta ex parte augmenti (Jo). Et dicit quod mo homini, non autem soli, quamvis homo talis transmutatio, quae scilicet fieret ex eo generet hominem et sol, ut dicitur in 11 Phy­ quod esset solum in potentia ad magnitudi­ sicorum ('}. nem, non proprie pertineret ad augmentum, Sicut autem unumquodque generatur ab sed magis ad generationem. Quia de ratione agente aliqualiter simili secundum formam, augmenti est, quod fiat additio ad praeexi­ ita corrumpitur aliquid a contrario. Et quia stentem magnitudinem: dicitur enim aliquid generatur aliquid ex corrupto, sicut supra f78) augeri, ex eo quod fit maius; quod non es­ dictum est, necesse est materiam ex qua ali­ set nisi aliquid prius esset magnum. Et per quid generatur, et in quam aliquid corrumpi­ oppositum, de ratione deminutionis est, quod tur, semper habere aliquam formam, per fiat quaedam minoratio magnitudinis praeexi­ quant assimiletur vel contrarietur generanti stentis. Unde patet quod oportet id quod au­ vel cqrriimpenti. getur, habere aliquam magnitudinem. Et sic 95 |5|. Deinde cum dicit [96]: Quoniam oportet quod augmentatio fiat, non quidem autem est etc., ostendit quod materia non sit ita quod materia quae erat sine magnitudine sine passione. Non enim materia est nisi in actu, perveniat ad hoc quod habeat ma­ substantiae corporeae: substantiae enim in­ gnitudinem in actu: hoc enim non esset aug­ corporeae immateriales sunt. Unde sequitur mentatio corporis, sed generatio, ad cuius quod omnis materia sit talis corporis, scili­ rationem pertinet quod fiat aliquid in actu, cet individualis : non enim potest esse aliquod quod prius fuit in potentia. corpus commune, quod non sit determinatum (7) Cap. II. n. 2; S. Thom. lect. IV, n. 10. (8) Lect. IX. n. 4. 26 — De Caelo et Mundo. (9) Vid. cap. VII; S. Thom. lect. XII sq. (10) Cf. lect. praeced. n. 2. — 371 “ L. 1, 1. xiv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO XIV. [nn. 97-103; (98-103)]. Dubitatio circa naturam eius quo aliquid augetur. - Solvitur alia quae­ stio interposita, utrum nempe augeatur solum id cui apponitur, vel etiam illud quod apponitur. SCHEMA (Lect. XIV-XVTT; nn. 97-118; [98-118]). Postquam determinavit de augmento ex parte eius quod augetur, hic inquirit de eo quo aliquid augetur. I) Proponit de quo est intentio 97 [98]. ,21 II) Exequitur propositum 97 [99]. >> οό I A) Proponit dubitationem principaliter intentam 97* [99]. 1) Proponit duas suppositiones 98 [99]. .0 2) Movet dubitationem 99 [100]. ‘g 7 i 3) Excludit quandam obviationem 100 [ιοί], gj B) Inquirendo interponit aliam quaestionem 102 [102]. ./ 1) Proponit eam 102 [102]. 2) Solvit eam 103 [103]. C) Solvit quaestionem principalem 104 [104]. 1) Solvit dubitationem 104 [104]. a) Ostendit qualis debeat esse solutio 104 [104]. b) Ponit solutionem 105 [105]. a’) Praemittit quaedam necessaria ad solutionem 105 [105]. b’) Ponit solutionem 106 [106]. aa) Ponit eam 106 [106]. bb) Manifestat per exemplum 107 [107]. j) Ponit manifestationem 107 [107]. jj) Ostendit in quibus partibus dicta so­ lutio sit magis manifesta 108 [108]. cc) Concludit epilogando summam solutionis 109 [109]. 2) Ostendit, dubitatione remota, quomodo fiat augmentum no [lio]. a) Determinat qualiter fiat augmentum no [no]. aa) Ostendit qualiter se habeat id quod advenit, ad id quod augetur eo adveniente no [no]. bb) Comparat augmentum aliis operationibus animae vegeta­ bilis in [ni]. a) Primo generationi in [mj. j) Ostendit similitudinem augmenti et generationis in [ni]. jj) Ostendit differentiam 112 [112]. Z>) Secundo nutrimento 113 [113]. a') Ostendit quomodo se habet id quod auget ad illud quod nutrit 113 [113]. aa) Quid sit id quod augetur, scii, quod sit quantum 113 [113]. bb) Quid sit illud quod auget 114 [114]. cc) Concludit differentiam eius quod auget et eius quod nutrit 115 [115]. j) Ponit differentiam 115 [115]. jj) Infert corollarium 116 [116]. b’) Ostendit quomodo se habet augmentum ad nutrimentum 117 [117]. b) Determinat qualiter fiat deminutio 118 [118]. — 372 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. î, I. xiv TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 320b34 - 321blO) (Caput V) 98. (32) Suscipiendum itaque magis, quasi tangentes quaestionem a principio, quali aliquo ente augmentari et deminui causas quaeramus. 99. Videtur itaque eius quod augetur quaecumque pars aucta esse, similiter autem et in deminutione minor esse generata: amplius autem, adveniente aliquo augmentari, et recedente de­ minui. 100. Necesse autem augmentari aut incor­ poreo aut corporeo. Si quidem igitur incorporeo, erit separatum quod com­ mune: impossibile est autem materiam a magnitudine esse separatam, quem­ admodum dictum est prius. Si au­ tem corporeo, duo in eodem loco corpora erunt, et quod augetur et quod auget: est autem et hoc impos­ sibile. 101. (33) Sed nec sic contingit fieri ac ge­ nerari dicere augmentationem et de­ minutionem, ut quando ex aqua aër: tunc enim maior moles generata est. Non enim augmentatio haec, sed ge­ neratio quidem eius in quod transmu­ tatur erit, corruptio autem contrarii: augmentatio autem neutrius, sed aut nullius, aut, si aliquid commune am­ borum existit, eius quod generatur et eius quod corrumpitur, verbi gratia si corpus. Aqua autem non aucta est ne­ que aër, sed hoc quidem deperiit, hoc autem generatum est: corpus autem, si quid auctum est. Sed et hoc impos­ sibile. Oportet enim salvare ratione existentia eius quod augetur et demi­ nuitur. Haec autem tria sunt. Quorum unum est, quamcumque partem ma­ iorem esse eius quod augetur magni­ tudinis, verbi gratia si caro, carnis; et adveniente aliquo; et tertium, ut salvetur et permaneat id quod augetur. 1 I : | I Cum enim generatur aliquid simpli­ citer aut corrumpitur, non manet: quod autem alteratur aut augetur aut minuitur, manet idem, sed tamen hic quidem passio, hic autem magnitudo non manet eadem. Si itaque erit prae­ dicta augmentatio, continget nullo ad­ veniente augeri, et nullo recedente de­ minui, et non manere quod augetur. Sed oportet hoc salvare: subiecta enim est augmentatio talis. 102. (34) Quaeret autem aliquis et quid est quod augetur, utrum cui apponi­ tur aliquid, aut quod apponitur. Ver­ bi gratia, si crus quod augetur, hoc fit maius, quod autem, cibus, non? Quare igitur non ambo aucta sunt? Maius enim quod apponitur et cui, quemadmodum et quando misces vi­ num aquae: similiter enim maius utrum que. 103. Aut quoniam huius quidem manet substantia, huius autem non, verbi gratia, cibi: quoniam et hic dominans dicitur in mixtione, ut quoniam vi­ num, facit enim vini opus, sed non aquae, universa mixtura. Similiter et in alteratione, si manet caro ens et quod quid est. passio autem aliqua inest eorum quae secundum se acci­ dentium, quae prius non inerat, alteratum est hoc. Quo autem alteratum est, hoc quandoque quidem nihil pas­ sum est, neque alterata est substantia: quandoque autem et illud. Sed alte­ rans et principium motus in eo quod augmentatur et alteratur. In his enim . est movens: quoniam et ingrediens ge­ neraretur utique magis, et accipiens illud corpus, verbi gratia, si ingre­ diens fiat utique spiritus. Sed corrum­ pitur hoc patiens, et movens non est in hoc. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Ad manifestandam naturam augmenti et deminutionis, praecipue investigandum est quale sit illud quo aliquid augetur vel deminuitur. - Textus divisio. 2. Duae suppositiones, a) Eius quod per se et simpliciter augetur vel deminuitur, quaelibet pars videtur fieri maior vel minor, b) Omne quod augetur vel minuitur, augetur vel minuitur adveniente vel recedente aliquo quod est actu quantum. 3. Ex his emergit dubitatio. Nam iuxta praemissas suppositiones, oportet cuilibet parti eius quod augetur, aliquid addi. Hoc autem quod additur, aut est corporeum aut incorporeum. Sed si ponatur esse incorporeum, sequitur quod materia prima sit separata ab omni quantitate corporali, quod est impossibile. Ulterius, si esset incorporeum, non posset facere maius se­ cundum quantitatem. Si autem dicatur esse corporeum, sequitur aliud impossibile, nempe quod duo corpora sint simul in eodem loco. Ad utramque ergo partem sequitur inconveniens. — 373 — L. 1, 1. xiv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 97-99 4. Obviatio contra hanc difficultatem. Augmentum fieri potest nullo alio apposito, sicut videtur contingere quando ex aqua generatur aër. - Solutio. Transmutatio aquae in aerem non est augmentum neque aëris neque aquae, neque ullius alterius quod videatur esse com­ mune aquae et aëri, nempe corporis: sed talis mutatio est corruptio aquae et generatio aëris. Oportet enim in omni eo quod augetur, salvari ea quae sunt de ratione augmenti: quorum duo supra (n. 2) posita sunt, tertium est quod illud quod augetur permaneat idem numero in suo esse. Si autem transmutatio qua ex aqua fit aër, esset augmentatio, sequeretur et quod aliquid augetur nullo adveniente, et quod id quod augetur non manet, quia neque aqua manet neque corpus : nihil enim actu ens et idem numero secundum substantiam, est commune ei quod corrumpitur et ei quod generatur. 5. Instantia. Sicut fit aliquid magis album non superaddito alio albo, sed per intensionem albedinis praeexistentis, ita absque additione alicuius corporis potest aliquid fieri maius, per hoc quod materia quae prius erat sub parvis dimensionibus, maiores dimensiones suscipit, quemadmodum manifeste apparet in condensatione et rarefactione aëris. - Solutio. Talis trans­ mutatio non est proprie augmentum, sed alteratio: fit enim secundum transmutationem passi­ bilium qualitatum, variatio autem quantitatis se habet ex consequenti. 6. Quaestio interposita. Quid sit illud quod augetur? Utrum scilicet illud solum cui aliquid apponitur, non autem quod apponitur: vel potius augetur utrumque? 7. Solutio. Quia oportet quod augetur manere secundum substantiam, ideo augetur id cui aliquid apponitur, non autem illud quod apponitur. Simile aliquid contingit in mixtione et alteratione. - In motu augmenti virtus alterans, quae est principium motus, non est in eo quod additur, sed in eo cui additur. COMMENTARIUM S. THOMAE 97 [1], Postquam Philosophus determina­ vit de augmento ex parte eius quod augetur, hic inquirit de eo quo aliquid augetur (Q. Et primo proponit de quo est intentio [98]. Et dicit quod, cum de ratione augmenti sit quod sit additamentum magnitudinis, hoc magis videtur esse suscipiendum ad praesen­ tem considerationem, sicut difficilius, quasi aliquod principium quaestionis facientes, qua­ le sit id quo aliquid augetur vel deminui­ tur; ut sic augmenti et deminutionis causas convenientes inquiramus. Secundo ibi [99] : Videtur itaque eius etc., exequitur propositum. Et primo proponit dubitationem principali­ ter intentam [99]; secundo inquirendo inter­ ponit aliam quaestionem, ibi [102]: Quaeret autem aliquis (1 2) etc.; tertio solvit quaestio­ nem principalem, ibi [104]: Quoniam au­ tem de his quaesitum est (34) etc. Circa primum tria facit : primo proponit duas suppositiones [99]; secundo movet dubi­ tationem, ibi [100]: Necesse autem augmentari (■') etc.; tertio excludit quandam obvialionem, ibi [101]: Sed nec sic contingit (5) etc. 98 [2j. Prima ergo suppositio, quam pri­ mo proponit [99], est haec: scilicet quod eius quod augetur, quaelibet pars videtur esse augmentata; et similiter de deminutione, quaeli­ bet pars eius quod deminuitur, videtur esse (1) (2) (3) (4) (5) Cf. lect. XII. n. 1. n. 6. Lect. sq. n. 3. n. 4 facta minor. Cuius ratio apparet ex eo quod dicitur in V Physic. (6). Illud enim cuius ali­ qua pars movetur, dicitur moveri secundum partem, et non simpliciter; sicut homo dicitur vulnerari secundum partem, cuius manus est vulnerata. Ad hoc ergo quod aliquid per se et simpliciter moveatur, requiritur quod quae­ libet pars eius moveatur. Quod quidem etiam in augmento, et in omnibus aliis motibus, observari oportet. Secunda suppositio est, quod omne quod augetur, augetur adveniente aliquo : et simi­ liter deminuitur aliquo recedente. Cuius ratio est, quia oportet aliquid in actum reduci per id quod est actu : unde illud quod est in po­ tentia ad maiorem quantitatem, reducitur in actum illius quantitatis per aliquid quod habet actu quantitatem illam; et hoc est quod adiicitur ei quod augetur. 99 [3], Deinde cum dicit [100]: Necesse autem augmentari etc., proponit dubitatio­ nem, quae sequitur ex duabus praemissis suppositionibus. Si enim eius quod augetur oportet quamlibet partem augeri, et omne augmentum fit per alicuius additionem, con­ sequens est quod cuilibet parti eius quod au­ getur, oporteat aliquid addi. Necesse est ergo illud quod additur, quo dicitur aliquid augeri, aut esse incorporeum aut corporeum. Et si di­ citur quod sit incorporeum, sequitur quod commune omnium generabilium et corrupti­ bilium, scilicet materia prima, sit separatum ab omni quantitate corporali. Sed sicut su­ pra (7) ostensum est, impossibile est quod (6) Cap. I, n. 1; S. Thom. lect. I, n. 2. (7) Lect. ΧΠ, n. 2. — 374 — 99-102 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. xiv materia sit separata a magnitudine : unde pa- . ratur, sed hic quidem, scilicet in alteratione, non manet eadem passio, hic autem, scilicet tet quod illud quo aliquid augetur, non po­ test esse incorporeum. Et iterum, si esset in- ! in augmento et deminutione, non manet ea­ corporeum, non esset quantum in actu: unde dem magnitudo, sed fit maior vel minor. Si sui appositione non faceret maius secundum ergo praedicta transmutatio, qua ex aqua fit quantitatem. aër, esset augmentatio, sequerentur duo con­ Si autem dicatur illud quo addito aliquid traria praedictis positionibus. augetur, esse corporeum, sequeretur duo cor­ Quorum unum est quod aliquid augetur pora simul esse in eodem loco, scilicet cor­ nullo adveniente, et deminuitur nullo rece­ pus quod augetur, et corpus additum quod dente. Aliud autem est, quod id quod auge­ tur non manet : quia neque aqua manet, ne­ auget. Non enim potest dici quod seorsum que corpus quod videtur esse commune, ma­ collocetur corpus quod^ augetur et corpus net idem numero. Unde etiam signanter su­ quod auget : quia oportet additamentum fieri cuilibet parti eius quod augetur, quod ex su­ pra dixit, si aliquid est commune: quia scili­ cet nihil actu ens, idem numero existens se­ pra dictis suppositionibus sequitur. Et hoc cundum substantiam, est commune ei quod etiam est impossibile, scilicet quod duo cor­ corrumpitur et generatur. Oportet autem pora sint simul in eodem loco : et sic sequi­ praedictas positiones salvare in omni eo quod tur inconveniens ad utramque partem quae­ augetur: hoc enim supponitur quasi princi­ stionis. pium, quod augmentatio sit talis transmuta­ 100 |4|. Deinde cum dicit 1101] : Sed nec tio, qualis supra dicta est. sic contingit etc., excludit quandam obviatio101 [5]. Sed videtur nihil prohibere ali­ nem. Posset enim aliquis dicere quod aug­ quid augeri nullo adveniente. Probat enim mentum fit nullo alio apposito; sicut quando Philosophus in IV Physic. (10) quod, sicut ex aqua generatur aër, videtur esse quoddam aliquid fit albius non superaddito alio albo, augmentum, quia fit maior quantitas. sed per intensionem albedinis praeexistentis, Sed per hunc modum non contingit fieri inquantum scilicet subiectum reducitur in augmentum seu deminutio. Talis enim trans­ actum perfectioris albedinis; ita etiam potest mutatio non est augmentum, sed est genera­ aliquid fieri maius, absque additione alicuius tio eius in quod transmutatur, scilicet aëris, corporis magnitudinem habentis, per hoc quod et corruptio eius quod transmutatur, scilicet materia quae prius erat subiectum parvis di­ aquae, quae contrahatur aëri, scilicet contramensionibus, postea fit subiectum magnis di­ rietate frigidi et calidi : non autem potest di­ mensionibus; nam idem est subiectum magni ci augmentatio neque aëris neque aquae. Sed et parvi, sicut albi et nigri. Et hoc manife­ nec ullius est augmentatio, vel erit augmenta­ ste apparet in rarefactione : rarefactio enim tio illius quod est commune utrique (si tamen contingit non solum transmutata specie, pu­ aliquid sit tale), sicut corpus videtur commu­ ta cum ex aqua generatur aër, de quo hic lo­ ne esse aëri et aquae : ut dicatur quod aqua quitur Aristoteles; sed etiam eadem specie non est augmentata neque aër, quia aqua corrupta est, et aër generatus est; sed corpus i manente, sicut si aër rarefiat vel condensetur. Dicendum est autem quod talis transmu­ est quod augetur, si aliquid ibi augmentatum tatio non potest proprie dici augmentum, sed est. Sed hoc est impossibile. Oportet enim, alteratio. Fit enim secundum transmutationem ad hoc quod aliquid dicatur augeri, quod sal­ passibilium qualitatum, scilicet rari et densi, ventur ea quae sunt de ratione eius quod variatio autem quantitatis se habet ex conse­ augetur et deminuitur. Quae quidem sunt tria. quenti : sicut ex motu qui est secundum lo­ Quorum primum est, quod etiam supra (8) cum, variatur motus secundum dextrum vel positum est, scilicet quod quaelibet pars ma­ sinistrum, non tamen dicitur motus secundum gnitudinis quae augetur, fiat maior; puta, si situm, quia variatio situs consequenter se ha­ caro augetur, quod quaelibet pars carnis fit bet ad variationem loci. maior. Secundum etiam supra (9) positum 102 [6]. Deinde cum dicit [102]: Quae­ est, scilicet quod aliquo adveniente aliquid ret autem aliquis etc., ante solutionem prae­ augetur. Tertium autem est quod nunc ponit dictae dubitationis movet aliam quaestionem. de novo, ut scilicet illud quod augetur, sal­ Et primo proponit eam [102]; secundo sol­ vetur et permaneat in suo esse. Quia enim vit eam, ibi [103]: Aut quoniam huius C1’) generatio et corruptio sunt transmutationes etc. circa substantiam, cum simpliciter aliquid ge­ Dicit ergo primo [102] quod, cum augmen­ neratur vel corrumpitur, non permanet eius tum fiat aliquo superaddito, remanet quaestio, substantia Sed aliae mutationes non sunt cir­ quid illud est quod augetur : utrum scilicet ca substantiam, sed circa ea quae adveniunt solum illud cui aliquid apponitur, non au­ substantiae, puta circa quantitatem aut qua­ tem illud quod apponitur; vel potius augetur litatem : et ideo, cum aliquid alteratur, seu utrumque. Verbi gratia, cruri alicuius animalis augetur vel deminuitur, manet idem numero apponitur aliquid, scilicet cibus: utrum ergo secundum substantiam quod augetur et alte­ (8) n. 2. (9) ibid. (10) Cap. IX. n, 6: $, Thom. lect. XIV; n. 12. (11) n. 7. — 375 — L. I, 1. xiv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE crus augetur et fit maius, cibus autem qui apponitur vel additur, non augetur, sed au­ get? Quare ergo ambo non augmentata sunt? Utrumque enim fit maius, et illud quod appo­ nitur et illud cui apponitur; sicut quando cum vino miscetur aqua, videtur utrumque au­ geri, quia utrumque fit maius eodem modo. 103 [7], Deinde cum dicit [103]: Aut quoniam huius etc., solvit quaestionem per illud quod supra (I2) positum est, scilicet quod oportet id quod augetur, manere secun­ dum substantiam. Ideo ergo unum dicitur augeri et non aliud, quoniam huius, puta cruris, cui additur, manet substantia, huius autem quod additur, puta cibi, non manet substantia: convertitur enim cibus in sub­ stantiam cius quod nutritur et augetur. Et quia in obiectione fiebat mentio de mixtione, ostendit etiam in mixtione simile esse. Nam id cuius substantia manet, dicitur esse domi­ nans in mixtione, sicut dicitur esse vinum, quando parum de aqua admiscetur multo vino : et hoc apparet ex propria operatione, quae est evidens signum speciei; tota enim mixtura facit operationem vini, scilicet cale­ faciendo et confortando, non autem facit opus aquae. Et simile est de alteratione: quia si permaneat caro in sua substantia et quod quid est, idest quidditas seu species eius, ali­ qua autem passio de numero per se acciden­ (12) n. 4. 102-103 tium adveniat, quae prius non inerat, illud quod permanet dicitur esse alteratum. Et si­ militer oportet illud quod augetur, permanere. Id autem quo aliquid alteratur, scilicet al­ terans, quandoque in nullo transmutatum est, neque secundum passionem neque secundum substantiam, sicut contingit in his quae agunt et non patiuntur, sicut corpora caelestia : quandoque vero et ipsum alterans patitur et transmutatur, sicut est in corporibus infe­ rioribus, quae agunt et patiuntur adinvicem, ut infra (13) patebit. Sed in motu augmenti, virtus alterans, et quae est principium motus, se habet ex parte augmentât! : quod tamen ita alterat, quod etiam alteratur. In his enim quae augentur, est principium motus augmen­ ti, scilicet ad alterandum et convertendum ci­ bum qui additur. Quia si hoc non esset, ci­ bus ingrediens corpus sic magis generaretur, et acciperet ad suam naturam illud corpus quod ingreditur: puta cum spiritus, idest ventus seu aër, ingreditur utrem et facit eum maiorem: vel spiritus, idest anima, ingredi­ tur corpus et conformat ipsum sibi. Sed non est ita : quinimmo cibus ingrediens corpus, patiendo a corpore animalis, corrumpitur, conversus in corpus animalis; et principium mutationis non est in hoc quod additur, sed in eo cui additur. (13) Cap. VII, n. 9 sqq. DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. I, 1. xv LECTIO XV. [nn. 104-109; (104-109)]. Solutio dubitationis in praeced. lectione propositae. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 321blO - 34) (Caput V) 104. (35) Quoniam autem de his quaesi- ! tum est sufficienter, oportet quaestio­ nis tentare solutionem invenire, sal­ vantes manere id quod augetur, et adveniente aliquo augeri, recedente autem deminui, adhuc autem quod­ cumque signum sensatum aut maius aut minus generatum esse, et non va­ cuum esse corpus, neque duas magni­ tudines in eodem loco, neque incor­ poreo augeri. 105. Suscipienda igitur causa, determinan­ tes prius, unum quidem quod anomocomera augentur cum homocomera augentur (componitur enim ex his unumquodque): deinde quod caro et os et unaquaeque talium partium, est duplex, quemadmodum et aliorum in materia speciem habentium: etenim materia dicitur et species caro aut os. 106. Quamlibet igitur partem augmentari, et adveniente aliquo, secundum qui­ dem speciem est contingens, secun­ dum autem materiam non est. 107. (36) Oportet autem intelligere que­ madmodum si aliquis mensurabit ea­ dem mensura aquam: semper enim aliud et aliud quod generatur. Sic uti­ que augmentatur materia carnis, sed non partium cuique aliquid aggencratur, sed hoc quidem defluit, hoc au­ tem advenit: formae autem et cuique speciei particulae. 108. (37) In anomoeomeris autem hoc ma­ gis manifestum, verbi gratia in manu, quoniam proportionaliter auctum est: materia enim alia ens a specie mani­ festa magis est hic quam in carne et homoeomeris. Ideo et mortui magis videtur adhuc esse caro et os, quam manus et brachium. 109. Quapropter est quidem sic, quod­ cumque carnis auctum est, est autem ut non. Secundum speciem enim cui­ cumque advenit, secundum materiam autem non. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Vera solutio oportet quod salvet omnia quae sunt de ratione rei, et excludat omnia impossibilia. Ideo quaestionis propositae (lect. praec.) talis quaerenda est solutio, per quam et salventur ea quae diximus (ibid. n. 4) ad rationem augmenti pertinere, et simul vitentur tria haec impossibilia: ut scilicet non ponamus a) neque corpus quod augetur esse vacuum, b) neque duo corpora esse simul, c) neque augmentum fieri per additionem alicuius incorporei. 2. Duo praenotanda, d) Membra dissimilium partium, puta manus aut pes, augentur per hoc quod augentur partes consimiles, nempe caro, os et alia huiusmodi. b) Sicut contingit in omnibus habentibus speciem in materia, unaquaeque carum partium quae primo dicuntur augeri, potest dupliciter accipi: nempe ut materia, quatenus in ea consideratur id quod est materiae, et ut forma seu species, quatenus in ea consideratur illud quod pertinet ad rationem speciei. - Ex ipsis verbis textus excluditur expositio Alexandri, quem plures secuti sunt. 3. Subdivisio textus. - Solutio dubitationis. Eius quod augetur quamlibet partem augeri, et adveniente aliquo augeri, verum est si intelligatur de partibus secundum speciem acceptis: non autem de partibus secundum materiam consideratis. Id enim quod augetur, oportet per­ manere: non autem permanet quaelibet pars considerata secundum materiam, sed solum se­ cundum speciem. 4. Manifestatur solutio per varia exempla. - Explanatur quomodo, augmentato corpore, — 377 — L. I, 1. xv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 104-105 augetur materia eius, non tamen quaelibet pars materiae. Item quomodo consequenter non oporteat esse incorporeum id quo corpus augetur, neque esse duo corpora simul, neque etiam esse vacuum illud quod augetur. Similiter explicatur quomodo cuilibet parti secundum speciem aliquid proportionaliter addatur, absque eo quod sequatur duo corpora esse in eodem loco. Excluditur iterum interpretatio Alexandri. 5. Praemissa autem solutio magis manifesta est in membris dissimilium partium, quam in membris similibus: nam in illis magis apparet distinctio speciei et materiae. Sunt enim propin­ quiora toti, et ideo plenius recipiunt perfectionem formae, quae est principaliter actus totius. 6. Epilogus et conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 104 [1], Postquam Philosophus movit du­ bitationem de eo quo aliquid augetur, et sol­ vit dubitationem interpositam, hic accedit ad solvendum dubitationem principalem (’). Et primo solvit dubitationem [104]; secun­ do ostendit, dubitatione remota, quomodo fiat augmentum, ibi [110]: Maius autem to­ tum (2) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit qualis debeat esse solutio [104]; secundo po­ nit solutionem, ibi [105]: Suscipienda (3) etc. Oportet autem quod vera solutio salvet omnia quae sunt de ratione rei, et omnia im­ possibilia excludat : et ideo primo ostendit quomodo intendit salvare omnia quae sunt de ratione augmenti [104]. Et dicit quod, quia sufficienter quaesitum est de praedictis, oportet tentare, idest ad hoc conatum appo­ nere, ut inveniatur talis solutio quaestionis, qua salventur tria quae supra C1) dicta sunt de ratione augmenti. Quorum primum est quod id quod augetur, permaneat: secundum est quod augmentum fiat adveniente aliquo, et deminutio aliquo recedente: tertium est auod quodlibet signum sensatum, idest quae­ libet pars sensibilis, eius quod augetur, fiat maior in augmento, aut minor in deminutione. Secundo ostendit quomodo intendit tria impossibilia vitare: primo quidem ut non po­ namus corpus quod augetur esse vacuum; se­ cundo ut non ponamus duas magnitudines, idest duo corpora, esse simul; tertio ut non ponamus augmentum fieri per additionem alicuius incorporei. Videtur enim, suppositis praedictis suppositionibus, alterum horum in­ convenientium ex necessitate sequi. Si enim augetur quaelibet pars eius quod augetur, et nihil augetur nisi adveniente aliquo, oportet quod cuilibet parti eius quod augetur, ali­ quid adveniat : si ergo illud quod advenit, non est incorporeum, oportet duo corpora esse simul, nisi ponatur corpus quod augetur esse vacuum. 105 [2]. Deinde cum dicit [105]: Susci­ pienda etc., solvit dubitationem. Et primo praemittit quaedam necessaria ad 0) '(2) (3) .44) Ct. lect. praec. n. 1. Lect. sq. n. sq. Lect. pracced. n. 4. quaestionis solutionem [105]; secundo ponit solutionem, ibi [106]: Quamlibet igitur par­ tem Q) etc. Circa primum [105] duo proponit. Circa quorum primum dicit quod oportet suscipere causam, per quam et praedicta tria salven­ tur et inconvenientia vitentur, ita, tamen quod determinemus quaedam prius. Quorum unum est quod anomoeomera, idest membra dissi­ milium partium, puta manus aut pes aut si­ milia, augentur per hoc quod partes consi­ miles augentur (quas homoeomera vocat), sic­ ut sunt caro et os et alia huiusmodi. Et hu­ ius rationem assignat, quia unumquodque membrum dissimilium partium componitur ex his quae sunt similium partium, sicut ma­ nus ex carne et osse et nervo: et ideo opor­ tet quod per augmentum partium augeatur totum. Secundo ponit quod caro et os et unaquae­ que talium partium, quae primum dicit auge­ ri. est duplex, sicut contingit in omnibus quae habent speciem in materia : nam caro vel os potest dici vel ut materia carnis, vel ut spe­ cies carnis. Hoc autem quidam sic intellexerunt, quod alia caro signata esset quae est secundum materiam, et alia quae est secundum spe­ ciem. Dicunt enim quod caro et os et quid­ quid est huiusmodi, dicitur esse secundum speciem, ex eo quod est generatum ex primo humido seminali, in quo primo fuit virtus sneciei : caro autem et os secundum materiam dicitur, ex eo quod generatur ex humido nutrimentali; quod quidem advenit primo hu­ mido seminali sicut materia quaedam eius, prout primum humidum extenditur, per alia membra, admixto sibi secundo humido, ad hoc ut compleatur quantitatis rei viventis et omnium partium eius. Et haec fuit opinio Alexandri, ut dicit Averroës in expositione huius loci, quem plures postmodum secuti sunt. Sed hoc non potest stare cum verbis Ari­ stotelis, quae hic dicuntur. Dicit enim quod caro et os et unaquaeque talium partium, est duplex, quemadmodum et aliorum in materia speciem habentium. Manifestum est autem quod speciem in materia habent non solum (5) — 378 — n. sq. 105-107 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE ista quae generantur ex semine et quae nu­ triuntur, in quibus praedictus intellectus ali­ qualiter posset sustineri, sed etiam corpora inanimata, sicut sunt lapides, aurum et ar­ gentum: vult ergo Aristoteles quod in carne et osse dicitur species et materia, sicut in la­ pide et auro, in quibus non est humidum se­ minale et nutrimentale. Et ideo dicendum est quod, secundum intentionem Aristotelis, eadem caro dicitur secundum speciem, prout in ea consideratur illud quod pertinet ad spe­ ciem carnis; et secundum materiam, prout in ea consideratur illud quod est materiae. Et eadem ratio est de omnibus aliis compositis ex materia et forma. 106 [3]. Deinde cum dicit [106] : Quam­ libet igitur partem etc., ponit solutionem. Et primo ponit eam [106]; secundo mani­ festat per exemplum, ibi [107]: Oportet au­ tem intelligere (6) etc.; tertio concludit epilogando summam solutionis, ibi [109]: Qua­ propter est quidem (7) etc. Dicit ergo primo [106] quod hoc quod su­ pra (89 ) dictum est, quod quaelibet pars au­ getur eius quod augetur, et quod unumquod­ que augetur adveniente aliquo, est verum si accipiatur pars secundum speciem: nam cui­ libet parti secundum speciem consideratae ad­ ditur aliquid tanquam permanenti, et ita quaelibet pars secundum speciem considerata augetur. Non autem cuilibet parti secundum materiam consideratae fit additio, nec quae­ libet pars secundum materiam considerata au­ getur: dictum enim est ( Cap. I. n. 8 sq.; S. Thom. lcct. II. tiones animae magis manifestae sunt in mem­ — 38O — DE GENERA HONE ET CORRUPTIONE 110 L. 1, 1. xvi LECTIO XVI. [nn. 110-112; (110-112)]. Qualiter fiat augmentum. In quo augmentum conveniat et in quo differat a generatione. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 321b35 - 322al6) (Caput V) (38) Maius autem totum generatur adveniente aliquo, quod vocatur ci­ bus, et contrario, transmutato autem in eandem speciem: verbi gratia, si sicco adveniat humidum, cum autem advenerit, transmutatur et generatur siccum. Est enim ut partim simile si­ mili augmentatur, est autem partim dissimili. (39) Quaeret autem aliquis quale oportet esse id quo augetur. Manifestum igitur utique quoniam potentia est illud: verbi gratia, si caro, potentia carnem, actu autem aliud. Corru­ pto utique hoc. caro generatum est. Non igitur hoc ipsum secundum se (generatio enim esset, non augmenta- i tio), sed quod augetur hoc. Quid ergo patiens, ab hoc auctum est? aut mix­ tum, quemadmodum si quis vino su­ perinfundat aquam, hoc autem potest vinum facere quod mixtum est; et quemadmodum ignis facit, cum ea quae uri possunt, contigerit. Ita in eo quod augetur et est actu caro, quod inest augmentativum. adveniente po­ tentia carne, facit actu carnem. Igitur simul existit: si enim seorsum, gene­ ratio est. Est enim ita ignem facere, ad existentem adiungentem ligna: sed sic quidem est augmentatio. Quando autem ipsa ligna per se incenduntur, generatio est. | i | 1 I SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Manifestum est ex praecedentibus quod in augmento totum fit maius adveniente aliquo. Hoc autem a principio quidem est contrarium ei cui advenit; sed postea transmutatur, et perducitur in eandem speciem. Unde verum est dicere et quod simile augetur simili, et quod aliquid augetur dissimili. 2. Subdivisio textus. - Similitudo augmenti et generationis. Secundum praemissa, id quo aliquid augetur, est in potentia ad id quod augetur: simul tamen est actu aliquid aliud: ideo nonnisi interveniente corruptione et generatione, potest converti in illud quod augetur. Oportet ergo augmentum fieri corrupto priori, puta pane, et generato eo quod augetur, puta carne: ct sic patet quod in augmento aliqualiter concurrit generatio. 3. Differentia augmenti et generationis. Quando augetur puta caro, fit utique quaedam generatio carnis; attamen caro non generatur secundum seipsam, seu ut aliquid separatum et per se existens, sed generatur caro in carne quae augetur. Si enim ex aliquo quod est jn potentia caro, seorsum fieret caro, esset generatio carnis, non augmentum. Manifestatur per exempla. COMMENTARIUM S. THOMAE 110 [1]. Solutis dubitationibus quae erant circa augmentum, hic Philosophus determinat modum augmenti C1). Et primo determinat qualiter fiat augmen­ (1) Cf. lect. praec. n. 1. tum [110]; secundo determinat qualiter fiat deminutio, ibi [118]: Hoc autem species si­ ne materia (2) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit (2) Lect. sq. n. 6. - SSI - L. I, I. xv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE ne necessaria dixisset, ut Averroës dicit in expositione huius loci. 108 [5]. Deinde cum dicit [108]: In anoinoeomeris etc., ostendit in quibus partibus praedicta solutio sit magis manifesta. Et di­ cit quod id quod dictum est, magis est ma­ nifestum in anomoeomeris, idest in membris dissimilium partium, puta in manu, quam videmus proportionaliter augeri : proportionabiliter enim augetur tota manus et quilibet digitus, et etiam quilibet articulus. Et hoc ideo, quia magis manifesta est distinctio spe­ ciei et materiae in huiusmodi membris, quam in carne et osse ct aliis membris similibus. Quanto enim sunt propinquiora toti, tanto plenius recipiunt perfectionem formae, quae principaliter est actus totius : unde et opera­ tiones animae magis manifestae sunt in mem- I 108-109 bris dissimilium partium, quam similium. Et ideo licet post mortem, per quam separatur anima a corpore, non solum non remaneat animal, sed etiam nulla pars animalis, nisi aequivoce, ut dicitur II de Anima (12); ta­ men videtur quod magis post mortem ani­ malis remaneat caro aut os, quam manus aut brachium, in quibus magis apparent ope­ rationes animae. 109 [6]. Deinde cum dicit [109]: Qua­ propter est quidem etc., concludit epilogando summam solutionis : scilicet quod quodam­ modo quaelibet pars carnis est aucta, scilicet accipiendo carnem secundum speciem; et quodammodo non, scilicet accipiendo carnem secundum materiam. (12) Cap. I, n. 8 sq.; S. Thom. lcct. II. - 38O — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 110 L. I, 1. xvi LECTIO XVI. [nn. 110-112; (110-112)]. Qualiter fiat augmentum. In quo augmentum conveniat et in quo differat a generatione. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 321B35 - 322al6) (Caput V) 110. (38) Maius autem totum generatur adveniente aliquo, quod vocatur ci­ bus, et contrario, transmutato autem in eandem speciem: verbi gratia, si sicco adveniat humidum, cum autem advenerit, transmutatur et generatur siccum. Est enim ut partim simile si­ mili augmentatur, est autem partim dissimili. 111. (39) Quaeret autem aliquis quale oportet esse id quo augetur. Manife­ stum igitur utique quoniam potentia est illud: verbi gratia, si caro, poten­ tia carnem, actu autem aliud. Corru­ pto utique hoc, caro generatum est. 112. Non igitur hoc ipsum secundum se (generatio enim esset, non augmenta- tio), sed quod augetur hoc. Quid ergo patiens, ab hoc auctum est? aut mix­ tum, quemadmodum si quis vino su­ perinfundat aquam, hoc autem potest vinum facere quod mixtum est; et quemadmodum ignis facit, cum ea quae uri possunt, contigerit. Ita in eo quod augetur et est actu caro, quod inest augmentativum, adveniente po­ tentia carne, facit actu carnem. Igitur simul existit: si enim seorsum, gene­ ratio est. Est enim ita ignem facere, ad existentem adiungentem ligna: sed sic quidem est augmentatio. Quando autem ipsa ligna per se incenduntur, generatio est. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Manifestum est ex praecedentibus quod in augmento totum fit maius adveniente aliquo. Hoc autem a principio quidem est contrarium ei cui advenit; sed postea transmutatur, et perducitur in eandem speciem. Unde verum est dicere et quod simile augetur simili, et quod aliquid augetur dissimili. 2. Subdivisio textus. - Similitudo augmenti et generationis. Secundum praemissa, id quo aliquid augetur, est in potentia ad id quod augetur: simul tamen est actu aliquid aliud: ideo nonnisi interveniente corruptione et generatione, potest converti in illud quod augetur. Oportet ergo augmentum fieri corrupto priori, puta pane, et generato eo quod augetur, puta carne: et sic patet quod in augmento aliqualiter concurrit generatio. 3. Differentia augmenti et generationis. Quando augetur puta caro, fit utique quaedam generatio carnis; attamen caro non generatur secundum seipsam, seu ut aliquid separatum et per se existens, sed generatur caro in carne quae augetur. Si enim ex aliquo quod est in potentia caro, seorsum fieret caro, esset generatio carnis, non augmentum. Manifestatur per exempla. COMMENTARIUM S. THOMAE 110 [1], Solutis dubitationibus quae erant circa augmentum, hic Philosophus determinat modum augmenti (Q. Et primo determinat qualiter fiat augmen­ (1) tum [110]; secundo determinat qualiter fiat deminutio, ibi [118]: Hoc autem species si­ ne materia (2) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit (2) Lcct. sq. n. 6. Cf. lect. pracc. n. 1. - - L. I, 1. xvi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE qualiter se habeat id quod advenit, ad id quod augetur eo adveniente [110]; secundo comparat augmentum aliis operationibus ani­ mae vegetabilis, ibi [111]: Quaeret autem aliquis (3) etc. Dicit ergo primo [110] quod, soluta quae­ stione de partibus eius quod augetur, utrum quaelibet augeatur vel non, manifestum est quod totum fit maius aliquo adveniente, pu­ ta cibo. Licet autem adveniens in principio sit ei contrarium cui advenit, secundum ali­ quam contrarietatem passionum, sed tamen postmodum transmutatur in eandem speciem; puta si sicco adveniat id quod est a princi­ pio humidum, quod cum advenerit, transmu­ tatur et fit siccum. Et ita quodammodo ve­ rum est dicere quod simile augetur simili, quodammodo autem verum est dicere quod aliquid augetur dissimili : nam id quo ali­ quid augetur, in principio quidem est dissi­ mile, in fine autem simile, ut dictum est. 111 [2], Deinde cum dicit [111]: Quae­ ret autem aliquis etc., comparat augmentum aliis operationibus animae vegetabilis; cuius operationes sunt tres, ut dicitur in II de Ani­ ma (456), scilicet generatio, nutrimentum et augmentum. Primo ergo comparat augmentum genera­ tioni [111]; secundo nutrimento, ibi [113]: Quantum autem universale (3) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit si­ militudinem augmenti et generationis [1111; secundo differentiam, ibi [112]: Non igitur hoc ipsum (c) etc. Movet igitur quaestionem circa primum [111], quale oporteat esse, idest cuius for­ mae, id quo augetur. Et concludit manife­ stum esse ex praemissis quod id quo aliquid augetur, est in potentia ad id quod augetur; puta, si caro est quod augetur, id quo auge­ tur oportet esse in potentia carnem: quia, sicut supra (7) dictum est, id quo aliquid augetur, est in principio dissimile, in fine au­ tem simile. Et quia nihil est in potentia ad (3) (4) (5) (6) (7) n. sq. Cap. II. n. 3. IV. n. 2; S. Thom. Icct. HI, VII. Lect. sq. n. sq. n. pracccd. 110-112 unum, quin sit in actu aliquid aliud, oportet id quo augetur caro, quod est in potentia ad carnem, esse actu aliquid aliud quam carnem, puta panis. Quod autem est actu aliquid, non fit aliud nisi per prioris corruptionem et se­ quentis generationem : oportet igitur aug­ mentum fieri corrupto eo quod prius erat actu, puta pane, et generato eo quod auge­ tur, puta carne. Et sic manifestum est quod in augmento aliqualiter concurrit generatio. 112 [3]. Deinde cum dicit [112]: Non igitur hoc ipsum etc., ostendit differentiam augmenti et generationis: dicens quod, cum in augmento sit quaedam generatio carnis, cum aliud sit augmentatio a generatione, se­ quitur quod non generetur secundum seipsum, idest separatim, quando aliquid gene­ ratur (quia sic non esset augmentum, sed generatio); sed oportet generari carnem in carnem quae augetur. Sic igitur hoc quod fit caro in eo quod augetur, est patiens, inquan­ tum scilicet transmutatur in similitudinem eius quod augetur; et ab hoc, scilicet passo et transmutato, augmentatum est vel id cui additur, vel totum mixtum. Et est simile sic­ ut si aliquis vino praeexistenti superinfundat aquam hoc modo, quod vinum sua virtute potest aquam commixtam convertere in sui naturam : tunc enim dicitur esse augmentum vini, non generatio. Cum autem liquor ali­ quis secundum se in vinum convertitur, puta uva, est vini generatio. Aliud autem exemplum ponit de igne, qui adurit corpora ustibilia sibi coniuncta. Et ita contingit in eo quod augetur, quod est actu caro, cuius virtus augmentativa id quod ad­ venit, existens in potentia ad carnem, facit actu carnem; ita tamen quod sit simul cum carne praeexistente. Si enim ex aliquo quod est in potentia caro, seorsum fieret caro, es­ set generatio carnis, non augmentum; sicut accidit cum ex virtute seminis sanguis men­ struus in carnem convertitur. Et hoc etiam accidit circa ignem : contingit enim quando­ que quod ligna igniuntur adiuncta igni prae­ existenti, et hoc est augmentatio ignis: quan­ do vero ipsa ligna incenduntur seorsum, non adiuncta aliis lignis adustis, tunc est gene­ ratio. — 3^2 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE L. 1, 1. xvji LECTIO XVII. [nn. 113-118; (113-118)]. Comparatio augmenti ad alimentum. - Quomodo fiat deminutio. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 322aI6 - 33) (Caput V) 113. (40) Quantum autem universale qui­ dem non generatur, quemadmodum nec animal nec homo nec aliquid sin­ gularium: sed ut hic universale, ita et illic quantum, caro autem aut os aut manus, et horum homoeomera: 114. adveniente quidem aliquo quanto, sed non carne quanta. 115. (41) Secundum id igitur quod poten­ tia utrumque, verbi gratia quanta caro, sic auget quidem; etenim quan­ tam oportet generari et carnem: se­ cundum id autem quod solum caro, nutrit. Etenim sic differunt cibus et augmentatio ratione. 116. Ideo nutritur quis quousque salvatur et deminuitur: augetur autem non semper. 117. Et nutrimentum augmentation! idem est quidem, esse autem aliud. Secun­ dum id enim quod est quod advenit potentia quanta caro, augmentum car­ nis est: secundum id autem quod so­ lum potentia caro, nutrimentum. 118. Hoc autem species sine materia, ut immaterialis potentia aliqua, in ma­ teria ens. Similiter autem et aliud quodeumque organum. Si autem ad­ venerit aliqua materia quae sit poten­ tia immaterialis, habens et quantum potentia, hae erunt maiores immate­ riales. (42) Si autem amplius facere non potest, sed ut aqua vino semper amplius mixta in fine aquaticum facit et aquam, tunc deminutionem faciet quanti, species autem manet. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quomodo se habet id quod auget, ad id quod nutrit. a) Quid sit id quod augetur. In augmento fit utique quantum, non tamen quantum univer­ sale; sed sicut jn ceteris generatur universale in aliquo particulari, ita in augmento generatur quantum in aliquo determinato, puta cum lit quanta caro, quantum os, etc. 2. b) Quid sit illud quod auget. Quia per augmentum non fit quantum in universali, sed fit hoc quantum, illud quod advenit alicui, puta carni, oportet quidem esse quantum in actu, non tamen debet esse actu quanta caro, sed solum in potentia. 3. c) Differentia eius quod auget et eius quod nutrit. Inquantum id quod advenit est in potentia ad hoc quod et recipiat speciem carnis et in maiorem quantitatem producatur, secun­ dum hoc auget: inquantum vero est in potentia solum ad hoc quod sit caro, secundum hoc nutrit. Differunt ergo secundum rationem augens et nutriens. 4. Corollarium. 5. Differentia inter ipsum augmentum et nutrimentum. Eliam haec duo sunt idem subiecto, sed differunt ratione, ut patet ex num. 3. 6. Quomodo fiat deminutio. In corporibus viventibus, quae proprie nutriuntur et augentur, virtus speciei, quae se habet ad cibum ut movens ad motum, dicitur species sine materia, quasi sit aliqua immaterialis potentia: quia non determinat sibi aliquam materiam signatam, quamvis sit semper in hac vel illa materia. Si ergo huic virtuti accesserit materia quae sit in potentia et ad hanc speciem et ad maiorem quantitatem, tum ipsa virtus speciei extenditur in maiorem quantitatem. Quando vero virtus iam debilitata non potest tantum de alimento convertere, quod sit in potentia vel ad aequalem quantitatem restituendam, tunc fit deminutio: ita quidem quod aliquandiu conservatur species in minori quantitate, sed finaliter etiam spe­ cies cessat. - 383 ~ L. I, 1. xvii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 113-118 COMMENTARIUM S. THOMAE 113 [1]. Postquam Philosophus compara­ [ quousque salvatur, idest quandiu conservatur vit augmentum generationi, hic comparat I in vita: quia semper oportet restitui per nu­ trimentum id quod continue solvitur; idest, augmentum alimento (*)· Et primo ostendit quomodo se habet id id quod deminuitur oportet nutriri. Non au­ tem semper animal augetur: sed quandiu ci­ quod auget ad illud quod nutrii 1113]; secun­ bus conversus in carnem potest extendi in do quomodo se habet augmentum ad nutri­ mentum, ibi LH7]: Et nutrimentum (12) etc. maiorem quantitatem. Circa primum tria facit. Primo ostendit 117 [5]. Deinde cum dicit [117]: Et nu­ trimentum etc., ostendit differentiam inter quid sit id quod augetur, idest quod sit ipsum augmentum et nutrimentum. Et dicit quantum [113]. Et dicit quod quantum uni­ versale non generatur nec fit, sicut nec ani­ quod nutrimentum est idem quod ipsum aug­ mentum, esse autem est eis aliud quasi di­ mal universale nec homo universalis nec ali­ cat: sunt idem subiecto, sed differunt ratio­ quid singularium, idest nec aliqua specierum, ne. Inquantum enim illud quod advenit est puta nec leo universalis nec bos universalis: in potentia ad utrumque, idest ad hoc quod sed sicut in illis generatur universale, scilicet sit quanta caro, secundum hoc est augmen­ in aliquo particulari, puta cum generatur hoc tum carnis: inquantum vero est in potentia animal aut hic homo, ita et illic, scilicet in solum ad hoc quod sit caro, secundum hoc augmento, generatur quantum, non quidem est nutrimentum aut cibus, ut supra (5) expo­ in universali, sed in aliquo determinato, sicut situm est. cum fit quanta caro aut os aut manus, et 118 [6|. Deinde cum dicit [II8]: Hoc au­ his similia. tem species sine materia etc., ostendit quo­ 114 [2], Secundo ibi [114]: Adveniente modo fiat deminutio (6). Ad evidentiam au­ quidem etc., ostendit quid sit illud quod au­ tem horum quae hic dicuntur, considerandum get : fit enim augmentum adveniente aliquo, est quod virtus speciei aliter se habet in re­ ut supra dictum est (34 ). Sed si per augmen­ bus viventibus, quae proprie nutriuntur et tum fieret quantum in universali, oporteret augentur, et in rebus carentibus vita, quae illud quod advenii esse quantum in potentia, neque nutriuntur neque augentur. et nullo modo in actu: sed quia non gene­ Corpora enim viventia movent seipsa, non ratur quantum in universali, sed hoc quan­ solum secundum motum localem, sed etiam tum, puta caro, oportet illud quod advenit secundum motum alterationis, puta cum ani­ esse quidem aliquid quantum in actu, non mal naturaliter sanatur; et etiam secundum autem carnem quantam, sed solum in po­ motum augmentalionis et generationis, prae­ tentia. sertim secundum quod nutrimentum est ge­ 115 [3], Tertio ibi [115]: Secundum id neratio quaedam, ut supra (7) dictum est, in­ igitur etc., concludit differentiam eius quod quantum scilicet, etsi non generetur caro se­ auget et eius quod nutrit. Et primo ponit cundum se, aggeneratur tamen carni prae­ differentiam. Et dicit quod inquantum illud existenti. Omne autem movens seipsum, ut quod advenit est in potentia ad utrumque, probatum est in VIII Physic. (8), dividitur in puta ad hoc quod sit quanta caro, ut scilicet duo, quorum unum est movens, aliud vero non solum sil aptum recipere speciem car­ motum. Unde oportet quod in re vivente sit nis, sed etiam in maiorem quantitatem pro­ aliquid motum, quod scilicet convertitur in duci, secunduni hoc auget. Ad hoc enim naturam speciei, et aliquid movens, scilicet quod sit augmentum, oportet fieri et quan­ ipsa virtus speciei convertens. Et inde est tum, ut scilicet fiat maior quantitas, et car­ quod virtus speciei in rebus viventibus non nem: quia oportet id quod advenit, in fine determinat sibi aliquam materiam signatam, assimilari, ut supra (*) dictum est. Inquan­ cum una pars effluat et alia adveniat, ut su­ tum vero illud quod advenit est in potentia pra (9) dictum est. Non potest tamen virtus solum ad hoc quod sit caro, secundum hoc speciei esse absque omni materia, sed inde­ nutrit. Sic enim differunt secundum rationem terminate in hac vel in illa : quia, ut proba­ cibus et augmentatio: nam cibus nutriens est tur in VII Metaphys. (10), virtus generantis inquantum convertitur in carnem, inquantum est forma quae est in his carnibus et in his autem suscipit maiorem quantitatem, est ossibus. augens. 116 [4], Secundo ibi [116]: Ideo nutritur (5) n. 3. etc., inferi quoddam corollarium ex eo quod 1 (6) Cf. lect. praec. n. 1. dictum est, videlicet quod aliquis nutritur (1) (2) (3) (4) Cf. lect. praec. n. 5. Lect. XIV, n. 2. Lect. praeced. n. 1. , 1 (7) Lect. praeced. n. 2 sq. (8) Cap. V, n. 8 sqq.; S. Thom. lect. X. n. 2 sqq. (9) Lect. XV, n. 3 sq. (10) S. Thom. lect. VII; Did. lib. VI. cap. VIII, η. 5 sq. - 384 — 118 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE In rebus autem inanimatis nihil tale in­ venitur: nisi forte inquantum est in eis ali­ qua similitudo augmenti et nutrimenti, puta in igne et vino, propter efficaciam virtutis activae in eis. Sic igitur virtus speciei carnis vel cuius­ cumque huiusmodi, inquantum non determi­ nat sibi aliquam materiam signatam, sed nunc salvatur in hac nunc in illa, est sicut species immaterialis. Hoc est ergo quod hic Philosophus osten­ dit, quod hoc, scilicet virtus speciei carnis, est species sine materia, ac si sit quaedam immaterialis potentia, quantum ad hoc quod non determinat sibi materiam signatam: est tamen semper in aliqua materia. Et eadem ratio est de quocumque alio organo, puta de osse aut nervo, aut quocumque huiusmodi. Si ergo advenerit aliqua materia quae sit in po­ tentia, non solum ad hanc speciem, quae quodammodo est immaterialis, sed etiam sit L. I, I. xvii in potentia ad maiorem quantitatem, hae erunt maiores immateriales, idest, ipsae vir­ tutes speciei quae sunt in carne et osse et huiusmodi, extenduntur in maiorem quanti­ tatem. Sed hoc non semper potest fieri : quia vir­ tus speciei debilitatur, cum sit in materia contrarietati subiecta, per continuam actio­ nem et passionem, et per adiunctionem ma­ teriae extraneae, quae non ita perfecte reci­ pit virtutem speciei sicut prius erat. Quando ergo non potest hoc amplius virtus speciei facere, ut scilicet tantum convertat de nutri­ mento, quod sit in potentia, non solum ad speciem et ad maiorem quantitatem, sed nec etiam ad aequalem, tunc fit deminutio quan­ titatis, et tamen conservatur species in quan­ titate minori. Et finaliter etiam species ces­ sat : sicut si aqua magis et magis vino mi­ sceatur, fiet vinum aquatum, et finaliter cor­ rumpetur vinum et fiet totaliter aqua. Hic explicit expositio S. Thomae. Continuatio per ignotum auctorem ex operibus S. Alberti Magni compilata incipit pag. 511, App. I. - 385 - IN LIBROS ARISTOTELIS M E T E O R O L O G I C O R UM EXPOSITIO 27 — be Caelo el Mundt). LIBER PRIMUS DE TRANSMUTATIONIBUS ELEMENTORUM — DE STELLIS CA­ DENTIBUS, COMETIS, LACTEO CIRCULO — DE PLUVIA, RO­ RE, PRUINA, GRANDINE — DE FONTIBUS ET FLUMINIBUS. SCHEMA (Lect. I-XVII; nn. 1-138 [1-137]). LIBER PRIM US Praemittit prooemium Lect. I; n. i [i]. Accedit ad propositum io [8], De necessariis ad cognoscendum principia transmutationis Lect. II; n. io [8], ex materia ) de cometis Lect. IXhis quae VI-VIII; 38 n. 15 l|[11]. accidunt Intentio Lect. 1I deIII; sicca XI; n. 53n. [53]15 [11]. Praemissa Lect. I generantur in III-V; alto 11n. 76 [38]-52 [52].[37]. 16 [74]. [iz]-37 1 38 [38]. I de lacteo circulo XII-XIII; / deLect. stellis cadentibus Determinat j [75J-93 Lect. [91]. I\ n. et 77 similibus I propositum ( ' 38 [38]. j / super terram, scii, de I 1 pluvia, rore, prui1 de his quae I na, et grandine f generantur 1 Lect. XIV-XV; I ex materia / n.94(92]-i22[ii9]. humida j in terra, scii, de fonI in alto i tibus et fluminibus \ 94 Γ92ΙI Lect. XVI-XVII; de particularibus n. 123 [i2o]-i38 transmutationibus elementorum \ [137]· secundum se Quae accidunt in infimo (Lib. II; infra n. 139 [138]). Incipit tractatus 15 in]· ! de transmutationibus elementorum secundum quod veniunt in compositionem mixti (Lib. IV, c. I; App. n. 308 [308]). 389 - L. I, 1. 1 M ETEOROLOGICORU M LECTIO L [nn. 1-9; (1-7)]. Intentio Aristotelis in praesenti libro - Enumeratio eorum de quibus deter­ minatum est in praecedentibus scientiae naturalis libris - De quibus sit agendum in hoc et in consequentibus libris. SCHEMA I. Lectio I ? 1-9 [1-7]. Intendens determinare de speciebus transmutationum quae accidunt circa elementa., ad manifestandam suam intentionem praemittit prooemium. / I) Enumerat ea de quibus tractatum est in libris praecedentibus 3 [1]. II) Manifestat de quibus in hoc libro sit agendum 4 [2]. A) Ponit nomen consuetum huius doctrinae 4 [2]. B) Enumerat ea quae in hac doctrina continentur 5 [3]. 1) Quae fiunt in loco supremo propinquo corpori caelesti 5 [3]. 2) Ea quae sub praedictis fiunt 6 [4]. 3) Ea quae in infimo sunt 7 [5]. 4) Ea quae ex alto in infimum descendunt 8 [6]. III) Ostendit de quibus in sequentibus libris sit agendum 9 [7]. — .39° “ 1 METEOROLOG ICOR U Μ L. I, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 338a20 - 339a9) Caput I 1. De primis quidem igitur causis na­ turae, et de omni motu naturali; ad­ huc autem de secundum superiorem lationem perornatis astris, et de ele­ mentis corporalibus, quot et quae; et de ea quae invicem permutatione, et dc generatione et corruptione com­ muni, dictum est prius. 2. Reliqua autem pars huius methodi est adhuc consideranda, quam omnes priores Meteorologiam vocabant. 3. Haec autem sunt quaccumque acci­ dunt secundum naturam quidem, inor­ dinationem tamen ea quae primi ele­ menti corporum, circa locum maxime propinquum lationi astrorum; puta de lacte ct cometis et ignitis et motis phantasmatibus. 4. Et quaecumque ponemus utique aeris esse communes passiones ct aquae. 5. Adhuc autem terrae quaecumque par­ tes, et species et passiones partium; ex quibus etiam de spiritibus et terraemotibus considerabimus omnes causas, et dc omnibus quae fiunt se­ cundum motus horum. In quibus haec quidem dubitabimus, haec autem at­ tingemus aliquo modo. Adhuc autem de fulminum casu ct typhonibus et incensionibus et aliis circularibus, quaecumque propter coa­ gulationem accidunt passiones ipso­ rum corporum. Pertranseuntes autem de his, specula­ bimur si quid possumus, secundum inductum modum, assignare de ani­ malibus et plantis, universaliterquc et singillatim. Fere enim, his dictis, finis utique factus erit omnis eius quae a principio nobis electionis. SYNOPSIS 1. Ad complementum scientiae requiritur quod non sistatur in communibus, sed procedatur usque ad subiecti species. 2. Ideo Aristoteles, postquam determinavit in communi de transmutationibus elementorum, intendit, ad complementum scientiae naturalis, in hoc libro determinare de eisdem transmu­ tationibus secundum singulas species. - Textus partitio. 3. Aristotelis prooemium. In quo primo enumerantur ea de quibus determinatum est in praecedentibus scientiae naturalis libris 4. Secundo manifestatur de quo sit agendum in praesenti libro. Et in primis explicatur eius nomen, quod Météorologie dicitur. 5. Deinde enumerantur ea de quibus in hac doctrina consideratur. Quorum a) quaedam sunt quae fiunt in supremo loco propinquo corpori caelesti. - Quae sunt ut in pluribus, non sunt dicenda a casu: nam et ipsa naturaliter fiunt. 6. b) Quaedam sub praedictis fiunt: et sunt passiones communes aëris ct aquae. 7. c) Quaedam fiunt in imo loco. 8. d) Quaedam ex alto in infimum descendunt. 9. Tertio declaratur de quo restat agendum in consequentibus scientiae naturalis libris. COMMENTARIUM S. THOMAE 1 |1 ]. Sicut in rebus naturalibus nihil est I sunt in propria ratione cius: alia vero sciens perfectum dum est in potentia, sed solum ! in universali non scit actu, sed solum in tunc simpliciter perfectum est, quando est potentia. Puta, qui cognoscit hominem so­ in ultimo actu; quando vero medio modo lum secundum quod est animal, solum scit se habens fuerit inter puram potentiam et sic partem definitionis hominis in actu, scili­ purum actum, tunc est quidem secundum cet genus eius: differentias autem constituti­ quid perfectum, non tamen simpliciter; sic vas speciei nondum scit actu, sed potentia et circa scientiam accidit. Scientia autem tantum. Unde manifestum est quod comple­ quae habetur de re tantum in universali, mentum scientiae requirit quod non sistatur non est scientia completa secundum ulti­ in communibus, sed procedatur usque ad spe­ mum actum, sed est medio modo se ha­ cies : individua enim non cadunt sub consi­ bens inter puram potentiam et ultimum deratione artis; non enim eorum est intelle­ actum. Nam aliquis sciens aliquid in uni­ ctus, sed sensus. versali, scit quidem aliquid eorum actu quae —- 391 — L. I, I. METEOROLOG1CORUM 2 [2]. Quia igitur Aristoteles in libro de Generatione determinavit de transmutationi­ bus elementorum in communi, necessarium fuit ad complementum scientiae naturalis, de­ terminare de speciebus transmutationum quae accidunt circa elementa : et de his determinat in hoc libro, qui intitulatur Meteorologicorum. Est igitur intentio eius in hoc libro deter­ minare de transmutationibus quae accidunt circa elementa, secundum singulas species. Et ad manifestandam suam intentionem, prae­ mittit prooemium. In quo tria facit: primo enim enumerat ca de quibus tractatum est in libris scientiae naturalis praecedentibus hunc librum [1]: se­ cundo manifestat de quibus in hoc libro sit agendum, ibi [2] : Reliqua autem pars hu­ ius (') etc., tertio ostendit de quibus in se­ quentibus libris restat agendum, ibi [7]: Pertranseuntes autem de his (1 2) etc. 3 [3]. Praecedunt autem hunc librum, secundum ordinem, in scientia naturali tres libri. Unde tria facit [1]. Primo ponit de quo sit actum in libro Physicorum. In quo qui­ dem, quantum ad duos primos libros eius, agitur de causis naturae: et hoc tangit, con­ cludens ex determinatione praecedentium li­ brorum, cum dicit: De primis quidem igitur causis naturae: ut intelligantur primae causae naturae prima principia, quae sunt materia, forma et privatio, et etiam quatuor genera causarum, scilicet materia, forma, agens et finis. In sequentibus autem libris Physicorum agitur de motu in generali : et hoc est quod subdit: et de omni motu naturali. Secundus scientiae naturalis liber est liber de Caelo et Mundo. In cuius prima parte, scilicet in duobus eius primis libris, agitur de caelo et stellis, quae moventur motu circulari : et quantum ad hoc dicit: adhuc autem de se­ cundum superiorem lationem perornatis astris; perornatis, idest valde ornate disposi­ tis, secundum superiorem lationem, idest se­ cundum motum circularem, quo moventur omnia corpora caelestia. In secunda autem parte huius libri, scilicet tertio et quarto li­ bro, determinat de numero elementorum et de motu locali eorum : et quantum ad hoc dicit : et de elementis corporalibus, quot et quae sint. Dicit autem elementa corporalia. ad differentiam primorum principiorum, scili­ cet materiae et formae, quae non sunt cor­ pora, sed corporum elementa seu principia : ignis autem et aqua et terra corpora sunt, et sunt aliorum corporum elementa. Tertius liber scientiae naturalis est liber de Generatione: in quo determinat de permu­ tatione elementorum in invicem, in secundo libro, et de generatione et corruptione in com­ muni in primo libro. Et hoc tangit conse­ quenter, cum dicit : et de ea quae invicem etc. (1) n. 4. (2) n. 9. 2-7 4 [4], Deinde cum dicit [2]: Reliqua au­ tem pars huius etc., manifestat de quo sit in hoc agendum. Et circa hoc duo facit: primo ponit no­ men consuetum huius doctrinae [2]; secundo enumerat ea quae in hac doctrina continen­ tur [2], Dicit ergo primo quod reliqua pars huius methodi, idest scientiae naturalis, quam prae manibus habemus, restat adhuc consi­ deranda, quam omnes priores philosophi vo­ cabant Meteorologiam, a meteoron, quod est excelsum vel elevatum, et logos, quod est sermo vel ratio: considerantur enim in hac doctrina ea quae in excelsis generantur, sicut stellae cadentes, stellae cometae, pluviae, ni­ ves, et alia huiusmodi. Quamvis et alia quae­ dam considerentur quae fiunt in imo, sicut fulmina, tcrracmotus, et alia huiusmodi : sed quia ea quae fiunt in alto, sunt mirabiliora et magis desiderata, ideo ab eis tota doctri­ na nomen accepit. 5 [5], Secundo ibi [3]: Haec autem sunt etc., enumerat ca de quibus in hac doctrina consideratur. Quae videntur in quatuor di­ stingui. Quaedam enim sunt quae fiunt in lo­ co supremo propinquo corpori caelesti : et haec primo tangit, cum dicit : Haec autem sunt, scilicet de quibus adhuc restat consi­ derandum, quaccumque accidunt quidem se­ cundum naturam, sed inordinatam, et casua­ liter, ut quidam putabant. Natura tamen inor­ dinatior non est natura illa quae est primi elementi corporum, idest corporis caelestis; quod dicitur elementum, quia est pars totius universi corporalis, licet non veniat in com­ positionem corporis mixti, sicut elementa. Est autem natura secundum quam haec ac­ cidunt, inordinatior natura caelestis corporis: quia ea quae sunt in caelesti corpore, semper similiter se habent, in huiusmodi autem trans­ mutationibus inferiorum corporum, accidit multa varietas. Propter quam quidam credide­ runt quod haec non a natura, sed a casu ac­ ciderent, non considerantes quod naturaliter fiunt non solum ca quae sunt semper, sed etiam quae sunt ut in pluribus. Haec, in­ quam, accidunt circa locum maxime propin­ quum lationi astrorum, idest astris circulari­ ter motis. Et hoc ponit ad differentiam sub­ sequendum. Et exemplificat, dicens: puta de lacte, idest de lacteo circulo qui galaxia dici­ tur. et stellis quae cometae dicuntur, et phan­ tasmatibus, idest apparitionibus, ignitis et motis, quae dicuntur stellae cadentes. 6 [6]. Secundo cum dicit [4]: Et quae­ cumque ponemus etc., enumerat ea quae sub praedictis fiunt; scilicet quaecumque ponuntur esse passiones communes aëris et aquae, quia ex materia aquea in loco aëris generantur, vaporibus in aquam transmutatis. 7 [7]. Tertio cum dicit [5]: Adhuc autem terrae etc., enumerat ea quae in infimo sunt. Et dicit : Adhuc autem oportet dicere de his quae sunt partes terrae, puta oriens, occidens, — .392 — 7-9 METEOROLOG1CORUM septentrio, meridies; et quae sunt species, puta quod quaedam terra est calida et are­ nosa, quaedam frigida et calcata; et passio­ nes partium terrae, puta quod quaedam est sulphurea, quaedam lapidosa, vel aliquo mo­ do dissoluta. Ex quibus terrae rationibus considerabimus omnes causas spirituum, id­ est ventorum, quorum differentia attenditur secundum diversitatem terrae. Similiter de terraemotibus, quorum etiam causae assignan­ tur ex diversa specie terrae; et de omnibus quae fiunt secundum motus horum, idest ven­ torum et terraemotuum. In quibus non om­ nia perfecte et secundum certitudinem trade­ re possumus, sed quaedam sub dubitatione relinquemus, ad utramque partem rationem inducentes: in quibusdam vero veritatem at­ tingemus aliquo modo. 8 Γ81. Quarto ibi [6]: Adhuc autem de fulminum casu etc., enumerat ea quae ex al­ to in infimum descendunt, ex ventis causata, dicens: Adhuc autem dicemus de casu ful­ minum et typhonibus (qui dicuntur siphones), et incensionibus quae circa huiusmodi typho­ nes accidunt, et aliis circularibus, quaecum­ L. I, 1. i que propter coagulationem accidunt passio­ nes ipsorum corporum, scilicet elementorum. Dicit autem hoc, quia typhones ex materia compacta generantur cum quadam rotatione; et multa aha similia accidunt typhonibus, ex materia coagulatione compacta, cum quadam circulatione. Vel potest hoc referri ad iridem et halonem (idest circulum continentem so­ lem et lunam et stellas), quae accidunt ex reverberatione radiorum ad aliquam mate­ riam spissam. , . . '* 9 [9]. Deinde cum dicit [7]: Pertranseuntes autem de his etc., ponit de quo restat agendum in libris sequentibus. Et dicit quod postquam pertransiverimus de his quae dicta sunt, tunc speculabimur, secundum nostrum posse, modo inducto in libris praecedentibus, scilicet non tantum recitando opiniones alio­ rum sed etiam causas inquirendo, de anima­ libus et plantis, et in universali et secundum singulas species. Et tunc fere erit finis scien­ tiae naturalis, quam a principio elegimus tradere. Dicit autem fere, quia non omnia naturalia ab homine cognosci possunt. — 393 — L. I, 1. n M ETEOROLOGICORU M LECTIO II. [nn. 10-14; (8-10)]. Principia naturalium transmutationum quas oportet in hoc libro considerare. Quomodo se habeant adinvicem in causando. SCHEMA Lectio IL nn. 10-14 [8-10]. Posito prooemio, hic incipit ad suum propositum ostendendum. I) De necessariis ad cognoscendum principia transmutationis io [8]. A) Enumerat principia, et differentiam eorum ad invicem n [8]. B) Ostendit quomodo se habeant ad invicem in causando 12 [9]. 1) Prima ratio 13 [9]. 2) Secunda ratio 14 [10]. II) Incipit de eis tractare 15 [n]. — 394 — METEOROLOGICORUM 10 L. I, I. ii TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 339a9 - 32) (Caput Hic igitur incipientes, ipsis primo. dicamus de Caput II Quoniam enim determinatum est prius a nobis unum quidem princi­ pium corporum ex quibus constat cir­ culariter latorum corporum natura; alia autem quatuor corpora, propter quatuor principia; quorum duplicem esse dicimus motum, hunc quidem a medio, hunc autem ad medium; qua­ tuor autem existentibus, igne et aëre et aqua et terra, omnibus quidem his supereminens esse ignem, substans autem terram; duo autem quae ad ipsa his proportionaliter se habent, aërem quidem igni propinquiorem aliis, aquam autem terrae: qui ita­ que circa terram totus mundus, ex D his constat corporibus, de quo acci­ dentes passiones dicimus esse sumen­ dum. 9. Est autem ex necessitate continuus iste superioribus lationibus, ut omnis ipsius virtus gubernetur inde. Unde enim motus principium omnibus, il­ lam causam putandum primam. 10. Adhuc autem hic quidem perpetuus et finem non habens motus in loco, sed semper in fine: haec autem cor­ pora omnia finitis distant locis abinvicem. Quare accidentium circa ipsum, ignem quidem et terram et syngenea his, ut in materiae specie eorum quae fiunt causas oportet putare (subie­ ctum enim et patiens appellamus hoc modo); quod autem sic causa ut unde motus principium, cam quae semper motorum causandum virtutem. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Inter principia corporalia, unum est quod appellatur quinta essentia, ex quo omnia cor­ pora caelestia formantur. Corporum autem inferiorum sunt quatuor principia -corporalia, ignis, aër, aqua et terra : quatuor enim tantum sunt possibiles combinationes primarum qua­ litatum, scilicet calidi et frigidi, humidi et sicci, quae sunt principia agendi et patiendi. Horum autem quatuor corporum sunt duo motus, a medio scilicet et ad medium. Unde triplex est motus corporum: ad medium, qui est gravium; a medio, qui est levium; et circa medium, qui est corporum caelestium. Levia autem et gravia differunt : nam ignis est levis simpliciter, terra est simpliciter gravis, aër vero et aqua sunt secundum quid gravia et levia. Ex quatuor ergo corporibus consistit mundus iste qui est circa terram, et cuius passiones oportet in hoc libro considerare. 3. Quomodo praedicta principia se habeant adinvicem in causando. Necesse est mundum dementarem esse contiguum superioribus corporibus: tum quia nequit dari vacuum; tum quia virtus inferioris mundi gubernatur a superioribus corporibus, quod non esset nisi cor­ pora inferiora et superiora se tangerent. 4. Quod autem mundus inferior moveatur et regatur a superiori, dupliciter ostenditur. a) Causa movens est prima causa (respectu scilicet causae materialis et formalis); sed inter corpora naturalia corpus caeleste est prima causa, ut patet ex eius incorruptibilitate et nobi­ litate; ergo etc. 5. b) Motus caelestis corporis est perpetuus, ut apparet ex ipsa dispositione circularis loci: motus autem inferiorum corporum, cum sint recti, nequeunt esse perpetui. Quod autem est perpetuum, convenienter est motivum eorum quae non sunt semper. Ergo quatuor elementa oportet putare causas eorum quae accidunt circa inferiorem mundum, per modum causae ma­ terialis: sed causam per modum moventis, existimandum est esse illam virtutem quae est caelestium corporum. COMMENTARIUM S. THOMAE 10 [1J. Completo prooemio, in quo Phi­ losophus suam intentionem manifestavit, hic incipit procedere ad suum propositum osten­ dendum. Et dividitur in duas partes: in prima re­ sumit ea quae sunt necessaria ad cognoscen­ dum principia transmutationum de quibus in hoc libro tractaturus est [8]; in secunda in- — 395 — L. I, 1. n METEOROLOG1CORUM cipit de eis tractare, ibi [11]: Resumentes igi­ tur eas (·) etc. Circa primum duo facit: primo enumerat principia harum transmutationum, et diffe­ rentiam eorum adinvicem [8]; secundo osten­ dit quomodo se habeant adinvicem in cau­ sando, ibi [9] : Est autem ex necessitate con­ tinuus (1 2) etc. 11 [2]. Dicit ergo primo [8] quod prius determinatum est, tam in libro de Caelo (34) quam in libro de Generatione (’), quod inter alia principia corporalia quae sunt principia aliorum corporum, unum est principium illo­ rum corporum ex quibus constituitur natura corporum circulariter motorum, scilicet sphae­ rarum et stellarum : hoc autem principium dicit ipsam quintam essentiam, ex quo om­ nia huiusmodi formantur. Alia vero princi­ pia corporum inferiorum sunt quatuor, pro­ pter primas tangibiles qualitates, quae sunt principia agendi et patiendi, scilicet calidum, frigidum, humidum et siccum, quarum sunt tantum quatuor possibiles combinationes : nam calidum et siccum est ignis, calidum et humidum est aer, frigidum et humidum aqua, frigidum et siccum terra; calidum vero et fri­ gidum, vel humidum et siccum aliquid esse, impossibile est. Horum autem quatuor corporum sunt duo motus: unus quidem qui est a medio mundi sursum, qui est motus levium, scilicet ignis et aëris; alius autem motus est ad medium, qui est motus gravium, scilicet terrae et aquae. Et sic est triplex motus corporum: scilicet ad medium, qui est gravium; a me­ dio, qui est levium; et circa medium, qui est corporum caelestium, quae neque sunt gra­ via neque levia. Levium autem et gravium est quaedam differentia. Nam aliquid est leve simpliciter, scilicet ignis, qui supereminet om­ nibus; aliquid autem est grave simpliciter, scilicet terra, quae subsidet omnibus; alia ve­ ro duo sunt secundum quid gravia et levia : nam aër est levis respectu terrae et aquae, gravis vero respectu ignis; aqua autem est le­ vis respectu terrae, gravis autem respectu ignis et aëris. Et ideo haec duo ad alia duo extrema proportionaliter se habent, ut sci­ licet sicut aër est propinquior igni, ita aqua est propinquior terrae. Sic igitur patet quod iste mundus qui est circa terram, constat ex quatuor corporibus: et huius mundi oportet nos in hoc libro passiones considerare, quae sunt transmutationes variae in elementis in­ ventae. 12 [3], Deinde cum dicit [9]: Est autem ex necessitate continuus etc., ostendit quomo­ do principia praedicta se habeant adinvicem in causando. Et dicit quod necessarium est quod iste mundus inferior consistat ex qua­ tuor elementis, sic continuatis superioribus (1) (2) (3) (4) Lcct. sq. n. 3. Lib. L cap. II. n. 5 sqq.; S. Thom. lcct. IV. Cf. lib. II, cap. X, n. 10 sq. 10-14 lationibus, idest corporibus circulariter mo­ tis : continuum autem hic accipit pro conti­ guo, ut scilicet nihil sit medium inter ea. Cu­ ius quidem necessitatis ratio est, non solum quia impossibile est locum vacuum esse, un­ de corpora oportet corporibus contiguari: sed etiam propter finem, ut scilicet tota vir­ tus inferioris mundi gubernetur a superiori­ bus corporibus, quod non esset nisi se tan­ gerent; oportet enim quod agens corporale tangat passum et motum ab ipso. 13 [4|. Quod autem inferior mundus re­ gatur a superioribus corporibus et moveatur, probat duabus rationibus. Quarum prima talis est. Causa movens, unde scilicet est principium motus, necesse est quod sit pri­ ma causa. Et hoc intelligitur per respectum ad causam formalem et materialem : nam materia patitur ab agente, agens autem natu­ raliter est prius patiente; forma etiam est ef­ fectus moventis, qui educit materiam de po­ tentia in actum. Sed finis est prior agente, quia movet agentem : non tamen semper est prior in esse, sed solum in intentione. Mani­ festum est autem corpus caeleste inter natu­ ralia esse primam causam: quod eius incor­ ruptibilitas et nobilitas demonstrat. Oportet igitur quod corpus caeleste, respectu horum corporum inferiorum, sit causa unde princi­ pium motus. 14 [5], Secundam rationem ponit ibi [10]: Adhuc autem etc.: quae talis est. Mo­ tus caelestis corporis est perpetuus. Et hoc apparet ex ipsa dispositione loci : nam in li­ nea recta est accipere finem in actu, scilicet extremum ipsius lineae, in circulo vero non est accipere finem: et ideo dicit quod motus circularis non habet finem secundum locum. Et ne aliquis crederet propter hoc, quod mo­ tus circularis esset imperfectus, sicut motus rectus antequam perveniat ad finem, subiungit quod motus circularis semper est in fine: quodlibet enim signum datum in circulo est principium et finis; et motus circularis in qua­ libet parte ita est perfectus, sicut motus re­ ctus quando est in fine. Sic igitur apparet ex ipsa dispositione loci, quod motui caelesti competit perpetuitas. Motus autem inferiorum corporum non possunt esse perpetui: quia inferiora corpora moventur motibus rectis, motus autem rectus non durat unus continuus nisi secundum mensuram magnitudinis rectae per quam tran­ sit; motus autem reflexus non est continuus, ut in VIII Physic. (5) probatum est. Unde cum omnia corpora inferiora distent finitis locis abinvicem, et nullum eorum sit infini­ tum, ut probatum est in III Physic. (6) et in 1 de Caelo (7), necesse est quod motus eo­ rum sint finiti, et non perpetui. Illud autem quod est perpetuum et semper, consequenter (5) Cap VIII; S. Thom. lcct. XVI sqq. (6) Cap. V. n. 6 sqq.; S. Thom. lect. VIII sq. (7) Cap. VI, n. 1 sqq.; S. Thom. lcct. ΧΠ. ~ 396 — 14 METEOROLOGICORUM est motivum eorum quae non sunt semper. Unde elementa inferiora, scilicet ignem ct terram et alia syngenea his, idest congenerabilia eis, scilicet aërem et aquam, et quae ex eis componuntur, oportet putare causas acci­ dentium circa ipsum mundum inferiorem, ul in specie materiae, idest per modum cau­ sae materialis: quia hoc modo dicimus sub­ iectum et patiens esse causam rerum. Sed quod est causa dictorum ut unde prin­ cipium motus, idest per modum causae mo­ ventis, causandum est, idest existimandum est esse causam, eam virtutem quae est sem­ per motorum, idest corporum caelestium, quae semper moventur: quod enim semper movetur, comparatur ad id quod non semper movetur, sicut agens ad patiens. — 397 — L L. I, 1. ii METEOROLOG ICOR U Μ L. I, 1. ni LECTIO III. [nn. 15-23; (11-22)]. De elementorum transmutatione adinvicem - Non totum spatium quod est a supremis stellis usque ad terram est plenum aëre et igne: sed supra ista elementa est corpus caeleste alterius naturae ah eis. SCHEMA Ostenso quae sunt principia activa et quae materialia passionum, incipit determinare de eis. I) De particularibus transmutationibus elementorum secundum se 15 [n]. A) De transmutationibus quae in alto accidunt 15 [n]. Lectio III, nn. 15-23 [11-22]. I I ' \ A’) Dicit de quo est intentio 15 [ix]. B’) Praemittit quaedam necessaria ad subsequentium determinationem 16 [12]. 1) Circa transmutationem elementorum ad invicem 16 [12]. 2) De ordinatione eorum in mundo, et specialiter de aëre 17 [13]. a) Movet quaestionem 17 [13]. b) Proponit quaedam manifesta circa ordinem elementorum 17 [14]. j) De terra 17 [14]. aa) quaestionem: Ponit dubitationem c) Prosequitur quidaqua est 18 inter praedicta medium 18 [16]. jj) De 17 [16]. [15]. bb) Resumit determinata de Caelo, scilicet quod a’) Utrum inter terram et ultimain astra sit unum corpus velomnia plura corpora caelestia sunt de natura primi elementi, seu 18 [16]. primi corporis 19 [17]. cc) Ostendit quod corpus circulariter motum non est de inferioribus 20 [18]. a) Quantum ad ignem 20 [18]. Z>) Quantum ad aërem 21 [19]. c) Quantum ad utrumque 22 [20]. j) Ponit rationem 22 [20]. jj) Excludit quandam cavillationem 23 [21]. dd) Recolligit quod dictum est 23 [22]. 1 I b’) Quomodo, si plura, ordinentur secundum locum 24 [23]. C’) Incipit determinare de principali proposito 38 [38]. B) De transmutationibus quae accidunt in infimo 139 [138]. II) De transmutationibus elementorum secundum quod veniunt in compositionem mixti 308 [308]. METEOROLOG1CORUM L. 1, 1. hi TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 339a33 - 340al8) Caput III 11. Resumentes igitur eas quae a princi­ 12. 13. 14. 15. 16. 17. pio positiones, et determinatas prius determinationes, dicamus et de lactis phantasia et de cometis et aliis quae­ cumque existunt his syngenea entia. Dicimus itaque ignem et aërem et aquam et terram fieri ex invicem, et unumquodque horum in unoquoque existere in potentia, sicut et aliorum quibus unum aliquid et idem subiicitur, in quod etiam resolvuntur ulti­ mum. Primum quidem igitur dubitabit uti­ que quis circa vocatum aërem, quam oportet accipere ipsius naturam in mundo ambiente terram, et quomodo se habet ordine ad alia dicta elementa corporum. Moles quidem enim utique terrae quanta quidem utique sit ad ambien­ tes magnitudines, non immanifestum. Iam enim visum est per astrologica theoremata a nobis quod multo etiam quibusdam astris minor est. Aquae autem naturam constantem et separatam neque videmus, neque con­ tingit separatam esse ab eo quod circa terram locato corpore; puta a mani­ festis, mari et fluminibus, et utique si quid in profundo immanifestum est nobis. Intermedium autem terrae et ultimo­ rum astrorum, utrum unum aliquod putandum secundum naturam esse corpus, aut plura? Et si plura, quot, et usquequo determinata sunt locis? Nobis quidem igitur dictum prius est de primo elemento, quale secundum virtutem est; et quia totus qui circa superiores lationes mundus, illo cor­ pore plenus est. Et hanc opinionem non solum nos existimus habentes, videtur autem antiqua quaedam exi­ stimatio ipsa et priorum hominum. Dictus enim aether antiquam accepit appellationem; quam Anaxagoras qui­ dem igni idem mihi putasse videtur significare, putans superiora plena igne esse; et ille eam quae ibi poten­ tiam aethera vocari putavit, hoc qui­ dem recte putans. Quod enim corpus semper currens, simul et divinum ali- — 399 19. 20. 21. 22. quid secundum naturam visi sunt exi­ stimare, et determinaverunt nominari aethera quod tale, tanquam nulli eo­ rum quae apud nos existens idem. Non enim dicemus semel neque bis neque raro easdem opiniones reiterare factas in hominibus, sed infinities. Quicumque autem ignem purum esse aiunt quod ambiens, et non solum lata corpora; quod autem interme­ dium terrae est et astrorum, aërem; considerantes utique nunc ostensa per mathematica sufficienter, forte utique desisterent ab hac puerili opinione. Valde enim simplex putare unum­ quodque latorum esse parvum magni­ tudinibus, quia videtur aspicientibus hinc nobis sic. Dictum est quidem igitur et prius, in his quae circa su­ periorem locum theorematibus: dici­ mus autem eandem rationem et nunc. Si enim et distantiae plenae igne, et corpora constant ex igne, olim annihilatum utique esset unumquodque aliorum elementorum. At vero neque aëre solo plena: mul­ tum enim utique excederet aequalita­ tem communis analogiae ad coëlementaria corpora. Et etiam si duobus elementis plenus qui intermedius terrae et caeli locus est. Nulla enim, ut est dicere, pars terrae est moles, in qua contenta est et omnis aquae multitudo, ad am­ bientem magnitudinem. Videmus au­ tem non in tanta magnitudine factum excessum molis, cum ex aqua disgregata aër fiat, aut ignis ex aëre: ne­ cesse autem eandem rationem habere, quantam habet tantilla et parva aqua ad factum ex ipsa aërem, et totum ad totam aquam. Differt autem nihil neque si quis di­ cat quidem non fieri haec ex invicem, aequalia tamen virtute esse. Secun­ dum enim hunc modum necesse est aequalitatem virtutis existere magni­ tudinibus ipsorum, quemadmodum uti­ que si facta ex invicem existèrent. Quod quidem igitur neque aër neque ignis tantum replet intermedium lo­ cum, manifestum est. L. I, 1. ni METEOROLOGICORUM 15-16 SYNOPSIS 1. Operis et textus partitio. - Argumentum. 2. Quaedam necessaria ad ea quae sequuntur. Et primo de transmutatione elementorum adinvicem. Quatuor elementa ex invicem fiunt: cum enim communicent in una materia prima, unumquodque ipsorum est in potentia in alio. ■ 3. Secundo de ordine elementorum, et praecipue aëris. Et primo, utrum totus mundus qui ambit terram, sit aër. - Quaedam manifesta circa ordinem elementorum, a) De mole terrae per comparationem ad caelestia corpora et ad alia elementa, b) De loco et dispositione aquae, convenienter ad suam naturam. 4. Subdivisio textus. - Iterum proponitur quaestio: utrum scilicet inter terram et ultima astra sit unum corpus vel plura; et si plura, quomodo ordinentur secundum locum. 5. Resumitur quod in libro De Caelo determinatum est: scilicet quod omnia corpora cae­ lestia sunt de natura primi elementi seu primi corporis. 6. Ostenditur quod corpus circulariter motum non est unum de corporibus inferioribus: et primo ostenditur quantum ad ignem. Ponere non solum astra esse ignem, sed etiam omnes sphaeras, puerile est, si attendatur magnitudo corporum caelestium: nam sic, propter excessum ignis, iam olim annihilatum esset unumquodque aliorum elementorum. 7. Ostenditur idem quantum ad aerem. Nam etiam quantitas aëris multum excederet aequa­ litatem proportionis, quae debet esse inter elementa. 8. Tertio ostenditur idem quantum ad utrumque: nam nec etiam hoc modo salvatur debita proportio inter elementa. Terra enim, in qua etiam tota aqua continetur, vel ad solam ultimam sphaeram obtinet rationem puncti. Sed videmus, quando ex aqua generatur aër, vel ex aëre ignis, quod non est tantus excessus quantitatis. Oportet autem, ad salvandam debitam pro­ portionem, eandem rationem habere hanc parvam aquam ad aërem generatum ab ipsa, et totam aquam ad totum aërem. 9. Excluditur cavillatio. Quia elementa oportet esse aequalia proportione virtutis; necesse est quod etiam in magnitudinibus eorum servetur aequalitas proportionis, etiam si quis dicat elementa non generari ex invicem. - Recapitulatio dictorum. COMMENTARIUM S. THOMAE 15 [1], Ostenso quae sunt principia acti­ va et quae sunt principia materialia passio­ num de quibus intendit tractare, incipit nunc determinare de eis (J). Et dividitur in partes duas: in prima de­ terminat de particularibus transmutationibus elementorum quibus secundum se transmu­ tantur [11]; in secunda determinat de trans­ mutationibus eorum secundum quod veniunt in compositionem mixti, in quarto libro, ibi [308] : Quoniam autem quatuor (12) etc. Prima autem pars dividitur in duas: in prima enim determinat de transmutationibus seu passionibus elementorum quae in alto ac­ cidunt [11]; in secunda de his quae accidunt in infimo, et hoc in secundo libro, ibi [138]: De mari autem (3) etc. Prima autem pars dividitur in tres : in pri­ ma dicit de quo est intentio [11]; in secunda praemittit quaedam quae sunt necessaria ad subsequentium determinationem, ibi [12]: Dicimus itaque ignem et aërem (4) etc.; in tertia incipit determinare de principali propo­ (1) (2) (3) (4> Cf. lect. praec. n. 1. Cap. 1. Lect. 1. n. seq. sito, ibi [38] : His autem determinatis (3) etc. Dicit ergo primo [11] quod dicendum est de phantasia lactis, idest de apparitione la­ ctei circuli, et de cometis, et de aliis omnibus huiusmodi quae sunt his syngenea, idest congenerabilia; ita tamen quod resumamus posi­ tiones a nobis positas in prioribus libris, et determinationes in eis prius determinatas, ut eis utamur ad propositum manifestandum, cum opus fuerit. 16 [2], Deinde cum dicit [12]: Dicimus itaque ignem et aërem etc., praemittit quae­ dam quae sunt necessaria ad subsequentia. Et circa hoc duo facit : primo praemittit aliquid quod pertinet ad transmutationem ele­ mentorum adinvicem [15]; secundo dicit de ordinatione eorum in mundo, et specialiter de aëre, ibi [13]: Primum quidem igitur dubi­ tabit (6) etc. Dicit ergo primo [12] quod ignis et aër et aqua et terra fiunt ex invicem, quamvis Em­ pedocles contrarium senserit: et hoc resumit ut probatum in II de Generat. (7). Et huius rationem assignat, quia unumquodque ele(5) Lect. VI. (6) n. sq. (7) Cap. IV. --- 4OO --- 16-20 METEOROLOGI CORUM mentorum est in alio in potentia; et quae sic se habent, adinvicem generari possunt. Ulte­ rius huius rationem assignat, quia communi­ cant in una materia prima, quae eis subiicitur, et in quam sicut in ultimum resolvuntur: omnia enim quorum materia est una com­ munis, sic se habent quod unum eorum est potentia in alio; sicut cultellus est potentia in clavi, et clavis in cultello, quia utriusque ma­ teria communis est ferrum. 17 [3]. Deinde cum dicit [13]: Primum quidem igitur dubitabit etc., inquirit de or­ dine elementorum, et praecipue aëris. Et circa hoc tria facit. Primo movet quae­ stionem: et dicit quod primo dubitatur circa corpus quod vocatur aër, quam naturam ha­ beat in mundo qui ambit terram, utrum sci­ licet totum sit aër; et si non, quomodo ordi­ netur ad alia elementa. Secundo ibi [14]: Moles quidem enim etc., proponit quaedam circa ordinem elemento­ rum manifesta. Quorum primum est de ter­ ra: scilicet quod non est immanifestum quan­ ta sit moles terrae, per comparationem ad magnitudines ambientes, scilicet caelestium corporum et aliorum elementorum. Iam enim apparuit per considerationes astrologicas, quod terra est multo minor quibusdam astris, et quod in comparatione ad ultimam sphae­ ram obtinet vicem puncti (89 ). Secundum proponit de aqua, ibi [15]: Aquae autem naturam etc. Et dicit quod non videmus aquam per se constantem, et sepa­ ratam a corpore locato circa terram, scilicet a mari et fluminibus, quae sunt manifesta nobis, et a congregationibus aquarum, si quae sunt in profundo terrae immanifestae nobis, ut quidam posuerunt. Nec etiam con­ tingit aquam sic congregatam esse: eo quod humidum aqueum non terminatur nisi ter­ mino alieno. 18 [4|. Iterum ibi [16]: Intermedium au­ tem terrae etc., hic prosequitur quaestionem suam iam motam, qua quaerit quid est in­ ter praedicta medium. Et circa hoc duo facit. Primo enim osten­ dit quod non totum spatium quod est a su­ premis stellis usque ad terram, est plenum uno aliquo corpore, scilicet igne vel aëre, aut utroque; sed supra hoc est aliquod cor­ pus praeter ista [16]. Secundo ostendit quo­ modo ad illud supremum corpus ordinentur alia corpora secundum positionem, ibi [23] : Reliquum est autem (,J) etc. Circa primum sic procedit. Primo dicit [16] quod dubium est utrum inter terram et inter astra ultima, quae dicuntur non errantia sed fixa, sit putandum esse unum corpus, secun­ dum proprietatem naturae, vel plura : et si plura, quot sunt, et ubi terminentur secun­ dum locum. (8) Cf. de Caelo et Mundo, lib. II. c. XIV. n. 14 sqq.; S. Thom. lect. XXVITI, n. 3 sq. (9) Lect. sq. L. I, 1. m 19 [5]. Secundo ibi [17]: Nobis quidem igitur etc., resumit quoddam in libro de Cae­ lo ("’) determinatum: quod est, quale est, secundum virtutem, primum elementum, sci­ licet caeleste corpus; et quod totus ille mun­ dus qui est circa superiores lationes, idest qui movetur motu circulari, est plenus illo corpore; omnia enim corpora caelestia ad na­ turam illius primi elementi pertinent. Et quia philosophi ponebant contrarium, ideo, ne sua opinio nova videretur, subiungit quod hanc opinionem non solum ipse habuit, sed fuit etiam antiqua opinio priorum hominum. Il­ lud enim corpus quod dicitur aether, quod nos caelum dicimus, antiquam habet appella­ tionem. Sed Anaxagoras videtur putasse quod si­ gnificaret idem quod ignis: accepit enim quod aether dicitur non propter semper cur­ rere, idest continue moveri, sed ab aethein, quod est ardere; quia superiora corpora cre­ didit esse plena igne. Et quamvis in hoc ma­ le diceret, ut ibi (n) probatum est, tamen hoc recte putavit, quod nomen aetheris con­ veniret alicui potentiae corporali quae est praeter ista corpora. Omnes enim antiqui visi sunt opinari, et determinaverunt illud corpus nominari aethera, quod semper cur­ rit, idest movetur, et quod est quoddam di­ vinum, idest perpetuum, secundum suam na­ turam; tanquam illud corpus nulli corporum quae sunt apud nos, sit idem. Nec est mi­ rum si hanc opinionem, quam nos de novo videbamur assumpsisse, etiam antiqui habue­ runt : quia nos dicimus quod eaedem opinio­ nes sunt reiteratae in hominibus, postquam desierunt propter negligentiam studii, non tantum bis vel ter, sed infinities. Hoc autem dicit secundum suam opinio­ nem, qua putavit mundum et generationem hominum fuisse ab aeterno, ut apparet in prioribus libris (1: hoc enim supposito, manifestum fit quasdam opiniones et artes a quibusdam certis temporibus incoepisse; et oportet dicere quod multoties, vel magis in­ finities, sunt destructae, propter bella vel alias corruptiones, et iterum reinventae. 20 [6], Tertio ibi [18]: Quicumque au­ tem ignem etc., ostendit quod non est unum horum corporum inferiorum, corpus quod circulariter movetur. Et circa hoc tria facit: primo ostendit hoc quantum ad ignem [18]; secundo quantum ad aërem, ibi [19]: At vero neque aëre (13) etc., tertio quantum ad utrumque, ibi [20] : Et etiam si duobus (14) etc. Circa primum [18] sciendum est quod ali­ qui putaverunt solum corpora caelestia dela­ ta, idest solem, lunam et stellas, esse naturae (10) Lib. I. cap. Il sq.; S. Thom. lect. III sqq. (11) ibid.; ubi conf. etiam lect. VII, n. 7. (12) Cf. de Gener, et Corr., lect. VII. n. 1 et loca ibi citata. (13) n. sq. (14) n. 8. ---- ψ)Τ —- L. 1, 1. ni METEOROLOG ICOR UM igneae; quod vero est inter eas, est naturae aereae: quidam vero posuerunt totum esse naturae igneae, sicut Anaxagoras dixit. Dicit ergo quod quicumque posuerunt non solum corpora delata ignem purum, sed totum am­ biens, scilicet omnes sphaeras; et id quod est intermedium terrae et astrorum est aër, sci­ licet a terra usque ad orbem lunae, et quod est desuper, totum est ignis; qui, inquam, sic dicunt, si considerarent ea quae nunc sunt sufficienter ostensa per Mathematicam de ma­ gnitudinibus corporum, forte desisterent ab hac puerili opinione. Valde enim simplicis hominis est et ineruditi putare stellas esse parvas magnitudinibus, quia videntur parvae nobis tam a remotis aspicientibus. Dictum est autem de his in superioribus theorematibus, scilicet in II de Caelo (15): sed etiam nunc eadem ratione dicemus ad destructionem praedictae positionis. Cum enim corpora astrorum et sphaerarum quasi improportionaliter excedant quantitatem ter­ rae et eorum quae sunt circa terram, si non solum corpora stellarum constarent ex igne, sed etiam distantiae quae sunt inter eas es­ sent plenae igne, iam olim annihilatum esset unumquodque aliorum elementorum, propter excessum ignis super ea. 21 [7J. Deinde cum dicit [19]: At vero neque aëre etc., ostendit idem quantum ad aërem, dicens quod non est possibile quod istae distantiae sint plenae aëre. Manifestum est enim quod adhuc quantitas aëris multum excederet aequalitatem analogiae, idest pro­ portionis, quae debet esse communis inter elementa, ad hoc quod elementa conser­ ventur. 22 [8]. Deinde cum dicit [20]: Et etiam si duobus etc., ostendit idem quantum ad utrumque. Et circa hoc duo- facit: primo ponit ratio­ ns) Cap. VII; S. Thom. lect. X. 20-23 nem [20]; secundo excludit quandam cavilla­ tionem, ibi [21]: Differt autem nihil (1C) etc. Dicit ergo primo [20] quod proportio de­ bita elementorum non servatur, si totus lo­ cus qui est medius inter terram et supremum caelum, est plenus duobus elementis, scilicet igne et aëre. Quia moles terrae, in qua con­ tinetur etiam omnis aquae multitudo, quasi nulla pars est, habens proportionem ad to­ tam magnitudinem ambientium corporum, cum ad solam ultimam sphaeram obtineat vicem puncti, secundum astronomos. Vide­ mus autem quod, cum ex aqua per disgregationem sive rarefactionem fit aër, aut ex aëre ignis, non est tam immensus excessus quan­ titatis. Oportet autem ad hoc quod conserve­ tur debita proportio in elementis, quod ean­ dem rationem, idest proportionem, habeat haec parva aqua ad aërem factum ex ipsa, et tota aqua ad totum aërem; ut videlicet quantum excedit quantitas aëris quantitatem aquae ex qua fit, tantum excedat in mundo quantitas totius aëris quantitatem totius aquae. 23 [9], Deinde cum dicit [21]: Differt au­ tem nihil etc., excludit quandam cavillatio­ nem: dicens quod nihil differt ad propositum si quis dicat, secundum opinionem Empedo­ clis, quod elementa non generantur ex invi­ cem. Oportet enim, secundum eius opinio­ nem, elementa esse aequalia proportione vir­ tutis. Unde sic oportet quod conservetur ae­ qualitas proportione virtutis in magnitudini­ bus elementorum, si non generantur ex invi­ cem, sicut si generarentur. Deinde recolligit quod dictum est [22], concludens ex dictis manifestum esse quod neque aër tantum replet medium locum qui est inter terram et supremas stellas, neque ignis: sed praeter haec duo elementa, opor­ tet super ipsa esse corpus caeleste, quod nul­ lum inferiorum est elementorum. (16) n. sq. — 4oi --- METEOROLOGICORUM L. I, 1. jv LECTIO IV. [nn. 24-28 bis; (23-28)]. Tres quaestiones - Resolvitur prima, quae est de ordine elementorum. SCHEMA (Lect. IV-V; nn. 24-37 [23-37]). i. Lectio V, Lectio IV, 29-37 [29-37l·_______ nn· 24-28bis [23-28]. Postquam ostendit ignem et aërem non esse primum elementum, intendit ostendere quomodo ignis et aër se habeant ad illud primum corpus. I) Movet hanc questionem, et duas alias necessarias ad propositum 24 [23]. a) Prima quaestio, de ordinatione elementorum 24 [23]. b) Secunda, de generatione nubium 25 [24]. c) Tertia, de caliditate a stellis in inferioribus causata 26 [25]. II) Solvit eas 27 [26]. A) Solvit primam: de ordinatione elementorum 27 [26]. 1) Resumit quod dixit de natura primi corporis 27 [26]. 2) Ostendit effectum quem habet corpus superius in inferiora 28 [27]. 3) Ostendit ordinem elementorum 28 bis [28]. B) Solvit secundam: de inspissatione nubium 29 [29]. x) Prima solutio: quia pars superior est quasi ignis, magis quam aër 29 [29]. 2) Secunda solutio: propter motum aëris in circuitu prohibentur nubes congregari in eodem loco 30 [30]. 3) Recolligit ea quae dicta sunt 31 [31]. C) Solvit tertiam: de caliditate a stellis in inferioribus causata 32 [32]. 1) Dicit de quo est intentio 32 [32]. 2) Solvit quaestionem 33 [33]. a) Ponit quaestionis solutionem 33 [33]. a’) Assignat primam causam 33 [33]. j) Assignat causam generationis caloris in inferioribus 33 (33]. jj) Assignat causam quare calor generatur a motu solis 34 [34]. jjj) Assignat causam quare calor generatur a motu solaris cor­ poris 35 [35]. b’) Ponit propriam causam caliditatis generatae a motu solis 36 [36]. b) Manifestat quod quaestio supponebat, scilicet quod corpora caelestia non sunt calida aut ignita 37 [37]. 28 — De Caelo et Mutulo. — — L. I, 1. iv METEOROLOG1 CORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 340al9 - b29) (Caput III) 23. Reliquum est autem perscrutantes di­ cere quomodo ordinata sunt duo ad primi corporis positionem: dico au­ tem aëremque et ignem. 24. Et propter quam causam caliditas a superioribus astris iit his quae circa terram locis. 25. De aëre igitur dicentes primo, sicut supposuimus, dicamus sic et de his iterum. Si itaque fit aqua ex aëre, et aër ex aqua, propter quam quidem causam non constant nubes secundum superiorem locum? Conveniebat enim magis, quanto remotior a terra locus et frigidior, quia neque sic prope astra calida existentia est, neque pro­ pe radios a terra refractos, qui pro­ hibent prope terram constare, disgregantes caliditate consistentias: fiunt enim nubium congregationes ubi de­ sinunt iam radii propter spargi in im­ mensum. Aut igitur non ex omni aëre nata est aqua fieri: aut si simi­ liter ex omni, qui circa terram non solum aër est, sed velut vapor, pro­ pter quod iterum constat in aquam. At vero si tantus existens aër omnis vapor est, videbitur utique multum excedere quae aëris natura et quae aquae: siquidem superiores distantiae plenae sunt aliquo corpore, et igne quidem impossibile, quia exsiccaren­ tur utique alia omnia; relinquitur au­ tem aëre, et quod circa terram totam aqua; vapor enim aquae disgrcgatio est. De his quidem igitur dubitatum sit hoc modo. 26. Nos autem dicamus simul et ad di­ cenda determinantes, et ad nunc dicta. Quod quidem enim sursum et usque ad lunam, dicimus esse corpus alte­ rum ab igne et aëre; quinimmo et in ipso hoc quidem purius esse, hoc au­ tem minus sincerum; et differentias habere, et maxime qua desinit ad ae­ rem et ad eum qui circa terram mun­ dum. 27. Lato autem primo elemento circula­ riter et corporibus quae in ipso, quod propinquum semper inferioris mundi et corporis, motu disgregatum accen­ ditur, et facit caliditatem. Oportet au­ tem intelligere sic et hinc incipientes. Quod enim sub ea quae sursum cir­ culatione corpus, velut materia quae­ dam existens et potentia calida, fri­ gida, sicca et humida, et quaecumque his aliae assequuntur passiones, fit talis et est a motu et immobilitate eius quod causam et principium dixi­ mus prius. 28. In medio quidem igitur et circa me­ dium est quod gravissimum et frigi­ dissimum segregatum, terra et aqua. Circa haec autem et habita his, aër, quemque propter consuetudinem vo­ camus ignem. Non enim est ignis: ex­ cessus enim calidi et velut fervor est quod est ignis. Sed oportet intelligere dicti a nobis aëris, quod quidem cir­ ca terram velut humidum et calidum esse, propter vaporem et exhalatio­ nem habere terrae: quod autem super hoc, calidum iam et siccum est. Va­ poris enim natura humidum et cali­ dum, exhalationis autem calidum et siccum: et est vapor quidem potentia velut aqua, exhalatio autem potentia velut ignis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. Post praemissa sequitur primo quaestio de ordine aëris et ignis ad corpus caeleste. 2. Altera quaestio, quae etiam oritur ex praemissis, de causa propter quam stellae, cum non sint calidae, causant tamen calorem in locis quae sunt circa terram. 3. Tertia quaestio, quae similiter ortum habet ex praemissis, circa naturam aëris, in quo generantur multa de quibus postea tractatur. Et est quaestio : quare in superiori parte aëris non inspissantur nubes ad generationem aquae? Nam condensatio nubium fit ex frigiditate: superior autem pars aëris videtur esse frigidior, quia ibi videntur cessare duae causae calefa­ ctionis, propinquitas scilicet ad astra, et reverberatio radiorum solis a terra. - Aut ergo di­ cendum quod aqua non sit nata fieri ex omni aëre; aut quod aër inferior sit veluti vapor, superior autem sit purus aër, qui idcirco nequit condensari in aquam. Ex hoc autem ultimo videtur sequi inconveniens, scilicet quod natura aëris et aquae multum excedat alia elementa. 4. Subdivisio textus. - Resolvitur quaestio de ordinatione elementorum. Et primo resumitur quod supremum corpus usque ad lunam, est alterum ab igne et aëre, ut in praecedenti lectione — 404 — 24-26 METEOROLOGICORUM L. I, j. iv ostensum est: in ipso autem est aliquid magis et minus nobile, magis et minus virtuosum et formale. 5. Secundo ostenditur effectus corporum caelestium in haec inferiora : nimirum per motum caeli et stellarum, pars inferioris mundi eis propinquior accenditur et fit calida. Nam tota natura quae est sub caelo, est veluti materia existens in potentia ad caliditatem, frigiditatem, etc.; fit autem talis in actu, per hoc quod participat vel non participat de motu a corpore caelesti; a quo corpora inferiora ipsam naturam vel formam, secundum quam sunt naturaliter calida vel frigida, multo principalius recipiunt quam a generante. 6. Tertio ostenditur ordo elementorum. Ex dictis in superiori numero sequitur necessario quod corpus maxime frigidum et maxime grave, idest aqua et terra, sit magis remotum a motu caelesti, et existât in medio vel circa medium mundi. Circa terram autem et aquam consequenter ordinata sunt aër et id quod consuevimus nominare ignem. - Quare quartum elementum supra aërem non proprie, vocatur ignis. - Quia totius corporis quod vulgo dicitur aër, pars inferior est calida e.t humida, pars autem superior est calida et sicca, ideo aëris nomen commune est duobus elementis. - De differentia inter vaporem et exhalationem. COMMENTARIUM S. THOMAE 24 [1]. Postquam Philosophus ostendit ignem et aërem non esse corpus caeleste, quod vocatur primum elementum sive pri­ mum corpus, nunc intendit ostendere quo­ modo ignis et aër se habeant ad illud pri­ mum corpus 0). Et circa hoc duo facit : primo movet hanc quaestionem, et duas alias necessarias ad pro­ positum [23]; secundo solvit eas, ibi [26] : Nos autem dicamus (123) etc. Prima dividitur in tres, secundum tres quaestiones quas movet: secunda incipit ibi [24]: Et propter quam causam (:t) etc.; tertia ibi [25] : De aëre igitur (4) etc. Dicit ergo primo [23] quod post praedicta relinquitur perscrutari, de ordine aëris et ignis ad primum corpus, scilicet caeleste, ex quo ostensum est (5) ipsum esse aliud praeter ista. 25 [2]. Deinde cum dicit [24]: Et propter quam causam etc., movet secundam quaestio­ nem : scilicet, propter quam causam a supe­ rioribus stellis causetur caliditas in his locis quae sunt circa terram. Et haec etiam quae­ stio habet ortum ex praemissis. Videtur enim secundum naturam esse quod simile generet sibi simile: si igitur corpus caeleste non est calidum, quia non est ignis neque aër, ut su­ pra (6) habitum est, remanet in dubio quo­ modo a corpore caelesti possit causari calor in istis inferioribus. 26 [3]. Deinde cum dicit [25]: De aëre igitur etc., movet tertiam dubitationem, quae etiam ex praemissis ortum habet. Dixerat enim prius (78 ) quod oportebat considerare quomodo sit accipienda natura aëris in uni­ verso: et hoc ideo, quia multa eorum de qui­ bus determinaturus est, generationem habent in aëre. Dicit ergo quod, sicut supra (R) sup­ (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Cf. lcct. praec. n. 4. n. 4. n. sq. n. 3. Lcct. praeccd. n. 6 sqq. ibid. ibid. η. 3. ibid. posuimus, oportet primo aliquid dicere de aëre: et sic erit dicendum de. aliis duobus quaestionibus motis. Unde statim incipit movere dubitationem ad naturam aëris perti­ nentem. . _ Ostensum est enim in libro de Generat. (9) quod aqua .fit ex aëre, et e converso. Cum autem ex condensationibus nubium generatur pluvia, hoc est aërem converti in aquam. Quaerit ergo, si aqua fit ex aëre et aër ex aqua, quare in superiori parte aëris non inspissentur nubes ad generationem aquae. Et inducit rationem ad ostendendum quod hoc fieri deberet. Manifestum est enim quod condensatio nubium fit ex frigiditate: nam sicut calidi est rarefacere, ita frigidi inspissare. Locus autem aëris qui est remotior a terra, videtur esse frigidior : quia videntur ibi cessare duae causae calefactionis. Qua­ rum una est propinquitas ad astra, ex qui­ bus causatur calor: et hoc tangit cum dicit quod neque ille locus aëris, superior scilicet, est sic prope astra existentia calida, scilicet secundum effectum, ut calididas astrorum pos­ sit impedire inspissationem nubium. Alia cau­ sa calefactionis est reverberatio radiorum so­ lis a terra : et hoc tangit cum dicit : neque iterum ille locus superioris aëris est prope radios fejractos, idest reverberates, a terra, qui prohibent congregari nubes prope terram, per hoc quod sua caliditate disgregant consi­ stendam vaporum. -Et quod haec secunda causa non-impediat congregationem, manifestat per signum. Mani­ festum est enim quod congregationes nubium fiunt ibi, ubi radii repercussi a terra iam desi­ nunt habere virtutem calefaciendi, propter hoc quod in immensum sparguntur, et sic mul­ tum distant a radiis cadentibus; unde non multiplicatur causa caloris. Ad huius autem intelligentiam, sciendum esi quod radii procedentes a sole ad terram sunt causa caliditatis. Cum autem radius in (9) — 4°5 — Lib. Π, cap. IV, n. 2 sq. L. I, 1. iv METEOROLOG ICOR UM terram cadens repercutitur, fit iterum alius radius a terra quasi resursum tendens. Quanto ergo hi duo radii fuerint magis sibi invicem propinqui, tanto plus de calore causatur: quia virtus utriusque radii, scilicet cadentis et re­ flexi, pertingit ad eandem partem aëris. Et inde est quod ubi radius solis cadens super terram facit angulum rectum, ibi est maxi­ mus calor, quia reflexio fit in eandem par­ tem: quanto vero radius cadens in aliquo loco fecerit angulum maiorem recto, tanto est minus de calore; quia, cum repercussio fiat secundum pares angulos, radius repercus­ sus, propter amplitudinem anguli, multum di­ stat a radio primo cadente. Manifestum est autem quod quanto duae lineae continentes anguium magis procedunt, tanto magis di­ stant abinvicem. Unde quanto magis recedi­ tur a terra, ubi fit reverberatio, tanto prae­ dicti duo radii magis distant abinvicem, et est minor calor. Et ideo propter immensam se­ parationem praedictorum radiorum abinvicem in loco superiori, desinit calor, et conden­ santur ibi nubes propter frigus. Et hoc est quod dicit: nubium congregationes fiunt ubi desinunt iain radii propter spargi in immen­ sum. Sic igitur utraque causa quae posset im­ pedire congregationem nubium in superiori parte aëris, cessat, ut dictum est. Et cum ibi non condensentur nubes, oportet dicere quod aqua non sil nata fieri ex omni aëre: aut si similiter se habet omnis aër ad hoc quod generetur ex eo aqua, oportet quod iste aër qui est circa terram, non solum sit aër, sed sicut vapor, et ex hac causa congregetur ad generationem aquae; superior autem, qui est purus aër, non posset condensari in aquam. Sed hoc non potest esse: quia si to­ tus iste aër qui est circa terram, cum sit tam magnus, vapor est, videtur sequi quod natura aëris et aquae multum excedat alia elementa. Quia superiores distantiae, quae scilicet sunt inter stellas, sunt plenae aliquo corpore, cum nihil sit vacuum, ut in IV Physic. (,1011 ) pro­ batum est: impossibile est autem quod sint plenae igne, quia sic omnia alia exsiccaren­ tur, ut supra (") probatum est; relinquitur ergo quod sint plenae aëre, et illud quod est circa terram sit plenum aqua. Sed hic aër est vapor: quia vapor est quaedam disgregatio aquae, idest aqua rarefacta. Et sic positis tribus quaestionibus, quasi colligens subdit quod de praedictis dubitatum sit hoc modo. 27 [4], Deinde cum dicit [26]: Nos au­ tem dicamus etc., solvit propositas quaestio­ nes: et primo eam quae est de ordinatione elementorum [26]; secundo eam quae est de generatione nubium, ibi [29] : Eius quidem (10) Cap. VIII sq.; S. Thom. lect. XI sqq. (11) Lect. praeced. n. 6. 26-2Sbis igitur (12) etc.; tertio earn quae est de caliditate a stellis in inferioribus causata, ibi [32] : De facta autem caliditate (13) etc. Circa primum tria facit. Primo resumit quod dictum est de natura primi corpo­ ris [26]; dicens quod, ad intellectum et eorum quae nunc quaesita sunt, et eorum quae postmodum sunt dicenda, oportet determinando dicere quod supremum corpus usque ad lu­ nam est alterum ab igne et aëre, sicut iam ostensum est (14); et quod in ipso supremo corpore est aliquid purius, et aliquid minus purum vel sincerum: non quod ibi sit aliqua compositio vel mixtio extraneae naturae; sed magis purum dicitur quod est magis nobile, magis virtuosum, magis formale. Unde et ha­ bet differentias in virtute et nobilitate: et maxime ista differentia manifesta est ex illa parte qua desinit ad aërem et ad mundum inferiorem qui est circa terram; in luna enim apparet defectus luminis, et quando est ple­ na, apparent in ea quaedam umbrositates. 28 [5]. Secundo ibi [27]: Lato autem pri­ mo elemento etc., ostendit effectum quem ha­ bet corpus superius in inferiora. Et dicit quod primo elemento, idest caelo, circulariter moto, et motis corporibus quae sunt in ipso, idest sole et stellis, illa pars inferioris mundi quae est ei propinquior, quasi disgregata seu rarefacta per motum superioris corporis, ac­ cenditur: et fit caliditas. Et subiungit ratio­ nem, dicens quod hoc oportet intelligere in­ cipiendo. Tota enim natura corporalis quae est sub corpore circulariter moto, est sicut quaedam materia existens in potentia ad caliditatem, frigiditatem, siccitatem et humiditatem, et ad alias passiones et formas quae consequun­ tur ad haec: et quia materia reducitur in actum a primo agente, natura etiam corpo­ ralis fit talis actu per hoc quod participat de motu vel non participat, sed immobilis per­ manet, a corpore caelesti, quod supra (13) di­ ximus esse causam et principium unde est mo­ tus in istis inferioribus. Non est autem intelligendum quod corpora inferiora recipiant hu­ iusmodi passiones a superioribus tanquam accidentaliter, et non secundum naturam, sicut aqua cum calefit ab igne : sed ipsam naturam vel formam, secundum quam naturaliter sunt calida vel frigida, a superiori corpore recipiunt multo principalius quam a generante; nani primum generationis principium est corpus caeleste. 28 bis [6]. Tertio ibi [28] : In medio qui­ dem igitur etc., ostendit ordinem elemento­ rum. Si enim per participationem motus fit calor in istis inferioribus, et per elongatio­ nem a motu caelesti e converso, fit frigus, ne­ cesse est quod illud quod est frigidissimum (12) (13) (14) (15) --- 406 --- Lect. sq. ibid. n. 4. Lect. praeced. n. 6 sqq. Lect. II, n. 4 sq. 28 bis METEOROLOGICORUM et gravissimum, idest aqua et terra, sit ma­ gis remotum a motu caelesti, existens in me­ dio quantum ad terram, et circa medium quantum ad aquam. — Vel dicit circa me­ dium, eo quod medium, cum sit indivisibile, non potest esse locus corporis : sed circa medium, idest centrum mundi, est terra et aqua, centrum autem terrae est in centro to­ tius. — Circa haec autem, scilicet terram et aquam, et habita his, idest consequenter or­ dinata post ipsa, est aër et id quod consue­ to nomine vocamus ignem, in quibus abun­ dat calor. Exponit autem quod dixerat, dicens quod quartum elementum supra aërem ordinatum non proprie vocatur ignis. Ignis enim signi­ ficat excessum calidi, et est quasi quidam fer­ vor et accensio quaedam; sicut glacies non est elementum, sed est quidam excessus fri­ goris ad aquam congelatam. Id autem ad quod sic se habet ignis sicut glacies ad aquam, non est nominatum, et ideo nomina­ mus ipsum nomine ignis: sicut si aqua non L. I, 1. iv haberet nomen, et nominaremus elementum aquae glaciem. Sed oportet intelligere quod de toto isto corpore quod a nobis dicitur aër, una pars, quae est propinqua terrae, est quasi cali­ da et humida, propter id quod habet de va­ pore et exhalatione terrae. Sic enim elementa sunt ordinata, secundum quod eorum natu­ rae competit: unde quia aër secundum natu­ ram suam est calidus et humidus, sic est dis­ positus ut vaporem terrae suscipiat, ad eius calorem et humiditatem servandam. Sed illa pars corporis quod communiter vocatur aër, quae est superior, est calida et sicca; et hanc partem vocamus elementum ignis. Et sic aër nomen commune est duobus elementis. Et quia dixerat de vapore et exhalatione terrae, ostendit differentiam inter ea. Et di­ cit quod natura vaporis est esse humidum et calidum, natura autem exhalationis est esse calidum et siccum : et sic vapor, propter hu­ miditatem, est quasi, in potentia ad aquam: exhalatio autem, propter siccitatem, est qua­ si in potentia ut igniatur. — 407 — L. 1, 1. v METÉOROLOG ICOR U M LECTIO V. [nn. 29-37; (29-37)]. Solvuntur aliae duae quaestiones: quare nempe in superiori parte aëris non generantur nubes; et propter quam causam corpora caelestia, licet non sint calida in sui natura, causant calorem in istis inferioribus. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 340b29 - 341a36) (Caput III) 29. Eius quidem igitur quod in eo qui sursum loco non constare nubes, hanc existimandum causam esse, quia non inest aër solum, sed magis vel ut ignis. 30. Nihil autem prohibet et propter eam quae in circuitu lationem prohiberi nubes constare in superiori loco. Flu­ ere enim necesse est omnem qui in circuitu aërem, quicumque non intra peripheriam capitur definitam, ut et terra sphaerica sit tota. Videtur enim et nunc .ventorum generatio in sta­ gnantibus terrae locis, et non excede­ re ventos altos montes. Fluit autem in circuitu, quia simul trahitur cum totius circulatione: ignis quidem enim cum eo quod sursum elemento, cum igne autem aër continuus est. Quare et propter motum prohibetur congre­ gari in aquam. Sed semper quaecum­ que pars ipsius gravetur, extruso in superiorem locum calido, deorsum fertur, alia autem in parte simul fer­ tur sursum exhalato igni: et sic con­ tinue hoc quidem perseverat aëre ple­ num, hoc autem igne, et semper aliud et aliud fit unumquodque ipsorum. 31. De eo quidem igitur quod est non fieri nubes neque in aquam congre­ gationem, et quomodo oportet acci­ pere de loco intermedio astrorum et terrae, et quo est corpore plenus, tan­ ta dicta sunt. 32. De facta autem caliditate quam exhi­ bet sol, magis quidem secundum seipsum et diligenter in his quae de sen­ su convenit dicere: calidum enim pas­ 33. 34. 35. 36. 37. sio quaedam sensus est. Propter quam autem causam fit, non talibus existen­ tibus illis secundum naturam, dicen­ dum et nunc. Videmus itaque motum, quod potest disgregarc aërem et ignire, ut et lata liquefacta videantur saepe. Eius quidem igitur quod est fieri ae­ stum et calorem, sufficiens est efficere et solis latio tantum: velocem enim oportet et non longe esse. Quae qui­ dem igitur astrorum, velox quidem, longe autem; quae autem lunae, deor­ sum quidem, tarda autem; quae au­ tem solis, ambo haec habet sufficien­ ter. Fieri autem magis simul cum sole ipso caliditatem, rationabile, sumentes simile ex his quae apud nos sunt: etenim hic violentia latis vicinus aër maxime fit calidus. Et hoc rationa­ biliter accidit: maxime enim motus solidi disgregat ipsum. Propter hanc igitur causam pertingit ad hunc locum caliditas. Et quia ambiens ignis per aërem spargitur motu frequenter, et fertur violentia deorsum. Signum autem sufficiens quod qui sursum locus non sit calidus neque ignitus, est discursus astrorum. Ibi quidem enim non fiunt, deorsum au­ tem: quamvis quae magis moventur et citius, igniantur citius. Adhuc au­ tem sol, qui maxime videtur esse ca­ lidus, videtur albus sed non igneus existens. SYNOPSIS 1. Argumentum. Prima solutio quaestionis de inspissatione nubium. Ideo nubes non con­ gregantur in superiori parte aëris, quia pars illa est quasi ignis, magis quam aër. - Verum, quia etiam multo inferius non congregantur nubes, ideo : 29-30 Μ ETEO ROLOG ICO R U Μ L. I, 1. v 2. Ponitur altera solutio: nempe quod propter motum aëris in circuitu, prohibentur nubes congregari in superiori loco. Aër enim qui excedit omnem altitudinem montium, fluit in circuitu, quia simul trahitur cum circulatione caeli: aër autem inferior, impeditus a partibus terrae immobilibus, non movetur circulariter, ut patet ex generatione ventorum. - Quomodo locus aëris semper manet plenus aëre, et locus ignis plenus igne. - Attamen non semper mànet idem aër et ignis numero: sed unumquodque ipsorum fit aliud ct aliud per continuam generationem et corruptionem. 3. Epilogus praecedentium. 4. De tertia quaestione, quare scilicet corpora caelestia, cum non sint calida in sui natura, causant caliditatem in istis inferioribus, magis convenienter diceretur in libris de sensu : ra­ tione tamen praesentis materiae, oportet etiam hic explicare quomodo hoc fiat. 5. Solvitur ergo quaestio. Et primo assignatur causa caloris a corporibus caelestibus gene­ rati. Cum enim sensibiliter videamus quod motus potest disgregare et rarefacere, et conse­ quenter ignire, nihil inconveniens est si caelum suo motu calefaciat ista inferiora. 6. Secundo assignatur ratio quare calor causatur magis ex motu solis quam aliorum supe­ riorum corporum. Motus causans vehementem calorem, oportet quod sit velox et propinquus nobis: motus autem solis utramque conditionem habet, prae motibus aliorum astrorum. 7. Tertio assignatur causa quare calor causatur magis ex motu ipsius solaris corporis, quam ex motu sphaerae eius: nimirum quia maxime disgregat aërem motus corporis solidi, et ipsum corpus solare est magis solidum quam ceterae partes sphaerae eius. - Quomodo luna, licet non calefiat a sole, tamen non impedit calorem a sole pertingere usque ad nos. - Quare ubi est umbra, non est tantus calor quantus in locis ubi radii solares proficiuntur. Motus solis causât calorem, non inquantum est motus tantum, sed inquantum est motus corporis habentis in sui natura virtutem calefaciendi. 8. Alia causa, partialis tamen, caliditatis causatae ex motu caeli : quia nempe frequenter ignis ex motu caelestis corporis propellitur violenter deorsum, et spargitur per aërem. 9. Duobus signis manifestatur id quod supponebatur in hac quaestione, nempe quod cor­ pora caelestia non sunt calida vel ignita. COMMENTARIUM S. THOMAE 29 [1]. Soluta quaestione de ordinatione elementorum, solvit quaestionem de inspissatione nubium C1)· Et ponit duas solutiones. Quarum primam concludit ex praedictis [29], dicens quod hanc existimandum est esse causam quare in supe­ riori parte aëris non congregantur nubes, quia pars eius superior, quae communiter vo­ catur aër, non solum est aër, sed magis est quasi ignis, ut dictum est (2). Sed quia etiam multo inferius infra illam partem ad­ huc non generantur nubes, necesse fuit ut poneret aliam solutionem. 30 [2], Unde secundam solutionem ponit ibi [30] : Nihil autem prohibet etc. Et dicit quod nihil prohibet etiam propter motum aëris in circuitu, prohiberi quod nubes non congregentur in superiori loco : quia neces­ sarium est quod totus aër qui est in circuitu terrae, fluat circulariter motus. Sed ab ipso fluxu excipit illum aërem qui capitur inter peripheriam, idest circumferen­ tiam, definitam, idest quae continetur infra partes terrae, ut sic tota terra inveniatur esse sphaerica cum aëre incluso inter partes terrae. Et sic ille aër qui excedit omnem altitudinem montium, in circuitu fluit : aër autem qui continetur infra montium altitudinem, impe­ ditur ab hoc fluxu ex partibus terrae immo­ ti) Cf. lcct. praec. n. 4. (2) ibid. n. 6. bilibus. Et propter hoc generatio ventorum videtur esse nunc in locis terrae stagnantibus, idest in aëre qui continetur infra partes ter­ rae, ac si essent stagna aëris quiescentis. Si enim aër in quo generantur venti, mo­ veretur circulariter, oporteret quod omnes venti cum eo circulariter circumferrentur : nunc autem videmus ex diversis partibus ven­ tos flare. Et quia in aëre fluenti non generan­ tur venti, sed in quiescenti, propter hoc venti non excedunt montes altos : dicitur enim ab antiquis quod, sacrificiis factis in altissimis montibus, post annum inveniebatur cinis ad­ huc salvus, in eodem loco manens. Et hoc quod venti non generantur ibi, est signum quod etiam nubes ibi non condensantur in pluvias. Quare autem aër qui excedit montes fluat, ostendit, subdens quod ideo fluit in circuitu, quia simul trahitur cum circulatione caeli : ignis enim est continuus, idest conti­ guus, cum corpore caelesti, aër autem cum igne. Quia ergo superior aër fluit, per eius mo­ tum prohibetur congregari in aquam : quia motus rarefacit et congregationem impedit. Sed si qua pars illius aëris aliquo modo con­ densetur, aut aliquod spissum aliquo modo feratur per aliquam violentiam, feretur deor­ sum, idest in locum aëris propinqui terrae: et si quid calidum erat in ea, feretur sursum. Et alia pars illius aëris, quae non gravatur, fe­ retur sursum simul cum igne exhalato. Et sic, — 409 — L. I, 1. y METEOROLOG1CORUM dum eorum quae resolvuntur a terris et aquis aliquid manet in loco aëris, aliquid autem fertur ad locum ignis, continue unus locus manet plenus acre, et alius plenus igne : non tamen ita quod semper maneat idem aër et ignis numero incorruptus; sed semper, corru­ pta una parte aëris vel ignis, vel per violen­ tiam ad terram expulsa, generatur alia, quae sursum a terra et aqua elevatur. Et ita, licet semper maneat in loco aëris aër, et in loco ignis ignis, tamen semper unumquodque ipso­ rum fit aliud et aliud per continuam genera­ tionem et corruptionem; sicut in fluvio de­ currenti patet, in quo semper manet aqua, non tamen eadem numero, sed una defluente et alia succedente. 31 [3]. Deinde recolligit ea quae dicta sunt, ibi [31]: De eo quidem igitur etc., et dicit: Tanta sunt dicta a nobis de eo quod non fiunt nubes, neque inspissatio vaporum in aquam, in superiori parle aëris; et etiam de hoc, quomodo oporteat accipere de loco qui est inter suprema astra et terram, quo scilicet corpore plenus est. 32 [4]. Deinde cum dicit [32]: De facta autem caliditate etc., solvit tertiam quaestio­ nem (3). Et circa hoc duo facit. Primo dicit de quo est intentio : dicens quod de caliditate quam sol facit in istis inferioribus, magis conveni­ ret dicere secundum se et diligenter, idest per­ fecte, in his quae dicenda sunt in libris de sensu : quia calidum est quaedam sensuum passio, est enim obiectum sensus tactus; sen­ sus autem et sensibile habent eandem scien­ tiam, cum adinvicem dicantur quodammodo. Sed quia materia praesens hoc requirit, dicen­ dum est nunc propter quam causam, cum corpora caelestia non sint calida in sui na­ tura, fit ab eis caliditas in istis inferioribus. 33 [5]. Secundo ibi [33]: Videmus itaque etc., solvit quaestionem. Et dividitur in duas partes : primo ponit quaestionis solutionem [33]; secundo probat verum esse quod in quaestione supponebatur, ibi [37] : Signum autem sufficiens (4) etc. Prima dividitur in duas, secundum duas causas quas assignat: secunda incipit ibi [36]: Et quia ambiens (5) etc. Circa primum tria facit. Primo [33] assi­ gnat causam propter quam a corporibus cae­ lestibus non calidis existentibus, calor in istis inferioribus generatur. Et dicit quod sensibi­ liter videmus quod motus, quia potest disgregare aërem et rarefacere, potest etiam eum ignire: nam raritas et igneitas se conse­ quuntur, sicut frigiditas et spissitudo; et pro­ pter hoc ea quae feruntur, sicut sagittae, si habeant plumbum et ceram, saepe videntur li­ quefieri, quasi motu ea calefaciente. Unde ni­ (3) Cf. lect. praec. n. 4. (4) n. 9. (5) n. 8. 30-35 hil inconveniens est, si caelum suo motu ca­ lefacit ista inferiora. 34 [6]. Secundo ibi [34]: Eius quidem igitur etc., assignat causam quare calor in istis inferioribus causatur magis ex motu so­ lis, quam ex motu alicuius alterius corporis superioris. Et dicit quod sol solus sufficiens, est facere aestuantem calorem in istis infe­ rioribus: nam calor qui fit ex aliis corpori­ bus caelestibus, est quasi insensibilis respe­ ctu caloris qui fit a sole. Huius autem ratio est, quia motus qui causât vehementem calo­ rem. oportet quod sit velox, et quod propin­ quus nobis. Motus autem astrorum tam fixo­ rum quam quinque errantium quae sunt su­ pra solem, secundum opinionem Aristotelis, scilicet Saturni, lovis, Martis, Veneris et Mer­ curii, est quidem velox, remotus tamen a no­ bis longe; motus autem lunae, licet sit pro­ pinquus, est tamen tardus; motus autem so­ lis habet utrumque sufficienter ad causandum calorem in istis inferioribus, scilicet et velo­ citatem et propinquitatem. Quod autem hic dicitur de velocitate mo­ tus solis, referendum est ad motum quo mo­ vetur secundum motum diurnum, non ad proprios motus stellarum. Manifestum est enim quod motum diurnum omnia astra eo­ dem temporis spatio peragunt: quanto au­ tem aliquod caelestium corporum est propin­ quius centro, tanto minorem circumferen­ tiam circuit, unde tardius movetur. Secun­ dum autem proprios motus, luna velocissime movetur. 35 [7]. Tertio ibi [35]: Fieri autem ma­ gis etc., assignat causam quare magis gene­ ratur calor ex motu ipsius solaris corporis, quam ex motu sphaerae eius. Et dicit quod rationabile est quod caliditas fiat magis cum ipso solari corpore. Et huius simile possumus sumere ex his quae sunt apud nos : quia etiam hic, aër vicinus rebus spissis quae feruntur per violentiam, maxime fit calidus. Et hoc accidit etiam rationabiliter: quia maxime motus corporis solidi disgregat aërem; unde cum ipsum corpus solare sit magis solidum quam ceterae partes sphaerae ipsius, cum non sit diaphanum, magis ex motu eius generatur calor, quam ex motu sphaerae eius. Sic igi­ tur propter causam istam caliditas a sole pertingit ad locum istum, quamvis sol non sit calidus. Nec huic causae impedimentum praestat quod luna est inter solem et nos, quae cale­ fieri non potest: quia licet non calefiat a so­ le, aliquo tamen modo immutatur ab eo, vi­ demus enim quod illuminatur ab eo; non semper autem eadem specie immutationis immutatur medium et extremum, sicut ra­ dius solis non inflammat vas vitreum ple­ num aqua, sed stupam oppositam. — Ap­ paret etiam ratio quare, ubi est umbra, non est tantus calor quantus est in loco ubi ra­ dii solares proficiuntur : quia scilicet umbra ■— 410 — 35-37 Μ ETEO RO LOG I COR U M causatur ex aliquo corpore opposito soli, quod interrumpit continuationem transmuta­ tionis quae est a sole; sed actio solis pertingit ad locum umbrae per quandam reflexionem. Nec tamen putandum est quod motus so­ lis, inquantum est motus tantum, causet ca­ lorem : sed inquantum est motus talis cor­ poris, in sua natura habentis virtutem cale­ faciendi. Omnes enim formae corporum infeferiorum reducuntur in corpora caelestia sic­ ut in quaedam principia: et inde est quod di­ versa corpora caelestia diversos effectus in re­ bus corporalibus habent, non solum secun­ dum calidum, sed etiam secundum alias pas­ siones et formas. 36 [8]. Deinde cum dicit [36]: Et quia ambiens etc., ponit propriam causam caliditatis generatae ex motu solis : quae tamen non est universalis, sed particularis. Unde dicit quod frequenter ignis qui ambit infe­ L. 1, 1. v riores partes mundi, ex motu corporis caele­ stis, fertur quadam violentia deorsum, et spar­ gitur per aërem : quia, sicut supra (6) dictum est, superior pars aëris et ignis quendam flu­ xum habet ex motu caeli. 37 [9J. Deinde cum dicit [37]: Signum autem sufficiens etc., manifestat quod quaestio supponebat, scilicet quod corpora caelestia non sunt calida aut ignita: et hoc per duo signa. Primum est quia ibi non apparent dis­ cursus astrorum quae videntur cadentia, quae ex ignitione generantur in inferiori loco : quod non esset si corpora caelestia essent calida aut ignita; quia ubi est motus maior et velocior, ibi citius aliquid ignitur. Secundum signum est quod sol, qui maxime videtur esse cali­ dus ex effectu, videtur coloris albi et non ignei. (6) — 411 — n. 2. L. I, 1. vi METEOROLOGICORUM LECTIO VI. [nn. 38-43; (38-42)]. De causis et generatione discurrentium siderum et similium meteororum Differentia inter ea. SCHEMA (Lect. VI-VII; nn. 38-48 [38-47]). [43-47]· ‘· 44-48 Lectio V I, Lectio V IL nn. 38-43 [38-42]. Positis his quae ad manifestationem sequentium induxerat, incipit determinare de his quae in alto ex materia sicca generantur. Et determinat de stellis cadentibus. / I) Dicit de quo est intentio 38 [38]. 1 II) Determinat propositum 39 [39]. i A) Praemittit causas generationis praedictorum 39 [39]. B) Determinat de generatione praedictarum passionum 40 [40]. \ 1) Assignat rationem generationis harum passionum 40 [40]. a) Assignat causam in communi 40 [40]. b) Assignat differentiam earum ad invicem 41 [41]. j) Ostendit unde sit accipienda differentia 41 [41]. jj) Assignat differentiam 42 [42]. I c) Movet dubitationem circa determinata 44 [43]. a’) Movet dubitationem 44 [43]. b’) Solvit eam 45 [44]. j) Dicit quod propter utramque causam videtur esse discursus siderum cadentium 45 [44]. jj) Assignat differentiam inter discursus siderum ex duabus causis provenientes 46 [45]. 2) Assignat rationem quorundam accidentium circa ipsas 47 [46]. a) Assignat rationem de modo motus huiusmodi astrorum cadentium 47 [46]. b) Determinat locum generationis ipsorum 48 [47]. ( I i ) λ J g I \ — 412 — METEOROLOGI COR U Μ L. I, 1. vi TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 341bl - 342a3) Caput IV His autem determinatis, dicamus propter quam causam flammae accensae apparent circa caelum, et discurrentia sidera, et vocati a quibusdam dali et aeges: haec enim omnia sunt idem, et propter eandem causam, differunt au­ tem per magis et minus. Principium autem et horum et mul­ torum aliorum hoc est. Etenim, cale­ facta terra a sole, exhalationem ne­ cessarium fieri, non simplicem, ut qui­ dam putant, sed duplicem: hanc qui­ dem magis vaporosam, hanc autem magis spumosam; hanc quidem eius quod in terra et supra terram humidi vaporem, hanc autem ipsius terrae existentis siccae, fumosam; et harum, spumosam quidem supereminere pro­ pter calidum, humidiorem autem subesse propter pondus. Et propterea hoc modo ordinatum est quod in circuitu. Primo quidem enim sub circulari la­ tione est quod calidum et siccum, quod dicimus ignem: innominatum enim quod commune in omni fumo­ sa disgregatione, attamen, quia ma­ xime natum est tale exuri corporum, sic necessarium uti nominibus. Sub hac autem natura est aër. Oportet autem intelligere velut hypeccauma hoc quod nunc diximus ignem, ordinatum circa ultimum sphaerae quae circa terram, ut modico motu ■ I 1 I | sortiens exuratur saepe, sicut fumus: est enim flamma spiritus sicci ardor. 41. Quacumque igitur se habeat maxime optime talis consistentia, quando a circulatione mota fuerit aliqualiter, exuritur. Differt autem secundum hypeccaumatis positionem aut multitu­ dinem. 42. Si quidem enim latitudinem habeant et longitudinem hypeccaumata, multoties videntur accensa sicut flamma, velut in area ardentis stipulae. Si au­ tem secundum longitudinem solum, vocati dali et aeges et sidera. Si qui­ dem plus hypeccauma fuerit secun­ dum longitudinem quam latitudinem, quando quidem quasi exscintillat si­ mul combustum (hoc autem fit pro­ pter igniri secundum modica quidem, ad principium autem), aeges vocatur; quando autem sine hac passione, dalus; quando vero longitudines exha­ lationis per modica et multipliciter dispersae fuerint, et similiter secun­ dum latitudinem et profunditatem, si­ dera putata volare fiunt. Aliquando quidem igitur a motu exhalatio exusta generat ipsa: aliquando autem, sub frigore consistente aëre, extruditur et segregatur calidum; propter quod et latio ipsorum assimilatur magis proiectioni, sed non exustioni. SYNOPSIS 1. Argumentum et textus partitio. - Post praemissa dicendum est qua de causa apparent in caelo flammae accensae, sidera discurrentia, titiones et caprae; quae omnia sunt idem se­ cundum speciem, et secundum eandem causam fiunt. 2. Causa praedictorum. Calefacta terra per motum solis, solvitur et elevatur duplex exha­ latio: una nempe vaporosa et humida, quae solvitur ab humido aqueo; alia spumosa et sicca, quae ab ipsa terra elevatur. Haec autem supereminet primae, sicut ignis supereminet aëri. Causa ergo praedictarum passionum effectiva est motus solis, materialis est sicca exhalatio. 3. Ratio generationis dictorum meteororum in communi. Sicca exhalatio intelligenda est veluti materia quaedam incendii, existens in propinquitate ad motum caelestem, quae ad mo­ dicum motum superiorum corporum, sortitur augmentum caloris et incenditur. Unde ipsa flammatio talis materiae est, communiter, generatio praedictarum passionum. 4. Differentia ipsorum. Et primo, unde talis differentia accipiatur: ex diversa scilicet posi­ tione, et maiori vel minori quantitate materiae inflammabilis. 5. Secundo ex hac radice manifestatur differentia: a) inter illud meteorum quod videtur esse flamma accensa in caelo, et illa quae vocantur titiones, caprae et sidera discurrentia; b) inter tria haec adinvicem. 6. Alia causa generationis siderum quae putantur volare. Inspissato propter frigus aëre, illud calidum quod est ibi, inspissatum extruditur violenter inferius; et ideo ignitur, et videtur esse stella cadens. — 4T3 — L. I, 1. .¥1 M ETEOROLOG ICOR U Μ 38-41 COMMENTARIUM S. THOMAE 38 [1]. Positis his quae ad manifestatio­ nem sequentium Philosophus induxerat (9, incipit primo determinare de his quae in alto ex materia sicca generantur [38]; secundo de his quae generantur ex materia humida in alto, ibi [92] : De loco autem positione (2) etc. Prima dividitur in tres : primo determinat de stellis cadentibus, et his quae similem ha­ bent causam [38]; secundo determinat de co­ metis, ibi [53] : De cometis autem (3) etc.; tertio de lacteo circulo, qui dicitur galaxia, ibi [75] : Qualiter autem et propter quam causam (4) etc. Circa primum duo facit : primo enim de­ terminat de stellis cadentibus et aliis huius­ modi [38]; secundo determinat de quibus­ dam aliis apparitionibus quae in aëre viden­ tur, ibi [48]: Apparent autem aliquando no­ cte (5) etc. Circa primum duo facit. Primo dicit de quo est intentio [38], Et dicit quod post de­ terminationem praedictorum, dicendum est propter quam causam apparent in caelo flammae accensae, et sidera discurrentia, et vocati a quibusdam dali, idest titiones, et aeges, idest caprae. Ideo autem dicendum est simul de omnibus istis, quia omnia huiusmo­ di sunt idem secundum speciem, et secundum eandem causam fiunt; sed differunt per ma­ gis et minus, ut infra (6) patebit. 39 [2], Secundo ibi [39]: Principium au­ tem et horum etc., determinat propositum. Et circa hoc duo facit. Primo praemittit causas generationis praedictorum. Et dicit quod principium praedictarum passionum et multarum aliarum, tam activum quam mate­ riale, est quod dicetur. Cum enim terra ca­ lefacta fuerit per motum solis, oportet ali­ quam exhalationem resolvi a terra. Quae non est uniusmodi, ut quidam putant, sed est du­ plex: quaedam enim est magis vaporosa et humida, quaedam vero est magis spumosa et sicca : nam ab humido aqueo quod est super terram, resolvitur ct elevatur vaporosa exha­ latio et humida; ab ipsa autem terra, quae et siccae naturae, elevatur exhalatio fumo­ sa sive spumosa. Harum autem exhalatio­ num, spumosa quidem supereminet propter calidum, quod in ea dominatur et magis ipsam subtiliat: siccum enim et calidum leve est, et talis est ignis natura. Vaporosa autem exhalatio, quae est magis humida, subest spu­ ti) (2) G) (4) (5) (6) Cf. lect. III, η. I. Lect. XIV. Lect. IX. Lect. XII. Lect. VIII. n. 5. mosae propter pondus, non enim ita rarefit: calidum enim ct humidum pertinent ad natu­ ram aëris, qui subest igni calido et sicco exi­ stent!. Et huic attestatur ordo elementorum quae sunt circa terram. Nam sub circulari motu caeli primo est locatum id quod est calidum et siccum, quod communiter dicitur ignis, li­ cet non sit nomen proprium, ut supra (7) di­ ctum est : quia enim id quod est commune omni fumosae exhalationi, est innominatum, et quod tale est maxime natum est exuri, propter hoc sic necessarium fuit uti nomini­ bus, ut talis fumosa exhalatio ignis diceretur. Sub fumosa autem exhalatione est aër. Sic ergo posita est causa et effectiva praedicta­ rum passionum, quae et latio solis, et causa materialis, quae est fumosa exhalatio. 40 [3]. Secundo ibi [40]: Oportet autem intelligere etc., determinat de generatione praedictarum passionum. Et circa hoc duo facit : primo assignat ra­ tionem generationis harum passionum [40]; secundo assignat rationem quorundam acci­ dentium circa ipsas, ibi [46] : Propter posi­ tionem (8) etc. Circa primum tria facit : primo assignat causam praedictarum passionum in communi [40]; secundo assignat diffèrentiam earum ad­ invicem, ibi [41]: Quacumque igitur se ha­ beat maxime (°) etc.; tertio movet dubitatio­ nem circa determinata, ibi [43] : Dubitabit utique quis (10) etc. Dicit ergo primo [40] quod, secundum praedicta, oportet intelligere hoc quod nunc diximus ignem, scilicet fumosam exhalatio­ nem, esse ut quoddam hypeccaunta, idest quandam materiam incendii; et quod ordina­ tur in rotunditate quae est circa terram ulti­ mo (incipiendo scilicet a terra); ita quod propter propinquitatem ad motum caelestem, saepe exuratur, sortiens augmentum caloris, modico motu, idest cum parum movetur ex motu superioris corporis; sicut accidit de fu­ mo, dum incenditur et fit flamma : nihil enim est aliud flamma quam ardor spiritus, idest fumi, sicci. Ipsa ergo flammatio praedicti hypeccaumatis, communiter loquendo, est generatio praedictarum passionum, ex appro­ pinquatione materiae praeparatae causae ef­ ficienti. 41 [4], Deinde cum dicit [41]: Quacum­ que igitur se habeat maxime etc., assignat differentiam praedictarum passionum. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit un(7) Lect. IV. n. 6. (8) Lect. sq. n. 4. (9) n. sq. (10) Lect. sq. — 414 — 41-43 Μ ETEO RO LOG ICO RUM de sit accipienda differentia. Et dicit quod ex qua parte se habet praedicta materia (quo­ cumque modo se habeat talis consistentia, idest praedicta materia incendii) optime di­ sposita ad hoc quod igniatur, tali modo exu­ ritur, quando fuerit mota per calefactionem a circulari motu caeli: et differt passio exignita secundum positionem praedictae mate­ riae et multitudinem. 42 [5J. Secundo ibi [42]: Si quidem enim etc., assignat differentiam praedictarum pas­ sionum. Et dicit quod si praedicta materia habeat magnam latitudinem et longitudinem, videtur esse quaedam flamma accensa in cae­ lo, sicut cum stipula ardet in area. Si vero non habeat multum in latitudine, sed solum in longitudine, generantur et apparent illic dali, idest titiones, et aeges, idest caprae, et sidera discurrentia. Quia si praedicta materia fuerit plus secundum longitudinem quam la­ titudinem, et quando simul dum comburitur, ignis scintillat, idest videtur salire et discur­ rere quasi aeges, idest sicut caprae (quod quidem fit propter hoc quod incipit igniri non tota materia simul, sed secundum aliquas parvas partes, incipiens ex aliquo principio illius materiae): quando inquam hoc fit, tunc vocatur aeges, idest capra. Sed quando fit in­ censio praedictae materiae sine praedicta pas­ L. 1, 1. vl sione, idest sine scintillatione, eo quod ma­ teria tota accenditur simul, tunc vocatur dalus, idest titio. Sed quando exhalatio non fuerit continua, sed frequens et dispersa per modicas partes et multis modis, tam secundum longitudinem quam secundum latitudinem, quam etiam se­ cundum profunditatem, tunc fiunt sidera quae putantur volare: eo quod illa materia cito consumitur, et desinit esse ibi ubi prius accensa fuerat, sicut accidit de stuppa, si mo­ dicum de ea per longitudinem disponatur et accendatur: currit enim combustio, et vide­ tur similis esse motui alicuius corporis ignei. Sic igitur patet quod plurimum habet de ma­ teria flamma accensa; mediocriter [propter quod vocantur] titiones et caprae; minimum autem stellae discurrentes, et propter hoc frequentius apparent. 43 [6]. Sed quia sidera volantia habent aliam causam suae generationis, ideo subiungit quod aliquando exhalatio exusta a motu solis generat ea; aliquando autem, inspissato aëre propter frigus, illud quod est ibi cali­ dum, inspissatum extruditur inferius et sepa­ ratur a frigido; et propter hoc illud inspissa­ tum ignitur, et videtur stella cadens. Propter quod et motus siderum sic cadentium non assimilatur exustioni, sed magis proiectioni. 415 — L. I, 1. vu Μ ETEOROLOG fCORU Μ LECTIO VIL [nn. 44-48; (43-47)]. Solvitur quaedam dubdatio circa sidera discurrentia Ratio quorundam accidentium circa ipsa. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 342a3 - 33) (Caput IV) Dubitabit utique quis utrum velut quae sub lucerna posita exhalatio a superiori flamma accendat inferiorem lucernam (mirabilis enim et huius ve­ locitas est, et similis protectioni, sed non in alio et alio facto igne): aut proiectiones eiusdem alicuius corporis sunt discursus. Videtur itaque propter ambo. Etenim sicut a lucerna fit, et quaedam pro­ pter expelli proficiuntur, velut quae ex digitis elabentia; ut in terram et in mare videantur cadentia, et nocte et per diem videntur, serenitate existente. Deorsum autem iaciuntur, quia coagulatio ad deorsum inclinat pro­ pellens. Propter quod et fulmina de­ orsum cadunt: omnium enim horum generatio non exustio, sed segregatio ab expulsione est; quoniam secundum naturam calidum sursum natum est ferri omne. Quaecumque quidem igitur magis in supremo loco consistunt, exusta fiunt exhalatione: quaecumque autem de­ missius, segregata propter concerni et infrigidari humidiorem exhalationem; haec enim congregata et deorsum ten­ dens. propellit inspissata et deorsum facit calidi proiectionem. 46. Propter positionem autem exhalatio­ nis, qualitercumque contingat posita latitudine et profunditate, sic fertur aut sursum aut deorsum aut ad latus: plurima autem ad latus, propter dua­ bus ferri lationibus, violentia quidem deorsum, natura autem sursum. Om­ nia enim secundum diametrum ferun­ tur talia: propter quod et discurren­ tium siderum plurima obliqua fit la­ tio. Omnium itaque horum causa ut quidem materia, exhalatio: ut autem movens, aliquando quidem quae sur­ sum latio, aliquando autem aëris con­ creti coagulatio. 47. Omnia autem haec sub luna fiunt. Signum autem apparens ipsorum ve­ locitas, similis existons his quae a nobis proficiuntur, quae, quia prope nos sunt, multum videntur velocitate praetergredi astra et solem et lunam. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Utrum discursus siderum cadentium fiat sicut cum fumosa exha­ latio inferioris candelae incenditur a flamma superioris: vel potius tales discursus sint proie­ ctiones alicuius corporis cadentis? 2. Propter utramque causam videtur fieri discursus siderum. Quandoque enim fit per con­ tinuam ignitionem materiae: quandoque autem per hoc quod aliqua ignita expelluntur et proficiuntur a superiori frigore. - Explanatio quorundam verborum textus. - Quare meteora quaedam, licet ignita, deorsum cadunt. 3. Differentia inter sidera ex illis duabus causis producta. Quae in superiori loco generantur, primo modo fiunt: quae vero in inferiori, altero modo producuntur. 4. Ratio quorundam accidentium circa praedicta sidera. Et primo de qualitate motus ipsorum. Secundum diversam positionem exhalationis, et secundum diversum impulsum ab aëre con­ densato, stella discurrens fertur aut sursum aut deorsum aut, quod frequentius contingit, in latus. - Causa ergo materialis praedictorum est exhalatio: causa vero efficiens est vel motus superioris corporis, vel aër inspissatus et expellens calidum. 5. Secundo de loco generationis eorum. Omnia praedicta generantur sub luna. Apparent enim valde velociter moveri, quod signum est propinquitatis ad nos. 44-48 METEOROLOG ICOR U Μ L. I, 1. vu COMMENTARIUM S. THOMAE 44 [IJ. Quia assignavit duas causas gene­ enim humida exhalatio congregata deorsum rationis siderum discurrentium, hic movet tendens, impellit et quasi proficit calidum quandam dubitationem circa ea (Q. deorsum, cum aliqua materia inspissata. Et circa hoc duo facit. Primo movet dubi­ 47 [4]. Deinde cum dicit [46]: Propter tationem [43] : quae est utrum discursus si­ positionem etc., assignat rationem quorunderum currentium fiat hoc modo, sicut cum dam accidentium circa praedicta (2). fumosa exhalatio inferioris candelae incendi­ Et circa hoc duo facit: primo assignat ra­ tur a flamma superioris candelae vel lucernae tionem de modo motus huiusmodi astrorum (tunc enim videtur ignis descendere cum mi­ cadentium, secundum dispositionem ipsorum rabili velocitate, et videtur proiectio unius et [46]; secundo determinat locum generationis eiusdem ignis, et non videtur quod ignis fiat eorum, ibi [47] : Omnia autem haec sub in alio et alio corpore); aut secundum veri­ luna (3) etc. tatem discursus siderum cadentium sunt proDicit ergo primo [46] quod secundum di­ iectiones alicuius eiusdem corporis cadentis. versam positionem exhalationis in latitudine 45 [2], Secundo ibi [44]: Videtur itaque et profunditate, secundum hoc diversimode etc., solvit propositam dubitationem. fertur stella cadens, aut sursum aut deorsum Et circa hoc duo facit. Primo dicit quod aut ad latus expulsionis a frigore. Quia si propter utramque causam videtur esse di­ 1 materia frigida inspissata expellens fuerit adu­ scursus siderum cadentium. Quandoque enim nata sursum, stella cadens per expulsionem sic fit talis discursus per continuam ignitiofertur deorsum; si autem fuerit adunata in­ nem materiae, sicut dictum est de fumo lu­ ferius, fertur sursum; cum autem ex neutra cernarum: quandoque autem aliqua ignita parte adunatur, tunc fertur ad latus, quasi proficiuntur, propter hoc quod expelluntur a oblique et in diametrum. Et hoc pluries eve­ superiori frigore, sicut cum aliqua cadunt ex­ nit : quia calidum expulsum fertur duabus pulsa ex digitis, ut nux cerasii. Unde et in lationibus; naturaliter enim, inquantum est terram et in mare videntur cadentia, et hoc calidum, fertur sursum, sed per violentiam tam in die quam in nocte, serenitate existen­ expulsionis fertur deorsum; omnia autem ta­ te. Dicit autem de die, et non solum per no­ lia, quorum motus sic compositi sunt, ferun­ ctem, quia huiusmodi ignis cadens, nisi ap­ tur secundum diametrum, idest oblique, quia propinquaret terrae per motum, non appare­ talis motus est quasi medius inter ascensum ret de die. Dicit autem serenitate existente, et descensum. Et ideo motus discurrentium quia tempore nebuloso talis ignis ab humidisiderum ut plurimum fit obliquus. tate nubium et aëris extingueretur. Sed licet His autem dictis, epilogat quae dicta sunt. ista quae cadunt expulsa sint ignita, et ita, Et dicit quod omnium praedictorum causa ut videtur, deberent esse levia et ascendere, materialis est exhalatio : causa autem movens tamen deorsum iaciuntur, quia coagulatio est duplex; quandoque quidem motus supe­ frigoris impellens ea inclinat deorsum. Et rioris corporis, quandoque autem condensatio propter hanc causam fulmina cadunt deor­ aëris inspissati ex frigore, et ex hoc expel­ sum, licet sint ignita : quia generatio omnium lentis calidum. horum sic cadentium non est per exustionem 48 [5]. Deinde cum dicit [47]: Omnia ab aliquo calido igniente, sed per separatio­ autem haec sub luna etc., determinat locum nem ab aliquo frigido expellente; quia omne generationis praedictorum. Et dicit quod om­ calidum secundum naturam habet ferri sur­ nia praedicta generantur sub luna. Cuius si­ sum. gnum est quod apparent nobis valde veloci­ 46[3], Secundo ibi [45] : Quaecumque ter moveri, sicut illa quae proficiuntur a no­ quidem igitur etc., assignat differentiam in­ bis, utpote sagittae et alia huiusmodi, quae ter discursus siderum ex duabus causis pro­ propter propinquitatem ad nos videntur ex­ venientes. Et dicit quod quaecumque siderum cedere velocitatem astrorum et solis et lunae; discurrentium magis generantur in supremo quamvis manifestum sit quod, secundum rei loco, fiunt per adustionem exhalationis: veritatem, superiora corpora multo velocius quaecumque vero demissius generantur, fiunt moventur quam aliquid quod sit hic. propter hoc quod humidior exhalatio concer­ nitur, idest inspissatur, et infrigidatur. Haec (1) Cf. lect. praec. n. 3, 6. (2) Cf. lect. praec. n. 3. <3) n. sq. — 4I7 — L. 1, 1. vin METEOROLOG ICOR UM LECTIO VIII. [nn. 49-52; (48-52)]. Causa quorundatn aliorum meteororum quae aliquando apparent in nocte Quare multa alia huiusmodi fiunt quae non apparent. SCHEMA / I) Proponit illa quorum causas assignare intendit 49 [48]. k II) Assignat causas horum 50 [49]. ] A) Assignat causam quare appareant praedicta 50 [49]. < 1) Assignat causam colorum 50 [49]. J 2) Assignat causam hiatus et voraginis 51 [50]. B) Quare multa alia fiunt quae non apparent 52 [51]. \ III) Epilogat praedeterminata 52 [52]. [48-52]· Lectio VIII. nn. 49-52 Postquam assignavit causam accensionum quae videntur moveri in aëre, hic assignat causam quorundatn aliorum nocte apparentium. 4î8 - M ETEOROLOG ICOR UM 49-50 L. I, I. vir» TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 342a34 - b24) Caput V Apparent autem aliquando nocte, serenitate existente, consistentia multa phantasmata in caelo, puta hiatus et bothyni et sanguinei colores. Causa autem et in his eadem. Cum enim manifestus est constans qui sur­ sum aër ut ignitio fiat, et ignitio ali­ quando quidem talis fit ut flamma vi­ deatur ardere, aliquando autem velut dali ferantur, et sidera: nullum incon­ veniens si coloratur idem iste aër con­ stans omnimodis coloribus. Per spis­ sius enim transparens minus lumen, et refractionem suscipiens aër, omni­ modos colores faciet: maxime autem puniceum aut purpureum, quia hi ma­ xime ex igneo et albo apparent per­ mixtis nigro, secundum superappositiones, velut orientia astra et occumbentia, si fuerit cauma; et per fumum punicea apparent. Refractione autem faciet, cum speculum fuerit tale ut , ' i : non figuram sed colorem suscipiat. Quare autem non multo tempore ma­ neant haec, consistentia causa velox existens. 50. Hiatus autem, disrupto lumine ex ob­ scuro et nigro, facit putari aliquam profunditatem. Multoties autem ex talibus et dali excidunt, cum congre­ getur magis. Concretum autem am­ plius vorago videtur. 51. Omnino autem in nigro album mul­ tas facit varietates, velut flamma in fumo. De die quidem igitur sol pro­ hibet: nocte autem, excepto puniceo, alii propter similem colorationem non apparent. 52. De discurrentibus quidem igitur astris et ignitis, adhuc autem et de aliis phantasmatibus talibus, quaecumque festinas faciunt phantasias, has existi­ mare oportet causas. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Qua de causa aliquando nocte serena apparent in caelo sanguinei colores, hiatus et voragines. 2. Textus divisio. - Causa praedictorum colorum. Cum, sicut dictum est in lect. VI, aër superior ita sit dispositus ut in eo fiant ignitiones, et cum hae multiformiter fiant, nil mirum quod aër ille appareat coloratus omni genere colorum. - Duo modi secundum quos contingit quod aër aliquatenus inspissatus omnes modos colorum repraesentet. - Qua de causa maxime apparent in aëre color puniceus et purpureus. - Quare huiusmodi colores cito disparent. 3. Causa hiatus et voraginis. Cum lumen in aëre discontinuatur ex aliquo obscuro et nigro propter aliquem vaporem magis spissum, apparet in caelo aliqua profunditas et apertura. Quae quidem, dum vapor discontinuans lumen est magis concretus et inspissatus, apparet maior, quasi quaedam vorago : alias videtur solum hiatus vel apertura. - Quomodo utraque apparitio, et colorum et hiatuum, habent eandem causam. 4. Quare multa alia fiunt similium tneteororum, quae nec de die nec de nocte apparent. Epilogus. ” COMMENTARIUM S. THOMAE 49 [1]. Postquam Philosophus assignavit causam accensionum quae videntur moveri in aëre, hic assignat causam quorundam aliorum nocte apparentium (Q. Et circa hoc duo facit. Primo proponit illa quorum causas assignare intendit [48], Et di­ cit quod aliquando apparent in nocte, cum fuerit serenitas, phantasmata, idest apparitio­ nes, in caelo; sicut hiatus, idest quaedam aperturae, ac si caelum esset apertum, et bo­ thyni, idest voragines, quasi profundae aper­ turae, et etiam sanguinei colores.1 (1) Cf. lect. VI, n. 1. 50 [2], Secundo ibi [49]: Causa autem et in his etc., assignat causas horum. Et circa hoc duo facit: primo assignat causam quare appareant praedicta [49]; se­ cundo quare multa alia fiunt quae non ap­ parent, ibi [51]: Omnino autem in nigro al­ bum (2) etc. Circa primum duo facit : primo assignat causam colorum [49]; secundo assignat cau­ sam hiatus et voraginis, ibi [50] : Hiatus au­ tem (3) etc. (2) n. 4. (3) n. sq. — 4I9 — 29 — De Caelo et Mundo. L. I, 1. vin METEOROLOGICORUM Dicit ergo primo [49] quod eadem causa est in his apparitionibus, quae etiam est ignitionum de quibus supra (l) dictum est. Cum enim manifestum sit quod aër superior (quem supra dixit hypeccauma) sic disponitur quod in eo fiat ignitio; quae quidem aliquando ta­ lis est ut videatur ardere flamma, quandoque autem taliter fit ignitio ut videantur ferri ti­ tiones et sidera; nullum est inconveniens, cum incensiones fiant in aëre multiformes, quod ille aër superior coloratus appareat omni genere colorum. Duobus enim modis contingit quod aër ali­ quatenus inspissatus omnes modos colorum repraesentet: uno modo quando aliquod mi­ nus lumen, quod non sufficit totaliter illumi­ nare, transparet per aliquem fumum aut va­ porem spissiorem; alio modo quando fit re­ percussio luminis ad aliquem aërem aliqua­ tenus inspissatum. Sed maxime ex istis dua­ bus causis apparent in aëre color puniceus et purpureus, idest rubeus et subrubens: quia maxime hi colores apparent ex aliquo igneo et albo mixtis nigro. Quae quidem mixtio potest fieri secundum duas supradictas causas: scilicet secundum superappositiones (quod supra dixit transparentiam minoris luminis per aliquod spissius), sicut sol et luna et alia astra apparent punicea in ortu et occasu et quasi subrubea, quando eorum lumen non est perfectum. Sed hoc dico si fuerit calor: quia quando est frigus, vapores sunt condensati, et magis ob­ scurant lumen astrorum orientium vel occi­ dentium, ut transparere non possit; quando autem est calor, exhalationes sunt rariores, et sic per eas lumen astrorum transparere potest. Et similiter si astra videantur median­ te fumo, videntur talis coloris. Et secundum etiam aliam praedictam cau­ sam fit praedicta mixtio, scilicet per refractio­ nem; cum illud ad quod fit refractio luminis (quod hic speculum dicit), sive sit nubes aquo­ sa sive aliquid huiusmodi, fuerit tale ut non repraesentet figuram, sed colorem. Haec au­ tem exponet cum de iride agetur (4 5). (4) Lect. vi. (5) Lib. III. cap. 11. n. 10 sq.; IV, n. 6 sqq. 50-51 Assignat autem causam consequenter quare huiusmodi colores cito disparent et non mul­ to tempore manent : quia scilicet causa ap­ paritionis ipsorum est velox, idest cito pertransiens; aër enim non multo tempore ma­ net similis, sed de facili ingrossatur vel subtiliatur. 51 [3]. Deinde cum dicit [50]: Hiatus au­ tem etc., assignat causam hiatus et voraginis. Et dicit quod cum lumen quod apparet in aëre, discontinuatur ex aliquo obscuro et ni­ gro, quod scilicet est propter aliquem vapo­ rem magis spissum, apparet quod sit aliqua profunditas et apertura in caelo. Et huius signum est quod, cum ille vapor qui inter­ rumpit lumen, magis inspissatur, ex talibus hiatibus exeunt vel excidunt titiones ignei, quasi calido expulso a frigore vaporem inspissante. Sed quando ille vapor obscurus, discontinuans lumen, concretus et inspissatus fuerit magis, facit videri maiorem profundi­ tatem, quia album superatur a nigro: cum autem fuerit e converso, tunc videtur solum hiatus vel apertura. Patet ergo quod utraque apparitio, et co­ lorum et hiatuum, habent similem causam, scilicet admixtionem adinvicem albi et nigri : sed color purpureus aut puniceus fit ex albo transparente per nigrum; hiatus autem et vo­ rago ex nigro interrumpente album. 52 [4]. Deinde cum dicit [51]: Omnino autem in nigro album etc., ostendit quod mulla huiusmodi fiunt quae non apparent. Et dicit quod album coniunctum nigro mul­ tas facit differentias colorum; sicut apparet de flamma in fumo, quae facit diversos co­ lores, secundum quod fumus fuerit densior vel rarior. Sed de die sol sua claritate prohi­ bet huiusmodi colores apparere: de nocte vero non apparent nisi rubeus, quia alii co­ lores, sicut viridis et alii obscuriores, sunt si­ miles colori noctis, propter obscuritatem. Ultimo epilogat praedeterminata [52]. Et dicit quod praedictas causas oportet existi­ mare de astris discurrentibus et ignitis, et de aliis huiusmodi apparitionibus, quaecumque festinas faciunt phantasias, idest quaecumque pertranseuntes videntur absque magna mora temporis. — 420 — METEOROLOGICORUM L. I, 1. ix LECTIO IX. [nn. 53-58; (53-56)]. Aliorum de cometis opiniones. SCHEMA (Lect. IX-XI; nn. 53-76; [53-74)]. Postquam determinavit de stellis cadentibus et similibus, hic determinat de cometis. Lectio IX. nn. 53-58 [53-56]. Lectio X, nn. 59-67 ______ [57-66]. _______ I I) Dicit de quo est intentio 53 [53]. L II) Prosequitur propositum 53 [54]. I A) Ponit opiniones aliorum de cometis 54 [54]. ' 1) Ponit opiniones 54 [54]. j a) Opinio Anaxagorae 54 [54]. I b) Opinio Italicorum 55 [55]. \ c) Opinio quorundam sequentium Hippocratem 56 [56J. I I 1 / I i I [67-74]· ________ \ I Lectio X I, nn. 68-76 i I I ' \ I i \ 2) Improbat eas 59 [57]. a) Ponit modum improbandi 59 [57]. b) Disputat contra positas opiniones 59 [57]. a’) Contra secundam scii. Pythagoricorum 60 [58]. b’) Contra tertiam scii. Hyppocratis 61 [59]j) Prima ratio 61 [59]. jj) Secunda 62 [70]. jjj) Tertia 63 [6ij. c’) Contra primam, scii. Anaxagorae 64 [62J. j) Prima ratio 64 [62]. jj) Secunda 65 [63]. jjj) Tertia 66 [64]. jjij) Quarta 67 [65]. B) Determinat de eis secundum opinionem suam 68 [67]. 1) Ostendit modum certitudinis qui est in hac materia exquirendus 68 [67]. 2) Incipit assignare causam de apparitione cometae 69 [68], a) Assignat causam de apparitione cometae 69 [68]. a’) Assignat causam 69 [68]. aa) Ostendit cometas apparere ex duobus causis 70 [68]. j) Resumit quaedam superius dicta 70 [68]. jj) Assignat causam apparitionis cometae 71 [69]. jjj) Hoc manifestat per comparitionem ad stellam cadentem 72 [70]. jjjj) Assignat alium modum apparitionis cometae 73 [71]. bb) Ostendit differentiam inter cometas ex diversis causis appa­ rentes 74 [72]. b’) Manifestat per signum 75 [73]. b) Assignat causam de loco et tempore apparitionis 76 [74]. --- 421 --- L I, 1. jx M ETEOROLOG ICOR U Μ 53 TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 342b25 - 343a20) Caput VI 53. De cometis autem et vocato lacte di­ camus, dubitantes ad dicta ab aliis primo. 54. Anaxagoras quidem igitur et Demo­ critus aiunt esse cometam symphasim errantium stellarum, cum propter pro­ pe venire putentur tangere invicem. 55. Italicorum autem quidam vocatorum Pythagoricorum, unum dicunt ipsum esse errantium siderum, sed post mul­ tum tempus phantasiam ipsius esse, et excessum ad modicum. Quod acci­ dit et circa Mercurii stellam: quia enim modicum digreditur, saepe non apparet, ita ut post tempus appareat multum. , 56. Similiter his et qui circa Hippocra­ tem Chium et discipulum eius Ae­ schylum enuntiaverunt: sed comam non ex ipso aiunt habere, sed erran­ tem propter locum aliquando accipe­ re, refracto nostro visu ab humore attracto ab ipso ad solem. Quia au­ tem descendit tardissime tempore, ap­ paret post tempus plurimum aliorum astrorum, ut cum ex eodem appareat subdeficiens per totum suum circu­ lum: cedere autem ipsum et ad ar­ ctum et ad austrum. Intermedio qui­ dem igitur loco tropicorum non at­ trahere aquam ad ipsum, quia con­ sumpta est a solis latione. Ad austrum autem cum feratur, copiam habere ta­ lis humiditatis: sed quia parva est de­ cisio circuli quae est super terram, quae autem deorsum multiplex, non potest visus hominum fractus ferri ad solem, neque appropinquante tropico loco, neque in aestivis versionibus existente sole: propter quod in his quidem locis non fieri cometam ipsum. Quando vero ad boream relictus extiterit, accipere comam: quia magna est peripheria quae desuper horizon­ tis, quae autem subtus pars circuli parva; facile enim visum hominum pertingere tunc ad solem. SYNOPSIS 1. Argumentum. De cometis et lacteo circulo. - Quo ordine procedendum. - Textus divisio. 2. Opiniones aliorum circa cometas. Anaxagoras et Democritus dixerunt cometas esse coapjraritionem stellarum errantium; quarum aliquae, dum appropinquant adinvicem, videntur esse una stella, quae propter augmentum luminis apparet comata. 3. Nonnulli ex Italia Pythagorici opinati sunt cometam esse unam de stellis errantibus, quae tamen' nonnisi post multum tempus apparet, quia modicum recedit a sole. 4. Quidam sequaces Hippocratis Chii et eius discipuli Aeschyli, posuerunt et ipsi cometam esse stellam errantem: verum non dixerunt, sicut Pythagorici, habere ex se comam, sed eam ex loco aliquando accipere, quatenus attrahit aliquem humorem, ex quo veluti ex igneo spe­ culo aiebant radium visualem repercussum pertingere ad solem, et ita apparere comam circa stellam. 5. De tempore et loco apparitionis stellae comatae, secundum hanc tertiam opinionem. a) Apparet cometa post plurimum tempus, respectu aliorum astrorum, quia tardissime re­ cedit a sole. ' 6. b) Non apparet in medio duorum tropicorum: quia cum ibi sol consumat humiditatem, non potest stella attrahere ad.se humorem. Item non.videtur a nobis cum est ultra tropicum Capricorni, propter nimiam distantiam solis ab humore attracto a stella. Cum vero stella recedit a sole versum partem septentrionalem, tunc et ipsa potest accipere comam, et visus refractus potest de facili pertingere ad solem. COMMENTARIUM S. THOMAE 53 [1]. Postquam Philosophus determina­ vit de stellis cadentibus et similibus, hic de­ terminat de cometis (’). Et primo dicit de quo est intentio [53]; di­ ti) Cf. lect. VI. η. 1. cens quod nunc dicendum est de cometis et lacteo circulo, hoc ordine servato circa utrum­ que, ut primo inferamus dubitationes, idest obiectiones, ad ea quae dicta sunt ab aliis, et postea determinemus quod nobis videtur. Secundo ibi [54] : Anaxagoras quidem igi- — 422 — 53-58 Μ ETEO ROLOGI CO RUM tur etc., prosequitur propositum ordine prae­ misso. Unde primo ponit opiniones aliorum de cometis [54]; secundo determinat de eis secundum opinionem suam, ibi [67] : Quo­ niam autem de immanifestis (2) etc. Prima dividitur in duas: in prima ponit opiniones [54]; in secunda improbat eas, ibi [59] : Omnibus autem (3) etc. Prima dividitur in tres, secundum tres opi­ niones quas ponit. 54 [2], Primo ergo [54] ponit opinionem Anaxagorae et Democriti, qui dixerunt co­ metas esse symphasim, idest coapparitionem, stellarum errantium. Quae sunt quinque, sci­ licet Saturnus, lupiter, Mars, Venus et Mer­ curius; quarum aliquae, cum appropinquant adinvicem, videntur se tangere; et ita videtur una stella, et apparet ei coma, propter aug­ mentum luminis. 55[3].. Secundam opinionem ponit ibi [55]: Italicorum autem etc. Et fuit quorundam Pythagoricorum in Italia commoran­ tium, qui dixerunt cometam esse unam de stellis errantibus; sed non esse phantasiam, idest visionem, eius, nisi post multum tem­ pus, propter hoc quod excedit, idest recedit a sole, modicum; sicut et accidit circa stel­ lam Mercurii, quae quia modicum digreditur, idest elongatur a sole, frequenter non appa­ ret, ita quod post longum tempus appareat, cum diu non apparuit. 56 [4]. Tertiam opinionem ponit ibi [56]: Similiter his etc.: quae fuit quorundam se­ quentium Hippocratem et Aeschylum eius di­ scipulum. Quae quidem opinio in hoc similis est secundae, quod posuit stellam cometam esse unam de errantibus: sed in hoc differt ab ea, quod secunda opinio posuit quod illa stella erratica habet comam ex se; sed ista tertia opinio ponit quod non habet comam ex seipsa, sed cum sit errans, ex loco ali­ quando accipit comam. Quia dicebat quod ab ipsa stella attrahitur quidam humor; et cum poneret quod visus fieret extramittendo, posuerunt quod radius visualis pertingens ad illum humorem attractum ab ea, repercuti­ tur usque ad solem; et sic ille vapor attractus est quasi quoddam speculum igneum solis (nam repercussio est causa quod aliquid in speculo videatur); et ita dicunt fieri comam. 57 [5], Assignat autem consequenter cau­ ti) Lcct. xi. (3) Lect. sq. L. I, 1. ix sam de tempore apparitionis. Et dicit quod stella cometa apparet post plurimum tempus aliorum astrorum, idest magis occultatur quam aliquae aliae stellae, quia tardissime discedit a sole secundum tempus, videlicet cum peregerit totum suum circulum. Quod appellat subdeficere: dicuntur enim stellae er­ rantes subdefcere respectu primi motus; vel quia moventur motu contrario, et sic viden­ tur secundum proprium motum posteriorari; vel quia, sicut quidam dixerunt, tardius mo­ ventur quam primum caelum, quod revolvit omnia motu diurno. Sic autem dicebant quod stella cometa subdeficit a sole, totum suum circulum peragendo: et ideo, cum redierit ad illum terminum ex quo incoepit discedere, iterum apparet, quousque iterum coniungatur soli. Et dicebant etiam quod ista stella in suo motu recedit a sole, non tantum secundum longitudinem, sed etiam secundum latitudi­ nem, declinans ad arctum et austrum, idest ad septentrionem et meridiem. 58 [6]. Assignat etiam consequenter cau­ sam circa locum apparitionis huius stellae. Et dicit quod haec stella non apparet in me­ dio duorum tropicorum, scilicet Cancri et Capricorni : quia per illam partem caeli mo­ vetur sol et consumit humiditatem, unde in ea parte caeli non potest praedicta stella at­ trahere aquam. Sed cum declinat ad austrum, recedens a via solis, invenit copiam ibi talis humiditatis, eo quod non est consumpta a so­ le. Sed propter obliquitatem horizontis, nobis qui habitamus in parte septentrionali, pars circuli paralleli quae est supra terram est par­ va, quae autem est sub terra est maior: et sic sol, qui de nocte, cum videtur cometa, est sub terra, tantum distat ab humore attracto a stella, quod non potest visus hominum repercuti ab humore ad solem; neque si sol sit propinquus tropico, scilicet Capri­ corno, neque si sit in aestivis versionibus, idest in tropico aestivo, qui est Cancer. Ubicumque enim fuerit sol sub terra, erit maior distan­ tia eius ad vaporem contractum quam sit conveniens repercussioni, vel ex circulo, vel ex latitudine zodiaci. Sed quando stella illa relinquitur a sole versus boream, idest ad septentrionalem partem, tunc potest recipere comam : quia ibi est multum de humiditate, et peripheria circuli quae est super horizontem est ibi magna, et quae est subtus est parva, et sic de facili visus hominum refra­ ctus potest pertingere ad solem. — 423 — L. I, 1. χ METEQROLOGICORUM LECTIO X. [nn. 59-67; (57-66)]. Improbantur aliorum opiniones de cometis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 343a20 - 344a4) (Caput VI) 57. Omnibus autem his haec quidem communiter accidit dicere impossibi­ lia, haec autem separatim. 58. Primo quidem igitur dicentibus quod errantium est una stellarum cometa. Errantes enim omnes in circulo ani­ malium subdeficiunt, cometae autem multi visi sunt extra circulum. Dein­ de et plures uno simul facti sunt saepe. 59. Adhuc autem si propter refractionem comam habet, sicut ait Hippocrates, oportebat aliquando apparere et sine coma stellam hanc: quoniam quidem subdeficit quidem et ad alia loca, co­ mam autem habet non ubique. Nunc autem nulla visa est praeter quinque stellas: istae autem saepe simul om­ nes elevatae apparent super horizontem, et manifestis existentibus ipsis omnibus, et non apparentibus omni­ bus sed quibusdam existentibus circa solem, nihilominus cometae apparent facti saepe. 60. At vero neque hoc verum, quod in loco ad arctum fit cometes solum, si­ mul et sole existente circa tropicos aestivales. Magnus enim cometes fa­ ctus circa eum qui in Achaia terraemotum et circa fluctus ascensum, ab occasibus aequinoctionalibus ortus fuit: et ad austrum iam multi facti sunt. 61. Sub principe autem Atheniensium gloriosissimo Molone, facta fuit co­ meta stella mense Gamelione, sole existente circa tropicos hiemales: et quidem tantam refractionem factam esse, et ipsi impossibilium esse aiunt. 62. Commune autem ct his et contactum dicentibus, primo quidem quia non errantium etiam accipiunt comam quaedam. Et hoc non solum Aegy­ ptiis credere oportet (equidem et illi aiunt), sed et nos vidimus. Earum enim quae in femore Canis, stella quaedam habuit comam, debilem ta- — 424 63. 64. 65. 66. men; intendentibus quidem enim in ipsam, debile factum est lumen, adiacentibus autem visum remisse, plus. Adhuc autem, omnes qui apud nos visi sunt, sine occasu disparuerunt in loco super horizontem, consumpti paulatim, ita ut neque unius stellae derelinqueretur corpus neque plurium. Quoniam et magna stella de qua prius meminimus, apparuit quidem hieme in gelu et serenitate, a vespero, sub Astio principe; et primo quidem die non apparuit, tanquam praeoccumbens ante solem; sequenti autem die apparuit quantum contingit, mini­ num enim relictum fuit, et mox occu­ buit; lumen autem extendit usque ad tertiam partem caeli velut simul, pro­ pter quod et vocata fuit via; ascendit autem usque ad zonam Orionis, et ibi dissoluta fuit. Et quidem Democritus obtinere voluit pro opinione sua: ait enim apparuisse, dissolutis cometis, stellas quasdam. Hoc autem non ali­ quando quidem oportebat fieri, ali­ quando autem non, sed semper. Adhuc autem et Aegyptii aiunt erran­ tium et ad seipsas et ad alias fieri conventus. Et nos ipsi vidimus steliam lovis in Geminis subeuntem cui­ dam iam et disparere facientem, sed non cometam factum. Adhuc autem et ex ratione est mani­ festum. Stellae enim, etsi maiores et minores appareant, sed tamen indivi­ sibiles per se esse videntur. Quemad­ modum igitur et si essent indivisibiles tangentes, nullam facerent magnitudi­ nem maiorem, sic et quoniam non sunt quidem, videntur autem indi­ visibiles, et convenientes nihil vide­ buntur maiores secundum magnitudi­ nem existentes. Quod quidem igitur dictae de ipsis causae falsae existunt entes, si non per plura, sed tamen per haec suffi­ cienter palam est. 59-61 METEOROLOGICORUM L. I, 1. x SYNOPSIS 1. Argumentum. Rationum quae inducuntur, quaedam sunt contra omnes praedictas opi­ niones (cf. lect. praeced.), quaedam contra aliquam tantum. - Textus divisio. 2. Contra secundam opinionem, quae fuit Pythagoricorum, a) Omnes stellae erraticae mo­ ventur in zodiaco; sed multi cometae visi sunt extra hunc circulum; ergo etc. b) Saepe visi sunt simul plures cometae: non est ergo cometa una stellarum errantium. - Prima ratio est contra omnes opiniones: secunda est proprie contra secundam et tertiam. 3. Improbatur tribus rationibus opinio Hippocratis, a) Si cometa esset stella erratica, quae propter refractionem visus aliquando acciperet comam, oporteret quod quandoque appareret etiam sine coma. Sed praeter quinque planetas, nulla stella errans visa est sine coma; et om­ nibus quinque planetis apparentibus, vel quibusdam apparentibus et quibusdam existentibus cum sole, apparent cometae. Ergo cometa non est stella errans, eo modo quo dixit Hippocrates. 4. b) Ex observationibus apparet falsum esse quod cometa fiat solum in loco qui declinat ad septentrionem. 5. c) Similiter non est verum quod non appareat cometa nisi sole existente circa tropicum Cancri. 6. Quatuor rationes contra primam opinionem, quae fuit Anaxagorae et Democriti. Prima ratio, communis contra omnes dicentes cometas esse stellas erraticas, sumitur ex observa­ tionibus Aegyptiorum et ipsius Aristotelis, ex quibus constat quod etiam stellae non errantes accipiunt comam. 7. Secunda ratio. Omnes cometae qui tempore Aristotelis visi sunt, ita absque appropin­ quatione ad solem disparuerunt, quod non remansit neque unius stellae corpus neque plurium. - Haec etiam ratio communis est : et ex ipsa patet non fuisse sufficiens quod Democritus dixit ad confirmandam suam opinionem. 8. Tertia ratio. Factae sunt aliquando coniunctiones stellarum errantium et adinvicem et ad stellas fixas, nec tamen apparuit aliquis cometa. 9. Quarta ratio. Dum stellae adinvicem coniunguntur, nequeunt videri secundum appa­ rentem magnitudinem ita maiores, ut ex contactu, quasi propter augmentum luminis, appa­ reant comatae. COMMENTARIUM S. THOMAE 59 [1]. Positis opinionibus, hic improbat eas (')· Et primo ponit modum improbandi [57] : et dicit quod quaedam intendit inducere quae sunt communiter contra omnes praedictas opiniones, quaedam vero quae sunt contra aliquam earum specialiter tantum. Secundo ibi [58] : Primo quidem igitur etc., disputat contra positas opiniones : et primo contra secundam, quae fuit Pythagorico­ rum [58]; secundo contra tertiam, quae fuit Hippocratis, ibi [59]: Adhuc autem si pro­ pter (2) etc.; tertio contra primam, quae fuit Democriti et Anaxagorae, ibi [62] : Commune autem et his (3) etc. 60 [2], Circa primum [58] ponit duas ra­ tiones: quarum prima talis est. Omnes stellae erraticae subdeficiunt, idest moventur quasi subdeficiendo, sicut expositum est (4), in cir­ culo animalium qui dicitur zodiacus; sed multi cometae sunt extra hunc circulum; ergo non omnes cometae sunt stellae erraticae. — Secunda ratio talis est. Saepe visi sunt co­ ii) (2) (3) (4) Cf. lect. praeccd. n. 1 n. 3. n. 6. Lect. praeced. n. 5. metae plures uno simul facti: non igitur co­ meta est una stellarum errantium. — Harum rationum prima est communis contra has opi­ niones: secunda est propria contra secundam et tertiam opinionem. 61 [3]. Deinde cum dicit [59]: Adhuc au­ tem si propter etc., improbat opinionem Hip­ pocratis per tres rationes. Circa quarum pri­ mam dicit quod, si aliquis planetarum propter refractionem visus habet comam, sicut dixit Hippocrates, oporteret quod aliquando haec stella erratica appareret sine coma. Et hoc ideo, quia non ubique habet comam, ut di­ ctum est (5), sed solum cum est extra tropi­ cos, declinans ad septentrionem : manifestum est autem quod etiam in aliis locis subdeficit, quasi discedens a sole; et ita oportet quod aliquando videatur sine coma. Sed nulla stella visa est sine coma errans praeter quinque stellas supra (6) nominatas; quae quandoque omnes apparent simul elevatae super horizontem, et omnibus eis existentibus super horizontem, vel etiam quibusdam earum appa­ rentibus super horizontem et quibusdam exi­ stentibus cum sole, nihilominus apparent co(5) ibid. n. 6. (6) ibid. n. 2. — 425 — L. I, 1. x METEOROLOGICORUM metae. Et sic manifestum est quod non sem­ per cometa est una quinque stellarum erran­ tium. Et nulla est alia sine coma praeter has. Ergo cometa non est stella errans, quandoque sine coma apparens: quod oporteret si co­ mam ex seipso non haberet, sed ex aliquo loco determinato, ut ipsi dicunt. 62 [4], Secundam rationem ponit ibi [60]: At vero neque hoc verum etc. Et dicit quod non est verum quod cometa fiat solum in Icco qui declinat ad septentrionem, hoc si­ mul observato quod sol tunc sit circa tropicos aestivales, quasi propinquius stellae. Quia magnus cometes qui factus est eo tempore quo fuit factus terraemotus magnus in Acha­ ia et supergressio fluctuum, ortus fuit ab oc­ casibus aequinoctialibus : et ita manifestum est quod fuit infra tropicos. Et iam etiam multi facti sunt ad austrum. Falsum est ergo quod dicunt, quod fiat tantum ad septentrio­ nem. 63 [5]. Tertiam rationem ponit ibi [61]: Sub principe autem etc. Et dicit quod tem­ pore cuiusdam principis Atheniensium, facta fuit stella cometa, sole existente circa tropi­ cos hiemales, idest crica Capricornum, et hoc mense Gamelione, idest Decembri vel lanuario. Et hoc videtur esse impossibile, sicut etiam ipsi dicunt, quod fiat tanta refractio visus nostri ad solem, propter distantiam eius quae est tunc temporis de nocte ad solem, et propter magnitudinem decisionis circuli qui est sub horizonte. Falsum est ergo quod di­ cunt, quod non appareat cometa nisi sole exi­ stente circa tropicum aestivalem. 64 [6], Deinde cum dicit [62]: Commune autem et his etc., improbat primam opinio­ nem per quatuor rationes. Quarum prima est contra omnes praedictas opiniones dicentes cometas esse stellas erraticas : quia etiam quaedam stellarum non errantium accipiunt comam. Et hoc non solum oportet credere Aegyptiis studentibus in mathematicis, qui hoc dicunt; sed ipse Aristoteles dicit se hoc vidisse, quod una stellarum quae est in figu­ ratione Canis, apud femur eius, comam ha­ buit, sed debilem: quod patuit quia, quando aliquis fortiter intendebat in ipsam, debili­ tabatur lumen comae; sed quando aliquis iaciebat visum in stellam non nimis intense et remissius, plus apparebat lumem comae. 65 [7]. Secundam rationem ponit ibi [63]: Adhuc autem omnes etc. Et dicit quod omnes cometae qui suo tempore fuerunt visi, dispa­ ruerunt in loco super horizontem sine occasu, idest sine appropinquatione ad solem. Tunc enim dicitur occasus stellarum, quando in­ trant sub radiis solis: sed cometae apparen­ tes suo tempore, disparuerunt sine hoc quod appropinquarent ad solem, adhuc super ho­ rizontem existentes longe a sole. Et disparue­ runt quasi paulatim consumpti, ita quod non 61-67 derelinqueretur neque corpus unius stellae ne­ que plurium. Quia magna stella de qua su­ pra (7) diximus quod fuit tempore terraemo­ tus in Achaia, apparuit tempore hiemis in vespere, existente gelu et serenitate, sub Astio principe Atheniensium; et primo die non.ap­ paruit ipsa stella, sed solum coma eius, qua­ si occidens ante solem; secundo autem die apparuit quantum possibile fuit, quia per modicum tempus remansit post solem, et mox occubuit; sed lumen cometa extendit us­ que ad tertiam partem caeli, quasi simul et non paulatim crescens in lumine, ita ut ille ascensus luminis vocatus fuerit via cometae; et ascendit etiam, retrocedens a sole, usque ad quasdam stellas quae vocantur zona Orio­ nis, et ibi fuit dissoluta, non appropinquando ad solem, ad magis ac magis discedendo ab eo. Haec etiam ratio est contra omnes opinio­ nes praedictas, quae dicunt cometam esse unam vel plures stellarum errantium. Et sic patet per hanc rationem quod illud quod De­ mocritus dixit ad confirmandam suam opi­ nionem, non fuit sufficiens. Dixit enim quod, dissolutis cometis, aliquando apparuerunt stellae quaedam remanentes : quod ideo est insufficiens, quia oportebat ipsum probare quod, non aliquando, sed semper remanse­ runt stellae dissolutis cometis; quod apparet esse falsum ex eo quod dictum est. 66 [8]. Tertiam rationem ponit ibi [64]: Adhuc autem et Aegyptii etc.: quae talis est. Aegyptii dicunt quod fiunt conjunctiones stel­ larum errantium adinvicem et ad alias stellas fixas. Et dicit se vidisse stellam lovis se sup­ posuisse cuidam stellae quae est in Geminis, ita quod fecit eam disparere. Sed tamen non fuit factus cometa : quod oporteret secundum opinionem Democriti et Anaxagorae. 67 [9], Quartam rationem ponit ibi [65]: Adhuc autem et ex ratione etc.; quae talis est. Quamvis stellarum quaedam videantur esse maiores et quaedam minores adinvicem comparatae, tamen unaquaeque secundum se considerata videtur quasi punctalis et indivi­ sibilis. Sed si essent vere indivisibiles, se in­ vicem tangentes non facerent maiorem ma­ gnitudinem, ut probatum est in VI Physic. (8). Ergo quando videntur indivisibiles licet non sint, quando coniunguntur adinvicem, non debent videri maiores secundum apparentem magnitudinem. Et ita ex contactu stellarum non debet videri coma, quasi propter aug­ mentum luminis. — Hae autem duae ulti­ mae rationes sunt proprie contra opinionem Democriti. Ultimo autem recolligit illud quod dictum est: et patet in littera [66]. (7) n. 4. (8) Cap. I. n. 1 sq.: S. Thom. lect. I. --- 426 --- METEOR □LOGICOR.UM L. 1, 1. xj LECTIO XL [nn. 68-76; (67-74)]. Causa apparitionis cometarum secundum opinionem Aristotelis De loco et tempore apparitionis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 344a5 - 345a10) Caput VII 67. Quoniam autem de immanifestis sensui putamus sufficienter demonstrasse secundum rationem, si ad possibile re­ duxerimus ex his quae nunc appa­ rent, existimabit utique aliquis sic de his maxime accidere. 68. Supponitur enim nobis mundi huius qui circa terram, quantum sub circu­ lari latione, esse primam partem ex­ halationem siccam et calidam. Ipsa autem, et continui sub ipsa aeris ad multum, simul circumducitur circa terram sub sphaera et motu circulari: lata autem et mota hoc modo, qua­ cumque contingit bene dominabilis existens, saepe ignitur; propter quod dicimus fieri et dispersorum siderum discursus. 69. Cum igitur in talem condensationem inciderit, propter superiorem motum, principium igneum, neque sic mul­ tum valde ut cito et ad multum exu­ ratur, neque sic debile ut cito extinguatur, sed plus et ad multum; simul autem de subtus accidat ascendere bene dispositam exhalationem; hoc fit stella cometa, qualitercumque exhala­ tum extiterit figuratum. Si quidem enim omniquaque similiter, cometes; si autem ad longitudinem, vocatur po­ gonias. 70. Sicut autem talis latio stellae latio videtur esse, ita et mansio quasi si­ militer stellae mansio videtur esse. Simile enim quod fit, velut si quis in palearum cumulum et multitudinem immiserit titionem, aut ignis iniiciat principium modicum. Videtur enim similis et siderum discursus huic. Cito enim, propter dispositionem hypeccaumatis aptam, succedit in longitu­ dinem: si itaque hoc maneat et non consumatur pertransiens, aut maxime densatum est hypeccauma, fiet utique principium lationis consummatio 1 | i j discursionis; et tale cometa est stella, velut discursus sideris habens in ipso terminum et principium. Quando qui­ dem igitur in ipso inferiori loco prin­ cipium consistentiae fuerit, per se co­ meta apparet. 71. Quando autem sub astrorum aliquo, aut non errantium aut errantium, a motu consistit exhalatio, tunc come­ tes fit horum aliquod. Non enim circa ipsa astra coma fit: sed quemadmo­ dum halo circa solem apparent et lu­ nam assequentes, et quidem transla­ tis, cum sic fuerit condensatus aër ut passio haec fiat sub solis itinere, sic et coma astris velut halo est. Atta­ men halo quidem fit propter refra­ ctionem talis coloris: ibi autem in ipsis exhalationibus color apparens est. 72. Quando quidem igitur secundum stel­ lam fiet talis concretio, eandem ne­ cesse est manifestare lationem et mo­ tum cometam, qua quidem fertur stella: cum autem constiterit per se, tunc subtardantes videntur; talis enim latio mundi qui circa terram. Hoc enim maxime insinuat non esse re­ fractionem quandam cometam, ut halo, in hypeccaumate puro ad ipsam stellam factam (et non, ut dicunt qui circa Hippocratem, ad solem), quia et per se fit cometa saepe, et frequen­ tius quam circa aliquas determinata­ rum stellarum. De halo quidem igitur causam posterius dicemus. 73. De eo autem quod est esse igneam consistentiam ipsorum, argumentum oportet putare, quod significant facti plures spiritus et siccitates. Palam enim quod fiunt propter multam esse talem segregationem: quare sicciorem necessarium esse aërem, et disgregari et dissolvi evaporans humidum a mul­ titudine calidae exhalationis, ut non ~ 427 — L. I, 1. xi M ETEOROLOG ICOR UM consistat facile in aquam. Manifestius autem dicemus et de hac passione, quando et de spiritibus dicendi fuerit tempus. Quando quidem igitur cre­ bri et multi apparent, sicut dicimus, sicci et spumosi fiunt anni notabiliter: quando autem rariores et tenuiores magnitudine similiter quidem non fit tale, attamen ut frequens fit quidam excessus spiritus aut secundum tem­ pus aut secundum magnitudinem. Quo­ niam et quando in Aegis fluviis cecidit lapis ex aëre, a spiritu elevatus, cecidit per diem; accidit autem et tunc co­ metes stella factus a vespere. Et circa magnam stellam cometam, sicca erat 68-69 hiems et borealis, et fluctus propter contrarietatem ventorum factus fuit: in sinu quidem enim boreas obtinuit, ex­ tra autem auster flabat magnus. Ad­ huc autem sub principe Nicomacho factus fuit paucis diebus cometes cir­ ca aequinoctialem circulum, ut a ves­ pera faciens ortum, in eoque circa Corinthum spiritus inventus est. 74. Eius autem quod est non fieri multos neque saepe cometas, et magis extra tropicos quam intra, causa solis et astrorum motus, non solum segregans calidum, sed et disgregans quod con­ sistit. Maxime autem causa, quia plu­ rimum in lactis congregatur regionem. SYNOPSIS 1. Argumentum. - Quis modus certitudinis sit exquirendus in hac materia de cometis. 2. Textus divisio. 3. Tria quae ex praecedentibus lectionibus oportet praesupponere, ad manifestandum pro­ positum. 4. Primus modus apparitionis cometae. Quando in superiori parte mundi elementaris, exha­ latio sicca et calida fuerit condensata, et inciderit in ipsam aliquod principium igneum; ita quod ignis neque sit tam multus ut cito exurat materiam, neque tam debilis ut cito extinguatur, sed talis est ut diu permaneat, attractis etiam continue novis exhalationibus: tunc fit apparitio cometae. Declaratur. 5. Quod dictum est in numero praeced. de cometis, manifestatur per comparationem ad stellas cadentes. - Conclusio. 6. Alius modus apparitionis cometae. Quando sub aliqua stellarum errantium vel non erran­ tium, adunatur exhalatio per motum ipsius stellae, tunc stella illa fit cometa. Explicatur, et declaratur exemplo halonis. - Discrimen inter halonem et comam stellae. 7. Differentia inter cometas secundum duos praedictos modos apparentes. Quando cometa fit secundo modo, necesse est quod in ipso appareat idem motus qui est stellae cui adhaeret coma: sed quando cometae sunt per se ignis in aëre existens, tunc videntur subtardantes. Ratio huius. - Ex eo quod cometa frequentius fit per se quam circa aliquam stellam, mani­ festatur iterum differentia inter cometam et halonem, et simul improbatur opinio Hippocratis (cf. lect. IX, n. 4). 8. Manifestatur quod dictum est de cometis per signum. Cometam esse igneum, vel quan­ tum ad caudam apparentem vel etiam quantum ad nucleum, arguitur ex hoc quod cometae significant siccitates et ventos. 9. De loco et tempore apparitionis. Quod cometae non fiunt multi neque saepe, et magis apparent. extra tropicos, causa est tum quia per motum solis et astrorum non solum resol­ vuntur exhalationes calidae, sed etiam disgregatur quod est in eis consistens et spissum, et sic impeditur causa apparitionis cometae: tum maxime quia plurimum de materia ex qua causatur apparitio cometae, adunatur in regione lactei circuli, ut infra (lect. XIII, n. 7) dicetur. COMMENTARIUM S. THOMAE 68 [1]. Postquam Philosophus reprobavit opiniones aliorum, hic incipit ponere opinio­ nem propriam de cometis (l). Et primo ostendit modum certitudinis qui est in hac materia exquirendus [67]. Et dicit quod de talibus, quae sunt immanifesta sen­ sui, non est exquirenda certa demonstratio et necessaria, sicut in mathematicis et in his quae subjacent sensui; sed sufficit per rationem de­ di Cf. icct. ix. n. t. monstrare et ostendere causam, ita quod quae­ stionem solvamus per aliquam solutionem possibilem, ex qua non sequatur aliquod in­ conveniens, per ea quae hic apparent secun­ dum sensum. Unde hoc modo in proposito ad habendam causam est procedendum. 69 [2], Secundo ibi [68]: Supponitur enim nobis etc., secundum praedictum modum in­ cipit assignare causam de apparitione come­ tae. I Et circa hoc duo facit : primo assignat cau- -428- 69-73 M ETEO RO LOG ICO R U Μ sam de apparitione cometae [68]; secundo de loco et tempore apparitionis, ibi [74] : Eius autem quod est (-) etc. Prima dividitur in duas: in prima assignat causam apparitionis cometae [68]; secundo hoc manifestat per signum, ibi [73] : De eo autem quod est (2345) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit cometas apparere ex duabus causis [68]; se­ cundo ostendit differentiam inter cometas ex diversis causis apparentes, ibi [72] : Quando quidem igitur ('*) etc. 70 [3]. Circa primum tria facit. Primo [68] resumit quaedam superius (·>) dicta, ad manifestandum propositum. Et dicit quod oportet supponere supradicta, quod huius in­ ferioris mundi qui est circa terram, prima pars et suprema, sub corporibus circulariter motis, est exhalatio calidi et sicci. Iterum oportet supradicta supponere, quod ista exha­ latio calida et sicca, et multa pars aëris (6), qui continuatur ad ignem, simul circumduci­ tur circa terram sub sphaera caelesti, motu circulari, quasi delata et tracta a circulatione caeli. Et tertio oportet supponere, quod ista exhalatio praedicta sic mota, frequenter igni­ tur, quocumque modo sit disposita ad hoc quod ignis in ea bene dominetur: propter quam causam fiunt discursus siderum, ut di­ ctum est. 71 [4], Secundo ibi [69] : Cum igitur in talem etc., assignat causam apparitionis co­ metae. Et dicit quod quando talis exhalatio fuerit condensata, et propter motum superio­ ris corporis inciderit in ipsam exhalationem aliquod principium igneum, ita scilicet quod ex aliqua parte incipiat exuri; sic quod ignis non sit tam multus ut cito exurat materiam, neque etiam sit ita debilis ut cito extinguatur priusquam accendatur, sed sit talis quod plus et diu possit permanere, cum quantitate ignis et dispositione materiae inspissatae; cum hoc etiam quod simul de inferioribus ascen­ dat continue exhalatio bene disposita ad hunc modum exustionis, ut scilicet diu duret; tunc fit stella cometa: quia illud quod iam igni­ tum est videtur quasi stella, reliqua autem exhalatio, quae nondum est perfecte ignita, sed apta ignitioni, videtur coma eius. Quia qualitercumque figuretur talis exhalatio, hu­ iusmodi figura videbitur. Quia si exhalatio sit undique circumposita stellae, idest princi­ pio vel parti ignitae, videtur quasi coma, un­ de et cometes dicitur: si autem disponatur ad longitudinem principii igniti, videtur exha­ latio esse quasi barba stellae, et ideo voca­ tur pogonias, idest quasi barbatus. 72 [5]. Tertio ibi [70]: Sicut autem talis latio etc., manifestat quod dictum est de co­ meta, per comparationem ad stellam caden­ (2) (3) (4) (5) (6) n. 9. n. 8. n. 7. Lect. VI. n. 2 sq. Cf. lect. V, n. 2. L. 1, 1. xi tem. Dictum est enim supra (7) quod motus ignis accensi in tali materia, cum fuerit mo­ tus per expulsionem, videtur esse motus stel­ lae: et similiter mansio vel quies igniti prin­ cipii in praedicta materia, videtur esse man­ sio vel quies stellae. Dicit autem stellam co­ metam quiescere, ad excludendum motum qui apparet in stellis cadentibus; non autem ad excludendum motum cometae secundum quod circumvolvitur simul cum caelo, de quo post (8) dicet. Huiusmodi autem mansio prae­ dicti principii accidit propter hoc, quod ma­ teria non statim consumitur; turn propter multitudinem et spissitudinem, et ignis debi­ litatem; tum propter aliam materiam succe­ dentem, ut dictum est (8). Et est simile sicut si aliquis in magnum cumulum palearum immiserit titionem, aut aliud quodeumque ignitum principium: non enim statim discurret, quasi exurens paleam, sed videtur ignitio diu in uno loco manere. Et ita, si quis recte consideret, videtur simi­ litudinem quandam habere discursus stella­ rum cadentium apparitioni cometae. Quia in stellis discurrentibus cito procedit ignitio iri longitudinem, propter dispositionem scilicet hypeccaumatis ad hoc quod de facili adura­ tur: sed si ignitio maneret, et non pertransiret consumendo materiam, aut materia esset multum densa, ut non posset cito consumi, tunc, quasi subtracto medio discursu, rema­ neret solummodo stella manens, sicut est in principio discursus et in termino. Et tale quid est cometa : ut imaginemur quod cometa sit quasi stella discurrens, prout talis stella est in principio et in fine discur­ sus, subracto motu discursionis. Sic igitur concludit quod, quando principium consisten­ dae ipsius fuerit in inferiori loco, idest sub globo lunari, dicitur cometa per se apparens, sine aliqua stella errante vel fixa. 73 [6]. Deinde cum dicit [71]: Quando autem sub astrorum aliquo etc., assignat alium modum apparitionis cometae. Et dicit quod quando sub aliqua stellarum errantium vel non errantium, exhalatio adunatur per motum illius stellae, tunc aliqua stellarum dictarum fit cometa : non quod stella quae apparet sit aliquod igneum in aëre, sicut in superiori modo dictum est (1U), sed est verax stella, errans vel non errans; non tamen coma eius fit in loco caelesti ubi sunt astra, sed est sub caelo in aëre. Et ponit exemplum de halo, idest de aëre qui videtur aliquando circumstare solem et lunam, etiam sole et luna motis. Huiusmodi enim halo non est in loco solis et lunae, licet sequatur solem et lunam, etiam sole et luna motis: haec enim passio fit in aëre conden­ sato sub motu solis et lunae, ut infra (n) di­ nt Lect. VI. n. 6. (8) n. 7. (9) n. praeced. (10) n. 4. (11) Lib. HI. cap. 111. η. 2 sq. — 429 — METEOROLOGICORUM L. I, 1. Xi cetür. Sicut igitur halo se habet ad solem et lunam, ità coma se habet ad stellas fixas vel erraticas, quando apparent cum comis: et est aliqua exhalatio inferius, scilicet in supe­ riori loco aëris, consequens motum illarum stellarum. Sed tamen haec est differentia in­ ter halo et comam, quia color eius quod di­ citur halo, non est in ipso vapore, sed est ex reverberatione ad nubem, ut infra (l2) ostendetur: sed hoc quod videtur de comis, est proprie color ipsarum exhalationum fu­ mosarum. 74 [7]. Deinde cum dicit [72]: Quando quidem igitur etc., ostendit differentiam inter cometas secundum duos dictos modos appa­ rentes. Et dicit quod quando adunatio exha­ lationis fit secundum, aliquam stellam fixam vel errantem, necesse est quod in cometa ma­ nifeste videatur ille motus qui est stellae cui adhaeret coma : sed quando stella cometa esi per se ignis existens in aëre, sine aliqua superiorum stellarum, tunc videntur subtar­ dantes. Et hoc manifestat per hoc quod latio in­ ferioris mundi qui est circa terram, talis est, scilicet tardior motu caelesti: quamvis enim circumvolvatur ignis et magna pars aëris per motum firmamenti, non potest tamen attin­ gere ad velocitatem motus caelestis. Exhala­ tio igitur ignita existens in superiori parte aëris, circumvolvitur solum cum aëre et igne: sed quia motus horum corporum est tardior motu firmamenti, ideo cometa existens in aëre remanet post corpora caelestia, quae velocissime moventur; et sic videtur habere motum contrarium firmamento, sicut et pla­ netae, ex sola retardatione. Quod etiam qui­ dam opinati sunt circa planetas (I314 ): et in­ de est etiam quod praedictae opiniones po­ suerunt cometas esse planetas (]4). Sed hoc quod cometa saepe fit per se, et frequentius quam circa aliquam stellarum de­ terminatarum, idest fixarum, quae habent es­ se fixum et determinatum in caelo, maxime manifestat quod cometa non est repercussio facta in exhalatione (quam nominat hypeccauma) ad ipsam stellam cui adhaeret coma, sicut est in halo. Si autem esset sicut est in halo, fieret repercussio visus ab exhalatione ad ipsam stellam, et non ad solem, sicut di­ cunt sequaces Hippocratis. Sed de halo po­ sterius (15) dicetur. 75 [8]. Deinde cum dicit [73]: De eo au­ tem quod est etc., manifestat quod dixerat, per signum. Et dicit quod huius quod est (12) (13) XV. (14) (15) ibid. Cf. de Caelo et Mundo lib. II. c. X: S. Th. Icct. Cf. lect. IX. Lib. III. cap. III. 73-76 consistendam cometarum esse igneam, vel quantum ad comam apparentem, argumen­ tum est hoc, quod plures cometae significant spiritus et siccitates. Manifestum est enim quod venti et siccitates fiunt propter hoc, quod multa exhalatio sicca est segregata a terra; unde necesse est aërem esse sicciorem, et humidum quod evaporat ab aquis, rare­ fieri et dissolvi, propter multitudinem calidae exhalationis, ita quod non de facili vapores in aquam condensentur, sed magis generentur venti, qui causantur ex exhalationibus siccis; hoc autem erit manifestius quando dicetur de ventis (,6). Sic igitur, quando apparent frequentes et multi cometae, quod accidit propter multitudinem exhalationis siccae, oportet quod anni sint notabiliter sicci et ventosi. Sed quando rarius fiunt cometae, et non ita magni fiunt, non sunt anni notabili­ ter sicci et ventosi; sed tamen, ut frequenter, fit excessus venti, aut secundum tempus, quia diu durat, aut secundum magnitudinem, quia vehementer flat. Et ponit exempla. Aliquando enim in qui­ busdam fluviis cecidit lapis ex aëre per diem, elevatus a vento; et tunc fuit factus quidam cometa circa vesperum. Et similiter circa il­ lum magnum cometam de quo supra ()7) di­ xit, fuit hiems sicca et borealis, et propter contrarietatem ventorum factus fuit superexcessus fluctuum, ita quod propter hoc de­ structae dicuntur quaedam civitates; quia ex­ tra in pelago flabat magnus auster, sed in si­ nu vincebat boreas. Similiter sub principe Nicomacho apparuit quidam cometa, et tunc etiam fuit factus magnus ventus apud Co­ rinthum. 76 [9]. Deinde cum dicit [74]: Eius au­ tem quod est etc., assignat causam de loco et tempore apparitionis cometae. Et dicit quod causa eius quod non fiant multi neque saepe, et magis extra tropicos, idest extra viam solis, quam intra, est quod per motum solis et astrorum non solum sunt exhalatio­ nes calidae a terra resolutae, sed. etiam, si aliquid est in huiusmodi exhalationibus con­ sistens et spissum, per motum solis et stella­ rum disgregatur; et sic impeditur causa ap­ paritionis cometae, nisi quando fuerit superabundans talis exhalationis multiplicatio, quod raro accidit. Et maxime etiam causa est rarae apparitionis cometarum, quia plu­ rimum de materia tali ex qua causatur appa­ ritio cometae, adunatur in regione lactei cir­ culi, ut infra (I8) dicetur: unde raro tantum multiplicatur exhalatio, quod sufficiat appa­ ritioni cometae et lactei circuli. (16) Lib. Π. lect. VII. (17) Lect. praeced. n. 4, 7. (18) Lect. XIII. n. 7. — 43° — METEOROLOGiCORUM L. T, 1. xii LECTIO XII. [nn. 77-85; (75-84)]. Discutiuntur aliorum opiniones de lacteo circulo. SCHEMA (Lect. ΧΙΙ-ΧΙΠ: nn. 77-93 [75-91]). Postquam determinavit de stellis cadentibus et cometis, nunc determinat de lacteo circulo. I) Ostendit de quo est intentio 77 [75]. II) Exequitur propositum 77 [76]. A) Ponit opiniones aliorum 78 [76]. i) Opinio quorundam Pythagoricorum 78 [76]. a) Ponit opinionem 78 [76]. b) Improbat eam 79 [77]. 2) Opinio sectatorum Anaxagorae et Democriti 80 [781. a) Recitat eam 80 [78]. b) Reprobat eam per duas rationes 81 [79]. 3) Tertia opinio 83 [81]. a) Recitat ipsam 83 [81]. b) Improbat eam per duas rationes 84 [82]. 4) Epilogat 85 [84]. II g”) j rtf «I | \ B) Ponit 2) 1) .2 os\ u \ό I j°°| gl I \ III) Récapitulât opinionem propriam 86 apparitionis [85]. a) Proponit causam lactei circuli 88 [87]. Manifestat propositum 88 [87]. Resumit quaedam superius dicta [85]. j) Ostendit causam 88 86 [87]. b) De De jj) modo apparitionis 87et [86], Ostendit quareexhalationis, incometae hac determinata parte caeli circuli lactei claritas a) positione siccae eius inflammatione 86 [85]. apparet 89 [88]. b) Inducit signum eorum quae dicta sunt 90 [89]. c) Concludit propositum 92 [90]. ea quae dicta sunt 93 [91]. — 431 — L. 1. 1. XU M ETEQROLOG ICO RU Μ TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 345all - b31) Caput VIII 75. Qualiter autem et propter quam cau­ sam fit, et quid est lac, dicamus iam, praediscutientes autem et de hoc quae ab aliis dicta sunt primo. 76. Vocatorum quidem igitur Pythagori­ corum quidam aiunt viam esse hanc: hi quidem excedentium cuiusdam astrorum, secundum dictam sub Phaetonte lationem; hi autem solem hoc circulo delatum esse aliquando aiunt. Velut igitur exustum esse hunc locum, aut aliquam aliam talem passionem passum esse a latione ipsorum. 77. Inconveniens autem non cointelligere quod, si quidem haec erat causa, oportebit zodiacum circulum sic ha­ bere, et magis quam eum qui lactis: omnia enim in ipso feruntur errantia, et non sol solum. Manifestus autem nobis totus circulus, semper enim ipsius manifestus semicirculus nocte: sed nihil videtur tale passus, nisi quae copulatur pars ipsius ad lacteum cir­ culum. 78. Qui autem circa Anaxagoram et De­ mocritum, lumen esse lac astrorum quorumdam aiunt. Solem enim sub terra latum non respicere quaedam astrorum: quaecumque quidem igitur aspiciuntur ab ipso, horum quidem non apparere lumen, prohiberi enim a solis radiis; quibuscumque autem obstruit terra, ut non aspiciantur a sole, horum proprium lumen aiunt esse lac. 79. Manifestum est autem quod et hoc impossibile. Lac quidem enim semper ; idem et in eisdem est astris (apparet j enim maximus ens circulus): a sole autem semper altera quae non aspi­ ciuntur, quia non in eodem manet loco. Oportebat igitur, translato sole, transferri et lac: non autem nunc ap­ paret hoc factum. 80. Adhuc autem si, quemadmodum ostenditur nunc in his quae circa Astrologiam theorematibus, solis ma- 81. 82. 83. 84 gnitudo maior est quam terrae, et di­ stantia multo maior quae astrorum ad terram quam solis, sicut quae solis ad terram quam lunae; non itaque longe alicubi a terra conus qui a sole coniaciet radios, neque utique umbra terrae, quae vocatur nox, erit apud astra; sed necesse solem in omnia astra prospicere, et nulli ipsorum ter­ ram obsistere. Amplius autem est tertia quaedam suspicio de ipso. Dicunt enim qui­ dam lac esse refractionem nostri visus ad solem, sicut et stellam cometam. Impossibile autem et hoc. Si quidem enim videns quieverit et speculum et quod videtur omne, in eodem signo speculi eadem apparebit utique pars emphaseos: si autem moveatur specu­ lum et quod videtur, in eadem qui­ dem distantia ad videns et quiescens, adinvicem autem neque aeque velo­ citer neque in eadem semper distan­ tia, impossibile eandem emphasim in eadem parte esse speculi. Quae au­ tem in lactis circulo lata astra mo­ ventur, et sol ad quem refractio, ma­ nentibus nobis, et similiter et aequa­ liter ad nos distantia, ab ipsis autem non aequaliter: quandoque quidem enim mediis noctibus Delphis oritur, quandoque autem diluculo. Partes autem lactis eaedem manent in uno­ quoque: et quidem non oportebat si erat emphasis, sed non in eisdem ad­ huc esset haec passio locis. Adhuc autem nocte in aqua et ta­ libus speculis lac quidem illucescit aspicientibus: visum autem refrangi ad solem quomodo possibile? Quod quidem igitur neque via plane­ tarum nullius, neque lumen est non respectorum astrorum, neque refra­ ctio, ex his manifestum. Fere autem haec solum sunt quae usque nunc tra­ dita sunt ab aliis ante nos. SYNOPSIS 1. Argumentum. De lacteo circulo: et primo, examinando opiniones aliorum. - Textus divisio. 2. Prima opinio. Pythagorici quidam dixerunt lacteum circulum esse viam quandam, per quam, iuxta aliquos, pertransivit, relicto proprio cursu, stella aliqua; iuxta alios, pertransivit aliquando sol; et ita per motum stellae vel solis, taliter locus ille immutatus fuit, ut appareat in eo claritas quaedam. 3. Improbatur. Inconveniens est quod hoc modo opinantes non simul animadvertebant quod, — 432 — 77-80 METEOROLOGICORUM L. 1, I. χιι si motus solis vel stellae est causa illius claritatis, haec multo magis deberet apparere in zo­ diaco circulo, per quem non tantum sol, sed omnes planetae feruntur. 4. Secunda opinio. Sectatores Anaxagorae et Democriti dixerunt candorem lacteum qui ap­ paret in caelo, esse lumen quarundam stellarum, quae per umbram terrae occultantur, ne recipiant radios solis; et ita apparet proprium lumen ipsarum, quod dicebant esse lacteam claritatem. 5. Improbatur duabus rationibus. «) Candor lacteus semper apparet circa easdem stellas. Sed cum sol non semper maneat in eodem loco, oportet quod semper sint alia et alia astra quae occultantur per umbram terrae. Ergo impossibile est quod talis occultatio sit causa appa­ ritionis lacteae claritatis. 6. b) Haec opinio falsum supponit: non enim umbra terrae pertingit usque ad astra fixa. 7. Tertia opinio fuit quod claritas lactea est ex hoc quod visus noster repercutitur ad solem ex quibusdam stellis, quasi ex quodam speculo solaris claritatis. 8. Improbatur, a) Si speculum et res visa moveantur ita quod neque eadem velocitate ferantur, neque semper maneant in eadem distantia adinvicem; videns autem quiescat, et maneat in eadem distantia ad illa duo; impossibile est quod eadem apparitio fiat in eadem parte speculi. Sed astra, quae se habent ut speculum, et sol, qui obtinet locum rei visae, moventur, neque manent semper in eadem distantia adinvicem; nos autem quiescimus, et di­ stantia a nobis ad solem et ad astra est semper eadem. Ergo impossibile est quod partes lactei circuli semper maneant in eodem loco. Atqui manent, ut patet ad sensum. Ergo impos­ sibile est illud quod haec opinio ponit. 9. b) De nocte in aqua et aliis corporibus specularibus aspicitur forma lactei circuli. Sed videtur inconveniens dicere quod tunc visus repercutiatur ab aqua ad solem. Ergo etc. - Epi­ logue et conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 77 [1]. Postquam Philosophus determina­ vit de stellis cadentibus et cometis, nunc de­ terminat de lacteo circulo (’). Et primo ostendit de quo est intentio [75], Et dicit quod iam dicendum est de lacteo cir­ culo, qualiter et propter quam causam est apparitio eius, et quid est illa claritas quae est quasi lac; hoc servato ordine, ut primo discutiamus ea quae ab aliis dicta sunt. Secundo ibi [76] : Vocatorum quidem igi­ tur etc., exequitur propositum. Et primo ponit opiniones aliorum [76]; se­ cundo opinionem propriam, ibi [85] : Nos autem dicamus (12) etc. Prima dividitur in tres, secundum tres opi­ niones quas ponit : secunda incipit ibi [78] : Qui autem circa Anaxagoram (3) etc.; tertia ibi [81]: Amplius autem est tertia (4) etc. 78 [2], Circa primum duo facit. Primo ponit opinionem [76]. Et dicit quod quidam de numero philosophorum qui vocantur Py­ thagorici, dixerunt quod lacteus circulus est quaedam via. Sed in hoc diversificati sunt : quidam enim dixerunt quod erat via alicuius stellae quae per hanc partem caeli transivit, derelicto proprio cursu, tempore exorbitatio­ nis caeli, quae dicitur in fabulis fuisse facta sub Phaetonte; sed alii dicunt quod per istum circulum quandoque transivit sol. Et ita per motum solis vel stellae, locus iste caeli est quasi exustus, vel passus aliquam talem pas­ sionem, ut videatur ibi quaedam albedo. (1) (2) (3) (4) Cf. lcct. VI. n. i. Lect. sq. n. 4. n. 7. 79 [3]. Secundo ibi [77]: Inconveniens autem etc., improbat hanc opinionem. Et di­ cit quod inconveniens fuit quod ponentes hanc opinionem non simul intelligebant quod, si transitus solis vel stellae esset causa huius claritatis in hac parte caeli, multo magis oportebat quod haec dispositio esset in cir­ culo zodiaco, quam in circulo lacteo : quia non solum sol, sed omnes stellae errantes fe­ runtur per zodiacum. Circulus autem zodia­ cus totus manifestus est nobis, diversis tem­ poribus, quia de nocte semper apparet me­ dietas zodiaci super terram (terra enim obti­ net vicem puncti respectu sphaerae stellarum fixarum : unde per grossitiem terrae nihil occultatur nobis de zodiaco) : sed quamvis totus zodiacus sit a nobis visibilis, tamen non videtur in eo aliqua talis dispositio, nisi in parte qua coniungitur lacteo circulo. 80 [4], Deinde cum dicit [78]: Qui autem circa Anaxagoram etc., ponit secundam opi­ nionem. Et primo recitat eam. Et dicit quod sectatores Anaxagorae et Democriti, dixerunt claritatem lacteam quae apparet in caelo, esse lumen quarundam stellarum. Cum enim sol fertur sub terra, dicebant quod umbra terrae pertingit usque ad sphaeram stellarum fixarum, et occultat quasdam stellas, ne reci­ piant radios solis; non autem omnes, quia propter parvitatem terrae, umbra eius non occupat totum caelum, sed aliquam parvam partem. Dicebant enim quod claritas stellai rum quae respiciuntur a sole, non apparet, quia prohibetur apparere a radiis solis ad eas pertingentibus; et sic circa eas non vide­ tur claritas lactis. Sed illarum stellarum ad quas non pertingunt radii solis, impediente — 433 — L. I, 1. XJ1 METEQROLOGICORUM terra, apparet proprium lumen; quod dice­ bant esse claritatem lactis. 81 [5J. Secundo ibi [79]: Manifestum est autem etc., reprobat hanc opinionem per duas rationes. Quarum primam ponit, dicens manifestum esse hoc quod dictum est esse im­ possibile. Quia claritas lactis semper apparet in eisdem stellis : quia circulus lacteus vide­ tur esse unus de maximis circulis sphaerae, qui dividit eam per medium. Sed quia sol non semper manet in eodem loco caeli, oportet quod semper sint alia et alia astra quae oc­ cultantur radiis solis per umbram terrae: quia oportet imaginari motum umbrae in op­ positum motui solis. Si igitur occultatio stel­ larum per umbram terrae esset causa appa­ ritionis lacteae claritatis, oporteret, moto so­ le, transferri et lacteam claritatem. Sed hoc non videtur fieri, quia semper apparet in eo­ dem loco et in eisdem stellis, ut dictum est. Falsa est igitur praedicta opinio. 82 [6]. Secundam rationem ponit ibi [80]: Adhuc autem si quemadmodum etc., dicens quod probatum est per astrologicas rationes et considerationes, quod sol est maior terra, et quod plus distant astra fixa a terra quam sol, sicut et sol plus quam luna. Quando au­ tem corpus lucidum est maius corpore opaco ex cuius oppositione fit umbra, umbra non ascendit in immensum, sed pyramidaliter ascendit in conum usque ad aliquam quan­ titatem; et tanto minorem, quanto corpus lucidum minus distat a corpore opaco, et quanto magis excedit ipsum. Unde manife­ stum est quod non multum longe conus um­ brae terrae proficitur ad radios qui sunt a sole, neque umbra terrae, quae vocatur nox, est apud astra fixa: sed necesse est quod sol prospiciat omnia astra fixa, et quod nulli eo­ rum obsistat terra. Obsistit autem lunae eclipsans ipsam, quia est inferior sole, ut dictum est. Et sic patet quod praedicta opinio fal­ sum supponebat. 83 [7]. Tertiam opinionem ponit ibi [81]: Amplius autem est tertia etc. Et primo re­ citat ipsam, dicens quod quaedam tertia opi­ nio fuit de circulo lacteo. Dixerunt enim qui­ dam quod claritas lactea est ex eo quod vi­ sus noster repercutiebatur a stellis quibus­ dam ad solem; et ideo apparebat claritas cir­ ca illas stellas repercutientes visum, ita quod sunt quasi quoddam speculum claritatis so­ laris, sicut et Hippocrates dixit de apparitio­ ne cometae ("). 84 [8]. Secundo ibi [82]: Impossibile au­ tem etc., improbat hanc opinionem per duas rationes. Quarum primam ponit, dicens quod impossibile est quod praedicta opinio ponit. Et praemittit hanc propositionem. Si omne, idest totum hoc, scilicet videns et speculum et res quae videtur per speculum, immobilis maneat, necesse est quod eadem pars emphaseos. idest formae apparentis, appareat (5) Cf. lect. IX. n. 4. 81-85 in eodem signo speculi, idest in eodem pun­ cto ad quod fit repercussio lineae visualis. Sed si speculum moveatur, et similiter res visa per speculum, videns autem quiescat; et illa duo quae moventur, semper remaneant in eadem distantia ad videntem, sed adinvi­ cem comparata neque aequali velocitate mo­ ventur, neque sunt semper in eadem distan­ tia; impossibile est quod eadem apparitio fiat in eadem parte speculi. Quia nihil differt quod speculum et res visa moveantur diversa velocitate, quam si unum moveretur et alte­ rum quiesceret: quod si esset, manifestum est quod videretur in alia et alia parte spe­ culi forma rei visae, propter diversam op­ positionem secundum situm. Et hoc dico si videns quiescat : quia si videns moveatur, et speculum quiesceret, et res visa moveatur, posset forma rei visae apparere in eadem parte speculi; quia per motum videntis recompensaretur quod deesset motu rei visae, si sic proportionaliter moverentur. Unde opor­ tet quod, quando videns quiescit, et specu­ lum et res visa moventur inaequali velocitate, quod forma non appareat in eadem parte speculi. Sed astra quae sunt in circulo lacteo existentia, quae ponuntur quasi speculum, mo­ ventur; et similiter sol movetur, ad quem po­ nitur fieri repercussio visus, et sic obtinet lo­ cum rei visae; nos autem, qui sumus viden­ tes, quiescimus, propter quietem terrae (mo­ tus autem quo movemur per terram, non fa­ cit aliquam sensibilem differentiam respectu tantae magnitudinis); astra autem praedicta et sol moventur aequaliter nobis quidem, et distantia eorum semper [est] aequalis nobis. Quod non est sic intelligendum, quod aequa­ lis sit distantia a nobis ad solem, distantiae quae est a nobis ad stellas, cum supra (6) dictum sit quod stellae sunt supra solem; sed quod sol per motum suum non fit a no­ bis magis vel minus distans. Et similiter con­ venit stellae: ut intelligatur maior vel minor distantia, quae sit notabilis respectu distan­ tiae quae est inter solem et stellas; et hoc propter parvitatem terrae. Sed a seipsis sol et stellae non semper distant aequaliter: quia Delphis, hoc est constellatio Delphini, quae est in lacteo circulo, quandoque oritur in me­ dia nocte, quandoque autem diluculo; et ma­ nifestum est quod plus distat a sole quando oritur in media nocte, quam quando oritur diluculo. Sed partes lactei circuli semper ma­ nent in eodem loco : quod non oportebat si esset apparitio ex repercussione proveniens; non enim esset haec claritas in eisdem locis, ut ostensum est. Unde patet praedictam opi­ nionem esse falsam. 85 [9]. Secundam rationem ponit ibi [83]: Adhuc autem nocte etc. Et dicit quod de no­ cte in aqua et aliis huiusmodi corporibus specularibus aspicitur forma lactei circuli. (6) — 434 — n. 6. 85 METEOROLOG1CORUM Sed inconveniens est dicere quod tunc visus repercutiatur ab aqua ad solem: vel propter distantiam enim videtur valde inconveniens quod sint ibi duae repercussiones, una sci­ licet ab aqua ad lacteum circulum, et alia a lacteo circulo ad solem. Ultimo autem epilogando concludit [84] 30 — De Caelo et Mundo. — 435 L. I, 1. xi! quod lacteus circulus neque est via alicuius planetarum, ut prima opinio dixit; neque est lumen stellarum quae non respiciuntur a so­ le, ut dixit secunda opinio; neque est reper­ cussio visus a stellis ad solem, ut dixit tertia opinio. Hae enim opiniones fuerunt ante eum de galaxia. L. I, 1. xm M ETEOROLOGICORUM LECTIO XIII. [nn. 86-93; (85-91)]. De lacteo circulo, iuxta opinionem Aristotelis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 345b31 - 346bl5) (Caput VIII) 85. Nos autem dicamus, resumentes sup­ positum nobis principium. Dictum est enim prius quod extremum dicti aëris potentiam habet ignis; et motu disgregato aëre, segregatur talis consisten­ tia, qualem et cometas stellas esse di­ cimus. 86. Tale itaque oportet intelligere factum, quod quidem in illis cum non ipsa per se fuerit talis segregatio, sed ab aliquo astrorum aut fixorum aut er­ rantium. Tunc enim haec videntur co­ metae, quia assequuntur ipsorum la­ tioni, quemadmodum soli talis con­ cretio a qua propter refractionem halo apparere dicimus, cum sic fue­ rit dispositus aër. 87. Quod itaque secundum unum astro­ rum accidit, hoc oportet accipere fa­ ctum circa totum caelum et superio­ rem lationem omnem. Rationabile enim, si quidem unius astri motus, et eum qui omnium facere tale aliquid et arripere; et cum his adhuc secun­ dum quem locum creberrima et plu­ rima et maxima existunt entia astro­ rum. 88. Qui quidem igitur animalium, pro­ pter solis lationem et planetarum, dis­ solvit talem consistentiam. Propter quod multi quidem cometarum extra tropicos fiunt; adhuc autem neque circa solem neque circa lunam fit co­ ma; citius enim disgregant, quam ut constet talis concretio. Iste autem cir­ culus in quo lac apparet aspicientibus, et maximus est existens, et positus si­ tu sic ut multum tropicos excedat. Ad­ huc autem locus plenus est astris ma­ ximis et fulgidissimis, et adhuc sporadicis vocatis (hoc autem est et ocu­ lis videre manifestum); ut propter hoc continue et semper haec omnis ag­ gregetur concretio. 89. Signum autem: etenim ipsius circuli amplius lumen est in altero semicir­ culo habente duplatum. In hoc enim plura et crebriora sunt astra quam in altero, tanquam non propter alteram aliquam causam facta claritate, quam propter astrorum lationem. Si enim et in isto circulo fit in quo ponuntur plu­ rima astrorum, et ipsius circuli in quo videtur magis spissa esse et multitu­ dine et magnitudine astrorum, hanc verisimile existimare convenientissimam causam esse passionis. Conside­ retur autem et circulus et quae in ipso astra, ex subscriptione. Sporadica autem vocata sic quidem in sphae­ ram non erit ordinare, quia nullam determinatam habet unumquodque positionem. Ad caelum autem respi­ cientibus est palam: in solo enim hoc circulorum, intermedia plena talibus astris sunt; in aliis autem deficiunt manifeste. 90 Quare, si quidem et de apparendo co­ metas acceptamus causam tanquam dictam mediocriter, et de lacte eodem modo existimandum habere: quod enim ibi circa unum est passio coma, hoc circa circulum quendam accidit fieri eandem. Et est lac, ut est dicere velut definitum, maximi circuli pro­ pter segregationem coma. Propter quod quemadmodum prius diximus, non multi neque saepe fiunt cometae; quia continue segregata est, et segre­ gatur secundum unamquamque perio­ dum, in hunc locum semper talis con­ sistentia. 91. De factis quidem igitur in eo qui circa terram mundo continuo lationi­ bus, dictum est: de discursu quidem astrorum, et ignita flamma, adhuc au­ tem de cometis et vocato lacte. Fere enim sunt tot passiones apparentes circa hunc locum. 86-88 METEOROLOGICORUM L. I, I. xin SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Resumuntur quaedam superius dicta. Quorum primum est de elevatione siccae exhalationis a terra et ab aëre inferiori, atque illius inflammatione; ex quo supra dictum est fieri cometarum apparitionem. 2. Alterum est de secundo modo apparitionis cometae (cf. lect. XI, n. 6). Oportet enim in circulo lacteo aliquid intelligere simile ei quod in cometis fit, quando harum apparitio est per hoc quod exhalationes elevatae adunantur circa aliquam stellam, et sequuntur motum eius. 3. Subdivisio textus. - Causa apparitionis lactei circuli. Quod accidit circa unam stellam, oportet fieri circa totum caelum: nam si motus unius stellae attrahit et circumducit aliquam exhalationem, rationabile est quod multo magis hoc faciat motus omnium stellarum; et prae­ cipue ubi apparent frequentissimae et maximae stellae. 4. Quare in tali parte caeli appareat circuli lactei claritas. Circulus lacteus est taliter dispo­ situs secundum situm, et est ita plenus magnis et fulgidis stellis, quod in ipso et est efficax virtus ad attrahendas exhalationes, et non est in eo causa vehemens quae impediat earum adunationem, sicut accidit sub circulo zodiaci. Exhalatio igitur adunata sub tali parte caeli, facit ibi videri lacteam claritatem. 5. Manifestatur quod dictum est, per signum. In ipso lacteo circulo plus de lumine habet unus semicirculus quam alius, quia in uno sunt plures stellae et magis frequentes quam in alio. Ergo verisimile est multitudinem stellarum esse causam lactei candoris. 6. Stellae existentes in circulo lacteo vocantur sporadicae, quia sic sunt disseminatae per illam partem caeli, quod non contingit eas ad similitudinem alicuius figurae reducere. 7. Conclusio. Ex dictis tum in hac lectione tum in iis in quibus determinatum est de cometis, possumus colligere quod lactea claritas nihil aliud sit quam coma, non unius stellae, sed cuiusdam maximi circuli; quae apparet in caelo propter elevationem et adunationem exha­ lationis ad illam partem caeli. 8. Recapitulatio omnium praecedentium. COMMENTARIUM S. THOMAE 86 [1]. Reprobatis opinionibus aliorum de circulo lacteo, hic ponit propriam opinio­ nem (9Et circa hoc duo facit: primo resumit quaedam superius dicta, quae sunt utilia ad propositum manifestandum [85]; secundo ma­ nifestat propositum, ibi [87] : Quod itaque secundum unum astrorum accidit (1 2) etc. Resumit autem duo: primo quidem quod supra dictum est de positione siccae exhala­ tionis, et eius inflammatione [85]. Unde dicit quod vult resumere id quod supra posuit tanquam principium. Dictum est enim su­ pra (3) quod communiter vocatur aër totum hoc quod est intra terram et globum luna­ rem; huius autem suprema pars, licet non proprie possit dici ignis, quia ignis significat excessum in caliditate, sicut glacies in frigo­ re, tamen illa pars superior aëris habet vir­ tutem ignis, quia est calida et sicca; ita quod, cum aër per motum caelestem disgregatur, talis consistentia exhalationis praedictae se­ gregatur a terra et ab aëre inferiori, et ele­ vatur sursum, et ex hoc dicimus apparere stellas cometas (4). (1) (2) (3) (4) Cf. lect. praeced. n. 1. n. 3. Lect. IV. n. 6. Cf. lect. XI. n. 4. 87 [2|. Secundo ibi [86]: Tale itaque oportet etc., resumit quod dictum est supra de uno modo apparitionis cometae. Et dicit quod oportet intelligere aliquid simile esse in lacteo circulo, quod fit in cometis, quando cometa non fuerit aliqua exhalatio elevata et ignita per se existons absque aliqua stella, sed fit eius apparitio ab aliqua stellarum fixa­ rum vel errantium, sicut dictum est (5). Quia tunc apparent cometae propter hoc, quod tales exhalationes elevatae consequuntur mo­ tum stellarum quae videntur cometae; sicut etiam solem sequitur talis adunata exhalatio, ex qua, propter repercussionem radiorum, apparet halo, cum aër ad hoc fuerit dispo­ situs. 88 [3], Deinde cum dicit [87]: Quod ita­ que secundum unum astrorum accidit etc., manifestat propositum, ostendens quae sit causa apparitionis lactei circuli. Et circa hoc tria facit : primo proponit causam apparitionis lactei circuli [87]; secun­ do inducit signum eorum quae dicta sunt, ibi [89] : Signum autem (6) etc.; tertio con­ cludit propositum, ibi [90] : Quare si qui­ dem (7) etc. (5) ibid. η. 6. (6) η. 5. (7) η. 7. — 437 — L. 1, I. χιιι METEOROLOGICORUM Circa primum duo facit. Primo ostendit causam apparitionis lactei circuli [87], Et di­ cit quod illud quod accidit in apparitione se­ cundum unam stellam, oportet accipere esse factum circa totum caelum et circa totum motum ipsius: quia rationabile est quod, si motus unius stellae attrahit et circumducit aliquam exhalationem, quod multo magis hoc possit facere motus omnium stellarum: et praecipue in loco illo caeli, ubi apparem frequentissimae stellae et plurimae et ma­ ximae. 89 14], Secundo ibi [88]: Qui quidem igi­ tur animalium etc., ostendit causam quare in hac determinata parte caeli circuli lactei cla­ ritas apparet. Et dicit quod circulus anima­ lium, qui dicitur zodiacus, dissolvit adunationem praedictae exhalationis, propter hoc quod per zodiacum movetur sol ct alii pla­ netae. Et haec est etiam causa propter quam, ut plurimum, cometae non apparent in zo­ diaco, sed extra tropicos, ut dictum est (8). Et haec est etiam causa propter quam circa solem et lunam non fit coma : quia videlicet per motum solis et lunae citius disgregatur exhalatio (quam diximus esse causam appari­ tionis cometae et lactei circuli), quam ut pos­ sit adunari ad causandum apparitiones prae­ dictas. Sed iste circulus in quo apparet nobis videntibus lactea claritas, et est unus maximo­ rum circulorum, quia dividit sphaeram per medium; et est sic dispositus secundum situm, ut ex utraque parte multum excedat utrum­ que tropicum, scilicet hiemalem et aestivum, licet intersecetur a zodiaco. Et etiam hic lo­ cus istius circuli est plenus magnis stellis ful­ gidis, et quae propter frequentiam et spissi­ tudinem vocantur sporadicae, idest seminatae in caelo (quod etiam manifeste oculis videri potest); ita quod propter huiusmodi causam semper in tali parte caeli adunetur exhalatio; quia videlicet in hac parte caeli est efficax virtus stellarum ad attrahendam exhalatio­ nem, et non est causa vehemens quae impe­ diat eius adunationem, sicut accidit sub zo­ diaco circulo. Ista igitur exhalatio adunata sub tali parte caeli, facit ibi videri lacteam claritatem, sicut et exhalatio consequens ali­ quam stellam, facit ibi videri comam. 90 [5]. Deinde cum dicit [89]: Signum autem etc., manifestat quod dictum est, per signum : dicens quod signum praedictorum est, quod in ipso lacteo circulo unus eius se­ micirculus duplatur, et habet amplius de lu­ mine. Cuius causa est, quia in illo semicir­ culo sunt plures stellae et magis frequentes quam in alio, ac si nulla esset alia causa cla­ ritatis apparentis, quam motus astrorum plu­ rimorum frequentium. Quia si in isto circulo (8) Lect. XI. n. 9. 88-93 apparet claritas in quo plures stellae ponun­ tur, et in illa eius parte plus apparet in qua sunt stellae plures et magis frequentes, veri­ simile est multitudinem stellarum esse causam huius apparitionis. — Quod autem dictum est de isto circulo et de stellis in eo existentibus, potest considerari ex descriptione: quia astro­ logi describunt totam sphaeram cum stellis in ea existentibus. 91 [6]. Exponit autem consequenter qua­ re stellae in circulo lacteo existentes vocan­ tur sporadicae, idest seminatae : quia videli­ cet sic sunt dispersae per illam partem caeli, quod non contingit eas ordinare sub aliqua figuratione, sicut stellas existentes in aliis par­ tibus caeli; quia unaquaeque earum non ha­ bet aliquam determinatam positionem, ut pos­ sit ad similitudinem alicuius figurae reduci. Et hoc manifestum est aspicienti in caelo: quia in solo hoc circulo spatia intermedia in­ ter stellas maiores, sunt plena quibusdam parvis stellis; sed in aliis locis caeli manife­ ste deficiunt stellae, quapropter intermedia apparent vacua a stellis. 92 [7]. Deinde cum dicit [90]: Quare si quidem etc., concludit ex supradictis suam intentionem. Et dicit quod si causa supra (9) assignata de apparitione cometae, acceptan­ da est tanquam mediocriter dicta (quia scili­ cet nullum habet inconveniens manifestum), existimandum est etiam sic se habere de cir­ culo lacteo : quia quod in cometis est coma circa unam stellam, eandem passionem acci­ dit fieri circa quendam circulum. Ita quod la­ ctea claritas, ut ita dicatur quasi definiendo, nihil aliud sit [lactea via] quam coma eius­ dem maximi circuli, in caelo apparens pro­ pter segregationem, idest elevationem a ter­ ra, exhalationis ad illam partem adunatae. Et ideo, sicut prius (10) dictum est, non fiunt multi cometae neque frequenter, quia talis adunatio exhalationis quae elevata est a terra, elevatur secundum unamquamque circulatio­ nem, et adunatur maxime in loco lactei cir­ culi; ita quod a lacteo circulo exhalatio superabundans non relinquitur, quae possit esse materia apta ad cometae apparitionem. 93 [8]. Ultimo autem récapitulât ea quae dicta sunt [91], Et dicit quod dictum est de his quae fiunt in hoc mundo qui est circa terram, qui scilicet est suppositus generationi et corruptioni, quantum ad illum locum qui est continuus, idest contiguus, motibus cae­ lestibus : scilicet de discursu astrorum, et de ignita flamma, et de cometis et lacteo circu­ lo; quia huiusmodi passiones apparent circa locum istum superiorem. (9) Lect. XI, n. 6. (10) Lect. XI. n. 9. — 438 — METEOROLOGICORUM L. 1, 1. xiv LECTIO XIV. [nn. 94-109; (92-105)]. De causis in communi illorum meteororum quae ex humida exhalatione generantur in inferiori parte aëris - De pluvia, rore et pruina. SCHEMA Lectio XIV., nn. 94-109 [92-105]. Postquam determinavit de his quae causantur ex exhalatione sicca, hic determinat de his quae causantur ex exhalatione humida. I) De his quae causantur ex exhalatione humida super terram 94 [92]. A) Ostendit de quo est intentio 95 [92]. B) Determinat propositum 96 [93]. 1) Ponit ea quae communiter pertinent ad causam omnium huiusmodi passionum 96 [93]. a) Ponit causam effectivam harum passionum 96 [93]. b) Ostendit causam materialem 97 [94]. c) Ostendit modum generationis horum de quibus intendit 98 [95]. j) Ponit hunc modum in communi 98 [95]. jj) Ostendit quid sit medium in praedictis transmutationibus 99 [96]. jjj) Quomodo in illis repraesentatur similitudo primae causae moventis, scii, solis 100 [97]. 2) Determinat de singulis passionibus, ostendens differentiam inter eas 101 [98]. a) De generatione eorum quae manifestiorem habent causam 101 [98]. a’) Determinat de pluviis 102 [98]. b’) De rore et pruina 103 [99]. aa) Determinat modum generationis eorum 103 [99]. bb) Ostendit differentiam eorum 104 [100]. cc) Ostendit qualiter existente aëre disposito, fit ros et pruina 105 [101]. a~) Ostendit communiter quantum ad utrumque 105 [101]. j) Ostendit quod proponit 105 [101]. jj) Ponit quoddam signum praedictorum 106 [102]. b) Ostendit specialiter de rore 107 [103]. j) Proponit veritatem 107 [103]. jj) Assignat causam eius quod communiter accidit 108 [104]. jjj) Assignat causam eius quod accidit in Ponto 109 [105]. b) De generatione grandinis no [106]. i II) Dc his quae causantur ex exhalatione humida in terra 123 [120]. — 439 — L. I,· 1- Χ*ν METEOROLOGICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 346bl6 - 347bll) Caput IX 92. De loco autem positione secundo post hunc, primo autem circa terram, dica­ mus. Iste enim locus communis est aquae et aëris, et accidentium circa eam quae sursum generationem ipsius. Sumendum autem et horum principia et causas omnium similiter. 93. Quod quidem igitur ut movens et principale et primum principiorum, circulus est, in quo manifeste solis la­ tio disgregans et congregans, in fieri prope aut longius, causa generationis et corruptionis est. 94. Manente autem terra, quod circa ipsam humidum. a radiis et ab alia quae desuper caliditate evaporans, sursum fertur. 95. Caliditate autem quae duxit sursum, relinquente, et hac quidem directa ad superiorem locum, hac autem et extincta propter suspendi longius in aëre qui super terram, constat iterum va­ por infrigidatus et propter derelictio­ nem caloris et propter locum, et fit aqua ex aëre; facta autem, iterum fertur ad terram. 96. Est autem quae quidem ex aqua exha­ latio, vapor; quae autem ex aëre in aquam, nubes; caligo autem nebulae, decidentia eius quae in aquam concre­ tionis. Propter quod signum magis est serenitatis quam aquarum; est enim caligo velut nebula sterilis. 97. Fit autem circulus iste imitans solis circulum: simul enim ille ad plagas permutatur, et iste sursum et deor­ sum. Oportet autem intelligere hunc velut fluvium fluentem circulum, sur­ sum et deorsum, communem aëris et aquae: prope quidem enim existente sole, vaporis sursum fluit fluvius; elongato autem, aquae deorsum; et hoc indesinens vult fieri secundum or­ dinem. Quare, siquidem aenigmatizabant Oceanum priores, forte utique hunc fluvium dicebant circulariter fluentem circa terram. 98. Elevato autem humido semper pro­ pter calidi virtutem, ct iterum lato de­ orsum propter infrigidationem ad ter­ ram, proprie nomina passionibus im­ ponuntur ex quibusdam differentiis ipsarum. Cum quidem enim secundum modica feratur, psecades; quando au­ tem secundum maiores partes, pluvia vocatur. — 440 Caput X 99. Ex eo autem quod de die evaporat, quantum non suspensum fuerit, pro­ pter paucitatem sursum ducentis ipsum ignis ad eam quae elevatur aquam, iterum deorsum latum, cum infrigidatum fuerit nocte, vocatur ros ct pruina: 100. Pruina quidem, quando vapor conge­ latur priusquam in aquam condense­ tur iterum (fit autem, in hieme et ma­ gis in hiemalibus locis); ros autem, cum concretus fuerit in aquam vapor, ct neque sic fuerit aestus ut exsicce­ tur sursum ductus, neque sic frigus ut congeletur vapor ipse; propter quod aut locus calidior aut tempus. Fit enim ros magis in temperie et in temperatis locis: pruina autem, sicut dictum est, contrarie. Palam enim quod vapor calidior aqua, habet enim elevantem adhuc ignem: quare am­ plioris frigiditatis ipsum coagulare. 101. Fiunt autem ambo serenitate et tran­ quillitate: neque enim elevabuntur non existente serenitate, neque con­ stare poterunt utique vento flante. 102. Signum autem quia fiunt haec propterea quod non longe suspenditur vapor: in montibus quidem etenim non fit pruina. Causa autem una qui­ dem haec, quia sursum ducitur ex submissis et humectis locis: quare, velut onus portans maius sursum du­ cens caliditas quam secundum ipsam, non potest elevare ipsum ad multum locum altitudinis, sed prope dimittit iterum. Alia autem, quia et fluit ma­ xime aër existens in altis, qui dissol­ vit consistentiam talem. 103. Fit autem ros ubique australibus, non borealibus, praeterquam in Ponto. Ibi autem contrarie: borealibus qui­ dem enim fit, non australibus. 104. Causa autem similiter, sicut quia tem­ perie quidem fit. hieme autem non fit. Auster quidem enim temperiem facit, boreas autem hiemem, frigidus enim: quare ex hieme exhalationis extinguit caliditatem. 105. In Ponto autem auster quidem non sic facit temperiem ut fiat vapor: bo­ reas autem, propter frigiditatem, antiperistasim faciens, calidum congre­ gat; quare plus vaporat magis. Saepe autem hoc et in exterioribus locis est METEOROLOG ICOR U Μ 94-95 L. I, 1. xiv quam constet aliqua multitudo, in au­ stralibus autem sinitur congregari ex­ halatio. videre factum; vaporant enim putei borealibus magis quam australibus: sed borealia quidem extinguunt ante­ SYNOPSIS 1. Argumentum. De meteoris quae causantur ex exhalatione humida. 2. Et primo de his quae fiunt in inferiori parte aëris. Hic enim locus communis est aëri et aquae, et his quae accidunt circa generationem eorum. - Modus determinandi de eis. 3. Textus divisio. - De his quae pertinent communiter ad causam istarum passionum, a) Causa effectiva est sol, qui per proprium motum accedendo et recedendo a nobis, calore resolvit et disgregat vapores, frigore autem congregat et condensat eos in aquam. 4. b) Causa materialis est humidum aqueum, quod calore solis et aliorum superiorum corporum attenuatur in vapores, et fertur sursum. 5. c) Communis modus generationis. Vaporem qui sursum fertur, duplici ex causa con­ tingit amittere calorem: nempe et quia id quod in eo est subtilius et calidius, ascendit ad superiorem locum; et quia calor ipsius vaporis extinguitur, propter hoc quod elevatur longe a terra, ubi radii reverberati in immensum sparguntur. Sic ergo vapor aqueus, infrigidatus et inspissatus, redit ad naturam suam, et cadit in terram. 6. Quid sit medium in praedictis transmutationibus. In prima, medium est vapor, nempe ipsa exhalatio resoluta ab aquis, quae est media inter aërem et aquam. In secunda autem, quando aër condensatur jn aquam, medium est nubes, quae est via generationis aquae. Quid sit nebula. 7. Explicatur quomodo per hoc quod vapores praedicto modo ascendunt sursum et descen­ dunt deorsum, completur quaedam circulatio, repraesentans similitudinem circulationis solis. 8. De praedictis passionibus in speciali. - Subdivisio textus. 9. De pluvia. Quando vapores per frigus in aquam inspissati, per modicas partes cadunt, dicuntur guttae: quando vero secundum maiores partes cadunt, dicuntur pluvia. 10. De rore et pruina. Et primo modus generationis eorum. Propter solis calorem evaporat de die ex humido aqueo aliquid quod, propter parvitatem caloris, non multum elevatur: cum autem de nocte infrigidatus fuerit aër, inspissatur ille vapor et cadit in terram, et vocatur ros vel pruina. Sic ergo se habet ad generationem roris et pruinae motus solis diurnus, sicut ad generationem pluviae se habet motus eius annuus. 11. Differentia. Pruina fit quando vapor prius congelatur quam condensetur in aquam: ros vero quando, propter temperiem caloris et frigoris, vapor inspissatur in aquam. Unde ros semper fit in temporibus et locis temperatis: pruina autem c converso. 12. De dispositione aëris ad roris et pruinae generationem. Et primo communiter quantum ad utrumque. Tam ros quam pruina fiunt cum aër fuerit serenus et tranquillus, absque nu­ bibus et absque vento. Ratio huius. 13. Signum autem quod ros et pruina causantur cx hoc quod vapor non longe elevatur a terra (cf. n. 10), est quod in montibus altis non generantur. Duae causae huius facti. 14. De dispositione specialiter requisita ad generationem roris. Ros fit flantibus moderate australibus ventis: non autem flantibus borealibus, nisi in regione Ponti frigidissima. 15. Ratio quare communiter non fit ros, nisi flantibus australibus ventis. 16. Quare in Ponto accidit e converso. COMMENTARIUM S. THOMAE 94 [1], Postquam Philosophus determina­ vit de his quae causantur ex exhalatione sic­ ca ad supremum locum aëris elevata, hic de­ terminat de his quae causantur ex exhalatio­ ne humida (Q. Et primo de his quae causantur ex exhala­ tione humida super terram [92]; secundo de his quae causantur ex exhalatione humida in terra, ibi [120] : De ventis autem (1 2) etc. 95 [2], Circa primum duo facit. Primo (1) Cf. icct. vi, n. 1. (2) Lect. XVI. ostendit de quo est intentio [92] : dicens quod nunc dicendum est de his quae fiunt in loco qui secundum situm, descendendo, est secun­ dus post locum supremum aëris, in quo fiunt ea quae dicta sunt, sed ascendendo est pri­ mus, immediatus circa terram; quae inferior pars aëris est. Iste enim locus est communis et aquae et aëri: quia in eo aër est secun­ dum naturalem ordinem elementorum, et aqua ex vaporibus elevatis ibi generatur. Unde non solum est communis aquae et aëri, sed etiam eis quae accidunt circa generationem ipsius aquae et acris, quae fiunt superius — 441 — L. 1, I. χιν METEOROLOG1CORUM dum aqua resolvitur in vapores, qui pertinent ad naturam aëris, et vapores congregantur in aquam. Ostendit etiam modum determinandi de istis, dicens quod debemus sumere primo principia communia et causas omnium horum accidentium. 96 [3], Secundo ibi [93]: Quod quidem igitur etc., determinat propositum. Et primo ponit ea quae communiter perti­ nent ad causam omnium huiusmodi passio­ num [93]; secundo determinat de singulis pas­ sionibus, ostendens differentiam inter eas, ibi [98] : Elevato autem humido (3) etc. Circa primum tria facit. Primo ponit cau­ sam effectivam harum passionum [93]. Et di­ cit quod illud quod est causa sicut movens et principale et primum principium omnium harum passionum, est circulus zodiacus, in quo manifeste movetur sol, qui et disgregat resolvendo vapores a terra, et congregat eos per suam absentiam : frigore enim invale­ scente in aëre per absentiam solis, nubes con­ densantur in aquam. Et ideo subiungit quod ex hoc quod quandoque fit prope nos, quan­ doque autem elongatur a nobis, existit causa generationis et corruptionis. Fit prope autem nobis secundum proprium motum, quando accedit ad signa septentrionalia : elongatur autem a nobis, dum moratur in signis meri­ dionalibus. 97 [4], Secundo ibi [94]: Manente autem terra etc., ostendit causam materialem harum passionum. Et dicit quod, cum terra quiescat in medio, illud humidum aqueum quod est circa ipsam, tum a radiis solis tum ab alia caliditate quae est a superioribus corporibus, resolvitur in vaporem, et sic subtiliatum per virtutem calidi sursum fertur. 98 [5]. Tertio ibi [95]: Caliditate autem etc., ostendit modum generationis horum de quibus intendit. Et circa hoc tria facit. Primo ponit in communi modum generationis harum passio­ num.. Et dicit quod vapor qui sursum fertur per virtutem caloris, deseritur a caliditate quae sursum eum ferebat. Quod quidem con­ tingit dupliciter: uno modo per hoc quod id quod erat subtilius et calidius in vapore, elevatur ulterius ad superiorem locum exha­ lationis siccae, et sic residua pars vaporis re­ manet frigida; alio modo per hoc quod calor qui est in vapore extinguitur, propter hoc quod longe elevatur a terra in aëre qui est supra terram, ubi deficit calor propter hoc quod radii reverberati . a terra in immensum sparguntur, ut supra (4) dictum est. Sic igi­ tur deficiente calore calefaciente et elevante vaporem aqueum, vapor aqueus redit ad suam naturam, coadunante etiam frigiditate loci; et sic infrigidatur, et infrigidatus inspissatur, et inspissatus cadit a.d terram. 99 [6]. Secundo ibi [96]: Est autem quae I T . · (3) n. 8. (4) Lect. IV. n. 3. 95-102 quidem etc., ostendit quid sit medium in praedictis transmutationibus. In prima enim transmutatione, secundum quam aqua subtiliatur et elevatur, medium est vapor: nam ipsa exhalatio resoluta ab aqua vocatur va­ por, qui. est medius inter aërem et aquam. In illa autem transmutatione secundum quam aër condensatur in aquam, medium est nubes, quae est via generationis aquae. Sed cum nu­ bes condensatur in aquam, id quod est resi­ duum de nube, quod scilicet in aquam con­ densari non potuit, est caligo nebulae. Et ideo nebula magis est signum serenitatis quam pluviae: quia nebula est quasi quae­ dam nubes sterilis, idest sine pluvia, quae est naturalis effectus nubis. Contingit tamen ali­ quando nebulam elevari in ipsa exhalatione vaporum, antequam condensentur in nubem perfecte: et tunc nebula potest esse signum pluviae. 100 [7|. Tertio ibi [97]: Fit autem circu­ lus iste etc., ostendit quomodo in praedictis transmutationibus repraesentatur similitudo primae causae moventis, scilicet circulationis solis. Attenditur enim quaedam circulatio in praedictis transmutationibus, dum aqua re­ solvitur in vapores, qui condensantur in nu­ bes, et nubes in aquam, quae cadit in terram. Dicit ergo quod ista circularis transmutatio imitatur circularem motum solis: sol enim permutatur ad diversam partes caeli, puta ad septentrionem et meridiem, et circulatio ista completur in hoc quod vapores ascendunt sursum et descendunt deorsum. Sed oportet intelligere quod iste fluxus vaporum ascenden­ tium et descendentium, sit quasi quidam flu­ vius circularis communis aëri et aquae: nam quod aqua resolvitur in vaporem, ad aërem attinet, quod autem nubes in aquam conden­ santur, ad aquam. Cum ergo sol prope existit, iste fluvius vaporum ascendit sursum; cum autem elongatur sol, descendit deorsum; et hoc indesinenter fit secundum ordinem prae­ dictum. Unde concludit quod forte antiqui di­ centes Oceanum esse quendam fluvium cir­ cumdantem terram, occulte loquebantur de hoc fluvio, qui circulariter fluit circa terram, ut dictum est. 101 [8]. Deinde cum dicit [98]: Elevato autem humido etc., determinat de praedictis passionibus in speciali, ostendendo differentias earum adinvicem. Et dividitur in duas partes: in prima de­ terminat de generatione illorum quae mani­ festiorem habent causam [98]; in secunda de generatione grandinis, circa quam est maior difficultas, ibi [106]: Ipsa autem aqua (5) etc. 102 [9]. Circa primum duo facit. Primo determinat de pluviis [98] : dicens quod cum humidum aqueum elevatur ex virtute calidi, et iterum fertur deorsum propter infrigida­ tionem, secundum quasdam differentias, hu­ iusmodi passionibus aëris diversa nomina im(5) — 442 — Lcct. seq. 102-108 Μ ETEO RO LOG ICOR U Μ ponuntur. Quia quando per modicas partes vapores inspissati in aquam cadunt, tunc di­ cuntur psecades, idest guttae, sicut aliquando contingit quod parvae guttae decidunt : quan­ do vero secundum maiores partes decidunt guttae ex vaporibus generatae, vocatur pluvia. 103 [10]. Secundo ibi [99]: Ex eo autem quod de die etc., determinat de rore et pruina. Et circa hoc tria facit. Primo determinat modum generationis eorum. Et dicit quod ros et pruina contingunt ex hoc quod de die, sole existente super terram, aliquid evaporat ex humido aqueo propter solis calorem; quod quidem evaporatum non multum suspenditur vel elevatur super terram, propter hoc quod ignis, idest calor elevans huiusmodi vaporem, est parvus in comparatione ad humorem aqueum qui elevatur. Et ita, cum de nocte infrigidatus fuerit aër, inspissatur ille vapor elevatus de die, ct cadit in terram, et vocatur ros vel pruina : ut ita se. habeat accessus so­ lis et recessus secundum motum diurnum ad generationem roris et pruinae, secundum quod se habet ad generationem pluviae secundum motum proprium, secundum quod accedit et recedit in aestate et hieme. 104 [11]. Secundo ibi [100] : Pruina- qui­ dem etc., ostendit differentiam eorum: dicens quod pruina fit, quando vapor prius conge­ latur quam condensetur in aquam; et propter hoc fit in hieme et in hiemalibus locis, idest in frigidis locis. Sed ros fit, quando vapor inspissatur in aquam, et neque est tantus aestus quod vapor elevatus desiccetur, neque est tantum frigus quod vapor congeletur. Et ideo oportet quod sit aut in tempore aut in loco calido : quia ros semper fit in tempore temperato et in locis temperatis, sed pruina, sicut dictum est, fit in tempore et loco magis frigidis. Cum enim vapor sit calidior aqua, quia adhuc est in eo aliquid de calore ele­ vante, maior frigiditas requiritur ad congela­ tionem vaporis quam aquae; et sic pruina nunquam fit nisi in magno frigore. 105 [12]. Deinde cum dicit [101]: Fiunt autem ambo etc., ostendit qualiter existente aëre disposito, fit ros et pruina. Et primo ostendit hoc communiter quan­ tum ad utrumque [101]; secundo specialiter de rore, ibi [103]: Fit autem ros ubique (®) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod proponit [101]; secundo ponit quoddam signum praedictorum, ibi [102]: Signum au­ tem (7) etc. Dicit ergo primo [101] quod tam ros quam pruina fiunt cum aër fuerit serenus absque nubibus et pluvia, et tranquillus absque vento. Quia si non sit serenus, non possunt elevari vapores de die, propter defectum caloris: si <6> n. 14. (7) n. sq. L. I, 1. xiv autem non fuerit tranquillitas, vento flante, non poterunt vapores condensari, ut genere­ tur ros; nam ventus, commovendo aërem, impedit congregationem vaporum. 106 [13], Deinde cum dicit [102]: Si­ gnum autem etc., manifestat per signum quod supra (8) posuerat de generatione roris et pruinae. Et dicit quod signum huius quod ros et pruina causentur ex hoc quod vapor non longe elevatur a terra, est hoc quod in mon­ tibus non fit pruina, cum tamen ibi magis videatur' fieri propter loci frigiditatem. Huius ergo sunt duae causae. Una quidem, quia va­ por . ex quo generatur ros et pruina, eleva­ tur ex locis infimis et humefactis, ex quibus multi vapores generantur et elevantur: unde caliditas quae eos elevavit, non potuit eleva­ re eos ad multam altitudinem, quasi portans onus quod excedit suam virtutem; sed prope loca infima dimittit calor vapores, et cadit ros et pruina. Unde in montibus altis pruina esse non potest. Secunda autem causa est, quia sicut su­ pra (9) dictum est, aër superior excedens montes, fluit quasi tractus ex motu caeli; et ideo suo fluxu dissolvit huiusmodi adunationem vaporum, quae est causa roris et pruinae. Plus autem de motu requiritur ad multam materiam vaporosam disgregandam, quam disgregandam parvam: materia autem plu­ viae et nivis est multa, materia autem roris et pruinae est pauca simpliciter, licet sit mul­ ta in comparatione ad calorem parvum ele­ vantem ipsam : unde in montibus altissimis, propter maiorem fluxum aëris, neque pluvia neque ros neque pruina cadit; in montibus autem non ita altis cadit pluvia et nix, pro­ pter minorem fluxum, non autem ros et pruina. 107 [14]. Deinde cum dicit [103]: Fit autem ros ubique etc., ostendit specialiter de rore quali dispositione fiat. Et circa hoc tria facit. Primo proponit ve­ ritatem : dicens quod ros fit in omnibus lo­ cis, flantibus australibus ventis, non tamen ita validis quod impediant congregationem vaporum. Non autem fit flantibus borealibus ventis, nisi in regione Ponti, quae est frigi­ dissima: ibi enim contrarie accidit, nam tem­ pore boreali fit ros, non autem tempore au­ strali. 108 [15]. Secundo ibi [104]: Causa autem similiter etc., assignat causam eius quod com­ muniter accidit. Et dicit quod causa huius est similis ei quod dictum est (lü): quia scilicet ros fit in tempore temperato, sed non fit in hieme, idest in tempore valde frigido. Et ra­ tionem similitudinis ostendit: quia auster facit temperiem, sed boreas facit hiemem et frigus, est enim frigidus; et ideo ex hieme, idest ex frigiditate, exstinguit caliditatem exha(8) n. io. (9) Lect. V, n. 2. (10) n. 11. — 443 — L. I, I. xiv METEOROLOG1CORUM lationis, ut scilicet non possint vapores ele­ vari ad generationem roris. 109 [161- Tertio ibi [105]: In Ponto au­ tem etc., assignat causam eius quod accidit in Ponto. Et est quod ibi, propter magnam frigiditatem, auster non sufficit ad facere tan­ tam temperiem quae sufficiat ad elevationem vaporis; et ideo tempore australi ibi non fit ros. Sed boreas, propter suam frigiditatem, congregat calidum quod est in locis humectis, antiperistasim faciens, idest cum quadam contrarietate circumstans calidum: cum enim frigidum circumstat calidum, si non omnino possit extinguere ipsum, congregat illud. Et sic ex congregatione calidi vigoratur effectus eius, et ideo magis resolvitur vapor. Et hoc non tantum in Ponto accidit, sed 109 etiam in aliis locis frequenter videtur factum : quia putei magis vaporant flantibus ventis borealibus quam australibus, propter calorem congregatum interius ex frigore circumstante. Sed tamen in aliis locis frigiditas boreae extinguit caliditatem vaporum, antequam aliqua multitudo possit adunari ad generationem ro­ ris: sed quando fiunt venti australes, non impeditur congregatio vaporum ut generetur ros. Sed in Ponto etiam aliquando propter boream extinguitur calor vaporum, et impe­ ditur eorum elevatio: sed aliquando, propter multitudinem frigoris, multum de calido in­ cluditur intra terram, et fit multa exhalatio vaporum; ita quod ad modicum tempus resi­ stit frigiditati aëris, donec congregetur tan­ tum quod sufficiat ad generationem roris. — 444 — METEOROLOGICORUM L. I, I. xv LECTIO XV. [nn. 110-122; (106-119)]. De loco generationis grandinis, et de nive. - De ipsa grandinis generatione. SCHEMA Lectio XV, nn. r 10-122 [106-119]. Postquam determinavit de generatione pluviae, roris et pruinae, hic incipit determinare de generatione grandinis. , I / \ ! I) Ostendit locum generationis grandinis, no [106J. II) Enumerat quaedam accidentia circa grandinem, quae faciunt difficultatem circa generationem ipsius ni [107]. A) Prima difficultas m [107]. B) Secunda 112 [108]. 1) Ponit difficultatem, circa congelationem aquae superius 112 [108]. 2) Ponit quandam apparentem solutionem 113 [109J. 3) Excludit dictam solutionem 114 [no]. III) Assignat causam generationis grandinis 115 [m]. A) Ponit opinionem aliorum 115 [m]. 1) Proponit opinionem aliorum 115 [m]. 2) Impugnat praedictam positionem 116 [112]. a) Prima ratio 116 [112]. b) Secunda 117 [113]. c) Tertia 118 [114]. B) Ponit opinionem propriam 119 [115]· 1) Excludit unam difficultatem superius motam 119 [115]. 2) Excludit aliam 120 [116]. a) Solvit difficultatem 120 [116]. b) Assignat rationem de tempore generationis grandinis 121 [117]. c) Ponit quoddam conferens ad celeritatem generationis grandinis 122 [118]. C) Epilogat 122 [119]. ■ — 445 — L. 1, 1. χν METEOROLOG1CORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 347b11 - 349a11) Caput XI 106. Ipsa autem aqua non coagulatur hic, quemadmodum in circa nubes loco. Inde enim tria veniunt corpora con­ stantia propter infrigidationem, aqua et nix et grando. Horum autem duo quidem proportionaliter et propter easdem causas fiunt his quae inferius, differentia secundum magis et minus, ct multitudine et paucitate. Nix enim et pruina idem, et pluvia et ros: sed hoc quidem multum, hoc autem pau­ cum. Pluvia quidem enim ex multo vapore fit infrigidato: huius autem causa et locus multus, et tempus exi­ stens in quo colligitur, et ex quo. Paucum autem ros: ephemeros enim consistentia, et locus parvus: manife­ stat autem generatio existens velox ct parva multitudo. Similiter autem et pruina et nix: cum enim congeletur nubes, nix est; cum autem vapor, pruina. Propter quod aut temporis aut regionis signum est frigidae: non enim utique coagularetur, adhuc mul­ ta inexistente caliditate, si non super­ vinceret frigus; in nube enim adhuc inest multum calidum residuum ignis qui evaporare fecit ex terra humidum. Grando autem ibi quidem fit: in pro­ pinquo autem terrae vaporante hoc deficit. Quemadmodum enim diximus, ut quidem ibi nix, hic fit pruina; ut autem ibi pluvia, hic ros; ut autem ibi grando, hic non correspondet si­ mile. Causa autem, cum dixerimus de grandine, erit manifesta. 110. 111. 112. 113. 114. Caput XII 107. Oportet autem accipere simul et ac­ cidentia circa generationem ipsius, quaeque non seducentia, et putata es­ se rationabilia. Est quidem enim gran­ do crystallus: coagulatur autem in hieme aqua: grandines autem fiunt vere et autumno maxime, deinde au­ tem et tempore fructuum, hieme au­ tem rarius, et quando minus fuerit frigus. Universaliter autem fiunt gran- i dines quidem in temperatioribus locis, nives autem in frigidioribus locis. 108. Inconveniens autem et coagulari aquam in eo qui sursum loco: neque enim congelatam esse possibile ante­ quam aqua sit facta; neque aquam ullo tempore possibile manere eleva­ tam existentem. 109. At vero neque quemadmodum pseca­ des sursum quidem insident propter I 115. — 446 — parvitatem, immorantes autem in aë­ re: sicut et in aqua terra et aurum, propter parvitatem partium, saepe supernatant, sic in aëre aqua: conve­ nientibus autem multis parvis, ma­ gnae deorsum feruntur psecades. Hoc enim non contingit fieri in gran­ dine: non enim copulantur congelata quemadmodum humida. Palam igitur quod sursum tanta aqua maneret: non enim utique congelata esset tanta. His quidem igitur videtur passionis causa huius et generationis, cum pro­ pulsa fuerit nubes in superiorem lo­ cum magis existentem frigidum, propterea quod desinunt ibi refractiones radiorum a terra, et veniens ibi aqua coagulatur. Propter quod aestate ma­ gis et in calidis regionibus fieri gran­ dines, quoniam amplius calidum sur­ sum pellit a terra nubes. Accidit autem in valde altis minime fieri grandinem, quamvis oportebat; quemadmodum et nivem videmus in altis maxime factam. Adhuc autem saepe visae sunt nubes delatae cum sono multo secus ipsam terram, ut terribile esset audientibus ct videntibus, tanquam futuro aliquo maiori. Aliquando autem et sine sono talibus visis nubibus, grando fit mul­ ta. et magnitudine incredibilis et fi­ guris non rotunda, propterea quod non multo tempore fit latio ipsius; tanquam prope terram facta coagu­ latione, sed non sicut illi aiunt. At vero necessarium ab ea quae ma­ xime causa coagulationis, maximas fieri grandines: crystallus enim gran­ do, et hoc omnibus manifestum. Ma­ gnae autem sunt quae figuris non ro­ tundae: hoc autem signum est quod sit congelata prope terram; latae enim de longe, propter ferri de longe, circumattritae fiunt, figuraeque rotundae ct magnitudinis minoris. Quod qui­ dem igitur non ex propelli in supe­ riorem locum frigidum, coagulatio accidit, palam. Sed quoniam videmus quod fit antiperistasis calido et frigido invicem (propter quod in aestibus frigida in­ feriora terrae, et calida in gelu), hoc oportet putare et in eo qui sursum fieri loco. Quare in calidioribus tem­ poribus, antiperistasim passum intra frigidum, propter eam quae in circui­ tu caliditatem, aliquando quidem cito aquam ex nube facit. Propter quod METEOROLOG1CORUM et guttae multo maiores in calidis fiunt diebus quam in hieme, et aquae labro terae: labroterae quidem enim dicuntur, cum subito simul totae; ma­ gis subito autem propter celeritatem coagulationis. Hoc autem fit ipsum contrarium quam ut Anaxagoras dicit. Hic quidem enim, cum in frigidum aërem ascenderit, ait hoc pati: nos autem cum in calidum descenderit, et maxime cum maxime. Cum autem ad­ huc magis antiperistasim patiatur in­ tus frigidum ab exteriori calido, aquam autem faciens, coagulavit, et fit grando. 116. Accidit autem hoc, cum citius fuerit coagulatio quam aquae latio deorsum. Si enim fertur quidem in tanto tem­ pore, frigiditas autem vehemens exi­ stens in minori coagulavit, nihil pro­ hibet elevatam congelari, si in minori fiat tempore coagulatio quam quae deorsum latio. Et quanto utique pro­ pinquius et magis subito fiat coagula­ tio, et aquae labroterae fiunt, et gut­ tae et grandines maiores, propterea quod brevi ferantur loco. Et non cre­ brae guttae quae magnae cadunt, propter eandem causam. 117. Minus autem aestate fit quam vere et autumno, magis autem quam hieme, L. 1, 1. xv quia siccior aër aestate, in vere au­ tem adhuc humidus, in autumno au­ tem iam humectatur. Fiunt autem, quemadmodum iam dictum est, et in maturatione fructuum grandines, pro­ pter eandem causam. 118. Confert autem adhuc ad celeritatem coagulationis et praecalefactam esse aquam: citius enim infrigidatur. Pro­ pter quod multi, cum calidam infri­ gidare cito voluerint, ad solem po­ nunt primo. Et qui circa Pontum, cum in glacie habitacula fecerint ad piscium venationem (venantur enim descindentes glaciem), aquam cali­ dam calamis circumfundunt, propter­ ea quod citius coagulatur: utuntur enim glacie quasi plumbo, ut quie­ scant calami. Calida autem fit cito constans aqua in regionibus et in tem­ poribus calidis. Fiunt autem et circa Arabiam et Aethiopiam aestate aquae, non in hieme, et hae vehementes et eadem die saepe, propter eandem causam: cito enim infrigidantur antiperistasi, quae fit propter calidam es­ se regionem valde. 119. De pluvia quidem igitur et rore et nive et pruina et grandine, propter quam causam fiunt, et quae natura ipsorum est, dicta sint tanta. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - De loco generationis grandinis. Aqua non coagulatur ad generationem grandinis in aëre vicino terrae, in quo congelatur vapor, sed in loco nubium; ex quo descendunt tria corpora inspissata propter frigus, scilicet pluvia, nix et grando. Duo­ bus autem primis quaedam proportionalia et secundum easdem causas generata, fiunt in loco inferiori vicino terrae: nix enim et pruina, pluvia et ros proportionaliter sunt idem. Sed grandini non corresponde! aliquid proportionale inferius generatum. 2. Duo quae difficultatem ingerunt circa generationem grandinis, a) Cum grando sit aqua vehementer congelata, maxime deberet fieri in locis et temporibus frigidioribus:· contrarium tamen accidit; fit enim maxime in vere et autumno, et in locis temperatis. 3. b) Non est dare tempus in quo aqua congeletur ad generationem grandinis: neque enim antequam sit facta, ut patet; neque etiam postquam est facta, quia statim cadit. 4. Apparens solutio huius difficultatis. Aqua divisa in minimas partes non statim cadit, sed immoratur in aëre quasi insidens ei : et sic non est inconveniens quod aqua superius congeletur. 5. Excluditur haec solutio. Particulae aquae congelatae, utpote duriores, nequeunt uniri ad faciendum aliquid magnum, sicut est grando: unde oporteret quod tanta aqua maneret sursum in aëre, quanta est magnitudo grandinis; quod videtur impossibile. 6. Subdivisio textus. - Causa generationis grandinis secundum opinionem aliorum. Cum nubes ex magno calore fuerit impulsa longe a terra in superiorem locum valde frigidum, aqua ibi expressa ex nube congelatur propter frigiditatem loci, et fit grando. - Ita etiam explicant quare in aestate et in regionibus calidis grandines fiunt. 7. Impugnatur tribus rationibus, a) Videmus, contra praedictam opinionem, in montibus altis non fieri grandines. 8. b) Saepe visae sunt nubes prope terram ferri, et simul facta est multa grando, incre­ dibilis magnitudinis et figurae non rotundae: hoc autem est signum quod congelatio gran­ dinis facta est prope terram. 9. c) Cum grando non rotunda sit maioris quantitatis, haec supponit fortiorem causam coagulationis. Sed quod grando sit non rotunda, est signum quod prope terram sit congelata: — 447 — L. 1, 1. χν METEOROI.OGICORUM 110-111 secus enim circumquaque esset attrita, propter motum a longinquo, et esset etiam magni­ tudine minor. Ergo coagulatio grandinis non fit in loco frigido multum remoto a terra. 10. Assignatur causa generationis grandinis: et simul excluduntur difficultates propositae nn. 2 et 3. Calidum et frigidum sua contrarietate se invicem circumstant et aggregant, et exinde fortius operantur. Hoc autem, quod est manifestum in terra, putandum est fieri etiam in superiori loco. Non ergo, sicut Anaxagoras dixit (cf. n. 6), dum vapor ascendit in aërem valde frigidum; sed e converso quando in aërem calidum descendit, tunc ex calido circum­ stante et congregante frigidum, et fiunt magnae guttae pluviarum et violentae, et ulterius, ex vehementiori virtute frigoris inclusi, congelatur aqua et fit grando. Et sic patet solutio primae difficultatis. 11. Solvitur secunda difficultas, scilicet quod non est dare tempus in quo aqua congeletur in grandinem. Generatio grandinis accidit, quando congelatio aquae, propter virtutem frigoris vehementis, fit in minori tempore quam motus aquae pluviae deorsum. Ostenditur quod hoc sit possibile. 12. De tempore generationis grandinis. Minus cadit in aestate quam in vere et in autumno, quia in aestate non est tanta copia vaporis humidi, licet sit maior calor. Ex opposita autem causa, magis in aestate cadit quam in hieme. 13. Aliud conferens ad celeritatem generationis grandinis. Aqua quae congelatur in gran­ dinem, prius fuit calefacta ex caliditate temporis et ex calore etiam vaporum: aquam autem praecalefactam citius infrigidari, constat ratione et experientia. COMMENTARIUM S. THOMAE cum (consistentia enim illius vaporis est ephemeros, idest unius diei), et locus in quo congregatur parvus est, quia congregatur in propinquo terrae: et hoc manifestum fit per hoc quod generatio roris est velox, et multi­ tudo eius est parva. Et sicut se habet de rore et pluvia, ita se habet de nive et pruina: quando enim tota nubes congelatur, fit nix; quando vero aliquis parvus vapor circa ter­ ram congelatur, tunc fit pruina. Et ideo utrumque eorum est signum temporis aut re­ gionis frigidae: quia cum in vapore et nube adhuc sit aliquid de caliditate, non congela­ retur nisi esset magnum frigus supervincens caliditatem ipsam; quia in nube adhuc mul­ tum residuum est de calore qui fecit evapo­ rare humidum aqueum a terra, in vapore autem adhuc magis. Sic ergo, sicut pluvia et nix fiunt superius, ita ros et pruina inferius. Sed tamen, licet grando fiat superius, non convenit ei proportionale inferius : et huius causa erit manifesta, cum exposita fuerit cau­ sa generationis grandinis. 111 [2]. Deinde cum dicit [107]: Oportet autem accipere etc., proponit quaedam acci­ dentia quae accidunt circa grandinem, et fa­ ciunt difficultatem circa generationem ipsius. Et proponit duas difficultates circa gene­ rationem grandinis: secundam ponit ibi [108]: Inconveniens autem (4) etc. Dicit ergo primo [107] quod oportet acci­ pere ea quae accidunt circa generationem grandinis, quae putantur esse rationabilia, et non sunt falsa. Et primo proponit quod grando est sicut crystallus quidam, idest aqua vehementer congelata: et proponit iterum quod aqua maxime congelatur in hieme: ex quibus videtur sequi quod grando maxime fiat 110 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de generatione pluviae, roris et pruinae, hic incipit determinare de generatione gran­ dinis ('). Et circa hoc tria facit: primo ostendit lo­ cum generationis grandinis [106]; secundo enumerat quaedam accidentia circa grandi­ nem, quae faciunt difficultatem circa gene­ rationem ipsius, ibi [107]: Oportet autem ac­ cipere (1 2) etc.; tertio assignat causam genera­ tionis eius, ibi [111]: His quidem igitur (3) etc. Dicit ergo primo [106] quod, licet vapor congeletur in hoc inferiori aëre vicino terrae, tamen aqua non coagulatur hic ad genera­ tionem grandinis, sicut coagulatur in loco nu­ bium. Ex illo enim loco veniunt tria corpora inspissata propter infrigidationem, scilicet aqua pluviae et nix et grando. Sed duobus horum corporum quaedam proportionalia fiunt in loco inferiori vicino terrae, quae ex eisdem causis generantur, sed differunt a pluvia et nive secundum magis et minus, prout scilicet citius vel tardius fit generatio, et secundum multitudinem et paucitatem. Nix enim et pruina proportionaliter sunt idem, et similiter pluvia et ros : sed diffe­ runt secundum multum et paucum. Quia plu­ via fit ex multo vapore infrigidato : huius au­ tem multitudinis causa est et locus magnus et spatiosus, et multum tempus in quo vapor adunatur et colligitur, et multus etiam locus ex quo colligitur; quia enim in alto generan­ tur pluviae, ex multis partibus illuc concur­ runt vapores. Ros autem habet paucum de vapore, quia tempus in quo colligitur est pau­ (1) Cf. lect. pracced. n. 8. (2> n. sq. (3) n. 6. i (4) n. sq. — 448 — 111-119 METEOROLOGICORUM in hieme. Sed contrarium videtur accidere: quia grandines maxime fiunt in vere et in autumno; et post hoc, tempore fructuum, idesl in aestate et circa principium autumni; minus autem in hieme, et tunc quando fue­ rit minus frigus hiemis. Et universaliter gran­ dines fiunt in locis magis temperatis : nives autem in frigidioribus locis et temporibus. Unde et grandines, in quibus apparet maior congelatio, magis deberent fieri locis et tem­ poribus frigidis. 112 [3], Deinde cum dicit [108]: Incon­ veniens autem etc., ponit secundam difficul­ tatem. Et circa hoc tria facit. Primo ponit diffi­ cultatem. Et dicit quod inconveniens vide­ tur quod aqua congeletur superius: quia non potest congelari antequam sit facta; neque postquam est facta, remanere elevata, quo­ niam statim cadit. Unde non videtur quod possit dari tempus in quo congeletur ad ge­ nerationem grandinis. 113 [4]. Secundo ibi [109]: At vero ne­ que quemadmodum etc., ponit quandam ap­ parentem solutionem huius difficultatis. Pos­ set enim aliquis dicere quod aqua, divisa in partes minimas, remanet in aëre quasi ei commixta; et non cadit statim, sed immo­ ratur in aëre. Et per hunc modum accidit quando cadunt psecades, de quibus supra (5) dictum est. Et simile est etiam de terra respe­ ctu aquae, quae ita se habet ad terram sicut aër ad aquam: frequenter enim aurum vel terra supernatat aquae propter parvitatem partium; sed si congregarentur illae partes vel auri, caderent sub aqua. Unde, congregatis parvis partibus aquae quae resident in aëre, fiunt magnae guttae, et sic deorsum feruntur psecades. Et ita posset aliquis dicere non esse inconveniens quod aqua insidens aëri conge­ laretur ad generationem grandinis. 114 [5]. Tertio ibi [110]: Hoc enim non contingit etc., excludit dictam solutionem: dicens quod non contingit fieri in grandine, sicut contingit in psecadibus. Quia partes aquae congelatae, si essent parvae, non pos­ sent uniri ut facerent aliquod magnum, sicut est grando, sicut continuantur partes aquae humidae existentis: quia duriora, ut sunt con­ gelata, non ita adunantur sicut humidiora. Un­ de oporteret quod tanta aqua quanta est ma­ gnitudo grandinis, sursum maneret in aëre non cadens : quod patet, quia non esset tan­ ta post congelationem, si non fuisset tanta ante congelationem; ex multis enim parvis non possunt fieri multa magna continua. Sed quod tanta aqua sursum maneat non cadens, videtur impossibile. 115 [6]. Deinde cum dicit [111]: His quidem igitur etc., assignat causam genera­ tionis grandinis. Et primo ponit opinionem aliorum [111]; (5) Lect. praeced. n. 9. L. 1, 1. xv secundo opinionem propriam, ibi [115]: Sed quoniam videmus ('■) etc. Circa primum duo facit. Primo proponit opinionem aliorum [111]. Et dicit quod qui­ busdam vi.detur quod, cum nubes ex magno calore fuerit impulsa in locum superiorem, qui est valde frigidus ex eo quod ibi desinunt radii refracti a terra, aqua veniens ibi coa­ gulatur, propter frigiditatem loci. Et ideo in aestate et in regionibus calidis fiunt grandi­ nes, quia magnus calor multum impellit nu­ bes in superiorem locum sursum longe a terra. 116 [7]. Secundo ibi [112]: Accidit au­ tem etc., impugnat praedictam positionem tribus rationibus. Quarum prima est, quod videmus in altis montibus non fieri grandines : quod tamen oportebat, si per elevationem va­ poris in locum multum altum generarentur grandines; sicut etiam videmus in montibus altis fieri nives, quae generantur in alto. 117 [8], Secundam rationem ponit ibi [113]: Adhuc autem saepe etc. Et dicit quod saepe visae sunt nubes quae feruntur prope terram cum multo sono, ita ut quidam au­ dientes cadentes terreantur, ac si aliquod maius futurum portendatur. Aliquando etiam, talibus nubibus visis prope terram sine sono, fit multa grando, incredibilis magnitudinis et figurae non rotundae. Hoc autem, scilicet quod grando non sit figurae rotundae et quod sit magnae quantitatis, accidit ex hoc quod congelatio grandinis est facta prope terram, ct ideo parvo tempore lit motus ipsius: quia si multo tempore fieret, deminuta fuisset quantitas grandinis, et figura fuisset facta ro­ tunda, motu dissolvente praecipue partes an­ gulares, fortius dividentes aërem et magis ei resistentes. Non ergo verum est quod gene­ ratio grandinis fit multum longe a terra. 118 [9], Tertiam rationem ponit ibi [114]: At vero necessarium etc. Et dicit quod necesse est quod magnitudo grandinis contingat ex fortitudine causae coagulationis grandinis: quia grando est quoddam congelatum sicut crystallus, ut est cuilibet manifestum. Sed magnitudo grandinis maior est in grandinibus quae non sunt rotundae: ex quo potest con­ cludi quod grandines quae non sunt figurae rotundae, habeant fortem causam congela­ tionis. Sed hoc quod grando non sit figurae rotundae, est signum quod sit congelata pro­ pe terram: quia si venirent de longe, circum­ quaque essent attritae, propter motum a lon­ ginquo, et sic essent figurae rotundae et ma­ gnitudine minores. Unde concludit quod coa­ gulatio grandinis non accidit propter hoc quod vapores propellantur in locum frigidum supremum, multum remotum a terra. 119 [10], Deinde cum dicit [115]: Sed quoniam videmus etc., assignat causam gene­ rationis grandinis. In quo primo excludit unam difficultatem superius motam [115]; (6) — 449 — n. io. L. 1, I. xv M ETEOROLOGICORUM secundo excludit aliam, ibi [116]: Accidit autem hoc (7) etc. Dicit ergo primo [115]: quod per experi­ mentum videmus quod calidum et frigidum sua contrarietate circumstant se invicem et aggregant. Et hoc manifestum est in terra. Nam in aestu interiora terrae sunt frigida, propter hoc quod caliditas aëris frigiditatem terrae circumstat; unde congregatur interius. E converso autem tempore frigoris interiora terrae sunt calida, propter hoc quod frigus concludit interius calorem qui erat in terra. Et inde est quod aqua fontium in aestate est frigida, et in hieme calida. Et hoc oportet putare fieri etiam in superiori loco. Unde in tempore calido frigidum, contrarietate calidi circumstantis inclusum, vehementius operatur: unde aliquando valde cito ex nube facit aquam. Et propter hoc multo maiores guttae fiunt in calidis diebus quam in hieme, et aquae pluviae fiunt labroterae, idest violen­ tiores: quae quidem magnitudo et violentia accidunt ex eo quod quasi subito simul tota descendit pluvia, quod accidit propter cele­ ritatem congelationis. Et sic contrarium accidit ei quod dixit Anaxagoras. Dicebat enim hoc accidere, quando vapor ex quo generatur pluvia, ascen­ dit in aërem valde frigidum : sed nos e con­ verso dicimus quod hoc accidit, cum vapor descendit in aërem calidum; et tanto magis, quanto in magis calidum. Sic igitur ex calido circumstante frigidum et congregante ipsum, fiunt magnae guttae pluviarum et violentae. Sed cum frigidum magis congregatur conclu­ sum ab exteriori calido, non solum subito condensantur nubes in aquam, sed ulterius aqua congelatur ex vehementi virtute frigidi inclusi, et sic fit grando. Unde patet solutio primae difficultatis (8) : quare scilicet aqua congelatur in grandinem magis tempore aesta­ tis quam hiemis. 120 [11]. Deinde cum dicit [116]: Acci­ dit autem hoc etc., solvit secundam difficul­ tatem. Et circa hoc tria facit: primo solvit diffi­ cultatem [116]; secundo assignat rationem de tempore generationis grandinis, ibi [117]: Mimis autem aestate (,910 ) etc.; tertio ponit quoddam conferens ad celeritatem generatio­ nis grandinis, ibi [118]: Confert autem (1ΰ) etc. Fuit autem secunda difficultas C11) ex hoc quod non videbatur posse dari tempus in quo superius aqua congelaretur in grandinem; quia statim dum aqua generatur, cadit; et an­ tequam generetur, congelari non potest. Ad solvendam igitur hanc difficultatem, dicit [116] quod generatio grandinis accidit, quando est velocior aquae congelatio, propter virtutem (7) n. sq. (8) Cf. n. 2. (9) n. sq. (10) n. 13. (11) Cf. n. 3, 119-122 frigoris congregati, quam motus aquae plu­ viae deorsum. Et quod hoc sit possibile, ostendit. Cum enim omnis motus localis sit in tempore, ma­ nifestum est quod in aliquo determinato tem­ pore aqua pluviae fertur deorsum; contingit autem quod in minori tempore frigiditas, pro­ pter suam vehementiam, congelat aquam, quam sil tempus descensus eius; unde nihil prohibet si congelatio fiat in minori tempore quam motus deorsum aquae, si frigidum exi­ stât fortius et vehemens. Et hinc est quod quanto propinquius nobis fit generatio aquae vel grandinis, tanto magis subito congeletur, calido existente fortiori prope terram, et ve­ hementius expellente et concludente frigidum. Et ideo oportet quod et aquae pluviae fiant violentiores, et tam guttae pluviarum quam grandinum sint maiores, propter hoc quod per minus spatium feruntur, et minus ex eis dissolvitur. Illae autem guttae quae cadunt magnae, non sunt crebrae, propter eandem causam : quia enim subito et simul congelan­ tur in magnas, non in multas partes dividun­ tur, et subito etiam cadunt; sicque materia pluviae et grandinis non tam spissim cadit. 121 [12], Deinde cum dicit [117]: Minus autem aestate etc., assignat rationem de tem­ pore generationis grandinis. Et dicit quod mi­ nus cadunt grandines in aestate quam in ve­ re et in autumno, sed magis quam in hieme. Ideo autem minus in aestate quam in vere et autumno, quia in aestate est siccior aër; in vere autem est adhuc h umidus, propter hiemem praecedentem, et autumno iam in­ cipit humectari. Et sic in aestate non est tan­ ta materia vaporum humidorum ad genera­ tionem grandinis, sicut in vere et in autumno, licet sit maior calor. In hieme autem, licet abundet materia, deficit tamen calor qui sit potens concludere frigidum ad generationem grandinis. Fiunt etiam grandines tempore maturationis fructuum, idest in fine aestatis, propter eandem causam : quia tunc calor ad­ huc viget, et etiam aër iam incipit humectari. 122 [13]. Deinde cum dicit [118]: Confert autem etc., quia difficultatem superius mo­ tam solverat propter velocitatem generationis grandinis, contingentem ex vehementia fri­ goris (12), ponit hic quoddam aliud conferens ad celeritatem eandem. Et dicit quod confert ad celeritatem coagulationis, quod aqua fuit praecalefacta, adiuvante materia vaporosa caliditatem temporis: et ideo citius infrigidatur, quia frigus vehementius agit in ipsam, et po­ test intrinsecus penetrare aquam rarefactam per calorem. Et ideo multi, cum volunt infri­ gidare calidam aquam, ponunt eam ad solem primo. Et illi etiam qui piscantur in regione Ponti, cum fecerint habitacula tempore gla­ ciei ad venandum pisces, quos venantur scin­ dentes glaciem fluviorum vel maris, circum­ fundunt aquam calidam calamis quibus ve(12) — 45” — Cf. n. 2. 122 Μ ETEO RO LOG ICO R U M nantur, ut citius coaguletur; et sic utuntur glacie quasi plumbo, ut calami firmiter quiescant. Sed et in regionibus et in tempo­ ribus calidis aqua calida fit cito frigida, eo quod cito inspissatur, propter praedictam causam. Et ideo in Arabia et Aethiopia fiunt Jl — be Caelo et Manila. L. I, 1. xv pluviae aestate et non hieme: quia scilicet vapores cito infrigidantur ex contrarietate ca­ lidi circumstantis, cum regio illa sit valde ca­ lida. Ultimo epilogat quae dicta sunt : et est planum in littera [119]. 451 “ L. 1, 1. xvi M ETEOROLOG ICORl ) M LECTIO XVI. [nn. 123-130; (120-128)]. De causa generationis fluviorum. SCHEMA Lectio X V I, nn. 123-130 [120-128]. Postquam determinavit de his quae generantur in alto ab exhalatione hurnida, hic determinat de his quae generantur in terra, scilicet de fontibus et fluminibus. I) Determinat de causa generationis fluviorum 123 [120]. A) Dicit de quo est intentio 123 [120]. B) Ponit opiniones quorundam de ventis 124 [121]. I C) Inducit similes opiniones de generatione fluviorum 125 [122]. 1) Ponit quorundam falsam opinionem 125 [122]. ' 2) Reprobat eam 126 [123]. a) Prima ratio 126 [123]. I b) Secunda 127 [124]. ' c) Ponit duo signa 128-129 [125-126]. d) Concludit propositum 129 [127]. 3) Excludit rationem ponentium praedictam positionem 130 [128]. [ II) Determinat de duratione eorum 131 [129]. — 452 — METEOROLOG1CORUM L. 1, 1. xvj TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 349al2 - 351al8) Caput Xlll De ventis autem et omnibus spiriti- , bus, adhuc autem de fluviis ct mari dicamus, primo et de his dubitantes ad nosipsos. Sicut enim et dc aliis, sic et de his nihil accepimus dictum tale quod non et quilibet dicat utique. Sunt autem quidam qui aiunt voca­ tum aërem, motum quidem et fluen­ tem, ventum esse; consistentem au­ tem eundem hunc iterum, nubem et aquam; tanquam eadem natura existente aquae et spiritus, et vento exi- i stente motu aëris. Propter quod et eorum qui sapienter volunt dicere, quidam unum aiunt ventum esse om­ nes ventos, quia accidit et aërem mo­ tum unum et eundem esse omnem; videri autem differre nihil differen­ tem, propter loca, undecumque extiterit fluens; similiter dicentes que­ madmodum utique si quis putet omnes fluvios unum fluvium esse. Propter quod melius multi dicunt sine inqui­ sitione, quam cum inquisitione sic di­ centes. Si quidem enim ex uno prin­ cipio omnes fluvii, et ibi spiritus eo­ dem modo, forsitan dicerent utique aliquid dicentes sic: si autem simili­ ter hic et ibi, palam quod hoc leve dictum erit utique mendacium. Quo­ niam hoc quidem opportunam habet considerationem, quid est ventus, et , quomodo fit, et quid movens, et unde principium eorum; et utrum quemad­ modum ex vase oportet accipere fluentem ventum, et usque ad hoc fluere donec utique evacuetur vas, velut ex utribus emissum; aut quem­ admodum pictores pingunt, ex seipsis principium emittentes. Similiter autem de generatione 11 uviorum videtur quibusdam habere: elevata enim a sole aqua et iterum pluta, congregata sub terra, fluere ex ventre magno, aut omnes ex uno aut alium ex alio; et non fieri aquam ul­ lam, sed collectam ex hieme in talia susceptacula terrae, hanc fieri mul­ titudinem fluviorum: propter quod et maiores semper hieme currere quam aestate; et hos quidem esse perpetuos, hos autem non perpetuos. Quorum­ cumque quidem enim, propter magni­ tudinem ventris, multa collecta aqua est, ut sufficiat et non prius consu­ matur antequam superveniat imber in hieme iterum, hos quidem perpetuos esse in finem. Quibuscumque autem 123. 124. 125. 126. — 453 — minora susceptacula, hi propter pau­ citatem aquae exsiccantur, antequam superveniat quae de caelo, evacuato vase. Quamvis manifestum, si quis velit faciens susceptaculum prae oculis quotidianae aquae fluentis continue intelligere multitudinem, excedet uti­ que magnitudine terrae molem, vel non multum deficiet, suscepta omnis fluens aqua per annum. Sed palam quod accidunt quidem et multa talia in multis locis terrae. Non solum, sed et inconveniens si quis non putet propter eandem cau­ sam aquam ex aëre fieri, propter quam quidem super terram, et in ter­ ra. Quare, si quidem et ibi propter frigiditatem constat vaporans aër in aquam, et ab ea quae in terra frigi­ ditate idem oportet putare hoc acci­ dere; et fieri non solum segregatam aquam in ipsa, et hanc fluere, sed fieri continue. Adhuc autem non ea quae fit, sed existente aqua quotidie, non tale esse principium fluviorum, velut sub terra stagna quaedam segregata, sicut qui­ dam dicunt: sed similiter sicut in eo qui super terram loco, parvae consi­ stentes guttae, et iterum ipsae cum aliis, tandem cum multitudine descen­ dit pluta aqua; sic et in terra ex par­ vis colligi primo, et esse velut scatu­ rigines in imum terrae principia flu­ viorum. Manifestat autem ipsum opus: qui enim aquae ductus faciunt, humilibus et defossis colligunt, ac si utique sudante terra ab excelsis. Propter quod et rheumata fluviorum ex montibus videntur fluentia, et plu­ rimi et maximi fluvii fluunt ex maxi­ mis montibus. Similiter autem et fon­ tes plurimi montibus et locis altis vi­ cinantur: in campestribus autem sine fluviis pauci sunt omnino. Montana enim et alta loca, velut spongia spissa suspensa, secundum modica quidem, in multis autem locis, producunt et colligunt aquam. Suscipiunt enim ad­ venientis aquae magnam multitudi­ nem (quid enim differt concavam et supinam, aut convexam peripheriam esse et gibbosam? utroque enim mo­ do aequalem molem comprehendet corporis); et ascendentem vaporem infrigidant et concernunt iterum in aquam. Propter quod, quemadmodum L. 1, J. xvi METEOROLOG ICO RUM diximus, maximi fluviorum ex maxi- , mis videntur fluentes montibus. Pa­ lam autem est hoc considerantibus terrae periodos: has enim ex inqui­ rere a singulis sic descripserunt, quae­ cumque non accidit ipsosmet vidisse dicentes. In Asia quidem igitur plu­ rimi ex Parnaso vocato monte viden­ tur fluentes et maximi fluvii. Hic au­ tem mons dicitur esse maximus om­ nium qui ad orientem hiemalem: ascendenti enim in hunc apparet quod extra mare, cuius terminus non pa­ lam his qui hinc. Ex hoc quidem fluunt alii fluvii, et Bactrus et Choaspes et Araxes: ab hoc autem dividi­ tur Tanais, pars existens, in Maeoti­ dem Paludem. Fluit autem et Indus ex ipso, omnium fluviorum reuma 1 plurimum. Ex Caucaso autem alii fluunt multi et secundum multitudi­ nem et secundum magnitudinem ex­ cedentes, et Phasis. Caucasus autem maximus mons est eorum qui ad orientem aestivalem, et multitudine et altitudine. Signa autem altitudinis quidem, quia videtur a vocatis Pro­ fundis et a navigantibus in stagnum; adhuc autem illustrantur sole ipsius summitates usque ad tertiam partem noctis, et ab oriente, et iterum a ve- , spera: multitudinis autem, quia mul­ ta habens iuga, in quibus habitant gentes multae, et stagna aiunt esse magna, attamen omnia iuga aiunt esse manifesta usque ad ultimum ver­ ticem. Ex Pyrenaeo autem (hic au­ tem est mons ad occidentem aequi­ noctialem in Celtica) fluunt Ister et Tartessus: iste quidem igitur extra Columnas, Ister autem per totam Eu­ ropam in Pontum Euxinum. Aliorum autem fluviorum plurimi ad arctum ex montibus Hercyniis: hi autem et multitudine et altitudine maximi sunt circa hunc locum. Sub ipsa autem Ursa, super ultimam Scythiam, voca­ tae Rhipae, de quarum magnitudine valde dixere sermones qui dicuntur fabulosi: fluunt igitur plurimi et ma­ ximi, post Istrum, aliorum fluviorum hinc, ut aiunt. Similiter autem et cir­ ca Libyam, qui quidem ex Aethio­ picis montibus, et Aegon et Nysis; maximi autem divulgatorum, Chremetes vocatus, qui in exterius mare fluit, et Nili fluxus primo, ex Argen­ teo vocato monte. Eorum autem qui circa Hellenicum locum, Achelous quidem ex Pindo, et Inachus hinc; Strymon autem et Nestus et Hebrus, omnes tres existentes ex Scombro; multi autem fluxus et ex Rhodope sunt. Similiter autem et alios fluvios inveniet quis utique fluentes, sed te­ stimonii gratia hos diximus: quoniam et quicumque ipsorum fluunt ex pa­ ludibus, paludes sub montibus positas esse accidit fere omnes, aut sub locis altis ex praeparatione. 127. Quod quidem igitur non oportet pu­ tare sic lien principia fluviorum ut ex determinatis ventribus, manifestum. Neque enim utique locus sufficiens esset qui terrae, ut est dicere, sicut neque qui nubium, si existentem opor­ tebat fluere solum, et non hoc qui­ dem deficeret, hoc autem fieret, sed semper ab existente accipiebatur. Et sub montibus esse fontes, attestatur quia ex confluere ad modicum et paulatim ex multis scaturiginibus distri­ buit locus, et fiunt sic fontes fluvio­ rum. 128. Non solum, sed et talia esse loca ha­ bentia multitudinem aquae, velut sta­ gna, nihil inconveniens, sed non ad tanta ut hoc accidat; nihil magis quam si quis putet quae manifesta esse fontes fluviorum; fere enim ex fontibus plurimi fluunt. Simile igitur illa et haec putare esse corpus aquae omne. Quod autem sunt tales fontes et voragines terrae, manifestant ab­ sorpti fluviorum. Accidit autem hoc in multi locis terrae: puta Peloponnesi plurima talia circa Arcadiam sunt. Causa autem, quia montosa existens non habet effluxus ex alveis in mare: repleta enim loca et non habentia ef­ fluxum, ipsis inveniunt transitum in profundum, cogente desuper veniente aqua. Circa Helladem quidem parva talia omnino sunt facta, sed sub Cau­ caso stagnum quod vocant qui ibi ma­ re: hoc enim, multis fluviis et magnis ingredientibus, non habens effluxum manifestum, derivat sub terra iuxta Coraxos, circa vocata Profunda Ponti. Haec autem sunt infinita quaedam maris profunditas: nullus enim un­ quam qui descenderit, potuit termi­ num invenire. Haec autem longe a terra fere ad trecenta stadia potabi­ lem reddunt aquam in multum lo­ cum, non in directum, sed in tres partes. Et circa Ligusticam non mi­ nor Rhodano absorbetur quidam flu­ vius, et iterum egreditur secundum alium locum: Rhodanus autem est fluvius navibus transmeabilis. — 454 — 123-124 M ETEOROLOGI CO R L' Μ L. I, 1. xvi SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. De quibus et quo ordine agendum. 2. Opinio quorundam de ventis. Dixerunt idem corpus quod dicitur aër, dum fluit et mo­ vetur, esse ventum; dum constat et inspissatur, esse nubem et aquam. Hinc nonnulli intu­ lerunt non esse nisi unum ventum. - Sed de ventis infra suo loco (lib. II, lect. VII). 3. Textus subdivisio. - De generatione fluviorum opinio praecedenti similis. Videtur qui­ busdam quod, dum aqua elevata per vaporationem, iterum fluit deorsum, congregatur sub terra, et inde, veluti ex magna voragine, fluit postea ad generationem fluviorum et fontium. Signum huius aiunt esse, quod in hieme est maior fluxus fluviorum. Hinc etiam assignant causam perennitatis et non-perennitatis fluviorum. 4. Improbatur quadrupliciter haec opinio. «) Cum multitudo aquarum quae per omnes fluvios continue fluit, excedat totam magnitudinem terrae, vel parum ab ea deficiat, oporteret totam terram interius esse concavam, ut posset capere tantam aquae quantitatem. Hoc autem patet esse falsum. 5. b) Si supra terram vapores condensantur in aquam propter frigiditatem, oportet existi­ mare quod ex eadem causa etiam infra terram vapores resolvantur in aquam : et ita fluet per fluvios non solum aqua separatim existens, quasi in aliquo receptaculo congregata, sed et illa quae continue generatur de novo infra terram. 6. c) Excluditur id quod responderi posset, nimirum quod aqua generatur quidem infra terram, sed tota simul colligitur in aliquibus receptaculis, unde flumina fluunt. Oportet enim aquam fieri sub terra, sicut fit supra terram; et ideo etiam infra terram primo generantur parvae guttae; et sic principia fluviorum sunt quaedam parvae scaturigines in imo terrae. Manifestatur hoc. Et primo ex opere eorum qui faciunt puteos, vel aliquid simile. 7. Manifestatur secundo per hoc quod fluviorum fluxus videntur esse ex montibus, et maximi fluvii fluunt ex maximis montibus. Causa huius. 8. Excluditur ratio opinantium modo supradicto (n. 3). Non est inconveniens quod sub terra inveniantur aliqua veluti stagna continentia actu multitudinem aquarum; sed istud non sufficit ut exinde possit manare tota aqua fluviorum. - Quod autem sint aliquae collectiones aquarum sub terra, potest esse manifestum ex hoc quod multa flumina absorbentur a terra. COMMENTARIUM S. THOMAE 123 11]. Postquam Philosophus determi­ navit de his quae generantur in alto ab exha­ latione humida, hic determinat de his quae generantur in terra ex eadem materia, scili­ cet de fontibus et fluminibus ('). Et dividitur in partes duas: in prima de­ terminat de causa generationis fluviorum [120]; in secunda de duratione eorum, ibi [129]: Non semper autem eadem loca (12) etc. Circa primum tria facit. Primo dicit de quo est intentio [120]. Et dicit quod est de ven­ tis et omnibus quae ex ventis causantur, ei de fluviis et de mari. De quibus hoc or­ dine dicetur, quod primo proponemus dubi­ tationes ad nosipsos, et postea declarabimus veritatem ad nosipsos, et non ad alios: quia de talibus nihil accepimus dictum ab aliis, quod non quilibet possit dicere, sicut et circa alias materias contingit. 124 [2], Secundo ibi [121]: Sunt autem quidam etc., ponit opiniones quorundam de ventis. Et dicit quod quidam dixerunt quod corpus quod dicitur aër, dum fluit et move­ tur, est ventus; dum autem constat et inspis(1) Cf. lect. XIV, n. 1. (2) .Lect. sq. satur, est nubes et aqua; ac si eadem natura sit aquae, aëris et venti, et nihil aliud sit ven­ tus quam aër et aqua. Et quia aër totus est unus, ideo quidam, volentes multum sapien­ ter loqui, dixerunt quod non est nisi unus ventus; et quod videantur venti differre, hoc non est nisi ex differentia locorum ex quibus moventur. Quod est simile ac si dicerent quod omnes fluvii sunt unus fluvius, et quod omnis aqua est una: quod manifeste falsum est. Unde multitudo hominum, qui vulgariter et sine inquisitione philosophiae loquuntur de ventis, melius loquuntur quam isti, qui sic inquirendo erraverunt. Quia si hoc esset ve­ rum, quod omnes fluvii fluerent ex uno prin­ cipio, et hoc etiam posset aliquo modo esse verum, quod omnes venti essent ex uno prin­ cipio: sed de ventis etiam, sicut de fluviis, manifestum est quod id quod dixerunt, levi­ ter et mendaciter dixerunt. Opportunum est autem de hoc considerare in proprio tractatu (3), quid est ventus, et quomodo generatur, et quid movet ipsum, et unde est principium ventorum; et utrum opor­ teat accipere ventum fluentem sicut ex ali­ quo vase, qui tandiu fluat donec illud eva(3) — 455 — Cf. lib. U, lect. VII. L. I, 1. xvi METEOROLOGTCORUM cuetur, ac si esset emissum ab aliquo utre, ut fabulatur Homerus; aut non est ex uno principio sed ex multis, sicut pictores pin­ gunt diversos ventos emittentes ex seipsis principium flatuum. 125 [31. Tertio ibi [122]: Similiter autem de generatione etc., inducit similes opiniones de generatione fluviorum : propter hoc enim induxerat quod dictum est de ventis. Et circa hoc tria facit: primo ponit quorundam falsam opinionem [122]; secundo re­ probat eam, ibi [123]: Quamvis manife­ stum (4) etc.; tertio excludit quandam ratio­ nem ipsorum, ibi [128]: Non solum sed et talia (56 ) etc. Dicit ergo primo [122] quod similiter vide­ tur quibusdam se habere de generatione flu­ viorum, sicut dictum est (fi) de generatione ventorum. Dicunt enim quod, cum aqua ele­ vatur a terra per vaporationem, et iterum fluit deorsum, congregatur sub terra, et sic fluit ad generationem fontium et fluviorum; sicut si intelligantur exire ex aliquo magno ventre, idest ex aliqua magna voragine, ubi sit congregata multa aqua; sive ita sit quod omnes fluvii fluant ex uno princinio tali, sive ex diversis talibus principiis diversi fluvii fluant. Et secundum hoc, aqua non generatur sub terra de novo ad fluxum fontium et flu­ viorum; sed illa quae prius fuit collecta in nraedicta receptacula, est principium multititudinis aquarum et fluviorum. Et huius sitmum dicebant esse, quod in hieme est maior fluxus fluviorum quam in aestate. Et hinc assignant causam quare qui­ dam fluviorum sunt perpetui, et quidam non perpetui. Quando enim, propter magnitudi­ nem voraginis, tanta aqua congregatur in hieme sub terra, ut sufficiat ad perpetuitatem fluvii, ita quod non deficiat aqua fluens priusauam iterum superveniat in nova hieme, tunc fluvius fit pernetuus usque in finem: si au­ tem receptaculum sit parvum, tunc propter paucitatem aquae deficit origo fluvii, quasi evacuato vase, antequam iterum fluat aqua de caelo: et ideo fluvius non perenniter fluit. 126 141. Deinde cum dicit [1231: Quam­ vis manifestum etc., improbat praedictam po­ sitionem quadrupliciter : primo ouidem di­ cens quod, si aliouis velit prae oculis conside­ rare multitudinem aquae quae continue fluit ner fluvios ner totum universum, excederet tofam quantitatem terrae, vel parum ab ea de­ ficeret. si oporteret esse aliquod receptaculum «ub terra, vel unum vel plura, unde flumina fluerent. Et sic oporteret totam terram interius esse concavam, ad capiendam tantam multi­ tudinem aouae: et hoc ipsum non sufficeret. Hoc autem oatet esse falsum. Cum enim terra naturaliter sit in medio, et naturaliter partes tendant ad medium, non potest dici (4) n. sq. (5) n. 8. (6) n. pracccd. 124-129 quod terra sit tantum concava interius ad su­ scipiendam aquam; licet non sit inconveniens quod in multis locis terrae sint aliqua rece­ ptacula aquarum. 127 [5], Secundo ibi [124]: Non solum sed et inconveniens etc., ponit secundam ra­ tionem. Et dicit quod inconveniens est, si quis non putet quod ex aëre evaporato in­ tra terram fiat aqua, propter eandem cau­ sam propter quam fit etiam supra terram in aëre. Unde si supra terram in aëre aër eva­ poratus propter frigiditatem condensatur in aquam, oportet nutare quod etiam a frigidi­ tate terrae hoc idem fiat. Et sic non solum aqua separatim existens in terra quasi in ali­ quo receptaculo, fluet per fluvios; sed con­ tinue infra terram generatur per infrigidatio­ nem vaporum, et haec effluet per fluvios. 128 [6]. Sed quia posset aliquis dicere quod ex vaporibus infra terram generatur quaedam aqua, sed tota simul colligitur in aliquibus receptaculis, ex quibus fluvii fluunt, ciuod esset simile et quasi idem positioni praedictae, ideo tertio hoc excludit per quod­ dam signum, ibi [125]: Adhuc autem etc. Et dicit quod adhuc non est intelligendum tale esse principium fluviorum, quod aqua ouidem generetur infra terram, sed existât ibi quotidie dum flumina fluunt, ac si essent quaedam stagna aquarum sub terra, ut qui­ dam dicunt : sed oportet intelligere sic fieri intra terram, sicut fit supra terram. Supra terram enim, dum primo condensatur vapor, fiunt parvae guttae, quae adunantur cum aliis; et sic facile aqua fluens descendit cum qua­ dam multitudine. Ita etiam fit infra terram : primo enim parvae guttae generantur; et sic principia fluviorum sunt quaedam scaturigi­ nes paulatim scaturientes in imo terrae. Et hoc manifestatur per onus: qui enim volunt ducere aquas, puta facientes puteos vel aliquid tale, colligunt aquas in locis in­ fimis et defossis, ac si fieret quaedam resu­ datio terrae per aquam a locis excelsis ad in­ fima. Et ex hoc apparet ouod aqua guttatim nrofluit a terra ad generationem fluviorum et fontium; non autem ita ouod infra terram sint loca quae sint quasi stagna aquarum actu existentium. 129 [7]. Quarto ibi [126]: Propter quod et rheumata etc., ponit aliud signum ad idem, sumptum ex naturali fluxu aquarum : nam praecedens sienum fuit sumptum ex opere. Et dicit quod nronter eandem causam rheu­ mata. idest fluviorum fluxus, videntur esse ex montibus, et maximi fluvii fluunt ex maximis montibus; et fontes, ut plurimum, sunt vicini montibus et locis altis; sed in campestribus sunt pauci fontes separati a fluviis. Et hoc ideo est, quia loca montana et alta sunt sicut quaedam spongia spissa, propter soliditatem lapidum, ad eiiciendam aquam; et sunt su­ spensa, ad hoc quod aqua possit fluere; et sic producunt aquam in multis locis: et col­ ligunt etiam aquam desuper complutam. Sed — 456 — 129-130 METEOROLOGICORUM hoc secundum modicas partes, non tamen ita quod infra montes sint voragines in quibus congregatur aqua. Et ideo dicit quod colli­ gunt aquam, quia suscipiunt magnam multi­ tudinem aquae desuper advenientis per plu­ viam. Et ad hoc cooperatur figura montium: nam figura rotunda est capacissima figu­ rarum. Nihil autem differt ad recipiendam multi­ tudinem aquae, an circumferentia sit dispo­ sita supreme secundum concavitatem, an se­ cundum convexam gibbositatem : quia utro­ que modo aequalem quantitatem capiet. Un­ de licet montes non sint positi secundum concavitatem, sed magis secundum gibbositatem, tamen multitudinem aquarum recipere possunt. Et non solum colligunt multitudi­ nem aquarum ut aliunde receptam, propter figuram, sed etiam producunt eam ut interius generatam propter frigiditatem : quia vapo­ rem resolutum a terra, et ascendentem pro­ pter caliditatem innatam, frigiditas terrae in­ fra terram partim coagulat, et sic iterum con­ densat ipsum in aquam. Et ideo, ut dictum est, maximi fluviorum fluunt ex maximis mon­ tibus. Et hoc manifestum est, si quis consideret circularem descriptionem terrae: qui enim sic descripserunt terram, vel ipsi viderunt flu­ mina et regiones, vel ab aliis inquisiverunt. Ponit ergo exemplum primo quidem in Asia de Parnaso, qui est ad ortum hiemalem, et de Caucaso, qui est ad ortum aestivalem, ex quibus, cum sint maximi montes, multi et maximi fluvii oriuntur; in Europa autem de monte Pyrenaeo, qui est ad occasum aequi­ noctialem, et de quibusdam aliis montibus qui sunt ad septentrionem in Scythia, ex qui­ bus etiam fiunt magna flumina; et in Africa, sive in Libya, de quibusdam aliis magnis L. I, 1. xvi montibus, ex quibus alia magna flumina fluunt. Et similiter dicit esse de aliis monti­ bus et fluviis: et quod, quicumque alii fluvii fluunt ex paludibus, paludes istae sunt posi­ tae prope montes, et sic in idem redit. Et sic, exemplis positis, concludit proposi­ tum, dicens [127]: Quod quidem igitur non oportet etc. Et repetit quod supra dictum est: unde planum est in littera. 130 [8]. Deinde cum dicit [128]: Non solum sed et talia etc., excludit rationem ponentium praedictam positionem. Et dicit quod non est inconveniens quod inveniantur aliqua loca habentia actu multitudinem aquae, ac si essent stagna; sed non ad tantum hoc valet, ut ex hoc possit accidere fluxus fluvio­ rum. Non enim magis possumus dicere quod aquae, si quae collectae inveniuntur sub terra vel in montibus, contineant totam aquam fluviorum, quam si quis dicat quod fontes qui manifeste apparent extra terram, totam aquam fluviorum actu contineant: plurimi enim fluviorum fluunt ex fontibus (quod di­ cit propter hoc quod aliqui fluunt ex paludi­ bus, ut dictum est (7) ). Unde simile est pu­ tare quod contineant totum corpus aquae quae fluit per flumina, illae collectiones sub­ terraneae, ut existimare quod ipsam conti­ neant istae collectiones aquarum quae inve­ niuntur extra terram in fontibus. Unde, cum de fontibus manifestum sit hoc esse falsum, per simile potest cognosci hoc etiam esse fal­ sum de collectionibus aquarum quae sunt sub terra. Quod autem sint tales collectiones aquarum sub terra, manifestum esse potest per hoc quod multa flumina absorbentur a terra. Et hoc manifestat per multa exempla: et est planum in littera. (7) — 457 — n. praeced. L. I, 1. xvij METEQROLOGICORUM LECTIO XVII. [nn. 131-138; (129-137)]. De duratione et transmutatione fluviorum. SCHEMA Postquam ostendit causam generationis fluviorum, hic determinat de duratione eorum. Lectio X V II, 131-138 [129-137]· i I) Proponit opinionem suam circa hoc 131 [129]. 1 II) Manifestat quod dixerat 132 [130]. A) Assignat causam unam eius quod dictum est, 132 [130J. I 1) Assignat causam praedictae transmutationis 132 [130J. 2) Quare praedicta transmutatio lateat 133 [131]. B) Excludit quandam causam ab aliis opinatam 134 [132]. < i) Excludit causam falsam 134 [132]. 2) Resumit veram causam 135 [133]. j 3) Assignat ex praedictis causam diuturnitatis fluviorum 136 [134]. I C) Manifestat quod dictum est per exempla 137 [135]. 1) Ponit tria exempla 137 [135]. §I 2) Inducit conclusionem principaliter intentam 138 [136]. ' 3) Récapitulât quod dixerat 138 [137]. — 458 METEOROLOG1COR (J M L. I, 1. xvii TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 351al9 - 353a28) Caput XIV 129. Non semper autem eadem loca terrae neque aquosa sunt neque arida, sed permutantur secundum fluviorum ge­ nerationes et defectus. Propter quod et quae circa aridam permutantur et mare; et non semper haec quidem terra, haec autem mare perseverant omni tempore; sed fit mare quidem ubi ante arida, ubi autem nunc mare, iterum hic terra. Secundum tamen quendam ordinem putare oportet hoc fieri et periodum. 130. Principium autem horum et causa, quia et terrae quae intus, sicut cor­ pora plantarum et animalium, sta­ tum habent et senectutem: sed illis quidem non secundum partem hoc accidit pati, sed simul totum in statu esse et decrementum pati necessarium; terrae autem hoc fit secundum par­ tem, propter frigus et caliditatem. Haec quidem igitur crescunt et mi­ nuuntur propter solem et circulatio­ nem: propter haec autem et virtutem partes terrae accipiunt differentem, ut usque ad tempus aquosa possint per­ manere, deinde exsiccantur et sene­ scunt iterum; alia autem loca vivifi­ cantur et aquosa fiunt secundum par­ tem. Necesse autem, locis factis sic­ cioribus, fontes exterminari; his au­ tem accidentibus, fluvios quidem ex magnis parvos primo, deinde tandem fieri siccos; fluviis autem transmutatis, et hic quidem exterminatis, in aliis autem proportionaliter factis, ■ trans­ mutari mare. Ubi quidem enim excre­ scens a fluviis abundavit, abscedens aridam facere necessarium; ubi au­ tem fluxibus abundans exsiccabatur atterratum, hic iterum stagnare. 131. Sed propterea quod fit omnis natura­ lis circa terram generatio per succes­ sionem, et in temporibus longissimis ad nostram vitam, latent haec facta; et prius omnium gentium interitus fiunt et corruptiones, quam memore­ tur horum permutatio a principio in finem. Maximae quidem igitur corru­ ptiones fiunt et citissimae in praeliis, aliae autem infirmitatibus, hae autem sterilitatibus; et in his hae quidem magnae, hae autem secundum modi­ cum; ut lateant talium gentium et transmigrationes, propterea quod hi quidem derelinquunt regiones, hi au­ tem permanserunt usque ad hoc, do­ nec utique non amplius possit alere regio multitudinem ullam. A prima igitur desertione ad ultimam, verisi­ mile fieri longa tempora, ut nullus memoretur; sed, salvatis adhuc per­ manentibus, oblivionem factam esse propter temporis multitudinem. Eo­ dem autem modo oportet putare et inhabitationes latere, quando primum factae sunt gentibus singulis; deinde permutata et facta sicca ex paludosis et aquosis. Etenim hic paulatim ex multo fit tempore additio, ut non sit memoria qui primi, et quando, et qua­ liter habentibus locis venerunt; velut accidit et circa Aegyptum. Etenim hic locus semper siccior videtur factus, et tota regio fluvii atterratio existens Nili: propter autem paulatim, exsic­ catis paludibus, propinqua inhabitari, ex temporis longitudine ablatum est principium. Videntur igitur et ora omnia, excepto uno Canobico, manufacta et non fluvii existentia; et an­ tiquitus Aegyptus Thebae vocatae. In­ sinuavit autem et Homerus, sic recens existens, ut est dicere, ad tales per­ mutationes: illius enim loci facit me­ moriam, tanquam non adhuc Memphi existente, aut totaliter aut tanta. Hoc autem verisimile sic accidere: in­ feriora enim loca posterius habitata sunt; paludosa enim ad amplius tem­ pus necessarium esse propinquiora atterrationi, propter stagnare in ulti­ mis semper magis. Permutatur autem hoc, et iterum apte habet: desiccata enim loca veniunt ad bene habere; quae autem prius bene temperata, ex­ siccata aliquando fiunt deteriora. Quod quidem accidit Helladi et circa Mycenaeorum regionem et Argivo­ rum. Sub Troicis quidem enim, quae Argivorum paucos poterat alere, quia paludosa erat: Mycenaea autem bene habebat; propter quod honoratior erat. Nunc autem contrarium, propter praedictam causam: haec quidem enim inutilis facta est et sicca prorsus; huius autem, quae tunc propter sta­ gnare inutilis, nunc utilis facta est. Sicut igitur accidit in hoc loco parvo existente, ita oportet putare idem hoc accidere et circa magna loca et re­ giones totas. 132. Qui quidem igitur respiciunt ad mo­ dicum tantum, putant causam esse talium permutationum totius permuta­ tionem, tanquam generato caelo: pro- — 459 —' L. I, 1. xvii ME TEOROLOGICORUM pter quod et marc minus fieri aiunt, tanquam exsiccatum, quia plura loca apparent haec passa nunc quam prius. Est autem horum hoc quidem verum, hoc autem non verum. Plura quidem enim sunt, quae prius aquosa, nunc autem arida. Non solum sed et con­ trarium: in multis enim locis conside­ rantes invenimus supervenisse mare. Sed huius causam non mundi genera­ tionem oportet putare: derisibile enim propter parvas et momentaneas muta­ tiones mutare totum; terrae autem moles ct magnitudo nihil est ad to­ tum caelum. Sed horum omnium causam existi­ mandum, quia fit per tempora fatata, velut in temporibus quae secundum annum hiems, sic periodo quadam ma­ gna, magna hiems et excessus im­ brium. Hoc autem non semper secun­ dum eadem loca, sed quemadmodum vocatus sub Deucalione cataclysmus. Etenim hic circa Hellenicum locum factus fuit maxime, et huius circa Helladem antiquam. Haec autem est circa Dodonam et Acheloum: iste enim multis in locis rheuma permu­ tavit. Habitabant enim Selli hic ct vocati tunc quidem Graeci, nunc autem Hellenes. Cum igitur talis factus fuerit exces­ sus imbrium, putare oportet ad mul­ tum tempus sufficere. Et sicut nunc eius quod est perpetuos esse quos­ dam fluviorum, hos autem non, hi quidem aiunt causam esse magnitu­ dinem sub terra voraginum; nos au­ tem magnitudinem altorum locorum, et spissitudinem et frigiditatem ipso­ rum; ista enim plurimam et susci­ piunt aquam ct operiunt et faciunt; quibuscumque autem parvae suspen- | sae montium consistentiae, aut somphae et lapidosae et argillosae, haec praedeficere: sic putare oportet in quibus utique facta fuerit talis humidi latio, ut perpetuae fiant humiditates locorum magis. Tempore autem haec exsiccata facta sunt magis, al­ tera autem minora, quae aquosa, do­ nec veniat iterum descensus periodi eiusdem. Quoniam autem necesse to­ tius quidem fieri quandam permuta­ tionem. non tamen generationem ct corruptionem, si quidem maneat to­ tum, necesse, quemadmodum nos di­ cimus. non eadem semper loca esse humida mari et fluviis, et sicca. Manifestat autem quod fit. Quos enim aimus antiquissimos esse homi­ num. Aegyptios, horum regio tota fa­ cta videtur et existens fluvii opus. Et hoc secundum regionem ipsam aspi­ cienti palam est, et quae circa Ru­ brum Mare argumentum sufficiens. Hoc enim regum aliquis attentavit perfodere: non enim parvas haberet ipsis utilitates navigabilis totus locus factus. Dicitur autem primus Seso­ stris conatus fuisse antiquorum, sed invenit mare existens altius terra: pro­ pter quod ille primo et Darius poste­ rius cessavit fodiens, ut non corrum­ peretur fluxus fluvii, commixto mari. Manifestum igitur quod omnia unum mare huic continuum esset. Propter quod et quae circa Libyam, Ammoniam regionem, humiliora videntur et profundiora praeter rationem inferio­ ris regionis. Palam enim, quod atterratione facta, facta sunt stagna ct arida; tempore autem facto, derelicta et stagnata aqua desiccata est iam annihilata. At vero et quae circa Maeotidem Paludem addiderunt atterrationi fluviorum tantum, ut multo minores magnitudine naves nunc in­ natent ad operationem, quam anno sexagesimo. Quare ex hoc facile proportionaliter accipere quod et primo: sicut multa stagnorum, et hoc opus est fluviorum, et tandem necesse om­ ne fieri siccum. Adhuc autem Bospho­ rus semper quidem fluit propter atterrari: et est adhuc videre oculis quo­ nam accidit modo. Quando vero enim ab Asia interceptionem faciebat flu­ xus, quod posterius factum fuit sta­ gnum parvum, deinde exsiccatum est utique: post hoc autem alia quae ab intercepto, et stagnum ab hac; et hoc semper similiter accidit sic. Hoc au­ tem facto saepe, necesse tempore procedente velut fluvium fieri; tandem autem et hunc siccum. 136. Manifestum igitur, quoniam et tem­ pus non deficit, et totum aeternum, quod neque Tanais neque Nilus sem­ per fluxit, sed erat aliquando siccus locus a quo fluunt: opus enim habet ipsorum terminum, tempus autem non habet. Similiter autem hoc et in aliis fluviis congruit dicere. At vero, si quidem fluvii fiunt et corrumpun­ tur, et non semper eadem loca terrae aquosa, et mare necesse permutari similiter. Mari autem haec quidem de­ serente, haec autem supergrediente semper, manifestum quod omnis ter­ rae non semper eadem haec quidem ipsa sunt mare, haec autem arida: sed permutantur tempore omnia. 137. Quia quidem igitur non semper eadem neque arida sunt terrae, neque natabilia sunt, et propter quam causam haec accidunt, dictum est: similiter autem et propter quid hi quidem per­ petui, hi autem non sunt fluviorum. — 460 — 131-132 ME TEO RO LOG ICO R U M L. I, 1. xvii SYNOPSIS 1. Argumentum textus. - Non semper eadem loca sunt aquosa vel arida; sed hoc permu­ tatur secundum quod flumina generantur de novo vel deficiunt. Ex quo consequitur permu­ tatio circa terram, ut quae nunc est arida, fiat mare, et e converso. 2. Textus divisio. - Causa praedictae transmutationis. Virtus terrae, sicut corpora animalium et plantarum, habet suo modo statum et senectutem, secundum calidum et frigidum, hu­ midum et siccum. In terra tamen haec transmutatio non fit simul secundum totum, sed suc­ cessive secundum diversas partes; ita quod dum haec pars exsiccatur et arescit, alia fit aquosa et virescit. Sic ergo, dum in aliquibus partibus terrae fontes exsiccantur, et propter hoc flumina primo minuuntur ac tandem deficiunt, in aliis partibus de novo oriuntur fontes et generantur flumina. Facta autem transmutatione circa flumina, fit consequenter transmutatio circa mare et aridam. 3. Quare lateant transmutationes istae. Accidit hoc quia fiunt in temporibus longissimis, et prius fit interitus totius gentis, quam maneat memoria talis transmutationis a principio usque ad finem. 4. Excluditur causa praedictarum transmutationum ab aliis excogitata. Nam putant hanc causam esse mutationem totius mundi: sed derisibile videtur, propter mutationem in parvis partibus, ponere mutationem in toto; magnitudo autem terrae quasi nihil est in compara­ tione ad totum caelum. 5. Resumitur vera causa praedictae transmutationis. 6. Assignatur ex praedictis causa diuturnitatis fluviorum. 7. Tria exempla ad manifestandum praedicta. 8. Conclusio principaliter intenta. - Recapitulatio, manifesta in textu. COMMENTARIUM S. THOMAE 131 [1J. Postquam Philosophus ostendit causam generationis fluviorum, hic determi­ nat de duratione eorum f1). Et circa hoc duo facit. Primo ponit opi­ nionem suam circa hoc [129]. Et dicit quod non semper eadem loca terrae sunt aquosa vel arida; sed hoc permutatur secundum quod fluvii generantur de novo vel deficiunt. Propter quam causam fit permutatio circa terram, ut quae nunc est arida, aliquando fiat mare, et e converso; et non semper in una et eadem parte terrae sint mare vel ter­ ra sicca. Sed hoc non accidit casu, sed se­ cundum quendam ordinem, et secundum ali­ quam circulationem caeli; sicut et omnes transmutationes quae fiunt in istis inferiori­ bus, ordinantur secundum motum caeli. 132 [2], Secundo ibi [130]: Principium autem etc., manifestat quod dixerat. Et circa hoc duo facit : primo assignat causam unam eius quod dictum est [130]; se­ cundo excludit quandam causam ab aliis opi­ natam, ibi [132]: Qui quidem igitur respi­ ciunt (2) etc. Circa primum duo facit: primo assignat causam praedictae transmutationis [130]; se­ cundo assignat causam quare praedicta trans­ mutatio lateat, ibi [131]: Sed propterea quod fit (3) etc. (1) Cf. lect. praeced, n. 1. (2) n. 4. (5> n. sq. Dicit ergo primo [130] quod causa et prin­ cipium transmutationis praedictae hoc est, quod virtus terrae habet suo modo statum et senectutem, sicut corpora animalium et plantarum. In hoc tamen est differentia, quod animalia et plantae patiuntur statum et se­ nectutem, non successive secundum diversas partes, sed simul secundum totum : sed in terra haec transmutatio est secundum partem et partem, propter caliditatem et frigus, cre­ scente una parte in caliditate vel frigore, et alia deminuta, propter motum solis et alias circulationes caelestium corporum. Et inde est quod secundum diversum situm in aspectu solis et stellarum, partes terrae re­ cipiunt diversam virtutem; ita quod aliquae partes terrae possunt diu permanere in humiditate et aquositate, secundum aliquod de­ terminatum tempus, quod est eis quasi inven­ tus vel status; et postmodum siccari, quod est terrae quasi senectus, quae naturaliter propter defectum humorum habet desiccare. Et dum hae partes terrae exsiccantur, alia loca terrae vivificantur, et fiunt aquosa secun­ dum aliquam partem. Quod patet per hoc, quia in vere omnia quasi juvenescunt per humiditatem; quae in hieme postea senescunt propter nimiam siccitatem. Et in vere etiam nostrae partes terrae sunt in vigore, alibi ve­ ro sunt iam desiccata omnia. Et sic patet quod senectus et iuventus non accidunt se­ cundum totum in terra, sicut in animalibus et plantis; sed secundum partem et partem. — 461 — L I, 1. χνπ METEOROLOGICORUM Sic igitur in aliquibus partibus terrae, de­ siccatae modo praedicto fontes destruuntur : cl ex hoc sequitur quod fluvii primo quidem ex magnis rediguntur in parvos, et tandem totaliter exsiccantur, propter siccitatem fon­ tium ex quibus oriebantur. Et sic in una par­ te terrae, quae iam senuit, exsiccantur; in alia autem, quae facta est aquosa, proportio­ naliter de novo fiunt fontes et flumina. Et ita facta transmutatione circa flumina, ut scilicet in una parte terrae deficiant et in alia de novo esse incipiant, transmutatur per conse­ quens mare; et ubi abundaverat primo per excrescendam fluviorum, siccatis fluviis, rece­ dit mare et remanet arida; ubi vero mare ex­ siccabatur per aliquam atterrationem causa­ tam ex aliquibus fluxibus supervenientibus terrae, iterum ibidem stagnat, aquae abun­ dantia congregata. 133 (3]. Secundo ibi [131]: Sed propterea quod fit etc., assignat rationem quare praedictae transmutationes latent. Et dicit quod praedictae transmutationes maris et aridae latent, quia omnis naturalis transmu­ tatio non fit subito, sed successive; et prae­ dictae transmutationes, quae accidunt circa magnas partes terrae, fiunt in temporibus longissimis; et prius fit interitus et corruptio omnium gentium, quam maneat memoria transmutationis talis a sui principio usque in finem. Si enim semper eaedem gentes rema­ nerent in eisdem partibus terrae, posset re­ manere aliqua memoria rerum etiam anti­ quissimarum, et transmutationum: sed quan­ do aliqua gens deletur, et supervenit nova in locum eius, non remanet in secunda gente memoria antiquitatum quae fuerunt in pri­ ma gente; et multo minus in tertia vel quarta. Corruptiones autem gentium quae novissi­ mae sunt, fiunt per praelia, aliae autem fiunt per infirmitates et epidemias, aliae autem per sterilitates; et harum corruptionum quaedam sunt magnae simul, quaedam vero fiunt paulatim; ut etiam transmutationes gentium de loco ad locum lateant, eo quod aliqui a prin­ cipio, ex eo quod incipit terra fieri sterilis vel infirma, vel propter guerras, relinquunt regio­ nem, alii autem permanent quandiu possunt ibi nutriri; ita quod a primo discessu usque ad ultimum, quandoque est magnum tempus, et non est memoria primi recessus, etiam si homines non moriantur sed transmigrant. Et sicuti est de desertione terrarum, ita etiam est de habitatione earum : quia non est me­ moria, propter longinquitatem temporis, quan­ do et a quibus gentibus primo inhabitari coe­ perunt, et quando sunt immutata ex paludo­ sis in siccitatem, ut habitari possint; quia hoc paulatim factum est et in multo tempore. Et ponit exemplum de terra Aegypti, quae pau­ latim exsiccata est quasi a fluvio; et de qui­ busdam aliis terris, quae sunt transmutatae et desiccatae ab aquositate, et e converso; et est planum in littera. 134 [4]. Deinde cum dicit [132]: Qui qui­ 132-136 dem igitur respiciunt etc., excludit causam a quibusdam opinatam. Et circa hoc tria facit. Primo excludit causam falsam. Et dicit quod aliqui, respicientes ad aliquid modicum, vo­ lunt indicare de toto caelo : putant enim cau­ sam talium transmutationum esse mutatio­ nem totius mundi, ac si caelum et mundus de novo sit generatus. Et ex hac causa dicunt quod mare est minoratum, quia a principio coepit desiccari a sole: unde plura loca ap­ parent modo desiccata, quae prius non erant. Sed hoc partim est verum, partim non. Quod enim aliqua loca sint desiccata, quae erant prius aquosa, verum est: licet etiam contrarium verum sit, quia in aliquibus locis invenitur supervenisse mare ubi prius erat arida. Sed hoc est falsum, quod causa huius transmutationis sit mundi generatio. Derisibile enim videtur ponere transmutationem in loto, propter transmutationes in parvis par­ tibus: magnitudo autem terrae quasi nihil est in comparatione ad totum caelum; obtinet enim vicem puncti. 135 [5], Secundo ibi [133]: Sed horum omnium etc., resumit veram causam. Et di­ cit quod vera causa istarum transmutationum est quod, sicut unus annus dividitur per di­ versa tempora, scilicet per hiemem et aesta­ tem et consueta, sic et magna aliqua circu­ latio dividitur secundum statuta tempora, per magnam hiemem, in qua est multus excessus imbrium, et magnam aestatem, in qua est sic­ citas magna : non autem ita quod simul fiat iste magnus excessus imbrium vel siccitatis secundum totam terram, vel semper secun­ dum easdem partes, sed in diversis partibus. Et ponit exemplum de diluvio facto tempore Deucalionis, in quadam determinata parte Graeciae. 136 [6]. Tertio ibi [134]: Cum igitur ta­ lis factus fuerit etc., assignat ex praedictis causam diuturnitatis fluviorum. Et dicit quod cum in aliqua terra factus fuerit magnus ex­ cessus imbrium, ita imbibitur terra humiditate, quod sufficit ad multum tempus ad ge­ nerationem fluviorum. Quod quidem commu­ ne est diversis opinionibus: sive dicatur quod perpetuitas fluviorum est ex magnitudine vo­ raginum continentium multam aquam, ut quidam dicunt, sicut praedictum est (4); sive dicatur, secundum nostram opinionem supe­ rius (5) positam, quod causa perpetuitatis flu­ viorum est magnitudo et spissitudo et frigi­ ditas altorum locorum, ita quod huiusmodi loca possunt recipere multam aquam, et con­ tinere eam, et generare. Sed illa loca in quibus sunt parvae sub­ stantiae montium et non multum elevatae in altum, aut sunt quasi spongiosae, ut non possit in eis conservari humiditas, et sunt la­ pidosae, ut non possint recipere aquam, et sunt argillosae, ut non possint eam generare: (4) Lect. praeced. n. 3. (5) ibid. n. 7. --- 462 - -- 136-138 M ETEO RO LOG I CO R U Μ in (alibus, inquam, locis deficit fluxus fluvio­ rum, quoadusque iterum loca humectentur. Sic ergo oportet putare quod in quibuscum­ que locis advenerit abundantia imbrium in magna hieme, humiditates locorum erunt ma­ gis perpetuae, idest diuturnae. Sed tamen tempore procedente exsiccantur, et quaedam eorum fiunt minus humida, donec iterum re­ vertatur periodus secundum quam fiat exces­ sus imbrium. Et sic ultimo concludit quod, quia in toto universo necesse est fieri permutationem; non tamen ita quod generetur et corrumpatur, si totus mundus est perpetuus; necesse est, sic­ ut dictum est (®), quod non semper eadem loca sint humida per mare vel flumina, aut etiam sicca; sed quae prius fuerunt humida, fiunt sicca, et e converso. 137 [7J. Deinde cum dicit [135]: Mani­ festat autem quod etc., manifestat quod di­ ctum est, per exempla. Et circa hoc tria facit. Primo ponit tria exempla. Quorum primum est de terra Aegypti, quae invenitur demissior mari circumstante: propter quam causam impediti sunt quidam reges ne coniungerent duo maria, videntes per hoc destrui fluxum fluvii. Secundum exemplum est de Maeotide Palude, in qua, propter fluxus fluviorum, semper maior atteratio facta est: ita quod poterat ferre multo minores naves tempore (6) n. 1. L. 1, I. xvir suo, quam ante sexaginta annos. Tertium exemplum est de Bosphoro dividente Euro­ pam ab Asia, qui invenitur minoratus et sem­ per tendens in angustum, propter eandem causam. 138 [8]. Secundo ibi [136]: Manifestum igitur etc., inducit conclusionem principaliter intentam : dicens quod, ex quo tempus non deficit et totum universum est aeternum (quod dicit secundum opinionem suam posi­ tam in libro Physicorum (7) et de Caelo et Mundo (8) ), sequitur quod neque Tanais ne­ que Nilus, qui sunt maximi fluvii, semper fluxerunt, sed aliquando locus unde fluunt erat siccus : quia opus eorum, scilicet fluxus ipsorum, habet terminum. Et similiter est in aliis fluviis. Et si hoc est de fluviis, oportet quod idem sit de mari, in quod intrant fluvii: et sic secundum diversa tempora permutatur mare et arida. Hoc tamen quod supponit mundum et tempus aeternum, est erroneum et alienum a fide; nec rationes quibus hoc probavit, sunt demonstrationes, ut alibi (9) est ostensum. Tertio ibi [137]: Quia quidem igitur, réca­ pitulât quod dixerat: et est planum in littera. (7) Lib. VIII, cap. I, n. 4 sqq.; n. 2 sqq. (8) Lib. I, cap. X sqq.; S. Thom. (9) Cf. comment. in Physic., loc. De Caelo et Mundo, loc. cit.. lect. — 463 — S. Thom. lect. II, lect. XXII sqq. cit.. n. 16 sqq.; et XXIX. n. 12. LIBER SECUNDUS DE MARI — DE VENTIBUS ET DE HIS QUAE AB EIS CAUSANTUR. SCHEMA (Lect. I-X; nn. 139-204 [138-212]). ponit opiniones aliorum Lect. I; n. 141 [139]. LIBER SECUNDUS de mari, cuius I salsedo a siccitate causatur 139 [138] De quibusdam principalibus passionibus in his quae fiunt in parte inferiori ab exhalatione sicca 139 [138]. de ventibus et de his quae ex eis 1 causantur ' 178 [185] > circa opinionem Theologizantium 143 I [mi]· inquirit 1 veritatem ) ' M3 (Mi] j . Λ circa opiniones * Naturalium \ M7 [146] S( , l ! j I ' , de natura maris i Lect. II-III; n·. 147 I [m6]-i58 [165]. ' de generatione maris \ Lect. IV; n. 159 j [166]. I de sapore maris f Lect. V-VI; n. 164 [I7i]-I77 [184]· de generatione ventorum Lect. VII; n. 178 [185]. de motu ipsorum Lect. VIII; n. 188 [194]. de eorum augmento et deminutione Lect. IX; n. 191 [198]. excludit quoddam quod videtur contrarium, de austro Lect. X; n. 199 [206]. De quibusdam consequentibus (Lib. III, c. 1; App. n. 247 [255]). — 465 — L. Π, I. i MF.TEOROLOGICORUM LECTIO I. [nn. 139-146; (138-145)] Opiniones antiquorum circa originem et salsedinem maris Reiicitur sententia dicentium mare oriri ex quibusdam fontibus. SCHEMA Postquam determinavit de his quae generantur in alto, nunc incipit determinare de his quae fiunt in parte inferiori ab exhalatione sicca. Et primo determinat de mari, cuius salsedo ex siccitate causatur 139 [138]. ΰ -r/ mj 1 I) Manifestat de quo est intentio 140 [138]. 1)propositum Circa opinionem poëtarum Theologizantium 143 [141]. II) Exequitur 141143[139]. B) Inquirit veritatem [141]. a) Ostendit quod non [139]. habet fontes, ut illi dixerunt 143 [141]. A) Ponit opiniones aliorum de mare mari 141 2) Opiniones j)Naturalium 142 143 [140]. Prima ratio [141]. 141 [139]. 1) Opiniones antiquorum Theologorum jj) Secunda ratio 144 [142]. b) Removet quoddam quod videbatur suae rationi contrarium 145 [143]. j) Ostendit quare aliquod mare fluat 145 [143]. jj) Manifestat quoddam suppositum, per signum 146 [144]. jjj) Récapitulât 146 [145]. 2) Circa opiniones philosophorum Naturalium 147 [146]. I §1 1 \ — 466 — M ETEO RO LOG I CO R U Μ L. Il, 1. i TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 353a32 - 354a34) Caput 138. De mari autem, et quae natura ipsius, determinatis, impossibile fontes esse maris. In neutro enim horum gene­ et propter quam causam est salsa rum possibile est esse ipsum: neque tanta aquae multitudo, adhuc autem enim effluxibile est, neque manufa­ de ea quae a principio generatione dicamus. ctura. Fontales autem omnes horum 139. Antiqui quidem igitur et versantes alterum passae sunt: spontaneam au­ circa theologias, faciunt ipsius fontes, tem stationariam tantam multitudinem nullam videmus fontalem factam. ut ipsis sint principia et radices ter­ rae et maris. Magis tragicum enim 142. Adhuc autem quoniam plura sunt sic et reverentius existimaverunt for­ maria adinvicem non commixta se­ te esse quod dicitur, tanquam magna cundum ullum locum; quorum mare quaedam haec pars omnis existens, Rubrum quidem videtur secundum et reliquum caelum totum circa hunc modicum communicans ad id quod locum consistere et huius gratia, tan­ extra Columnas, Hyrcanum autem et quam entem honoratissimum et prin­ Caspium separata ab hoc et circumcipium. habitata in circuitu; ut non utique la­ 140. Qui autem sapientiores humana sa­ terent fontes, si secundum aliquem pientia, faciunt ipsius generationem. locum ipsorum essent. Esse enim primo humidum omnem 143. Fluens autem mare videtur secundum locum qui circa terram; a sole autem ! angustias, sicubi propter adiacentem exsiccatum, quod quidem evaporavit, terram in modicum ex magno coarspiritus et versiones solis et lunae ctatur pelago, propterea quod libra­ aiunt facere; relictum autem mare tur huc et illuc saepe: hoc autem in esse. Propter quod et minus fieri ex­ magna multitudine maris immanife­ siccatum putant, et tandem fore ali­ stum; qua autem propter angustiam quando totum siccum. Quidam autem terrae modicum obtinet locum, neces­ ipsorum aiunt, calefacta a sole terra, sarium eam quae in lato modicam li­ velut sudorem fieri: propter quod et brationem, ibi apparere magnam. salsum esse; etenim sudor salsus est. Quod autem intra Heracleas Colum­ Quidam autem salsedinis causam ter­ nas, totum secundum terrae concavi­ ram esse aiunt: quemadmodum enim tatem fluit et fluviorum multitudinem: quod per cinerem colatur salsum fit, Maeotis quidem enim in Pontum eodem modo et hoc salsum esse, fluit, iste autem in Aegeum. Quae mixta ipsi tali terra. autem iam extra haec pelagi, minus 141. Quod quidem igitur fontes maris im­ faciunt hoc evidenter. Illis autem et possibile sit esse, per existentia iam propter fluviorum multitudinem acci­ considerare oportet. Aquarum enim I dit hoc (plures enim fluvii in Euxi­ quae circa terram, hae quidem fluxi- ' num fluunt et Maeotim), aut multi­ biles existunt entes, hae autem sta- | plicem regionem ipsius, et propter tionariae. Fluxibiles quidem igitur brevitatem profunditatis. Semper omnes fontales: de fontibus autem enim ibi profundius videtur existens diximus prius quod oportet intelli- | mare; et Maeotide quidem Pontus, gere, non tanquam ex vase deriva- ' hoc autem Aegeum, Aegeo autem Si­ tum principium esse fontem, sed ad culum; Sardonicum autem et Tyrrhe­ unum semper factam et confluentem num profundissima omnium. Quae occurrere primum. Stationariarum autem extra Columnas, brevia qui­ autem hae quidem collectivae et sub­ dem propter lutum, sine flatu autem stantivae, velut paludosae et quae­ sunt, ut in concavo mari existente. cumque stagnates, multitudine et pau­ Sicut igitur et secundum partem ex citate differentes: hae autem fontanae. altis fluvii videntur fluentes, sic et to­ Hae autem omnes manufactae; dico tius terrae ex altioribus, quae ad ar­ autem velut puteales vocatae: om­ ctum, fluxus fit plurimus; ut haec nium enim oportet superius fontem quidem propter effusionem non pro­ esse fluxus. Propter quod hae quidem funda, quae autem extra pelagi pro­ spontaneae fluunt, quae fontales et funda magis. fluviales, hae autem arte indigent 144. De eo autem quod quae ad arctum operante. Differentiae igitur tot et sunt terrae, alta sint, signum quod­ tales aquarum sunt. His autem sic dam et multos persuasos esse anti- — 467 — 32 — De Caelo et Mundo, L. H, 1. 1 METEOROLOG1CORUM quorum meteorologorum solem non > ferri sub terra, sed circa terram et locum hunc; disparere autem et fa­ cere noctem, propterea quod alta sit ( quae ad arctum terra. 139-141 145. Quod quidem igitur neque fontes pos­ sibile sit esse maris, et propter quam causam sic videtur fluens, talia et tanta nobis dicta sint. SYNOPSIS 1. Argumentum libri, et divisio textus. 2. De convenientia ordinis quem Philosophus sequitur. - De quo immediate dicendum est. 3. Subdivisio textus. - Aliorum opiniones de mari. Et primo, poetarum Theologizantium opinio circa originem maris. Isti posuerunt mare habere fontes proprios ex quibus causatur. Ratio qua movebantur. 4. Opiniones philosophorum Naturalium, a) De generatione maris dicuntur opinati Anaxa­ goras et Diogenes, quod a principio totus locus circa terram erat humidus et plenus aquis; sed, sole desiccante humidum, illud quod evaporavit, causavit aërem et ventos; quod vero relictum est nondum exsiccatum, factum est mare. Sic ergo putant quod per continuam exsiccationem semper minoratur mare, ac tandem aliquando deficiet. - b) De salsedine maris opinio Empedoclis fuit, quod idcirco mare est salsum, quia aqua maris est veluti sudor emissus a terra calefacta a sole. - c) Item de salsedine maris Anaxagoras opinatus est, quod causatur a terra per quam transit aqua, vel quae admiscetur aquae. 5. Discutiuntur praedictae opiniones. Et primo, duabus rationibus ostenditur in hac lectione quod mare non habet fontes, a) Ex divisione aquarum quae sunt circa terram, patet omnes aquas quae sunt ex fontibus, vel fluere secundum naturalem impetum, vel stare non sponte sed per artem, nisi sint in parva quantitate. Sed tanta aqua maris in nullo horum generum continetur. Ergo etc. 6. b) Sunt maria quae et non commiscentur aliis, et undique per circuitum habitantur. Non ergo laterent ipsorum fontes, si quos haberent. 7. Ne mare existimetur fluere tanquam ex fontibus procedens, assignantur tres causae illius fluxus qui in mari cernitur. 8. Manifestatur ex signo id quod in praecedenti numero suppositum fuit, scilicet quod terra ex parte septentrionis sit altior. - Recapitulatio. COMMENTARIUM S. THOMAE 139 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de his quae generantur in alto, sive ab exhalatione sicca sive a vapore humido, adiungens etiam de generatione fluviorum, propter similitudinem ad generationem plu­ viarum, nunc incipit determinare de his quae fiunt in parte inferiori ab exhalatione sic­ ca 0). Et dividitur in partes duas: in prima de­ terminat de quibusdam principalibus passio­ nibus [138]; in secunda de quibusdam conse­ quentibus, et hoc in tertio libro, ibi [255] : De residuis autem (12) etc. Prima dividitur in duas: in prima deter­ minat de mari, cuius salsedo ex siccitate cau­ satur [138]; in secunda determinat de ventis et his quae ex eis causantur, ibi [185]: De spiritibus autem dicamus (3) etc. 140 [2]. Satis autem apparet conveniens ordo quem philosophus observat. Nam post ea quae in suprema parte aëris generantur ab exhalatione sicca, quae stellae cadentes, co­ metae, lacteus circulus, et similia sunt, in se(1) Cf. lib. I. lect. III, n. 1. (2) Cap. I. (3) Lect. VII. eundo loco determinavit de his quae in infe­ riori loco generantur ab exhalatione humida, scilicet de pluviis et huiusmodi; et quia eo­ dem modo habent flumina causam genera­ tionis in terra, sicut pluvia in aëre, post plu­ vias de fluminibus determinavit; post quae determinat de mari, in quod omnia flumina decurrunt (4). Circa hoc ergo primo manifestat de quo est intentio [138], Et dicit quod dicendum est de mari: quae scilicet sit natura ipsius, utrum sit naturalis locus aquae, vel accidentaliter ibi aqua congregetur; et propter quam causam tanta multitudo aquae est salsa; et de prima generatione maris, utrum scilicet habeat principium suae generationis, et quo­ modo. 141 [3|. Secundo ibi [139]: Antiqui qui­ dem igitur etc., exequatur propositum. Et circa hoc duo facit: primo ponit opi­ niones aliorum de mari [139]; secundo inqui­ rit veritatem, ibi [141]: Quod quidem igitur fontes (5) etc. Circa primum duo facit: primo ponit opi(4) Cf. lib. I, lect. XIV, n. 1. (5) n. 5. — 468 — 141-144 METEOROLOGICORUM L. It, L i niones antiquorum Theologorum [139]; secun- | Circa primum duo facit : primo ostendit quod do Naturalium, ibi. [140]: Qui autem sapien­ mare non habet fontes, ut illi dixerunt [141]; tiores (6) etc. secundo removet quoddam quod videtur suae Circa primum [139] sciendum est quod rationi contrarium, ibi [143]: Fluens autem ante tempora philosophorum, fuerunt quidam mare videtur (8) etc. qui vocabantur poetae Theologi, sicut Or­ Circa primum [141] ponit duas rationes. pheus, Hesiodus et Homerus : quia sub te­ Quarum prima est, quod aquarum quae sunt gumento quarundam fabularum, divina homi­ circa terram, quaedam sunt fluxibiles, quaedam nibus tradiderunt. De his ergo dicit quod po­ stationariae. De his quae fluunt, manifestum suerunt quod mare habeat fontes proprios ex est quod omnes derivantur ex fontibus. Quod quibus causatur. Et hoc posuerunt ut terrae non oportet sic intelligere, quod fontium sit et mari non ponerent extranea principia sed aliquod principium quasi vas continens multi­ propria: putaverunt enim quod terra et aqua tudinem aquae, ex quo flumina deriventur: sint reverendissima, quasi haec sit magna sed oportet intelligere, ut prius (9) dictum est, pars totius universi; et dicebant totum cae­ quod ex multis partibus, in quibus paulalum esse propter terram et aquam, et ideo tim generatur, aqua ad unum concurrit, et circumdari terram et aquam ab aliis corpori­ confluendo primum sibi occurrit ut in tanta multitudine sit. Sed aquarum stationariarum bus et ab ipso, ac si haec pars esset honora­ tissima, et primum principium inter omnia quaedam sunt collecae et sustentatae ab ali­ corpora mundi. quo impediente fluxum earum, vel per artem vel per naturam; quae dicuntur paludosae vel 142 [4]. Deinde cum dicit [140]: Qui au­ tem sapientiores etc., ponit opiniones philo­ stagnales. Differunt autem haec multitudine et sophorum Naturalium de mari. paucitate : nam si fuerint multae aquae sic Et ponit 1res opiniones. Quarum prima est collectae, dicuntur stagna; si autem paucae, de generatione maris. Et dicit quod illi qui paludes. Quaedam autem aquae stationariae sunt fontanae, idest in ipso suo fonte stant : fuerunt sapientiores praedictis poetis sapientia et omnes istae sunt manufactae, sicut illae humana (quod dicit quia isti Naturales non tractaverunt de divinis, ut illi, sed de natura­ quae dicuntur puteales. Omnium enim harum aquarum sic per artem stantium, oportet esse libus; quae est sapientia proprie humana, id­ aliquem fontem, qui esset principium fluxus, est conformis humano intellectui): isti ergo dixerunt quod mare habet generationem. Quia nisi impediretur per artem. Unde patet quod a principio totus locus qui est circa terram, omnes aquae fontales et fluviales sponte fluunt secundum impetum naturae, vel indigent ope­ erat humidus et plenus aqua, sed est desicca­ tus a sole per evaporationem humidi; et illud ratione artis ad hoc quod stent. Quibus determinatis, patet quod aqua ma­ quidem quod evaporavit, secundum eos, cauris non est de fontibus, quia in nullo duorum savit aërem et ventos (et ex hoc dicunt cau­ dictorum generum continetur: quia nec fluit, sari motum solis et lunae et stellarum); illud autem quod est relictum nondum exsiccatum, ut fluvialis, nec potest dici quod sit manufacta, ut putealis. Omnes autem aquae quae est mare. Unde putant quod per continuam sunt ex fontibus, vel fluunt, vel stant per ar­ exsiccationem semper minoretur, et tandem tem : nisi forte aliquae sint parvae aquae quae aliquando lotum exsiccabitur, et mare iam sponte stent non per artem, sicut contingit non erit. Haec dicitur fuisse opinio Anaxago­ cum aqua fluens invenit aliquam concavita­ rae et Diogenis. tem aut aliquod obstaculum. Sed hoc non po­ Secunda opinio est de salsedine maris. Em­ test esse in magna quantitate: quia dum pedocles enim dixit quod terra, calefacta a multiplicatur aqua fluens, oportet quod vel sole, emittit quendam sudorem, quem credi­ supergrediatur obstaculum et iterum fluat, vel dit esse aquam maris. Et propterea dicit quod submergatur in terra, sicut in multis locis ac­ mare est salsum, quia etiam sudor animalium cidit, ut supra (10) dictum est. Unde non po­ invenitur salsus. test dici quod tanta aqua sicut aqua maris, Tertia opinio est Anaxagorae etiam de sal­ possit spontanee stare, si sit ex fontibus. Re­ sedine maris. Qui dixit quod terra per quam linquitur ergo quod mare non habeat fontes. transit aqua, vel quae admiscetur aquae, est 144 [6]. Secundam rationem ponit ibi causa salsedinis maris: sicut enim illud quod [142]: Adhuc autem quoniam plura sunt etc. colatur per cinerem, fit salsum, sic et aqua Et dicit quod multa maria sunt quae in nullo maris per admixtionem terrae fit salsa. loco adinvicem commiscentur. Nam mare Ru­ 143 [5]. Deinde cum dicit [141]: Quod brum conjungitur quidem secundum modicum quidem igitur fontes etc., inquirit veritatem ad mare Oceanum, quod est extra Columnas circa praedictas opiniones: et primo circa Herculis; a quo mari omnino separata sunt opinionem poetarum Thcologizantium [141]; mare Hyrcanum et Caspium (quod est mare secundo circa opiniones philosophorum Na­ Ponticum); et habitantur undique per circui­ turalium, ibi [146]: De generatione autem ipsius, si factum est (7) etc. (6) n. sq. (7) Lect. sq. ts) n. 7. (9) Lib. I. lect. XVI. n. 6 sq. (10) ibid. n. 8. — 469 — L. II, 1. i M ETEOROLOGICOR UM tum, ita quod non laterent fontes illius ma­ ris, si illud mare fontes haberet. Non ergo verum est quod maris sint aliqui fontes. 145 [7]. Deinde cum dicit [143]: Fluens autem mare videtur etc., quia in quibusdam maribus apparet communis fluxus, ne creda­ tur mare esse fluxibile tanquam ex fontibus procedens, cuius contrarium in prima ratione supposuerat, assignat causam fluxus qui vi­ detur in mari. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quare aliquod mare fluat [143]; secundo ma­ nifestat quoddam quod supponit, per signum, ibi [144]: De eo autem (n) etc.; tertio ré­ capitulât, ibi [145]: Quod quidem igitur (11 12) etc. Assignat autem fluxus maris tres cau­ sas [143]. Quarum prima est, quod mare fluit propter eius angustiam, ubi ex magno pelago restringitur in modicum spatium, propter hoc quod coarctatur ab adiacente terra. Aqua au­ tem maris saepe movetur huc et illuc, et maxi­ me secundum consequentiam ad motum lunae, quae secundum naturam propriam habet com­ movere humidum : haec autem aquae com­ motio in magno mari et amplo est immanifesta; sed ubi obtinet parvum locum propter angustiam terrae, magis apparet. Secunda causa est, quod illud mare quod continetur infra Heracleas Columnas, et non continuatur alicui, sicut de mari Pontico iam dictum est (l3): istud, inquam, fluit propter multitudinem fluviorum. Et propter eandem causam unum mare decurrit in aliud : nam Maeotis fluit in mare Ponticum, Ponticum (11) n. sq. (12) ibid. (13) n. praec. 145-146 fluit in Aegeum. In aliis autem maribus mi­ nus hoc videtur: sed in praedictis maribus hoc accidit propter multitudinem fluviorum, quia in praedicta maria multa flumina intrant. Tertia ratio fluxus est propter hoc quod mare occupat multum de terra secundum pro­ portionem quantitatis aquae, et unum est mi­ nus profundum quam aliud : illud autem quod est minus profundum, semper decurrit ad profundius. Unde illud mare semper vide­ tur profundius, ad quod aliud decurrit, sic­ ut Ponticum est profundius Maeotide, et Pon­ tico mare Aegeum, et Aegeo Siculum; Sardicum autem et Tyrrhenum sunt profundis­ sima. Sed mare quod est extra Columnas, non est profundum : quod apparet ex luto apparente in aqua quae fluit ex ipso; et hu­ ius signum est quod sunt sine vento, ac si existant in aliqua concavitate. Sicut igitur particulariter fluvii videntur fluentes ex altioribus locis ad demissiora, sic in mari fluxus fit ex altioribus locis terrae, quae sunt ad septentrionem : ut sic maria septentrionalia, quae emittunt aquam, non sint ita profunda sicut maria meridionalia, quae recipiunt. 146 [8|. Deinde cum dicit [144]: De eo autem etc., manifestat per signum quoddam quod dixerat (14), scilicet quod terra ex parte septentrionis sit altior. Et huius signum acci­ pit ex hoc quod quidam antiquorum credide­ runt quod sol non iret sub terra, sed solum circa terram, et dispareret de nocte propter altitudinem septentrionalis partis occultantis. Deinde cum dicit [145]: Quod quidem igi­ tur etc., récapitulai quod dixerat : et est pla­ num in littera. (14) — 470 — n. praec. METEOROLOG1CORUM L. II, 1. u LECTIO II. [nn. 147-153; (146-156)]. Ostenditur mare esse locum naturalem totius aquae. SCHEMA (Lect. II-ΠΙ; nn. 147-158 [146-165]). Postquam determinavit de opinione poetarum Theologizantium, hic incipit inquirere veritatem circa opiniones quas habuerunt antiqui Naturales dc mari. [i57-i65l· Lectio IU , an. 154-158 Lectio IL nn. 147-153 _____ [146-156]. I I) Ostendit de quo est intentio 147 [146]. I II) Exequitur propositum 147 [147]. 1 A) Determinat de natura maris, utrum scii, sit naturalis locus aquae 147 [147]. 1) Ostendit opinionem antiquorum de natura maris 148 [147]. 2) Obiicit contra eam 149 [148]. a) Contra hoc quod mare est locus naturalis aquae 149 [148]. a’) Movet dubitationem 149 [148]. b’) Solvit eam 150 [149]. aa) Praemittit quoddam necessarium, resumens ex praedeterminatis 150 [149]. bb) Excludit quandam falsam opinionem 151 [150]. j) Ponit opinionem 151 [150]. jj) Improbat eam 5 rationibus 152 [151-155]. cc) Concludit solutionem praedictae dubitationis 153 [156]. b) Contra hoc quod dictum est quod mare est terminus aquarum curren­ tium 154 [157]. a’) Movet dubitationem 154 [157]. b’) Solvit eam 155 [158]. c’) Excludit quandam falsam solutionem 156 [159]. j) Ponit ipsam solutionem 156 [159]. jj) Improbat eam 5 rationibus 157 [160-164]. jjj) Recolligit quae supra dicta sunt 158 [165]. B) Determinat de generatione maris, utrum scilicet sit factum vel non 159 [166J. C) Determinat de sapore maris, quare scilicet sit salsum 164 [171]. — 471 — L. H, 1. il METEOROLOGICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 354bl - 355b20) Caput 11 146. De generatione autem ipsius, si factum est, et de sapore, quae causa salsedinis et amaritudinis, dicendum. 147. Causa quidem igitur quae fecit prio­ res putare mare principium esse et corpus omnis aquae, haec est. Vide­ tur enim utique rationabile esse, quem­ admodum aliorum elementorum est congregata moles et principium, pro­ pter multitudinem, unde permutatur partitum et miscetur aliis; puta ignis quidem in superioribus locis, aëris autem multitudo quod post ignis lo­ cum, terrae autem corpus circa quod haec omnia posita sunt manifeste: quare palam quia secundum eandem rationem et de aqua necesse quaerere. Tale autem nullum aliud corpus vi­ detur positum totum simul, sicut et aliorum elementorum, praeter maris magnitudinem: quod enim fluviorum, neque totum simul, neque stabile, sed ut factum semper videtur quotidie. Ex hac itaque dubitatione, principium omnium humidorum et omnis aquae putatum est esse mare. Propter quod et fluvios non solum in hoc, sed et ex hoc quidam aiunt fluere: colatum enim fieri quod salsum potabile. 148. Opponitur autem altera ad hanc opi­ nionem dubitatio: cur quidem non est consistens aqua haec potabilis, si qui­ dem principium omnis aquae, sed salsa? 149. Causa autem simul et huius dubita­ tionis solutio erit, et de mari acci­ pere propriam existimationem neces­ sarium recte, Aqua enim circa ter­ ram ordinata, sicut circa hanc aëris sphaera, et circa hanc quae dicitur ignis (hic enim est horum ultimum, sive ut plurimi dicunt, sive ut nos); lato autem sole hoc modo, et propterea permutatione et generatione et corruptione existente; quod quidem subtilissimum et dulcissimum, sursum ducitur per singulos dies, et fertur disgregatum et vaporans in superio­ rem locum; ibi autem rursus constans propter infrigidationem, deorsum fertur iterum ad terram. Et hoc semper vult facere natura, sicut dictum est prius. 150. Propter quod ct deridendi sunt om­ nes quicumque priorum existimave­ runt solem cibari humido, et propter hoc aiunt versiones facere ipsum: non enim semper posse eadem loca | 151. 152. 153. 154. 155. ' I I — 472 156. exhibere ipsi alimentum; necessarium autem esse hoc accidere circa ipsum, aut ipsum corrumpi; etenim manife­ stum ignem, quandiu habuerit ali­ mentum, usque ad hoc vivere; humi­ dum autem igni esse alimentum so­ lum. Tanquam pertingat usque ad solem quod sursum ducitur humidi; aut ascensus talis sit qualis quidem factae flammae, propter quam signum accipientes, sic et de sole putaverunt. Hoc autem non est simile: flamma quidem enim per continuum humidum ct siccum permutata fit, et non alitur; non enim eadem existens permanet ullo tempore, ut est dicere. Circa so­ lem autem impossibile hoc accidere: quoniam, alito quidem eodem modo sicut illi dicunt, palam quod et sol non solum, sicut Heraclitus ait, no­ vus in die est, sed semper novus con­ tinue. Adhuc autem quae a sole elevatio humidi, similis est calefactis aquis ab igne. Si igitur neque subardens ignis alitur, neque solem verisimile erat existimare, neque si omnem calefa­ ciens evaporare fecerit aquam. Inconveniens autem et solum curasse de sole, aliorum autem astrorum ipsos negligere salutem, tantis et ma­ gnitudine et multitudine existentibus. Idem autem accidit et his irrationa­ bile, et dicentibus, primo humida exi­ stente terra, et mundo qui circa ter­ ram a sole calefacto, aërem factum esse, et totum caelum augmentatum; et hoc spiritus exhibere, et versiones ipsius facere. Manifeste enim semper sursum ductum videmus descendens iterum in aquam: et si non per unum reddatur et per singulas regiones si­ militer, sed in aliquibus, ordinatis temporibus, redditur omne acceptum: velut neque alitis superioribus, neque hoc quidem manente aëre iam post generationem, hoc autem facto et corrupto iterum in aquam. Potabile quidem igitur et dulce pro­ pter levitatem sursum ducitur omne, salsum autem subtus manet propter gravedinem, ut in eo qui ipsius con­ venienti loco proprio. Hoc enim pu­ tandum dubitandum esse convenienter (irrationabile enim si non aliquis est locus aquae sicut et aliorum elemen­ torum), et hanc esse solutionem. 147-148 METEOROLOGICORUM Quem enim videmus locum occupans mare, iste non est maris, sed solum aquae: videtur autem maris, quia quod salsum quidem deorsum manet propter pondus, dulce autem ct po­ tabile sursum ducitur propter levita­ tem, quemadmodum in animalium corporibus. Etenim in his, alimento ingrediente dulci humidi elementi hy­ postasis et superfluum apparet ens amarum ct salsum: dulce enim et po­ tabile, ab innato calore attractum, in carnes ct aliam compactionem venit partium, ut quaelibet nata est. Sicut L. II, 1. π igitur ibi inconveniens si quis pota­ bilis alimenti non putet locum esse ventrem, quia cito absumitur, sed su­ perflui, quia hoc est subsidens, non utique existimabit bene, similiter au­ tem et in his: est quidem enim, sicut dicimus, locus iste aquae. Propter quod et fluvii fluunt in ipsum omnes, et omnis quae fit aqua: utique enim in quod maxime concavum fluxus, et mare talem obtinet locum. Sed hoc quidem sursum fertur cito propter solem, hoc autem derelinquitur pro­ pter dictam causam. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Antiquorum Naturalium opinio de natura maris fuit, quod mare sit principium et corpus totius aquae, quasi locus naturalis eius. Nam sicut aliorum elementorum multitudo est in unum locum congregata, ita rationabile est quod etiam aquarum multitudo sit alicubi congregata, quasi in proprio loco et naturali: talis autem locus non potest esse nisi mare: a quo proinde oriuntur, et in quod redeunt omnes aquae. - Alia ratio propter quam ponebant mare esse principium omnis aquae. - Quomodo excludebant obiectionem quod aqua fluviorum, cum sit dulcis, non videtur fluere a mari. 3. Subdivisio textus. - Dubitatio contra hoc quod mare est locus naturalis aquae. Quare in hypothesi aqua maris est salsa, cum salsedo non sit ex natura aquae, sed ex aliqua transmutatione, et in proprio loco omne elementum videatur esse intransmutabile? 4. Alia textus subdivisio. - Solvitur dubitatio, et simul traditur recta opinio de mari. Primo autem ex praedeterminatis statuitur quod semper secundum naturam ex motu solis, illud quod est maxime subtile et maxime dulce in aqua, evaporans fertur continue in superiorem locum, et iterum condensatum descendit deorsum in terram. 5. Derisibilis opinio eorum qui dixerunt solem cibari humido aquoso, putantes ipsum esse naturae igneae. 6. Improbatur haec opinio quinque rationibus. Quarum ultima est etiam contra eos qui dixerunt totam terram a principio fuisse coopertam aquis, et postea ex aqua evaporante propter calorem solis, esse factum aërem (cf. lect. praeced. n. 4). 7. Concluditur solutio dubitationis praemissae (num. 3). Mare est locus naturalis aquae inquantum est aqua, et omnis aqua movetur ad ipsum tanquam ad locum proprium: videtur autem esse locus naturalis aquae maris solum, propter hoc quod salsum manet deorsum propter gravitatem, dulce autem evaporat sursum propter levitatem. Manifestatur solutio per exemplum. COMMENTARIUM S. THOMAE 147 |’l ]. Hic incipit inquirere veritatem cir­ ca opiniones quas habuerunt antiqui Naturarales de mari (*). Et primo ostendit de quo est intentio [126]; dicens quod est de generatione maris, si est factum; et de sapore eius, quae sit causa sal­ sedinis et amaritudinis ipsius. Secundo ibi [147]: Causa quidem igitur etc., exequatur propositum. Et dividitur in partes tres : in prima de­ terminat de natura maris, utrum scilicet sit naturalis locus aquae [147]; in secunda deter­ minat de generatione eius, utrum scilicet sit factum vel non, ibi [166]: De salsedine au­ tem (2) etc.; in tertia determinat de sapore ti) Cf. lect. praec. n. 5. (2) Lect. IV. maris, quare scilicet sit salsum, ibi [171]: De salsedine autem his quidem (3) etc. Prima autem pars dividitur in partes duas : in prima ostendit opinionem antiquorum de natura maris [147]; in secunda obiicit contra eam, ibi [148]: Opponitur autem (4) etc. 148 [2], Dicit ergo primo [147] quod an­ tiqui putaverunt quod mare sit principium omnis aquae, et quod sit substantia et cor­ pus totius aquae, quasi mare sit naturalis locus aquae. Et causa inducens eos ad hoc fuit, quod videbatur rationabile esse quod, sicut omnium aliorum elementorum magnitudo est congregata in unum locum, et est unum principium unde derivatur partialiter elemen­ (3) Lect. V. (4) n. 3. — 473 — L. H, 1. H M ETEO ROLOG ICO R U M turn et commiscetur aliis elementis, propter multitudinem substantiae dementaris in illo loco existentis, ita est in aqua. Videmus enim quod multitudo ignis est in superiori loco huius inferioris mundi, qui est naturalis locus eius; et similiter multitudo aëris est sub loco ignis, quasi in proprio loco congregata; et manifestum est quod corpus terrae est in medio, circa quod omnia alia corpora sunt ordinata. Unde manifestum est quod necesse est etiam, secundum eandem rationem, esse aliquem locum ubi sit congre­ gata multitudo aquae, quasi in loco proprio et naturali. Huiusmodi autem non potest esse aliud quam mare: quia aquae fluviorum non sunt omnes simul, cum tamen oporteat unius ele­ menti esse unum locum continuum. Iterum aqua fluviorum non est stabilis, sed fluens, cum tamen oporteat omne elementum stare in proprio loco: fluit autem fluviorum aqua, utpote quae videtur semper generari, ct non quiescere in eodem loco. Propter hanc igitur dubitationem, putaverunt quod mare esset principium omnis aquae et omnium humidorum. Et propter hoc puta­ verunt quod omnia flumina non solum intrant in mare, sed etiam fluunt a mari : quia locus naturalis alicuius elementi videtur esse prin­ cipium et terminus motus omnium illorum quae sunt de natura illa, quia omnia naturaliter tendunt ad locum proprium. Et secundum antiquos erat etiam princi­ pium : quia ponebat quod elementa erant ingenerabilia et incorruptibilia, unde aqua non generabatur de novo; et sic oportebat quod, ubicumque aqua extra locum proprium inve­ niretur, quod influeret a naturali loco aquae. Et quia posset aliquis obiicere quod mare est salsum, et aqua fluviorum est dulcis, et sic non videtur fluens a mari; ad hanc obiectionem excludendam, subditur quod illud quod est salsum, quando colatur, fit dulce; et sic aqua maris, quando colatur per terram, efficitur potabilis in fluviis. 149 [3], Deinde cum dicit: [48]: Opponi­ tur autem etc., movet quasdam dubitationes circa praedeterminata : et primo unam contra hoc quod mare est locus naturalis aquae [148]; secundo contra hoc quod dictum est quod mare est terminus aquarum currentium, ibi [157]: Quaerere autem antiquam (3) etc. Circa primum duo facit. Primo movet du­ bitationem [148]: quae talis est. Si mare est principium omnis aquae, quasi naturalis lo­ cus aquae existens, quare aqua maris non est dulcis et potabilis, sed salsa? Omne enim ele­ mentum in primo loco videtur esse intransmutatum, et naturaliter se habens: salsedo autem non est naturalis proprietas aquae, sed ex aliqua transmutatione ei accidit. 150 [4]. Secundo ibi [149]: Causa autem simul etc., solvit praedictam dubitationem. (5) Lcct. sq. 148-152 Et circa hoc tria facit : primo praemittit I quoddam, resumens ex praedeterminatis, quod est necessarium ad solutionem [148]; secundo ex hoc quod propositum est, excludit quan­ dam falsam opinionem, ibi [150]: Propter quod et deridendi (6) etc.; tertio solvit dubi­ tationem, ibi [156]: Potabile quidem igi­ tur (7) etc. Dicit ergo primo [149] quod assignando causam praedictae dubitationis, non solum solvetur haec dubitatio, sed necessarium erit per hoc accipere rectam opinionem de mari. Resumit ergo quod aqua est ordinata circa terram, sicut sphaera ignis super aërem, et sphaera aëris super aquam, tgnis enim est supremum elementorum, sive ignis existimetur esse corpus caeleste, ut plurimi dicunt, sive sit quoddam corpus ordinatum sub caelesti ! corpore, sicut ipse supra dixit (8). Cum igitur j ex solis motu causetur generatio et corruptio, et omnes permutationes in istis inferioribus, oportet quod illud quod est subtilissimum et dulcissimum in aqua rarefacta, evaporans i continue feratur in superiorem locum; et ibi iterum condensatum ex virtute frigoris, fera­ tur deorsum in terram. Et hoc semper fit se­ cundum naturam, ut prius (9) dictum est. 151 [5]. Deinde cum dicit [150]: Propter quod et deridendi etc., excludit quandam fal­ sam opinionem per praemissa. Et primo po­ nit opinionem. Et dicit quod per praedicta patet quod deridendi sunt antiqui, qui dixe­ runt quod sol cibaretur humido aquoso, et ob hanc causam circumiret, quia idem locus non potest semper praebere huiusmodi ali­ mentum; quod est necessarium ipsum habere, aut, nisi ipsum haberet, corrumperetur. Puta­ bant enim quod sol esset naturae igneae: ma­ nifestum autem quod quandiu ignis habuerit nutrimentum, tandiu durat; solum autem humidum est nutrimentum ignis. Unde, con­ sumpto totaliter humido, extinguitur ignis. | 152 [6]. Secundo ibi [151]: Tanquam per­ ' tingat etc., improbat praedictam positionem quinque rationibus. Quarum prima est, quod vapor qui sursum elevatur, non ascendit usaue ad locum solis, ut exinde possit cibari. ! Et hoc satis ex praedictis (10) potest esse ma­ I nifestum. ; Secundam rationem ponit ibi [152]: aut ascensus etc. Quae est quod ponentes hoc quod dictum est, videntur existimare quod talis sit ascensus vaporis ad solem, qualis est ascensus fumi ad flammam: ex qua accepe­ runt signum ad sic opinandum de sole. Sed non est simile. Quia flamma non semper ma­ net eadem, sed continue fit nova, per hoc quod materia alia et alia continue inflamma(6) n. sq. (7) n. 7. (8> Cf. lib. I. lect. ΙΠ. n. 5 sqq.; et n. 4 sqq. (9) Cf. ibid. lcct. XIV. n. 3 sqq. (10) Cf. lib. 1, lect. XIV. — 474 — lect. IV, 152 METEOROLOGICOKUM L. II, I. n tur; quae quidem prius est humida, apta in­ ! bile quidem igitur etc., ex eo quod supra (n) flammationi, et per ignem totaliter desiccatur, , praemissum est, concludit solutionem praediet desinit inflammari, et succedit alia. Et sic I ctae dubitationis. Et dicit quod cum vapor elevetur superius, illud quidem quod est dul­ patet quod flamma non nutritur: quia quod ce et potabile, totum elevatur superius, pro­ nutritur oportet manere idem, ut patet in ani­ pter id quod est levius: illud autem quod est malibus et plantis; sed flamma quasi nullo salsum, quia gravius est, manet deorsum, tempore permanet, ut dictum est. Sed hoc quasi in proprio loco. Hoc enim videtur ra­ non potest accidere circa solem: quia si sic tionabiliter et convenienter esse dictum in nutriretur secundum quod ipsi dicunt, conti­ praemissa (12) dubitatione, scilicet quod ma­ nue innovaretur, et non solum semel in die, re est locus naturalis aquae : irrationabile sicut posuit Heraclitus. enim est si aqua non habeat proprium locum Tertiam rationem ponit ibi [153]: Adhuc naturalem, sicut alia elementa. Sed solutio autem etc. Et dicit quod elevatio vaporis humotae dubitationis contra hoc ex salsedine midi ad solem, similis est calefactioni aqua­ aquae, est quod locus quem mare occupat, rum in ollis igne supposito. Ignis autem ar­ est locus naturalis aquae, inquantum aqua : dens sub olla non nutritur ab aqua evapo­ sed tamen videtur esse locus naturalis aquae rante. Unde nec etiam sol, si faciat evapo­ maris solum, propter hoc quod salsum ma­ rare tantam aquam. net deorsum propter gravitatem, dulce autem Quartam rationem ponit ibi [154]: Incon­ evaporavit sursum propter levitatem. veniens autem etc. Et dicit quod inconveniens Et ponit exemplum de eo quod accidit in fuit quod attribuerent tantum soli nutrimen­ corporibus animalium. Quia, cum cibus as­ tum, et non aliis stellis, ad eorum salutem, sumptus sit dulcis et humidus, hypostasis cum tamen ponantur ab eis igneae naturae. quae remanet ex cibo, et superfluum alimenti, Quae quidem astra sunt tot et tam magna, apparet amarum et salsum, propterea quia quod tota aqua non sufficeret ad nutrimen­ illud quod est dulce, est attractum a calore tum eorum. naturali ad carnem et ad quamlibet partem Quintam rationem ponit ibi [155]: Idem corporis, sicut quaelibet apta nata est nutriri. autem accidit etc. Et dicit hanc rationem esse Per hoc ergo concludit a simili quod, sicut communiter et contra istam opinionem, et inconveniens esset si quis putaret quod ven­ contra illos qui dixerunt quod a principio ter non esset locus cibi, sed solum superflui­ lota terra erat cooperta aquis, et postea, tatis, quia dum nutriuntur membra, cito su­ aqua vaporante ex calore solis, esse factum mitur materia cibi, et superfluum remanet; aërem; et sic totum caelum est augmentatum, sed tamen iste non bene existimaret, quia, ut per hoc quod aër, cum sit rarior, plus occu­ prius diximus, iste est locus naturalis cibi, pat de loco quam aqua ex qua generatur; inquantum cibus, et non solum cibi in ven­ et hoc quod sic est resolutum ab aquis, cau­ tre existentis : similiter et in proposito iste sât ventos et motum caeli. Utraque igitur locus occupatus a mari, est locus naturalis harum opinionum destruitur per hoc quod aquae. Et omnis aqua movetur ad ipsum manifeste videmus illud quod elevatur sur­ tanquam ad locum proprium : fluxus enim sum ab aquis, iterum redire ad terram; et si aquae est ad id quod est magis concavum, non per eundem locum et similiter per om­ et talis est locus maris. Sed quamvis locus nes regiones (quia aliquando, et in quibus­ iste sit naturalis aquae, tamen illud quod est dam regionibus, plus evaporat quam pluat dulce, cito fertur sursum, propter solem ele­ ibi), sed tamen in aliquibus locis, per aliquam vantem vaporem : illud autem quod est sal­ ordinationem temporis, omne quod sursum sum, remanet inferius propter praedictam cau­ elevatur, redit iterum ad terram. Et sic patet sam. quod neque superiora corpora aluntur ex va­ poribus; neque aliqua pars vaporis remanet aër, et alia iterum redit in aquam. (11) n. 4. (12) n. 2. 153 [7]. Deinde cum dicit [156]: Pota- — 475 — L. Il, 1. ili METEOROLOGICORUM LECTIO III. [nn. 154-158; (157-165)] Explicatur cur mare, etsi quotidie tot et tanta flumina recipiat, tamen non videtur crescere - Reiicitur sententia Platonis de Tartaro. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 355b20 - 356b3) (Caput II) 157. Quaerere autem antiquam dubitatio­ nem, propter quid tanta multitudo aquae nusquam apparet: per singu­ los enim dies fluviis fluentibus innu­ merabilibus et magnitudine immen­ sis, nihil mare fit amplius: 158. hoc quidem nullum inconveniens du­ bitare aliquos, non tamen intuentem difficile videre. Eadem enim multitu­ do aquae in latum diffusa et tota si­ mul, non in aequali tempore exsic­ catur; sed differt in tantum ut hoc quidem permaneat per totum diem, hoc autem, quemadmodum si quis super mensam magnam diffuderit aquae cyathum, simul perspicientibus utique exterminabitur totum. Quod utique et circa fluvios accidit: conti­ nue enim fluentibus simul, totum sem­ per quod pervenit in immensum et latum locum, exsiccatur cito ct la­ tenter. 159. Quod autem scriptum est in Phaedo­ ne de fluviis et mari, impossibile est. Dicitur enim quod omnia quidem in­ vicem perforata sunt sub terra; prin­ cipium autem omnium fit et fons aquarum, vocatus Tartarus, circa me­ dium aquae quaedam multitudo, ex quo et fluentia et non fluentia prod­ eunt omnia; circumfluentiam autem fa­ cere ad singula rheumatum, propterea quod moveatur semper quod primum et principium; propter non habere enim sedem, sed semper circa medium volvi; motum autem sursum et deor­ sum facere effusionem rheumatibus; hoc autem in multis quidem locis sta­ gnare, quale et quod apud nos esse mare; omnia autem iterum circulo cir­ cumduci ad principium unde incoeperunt fluere, multa quidem secundum eundem locum, quaedam autem et e regione contraria positione effluxui, puta, si fluere incoeperunt de subtus, desuper ingredi; esse autem usque ad medium descensum, de cetero enim 160. | | ' | 161. 162. 163. 164. 165. — 476 — ad sursum iam omnibus esse latio­ nem; sapores autem ct colores habere aquam, per qualem utique contigerit fluens terram. Accidit ergo fluvios fluere non ad eundem semper locum, secundum ra­ tionem hanc. Quoniam enim ad me­ dium influunt, a quo circumfluunt, ni­ hil magis fluent de subtus quam de­ super, sed ad quodeumque tenderit fluctuans Tartarus: quamvis, hoc acci­ dente, fiet utique quod dicitur ’ sursum fluviorum ’; quod quidem impossibile. Adhuc, quae fit aqua, et quae sur­ sum ducitur iterum, unde erit? Hoc enim totum excludere necessarium, siquidem semper salvatur aequalis: quantum enim extra fluit, iterum fluit ad principium. Quamvis omnes fluvii videantur ter­ minantes ad mare, quicumque non in alios: in terram autem nullus, sed etsi dispareant, iterum prodeunt. Magni autem fiunt fluviorum qui lon­ ge fluunt per concavum: multorum enim suscipiunt rheumata fluviorum, detruncantes loco et longitudine vias. Propter quod quidem et Istrus et Ni­ lus maximi fluviorum sunt eorum qui in hoc mare exeunt: et de fontibus alii dicunt uniuscuiusque fluviorum alias causas, quia multi in eundem incidunt. Haec itaque omnia manifestum quod impossibile est accidere, aliterque et mari principium inde habente. Quod quidem igitur aquae locus est iste et non maris; et propter quam causam quod quidem potabile immanifestum, veruntamen fluens, hoc au­ tem subsidens; et quod terminus ma­ gis aquae quam principium est mare, quemadmodum quod in corporibus superfluum alimenti, et omnis et ma­ xime quod humidi, dicta sint tanta nobis. 154-156 METEOROLOGICORUM L. II, 1. m SYNOPSIS 1. Argumentum textus. Dubitatio. Quare, cum quotidie tot et tanta flumina intrent in mare, non apparet quod tanta aqua ad ipsum deveniat? 2. Solutio. Aqua quae ex fluviis ad mare pervenit, dispergitur in locum maximae lati­ tudinis, et ita cito insensibiliter desiccatur per continuam evaporationem. 3. Falsa Platonis solutio. Docet terram esse veluti perforatam undique, atque circa eius centrum esse immensam molem aquae, quam vocat Tartarum; eamque dicit continuo fluere et refluere, et esse suo motu principium unde prodeunt omnes aquae tum stagnantes tum fluentes, et terminum in quem omnia maria et flumina circulatione quadam redeunt. Sic etiam ex diversa qualitate terrae per quam transit, explicat varios colores et sapores quibus aqua inficitur. 4. Improbatur quinque rationibus praedicta positio. 5. Epilogus eorum quae hucusque dicta sunt circa mare. COMMENTARIUM S. THOMAE 154 [1]. Hic Philosophus movet aliam j qui intitulatur Phaedo. Dicit enim ibi quod omnia flumina et mare concurrunt sub terra dubitationem, contra hoc quod dictum est quod mare est terminus fluviorum C1). ad aliquod principium, quasi terra sit perfo­ rata a mari et fluviis. Hoc autem principium, Et circa hoc tria facit. Primo movet dubi­ quod secundum ipsum est principium aqua­ tationem, quam dicit esse antiquam [157]: rum omnium, vocatur Tartarus, qui est quae­ propter quid scilicet, cum singulis diebus flu­ mina et innumerabilia numero et immensa I dam magna multitudo aquae existens circa magnitudine intrent in mare, non tamen vi- | medium mundi: ex quo quidem principio di­ cit prodire omnes aquas quae non fluunt, detur crescere; et hoc in ipso non apparet, quod tanta multitudo aquae ad ipsum de­ sicut sunt mare et stagna, et quae fluunt, sic­ ut fontes et flumina. Dicit autem quod Tar­ veniat. tarus undique fluit ad singula rheumatum, id­ 155 [2]. Secundo ibi [158]: Hoc quidem nullum etc., solvit dubitationem. Et dicit est ad singulos discursus aquarum : quod ideo contingit, quia illud principium aquarum quod, licet non sit inconveniens quod sint semper movetur. Et hoc ideo, quia non ha­ aliqui qui circa hoc dubitent, tamen, si quis bet aliquem locum fixum in quo quiescat, recte consideret, non est difficile videre solu­ sed semper movetur circa medium, quasi va­ tionem huius. Quia si aliqua aqua diffunda­ cillans hinc inde. Et sic, dum movetur sur­ tur per aliquam latitudinem, supposito quod sum, facit effusionem rheumatum, idest di­ sit eadem multitudo aquae in diversis locis scursus marium et fluviorum, non tantum diffusa, si non sit eadem quantitas latitudi­ versus istam partem terrae quam nos habi­ nis, non est aequale tempus desiccationis aquae effusae; sed erit differentia ex diversi­ tamus; sed ex multis aliis partibus terrae ef­ tate latitudinis in qua aqua diffunditur, quod fundit et alia stagna, quale est mare quod aliquando manet aqua et non exsiccatur per est apud nos. Sed omnia maria et flumina quadam cir­ totum diem, aliquando autem statim ad ocu­ lum exsiccatur; sicut si aliquis unum scyphum culatione reducuntur ad illud principium un­ de primo effluxerunt, sed diversimode. Nam aquae diffunderet super magnam mensam, statim tota aqua assiccaretur, si autem in ali­ quaedam redeunt secundum eundem locum secundum quem effluxerunt, ut sit quidam quo parvo loco tantum de aqua proiiceretur, diu conservaretur. Sic igitur accidit circa motus reflexus : quaedam vero ex contraria fluvios et mare: nam totum quod ex fluviis parte redeunt parti unde effluxerant, ut, pu­ ad mare pervenit, dispergitur in locum ma­ ta, si effluxerunt de subtus, reingrederentur ximae latitudinis, et cito insensibiliter desic­ desuper. Non est tamen sic intelligendum de catur per continuam evaporationem aquae, subtus et desuper, quod aliquid possit esse subtus respectu medii, in quo ponitur primum de qua supra (2) dictum est. 156 [3], Tertio ibi [159]: Quod autem principium aquarum : quia a superficie terrae usque ad medium, est descensus, sed de ce­ scriptum est in Phaedone etc., excludit quan­ tero, si secundum rectam lineam ultra proce­ dam falsam solutionem praedictae dubitatio­ nis. Et primo ponit ipsam solutionem. Et di­ deret aqua, esset motus ad sursum; idem cit quod impossibile est esse verum quod a enim est moveri a medio, et moveri sursum. Platone de mari et fluviis dicitur in libro suo Et secundum hoc facile est assignare causam diversitatis colorum et saporum in aquis: quia aqua fluens recipit colorem et saporem (1) Cf. lect. praec. n. 3. (2) Lect. praec. n. 4. secundum modum terrae per quam effluit. — 477 — !.. II, 1. in METEOROLOGICORUM 157-158 157 [4]. Secundo ibi [160]: Accidit ergo . demus: quia inter fluvios illi inveniuntur ma­ gni, qui per longam viam fluunt, eo quod re­ fluvios etc., improbat praedictam positionem cipiunt discursiones multorum fluviorum, et quinque rationibus. Quarum prima est quod, detruncant vias eorum et secundum locum, cum quandoque flumina redeant per eandem quia sunt profunda magis et magis concava, viam, quandoque autem per contrariam, se­ et secundum longitudinem, quia longiorem quitur secundum hanc positionem quod flu­ viam currunt. Et ideo Ister, idest Danubius, viorum fluxus non semper fit ad eandem par­ tem. Quia enim redeunt ad medium a quo et Nilus sunt maximi fluviorum qui in mare fluxerunt, non magis fluent subtus quam su­ Mediterraneum exeunt; et de fontibus eorum diversi diversa dicunt, propter diversitatem pra, comparando superficiem terrae ad me­ fluviorum qui in hos intrant. dium, quod semper intelligitur : a superficie Quintam rationem ponit ibi [164]: Haec terrae vocatur aliquid sursum et aliquid deor­ sum, propter altitudinem et demissionem. Si itaque etc. Et est quod, ultra praedicta in­ enim motus fluviorum causatur ex effluentia * convenientia, est etiam hoc, quod sequeretur quod mare habeat principium a Tartaro. Tartari, effluentia autem Tartari est ad om­ Quod inconveniens est: quia mare videtur nem partem, sequitur quod aqua, quasi im­ esse locus naturalis aquarum, sicut supra (3) pulsa a Tartaro, indifferenter fluat ad quam­ dictum est. libet partem, sicut et Tartarus fluctuans ten­ 158 [5|. Tertio ibi [165]: Quod quidem dit ad omnem pariem. Et sic accidet illud igitur etc., recolligit quae supra dicta sunt. quod dicitur in proverbio, sursum fluviorum, Et dicit quod tanta dicta sint de hoc quod scilicet quod flumina sint superiora fontibus, locus iste quem mare occupat, est locus na­ vel quod sursum fluant: et hoc est impos­ turalis aquae, et non solum locus naturalis sibile. maris, idest aquae salsae cxistentis. Et dictum Secundam rationem ponit ibi [161]: Ad­ est quare illud quod est potabile et dulce, huc quae fit aqua etc.: quae talis est. Secun­ non manifestatur in mari, sed in aquis fluen­ dum praedictam positionem, videtur quod tibus; illud autem quod salsum est, subsidet oporteat semper aequalem aquam salvari : in mari, quasi derelictum post evaporationem quia quantum fluit de aqua a Tartaro, tan­ eius quod erat potabile et dulce. Et dictum tum ponit quod iterum refluat ad principium. est etiam quod mare magis est terminus Et sic oportet totaliter excludere generatio­ aquarum quam principium: quia scilicet aqua nem aquae in aëre, et elevationem aquae a extra mare generatur, et sursum in aëre, ut terra per evaporationem: quod patet esse dictum est (4) de generatione pluviarum, et falsum. intra terram, ut dictum est (5) de generatio­ Tertiam rationem ponit ibi [162]: Quam­ ne fontium et fluviorum; et tamen, ubicum­ vis omnes fluvii etc. Et est quod omnes fluvii que generatur aqua, fluit ad mare, nisi im­ terminantur ad mare, quicumque non termi­ pediatur. Et sic aqua salsa se habet sicut il­ nantur ad alios fluvios; et nullum flumen est lud quod est superfluum alimenti in corpori­ sic terminatum ad terram, quasi terram per­ bus animalium: nam superfluum alimenti est forans, quod vadat ad Tartarum; sed si sunt salsum vel amarum. Quod’ verum est de su­ aliqua flumina intrantia in concavitatem ter­ perfluo cuiuslibet alimenti, sed maxime de rae, iterum exeunt in aliquo loco. Et sic non superfluo alimenti humidi, sicut urina, quae videtur verum quod flumina iterum redeant est magis indigesta, et ideo est magis amara ad Tartarum. et salsa, ut patet. Quartam rationem ponit ibi [163] : Magni autem fiunt etc.: quae talis est. Si cursus fluviorum causatur ex effluentia Tartari, opor­ (3) Lect. praec. (4) Lib. I. lcct. XIV. teret quod ab ipso sui principio flumina mul­ (5) ibid. lcct. XVI. titudinem aquae haberent. Sed hoc non vi­ — 478 L. II, 1. iv LECTIO IV. [nn. 159-163; (166-170)]. Utrum mare semper fuerit, et semper futurum sit. SCHEMA Lectio IV, nn. 159-163 [166-170], Postquam determinavit de natura maris, hic inquirit de generatione ipsius. I) Dicit de quo est intentio 159 [166]. II) Prosequitur propositum 160 [167]. A) Destruit opiniones antiquorum circa hoc 160 [167]. 1) Opiniones de incoeptione maris 160 [167]. 2) Opiniones de defectu maris 161 [168]. i a) Comparat opinionem istam opinionibus fabulosis 161 [168]. I b) Improbat praedictam positionem per rationem 162 [169]. ' B) Excludit rationem eorum 163 [170]. I ~ 479 “ L. II, 1. jv METEOROLOGICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 356b4 - 357a4) Caput III 166. De salsedine autem ipsius dicendum, et utrum semper est idem, aut neque erat neque erit, sed deficiet. 167. Etenim sic putant quidam. Hoc qui­ dem igitur visi sunt omnes confiteri, quod factum est, siquidem et omnis mundus: simul enim ipsius faciunt ge­ nerationem. Quare palam quod, siqui­ dem perpetuum omne, et de mari exi­ stimandum. 168. Putare autem minus fieri secundum multitudinem, sicut ait Democritus, et tandem deficere, ab Aesopi fabulis nihil differre videtur persuasus sic. Etenim ille fabulose composuit quod bis quidem Charybdis absorbens, pri­ mo quidem montes fecit manifestos, secundo autem insulas; ultimo autem sorbens, aridam faciet omnino. Illi quidem igitur congruebat, irato ad porthmeum, talem dicere fabulam: veritatem autem quaerentibus, minus. 169. Propter quam causam enim mansit primo, sive propter pondus, ut etiam quidam horum aiunt (in promptu enim huiuscemodi causam videre), si­ ve et propter aliud aliquid, palam quod propter hoc permanere necessa­ rium et reliquo tempore ipsum. Aut enim dicendum ipsis quod neque ele­ vata aqua a sole veniet iterum: aut si quidem hoc erit, necessarium aut semper, aut quandiu quidem fuerit hoc, remanere mare, et iterum sursum ferri illud prius oportebit quod pota­ bile. Quare nunquam exsiccabitur: iterum enim illud praeveniet descen­ dens in ipsum, quod praeascendit: differt enim nihil semel hoc dicere aut saepe. Si quidem igitur solem ces­ sare faciat quis a latione, quid erit exsiccans? Si autem permittat esse circulationem, semper propinquans po­ tabile, sicut diximus, sursum ducet, dimittet autem iterum recedens. 170. Acceperunt autem suspicionem hanc de mari, eo quod multa loca apparent sicciora nunc quam prius. Dc quo causam diximus, quia secundum quae­ dam tempora excessibus factis aquae, haec est passio; sed non propter to­ tius generationem ct partium. Et ite­ rum erit contrarium; et cum factum fuerit, iterum desiccabitur. Et hoc sic circulariter necessarium semper ire: magis enim sic rationabile existimare, quam propter hoc caelum totum per­ mutari. Sed de his quidem plus quam dignum, immoratus est sermo. SYNOPSIS 1. Argumentum textus. 2. Excluditur antiquorum opinio de incoeptione maris. Quidam, sicut putaverunt quod totus mundus incoepit esse per generationem quandam, ita etiam mare existimarunt incoepisse. Sed Aristoteles, quia praesupponit mundum semper fuisse, consequenter ponit etiam mare esse perpetuum. 3. Excluditur opinio antiquorum circa maris defectum. Et primo, putare quod mare decre­ scat ita quod aliquando deficiat, secundum quod dixit Democritus, non differt ab opinionibus fabulosis; quae dedecent philosophum inquirentem veritatem. 4. Secundo, improbatur per rationem ista positio. Quaecumque sit causa propter quam aqua maris primo mansit circa terram, subsidens scilicet aëri et supereminens terrae, oportebit quod in tali situ semper maneat : secus enim oporteret quod cessaret alternatio illa, secundum quam semper videmus quod aqua elevata a sole per evaporationem, iterum redit ad terram. Quod si ponatur cessare motum solis, et sic cessare etiam talem alternationem, nec in hac hypothesi potest dici quod mare totaliter deficiet : nam cessante motu solis, non erit aliquid quod possit exsiccare aquam maris. 5. Ex dictis in ultima lect. primi libri, excluditur ratio ex qua antiqui movebantur ad po­ nendum quod mare aliquando incoeperit, et quod tandem exsiccabitur totaliter. — 480 —- 159-163 M ETEOROLOGI CORUM L. II, 1. iv COMMENTARIUM S. THOMAE 159 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de natura maris, ostendens quod est locus naturalis aquae, hic inquirit de gene­ ratione ipsius G). Et primo dicit de quo est intentio [166], Et dicit quod dicendum est de salsedine ma­ ris; et iterum utrum mare est sempiternum, aut fuit aliquod tempus quando non erat mare, et erit aliquod tempus quo non erit, sed totaliter deficiet. 160 [2]. Secundo ibi [167]: Etenim sic putant (iiiidani etc., prosequitur propositum, destruendo opiniones aliorum circa hoc. Et primo destruit opiniones antiquorum [167]; secundo excludit rationem eorum, ibi [170]: Acceperunt autem suspicionem hanc (1234) etc. Circa primum duo facit. Primo destruit opiniones antiquorum de incoeptione maris [167]. Et dicit quod quidam putaverunt quod mare non semper fuit, sed quandoque incoepit: et posuerunt etiam quod totus mundus esse incoepit per generationem quandam, di­ centes quod simul generatum est mare cum mundo. Et hoc rationabiliter: quia cum mare sit aliquo modo locus aquae, quae est unum elementum, oportet quod sit de principalibus partibus mundi; et ideo quandocumque fuit mundus, fuit mare. Et ideo, sicut illi argu­ mentantur quod, quia mundus genitus est, et mare sit generatum, ita possumus e converso argumentari quod, si mundus est perpetuus, et mare sit perpetuum. Quod autem mundus sit perpetuus, praesupponit ex his quae pro­ bavit in libro Physic. (a) et in libro de Cae­ lo ('*); quamvis hoc sit falsum et alienum a fide, ut supra (5) dictum est. 161 [3], Secundo ibi [168]: Putare autem minus etc., destruit opiniones antiquorum de defectu maris. Et primo comparat opinionem istam opinionibus fabulosis. Et dicit quod pu­ tare hoc quod mare fiat minus secundum quantitatem, et tandem deficiat, secundum quod dixit Democritus, non differt a fabulo­ sis opinionibus Aesopi, qui dixit fabulose quod Charybdis, quae est quaedam vorago in mari, bis absorbuit mare; ita quod ante aqua totam terram circumdabat, vorago autem tantum de aqua absorbuit, quod montes ap­ paruerunt discooperti ab aquis, et terra quae interiacet montibus; secundo autem tantum de aqua absorbuit, quod apparuerunt insu­ lae; ultimo autem absorbebit totam aquam maris, et sic undique remanebit terra arida (1) (2) (3) n. 2 (4) (5) Cf. lcct. it, n. 1. n. 5. Lib. VIII, can. I, n. 4 sqq.; S. Thom. lect. II, sqq. Lib. I, cap. X sqq.; S. Thom. lect. ΧΧΠ sqq. Lib. I. lect. XVII, n. 8. sine mari. Sed licet componere fabulam ta­ lem congrueret Aesopo fabularum inventori, qui hoc dixit dum forte esset iratus ad porthmeum, idest ad quendam portum vel litus maris, ut, iratus aquis, qui fingeret eas om­ nes esse absorbendas; tamen talia dicere phi­ losophis inquirentibus veritatem minus con­ venit. 162 [4], Secundo ibi [169]: Propter quam causam etc., improbat praedictam positionem per rationem. Et dicit quod propter quam­ cumque causam aqua maris primo mansit circa terram, oportebit quod semper maneat: sive dicatur quod hoc accidit propter gravi­ tatem aquae, quae pondere suo hoc habet quod subsideat aëri et praeemineat terrae, (quae quidem causa est vera et manifesta); sive quaecumque alia causa sit, propter hoc oportet quod, si aliquando fuit aqua maris super terram, quod semper maneat. Quia ali­ ter, si hoc non esset, oporteret eos dicere quod aqua quae elevatur a sole evaporata, non redeat iterum ad terram; cuius contra­ rium manifeste videmus in pluviis. Aut si aqua elevata redit, necesse est vel quod sem­ per duret mare, si aqua semper elevatur et redit; aut quod remaneat quandiu hoc fuerit, quod aqua redit. Et iterum oportebit ferri sursum per evaporationem illud quod est po­ tabile in aqua. Et sic nunquam exsiccabitur mare in tali alternatione: quia iterum aqua descendet in mare. Et non differt utrum hoc semel fiat, scilicet quod aqua elevata iterum descendat, aut fiat saepe: quia utroque modo non minuitur ali­ quid de aqua. Quia scilicet posset dici quod haec alternatio non semper erit, motu solis cessante, ideo subiungit quod si aliquis dicat quod motus solis cesset, non remanebit ali­ quid quod possit exsiccare aquam maris: si autem motus solis semper maneat, oportebit quod semper sol, appropinquans ad aliquam partem terrae, elevet per evaporationem aquam; et quando longius recedit, eam ca­ dere propter frigiditatem. Et sic non potest dici quod mare totaliter exsiccetur, sive mo­ tus solis cesset sive non. 163 [5]. Deinde cum dicit [170]: Acce­ perunt autem suspicionem hanc etc., excludit rationem moventem eos ad hoc ponendum. Et dicit quod acceperunt hanc opinionem, quod scilicet totaliter exsiccaretur mare, et quod quandoque incoeperit, propter hoc quod multa loca apparent magis sicca nunc quam prius. Sed causa propter quam accidit haec passio, dicta est prius (6), quia scilicet secundum quaedam determinata tempora fiunt excessus aquarum : sed non accidit propter (6) Lib. 1. lect. XVII. L. Il, I. iv M ETEOROLOG ICOR UM 163 hoc quod totum universum generetur; sed I excessus siccitatis, et e converso. Rationabieius partes generantur. j lius enim est sic opinari, quam ponere quod Et iterum secundum alia determinata tem­ totum caelum permutetur, propter quasdam pora erit contrarium, scilicet quod erit ma­ particulares permutationes existentes circa terram. gnus excessus siccitatis; quod cum factum Et quia praedicta positio, contra quam lo­ fuerit, iterum desiccabitur terra, quae erat cutus est, in superficie rationabilis apparet, cooperta aquis propter excessum aquarum subiungit quod circa hoc immoratus est eius prius factum. Et necesse est quod hoc semper sermo plus quam dignum fuerit. procedat circulariter, scilicet quod post ex­ cessum aquarum, determinato tempore, fiat — 482 — M ETEOROLOG ICOR U Μ L. II. 1. ν LECTIO V. [nn. 164-169; (171-175)]. De salsedine maris secundum aliorum opiniones. SCHEMA (Lect. V-VI; nn. 164-177; [171-184]). Postquam determinavit de natura maris et eius generationej nunc determinat de eius salsedine. Lectio V, L nn. 164-169 ·. [171-175]. / I) Inquirit de ea secundum opiniones aliorum 164 [171]. a) Improbat primam opinionem Naturalium 165 [171]. b) Secundam 166 [172]. c) Tertiam, 3 rationibus 167-169 [173-175]. ! II) Ponit opinionem propriam 170 [176]. A) Praemittit quaedam necessaria ad propositum 170 [176]. B) Assignat causam salsedinis maris 171 [177]. k 1) Ostendit in generali unde causetur sapor salsus 171 [177]. I 2) Unde causetur salsedo in mari 172 [178]. 1 a) Hoc ostendit 172 [178]. b) Hoc manifestat per quaedam signa 173 [179]. Lectio VI, I c) Excludit quasdam dubitationes circa praedicta 174 [180]. nn. 170-177 a’) Excludit dubitationes 174 [i8oj. [176-184]. \ j) Prima dubitatio 174 [180]. I jj) Secunda 175 [181]. i b’) Concludit ex omnibus praemissis causam salsedinis maris ' 176 [182]. 3) Manifestat quod ex commixtione terrestris causatur salsus sapor 177 \ [183]. 4) Récapitulât ea quae dicta sunt 177 [184]. 33 — De Caelo et Mundo. -483 L. 11, 1. γ METEOROLOGICORUM TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 357a5 - b23) (Caput 111) 171. De salsedine autem, his quidem qui semel generaverunt, et totaliter ipsum generant, impossibile est salsum face­ re. Si enim omnis humidi, quod circa terram erat, et elevati a sole, resi­ duum factum est mare; sique inexstitit tantus sapor in multa aqua et dul­ ci, propter immixtam esse quandam terram talem; nihil minus, cum adve­ nerit iterum aqua quae evaporavit, necesse, aequali existente multitudine, et primo, aut si neque prius, neque posterius, salsum ipsum esse. Si au­ tem et primo confestim erat, dicen­ dum quae causa: et simul propter quid, si non et tunc sursum latum fuerit, et nunc patitur hoc. 172. At vero et quicumquc terram causam ponunt salsedinis immixtam. Habere enim multos sapores aiunt ipsam, ut a fluviis simul delatam, propter mi­ xturam facere salsum. Inconveniens autem non et fluvios salsos esse. Quo­ modo enim possibile in magna qui­ dem multitudine aquae evidens sic facere mixturam terrae talis, in uno­ quoque autem non? Palam enim quod mare est omnis fluvialis aqua: in nul­ lo enim differt, nisi eo quod salsum sit, a fluviis; hoc autem illis accidit in loco in quem omnes simul fluunt. 173. Similiter autem derisibile et si quis dicens sudorem terrae esse mare, pu­ tet aliquid planum dixisse, sicut Em­ pedocles. Ad poësim quidem enim sic dicens forte dixit sufficienter (meta­ phora enim est poetica), ad cognoscen­ dum autem naturam non sufficienter. Neque enim sic palam hoc, qualiter ex dulci poculo salsus fit sudor: utrum abscedente quodam solum, puta dul­ cissimo; aut commixto quodam, sicut in his quae per cinerem colantur aquis. Videtur autem eadem causa esse et circa superfluum in vesica col­ lectum: etenim illud amarum et sal­ sum fit, potato eo quod in alimento humido existente dulci. Si itaque quemadmodum quae per calcem co­ latur aqua, amara fit; et adhuc qui­ dem simul cum urina delata tali qua­ dam virtute, qualis et videtur subsi­ stens in vasis salsedo; cum sudore autem consegregata ex carnibus, ve­ lut abluente quod tale ex corpore exeunte humido: palam quod et in mari quod ex terra commixtum hu­ mido, causa salsedinis. In corpore quidem igitur fit tale, quae alimenti hypostasis, propter indigestionem: in terra autem secundum quem modum existit, dicendum. 174. Omnino autem quomodo possibile tantam aquae multitudinem desicca­ tam et calefactam segregari? Submul­ tiplicem enim oportet ipsam esse par­ tem relictae in terra. 175. Adhuc autem propter quid non et nunc, cum exsiccata fuerit terra, sive amplior sive minor, sudat? humiditas enim et sudor fiunt amara. Si quidem enim et tunc, et nunc oportebit. Non videtur autem hoc accidens; sed huinida quidem existens exsiccatur, sicca autem existens nihil patitur tale. Quomodo igitur possibile circa pri­ mam generationem, humida existente terra, sudare exsiccatam? Sed magis verisimile, sicut aiunt quidam, assum­ pto plurimo et elevato humido pro­ pter solem, reliquum esse mare. Humidam autem existentem sudare, im­ possibile. Quae quidem igitur dicun­ tur salsedinis causae, diffugere viden­ tur rationem. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. De salsedine maris, iuxta antiquorum Naturalium de ipso mari opiniones. 2. Et primo, quicumque posuerunt mare esse generatum, hi nequeunt assignare causam sal­ sedinis eius. Dicunt enim quod, cum magnam partem aquae, quae a principio circumdabat totam terram, sol evaporare fecisset, aqua remanens circa terram, utpote minoris quantitatis existens, facta est salsa per admixtionem alicuius terrae, quae non poterat facere salsam totam aquae massam. Sed dicendum quod, cum aqua quae evaporavit, redeat iterum per pluvias, oportet quod semper eadem multitudo aquae conservetur super terram. Ergo, vel etiam antequam sol inciperet desiccare terram, mare erat salsum; vel neque posterius erit salsum. Quod si iam a principio erat salsum, assignanda erit causa salsedinis eius: et simul — 484 — 164-167 METEOROLOGICORUM L. H, 1. v dicendum quare aqua, quae a principio non ferebatur sursum, nunc fertur, elevata per eva­ porationem. 3. Secundo, qui dicunt admixtionem terrae quam flumina deferunt ad mare, esse causam salsedinis eius, nec ipsi convenienter ostendunt quare mare sit salsum. Videtur enim incon­ veniens quod ex tali causa mare fiat salsum, et tamen flumina, quae sunt minoris quantitatis, non sint salsa. 4. Tertio, improbatur tribus rationibus opinio Empedoclis, a) Metaphorice asserere quod mare est sudor terrae et ob hoc est salsum, non est manifestare causam salsedinis maris. Sicut enim assignatur haec causa in sudore animalium, ita remanet assignandum quid sit illud quod simili modo causai salsedinem in aqua maris. Hoc autem Empedocles non facit. 5. b) Cum aqua maris maior sit quam aqua elevata per evaporationem, non videtur posse fieri salsa eo modo quo sudor: hic enim est multo minor quam humiditas in corpore remanens. 6. c) Terra quae nunc in aliqua sui parte exsiccatur, non sudat humorem amarum. Neque ergo hoc fieri potuit in prima generatione mundi. - Conclusio. COMMENTARIUM S. THOMAE 164 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de natura maris et eius generatione, nunc determinat de eius salsedine C12 )· Et primo inquirit de ea secundum opinio­ nes aliorum [171]; secundo ponit suam opi­ nionem, ibi [176]: Nos autem dicamus ('-) etc. Circa primum, prosequitur de salsedine maris secundum 1res opiniones philosopho­ rum Naturalium, in principio huius tractatus de mari positas (3). 165 [2|. Dicit ergo primo [171] quod illi qui dixerunt quod mare semel generatum est, vel qualitercumque posuerunt ipsius genera­ tionem, non possunt assignare causam salse­ dinis. Dicunt enim isti quod a principio aqua circumdabat totam terram, et sol ele­ vavit magnam partem aquae, ex quo contin­ git quod magna pars terrae remansit discoo­ perta ab aquis; et illud quod fuit residuum et nondum desiccatum a sole, factum est mare. Si ergo in multitudine aquae maris, quae secundum naturam suam deberet esse dulcis, facta est causa salsedinis propter admixtio­ nem alicuius terrae ad aquam quae remansit, quae potuit dulce convertere in tantam sal­ sedinem; cum, redeunte per pluvias aqua quae evaporavit, necesse sit quod aequalis multitudo aquae conservetur supra terram, ut supra (4) dictum est; necesse est quod etiam primo, antequam sol incoeperit desic­ care, mare esset salsum; vel, si prius non fuit salsum, neque posterius salsum erit, ex quo tota aqua quae elevata est, redit. Et sic non potest dici quod terra admixta facit aquam existentem nunc minoris quantitatis salsam, quod non poterat facere salsam totam, cum sit aequalis quantitatis nunc et prius. Si au­ tem etiam a principio mare erat salsum, re­ manebit assignare causam salsedinis. Et etiam (1) (2) (3) (4) Cf. lect. II. n. 1. Lect. sq. Cf. lect. 1. n. 4. Lcct. praec. n. 4. dicendum est quare, si a principio non fere­ batur sursum aqua per evaporationem, nunc hoc accidit. 166 [3|. Deinde cum dicit [172]: At vero et quicumque terram etc., prosequitur secun­ dam opinionem. Et dicit quod illi etiam qui dixerunt admixtionem terrae esse causam sal­ sedinis maris, non sufficienter ostendunt qua­ re mare est salsum. Dicunt enim quod terra habet multos sapores secundum diversas sui partes; ita quod terra quam flumina deferunt ad mare, admiscetur mari, et facit ipsum salsum. Sed hoc inconveniens videtur, quod mare sic liat salsum per admixtionem terrae, et flu­ vii non sint salsi, qui sunt minoris quanti­ tatis. Si ergo magna multitudo aquae maris permutatur ad salsedinem ex admixtione ter­ rae, multo magis immutaretur aqua unius­ cuiusque fluvii. Manifestum est enim quod mare est con­ gregatio omnium fluvialium aquarum: in nullo enim differt aqua maris ab aquis flu­ minum, nisi per salsedinem aquae; quae non accidit in aquis fluminum, sed solum in loco in quo omnia flumina congregantur. Et hoc non videtur possibile, si sola admixtio terrae a fluminibus delatae, salsedinem causaret. 167 [4], Tertio ibi [173]: Similiter autem derisibile etc., improbat tertiam opinionem tribus rationibus. Quarum prima est sumpta ex hoc quod immanifeste causam salsedinis assignavit. Et dicit quod derisibile est, si quis putet aliquid planum dixisse, dicens mare es­ se sudorem terrae, et ob hoc esse salsum, sicut Empedocles dixit. Forte enim sufficien­ ter dixit, si intendit metaphorice dicere, se­ cundum modum poeticum: dicere enim ali­ quid per metaphoras pertinet ad poëtas, et probabile est quod Empedocles, qui metrice scripsit, ut dicitur, multa metaphorice protu­ lerit. Sed tamen sic aliquid dicere non suffi­ cit ad cognoscendam naturam rei: quia res naturalis per similitudinem quae assumitur in metaphora, non est manifesta. Quomodo — 485 — L. Il, 1. .v M ETEOROLOGICORU M enim, cum illud quod homo potat, sit dulce, sudor exinde generatus fiet salsus? Non enim fit manifestum per metaphoram: utrum scilicet sudor remaneat salsus per se­ parationem alicuius quod erat dulcissimum in poculo; aut efficiatur salsus per commix­ tionem alicuius, sicut accidit in aquis quae colantur per cinerem, quia per admixtionem cineris efficiuntur salsae vel amarae. Et ea­ dem causa videtur esse de sapore urinae, quae est superfluitas collecta in vesica: quia huiusmodi superfluum fit amarum et salsum, cum humidum potatum sit dulce. Si igitur ita est, quod aqua colata per cal­ cem fit amara; et similiter etiam cum urina defertur aliqua res talis virtutis, quod possit ipsam salsam facere (nam in vasis in quibus residens conservatur urina, subsidere inveni­ tur quaedam limositas salsa); et similiter est in sudore, quod adhaeret ei aliquid simile, cum sudor resolvitur a carnibus, quod facit ipsum salsum, tanquam si hoc humidum quod exit a corpore per sudorem, abluat a carnibus illam superfluitatem quae facit su­ dorem salsum : si inquam ita est in istis tri­ bus rebus, et metaphora de sudore est bene accepta, manifestum est quod etiam in mari erit causa salsedinis aliquid terrestre admix­ tum aquis. Quid autem sit quod facit salse­ dinem in corpore animalis, in sudore et urina, cognoscitur: quia est hypostasis alimenti, iddest illud quod subsidet residuum ab eo quod attrahitur in usum alimenti nutriti. Et hoc quidem est causa salsedinis, quia non est digestum. Sed quid sit illud quod hoc modo possit facere salsedinem in mari, adhuc esset dicendum Empedocli, cum non sit manife­ stum. Et sic patet quod in hoc peccavit Em­ pedocles. quod non manifeste assignavit cau­ sam. 167-169 168 [5], Secundam rationem ponit ibi [174]: Omnino autem quomodo possibile etc.: quia, desiccata ct calefacta tanta multi­ tudine aquae, quanta a mari segregatur, tamen tota aqua maris salsa remanet; pars autem quae elevatur a terra per evaporationem, est submultiplex illius aquae quae in terra re­ linquitur (dicitur autem submultiplex, quae comparatur ad aliud sicut dimidium ad du­ plum, vel sicut subtriplum ad triplum, et sic de aliis). Unde non videtur quod aqua maris, cum sit maior pars quam aqua elevata per evaporationem, ex hoc possit fieri salsa: nam sudor et urina, quae fiunt salsa, sunt multo minora quam humiditas in corpore remanens. 169 [6J. Tertiam rationem ponit ibi [175]: Adhuc autem propter quid etc. Et dicit quod quaerendum est ab Empedocle quare nunc terra, postquam desiccata est a sole in ali­ qua parte sui, sive maiori sive minori, non sudat, ita quod sudor eius appareat amarus: si enim hoc fuit a principio, quod terra suda­ ret humorem amarum, et nunc deberet fieri. Sed hoc non videtur nunc accidere: videmus enim quod terra, cum est humida, siccari po­ test, et postquam est sicca, non patitur ali­ quid tale, scilicet ut sudet. Neque igitur pos­ sibile fuit quod in prima generatione mundi, terra existens humida, quia circumdata aquis, sudaret per exsicationem : sed magis verisimilis est opinio illorum qui dixerunt quod mare non est sudor terrae, sed aqua relicta post exsiccationem alicuius partis terrae: quod enim terra humida existens sudet, videtur impossibile. Et sic ultimo concludit quod causae quae adducuntur de salsedine maris, videntur ef­ fugere rationem. — 486 — METEO R O LOG I COR U Μ L. IL I. vi LECTIO VI. [nn. 170-177; (176-184)]. Causa salsedinis maris iuxta opinionem Aristotelis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 357b22 - 359b26) (Capui III) 176. Nos autem dicamus principium sumentes idem quod et prius. Quoniam enim positum est duplicem esse exhalationem, hanc quidem humidam, hanc vero siccam, palam quod hoc putan­ dum principium esse talium. Et uti­ que et dc quo dubitasse prius necessarium, utrum et mare semper permanet carundem existens partium nu­ mero; aut specie ct quantitate, per­ mutatis semper partibus, quemadmo­ dum aër et potabilis aqua et ignis. Semper enim aliud et aliud fit horum unumquodque, species autem multitu­ dinis uniuscuiusque horum manet; sicut quae fluentium aquarum et flam­ mae fluxus. Manifestum itaque ct hoc et probabile, quod impossibile non eandem esse de omnibus his ratio­ nem, et differre velocitate et tarditate permutationis; in omnibusque corru­ ptionem esse et generationem, hoc tamen ordinate accidere omnibus ipsis. 177. His autem sic se habentibus, tentandum reddere causam de salsedine. Manifestum itaque per multa signa quod fit talis sapor propter commi­ xtionem alicuius; in corporibusque quod indigestissimum, salsum ct ama­ rum, sicut et prius diximus. Indige­ stissimum enim superfluum humidi alimenti: talis autem omnis hyposta­ sis, maxime autem quae in vesica, Signum autem, quia subtilissima est; digesta autem omnia constare nata sunt. Deinde sudor semper in his in quibus idem corpus consegregatur, quod facit saporem hunc. Similiter autem et in adustis: ubi enim utique non obtinuerit calidum, in corporibus quidem fit superfluitas, in adustis autem cinis. 178. Propter quod et mare quidam ex ad­ usta aiunt factum esse terra. Quod sic quidem dicere est inconveniens: i ' 1 i i , i j I i -487 quod tamen ex tali, verum. Sicut enim et in dictis, sic et in toto et ex na­ scentibus et factis secundum naturam, semper oportet intelligere, sicut ex ignitis quod relinquitur, talem esse terram: et itaque et eam quae in ari­ da exhalationem omnem; haec enim exhibet multam hanc multitudinem. Mixta autem existente, sicut diximus, vaporosa exhalatione et sicca, cum constiterit in nubes et aquam, neces­ sarium est intercipi aliquam multitu­ dinem semper huius virtutis, et simul deorsum ferri iterum cum pluvia; et hoc semper fieri secundum qiiendam ordinem, ut contingit quae hic parti­ cipare ordinem. Unde quidem igitur generatio salsi inest in aqua, dictum est. 179. Et propter hoc australes aquae latio­ res et primae autumnalium. Auster enim et magnitudine et spiritu aestuo­ sissimus est ventus, et flat a locis sic­ cis et calidis: quare cum pauco va­ pore, propter quod et calidus est. Si enim et non talis, sed unde incipit flare frigidus, nihil minus procedens, propterea quod comprehendit mul­ tam exhalationem siccam ex propin­ quis locis, calidus est. Boreas autem, velut a frigidis locis, vaporosus: pro­ pter quod frigidus. Eo autem quod propellat, serenus hic: in oppositis au­ tem aquosus. Similiter autem et au­ ster serenus his qui circa Lybiam. Multum igitur in deorsum lata aqua confert quod tale. Et autumno latae aquae: necesse enim gravissima primo deferri; quare in quibuscumque inest talis terrae multitudo, tendunt citissi­ me deorsum haec. Et calidum etiam mare propter hoc est: omnia enim quaecumque ignita fuerint, habent po­ tentia caliditatem in ipsis. Videre au­ tem licet et calcem et cinerem, et hypostasim animalium et siccam et hu- L. II, I. vi M ETEOROLOG ICOR UM midam; et calidissimorum secundum ventrem animalium accidit calidissi­ mam esse hypostasim. 180. Fit igitur semper alterum et alterum propter hanc causam: elevatur autem semper aliqua pars ipsius cum dulci, sed minor tanto quanto et in pluvia salsa et lata dulci minor. Propter quod quidem aequale est, ut ad om­ ne dicere. 181. Quod autem fit vaporans potabile, et non in mare concernitur vaporans, quando constiterit iterum, tentantes dicamus. Patiuntur autem et alia idem. Etenim vinum et omnes humo­ res quicumque vaporantes iterum in humidum, cum constiterint, aqua fiunt. Alia enim passiones aquae sunt pro­ pter quandam commixtionem; et qualecumquc fuerit quod commixtum, ta­ lem facit saporem. Sed de his qui­ dem in aliis temporibus convenienti­ bus faciendum considerationem. 182. Nunc autem tantum dicimus, quod maris existentis semper aliquid sur­ sum ducitur et fit potabile et de sur­ sum in pluvia descendit aliud factum, non quod sursum ductum, et propter pondus subsidet potabili. Et propter hoc non deficit, sicut fluvii, nisi locis quibusdam (hoc autem et in ambo­ bus necesse accidere similiter): neque semper eaedem partes permanent, ne­ que terrae neque maris, sed tantum tota moles. Etenim de terra similiter oportet existimare: hoc quidem enim sursum venit, hoc autem iterum con­ descendit; et loca permutant et quae supernatantia et quae descendentia iterum. 183. Quod autem est in commixtione ali­ cuius salsum, palam non solum ex dictis, sed et si quis vas cereum for­ mans posuerit in mare, circumligans os talibus ut non per rimam aliquam intret mare: quod enim ingreditur per parietes cereos, fit potabilis aqua; quasi enim per linguam cerae quod terrestre secernitur, et faciens salsedi­ nem propter commixtionem. Haec enim causa et gravedinis: plus enim trahit salsa quam potabilis. Et grossitiei: etenim grossities differt in tan­ tum, ut naves ab eodem pondere re­ rum in fluviis quidem fere submer­ gantur, in mari autem mediocriter se habeant et navigabiliter. Propter quod quidem aliqui in fluviis onerantium, propter hanc ignorantiam damnificati sunt. Argumentum autem mixti quod grossior est moles: si enim aliquis aquam salsam fecerit, valde miscens sal, supernatant ova, etsi sint plena. Fere enim sicut lutum fit, tantam ha­ — 488 — bet corpulentam multitudinem mare. Idem autem hoc operantur et circa salsuras. Si autem est. sicut fabulan­ tur quidam, in Palaestina tale sta­ gnum, in quod si quis immerserit colligatum hominem aut subiugale, supernatare, et non submergi in aqua, testimonium utique erit aliquod di­ ctis. Dicunt enim amarum sic esse stagnum et salsum, ut ibi nullus pi­ scis innascatur: vestimenta autem sor­ didari, si quis humectans permoverit. Sunt autem et omnia talia signa di­ ctorum, quod salsedinem facit corpus aliquod, et terrestre est quod inexistit. In Chaonia enim fons quidam est aquae latae: effluit autem in fluvium prope, dulcem quidem, pisces autem non habentem. Elegerunt enim, ut qui ibi fabulantur, potestate data ab Hercule, quando venit ducens ab Erythia boves, sales pro piscibus, qui fiunt ipsis ex fonte. Huius enim aquae decoquentes aliquam partem ponunt, et fit frigida, cum evaporaverit humi­ dum cum calido, sales, non grossi compacti, sed laxi et subtiles sicut nix: sunt autem virtute debiliores aliis, et plus delectant, et colore non simi­ liter albi. Tale autem alterum fit et in Umbricis. Est enim quidam locus in quo nascuntur calami et scirpus: de his comburunt, ct cinerem immitten­ tes decoquunt in aquam; cum autem dimiserint partem aquae, infrigidata salis fit multitudo. Quaecumque au­ tem sunt salsa rheumata fluviorum aut fontium, plurima calida aliquan­ do oportet putare: deinde principium quidem extingui ignis, per quam au­ tem penetrant terram adhuc manere existentem velut calcem ct cinerem. Sunt autem in multis locis et fontes et rheumata fluviorum omnimodos habentia sapores: Quorum omnium causam ponendum inexistentem aut quae infit virtutem ienis. Exusta enim terra secundum magis et minus, om­ nimodas accipit formas et colorum ct saoorum: stvpteriae enim et calcis ct aliorum talium fit plena virtutibus, per quae penetrantes aauae. dulces existentes. permutantur. Et hae qui­ dem acetosac fiunt, quemadmodum quae in Sicana Siciliae: ibi enim aqua acetosa simul et salsa fit, et utuntur sicut aceto ad quaedam eduliorum suorum. Est autem et circa Lyncum fons quidam aquae acetosae: circa Scythiam autem amarus; quod autem defluit ab ipso, fluvium in quem in­ greditur, facit amarum totum. Diffe­ rentiae autem horum inde manifestae, METEOROLOGICORUM 170 quales sapores ex quibus fiunt com­ mixtionibus: dictum est autem de ipsis seorsum in aliis. 184. De aqua quidem igitur et mari, pro­ pter quas causas semper et continue L. Π, 1. vi sunt, et quomodo permutantur, et quae natura ipsorum, adhuc autem quascumque passiones secundum na­ turam ipsis accidit facere aut pati, dictum est nobis fere de plurimis. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Quaedam ad propositum manifestandum necessaria, a) Duplex est exhalatio, sicut supra (lib. I, lect. VI, n. 2) dictum est, una humida et alia sicca. - b) In mari, sicut in aëre, aqua potabili et igne, partes semper fiunt aliae et aliae numero; sed species vel forma multitudinis partium semper manet eadem. 2. Subdivisio textus. - Unde in generali causatur sapor salsus. Causatur ex admixtione ali­ cuius indigesti vel adusti, prout patet per multa exempla, verbi gratia, in sudore, urina et cinere. 3. Alius textus subdivisio. - Assignatur specialiter causa salsedinis maris. Salsedo in mari causatur per admixtionem alicuius quod est simile terrae adustae. Oportet enim intelligere quod ab actione caloris relinquitur circa terram aliquid quod est simile cineri relicto ab actione ignis. Hoc autem est exahalatio sicca, quae exhalationi vaporosae admiscetur, et una cum ipsa fertur deorsum per pluvias. Est ergo causa salsedinis maris exalatio sicca resoluta a terra per calorem. 4. Manifestatur per signa id quod dictum est. Et primo per hoc quod aquae australes, et quae primo cadunt in autumno, sunt graviores et magis ad salsedinem tendentes. - Secundo manifestatur ex hoc quod, propter abundantiam exhalationis siccae, mare est calidum, et regiones propinquae mari sunt calidiores. 5. Alia subdivisio textus. - Solvitur dubitatio. Quamvis aqua maris secundum partes semper fiat altera et altera, tamen quaelibet pars habet in sui generatione praedictam causam sal­ sedinis, idest admixtionem exhalationis siccae. Illud ergo dulce quod per evaporationem ele­ vatur a mari, in maiori copia quam salsum, iterum per admixtionem exhalationis siccae ac­ crescit in salsedinem. Unde mare semper conservatur aequale et in quantitate et in salsedine. 6. Alia dubitatio solvitur. Ex vaporibus resolutis ab aqua maris generatur aqua dulcis, quia principium omnium humidorum est aqua, et omnia resolvuntur in sua principia sim­ pliciter. Unde tam ex aqua maris, quam ex omnibus aliis humoribus, generatur per evapo­ rationem aqua simpliciter. 7. Concluditur ex omnibus praemissis causa salsedinis maris. - Quomodo sit accipiendum illud quod supra (lect. II, n. 7) Philosophus dixit, nempe quod salsedo maris causatur per evaporationem eius quod est subtile et dulce. - Quia ex eo quod evaporat generatur aqua dulcis, et omnis aqua fluviorum et fontium ex vaporibus generatur, ideo horum aqua, utpote propinqua principio generationis, est dulcis: e converso autem aqua maris est salsa. 8. Per multa signa manifestatur quod ex commixtione alicuius terrestris causatur sapor salsus. COMMENTARIUM S. THOMAE 170 [1]. Reprobatis opinionibus de sal­ sedine maris, hic ponit opinionem pro­ priam (’). Et circa hoc tria facit : primo praemittit quaedam quae sunt necessaria ad proposi­ tum manifestandum [176]; secundo assignat causam salsedinis maris, ibi [177]: His au­ tem sic se habentibus (12) etc.; tertio manife­ stat quod dixerat per signa, ibi [183]: Quod autem est in commixtione (3) etc. Circa primum duo facit [176]. Quorum primum resumit ex praedictis f4), videlicet quod est duplex exhalatio, una humida et (1) (2) (3) (4) Cf. lect. praec. n. 1. n. sq. n. 8. Cf. lib. I, lect. VI, n. 2. alia sicca : et hanc putandum est esse prin­ cipium horum, scilicet salsedinis maris. Secundum est, quod movet dubitationem, de qua oportet primo videre veritatem, an­ tequam propositum manifestet. Et est ista quaestio: utrum partes maris semper maneant eaedem numero; aut permutentur secundum numerum, et maneant eaedem secundum quantitatem, sicut accidit in aëre et in aqua potabili fluminum et in igne. In his enim omnibus partes fiunt aliae et aliae numero, sed species vel forma multitudinis harum partium manet eadem: et hoc apparet maxime in aquis fluentibus et in fluxu flam­ mae, quae per successionem fumi semper in­ novatur, ut supra (5) dictum est, et tamen (5) — 489 — Lcct. II, n. 6. L. II, I. vi Μ ETEOROLOG ICOR U Μ flamma semper manet eadem in numero. Unde probabile est non esse eandem rationem in his omnibus: nam ad minus differentia est secundum velocitatem permutationis; ma­ nifestum est enim quod citius permutantur partes aquae fluentis, quam partes terrae. In omnibus tamen est generatio et corruptio secundum partes per aliquem ordinem. 171 [2]. Deinde cum dicit [177]: His au­ tem sic se habentibus etc., assignat causam salsedinis maris. Et circa hoc duo facit : primo ostendit in generali unde causetur sapor salsus [177]: se­ cundo unde causetur salsedo in mari, ibi [178]: Propter quod et mare (6) etc. Dicit ergo primo [177] quod, cum prae­ missa sic se habeant ut dictum est, oportet reddere causam de salsedine maris. Manife­ stum est autem per multa signa quod sapor salsus causatur ex admixtione alicuius. Vide­ mus enim quod in corporibus animalium illud quod est indigestissimum, est salsum et ama­ rum: hoc autem maxime est superfluitas ali­ menti, et maxime quae congregatur in vesica. Et quod haec sit indigestissima significatur per hoc quod est subtilissima inter omnes su­ perfluitates; omnia autem digesta videntur in­ spissata esse a calore. Et sicut est de urina, ita est de sudore: similiter enim cum sudore segregatur aliquid indigestum, quod facit ta­ lem saporem. Similiter est in adustis: quia il­ lud quod est residuum ab actione caloris, in­ quantum calor non potest vincere, in corpo­ ribus animalium fit superfluitas, in adustis autem fit cinis, per cuius admixtionem aqua etiam redditur salsa et amara. 172 [3]. Deinde cum dicit [178]: Propter quod et mare etc., assignat specialiter causam salsedinis maris. Et circa hoc tria facit: primo facit quod dictum est [178]; secundo hoc manifestat per quaedam signa, ibi [179] : Et propter hoc au­ strales (7) etc.; tertio excludit quasdam obiectiones, ibi [180]: Fit igitur semper alterum (8) etc. Dicit ergo primo [178], quod propter hoc quod sapor salsus et amarus invenitur causari ex admixtione alicuius indigesti vel adusti, quidam dixerunt quod mare erat factum ex terra adusta. Quod quidem inconveniens est, si intelligatur secundum quod dicitur: sed si intelligatui· dictum per similitudinem, ut sci­ licet salsedo in mari causetur per admixtio­ nem alicuius quod est simile cum terra adu­ sta, sic verum est. Sicut enim contingit in praedictis, scilicet urina, sudore et cinere, sic oportet intelligere et in tota terra : sicuti enim ex ignitis relinquitur aliquid quod non potuit ignis dissolvere, ita oportet intelligere relinqui circa terram ab actione caloris ali­ quid simile cineri relicto ab actione ignis. (6) n. sq. (7) n. sq. (8) n. 5. j I I I ί I I 170-173 Et huius similitudinem habet exhalatio quae fit ex arida, cuius multitudinem terra exhibet. Huiusmodi igitur exhalatio sicca cum admi­ scetur vaporosae exhalationi, quae condensa­ tur in nubes et pluviam, necesse est quod semper in illa exhalatione humida continea­ tur aliquid virtutis huius, scilicet exhalationis siccae; et sic simul utrumque commixtum fer­ tur deorsum, aqua pluente. Hoc autem fit se­ cundum quendam ordinem semper, ut scilicet exhalationes commixtae eleventur, et iterum cadant per pluviam. Dico autem hoc secun­ dum ordinem fieri, secundum quod ea quae hic inferius fiunt, possunt participare ordi­ nem: non enim sic pure participant ordinem; ut sint semper eodem modo, sicut est de cor­ poribus caelestibus, sed accidunt ut frequen­ ter. Et sic concludit quod dictum est unde fiat generatio salsi in aqua maris. 173 [4]. Deinde cum dicit [179]: Et pro­ pter hoc australes etc., manifestat quae di­ xerat per quaedam signa. Et dicit quod pro­ pter hoc quod exhalatio sicca admiscetur eva­ porationi humidae, aquae australes et aquae quae primo cadunt in autumno, sunt latiores. idest graviores et magis ad salsedinem tenden­ tes. Et primo manifestat hoc de aquis australi­ bus, idest quae cadunt austro flante. Auster enim et flatu et magnitudine est valde cali­ dus : flat enim a locis calidis et siccis, in qui­ bus est parum de vapore humido, et ideo est calidus. Sed quia posset aliquis dicere quod flat a locis frigidis, scilicet a polo antarctico, quem oportet esse frigidum propter distan­ tiam a sole, ideo subiungit quod, etsi hoc di­ catur quod non flat a locis calidis sed a fri­ gidis, tamen oportet quod transeat ad nos per loca calida et sicca, ex locis propinquis; et ideo est calidus. Sed boreas, qui venit ad nos immediate ex locis frigidis, congregat multos vapores humidos et frigidos; et propter hoc est frigidus. Sed tamen nobis est serenus, quia impellit huiusmodi vapores ad partem ορρο­ sitam: sed in locis et regionibus meridionali­ bus est aquosus, quia illuc impellit vapores. E: e converso auster est serenus illis qui ha­ bitant in meridionalibus, scilicet circa Lybiam, cum nobis sit pluviosus. Sic igitur quia auster colligit multum de exhalatione sicca, talis ventus confert multum ad hoc quod de­ scendat aqua salsa. Et sic patet ratio unius eorum quae dicta sunt, scilicet quare aquae australes sunt latiores. Sed quia hoc etiam dixerat de primis aquis autumnalibus, assignat etiam huius causam: quia scilicet necesse est quod ea quae sunt gravissima in vaporibus elevatis, prius deorsum ferantur; gravissima autem sunt in quibus est plurimum de terrestri; et ideo aquae primo cadentes in autumno post aestatem, sunt la­ tiores, valde plurimum de terrestri habentes. Aliud etiam signum assignat praedictae rationi assignatae de salsedinis causa: quia scilicet propter hoc mare est calidum, et regio­ — 490 — 173-176 Μ ΕΞTEOROLOG1CORUM nes propinquae mari sunt calidiores, propter abundantiam scilicet praedictae exhalationis mixtae aquae maris. Quaecumque enim fue­ rint ignita, etiam post exlinctionem videntur habere virtutem caloris in scipsis, ut patet in cinere et calce et superfluitate animalium ha­ bentium calidos ventres. Et huius ratio est, quia in huiusmodi manet virtus caloris alte­ rantis cum exhalatione sicca. Unde, cum ex­ halationem siccam resolutam a terra desic­ cata, dixerit esse causam salsedinis maris, consequens est ut etiam in mari caliditas ex hoc abundet. 174 [5]. Deinde cum dicit [ 180j : Fit igi­ tur semper alterum etc., excludit quasdam du­ bitationes circa praedicta. Et circa hoc duo facit : primo excludit du­ bitationes [180]; secundo concludit ex prae­ missis causam salsedinis maris, ibi [182]: Nunc autem tantum (9) etc. Prima dividitur in duas, secundum duas dubitationes quas solvit [180-181]. Est autem prima dubitatio [180] cum aqua maris non continue maneat eadem numero secundum partes, sed evaporet et iterum ca­ dat, non videtur esse causa salsedinis maris exhalatio sicca admixta, sed magis evaporatio ab aqua salsa. Et ad hanc dubitationem tollendam, dicit quod aqua maris semper iit altera et altera secundum partes, et quaelibet pars habet in sui generatione praedictam causam salsedinis, idest admixtionem terrestris exhalationis. Ve­ rum est etiam quod semper aliqua pars aquae salsae elevatur per evaporationem cum dulci: sed cum citius evaporet subtile quam gros­ sum, et dulce est subtilius quam salsum, oportet quod minus de salso elevetur quam de dulci; sed per admixtionem exhalationis siccae, illud dulce accrescit iterum in salse­ dinem; et sic mare semper conservatur aequa­ le et in quantitate et in salsedine. Et hoc ut ad totum, idest per comparationem ad totum mare, conservatur aequale vel quasi aequale: non enim semper punctalis conservatur prae­ dicta quantitas. 175 [6]. Secundam dubitationem solvit ibi [181]: Quod autem fit vaporans etc. Et est haec dubitatio : cum aqua maris sit salsa, unde contingit quod e vaporibus resolutis ab aqua maris generatur aqua dulcis? Et ad hoc solvendum dicit: iterum dicen­ dum est quod illud quod evaporat in mari, quando condensatur, fit aqua potabilis et dul­ cis; et ideo non convertitur in mare, idest in aquam salsam, sed in aquam simpliciter. Et hoc idem patiuntur alia; sicut vinum et om­ nes humores, cum condensantur, convertun­ tur in aquam simpliciter; cum enim evaporant, vapores illi condensati convertuntur in aquam. Et huius ratio est, quia principium omnium humorum est aqua; resolvuntur autem om­ nia in sua principia. Omnia autem alia hu(9) n. 7. L. 11, 1. νι i mida generantur ex aqua per aliquam passio­ ' nem vel alterationem; quae passiones varian­ tur propter admixtionem, et fit sapor eius j secundum conditionem eius quod miscetur. Et propter hoc in generatione variatur aqua, et fit salsa. Sed quia unumquodque resolvi­ tur in suum principium simpliciter, ut dictum est, consequens est ut tam ex aqua maris sal­ sa, quam ex omnibus humoribus, cuiuscum­ que sint vaporis, per evaporationem genere­ tur aqua simpliciter. 176 [7]. Deinde cum dicit [182]: Nunc autem tantum etc., ex omnibus praemissis colligit causam de salsedine maris. Et dicit quod nunc dicendum est quod semper aliqua pars aquae maris sursum ducitur per evapo­ rationem, et fit potabilis quando condensa­ tur: et iterum cum aqua desursum pluente I descendit aliquid terrestre, quod non fuit sursum ductum ex aqua maris, sed ex arida. · Et hoc terrestre, propter pondus, subsidet po­ tabili et dulci; ut sic quod est subtilius, ma­ gis evaporet. Et ideo, propter continuam ge­ nerationem et corruptionem, non deficit mare, sicut nec fluvii; nisi forte hoc accidat in ali­ quibus locis, tam in mari quam in fluviis, se­ cundum aliquas determinatas periodos, ut su­ pra dictum (10) est. Nec tamen semper eaedem I partes remanent aut maris aut terrae, sed so­ lum tota moles utriusque. Sic enim oportet existimare de terra, sicut de mari, quod una pars sursum elevatur per exhalationem, et alia descendit; et quod etiam illa quae superna­ tant et quae descendunt, transmutant loca, ut sic quaelibet pars utriusque corrumpi et ge­ nerari possit. Considerandum est autem quod supra (n) Aristoteles, causam salsedinis maris assignans, ubi tractavit de loco naturali aquae, dixit quod salsedo maris causatur per evaporatio­ nem eius quod est subtile et dulce. Haec au­ tem causa nulla esset, si in aqua maris nihil alienum admisceretur: quia oporteret hoc etiam quod remanet, esse dulce et potabile, secundum simplicis aquae naturam. Et ideo, ad ostendendum quomodo aqua maris sit salsa, ostendit quod sit aliquid extraneum ad­ mixtum, quod subsidens post elevationem dulcis potabilis, reddit aquam maris salsam : et propter hoc dicit terrestre adustum esse admixtum vaporibus ex quibus generatur aqua. Unde, cum quaelibet pars maris sic generetur, relinquitur quod singulis partibus maris sit huiusmodi terrestre admixtum, quod secundum plurimum subsidet dulci et subtili, in maiori parte elevato. Et quia ex eo quod evaporat generatur aqua dulcis, omnis autem aqua fontium et fluviorum ex eo quod evaporat generatur, vel supra terram vel infra terram, consequens est ut aqua fontium et fluviorum sit dulcis, ut­ pote propinqua principio generationis: aqua (10) Lib. I. lect. XVII. (11) Lcct IT. n. 7. — 491 — L. II, 1. ,ΥΙ METEOROLOG ICOR U Μ autem maris sit salsa, utpote residuum exi­ stens vaporum elevatorum a sole, et ultimus terminus in quem aquae generatae colligun­ tur. 177 [8]. Deinde cum dicit [183]: Quod autem est in commixtione etc., manifestat quod ex commixtione terrestris causatur sal­ sus sapor. Et ponit multa signa. Quorum primum est de vase cereo, quod si claudatur et ponatur in aqua, quod resudat interius efficitur dulce, tanquam depurato ter­ restri per ceram. Aliud signum est, quod aqua maris plus ponderat quam dulcis. Tertium signum est, quod aqua maris est grossior quam aqua fluviorum, ita quod na­ ves oneratae plus profundantur in aquis flu­ viorum quam maris. Quartum signum est, quod ova, si sint ple­ na, supernatant in aqua quae fit salsa per admixtionem salis, ct etiam supernatant in mari. Unde et mare videtur sicut lutum, pro­ pter grossitiem. Et hoc faciunt salientes, ut accipiant signum si sal sit bene mixtum aqua, ex hoc quod ova supernatant. Igitur et aqua maris est grossa per admixtionem alicuius terrestris ingrossantis. Quintum signum est, quod in stagno Pa­ laestinae, quod est salsum vel amarum, si quis immerserit hominem vel asinum, non submergitur; et vestimenta ibi perfusa foe­ dantur. 177 Sextum autem signum est de quodam fon­ te aquae latae, idest salsae, in provincia Chaoniae, qui effluit in quendam fluvium dul­ cem, sed non habentem pisces; in quo qui­ dem fluvio, propter admixtionem fontis, in­ venti sunt aliquando sales pro piscibus; cuius quidem aqua vertitur per decoctionem in sa­ les, evaporante calido et humido. Huiusmodi autem sales non sunt spissi, sed subtiles sicut nix; et sunt debiliores aliis, et isti in cibariis magis delectant. Septimum autem signum est, quod in quo­ dam loco calami et scirpi comburuntur, et eorum cinis, dum in aqua decoquitur, post infrigidationem efficitur sal, secundum terre­ stris combusti mixtionem, quam dixerat esse causam salsedinis. Unde oportet quod tam in aqua horum cinerum quam in aqua ma­ ris, combustio sit quae causet salsedinem. Et hinc est quod universaliter quaecumque aqua fluens fontium vel fluviorum est salsa, aliquando fuit calida, utpote ex terra ignita procedens: sed postea ignis extinguitur in­ fra terram, et terra quae ex combustione fit sulphurea vel aliquid huiusmodi, remanet adhuc combusta ad modum calcis vel cine­ ris: unde aqua transiens per eam fit salsa. Et non solum fit salsa, et salsedinem recipit aqua ex terra per quam transit, sed etiam alios sapores, ut manifestat per quaedam exempla: et littera plana est. Ultimo autem récapitulât ea quae dicta sunt: et hoc etiam est planum in littera [184], — 492 - M ETEORO LOG ICOR U M L. II, 1. vu LECTIO VII. [nn. 178-187; (185-193.)]. De generatione ventorum. SCHEMA Postquam determinavit de mari, consequenter determinat de ventis, qui ab eadem exhalatione sicca causantur. Et primo de generatione ventorum 178 [185]. Lectio V II, nn. 178-187 [185-193]. I) Praemittit principia generationis ventorum 179 [185]. a) Assignat principium materiale X79 [185]. b) Ponit principium efficiens, quod est motus solis 180 [186]. II) Determinat modum generationis 181 [187]. III) Manifestat quod dictum est de generatione ventorum, scii, quod venti generantur ab exha­ latione sicca 182 [x88]. 1) Manifestat per rationem 182 [188]. 2) Excludit falsas opiniones de ventis 183 [189]. a) Quod eadem natura est venti et pluviae 183 [189]b) Quod ventus nihil aliud est quam aër motus 184 [i9°l· 3) Manifestat per signa 185 [191]. a) Primum signum 185 [191]. b) Secundum 186 [192]. I c) Tertium 187 [193]. — 493 — L. II, 1. vu M ETEOROLOG ICOR U M TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 359b27 - 361a22) Caput IV 185. De spiritibus autem dicamus, sumen­ tes principium quod dictum est nobis iam prius. Sunt autem duae species exhalationis, ut diximus: haec quidem humida, haec autem sicca. Vocatur autem haec quidem vapor: haec au­ tem secundum totum quidem inno­ minata, eo autem quod in parte ne­ cesse utentes universaliter appellare ipsam velut fumum. Est autem nec humidum sine sicco, nec siccum sine humido: sed omnia haec dicuntur se­ cundum excessum. 186. Lato autem sole circulo, et cum qui­ dem appropinquaverit, caliditate ele­ vante humidum; longius autem facto, propter infrigidationem consistente iterum sursum ducto vapore in aquam; propter quod hieme magis fiunt aquae, et nocte quam per diem, sed non videtur, quia latent nocturnae magis quam diurnae: descendens ita­ que aqua distribuitur omnis in terram. Existit autem in terra multus ignis et multa caliditas; et sol non solum supernatans terrae humidum trahit, sed et terram ipsam desiccat, calefaciens. 187. Exhalatione autem, sicut dictum est, duplici existente, hac quidem vaporo­ sa, hac autem fumosa, ambas neces­ sarium fieri. Harum autem quae qui­ dem humidi plus habens exhalatio, principium pluentis aquae est, sicut dictum est prius: sicca autem spiri­ tuum principium et natura omnium. 188. Hoc autem quod isto modo necessa­ rium est accidere, ex ipsis operibus palam. Etenim exhalationem differre necessarium; et solem et eam quae in terra caliditatem, hoc facere non solum possibile, sed etiam necessa­ rium est. 189. Quoniam autem altera utriusque spe­ cies, manifestum quod differunt, et non eadem est quae venti natura et quae plutae aquae, sicut quidam aiunt: eundem enim aerem motum quidem ventum esse, consistentem autem ite­ rum aquam. Aër quidem igitur, sicut in sermonibus ante hos diximus, fit ex his. Vapor quidem frigidum et hu­ midum bene terminabile; hic quidem enim ut humidum; quia autem aquae est, frigidum propria natura, sicut aqua non calefacta; fumus autem ca­ lidus et siccus. Quare quemadmodum | ' i ! i | — 494 ex symbolis consistit qui sursum aër, humidus et calidus. 190. Etenim inconveniens si qui circa sin­ gulos circumfusus aër iste sic motus, spiritus, et undecumque extiterit mo­ tus, ventus erit. Sed sicut fluvios exi­ stimamus non qualitercumque esse aquae fluentis, neque si habeat mul­ titudinem. sed oportet fontale esse quod fluit, sic et de ventis habet. Mo­ vebitur enim utique magna multitudo aëris ab aliquo magno casu, non ha­ bens principium neque fontem. 191. Attestantur autem quae fiunt dictis. Quia enim continue quidem, magis autem et minus, et maior et minor Iit exhalatio, semper nubes fiunt et spiritus, secundum tempus unumquod­ que, ut nata sunt. Quia autem ali­ quando quidem vaporosa fit multipli­ cior, aliquando autem sicca et fu­ mosa, quandoque quidem pluviosi anni fiunt et humidi, quandoque au­ tem ventosi et sicci. Aliquando qui­ dem igitur accidit et siccitates et im­ bres multos simul et secundum con­ tinuam fieri regionem: aliquando au­ tem secundum partes. Saepe enim quae in circuitu regio, accipit tempo­ raneos imbres et multos, in aliqua au­ tem parte huius siccitas est: aliquando autem contrarium, ea quae in cir­ cuitu omni aut mediocriter utente aquis, aut et magis sicca, una aliqua pars aquae copiosam accipit multitu­ dinem. Causa autem quia ut secun­ dum plurimum quidem, eandem pas­ sionem ad plurimam pertingere veri­ simile regionem quia similiter ponun­ tur ad solem quae prope; nisi aliquid differens habeant proprium. Quinim­ mo aliquando secundum hanc qui­ dem partem sicca exhalatio facta est amplior, secundum aliam autem va­ porosa: aliquando autem contrarium. Et ipsius autem huius causa, quia utraque transcendit in habitae regio­ nis exhalationem: puta sicca quidem secundum propriam regionem fluit, quae autem humida, ad vicinam, aut et in aliquem remotorum locorum propulsa est a spiritibus; aliquando autem haec quidem mansit, contraria autem idem fecit. Et accidit hoc sae­ pe, sicut in corpore animalium si su­ perior ventus siccus fuerit, inferior METEOROLOG1COR U Μ autem contrarie disponatur, et hoc sicco existente, humidum esse supe­ riorem ct frigidum, sic ct circa loca antiperistasim pati ct permutari exha­ lationes. 192. Adhuc autem post imbres ventus, ut secundum multa, fit in illis locis se­ cundum quae contigerit fuisse imbres: et spiritus cessant, aqua facta. Hoc enim necesse accidere propter dicta principia. Cum enim pluerit, terra de­ siccata ab eo quod in ipsa calido et ab eo quod desuper, exhalat; hoc autem erat venti corpus. Et cum talis ; segregatio fuerit, et venti obtineant, cessanti busqué quia segregatur cali­ dum semper et sursum fertur in su­ periorem locum, constat vapor infrigidatus, et fit aqua. Et cum in idem compellantur nubes, et contra circum­ steterit ad ipsas frigiditas, fit aqua et , infrigidat siccam exhalationem. Ces­ sare igitur faciunt factae aquae ven­ tos, et cessantibus, ipsae fiunt, pro­ pter has causas. 193. Adhuc autem fiendi maxime spiritus ' L. Il, 1. vu ab Ursa et meridie, eadem causa: plu­ rimi enim boreae et austri fiunt vento­ rum. Sol enim sola haec loca non supergreditur, sed ad haec: et ab his super occasum autem et super orien­ tes semper fertur. Propter quod nu­ bes consistunt in lateralibus; et fit, accedente quidem, exhalatio humidi, abscedente autem ad contrarium lo­ cum, aquae et hiemes. Propter latio­ nem quidem igitur quae ad tropicos et a tropicis, aestas fit et hiems, et elevatur sursum aqua, et fit iterum. Quoniam autem plurima descendit aqua quidem in his locis in quibus vertitur et a quibus; haec autem sunt quae ad arctum et meridiem; ubi au­ tem plurimam aquam terra suscipit, hic plurimam necessarium fieri exha­ lationem, simili modo ut ex viridibus lignis fumum; exhalatio autem haec ventus est: rationabiliter utique hinc fient plurimi et principalissimi spiri­ tuum. Vocantur autem qui quidem ab arcto, boreae: qui autem a meridie, austri. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. 2. Principium materiale ventorum. Duae, ut pluries dictum est, sunt exhalationes: humida, quae vocatur vapor; et sicca, quae, quia non habet nomen commune, ab aliqua sui parte vocatur fumus. 3. Principium efficiens ventorum. Suo calore sol non solum elevat et attrahit per evapo­ rationem humidum ex aquis, sed etiam terram desiccat; et ita simul causât resolutionem exha­ lationis fumosae. 4. Generatio ventorum. Duarum exhalationum quae ex motu solis causantur, illa quae plus habet de humido, est principium aquae pluviae: sicca vero exhalatio est principium ventorum. 5. Textus subdivisio. - Manifestatur per rationem quod dictum est de generatione ventorum. 6. Excluduntur ex dictis falsae opiniones de ventis. Et primo excluditur opinio eorum qui posuerunt eandem esse naturam pluviae et venti, dicentes quod idem aër dum movetur est ventus, dum condensatur est aqua. Sed diversorum sunt diversi effectus; exhalationes autem quae sunt principium pluviae et venti, differunt secundum humidum et siccum. - Aër, qui est calidus et humidus, habet aliquid de utraque exhalatione. 7. Secundo excluditur opinio quod ventus nihil aliud sit quarn aër motus. Sicut fluvius non est aqua qualitercumque fluens, sed solum quando fluit ab aliquo determinato principio, quod est fons ex terra scaturiens; ita non est ventus si aër qualitercumque moveatur, nisi habeat principium ab exhalatione sicca elevata. 8. Quae dicta sunt de generatione ventorum, manifestantur per tria signa. Et primo ex his quae fiunt circa ventos et pluvias. Haec enim attestantur iis quae dicta sunt de generatione ipsorum. 9. Secundo ex hoc quod pluries fit ventus post pluvias et e converso, et venti cessant aqua pluente. Hoc enim est signum quod pluvia et venti fiunt ex causis contrariis, quae sunt exhalationes humidae et exhalationes siccae. 10. Tertio, quod venti generantur ab exhalatione sicca, manifestatur ex eo quod venti maxime exoriuntur a septentrione et a meridie. Et huius causa est, quod in his locis elevatur plurima exhalatio, quae est principium ventorum. - Notandum circa mentem Aristotelis. — 495 — L. Il, 1. VH METEOROLOGICORUM 178-183 COMMENTARIUM S. THOMAE 178 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de mari, cuius salsedo causatur ex ad­ mixtione exhalationis siccae terrestris, conse­ quenter determinat de ventis, qui ab eadem exhalatione sicca causantur ('). Et dividitur in partes duas: in prima de­ terminat de ipsis ventis [185]; in secunda de quibusdam passionibus ex ventis causatis, ibi [229] : De agitatione autem et motu (12) etc. Prima iterum dividitur in duas: in prima determinat de ventis in communi [185]; in secunda de speciebus ventorum, ibi [213]: De positione (345) etc. Prima dividitur in tres partes: in prima determinat de generatione ventorum [185]; in secunda de motu locali eorum, ibi [194] : Latio autem ipsorum (l) etc.; in tertia de aug­ mento et quietatione ipsorum, ibi [198] : Sol autem et cessare (■’) et-cCirca primum tria facit : primo praemittit principia generationis ventorum [185]; secun­ do ponit modum generationis eorum, ibi [187]: Exhalatione autem sicut (67) etc.; ter­ tio manifestat quod dictum est, ibi [188]: Hoc autem quod isto modo (J) etc. 179 [2]. Circa primum duo facit. Primo assignat principium materiale ventorum [185], Ei dicit quod, cum dicendum est de spiriti­ bus, idest de ventis, oportet resumere hoc principium, quod iam prius (8) dictum est, scilicet quod sunt duae species exhalationis: una quidem humida, quae vocatur vapor; alia autem sicca, quae, quia non habet no­ men commune, a quadam sui parte vocetur fumus; nam fumus proprie dicitur exhalatio sicca lignorum ignitorum. Duae autem hae exhalationes non sic discretae sunt ad invi­ cem, quod humidum sit sine sicco, et siccum sine humido: sed ab eo quod excedit, utra­ que denominatur. 180 |3|. Secundo ibi [186]: Lato autem sole etc., ponit principium efficiens, quod est motus solis. Et dicit quod cum sol suo motu appropinquat ad aliquam pariem ter­ rae, sua caliditate elevat humidum: eo au­ tem elongato, vapor elevatus, propter frigidi­ tatem, condensatur in aquam. Et inde est quod in hieme magis pluit quam in aestate, et in nocte quam in die, licet aquae noctur­ nae lateant propter sommum. Aqua autem pluens dividitur per terram, et bibitur ab ea. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Cf. lect. I, η. 1. Cap. VII. Cap. VI. Lect. sq. Lect. IX. n. 4. n. 5. Cf. lect. praec. η. 1. In terra autem est multum de calore, ex actione solis et aliorum corporum caelestium; et sol desuper eam calefaciens, non solum attrahit per evaporationem humidum quod supernatat terrae, ut puta aquam maris, flu­ viorum et stagnorum, sed etiam ipsam terram desiccat, attrahens humorem imbibitum in terra. Quod ergo exhalat ab humido super­ natante, dicitur vapor: quod autem exhalat per desiccationem terrae, dicitur fumus; sicut in simili dicitur fumus, quod exhalat a lignis calefactis. 181 [4], Deinde cum dicit [187] : Exhala­ tione autem sicut etc., determinat generatio­ nem ventorum. Et dicit quod, cum exhalatio duplex sit, ut dictum est (9), una vaporosa et alia fumosa, necesse est quod ex motu solis fiat utraque. Ea autem quae plus habet de humido, est principium pluentis aquae, ut supra (l0) dictum est (quod dicit propter hoc, quia supra (n) dixerat ei admisceri aliquid de exhalatione sicca): sicca autem exhalatio est principium ventorum. 182 [5|. Deinde cum dicit [188]: Hoc au­ tem quod isto modo etc., manifestat quod di­ ctum est de generatione ventorum. Et circa hoc tria facit : primo hoc mani­ festat per rationem [188]; secundo ex hoc quod dictum est, excludit falsas opiniones de ventis, ibi [189]: Quoniam autem altera (12) etc.; tertio hoc manifestat per signa, ibi [191]: Attestantur autem quae fiunt (l3) etc. Dicit ergo primo [188] quod, cum sit du­ plex exhalatio, propter duo ex quibus con­ surgit, scilicet terram et aquam, possibile est, immo necessarium, quod sol et caliditas quae est circa terram, possit causare resolutionem utriusque exhalationis. 183 [6]. Deinde cum dicit [189]: Quo­ niam autem altera etc., excludit falsas opi­ niones de ventis. Et primo quantum ad hoc, quod dicebant quod eadem natura est venti et pluviae. Quod quidem excludit per hoc, quod diversorum diversi sunt effectus : unde, cum exhalationes differant secundum siccum et humidum, necesse est quod non sit eadem natura venti et natura aquae pluentis, ut qui­ dam posuerunt, dicentes quod idem aër quan­ do movetur, est ventus, quando autem con­ densatur, fit aqua. Sed, sicut dictum est in libro de Genera­ tione (14), aër habet aliquid vaporis et ali­ quid fumi. Vapor eius est frigidus et humidus, et bene terminabilis, propter grossitiem : (9) n. 2. (10) n. praec. (11) n. 2. (12) n. sq. (13) n. 8. (14) Cf. lib. Il, cap. IIT. n. 2; cap. IV. n. 3, 6. — 496 — 8-183 ire, ex estium; solum quod is, fluterram urn in superexhalal s; sicut a lignis Exhalaaeratiodralatio iporosa 1 motu s habet [uae, ut ter hoc, aliquid xhalatio F/oc au[uod di- 2 maniex hoc ones de 'era (*2) bi [191]: sit du­ ns conibile est, tas quae lutionem ]: QuoIsas opiad hoc, est venti per hoc, s : unde, i siccum it eadem ., ut quitër quantem con­ certera­ is et aliet humiossitiem : n. 3, 6. 183-186 METEÔRÛLOGICORU M et hoc convenit aëri inquantum est humidus. Sic etiam vapor, qui elevatur ab aqua, est frigidus secundum suam naturam, sicut et aqua non calefacta : sicut autem aqua cale­ facta remanet frigida secundum naturam, ita et vapor. Sed fumus est calidus et siccus : siccus quidem propter terram, calidus autem propter ignem. Unde manifeste patet quod superior aër, qui est calidus et humidus, ha­ bet similitudinem cum utroque. 184 [7]. Secundo ibi [190]: Etenim in­ conveniens etc., excludit falsam opinionem quantum ad hoc, quod dicebant quod ventus nihil aliud est quam aer motus. Et dicit quod inconveniens est, si quis existimet quod iste aër qui circumstat unumquemque nostrum, quando movetur est ventus; vel quod unus­ quisque motus qui accidit in aëre, sit ventus; sicut etiam non existimamus fluvium esse aquam qualitercumque fluentem, etiam si multa sit, sed solum quando fluit ex aliquo principio determinato, quod est fons ex ter­ ra scaturiens. Sic etiam est de ventis : non enim est ventus, si aër moveatur aliquo mo­ do casu, etiam in magna multitudine, nisi habeat principium, quasi fontem, exhalatio­ nem siccam elevatam. Sic igitur non est ve­ rum quod aër motus est ventus: tum quia quandoque parvus aër movetur, tum quia non habet principium. 185 [8]. Deinde cum dicit [191]: Atte­ stantur autem quae fiunt etc., manifestat quod dictum est de generatione ventorum, per signa. Et dividitur in partes 1res, secundum tria signa quae ponit: secunda pars incipit ibi [192]: Adhuc autem post imbres (15) etc.; tertia ibi [193]: Adhuc autem fiendi (lti) etc. Dicit ergo primo [191] quod ea quae fiunt circa ventos et pluvias, attestantur his quae dicta sunt de generatione eorum. Quia enim continue fit exhalatio, licet quandoque magis ei quandoque minus, propter hoc nubes, ex quibus causantur pluviae, et venti semper fiunt, secundum quod natura temporis habet: quia quandoque magis fit, quandoque minus, secundum diversam temporis conditionem. Et quia quandoque exhalatio vaporosa plus elevatur, quandoque autem plus de fumosa, secundum diversos effectus solis et stellarum, ideo quandoque fiunt anni magis pluviosi et humidi, quandoque autem magis ventosi et sicci. Quod quidem contingit dupliciter: uno modo secundum unam totam regionem con­ tinuam, in qua aliquo tempore multiplicantur pluviae, et aliquo tempore venti; alio modo fit secundum partes. Quandoque enim in una parte unius regionis accidunt multi imbres, in alia vero parte eiusdem regionis accidit multa siccitas: quandoque etiam contingit contrarium, quod tota regio circumstans ha­ lts) n. sq. (16) n. 10. L. II, I. bet mediocres aquas, vel etiam excedit in citate, alia vero abundat multitudine aq rum. Et huius causam assignat, dicens qi causa huius est, quod verisimile est qi eadem passio vel siccitatis vel humiditi pertingat frequentius ad multam region ex hoc quod loca quae sunt prope, eanc habent positionem vel situm respectu s< qui est causa pluviarum et ventorum : forte aliqua habeat aliquid proprium q immutet dispositionem eius, ut puta mo vel aquas. Sed quamvis ut plurimum accidat, quod tota regio eandem partie passionem, tamen quandoque contingit q secundum unam partem unius regionis at det exhalatio sicca, ad generandum ver aliquando autem humida, ad generam pluvias: et quandoque contingit contrari ut scilicet ubi olim abundavit pluvia, ibi r abundet ventus. Et huiusmodi diversitatis causa est, ■ contingit dc utraque exhalatione quod tr eat in exhalationem alterius regionis / tae, idest consequenter se habentis : ut p quandoque sicca exhalatio facit fluxum torum in illa regione unde elevatur, sed halatio humida a ventis impellitur ad quam regionem propinquam terrae venu et aliquando remanet humida, et transf sicca. Sicut enim in corpore animalis aliq do superior ventositas, quae ex stom exhalat, contrarie disponitur inferiori, exhalat ex intestinis; sic et circa loca ac quod patiuntur quandam contraiacentiar permutatione exhalationum; scilicet dun regione ex qua transfertur exhalatio hur abundat siccitas, et in illa ad quam trar tur, abundat humiditas. 186 [9]. Deinde cum dicit [192]: A autem post imbres etc., ponit secundur gnum. Et dicit quod pluries fit ventus pluvias in locis in quibus pluit; et e con venti cessant aqua pluente. Et hoc a< piopter hoc quod dictum est de prin pluviae et ventorum, quia scilicet unun rum lit ex exhalatione sicca, aliud ex 1 da. Quia cum pluvia ceciderit et humet rit terram, iterato a terra exhalat exh: sicca, quae est materia ventorum, des: ipsa terra tum a caliditate intrinseca, t superiori caliditate solis. Et haec est quare post pluvias fiunt venti: cum S' venti invalescant per separationem tali; vationis a terra. Et cessant propter hoc, ex virtute caloris iterato separatur c vapor a terra, et elevatur in superiore cum, et propter frigiditatem ibi conden et fit pluvia: et haec est causa quare ventos pluviae superveniunt. Nec solim viae succedunt ventis, sed etiam des eos : quia cum nubes a vento adunen unum locum, frigiditas circumstans con, eas, et generantur aquae; aqua vero inf et humectât exhalationem siccam, qua materia ventorum. Unde manifestun — 497 — L. 11, I. VJi M ETEOROLOG1CORUM quod aquae fluentes faciunt cessare ventos, et succedunt, ipsis cessantibus, pluviae, propter praedictas causas. Et hoc accipit ut signum ad ostendendum quod ventus et pluvia fiunt ex causis contrariis. 187 [10]. Deinde cum dicit [193]: Ad­ huc autem fiendi etc., ponit tertium signum quod venti generentur ab exhalatione sicca. Haec enim est causa quare fiunt venti maxi­ me ab Ursa, idest a septentrione (quod voca­ tur ab Ursa, eo quod duae Ursae, maior et minor, circumeunt polum septentrionalem de propinquo), et iterum a meridie: inter om­ nes enim ventos magis abundant boreae, qui sunt a septentrione, et austri, qui sunt a me­ ridie. Et huius causa est, quia super ista loca non movetur sol, sed accedit ad ea et recedit ab eis. Ad polum quidem septentrionalem maxime accedit, cum pervenit ad principium Cancri: et tunc incipit ab eo recedere con­ tinue magis, quousque perveniat ad princi­ pium Capricorni; tunc enim maxime accedit ad polum contrarium, a quo iterum recedens circulariter redit ad principium Cancri. Et propter hoc haec duo puncta, scilicet princi­ pium Cancri et Capricorni, dicuntur tropica, idest conversiva : et quando est in principio Cancri, fit versio aestiva, quando autem est in principio Capricorni, versio hiemalis. Ul­ tra autem haec duo signa non accedit ad al­ terutrum polorum. Sed super orientem et occidentem semper fertur. Et ideo in locis qui lateraliter se habent ad viam solis, multae 187 nubes congregantur: quia appropinquante so­ le, fit exhalatio humidi propter calorem; re­ cedente autem sole ad locum contrarium, fiunt pluviae et hiemalia frigora. Sic igitur propter hoc quod sol accedit ad tropicos vel recedit, fit aestas et hiems, et elevatur aqua per evaporationem, et ite­ rum pluit. Quia cum in caelo accedit sol ad principium Cancri, fit aestas nobis, et ele­ vantur plurimi vapores propter calorem ex vicinitate solis: cum autem accedit ad prin­ cipium Capricorni, fit nobis frigus et hiems, et multitudo pluviarum, propter elongatio­ nem solis a nobis. E converso autem accidit in illa parte terrae sita ad alium polum. Quia igitur in istis locis qui sunt ad meri­ diem et septentrionem, plurima aqua de­ scendit, oportet quod ibi etiam plurima fiat exhalatio; sicut ex lignis viridibus et humidis maior exhalat fumus quam ex siccis. Unde, cum exhalatio talis sit principium ven­ torum, rationabile est quod plures et maximi ventorum sint, qui flant a meridie et vocan­ tur austri, et qui a septentrione et vocantur boreae. Considerandum est tamen quod Aristoteles hic dicit austrum flare ab alio polo, secun­ dum aliorum opinionem : sed contrarium in­ fra (17) dicet secundum suam opinionem, et aliam causam assignabit de vehementia huius venti. (17) Lect — 498 — x. M ETEOROLOG ίCORUM LECTIO VIII. [nn. 188-190; (194-197)]. De motu locali ventorum. SCHEMA Postquam determinavit de generatione ventorum, hic determinat de motu ipsorum. I) Ostendit qualis sit motus eorum 188 [194]. II) Inquirit de principio motus eorum 189 [195]. a) Unde incipiant venti moveri 189 [195]. b) Qualiter ex illo principio procedant 190 [196]. c) Recolligit quae dicta sunt 190 [197]. Î 34 De Caelo et Mundo. — 499 — L. II, I. vin L. Π, 1. vin METEOROLOGICORUM 188 TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 361a22 - bl3) (Caput IV) 194. Latio autem ipsorum obliqua est. Cir­ ca terram enim liant, in rectum facta exhalatione, quia omnis qui in cir­ cuitu aër consequitur lationem. 195. Propter quod et dubitabit utique ali­ quis unde principium spirituum est, utrum de supra aut de subtus. Mo­ tus quidem enim desuper est, et ante flare: aër autem evidens, si fuerit nu­ bes aut caligo; significat enim mota spiritus principium ante manifeste ve­ nire ventum, tanquam desuper ipsis habentibus principium. Quoniam au­ tem est ventus multitudo quaedam siccae ex terra exhalationis mota cir­ ca terram, palam quod motus qui­ dem principium desuper, materiae au­ tem ct generationis de subtus: qua quidem enim tendit quod ascendit, inde causa. Latio enim eorum quae longius a terra, domina; et simul de subtus quidem in rectum sursum fe- runtur; et omne valet magis prope. Generationis autem principium pa­ lam quod ex terra est. 196. Quod autem exhalationibus conve­ nientibus secundum modicum, sicut fluviorum principia fiunt emanante terra, palam et in operibus. Unde au­ tem singulariter flant, minimi omnes sunt: procedentes autem ct longe, va­ lidi flant. Adhuc autem ct quae circa arctum, in hieme tranquilla et sine flatu secundum ipsum illum locum: sed secundum modicum ulterius flans et latens extra procedens, iam spiri­ tus fit insignis. 197. Quae quidem est venti natura, et quo­ modo fit, adhuc autem de siccitate et de imbrositate, et propter quam cau­ sam cessant et fiunt post imbres, et propter quid boreae ct noti plurimi ventorum sunt, dictum est: adhuc au­ tem et de latione ipsorum. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - Qualis sit motus ventorum. Motus iste fit in oppositum exhalationis impellentis aërem; sed quia impulsio haec ex motu caeli habet quod sit obliqua, ideo venti non feruntur in rectum, neque sursum aut deorsum, sed in obliquum circa terram. - Hic tamen motus est vento naturalis. 2. Subdivisio textus. - Unde venti incipiant moveri. Principium motus est sursum in aëre: ex illo enim loco incipit motus venti, in quem tendit exhalatio sicca. Sed principium mate­ riale generationis venti est deorsum in terra, ex qua resolvuntur exhalationes siccae. 3. Quomodo venti procedunt a suo principio. Sicut principia fluviorum paulatim congre­ gantur ex diversis partibus terrae, ita etiam paulatim ab exhalationibus adunatis congregantur venti. Duo signa ad hoc manifestandum. - Recapitulatio. COMMENTARIUM S. THOMAE 188 [1J. Postquam determinavit de gene­ ratione ventorum, hic determinat de motu ipsorum ('). Et circa hoc duo facit: primo ostendit qualis sil motus eorum [194]; secundo inqui­ rit de principio motus eorum, ibi [195] : Pro­ pter quod et dubitabit (2) etc. Dicit ergo primo [194] quod, quamvis exha­ latio quae est principium ventorum, sursum elevetur in rectum, tamen motus eorum non est in rectum : flant enim venti circa terram ab una parte in aliam procedentes, sicut ab oriente in occidentem, vel e converso. Et cau­ li) Cf. lect. praec. n. 1. (2) n. sq. sa talis motus est quod, ut supra (3) dictum est, superior pars aëris fertur circulariter se­ cundum motum caeli; et licet in illo superiori aëre non flant venti, ut supra (J), dictum est, sed in aëre inferiori qui est infra alti­ tudinem montium supremorum, tamen iste etiam aër aliquid participat de motu superio­ ris, licet ista circulatio non compleatur. Et ex hoc contingit quod exhalationes commo­ ventes aërem, non movent ipsum in sursum aut in deorsum, quod videtur exigere subti­ litas exhalationis calefactae, aut frigiditatis iam condensatae; sed commovent aërem in (3) Lib. I. lect. V, n. 2. (4) ibid. ---- 5OO ---- 188-190 METEOROLOGICORUM L. Π, 1. νιιί obliquum, quasi acre retinente aliquid de 1 manifeste veniat circa terram, tanquam ven­ to habente principium motus sursum. Sed utroque motu. Unde non oportet quod sem­ per motus venti sit ad occidentem, sicut est quia ventus generatur ex multitudine exhala­ tionis siccae resolutae a terra, manifestum motus caeli, sed fit in oppositum exhalatio­ nis compellentis; quae tamen impulsio ex est quod, licet principium motus sit desuper, tamen materiale principium generationis est motu caeli habet quod sit obliqua. de subtus. Et hoc ideo, quia ab illo loco in­ Nec propter hoc sequitur quod motus ven­ cipit motus venti, in quem tendit exhalatio ti non sit naturalis, quia obliquitas eius cau­ sicca elevata; sicut ab illo loco incipit descen­ satur ex motu corporis caelestis: tum quia dere pluvia, quo ascendit vapor. Et hoc ap­ motus qui fiunt in inferioribus a corpore cae­ paret ex hoc quod motus venti magis domi­ lesti, dicuntur naturales, licet non sint secun­ natur in locis altis remotis a terra; et etiam, dum naturam corporis inferioris, ut patet in cum exhalatio in rectum sursum feratur, ibi fluxu et refluxu maris, quia corpora inferiora incipit motus; et in loco ubi appropinquat naturaliter subduntur superioribus; tum quia illi principio, magis potest ventus. Sed ta­ naturale est unicuique, quod consequitur men manifestum est quod principium gene­ ipsum ex causa suae generationis; unde, cum rationis venti est ex terra. causa activa ventorum sit motus solis, ut su­ 190 [3]. Deinde cum dicit [196]: Quod pra (5) dictum est, sequitur quod obliquitas autem exhalationibus etc., ostendit quomodo motus ex motu caeli causata, sit ei naturalis. venti procedunt a suo principio. Et dicit 189 [2]. Deinde cum dicit [195]: Propter quod sicut principia fluviorum paulatim con­ quod et dubitabit etc., inquirit de principio gregantur ex diversis partibus terrae, ita etiam motus ventorum : et primo unde incipiant paulatim ab exhalationibus adunatis congre­ moveri [195]; secundo qualiter ex illo princi­ pio procedant, ibi [196]: Quod autem exha­ gatur ventus. Et hoc manifestat per duo si­ lationibus (6) etc. gna. Quorum unum est, quod venti minimi Dicit ergo primo [195] quod, quia non est apparent in locis in quibus oriuntur, sed pro­ motus venti in rectum, scilicet neque sursum cedentes fiunt maximi. Aliud signum est, quod neque deorsum, sed in obliquum, dubitabit in partibus septentrionalibus, in hieme est utique quis unde sit principium motus ven­ tranquillitas, et loca illa sunt sine vento botorum, utrum sursum aut deorsum. Sed quod reali; sed secundum quod receditur ab eis, principium motus ventorum sit sursum, ma­ paulatim crescit ventus, et fit maximus. nifestat ipse aër. in quo apparet motus venti, Ultimo recolligit quod dictum est : et est antequam ventus flaverit in terra. Nam si ap­ manifestum in littera [197]; sed oportet atten­ paruerit aliqua nubes aut caligo, videtur mo­ dere quod eosdem ventos hic notos vocat, veri a vento iam existente in aëre, antequam quos supra (7) dixit austros. (5) Lect. praec. n. 3. (6) n. sq. (7) 5OI — Lect. praec. n. 10. L. II, I. ix M ETEOROLOGICORUM LECTIO IX. [nn. 191-198; (198-205)]. De augmento et deminutione ventorum. SCHEMA (Lect. 1X-X; nn. 191-204; [198-211]). Lectio X , / I) Determinat de deminutione ventorum 191 [198]. I a) Ostendit quomodo sol sit causa deminutionis ventorum 191 [198]. b) Universaliter colligit causas ex quibus contingit ventos cessare vel deminui I 192 [199]· I II) De augmento eorum 193 [200]. A) De augmento quod accidit in ortu Orionis 193 [200]. / B) De augmento quod accidit post ortum Canis 194 [201]. 1) Proponit propositum 194 [201]. 2) Assignat causam 195 [202]. a) Quare de die flant etesiae, et maxime in mane et circa vesperum 195 [202]. b) Quare de nocte deficiunt etesiae 196 [203]. 3) Movet dubitationem circa praedeterminata 197 [204]. a) Movet dubitationem 197 [204]. 1 b) Solvit eam 198 [205]. 1 I I I / ) I I i. 199-204 [206-211]· Lectio IX , nn. 191-198 [198-205]. Postquam determinavit de generatione et motu ventorum, hic determinat de eorum augmento et deminutione. s c) Excludit quoddam quod videtur solutioni contrarium et intendit ostendere quod auster non flat ab altero polo, sed a loco qui est sub tropico aestivali 199 [206]. a’) Proponit quod intendit 199 [xo6]. b’) Manifestat dispositionem terrae habitabilis 200 [207]. j) Ostendit quod eius figura est sicut tympani 200 [207]. jj) Excludit opinionem contrariam quorundam 201 [208]. c’) Ostendit propositum de principio austri 202 [209]. j) Ostendit quod auster non flat ab altero polo 202 [209]. jj) Quod non flat a tropico hiemali, sed aestivo 203 [210], jjj) Ostendit causam vehementiae austri 204 [211]. 502 --- METEOROLOGI COR U Μ L. II, 1. ιχ TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 361b14 - 362a31) Caput 198. Sol autem et cessare facit ct commo­ vet spiritus. Debiles enim et paucas existentes exhalationes exterminat, ampliori calido quod in exhalatione minus existens, et disgregat. Adhuc autem ipsam terram praevenit exsic­ cans, antequam facta fuerit simul multa congregatio; sicut si in multum ignem inciderit modicum exustibile, praevenit saepe, antequam fumum fa­ ciat, exustum. Propter has quidem igitur causas cessare facit ventos, et a principio fieri prohibet; consum­ ptione quidem cessare faciens, cele­ ritate autem siccitatis fieri prohibens. Propter quod ct circa Orionis ortum maxime fit tranquillitas, et usque ad etesias et prodromos. 199. Universaliter autem fiunt tranquillita­ tes propter duas causas: aut enim propter frigus extincta exhalatione, velut cum fuerit gelu forte; aut marcefacta a suffocatione. Plurimae au­ tem et intermediis temporibus: aut eo quod nondum facta sit exhalatio; aut eo quod iam praeterierit exhalatio, et alia nondum advenerit. 200. Indiscretus autem et difficilis Orion esse videtur, et occumbens et oriens: quia in permutatione temporis accidit occasus et ortus, aestate aut hieme, et propter magnitudinem astri dierum fit pluralitas; permutationes autem omnium turbatione plenae pro­ pter indeterminationem sunt. 201. Etesiae autem flant post versiones et Canis ortum; et neque tunc quando maxime prope fuerit sol, neque quan- J do longe. Et diebus quidem flant, no­ ctibus autem cessant. 202. Causa autem quia prope quidem exi­ stens, praevenit exsiccans antequam fiat exhalatio: cum autem abscesserit modicum, mediocris iam fit exhalatio 1 et caliditas, ut congelatae aquae li­ quescant, et terra exsiccata et a pro­ pria caliditate et ab ea quae solis, quasi turgescat et exhalet. 203. Nocte autem deficiunt, quia conge­ latae liquescentes desistunt propter frigiditatem noctium. Exhalat autem neque congelatum, neque nihil habens siccum: sed cum habeat siccum humiditatem. hoc calefactum exhalat. 204. Dubitant autem quidam propter quid boreae fiunt continue, quos vocamus etesias, post aestivales tropicos, noti autem sic non fiunt post hiemales. 205. Habet autem non irrationabiliter. Fiunt enim vocati leuconoti opposito tempore, non sic autem fiunt conti­ nui: propter quod latentes faciunt in­ quirere. Causa autem, quia boreas quidem a locis quae sub arcto flat, quae plena aqua et nive sunt multa; quibus liquefactis a sole post aesti­ vales versiones magis quam in ipsis, flant etesiae. Sic enim et suffocationes fiunt, non quando maxime appropin­ quaverit ad arctum, sed cum calefe­ cerit ampliore tempore, adhuc autem prope. Similiter autem et post hiema­ les versiones flant ornithiae. Etenim hi etesiae sunt debiles: minores au­ tem, et tardiores etesiis flant; septua­ gesimo enim die incipiunt flare pro­ pter longe existentem solem invale­ scere minus. Non continui autem si­ militer flant: quia haec quidem in superficie et debilia quandoque segre­ gantur, haec autem magis congelata ampliori indigent caliditate. Propter quod interpolantes isti flant, donec sub versionibus iterum aestivalibus flaverint etesiae: quoniam vult quam maxime continue hinc semper flare ventus. SYNOPSIS 1. Argumentum et divisio textus. - De deminutione ventorum. Et primo, quomodo sol sit causa deminutionis eorum. Sicut sol movet ventos, ita eos cessare facit, consumendo et dis­ solvendo exhalationes. Impedit etiam ne venti exoriantur, quatenus velociter exsiccat terram, ct prohibet congregationem exhalationis, quae est materia ventorum. 2. Secundo, colliguntur universaliter causae cessationis vel deminutionis ventorum. Tran­ quillitas a ventis fit aut propter magnum frigus, quod extinguit caliditateni resolventem exhala­ tiones; aut propter magnum calorem, qui suffocat et extinguit exhalationem. 3. De augmento ventorum. Et primo de augmento quod accidit in ortu Orionis. In ortu et occasu huius sideris fiunt graves et tempestuosi venti. Et ratio est, quia ortus eius accidit in permutatione aestatis ad autumnum, occasus vero in permutatione autumni ad hiemem; in — 5°3 — L. II, 1. ix METEOROLOGICORUM 191-193 permutationibus autem temporum accidunt multae perturbationes; et ideo propter multipli­ cationem exhalationum, multiplicantur pluviae et venti. 4. De augmento venti post ortum Canis. - Subdivisio textus. - Etesiae, idest venti quidam annuales, flant post solstitium aestivum et etiam post ortum Caniculae: non autem quando sol maxime appropinquat nobis, neque quando est longe. Et iterum, flant de die, et noctibus cessant. 5. Causa praedictorum. Et primo, quare praedicto tempore flant etesiae. Quando sol est maxime propinquus, prius exsiccat humorem quam possit exinde congregari exhalatio quae sufficiat ad generationem venti : sed quando sol aliquantulum recedit, tunc sufficiens exhalatio resolvitur, et sic generantur venti. 6. Secundo, quare in nocte deficiunt etesiae. Causa est, quia frigiditas noctium congelat humores: non enim exhalat id quod est congelatum, neque quod est siccum non habens humiditatem. 7. Alia textus subdivisio. - Quorundam dubitatio circa praedicta. Quare venti boreales con­ tinue flant post solstitium aestivum, et austri non sic flant post solstitium hiemale? 8. Solutio. Post solstitium hiemale fiunt utique quidam venti australes, qui dicuntur leuco­ noti seu ornithiae; sed quia sunt debiles, et tardius flant quam etesiae boreales, et non sunt continui, ideo latent; et ista latentia causât praemissam dubitationem. E converso venti aquilonares, quia flant a locis in quibus est abundantia aquarum et nivium, magis habent aptitudinem ut sint continui et manifesti. COMMENTARIUM S. THOMAE 191 [1]. Postquam Philosophus determi­ i exiens de sub radiis solis, tempore ferventis navit de generatione et motu ventorum, hic aestatis, fit maxima tranquillitas in aëre a ven­ determinat de eorum augmento et deminu­ tis, usque ad etesias, idest ad ventos annua­ les, qui annuatim consueverunt flare in aesta­ tione (J). Et dividitur in partes duas: in prima de­ te, et prodromos, idest praecursivos : quia terminat de deminutione ventorum [198]; in etesias aliquando aliqui venti praecurrunt, secunda de augmento eorum, ibi [200] : Indi­ propter hoc quod aliquando aliqua materia velocius praeparatur. scretus autem et difficilis (2) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit 192 [2], Deinde cum dicit [199]: Univer­ quomodo sol sit causa deminutionis vento­ saliter autem fiunt etc., colligit causas cessa­ rum [198]; secundo universaliter colligit cau­ tionis ventorum. Et dicit quod tranquillitas sas ex quibus contingit ventos cessare vel de­ a ventis fit propter duas causas: aut propter magnum frigus extinguens caliditatem resol­ minui, ibi [199]: Universaliter autem fiunt (3) ventem exhalationem, sicut accidit tempore etc. quo est magnum gelu, cum supra (4) dictum Dicit ergo primo [198] quod, sicut sol mo­ sit quod pruina impeditur a ventis, et ideo vet ventos, ita etiam eos cessare facit. Cum cum est magnum frigus et pruina, non sunt enim sunt paucae exhalationes et debiles, venti; aut etiam accidit propter maximum ca­ caliditas solis quod est magis calidum in ex­ lorem, qui suffocat et extinguit exhalationem, halatione distrahit, ipsum consumendo et dis­ ut supra (5) dictum est. Sed etiam temporibus solvendo exhalationes, sicut maior flamma intermediis, scilicet inter maximum frigus et exterminat minorem, consumendo materiam maximum calorem, fiunt plurimae tranquilli­ eius: et sic cessant venti. Nec solum facit tates : vel quando nondum facta est exhalatio eos cessare iam existentes, sed etiam impedit post impedimentum frigoris aut caloris; aut eos ne fiant; dum scilicet praevenit, exsiccan­ quando iam facta est aliqua exhalatio et prae­ do terram, congregationem exhalationis, quae teriit, et alia nondum advenit, postquam ex est materia ventorum (et hoc contigit maxi­ praeterita generati sunt venti. me temporibus et locis calidis et siccis); ut si 193 [3], Deinde cum dicit [200]: Indiscre­ quis proficeret modicum combustibile in ma­ tus autem et difficilis etc., determinat de aug­ gnum ignem, ex vehementia ignis desiccatur mento ventorum: et primo de augmento quod prius humiditas combustibilas, quam, fumus accidit in ortu Orionis [200]; secundo de aug­ inde exhalare possit. mento quod accidit post ortum Canis, ibi Sic igitur sol et cessare facit ventos, con­ [201]: Etesiae autem (6) etc. sumendo materiam iam recollectam; et impe­ Dicit ergo primo [200] quod figuratio Orio­ dit ne fiant, velociter desiccando terram. Et nis in suo ortu et occasu, idest quando inci­ ideo circa ortum Orionis, idest ante tempus pit apparere et quando incipit disparere, est in quo constellatio Qrjonis incipit apparere, (1) Ct. lect, vn. n. (2) n. 3, (3) n, sq. (4) Lib. I. lect. XIV, n, 11 sqq. (5) n. pracc. (6) n. sq. — 5°4 — 193-198 Μ ΕTEO RO LOG ICOR U Μ indiscreta, sive intolerabilis, et difficilis, id­ est habet graves et tempestuosos ventos. Nec est contrarium ei quod supra (7) dixit : nam ante ortum Orionis est quaedam tranquillitas, ut supra dixit, sed in ipso ortu et occasu est tempestas. Causa autem huius est, quia or­ tus ipsius accidit in permutatione aestatis ad autumnum, occasus autem in permutatione autumni ad hiemem. Utrumque autem tem­ pus, et ortus et occasus, per plures dies du­ rat, propter multitudinem constellationis, quae non tota simul incipit apparere vel disparere. In permutationibus autem temporum acci­ dunt multae perturbationes: quia quando tempus non est determinatum ad unum, modo declinat ad hoc, modo ad contrarium. Et ideo multiplicantur pluviae et venti propter exhalationes. 194 [4|. Deinde cum dicit [201]: Ete­ siae autem etc., determinat de augmento venti post ortum Canis. Et circa hoc tria facit : primo proponit propositum [201]; secundo assignat causam, ibi [202]: Causa autem (8) etc.; tertio circa praedicta movet dubitationem, ibi [204] : Du­ bitant autem quidam (9) etc. Dicit ergo primo [201] quod etesiae, idest venti quidam annuales, quasi semper flantes in eodem tempore, flant post conversiones, idest post solstitium aestivale; et non solum statim post ipsum solstitium, sed etiam post ortum Caniculae. Et hoc ideo, quia non flant quando sol maxime appropinquat nobis, sci­ licet in prima versione, scilicet in principio Cancri; neque quando est longe, utpote quan­ do est in signis meridionalibus. Et iterum, etesiae flant diebus, et noctibus cessant. 195 |5|. Deinde cum dicit [202]: Causa autem etc., assignat causam praedictorum. Et primo, quare de die flant etesiae, et maxime in mane et circa vesperum: dicens quod quando sol est maxime propinquus, exsiccat humorem, ex quo posset congregari materia venti, si resolvi posset; sed quando aliquan­ tulum recedit, tunc exhalatio resolvitur ct fit mediocris; et caliditas etiam est mediocris, ita quod aquae congelatae liquescunt; et ter­ ra, dum exsiccatur tum a caliditate solis tum a caliditate intrinseca, quasi turgescit, et dum multiplicatur humiditas resoluta, exhalat; et sic generantur venti. 196 16]. Secundo ibi [203]; Nocte autem deficiunt etc., ostendit causam quare nocte deficiunt etesiae. Et dicit quod hoc ideo ac­ cidit, quia frigiditas noctium congelat humo­ res liquescentes, ut sic exhalatio cesset. Ma­ nifestum est enim quod neque id quod est congelatum exhalat, neque siccum non ha­ bens humiditatem; sed siccum habens humiditatem calefactum exhalat. Et ideo neque in maxima propinquitate solis flant etesiae, (7) n. i. (8) n. sq. (9) n. 7. L. Π, 1. ix propter desiccationem; neque in noctibus, propter congelationem. Licet etiam huius possit assignari alia ratio : quia scilicet in nocte sol maxime distat a nobis, et ideo exhalationem elevare non potest. 197 [7], Deinde cum dicit [204]: Dubi­ tant autem quidam etc., movet dubitationem circa praedelerminata. Et circa hoc tria facit: primo movet dubi­ tationem [204]; secundo solvit, ibi [205]: Habet autem non irrationabiliter (10) etc.; tertio excludit quoddam quod videtur solu­ tioni contrarium, ibi [206]: Auster autem ab aestiva (X1) etc. Dicit ergo primo [204] quod quidam dubi­ tant quare sic venti boreales continue flant post solstitium aestivale, et noti, idest austri, non sic flant post solstitium hiemale. Videtur enim quod, sicut post appropinquationem so­ lis ad polum septentrionalem, flant venti ex illa parte, ita post appropinquationem solis ad polum contrarium, deberent flare venti ex parte opposita. 198 [8]. Deinde cum dicit [205]: Habet autem non irrationabiliter etc., solvit praedi­ ctam dubitationem. Et dicit quod opposito tempore fiunt quidam venti qui vocantur leu­ conoti, sic dicti quia in sereno flant (nam leucos in graeco album significat); sed non sic fiunt continui, sicut etesiae boreales, et ideo, quia latent, latentia causât praedictam dubitationem. Causa autem quare non flant continue, est ista. Quia boreas flat a locis qui sunt sub polo arctico, in quibus est abun­ dantia aquarum et nivium; quae quidem li­ quefiunt a sole magis post versiones aestivas quam in primis versionibus, licet tunc sol maxime appropinquet nobis; et ideo post aestivas versiones, et non in ipsis versionibus flant etesiae. Ita etiam maxime suffocationes caliditatum fiunt, non quando sol maxime appropinquat nobis, qui sumus in parte se­ ptentrionali; sed post est maior calor, pro­ pter continuationem calefactionis in longo tempore. Primo enim, quando sol accedit versus tro­ picum, invenit materiam dispositam : sed paulatim dominando in ipsam, magis imprimit effectum suum postquam incipit recedere, cum tamen adhuc sit prope. Et ideo post or­ tum Canis, in diebus scilicet canicularibus, est maior calor quam ante solstitium vel in ipso solstitio. Et magis etiam tunc liquefiunt ct aquae et nives: et ideo tunc plures fiunt ex­ halationes, et magis flant venti. Sed verum est quod in ipso solstitio, quando est magis prope, magis exsiccat, ut supra (12) dixit, et magis disponit materiam ad exhalationem : sed exhalatio maior fit post ortum Canis; et tunc flant etesiae continue. Et similiter post (10> n. sq. (11) Lect. sq. (12) n. 5. — 505 — L. II, 1. ix METEO ROLOG1COR U M versiones hiemalis flant ornithiae, dictae ab ave vel gallina: quia oriente aliqua constel­ latione Avis flant, sicut etesiae post ortum Canis (has autem ornithias supra dixit leuco­ notos). Et dicit quod ornithiae sunt debiles, quia sunt minores: et tardius flant quam ete­ siae; incipiunt enim flare septuagesimo die post versionem hiemalem, quasi circa prin­ cipium veris. Et hoc ideo, quia necesse est quod sol multum elongetur et minus invalescat, et non totaliter exurat regionem illam ex qua flant venti australes, ut possint aliquae exhalatio­ nes elevari ad generationem ventorum. Et 198 haec est ratio quare non continue flant : quia quaedam humiditates in superficie terrae existentes et debiles, exhalant ex illa parte ter­ rae, sole sic elongato, ex quibus non potest generari continuus ventus; aliae autem humi­ ditates, quae sunt magis congelatae, indigeni maiori caliditate ad hoc quod exhalent; cum scilicet caliditas quam tunc exhibet sol, sit parva, quia sol est distans. Et ideo isti venti non continue, sed interpolate flant, donec ite­ rum post versiones aestivas flaverint etesiae ex parte septentrionis : huiusmodi enim venti aquilonares magis habent aptitudinem ut con­ tinue flent, propter supradictam causam. — 506 —’ METEQROLOGICORUM L. IL L x LECTIO X. [nn. 199-204; (206-212)]. Ostenditur quod auster non flat a polo antarctico, sed a loco qui est sub tropico aestivo. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 362a31 - 363a20) (Capui V) 206. Auster autem ab aestiva versione flat, j et non ab altera Ursa. 207. Duabus enim existentibus decisioni­ bus possibilis habitari regionis, hac quidem ad superiorem polum qui se­ cundum nos, hac autem ad alterum ct ad meridiem, et utraque existente ve­ lut tympano. Talem enim figuram ter­ rae excidunt quae ex centro ipsius ductae lineae, et faciunt duos conos, hunc quidem habentem basim tropi­ cum, hunc semper manifestum, verti­ cem autem in medio terrae. Eodem autem modo ad inferiorem polum alii duo coni terrae excisiones faciunt. Hae autem habitari solae possibiles: ct neque ultra versiones; umbra enim non utique esset ad arctum; nunc au­ tem inhabitabilia prius fiunt loca, an­ tequam subdeficiat aut permutetur umbra ad meridiem: quaeque sub Ursa a frigore inhabitabilia. Fertur autem et Corona secundum hunc mo­ dum: videtur enim super caput facta nobis, cum fuerit secundum meridia­ num. 208. Propter quod et ridicule scribunt nunc periodos terrae: describunt enim cir­ cularem habitatam. Hoc autem est impossibile et secundum apparentia et secundum rationem. Ratio enim ostendit quod ad latitudinem quidem determinata est, circulo autem copu­ lari contingit propter temperantiam: non enim excedunt aestus est frigus secundum longitudinem, sed ad lati­ tudinem; quare, si non alicubi prohi­ bet maris multitudo, totum est pcrambulabilc. Et secundum apparentia circa navigationes et itinera. Multum enim longitudo differt a latitudine: quod enim ab Heracleis Columnis us­ que ad Indicum, eo quod ex Aethio­ pia ad Maeotidem et ad extrema Scvthiae loca, plus quam quinque ad tria secundum magnitudinem est. si quis — 5°7 navigationes ratiocinetur et vias ut contingit accipere talium certitudines. Et quidem ad latitudinem usque ad inhabitabilia scimus habitatam (hic quidem enim propter frigus non iam habitant, hic autem propter aestum): quae autem extra Indicum ct Colum­ nas Heracleas, propter mare non vi­ dentur copulari propter continuam esse omnem habitabilem. 209. Quoniam autem similiter habere ne­ cesse locum quendam ad alterum po­ lum. sicut quem nos habitamus ad eum qui super nos. palam quod proportionaliter habebunt aliaquc et ven­ torum existentia. Quare, quemadmo­ dum hic boreas est, ct illis ab illa quae ibi Ursa aliquis ventus sic exi­ stens, quem nihil possibile pertingere huc: quoniam neque boreas idem in eam quae hic habitationem omnem est. Est enim velut apogeios spiritus borealis, donec boreas iste in eam quae hic habitationem flet. Sed quia habitatio ista posita est ad arctum, plurimi boreae flant. Tamen et istic deficit, et non potest longe pervenire: quoniam circa id quod extra Libyam mare australe, quemadmodum hic bo­ reae et austri flant, sic ibi euri et ze­ phyri succedentes continui semper flant. Quod quidem igitur auster non est ab altero polo flans ventus, palam. 210. Quoniam autem neque ille qui ab hiemali versione. Oportebit enim uti­ que alium ab aestivali esse versione; sic enim proportionale assignabit: nunc autem non est; unus enim solus videtur flans ex inde locis. Quare ne­ cesse est eum qui ab exusto loco flan­ tem ventum esse austrum. 211. Ille autem locus, propter solis vicinantiam, neque habet aquas neque pa­ scua, quae propter liquefactioncm fa­ cerent etesias. Sed quia multo maior est locus ille ct expansus, maior ct L. Π, I. x METEOROLOGICORUM amplior et magis verax ventus est au­ ster borea, et pertingit magis huc quam iste illuc. 199-200 212. Quae quidem igitur causa horum est ventorum, et quomodo se habeant ad­ invicem, dictum est. SYNOPSIS 1. Argumentum ct divisio textus. Ad excludendam difficultatem quae posset fieri contra solutionem datam num. 8 lectionis praecedentis, ostenditur in hac lectione quod auster flat nobis, non a polo antarctico, sed a loco qui est sub tropico Cancri. 2. Ad cuius intelligentiam, manifestatur dispositio terrae habitabilis. Et primo, ostenditur figuram eius esse sicut figura tympani. 3. Secundo, excluditur opinio eorum qui describunt terram habitatam a nobis quasi cir­ cularem. Manifestatur hoc esse impossibile et secundum rationem, et secundum signa appa­ rentia circa navigationes et itinera. 4. Ostenditur quod auster non flat a polo antarctico. Flat utique ab hoc polo aliquis ventus, sicut a polo arctico flat boreas: sed nequit ventus ille usque ad nos pertingere. 5. Ostenditur quod auster est ventus flans a tropico aestivo. 6. Assignatur vera causa vehementiae ct durationis austri, secundum opinionem Aristotelis. COMMENTARIUM S. THOMAE 199 Il |. Quia in solutione praedictae du­ bitationis posuerat quod venti australes non flant continue post hiemales versiones, sicut aquilonares post aestivas; et causa quam as­ signavit, supponebat quod venti australes non flarent a locis in quibus abundant aquae et nives; quod esset falsum, si auster flaret ab altero polo, quia etiam ibi abundat talis ma­ teria, ut supra (’) dictum est; ideo nunc in­ tendit ostendere quod auster non flat ab al­ tero polo, sed a loco qui est sub tropico aestivali (12). Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit [206]; secundo manifestat dis­ positionem terrae habitabilis, ut melius acci­ piatur quod intendit, ibi [207] : Duabus enim existentibus (3) etc.; tertio manifestat quod proponit, ibi [209] : Quoniam autem simili­ ter (4) etc. Dicit ergo primo [206] quod auster flat no­ bis ab aestiva versione, idest a loco qui est sub tropico aestivali, scilicet sub Cancro; et non ab altera Ursa, idest ab altero polo immanifesto nobis. Utitur autem tali modo lo­ quendi, quia polum arcticum, qui nobis ap­ paret, circumeunt constellationes Ursae, Ma­ ioris scilicet et Minoris. 200 [2], Deinde cum dicit [207]: Dua­ bus enim existentibus etc., ostendit disposi­ tionem terrae habitabilis. Et primo ostendit quod figura terrae ha­ bitabilis est sicut tympani. [207]; secundo au­ tem excludit opinionem contrariam quorundam, ibi [208] : Propter quod et ridicule (5) etc. (1) (2) (3) (4) (5) Lect. VII, n. 10. Cf. lect. praeced. n. 7. n. sq. n. 4. n. sq. Dicit ergo primo [207] quod duae partes sunt quae possunt habitari: una quidem quae est versus superiorem polum arcticum, in qua scilicet nos habitamus; altera vero est versus alterum polum, et est nobis ad me­ ridiem, sicut et nostra habitabilis est eis ad meridiem ipsorum. Sed utrum illa terra habi­ tetur, relinquit immanifestum. Utriusque ta­ men partis est figura ad modum tympani. Cuius imaginationem oportet sic accipere ex eis quae ponit. Manifestum est enim quod aliqua pars caelestis sphaerae est nobis semper apparens, scilicet a polo arctico usque ad aliquam quan­ titatem, quae tanto minor est, quanto ad po­ lum oppositum polo arctico aliquis magis ap­ propinquat. Alia autem pars est nobis sem­ per immanifesta, scilicet a polo contrario usque ad aliquam quantitatem, quae etiam tanto maior est, quanto est maior propinqui­ tas ad polum arcticum. Tn medio autem in­ ter utrumque polum est circulus aequinoctia­ lis, quem, intersecat zodiacus, declinans ad utramque partem. Ubi ergo zodiacus maxi­ me declinat ab aequinoctiali versus polum arcticum, est tropicus aestivalis, idest prin­ cipium Cancri: ubi autem maxime declinat versus polum occultum nobis, est tropicus hiemalis, idest principium Capricorni. Haec ergo est tertia pars caelestis sphae­ rae, quae est inter duos tropicos. Duae au­ tem aliae partes considerantur: una scilicet inter tropicum aestivalem et id quod est sem­ per nobis manifestum; alia inter tropicum hiemalem et id quod est nobis occultum de caelo. Et quia tota terra sphaerica est, et in centro caelestis sphaerae locata, necesse est quod sub singulis partibus sphaerae caelestis considerentur singulae partes sphaerae terre­ stris. Tn puncto igitur terrae qui est sub polo arctico, describatur A: in puncto vero qui 200-201 METEOROLOGICORUM est sub termino partis semper manifestae, describatur B; in puncto vero qui est sub aestivo tropico, describatur C; in puncto ve­ ro qui est sub hiemali tropico, describatur D: in puncto autem qui est sub termino par­ tis semper occultae, describatur E; in puncto autem qui est sub polo antarctico, describa­ tur F; in puncto autem qui est in centro ter­ rae, describatur Z; et producantur rectae li­ neae a centro terrae, scilicet in B et in C. [Lineae ZB et ZC] faciunt duos angulos cum linea ducta per superficiem terrae, quos angu­ los hic conos vocat. Et quia linea ducta per superficiem terrae est curva, eo quod terra est sphaerica, manifestum est quod duae praedictae lineae faciunt figuram tympani, descindentes superficiem terrae in figuram non circularem. Et hoc est, quod dicit: talem enim figuram, idest tympani, terrae habitabi­ lis excidunt duae lineae ductae ex centro ipsius, idest terrae; et faciunt duos conos, idest duos angulos, cum linea ducta per su­ perficiem terrae, hunc quidem habentem ba­ sim tropicum, idest existentem in basi in tro­ pico puncto, hunc vero semper manifestum, idest alium angulum apud terminum partis caelestis semper nobis manifestae; verticem autem, idest caput trianguli ZBC, cuius basis est BC, faciunt in medio terrae, idest in cen­ tro. — Et eodem modo ex alia parte versus inferiorem polum : quia illam partem exci­ dunt duae lineae ductae a centro, scilicet in D et in E. Et hae duae partes solae possunt habitari. Nam illa pars quae est inter duos tropicos, videtur inhabitabilis propter immensitatem ca­ loris : eo quod sol pertransit quasi directe super eam, et super summitatem capitis ha­ bitantium, si habitaretur. Aliae vero partes, quae sunt sub parte caeli semper manifesta et occulta nobis, prope utrumque polum, sunt inhabitabiles propter immensitatem frigoris ex distantia solis. Et quod illa pars quae est ultra tropicum aestivalem, non habitetur, ostendit quia, si habitaretur, non semper apud omnes homines versus polum arcticum habi­ tantes umbra fieret versus septentrionem. Si enim sol aliquando esset inter eos et septentrionem, fieret aliquando eis umbra ad meridiem, in oppositum scilicet solis; si au­ tem aliqui habitarent ultra tropicum aestivum, prope polum arcticum, tunc quando sol est in tropico aestivo, esset inter eos et polum arcticum; unde umbra tunc fieret eis versus meridiem. Sed hoc non invenitur ad loca ha­ bitabilia, quod deficiat umbra aut permutetur ad meridiem. Ibi quidem deficit umbra, ubi sol existit super summitates capitum, ut sic in nullam partem umbra fieri possit: ibi au­ tem umbra fit ad meridiem, ubi sol declinat magis ad septentrionem. Talia autem loca di­ cit esse inhabitabilia, quia etsi aliqui habi­ tent ibi, propter aliquam contemperandam aut aquarum aut montium, tamen rarae sunt habitationes et graves. L. II, 1. x Sicut autem praedicta loca inhabitabilia sunt propter nimium aestum, ita loca quae sunt sub constellatione Ursae, quae quidem pars caeli semper nobis apparet, sunt inhabi­ tabilia propter frigus, causatum ex distantia solis. Similiter (6) ergo pars ista terrae in qua nos habitamus, est inter utrumque circulum, scilicet inter eum qui transit per tropicum aestivalem, et eum qui terminat partem caeli semper nobis manifestam. Et hoc evidenter apparet ex hoc quod constellatio Coronae, quae quidem est inter utrumque dictorum cir­ culorum, fit nobis super summitatem capi­ tum, quando fuerit in circulo meridiano, id­ est in circulo qui transit per polos mundi et per punctum qui est supra caput nostrum. 201 [3]. Deinde cum dicit [208]: Propter quod et ridicule etc., excludit quorundam fal­ sam opinionem. Et dicit quod per praedicta apparet quod deridendi sunt describentes ter­ ram habitatam a nobis quasi circularem : hoc enim apparet impossibile et secundum ratio­ nem, et secundum signa apparentia. Ratio enim ostendit quod habitatio terrae determi­ natur secundum latitudinem, ex una parte ad loca inhabitabilia propter aestum, et ex alia parte inhabitabilia propter frigus. Sed quantum ad longitudinem posset copulari cir­ culus, ut tota pars terrae praedicta undique habitaretur, propter eius temperantiam : non enim invenitur excessus frigoris et caloris se­ cundum distantiam orientis et occidentis, se­ cundum quam longitudo terrae attenditur, sed secundum latitudinem, quae attenditur secun­ dum distantiam poli ad circulum aequino­ ctialem; eo quod in superficie maior dimen­ sio vocatur longitudo, minor vero latitudo, ab oriente vero in occidentem designatur to­ tus semicirculus, a polo autem arctico usque ad aequinoctialem circulum, quarta pars cir­ culi. Rationabiliter etiam distantia orientis et occidentis non diversificat calorem et frigus, quia per hoc non fit maior aut minor appro­ pinquatio ad viam solis, sicut fit per distan­ tiam latitudinis. Unde, nisi alicubi prohibe­ ret multitudo maris, totum esset perambulabile quod est ab occidente in orientem, et iterum ab oriente in occidentem, quia to­ tum videtur esse temperatum. Non tamen in­ venitur habitatum de terra, nisi secundum quantitatem semicirculi ab oriente in occiden­ tem : ad alium enim semicirculum prohibet accessum nobis multitudo maris. Sic igitur ratio ostendit sufficienter quod superficies terrae habitabilis non est circularis vel sphae­ rica. Et hoc etiam apparet per signa apparentia circa navigationes et itinera : quia multum differt secundum quantitatem longitudo a la­ titudine, et sic superficies terrae habitabilis non est sphaerica. Et quod multum differat, patet quia illud quod est a Columnis Hercu­ lis, quae sunt in ultimis partibus Hispaniae, (6) — 509 —· Sic? L. Π, 1. x METEOROLOG ICOR U Μ 201-204 rae habitabilem, sed nec etiam in totam quasi in ultimo termino occidentis, usque ad istam habitabilem nostram pertingere potest; Tanaim (7) Indicum, quae est longitudo, plus est enim boreas ventus apogeios, quod non excedit secundum magnitudinem id quod est multum procedere potest. Sed propter hoc ab ultimis terminis Ethiopiae usque ad extre­ quod ista nostra habitabilis posita est ad ar­ ma Scythiae loca, quae est latitudo nostrae ctum, plurimi boreae flant nobis : sed sicut habitabilis, quam sit proportio quinque ad hic flant plurimi boreae et austri, ita et extra tria. Si quis ratiocinetur navigationes et iti­ mare Libycum, quod est ad austrum, flant nera, prout convenit, talium distantiarum ac­ plurimi euri et zephyri. Sic igitur manifestum cipiet certitudinem. Sed in hoc differt secun­ est quod auster non flat ab alio polo. dum longitudinem et latitudinem, quia sci­ mus totum illud quod est habitabile de terra 203 [5]. Deinde cum dicit [210]: Quo­ secundum latitudinem, esse habitatum usque ad niam autem neque ille etc., ostendit quod loca inhabitabilia, quae non habitantur vel non flat a tropico hiemali. Quia si auster fla­ propter frigus vel propter aestum : sed non ret a tropico hiemali, alium oporteret dare ita est de longitudine, quia id quod est circa ventum qui flaret a tropico aestivali, cum ista terminum Indicum ex parte orientis, et quod duo loca sibi proportionaliter correspondeant. est circa Columnas Herculis ex parte occiden­ I Sed hoc non contingit: solus enim unus ven­ tis, non videntur posse copulari adinvicem, tus flat nobis ex illa parte. Quare necesse est ut sit reditus ex alia parte, et sic tota ista quod auster sil ventus flans a tropico aesti­ portio terrae sil habitabilis continue, quia vali, ubi est exusta regio. impeditur accessus propter mare. Onde non 204 [6]. Deinde cum dicit [211]: Ille au­ est nobis certum, utrum aliqui habitent ibi tem etc., quia supra (,n) assignaverat causam vel non. vehementiae boreae et austri, supponendo 202 [4J. Deinde cum dicit [209]: Qtwquod flant a duobus polis oppositis, secundum niam autem similiter etc., ostendit proposi­ aliorum opinionem, quae supra (u) impugna­ tum de principio austri. ta est; ideo hic ostendit veram causam ve­ Et circa hoc tria facit: primo ostendit hementiae austri, secundum opinionem pro­ quod auster non flat ab altero polo [209]; se­ priam. Dicit ergo quod licet in illo loco, id­ cundo quod non flat a tropico hiemali, sed est sub tropico aestivali, non sit multa ma­ aestivo, ibi [210]: Quoniam autem neque teria fumans, sicut est circa polum, quia pro­ ille (8) etc.; tertio ostendit causam vehemen­ pter vicinantiam solis non sunt ibi multae tiae austri, ibi [211]: Ille autem (9) etc. aquae, neque pascua, idest loca herbosa et Dicit ergo primo [209] quod sicut ista pars humida, ex quibus possint pervenire etesiae, terrae in qua habitamus, se habet ad polum idest venti continui; tamen ad illum locum, arcticum, ita etiam necesse est quod aliqua propter cius magnitudinem, congregatur ex alia se habeat ad polum oppositum. Unde diversis regionibus materia austri; qui propter oportet quod proportionabiliter sit ibi flatus magnitudinem locorum ex quibus per longum ventorum sicut et hic. Unde sicut flat boreas tempus adunata est materia eius in magna a polo arctico, ita ibi flat aliquis ventus a abundantia, est ventus magis stabilis et fortis polo opposito (quem nominat aliam Ursam). quam boreas. Et ex consequenti magis durare Sed ille ventus qui flat ab alio polo, non po­ potest, et pertingere ad locum boreae, quam test pertingere huc: quia boreas non solum boreas possit pertingere illuc, idest ad locum non potest pertingere ad aliam partem ter­ austri. (7) terminum? Cf. infra. (8) n. sq. (9) n. 6. (10) Lect. VII. n. 10. (11) n. 4. ANIMADVERTENDA Hic explicit expositio S. Thomae. Continuatio habetur pag. 584, App. II. — 510 — APPENDIX 1 EXPOSITIONIS D. THOMAE AQUINATIS IN LIBROS ARISTOTELIS DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE CONTINUATIO PER IGNOTUM AUCTOREM E SANCTI ALBERTI MAGNI COMMENTARIO PRAESERTIM COMPILATA LIBER L LECTIO XVIII. Quare et quo ordine sit tractandum de mixtura, de agere et pati, et de tactu - Determinatur definitio tactus. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 322bl - 323a34) Caput VI 119. (43) Quoniam autem oportet primum de materia et de vocatis elementis dicere, sive sint, sive non; et utrum sempiternum unumquodque, an vero aliquo modo generetur; et si generatur, utrum ex invicem generentur omnia eodem modo, an eorum unum primum sit, necesse est itaque prius de his dicere, de quibus indeterminate dicitur nunc. 120. Omnes enim qui et elementa generant et quae ex elementis, segregatione utuntur et congregatione et facere et pati. Est autem congregatio mixtura. Quomodo autem misceri dicimus, nondum determinatum est ma­ nifeste. Sed nec alterari possibile, nec segregari et congregari, nullo faciente aut patiente. Etenim plura elementa facientes generant in faciendo ct pa­ tiendo. Quamvis ex uno necesse est dicere factionem, et hoc recte dicit Diogenes: quoniam si non essent ex uno omnia, nec esset facere et pati adinvicem; verbi gratia calidum infri­ gidari et hoc calefieri rursus: non enim caliditas et frigiditas transmutan- i ' ! | I ; I I 1 | i ' tur adinvicem, sed manifestum quo­ niam subiectum. Quapropter in qui­ bus facere est et pati, necesse est ho­ rum unam subiectam esse naturam. Omnia igitur talia esse dicere non ve­ rum: sed in quibus est, quod adinvi­ cem sunt. Sed si de facere et pati et mixtura videndum, necesse est et de tactu; non enim facere haec et pati possunt proprie, quae non possibile adinvicem tangere, nec non tangentia adinvicem qualitercumque contingit misceri primum. Quapropter de tri­ bus his est determinandum, quid ta­ ctus, quid mixtura et quid factio. Principium autem accipiamus hoc. Necesse enim est ut quibuscumque rebus inest mixtio, sese mutuo tan­ gere possint; et si aliquid facit, hoc autem patitur principaliter, et his si­ militer. Ideo primo dicendum est de tactu. 121. (44) Fere quidem igitur, ut et aliorum nominum unumquodque dicitur mul tifariam, et haec quidem aequivoce. haec autem altera ab alteris et prio­ ribus, sic habet et de tactu. — 5IT — APP. I, L. Ι,Ι.χνπι DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 122. Sed tamen principaliter dictum existit in habentibus positionem. Positio au­ tem quibus et locus: etenim in ma­ thematicis similiter assignandus est tactus et locus, sive est separatum unumquodque eorum, sive alio modo. 123. Si igitur est, ut determinatum est prius, tangere ultima habere simul, haec utique se tangunt adinvicem, quaecumque determinatas magnitudi­ nes et positionem habentia simul ha­ bent ultima. 124. Quoniam autem positio iisdem qui­ dem in quibus et locus existit, loci autem differentia prima sursum ct deorsum et talia oppositorum: om­ nia ad se invicem tangentia gravita­ tem utique habent aut levitatem, aut ambo aut alterum. Talia autem pas­ siva et activa: quapropter manifestum est quoniam haec tangere nata sunt adinvicem, quorum divisis magnitudi­ nibus simul ultima sunt, existentibus motivis et mobilibus adinvicem. 125. (45) Quoniam autem movens non si­ militer movet quod movetur, sed hoc quidem necesse est motum et ipsum movere, hoc autem immobile ens, ma­ nifestum quoniam et de faciente di­ cemus similiter: etenim movens face­ re aliquid inquiunt, et faciens move­ re. Sed tamen differunt et oportet de­ terminare; non enim possibile est et 119-120 movens omne agere, si faciens oppo­ nimus patienti. Hoc autem in omni­ bus in quibus est motus passio. Pas­ sio autem est, secundum quam altelatur solum; verbi gratia calidum et album; sed movere amplius quam agere est. Illud igitur manifestum quoniam est quidem ut motiva im­ mobilia tangunt, est autem ut non. 126. Sed determinatio tangere universaliter quidem, quod est positionem haben­ tium, et hoc quidem motivo, hoc au­ tem mobili, adinvicem autem motivo et mobili, in quibus existit agere et pati. Est quidem igitur, ut in mul­ tum tactum quod tangit tangens: ete­ nim movent mota omnia fere, quae in conspectu nostro, quibus necesse est et videtur tactum tangere quod tangit. 127. Est autem ut aliquando inquimus mo­ vens tangere solum id quod movetur, quod tangitur autem non tangere id quod tangit; sed quia movent mota homogenca, necesse videtur esse quod tangitur tangere. Quapropter, si quid movet immobile ens, illud quidem tangit quod movetur, illud autem non; inquimus enim aliquando tristantem tangere nos sed nos non eum. De tactu quidem igitur in naturali­ bus determinatum sit hoc modo. COMMENTARIUM 119 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de generatione et corruptione in com­ muni, et dc aliis sequentibus, scilicet de aug­ mentatione et alteratione, incipit determinare de quibusdam quae ad haec requiruntur. Et primo dat intentionem suam; secundo prose­ quitur intentum, ibi : Fere quidem f1) etc. Circa primum duo facit: primo determinat intentionem suam; secundo ostendit necessi­ tatem suae intentionis, ibi : Omnes enim qui et elementa (2) etc. Dicit ergo primo quod, cum oporteat di­ cere de materia circa quam est transmutatio elementorum; et de ipsis elementis, secundum contrarietates quae sunt in eis : utrum scilicet sint aut non; et utrum unum eorum sit sempi­ ternum et intransmutabile, sicut supra dicit Empedocles, aut generantur; et si generantur, qualiter generantur: utrum scilicet generantur adinvicem aut moventur, aut est aliquod prin­ cipium eorum, ex quo generantur, et in quod resolvuntur, sicut diversi dixerunt, ut Demo­ critus atomos, Anaxagoras infinita secundum speciem; quia, inquam, illa determinare debe­ to n. 3. (2) n. sq. mus, oportet prius determinare de quibus­ dam antecedentibus ad illa, de quibus dicitur indeterminate nunc; quod quidem potest du­ pliciter intelligi : uno modo, quod philosophi sui temporis indeterminate et insufficienter di­ xerunt de ipsis, alio modo, quia de generatio­ ne indeterminate et confuse dictum est de ipsis. 120 [2|. Deinde cum dicit: Omnes enim qui et elementa etc., ostendit necessitatem determinandi, dicens quod omnes philosophi tangentes elementa vel ex elementis generata, utuntur congregatione et segregatione. Quae enim ex elementis generatur, ex congregatione elementorum generantur, quae vero corrum­ puntur, ex segregatione elementorum corrum­ puntur; quae etiam dicebant agere et pati ad­ invicem. Cum ergo congregatio sit quaedam mixtura, oportet de mixtura determinare. Qualiter enim fiat mixtio et quid sit, non est adhuc manifeste determinatum. — Cum au­ tem nec alteratio nec congregatio vel segre­ gatio possint fieri sine actione et passione, oportet prius determinare de actione et pas­ sione. Illi enim qui ponunt plura principia, dicunt esse generationem per actionem et passionem elementorum adinvicem. Similiter — 512 — 120-125 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE et illi qui ex uno materiali principio dicunt alia fieri, necesse habent ponere agere et pati. Ideo recte dixit Diogenes, cum dixit quod, nisi ex uno materiali principio fierent omnia, impossibile esset aliqua adinvicem transmu­ tari. Aliter enim non posset calidum frigefieri, nec frigidum calefieri, nisi subesset una ma­ teria: impossibile est enim quod frigiditas sit caliditas, vel e converso; sed oportet quod habeant unum commune subiectum, per quod possint adinvicem transmutari. Quapropter quae agunt et patiuntur adinvicem, necesse est habere unam subiectam materiam, quae sit susceptiva contrariorum. Non tamen om­ nia agentia et patientia sunt talia, scilicet ha­ bentia unam materiam, sed solum illa quae agunt et patiuntur adinvicem. Sunt enim ali­ qua quae agendo non patiuntur, sicut sub­ stantiae separatae, et corpora caelestia; quae scilicet corpora, licet patiantur, utpote quae moventur, tamen non patiuntur ab his quae moventur ab eis. — Ulterius autem, cum mixtio et facere et pati non possint fieri sine tactu (nam ea quae adinvicem non se tan­ gunt, non possunt adinvicem agere et pati), ideo determinando de ipsis oportet de tactu tractare. Inter ista autem tria prius determinandum de tactu, quia tactus prior est: sequitur enim ad ista duo, sed non e converso. Necesse enim est quod ista quae miscentur, adinvicem se tangant, sed non convertitur. Similiter si aliquid agit et patitur ab eo, necesse est etiam quod ista se tangant, sed non convertitur. Cum ergo primum sit, a quo non convertitur consequentia, primum inter tria dicendum de tactu. 121 [3J. Deinde cum dicit: Fere quidem igitur etc., prosequitur intentum. Et circa hoc tria facit, secundum quod de tribus determi­ nat. Primo determinat de tactu; secundo de facere et pati, ibi : De facere et pati (34 ) etc.; tertio de mixtione, ibi : Reliquum autem vi­ dendum (*) etc. Circa primum duo facit: pri­ mo distinguit hoc nomen tactus; secundo in­ cipit agere de ipso, ibi : Sed tamen principa­ liter (56 ) etc. Dicit ergo primo, quod tactus dicitur mul­ tipliciter, sicut fere unumquodque aliorum nominum : quaedam enim dicuntur aequivoce, quaedam analogice et transumptive, sive metaphorice; ita etiam tactus dicitur proprie et transumptive. Dicit autem fere, quia forte non omnia dicuntur multipliciter. 122 [4], Deinde cum dicit: Sed tamen etc., prosequitur de tactu: et primo de tactu proprie sumpto; secundo de tactu sumpto transumptive, ibi : Est autem ut aliquando (®) etc. Circa primum duo facit: primo investi­ (3) (4) (5) (6) Lcct. sq. Lect. XXIV. n. sq. n. 9. APP. 1, L. I 1. xviii gat definitionem tactus; secundo investiga­ tam concludit, ibi: Sed determinatio (7) etc. Circa primum ponit conditiones quae re­ quiruntur ad tactum. Est autem tactus, ut infra ponet, in habentibus positionem, quo­ rum ultima sunt simul, moventibus et mo­ tis, activis et passivis adinvicem. Primo ergo manifestum supponit concludens primam con­ ditionem, dicens quod tactus proprie et prin­ cipaliter dictus est in habentibus positionem. Positio autem non est nisi in habentibus locum. Et ideo cum mathematica habeant positionem, sive sint separata secundum rem sive secundum rationem tantum, ha­ bent etiam locum. Nam sicut dicit Com­ mentator super loco isto, licet mathematica abstrahantur ab aliis accidentibus, scilicet a motu et materia, impossibile est tamen ea imaginari sine loco, cum corpus naturale non sil in loco nisi secundum suas dimensiones, et non per alia accidentia. Locus ergo insepa­ rabilis est a mathematicis corporibus. Ipsis tamen non convenit locus et tactus nisi per quandam similitudinem ad naturalia. Nulla enim vere sunt in loco, nisi naturalia secun­ dum esse accepta; in quibus sunt mathemati­ ca secundum esse suum : et ideo etiam in ipsis habent locum et tactum. Nec accipiun­ tur hic secundum abstraclionem ab esse, quia talis consideratio non est naturalis, sed ma­ thematica; et ideo locus et tactus convenit eis, secundum quod talia, per posterius. 123 |5|. Secundo ibi: Si igitur est ut de­ terminatum etc., ponit secundam conditio­ nem, dicens quod si ita est, ut dictum est in V Physic., quod tangere est habere ultima simul, illa se tangunt quae habent determi­ natas magnitudines et positionem, et quo­ rum ultima sunt simul. Et inest secunda con­ ditio, scilicet habere ultima simul. 124 [6], Tertio ibi: Quoniam autem po­ sitio etc., investigat tertiam conditionem, sci­ licet quod tactus est in moventibus et motis, dicens quod positio est in habentibus locum; et quia primae differentiae loci sunt sursum ei deorsum ut dicitur in II de Caelo, necesse est ut quae se tangunt, sint sursum aut deor­ sum. Ideo quae se tangunt, sunt gravia aut levia : aut ambo, sicut elementa media, quae sunt gravia et levia secundum diversos re­ spectus ut dicitur in IV de Caelo, aut alte­ rum eorum, sicut extrema, quorum alterum est simpliciter grave, et alterum simpliciter leve. Omnia autem talia dum tangunt se, agunt et patiuntur adinvicem. Quapropter concludit manifestum esse quod illa proprie se tangunt, quorum diversae sunt magnitu­ dines, et simul habent ultima, quae movent et moventur adinvicem per virtutem illorum ultimorum. 125 [7|. Quarto ibi: Quoniam autem movens etc., investigat quartam conditionem, quae est quod tactus est in activis et passi(7) — 5B — n. 8. APP. I, L. I. I. xvni DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE vis. Et dicit, quia non omne movens move­ tur, sed quoddam est movens motum, quod­ dam autem movens immobile (et hoc dupli­ citer: aliquid enim simpliciter nullo modo movetur, sicut movens primum, aliquod au­ tem movens non movetur a moto, licet mo­ veatur ab aliquo), secundum quorundam exi­ stimationem agens etiam invenitur in istis duobus modis: quia quidam dicunt quod actus moventis est quoddam facere, et e converso quod actus facientis est quoddam movere. Quod tamen falsum est: differunt enim movens et faciens; quorum differentiam oportet nos determinare. Si enim nos dici­ mus quod faciens opponitur secundum suam speciem patienti, tunc, cum contraria nata sint fieri circa idem, oportet quod faciens pa­ tiatur cum tangat ipsum. Haec autem sunt quibus motus est passio, idest quae movendo patiuntur secundum alterationem aliquam. Alteratio autem sola est secundum passiones, idest passibiles qualitates, ut secundum cali­ dum vel frigidum. Cum ergo calidum contrarietur frigido, et album nigro, et sic in aliis, duo possunt concludi: primum scilicet, quod agens et patiens habent contrarias qua­ litates; secundum est quod, cum non omne movens sit tale, non omne movens est agens. In plus ergo erit movere quam agere. Ex his ergo quae dicta sunt concludit co­ rollarium quoddam, dicens quod moventia immobilia tangunt ipsa mobilia; est autem ut sic, est autem ut non sic: quia tangunt per ultimum virtutis egredientis ab esse eorum, sed non tangunt per ultimum suae quantitatis tantum. Quia si sunt immobilia simpliciter, ut substantiae separatae, non habent ulti­ mum; si vero sint ab his quae movent, im­ mobilia, sicut astra non moventur a terra quam movent, et tunc non habent ultima si­ mul cum ultimis illorum quae moventur. — Ad evidentiam illorum quae hic dicuntur ' ' j I i 125-127 considerandum est, quod agens sive faciens potest sumi dupliciter. Uno modo commu­ niter, prout scilicet virtus alicuius procedit quocumque modo in id quod subiicitur sibi: et hoc modo superius est ad movens. Alio modo potest sumi naturaliter sive physice: et hoc modo in minus est quam movens, et opponitur secundum suam speciem patienti. 126 [8]. Deinde cum dicit: Sed determi­ natio tangere etc., concludit investigatam de­ finitionem tactus, dicens quod determinatur vel definitur ipsum tangere universaliter, quod est in habentibus positionem, moven­ tibus et motis, a se invicem activis et pas­ sivis. Et ex hoc concludit ulterius quoddam corollarium, quod frequentius et fortius di­ citur esse tactum omne agens naturale quod tangendo tangitur: quia fere omnia quae sunt in conspectu nostro circa locum activo­ rum et passivorum, movent mota, in quibus necessario videtur esse tactus. 127 [9|. Deinde cum dicit: Est autem etc., determinat de tactu improprie dicto, di­ cens quod sicut inquimus. idest dicimus, quoddam est movens quod solum tangit id quod movetur, sed id quod tangitur, scilicet ipsum motum, non tangit tangens, idest mo­ vens. Et in talibus est tactus improprie sum­ ptus; et ista sunt quae non sunt unius gene­ ris physici. Sed illa quae sunt hotnogenea, id­ est unius generis naturalis, mota movent; et in talibus necesse est quod tactum, tangat tangens. Et si est aliquod movens immobile, tangit id quod movetur, sed non tangitur ab eo. Et est simile sicut inquimus, idest dici­ mus, aliquando, quod contristans tetigit nos, et nos non tetigimus contristantem : ut quan­ do aliquis dicit verbum iniuriosum, unde contristamur, sed nos non tetigimus contristan­ tem. — Ulterius epilogat, dicens quod de tactu in naturalibus dictum est hoc modo. 5H — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. E I.xjx LECTIO XIX. Opiniones contrariae circa habitudinem mutuam agentis et patientis; assi­ gnatur causa contrarietatis - Agens et patiens esse similia genere et diversa specie probatur. TEXTOS ARISTOTELIS (Bekker 323bl - 324a24) Caput VII 128. (46) De facere et pati dicendum deinceps. Suscepimus enim a prioribus subcontrarios inter se sermones. Mul­ ti quidem enim hoc concorditer di­ cunt, quod simile quidem a simili omne impassibile est, propterea quod non magis activum aut passivum est alterum altero (omnia enim similiter insunt eadem similibus), dissimilia au­ tem et differentia facere et pati ad­ invicem sunt innata. Etenim quando minor ignis a maiori corrumpitur, propter contrarietatem hoc inquiunt pati: contrarium enim esse multum pauco. 129. (47) Democritus autem ultra alios sin­ gulariter dixit solus. Inquit enim idem et simile esse faciens et patiens, quia altera et differentia non contin­ git pati abinvicem; sed si altera existentia faciunt aliquid adinvicem, non secundum quod altera, sed secundum quod idem aliquid sunt, sic hoc ac­ cidere eis. Quae dicuntur igitur haec sunt. 130. (48) Videntur autem hoc modo di­ centes subcontrarios dicere sermones. Causa autem contradictionis est quod, cum totum inspexisse debuissent, par­ tem tantum aliquam utrique dixerunt: simile enim et omnifariam omnino indifferens rationabile est non pati a simili nihil; quid enim magis alterum erit activum quam alterum? Sed si a simili aliquid pati possibile, et ipsum a seipso. Quamvis his ita se habentibus nihil utique erit nec incorruptibile neque immobile, si simi­ le secundum quod simile activum. Ipsum enim seipsum movebit omne, (49) et omnifariam alterum et nulla­ tenus idem similiter. Neque enim pa­ tietur albedo a linea aut linea ab albedine, praeterquam secundum acci­ dens, puta si accidat albam sive ni- , 1 I I gram esse lineam: non exterius enim seipsa a natura faciunt, quaecumque neque contraria neque ex contrariis sunt. 131. (50) Sed quoniam non quodcumque natum est pati et facere, sed quae­ cumque aut contraria sunt aut con­ trarietatem habent, necesse ct patiens et faciens genere quidem simile esse et idem, specie autem dissimile et contrarium: natum est enim corpus a corpore, sapor autem a sapore, color autem a colore pati, universaliter au­ tem homogeneum ab homogeneo. 132. (51) Huius autem causa quoniam con­ traria in eodem genere omnia; faciunt autem et patiuntur contraria abinvi­ cem. Quapropter necesse est qualiter quidem esse eadem faciens et patiens, qualiter autem altera et dissimilia ab­ invicem. Quoniam autem faciens et patiens genere quidem eadem et si­ milia sunt, specie autem dissimilia, talia autem contraria, manifestum quoniam passiva et activa sibi invi­ cem sunt contraria et media: etenim universaliter generatio et corruptio in his. Et ideo rationabile iam ignem calefacere et frigidum infrigidare, et universaliter faciens assimilare sibi ipsi patiens; faciens enim et patiens contraria sunt et generatio in contra­ rium. Quapropter necesse est patiens in faciens transmutari: sic enim in contrarium generatio erit. 133. (52) Et secundum rationem autem non eadem dicentes, ambos tamen est tan­ gere naturam. Dicimus enim pati quandoque subiectum, verbi gratia sa­ nari hominem et calefieri et infrigi­ dari et alia eodem modo, quandoque autem calefieri frigidum, sanari au­ tem laborans: ambo autem sunt vera. Eodem modo et de faciente; quando­ que enim hominem inquimus calefa- __ 5j5 _ 35 — De Caelo et Mundo. APP.I, L. 1,1. xix DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE cere, quandoque autem calidum; est quidem enim ut materia patitur, est autem ut contrarium. Ad id quidem [128-131 igitur respicientes idem oportere ha­ bere existimaverunt faciens et patiens; ad alterum autem, contrarium. COMMENTARIUM 128 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de tactu, quod est unum de tribus ne­ cessariis ad principale propositum, hic incipit determinare de facere et pati. Et est rectus ordo: quia sicut tactus praecedit actionem et passionem, eo quod agentia et patientia ne­ cesse est quod adinvicem se tangant, ita age­ re et pati praecedit mixtionem, eo quod ad mixtionem necesse est quod aliquid agat et aliquid patiatur ut infra dicetur; et ideo ante mixtionem determinat de agere et pati. Circa hoc duo facit: primo determinat de agere et pati; secundo de modis agendi et patiendi, ibi: Quomodo autem contingat (') etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quae et qualia sunt activa et passiva; secundo deter­ minat de modis eorum, ibi : Eodem modo su­ scipiendum est (12) etc.; tertio ostendit ad quas causas ipsa activa et passiva reducantur, ibi: Est autem factivum causa ut unde prin­ cipium (3) etc. Circa primum tria facit: pri­ mo ponit opiniones aliorum de ipso facere et pati; secundo manifestat, ostendendo cau­ sas contrarietatis ipsius, ibi: Videntur autem hoc modo (4) etc.; tertio ponit opinionem suam, ibi: Sed quoniam non quodcumque natum est (5). 129 [2]. Circa primum ponit unam opi­ nionem, dicens quod postquam determinatum est de tactu, dicendum est de facere et pati. Prius tamen videndum est quid de ipso di­ xere priores philosophi; videntur enim eorum opiniones de facere et pati esse contrariae. Nam multi concordaverunt in hoc, quod ea quae agunt et patiuntur adinvicem, necesse est penitus esse dissimilia. Cuius rationem as­ signabant, dicentes quod inter similia unum non habet magis rationem agentis quam aliud, nec e converso; unde non habet magis ratio­ nem patientis quam aliud; omnia enim haec, scilicet agere et pati, similiter eodem modo insunt his quae sunt similia. Sed illa quae sunt dissimilia et differunt in formis et qua­ litatibus, nata sunt agere et pati adinvicem. Si quis autem obiiceret contra eos, dicens quod similia et agunt et patiuntur adinvicem, sicut multus sive magnus ignis corrumpit par­ vum ignem, quia sunt similes et unius natu­ rae: respondetur quod hoc non est propter similitudinem quam habent, sed est propter (1) (2) (3) (4) (5) Lect. xxr. Lect. sq. n. 1. ibid. n. 3. n. 4. n. 5. contrarietatem in quantitate ipsorum: ma­ gnum enim contrariatur parvo. 130 [3]. Secundo cum dicit: Democritus autem etc., ponit aliam opinionem, quae pri­ mae videtur esse contraria. Et est opinio De­ mocriti, qui in hac opinione fuit singularis et solus. Dixit enim quod agens et patiens est omnino idem et simile: quia quae sunt di­ versa et dissimilia, nec agunt nec patiuntur adinvicem. Sed si contingat quod aliqua di­ versa et dissimilia agant et patiantur adinvi­ cem, hoc non est inquantum diversa, sed in­ quantum aliquo modo sunt idem et similia. Haec ergo sunt quae accepimus ab antiquis de ipso facere et pati. 131 [4]. Deinde cum dicit: Videntur au­ tem hoc modo etc., manifestat primas opi­ niones ostendendo causam contrarietatis in ipsis, dicens quod antiqui philosophi viden­ tur dicere subcontrarios sermones; qui ideo dicuntur subcontrarii, quia quodammodo sunt veri, et quodammodo falsi: unde aliqua­ liter compatiuntur se adinvicem, sicut subcontrariae propositiones. Causa autem diver­ sitatis et contrarietatis istarum opinionum est, quia cum oporteat considerare naturam activorum et passivorum ex utraque parte, scilicet tam ex parte terminorum quam ex parte subiecti, sive tam ex parte materiae quam ex parte formae, quod idem est, consi­ deraverunt tantum unam partem; et ideo in parte verum dixerunt, et in parte falsum. — Primi enim qui dixerunt activa et passiva om­ nino dissimilia, consideraverunt ea tantum ex parte terminorum, sive formarum. Et in hoc bene dixerunt: quia non est conveniens quod omnino simile in materia et in forma, patia­ tur ab omnino sibi simili in materia et in for­ ma; quoniam sicut antiqui dicebant, nullum corpus est dignius agere in alterum quam al­ terum. Alia etiam ratione inducebantur ad hoc ponendum: quod si simile agit in simile, ubi maior est similitudo, magis ibi est ratio actio­ nis et passionis; sed cum nihil sit similius al­ teri quam idem sibi ipsi, idem a seipso pa­ tietur, et seipsum corrumpet: nihil ergo in­ corruptibile, nihil immobile erit. — Qui vero dixerunt activa et passiva esse similia, consi­ deraverunt ea solum secundum materiam. Et quantum ad hoc bene dixerunt: quia id quod est omnino alterum et nullatenus idem, non aget in alterum, nec patietur ab eo; impossi­ bile est enim quod ea quae non communicant in materia, agant et patiantur mutuo. Et po­ nit exemplum de linea et albedine : quae cum non communicant in materia, impassibilia -516- 131-134 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE sunt adinvicem; nisi forte per accidens adin­ vicem patiantur, sicut quando linea fit alba vel nigra. Et quod talia non sint adinvicem activa et passiva, patet ex hoc, quod illa quae non sunt contraria, nec ex contrariis, non faciunt seipsa adinvicem exterius a na­ tura, idest non transmutant se adinvicem vel corrumpuntur. Cum enim illud quod cor­ rumpitur vel generatur induat aliam formam, dicitur fieri exterius a natura, idest a forma quam prius habebat, quae dicitur natura, ut dicitur in II Physic. 132 [5]. Deinde cum dicit: Sed quoniam non quodcumque etc., ponit opinionem pro­ priam. Et circa hoc duo facit: quia primo ponit eam; secundo redit iterum super opi­ niones antiquorum ostendendo quod in parte bene dixerunt et in parte erraverunt, et cau­ sam erroris ipsorum, ibi: Et secundum ra­ tionem autem non eadem dicentes (6) etc. Di­ cit ergo quod, quia non quaecumque apta nata sunt agere et pati adinvicem, sed solum illa quae sunt contraria, vel habent contrarie­ tatem, necesse est quod agens et patiens in genere sint idem et similia, et diversa specie et contraria. — Et non sumitur hic genus lo­ gice: quia hoc modo alia corpora essent eius­ dem generis; sed sumitur genus naturaliter: et hoc modo omnia quae communicant in materia, sunt eiusdem generis. Quod autem activa et passiva sint talia, dupliciter probat. Primo per inductionem, di­ cens quod agens et patiens esse eiusdem ge­ neris ct diversa specie, patet inducendo in singulis. Corpus enim natum est pati a cor­ pore quod est eiusdem generis in substantia (si tamen communicent in materia : quod di­ co propter corpora caelestia, quae non habent eandem materiam cum inferioribus), sapor autem natus est pati a sapore, et color a co­ lore, quae sunt eiusdem generis in qualitate, et universaliter res eiusdem generis ab homogeneis, idest a rebus naturalibus eiusdem ge­ neris. 133 |6|. Secundo ibi: Huius autem cau(6) n. 7. APP. 1, L. 1,1. xiX sa etc., ostendit idem similiter sic. Quaecum­ que agunt et patiuntur adinvicem, sunt con­ traria; contraria autem sunt in eodem genere, ut probatur in X Metaphys.; ergo activa et passiva sunt in eodem genere; et ideo necesse est ipsa qualiter, idest quodammodo, esse si­ milia, quia eadem et similia genere, et quali­ ter, idest quodammodo, altera et dissimilia specie, ut dixerunt antiqui. Hanc autem ra­ tionem convertit de conclusione faciens alte­ ram praemissarum, hoc modo: illa quae sunt similia in genere et diversa specie, sunt contra­ ria; sed activa et passiva sunt talia; ergo sunt contraria; et etiam ipsorum media, quae ad extrema comparata, quodammodo contrariantur. Si ergo secundum istam viam poterit es­ se generatio et corruptio, quod fiunt solum per contraria, sic etiam ignis poterit calefa­ cere, et frigidum infrigidare, et universaliter faciens poterit sibi assimilare patiens, cum habeat unum commune subiectum susceptivum contrariorum : faciens enim et patiens sunt contraria, et faciens poterit transmutari in patiens, et e converso. Sic enim fit generatio et corruptio, scilicet de contrario in contra­ rium. 134 [7]. Deinde cum dicit: Et secundum rationem autem non eadem etc., redit ad praedictas antiquorum opiniones, ostendendo causam contrarietatis ipsorum (quod quidem supra licet idem fecerit, non sic tamen aper­ te manifestavit). Dicit ergo quod antiqui phi­ losophi sibi invicem contradicere videntur, non eadem dicentes, quia non habuerunt ean­ dem rationem, idest considerationem; utraque tamen pars tetigit naturam activorum et pas­ sivorum; vel secundum aliam litteram: ambo tetigerunt verum. Dicimus enim aliquando pati subiectum, sicut quando dicimus homi­ nem sanari vel calefieri vel infrigidari; et ideo Democritus solum respiciens ad subiectum, dixit activa et passiva esse similia : et in hoc bene dixit. Dicimus etiam aliquando et con­ trarium pati, sicut calidum frigefieri, et frigi­ dum calefieri; et ideo etiam alii solum termi­ nos intuentes, dixerunt ipsa activa et passiva esse omnino dissimilia. — 517 — APP. 1, L. I, l.xx DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 135 LECTIO XX. Diversitas et causa diversitatis agentium Ostenditur ad quas causas reducantur agens et patiens. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 324a24 - b24) (Caput VII) (53) Eodem modo suscipiendum est de facere et pati quo et de movere et de moveri. Dupliciter enim dicitur et movens; in quo enim est princi­ pium motus, videtur hoc movere (principium enim prima causarum), et rursus ultimum ad id quod movetur et generationem. Similiter autem et de faciente: etenim medicum sanare dicimus, et vinum. Primum igitur mo­ vens nihil prohibet in motu quidem immobile esse; in quibusdam autem est et necessarium; ultimum autem semper movere motum. In actione au­ tem primum quidem impassibile, ul­ timum autem et ipsum patiens. Quaecumque enim non habent ean­ dem materiam, faciunt impassibilia existentia, verbi gratia medicativa: ipsa enim faciens sanitatem nihil pa­ titur a sanato. Cibus autem faciens etiam ipse patitur aliquid: aut enim calefit, aut infrigidatur, aut aliud quid patitur simul faciens. Est autem me­ dicativa quidem ut principium, cibus I autem ultimum et tangens. (54) Quae­ cumque quidem igitur non in mate­ ria habent formam, haec quidem im­ passibilia sunt activorum, quaecum­ que autem in materia, passiva. Mate­ riam quidem enim dicimus omnes si- militer, ut ita dicam, eandem esse op­ positorum cuilibet, ut genus ens, po­ tens autem calidum esse praesente calefaciente et approximante necesse est calefieri; ideo, quemadmodum di­ ctum est, haec quidem activorum im­ passibilia, haec autem passibilia. Et quemadmodum in motione, eodem modo habet et in activis: illic enim primitus movens immobile, et in factivis primum faciens impassibile. 136. (55) Est autem factivum causa ut un­ de principium motus; cuius autem gratia, non activum. Nam sanitas non factivum est, nisi secundum meta­ phoram: etenim hoc quidem faciente quando existit, generatur aliquid pa­ tiens, habitibus autem praesentibus non amplius generatur, sed est iam; species autem et fines habitus quidam. 137. Materia autem secundum quod mate­ ria passivum. Ignis quidem igitur in materia habet calidum; si autem ali­ quid esset calidum separatum, hoc nihil pateretur. Hoc quidem igitur forsitan impossibile est separatum es­ se; si autem sunt quaedam talia, in illis utique erit verum quod dicitur. Quid quidem igitur facere et pati est et quibus insit, et quare, et quomodo, determinatum sit hoc modo. COMMENTARIUM 135 [1], Postquam Philosophus determi­ navit naturam activorum et passivorum, osten­ dendo quae et qualia sint, hic inquirit de modis eorum. Et primo distinguit agentia abinvicem; secundo assignat causam diversitatis ipsorum, ibi: Quaecumque enim non ha­ bent O etc. Dicit ergo primo, quod suscipiendum est (1) n. sq. quod facere et pati dicuntur multipliciter, ut movere et moveri; utrumque enim dicitur du­ pliciter sicut movens, quoniam in utroque est primum et ultimum. Td enim est primum movens, in quo est primum principium mo­ tus, quod verissime movere videtur : princi­ pium enim movendi est prima causa cau­ sarum, virtutem habens movendi a seipso, non ab alio. Ultimum autem movens est id quod movet per aliud, et post quod non est -5l8- 135-138 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE aliud movens, sed post ipsum est solum id quod movetur ad generationem. Similiter autem duplex est faciens: quoddam primum, sicut medicus, qui est prima causa sanitatis, et quoddam ultimum, sicut vinum vel potio, quae etiam est causa movens ad sanitatem. Inter haec autem duo moventia haec est dif­ ferentia, quia primum movens potest esse im­ mobile, sicut medicus, qui non movetur ab aliquo dum sanat, nisi forte per accidens (in quibusdam tamen necesse est primum movens esse omnino immobile, sicut in his quae sunt omnino separata a materia; et hoc du­ pliciter: quia vel est omnino immobile, si nullam habeat materiam penitus, aut est im­ mobile ab eo quod movetur ab ipso, et hoc quando non habet eiusdem rationis materiam cum eo quod movetur); ultimum autem mo­ vens, post quod non est aliud nisi id quod movetur tantum, necesse est semper movere, motum ab eo priore. Et similiter est in actio­ ne; quia quoddam est agens primum, quod est impassibile, et quoddam agens quod patitur. 136 |2J. Deinde cum dicit: Quaecumque enim non habent etc., assignat causam diver­ sitatis ipsorum, dicens quod causa quare quoddam agens est quod agendo patitur, quoddam autem non, est ista : quia quaedam non habent eandem materiam; et talia agen­ tia faciunt vel agunt existentia impassibilia. idest ipsis non patientibus ab his in quae agunt. Verbi gratia: medicina faciens sanita­ tem nihil patitur a sanato, quia non com­ municat cum eo in materia. Quaedam autem habent eandem materiam, sicut cibus vel po­ tio, et id quod sanatur, et ideo cibus agendo patitur, quia aut calefit, aut infrigidatur. In­ ter haec autem duo agentia, scilicet medicina et cibum, medicina est principium in quo primo est actio, cibus autem est agens ulti­ mum, quod agit per tactum. Quaecumque igi­ tur agentia non habent eandem formam in materia quae sit eiusdem rationis cum passi­ bilibus, haec cum sint de numero agentium sive activorum, sunt impassibilia; quaecumque autem habent formam in materia eiusdem ra­ tionis, agendo patiuntur. Subiungit ad horum declarationem, quae dicatur materia una aliquorum. Et dicit quod dicitur esse una materia cuilibet, quae est susceptiva contrariorum; quae licet sit una APP. I, L. 1, 1. xx , subiecto, differt tamen secundum esse: et ! propter hoc dixit ut ita dicam. Et ipsa ma­ teria dicitur ut genus, non quidem praedica­ > bile, sed dicitur genus secundum quod genus | dicitur subiectum primum, quod substat duo­ bus contrariis aut pluribus; contrariorum au­ tem unum est in activo, alterum est in pas­ sivo : et ideo una materia est activi et passi­ vi. Et quod per naturam potest esse calidum, necessario calefit, quando appropinquat cali­ ' dum calefaciens ipsum. Hoc ergo quod di­ ctum est, causa est quare quaedam agentia sunt passibilia, et quaedam impassibilia. Et sicut dictum est in motione, ita dictum est in actione, quia sicut in moventibus primum movens est immobile, ita in effectivis pri­ i mum efficiens est impassibile. 137 [3|. Deinde cum dicit: Est autem factivum etc., ostendit ad quam causam re­ ducatur agens, et ad quam patiens, dicens quod agens est unum primum principium motus, et est diversum a causa formali et fi­ nali, et non dicitur finalis nisi secundum me­ taphoram. Et quod non sit formalis nec fi­ nalis, sic probat: quia quando faciens est secundum actum faciens, tunc aliquid gene­ ratur in patiente; sed talibus habitibus sive formis, sicut est sanitas quae est finis opera­ tionis medicinae, praesentibus, non generatur aliquid nec fit, sed iam est: species enim et fines sunt habitus quidam quiescentes, nam habito fine quiescit motor. 138 [4], Secundo cum dicit: Materia au­ tem etc., ostendit ad quam causam reducatur patiens, dicens quod reducitur ad materiam, quia materia secundum quod materia passi­ va est; et ideo quae patiuntur, patiuntur per materiam. Quae autem sunt activa et passi­ va, habent speciem in materia; sicut ignis ha­ bet esse calidum in materia. Si autem esset aliquod calidum separatum a materia, hoc nihil pateretur; sed forsan impossibile est es­ se aliquid tale separatum, licet quidam hoc dixerunt; si autem aliqua sint talia, quae sint a materia separata, in illis verum est quod dicitur, scilicet quod nihil patiuntur. Sed de hoc in prima Philosophia locus erit determi­ nare. Ex hoc manifeste patet, quod omnis potentia passiva et omnis passio est per ma­ teriam, et omnis actio est per formam. Ultimo epilogat, et est planum in littera. — 5r9 — APP. I, L. I, I. xxi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO XXL Diversae opiniones de modo quo perficitur agere et pati in corporibus; comparantur adin vicem. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekkcr 324b25 - 325b36) Caput VIII 138. (56) Quomodo autem contingat hoc accidere rursus dicamus. His quidem igitur videtur pati unumquodque per quosdam poros, ingrediente faciente ultimo et principali: et hoc modo ct videre et audire nos inquiunt et se­ cundum alios sensus sentire omnes, amplius videri per aërem et aquam et per transparentia: quia poros ha­ bent invisibiles quidem propter parvi­ tatem, spissos autem et secundum or­ dinem, et magis habent transparentia magis. 139. Hi igitur in quibusdam ita determi­ naverunt, quemadmodum et Empedo­ cles, non solum in facientibus et pa­ tientibus, sed et misceri inquiunt ea, quorum pori adinvicem sunt commen­ surabiles. 140. (57) Compendiose autem maxime ct de omnibus uno sermone determina­ verunt Leucippus et Democritus, prin­ cipium facientes secundum naturam quod est. 141. Quidam enim antiquorum opinati sunt ens ex necessitate esse unum et immobile: vacuum quidem enim non ens, moveri autem non posse non ente vacuo separato. Neque rursus multa esse non ente segregante. (58) Hoc enim nihil differre, si quis existimet non continuum esse omne sed tangere divisum, et fore multa et non unum esse et vacuum. Si enim ubique divisibile, nihil esse unum, quapropter neque multa, sed vacuum omne. Si autem tum divisibile qui­ dem, tum autem non, fictitium ali­ quid hoc utique videri. Usque quan­ tum enim et propter quid hoc qui­ dem ita habet esse totius, et plenum est, hoc autem divisum? Amplius au­ tem sic fore necessarium non esse motionem. Ex his igitur utique ser­ monibus, transcendentes sensum et despicientes eum ac si conveniens ra­ tionem sequi, unum ct immobile om­ ne esse dicunt et infinitum quoddam: finem enim finire utique ad vacuum. Hi igitur ita et propter causas has enuntiaverunt de veritate. (59) Am­ plius autem in sermone quidem vide­ tur hoc contingere, in rebus autem ita opinari dementiae est simile: nul­ lus enim dementium egreditur infan­ tum, ut ignem unum esse existimet et glaciem, sed solum bona ct apparen­ tia propter assuetudinem, haec qui­ busdam propter dementiam nihil vi­ dentur differre. 142. (60) Leucippus autem existimavit ha­ bere sermones qui ad sensum confes­ sa dicentes non destruebant generatio­ nem neque corruptionem neque mo­ tum neque multitudinem entium. Confitens autem quae apparentibus, con­ stituentibus autem unum ut non en­ tem motionem sine vacuo facere va­ cuum non ens: et entis nihil non ens inquit esse. Principaliter enim ens, plenum esse ens. 143. Sed esse tale non unum, sed infinita multitudine et invisibilia propter par­ vitatem tumorum. Haec autem in va­ cuo ferri (vacuum enim esse), ct coag­ mentata quidem generationem facere, dissoluta autem corruptionem. Face­ re autem et pati quatenus se contin­ gunt, secundum enim id non unum esse. Et composita et complicata ge­ nerare, (61) ex eo autem quod vere unum est, non generari multitudinem, neque ex vere multis unum, sed esse hoc impossibile. 144. Sed ut Empedocles et aliqui aliorum inquiunt pati per poros: ita omnem alterationem et omne pati hoc modo generari per vacuum facta dissolutio­ ne et corruptione, similiter autem et augmentationem subintrantibus soli­ dis. (62) Fere autem ct Empedocli ne- — 520 — 139-141 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE cesse est dicere, ut et Leucippus in­ quit: etenim esse quaedam solida, in­ divisibilia autem, si non ubique pori continui sunt. Hoc autem impossibile: nihil enim erit aliud solidum extra poros, sed omne vacuum. Necesse igitur tangentia quidem esse indivisi­ bilia. media autem eorum vacua, quos ille dicit poros. Ita autem et Leucip­ pus dicit de facere et pati. Modi igi­ tur secundum quos haec quidem fa­ ciunt, haec autem patiuntur, fere hi dicuntur. 145. Et de his quidem et quomodo dicunt manifestum est: et ad eorum positio­ nes quibus utuntur fere confesse hoc contingere videtur. Aliis autem minus, verbi gratia Empedocli quomodo erit generatio ct corruptio et alteratio. non est manifestum. His enim erant indivisibilia prima corporum, formis differentia solum, ex quibus primum j componuntur, et in quae ultimo dis­ solvuntur. Empedocli alia quidem ma­ nifestum quoniam usque ad elementa i habent generationem ct corruptionem: > APP. I, L. 1,1. xxi ipsorum vero elementorum quomodo generatur et corrumpitur coacervata quantitas, neque manifestum neque contingit dicere ei non dicenti et ignis elementum esse. 146. Similiter autem aliorum omnium, ut in Timaeo scripsit Plato. 147. (63) Intantum enim differt ut non eodem modo cum Leucippo dicat, quoniam hic quidem solida, hic au­ tem planities dicit indivisibilia; et hic quidem infinitis terminari figuris indivisibilium solidorum unumquod­ que, hic autem terminatis: quoniam indivisibilia utrique dicunt et termi­ nata figuris. Ex his itaque generatio­ nes et segregationes et corruptiones Leucippo quidem duo modi erant, utique per vacuum et per tactum (hic enim indivisibile unumquodque), Pla­ toni autem secundum tactum solum; vacuum enim non esse inquit. Et de indivisibilibus quidem planitiebus di­ ximus in prioribus sermonibus, de in­ divisibilibus autem solidis amplius dicere accidens relinquatur nunc. COMMENTARIUM 139 |1J. Postquam Philosophus determi­ navit de natura activorum et passivorum, ct de modis eorum, ct ostendit ad quas causas reducantur, hic determinat de modis agendi ct patiendi, quomodo scilicet contingat agere vel pati. Et primo secundum opinionem alio­ rum; secundo secundum opinionem propriam, ibi: Quo autem modo existât I1) etc. Circa primum duo facit : primo ponit opiniones aliorum; secundo reprobat eas, ibi: Ut autem parum disgredientes (2) etc. Circa primum duo facit: primo ponit opiniones aliorum; secun­ do comparat eas adinvicem, ibi : Leucippus autem existimavit (3) etc. Circa primum duo facit: primo ponit opiniones aliorum in ge­ nerali; secundo in speciali, ibi: Hi igitur in quibusdam (4) etc. Dicit ergo primo quod dicendum est rur­ sus, quomodo contingat agere et pati. Dicit autem rursus, quia iam dixit quendam mo­ dum actionis et passionis in genere; nunc de­ scendit ad speciales modos, sumptos ex parte activorum et passivorum, scilicet qualiter ve­ niat agens ad patiens, ut imprimat ei. suam formam per quam intendit ipsum patiens transmutare. Circa hoc autem fuerunt diversae opiniones. Quibusdam enim visum fuit quod unumquod­ que quod patitur, patitur per quosdam poros (1) (2) (3) (4) Lect. XXIII. Lect. sq. n. 5. n. sq. qui sunt in ipso patiente, per quos ipsum agens quod est proximum patienti, ingreditur in patiens per illos poros, et undique contangit ipsum, et undique patitur patiens, et non in uno loco tantum. Et per hunc mo­ dum dicunt quod videmus, et sentimus se­ cundum alios sensus omnes : quia enim se­ cundum eos visus et auditus effunduntur super visibile per media, ideo dixerunt quod per poros illorum corporum quae sunt me­ dia sensuum, videmus et audimus. Dicunt etiam quod ideo plus videmus per aërem et aquam et per alia corpora diaphana, sicut est vitrum et crystallum, quia illa corpora habent plures poros aliis; qui pori sunt invi­ sibiles propter parvitatem, sed magis spisse positi, et melius ordinati quia directi. Et ideo videt melius per transparens visus, si reperit rectam lineam per quam videat. Et quia ma­ gis transparens habet poros spissiores et di­ rectius ordinatos, ideo quanto fuerit magis transparens, tanto per ipsum melius videmus. 140 [2]. Deinde cum dicit: Hi igitur in quibusdam etc., ponit opiniones eorum in speciali. Et dividitur in tres partes, secundum tres opiniones. Et primo ponit opinionem Empedoclis, dicens quod quidam magis ad speciem descendentes, dicunt ipsos poros non solum in activis et passivis, sed etiam illa dicunt adinvicem bene admisceri, quorum pori sunt commensurabiles ut unum in aliud ingredi possit, ita quod plurimum unius sit in plurimo alterius, et e converso. 141 [3], Deinde cum dicit: Compendiose — 521 — APP. 1, L. 1,1. xxi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 141-144 abire in infinitum. Ergo oportet quod finia­ autem etc., ponit opinionem Leucippi et De­ tur ad vacuum; sed vacuum non est; ergo ad mocriti, dicens quod breviter et compendiose nihil finitur; ergo oportet quod ens sit infi­ dicamus, quod uno et simili sermone dixerunt nitum. Leucippus et Democritus. Ambo enim posue­ Isti ergo propter tales causas sic enuntia­ runt principium quod est secundum naturam: verunt de veritate. Adhuc in sermone per per ipsum enim sicut infra dicitur, reddebant ipsorum rationem sophisticam videtur hoc causam generationis et corruptionis, et ad sequi quod dictum est, non tamen in rei ve­ sensum apparentia confitentur; et ideo dici­ ritate contingit. Si autem res ipsae inspiciantur secundum naturam magis quam positio tur, dementiae videtur esse simile dictum eo­ aliorum qui de naturis rerum per sua prin­ rum; nullus enim demens intantum egredi­ cipia causas assignare non possunt. 142 [4]. Deinde cum dicit: Quidam enim I tur a iudicio veritatis, quod dicat ignem et glaciem esse unum : quod illi dicebant, po­ antiquorum etc., ponit opinionem Parmeni­ nentes omnia esse unum. Licet aliquis pro­ dis et Melissi, qui opinati sunt esse tantum pter consuetudinem vel propter apparentiam unum principium, et illud esse immobile et putet mala in sensibus esse bona : hoc enim continuum. Quod autem sit immobile sic quibusdam propter dementiam accidit; unde probabant. Motus non potest esse nisi sit va­ aliquando inter bona et mala nullam diffe­ cuum; sed vacuum non est; ergo motus non rentiam esse putant. est; ergo est tantum unum et immobile. Quod vero sit tantum unum sic probabant. Multa 143 [5]. Deinde cum dicit: Leucippus non possunt esse nisi sit aliquid separans et autem etc., comparat praedictas opiniones dividens ea; nihil autem potest esse segregans adinvicem. Et primo comparat opinionem et dividens, nisi vacuum; sed vacuum non Leucippi et Democriti ad opinionem Parme­ est; ergo non possunt esse multa segregata : nidis et Melissi; secundo comparat eam ad et sic omnia unum sunt. Et quia posset dici opinionem Empedoclis, ibi : Sed ut Empe­ eis quod multa sunt se tangentia, ita quod i docles (s) etc.; tertio ad opinionem Platonis, inter ea non sit vacuum segregans: dicunt ibi : Similiter autem aliorum (6) etc. Circa quod hoc nihil differt; quia continuum et primum duo facit : primo comparat opinio­ nem Leucippi ad opinionem Parmenidis et contangens idem dicebant esse : nam secun­ dum eos continui partes se contangebant. Melissi penes convenientiam; secundo penes Dixerunt etiam quod nihil differt quod sint differentiam, ibi: Sed esse tale (7) etc. Dicit ergo primo quod Leucippus putavit multa, et quod non sit unum, et quod dica­ tur esse vacuum : quia continuum et conti­ habere sermones meliores aliis, in hoc quod confitetur ea quae sunt manifesta ad sensum. guum sunt idem secundum istos, nec multa Unde neque destruit generationem, neque sunt nisi sint divisa; et quod non divideban­ corruptionem, neque motum, neque multitu­ tur nisi per vacuum. Sed non est vacuum; dinem rerum, sed confitetur ea quae sunt ergo nec multa, sed omnia continua. Si enim omnibus manifesta ad sensum. In hoc tamen dicatur quod ens ubique, idest in omni pun­ dixit eadem cum Parmenide et Melisso, con­ cto, sit divisibile, tunc potest dici quod nihil stituentibus, idest dicentibus, quod omne sit unum; sed multitudo componitur ex mul­ quod est, est tantum unum et immobile; quia tis unis; ergo nec multitudo erit; ergo totum dicit quod bene sequitur, quod non erit mo­ erit vacuum. Si autem dicatur totum ens esse tus nisi sit vacuum. Sed in hoc differt ab eis, continuum, tum quidem, idest secundum ali­ quia illi destruxerunt consequens, idest va­ quid esse divisibile, tum autem non, idest se­ cuum esse, et concluserunt oppositum ante­ cundum aliquid esse indivisibile, hoc utique cedentis, scilicet motum non esse; sed Leu­ videbitur esse fictitium, cum non sit magis cippus ponit antecedens et infert conse­ ratio quare in uno puncto dividatur quam in quens : scilicet motum, et ex hoc concludit alio. Usque ad quantum enim erit divisibile, vacuum esse. Vacuum autem dicit esse sicut ita quod ibi stet divisio? Et quare aliquid privationem; et ideo simpliciter est non ens: de universo ita se habet, quod dividitur et quia non est aliquid entium, sicut nec pri­ separatur per vacuum, aliud autem se habet vatio; tamen est ens: quia est entis, sicut quod est plenum et non dividitur, ita quod privatio habitus. Unde plenum dicebat prin­ unum ab alio separetur per vacuum, non vi­ cipaliter ens. detur horum posse ratio assignari. Amplius autem sequitur ex necessitate quod nihil mo­ 144 [6]. Deinde cum dicit: Sed esse tale vebitur, per istas rationes. Ergo transcende­ etc., comparat dictas opiniones circa differen­ runt et dimiserunt sensum et ea quae per tiam, dicens quod, licet principaliter ens sit sensum apparent, opinantes quod magis de­ plenum, tamen non omne quod est plenum bemus sequi rationem quam sensum. — est unum, sicut dixit Parmenides et Melissus, Quod autem totum ens sit infinitum sic pro­ sed sunt multa, et infinita, et invisibilia pro­ babant. Si ens finitur, aut finitur ad plenum, pter parvitatem suae quantitatis. Haec enim aut ad vacuum. Sed ad plenum non potest finiri, quia plenum est ens: idem enim fini­ (5) n. 7. retur ad seipsum; vel eadem ratione illud ple­ (6) n. 9. (7) n. sq. num finiretur ad aliud plenum: et sic esset --- 522 --- 144-148 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. 1,1. xxi secundum utrosque fere sunt idem. Dicit fere, sunt quae ipsi appellant atomos, sive corpo­ ra indivisibilia, quae moventur in vacuo; . propter praedictam causam. 146 [8]. Secundo cum dicit: Et de his quod vacuum ipse Leucippus dicit esse. Quo­ modo autem fiat generatio et corruptio, et ! quidem etc., ponit differentiam inter utramalia quae apparent, ex istis atomis, subiun- I que opinionem, dicens quod istorum diffe­ rentia de modis agendi manifesta erit ex eo­ git, dicens quod per ipsorum congregationem rum positionibus sequentibus. Nam Leucip­ et conglutinationem fit generatio; cum autem pus magis potest dare ex sua opinione cau­ dividuntur, fit corruptio; cum vero undique sam eorum quae manifeste videntur; Empe­ se contingunt, faciunt actionem et passionem; docles autem minus : quia secundum eius cum autem penetrant se et unum subintrat fundamentum non est manifestum, quomodo in alterum, fit augmentum; cum permutave­ accidat generatio et corruptio et alteratio in rint ordinem et situm, tunc fit alteratio. Se­ omnibus entibus naturalibus. Sed Democri­ cundum enim quod dicit et confitetur, ne­ tus et Leucippus possunt assignare causam cesse est ponere non esse unum solum, ex generationis et corruptionis non solum mix­ quo generantur ista composita et complicata; torum, sed etiam quatuor elementorum, ex quia ex eo quod est vere unum, impossibile corporibus indivisibilibus; quia secundum est fieri multa, nec ex vere multis fieri vere istos diversitas istorum corporum, tam sim­ unum. Dicitur autem vere unum, quod om­ plicium quam mixtorum, causatur ex diver­ nino est indivisibile actu et potentia : vere sitate corporum atomorum, quae differunt autem multa, quae omnino distincta sunt, positione, ordine, et forma, et figura, sicut nec actu nec potentia coniunguntur, sicut in­ dicitur in I Metaphys. Empedocles vero ex divisibilia. sui positione non potest dare causam gene­ 145 [7]. Deinde cum dicit: Sed ut Em­ rationis et corruptionis, nisi solum istorum pedocles etc., comparat opinionem Leucippi mixtorum usque ad elementa. Ponit enim ad opinionem Empedoclis. Et primo penes alia fieri ex quatuor elementis, sed in ele­ convenientiam, dicens quod Democritus et mentis non potest dare causam generationis Leucippus dicunt, quod res patitur per poet corruptionis. Non enim posuit alia ele­ ros, sicut dixit Empedocles et quidam alii de menta priora istis quatuor elementis; unde antiquis philosophis. Et dicunt quod omne non potest dicere propter quid vel quomodo pati et omne alterari hoc modo generatur et generentur ex aliis, aut corrumpantur in alia. fit quod fit, ita quod fiat rei dissolutio per 147 [9]. Deinde cum dicit: Similiter au­ interpositionem vacui; quia vacuum interpo­ tem aliorum omnium etc., comparat opinio­ nitur ipsis rebus, ita quod pars huc pars il­ nem Leucippi ad opinionem Platonis. Et pri­ luc feratur. Similiter augmentationem fieri, mo penes convenientiam, dicens quod, sicut per subintrationem ipsorum solidorum ato­ Leucippus potest dare causam generationis morum adinvicem. Empedoclem autem fere omnium ex sua positione, ita et Plato, secun­ necesse est dicere sicut Leucippus dixit, esse dum quod scripsit in Timaeo. scilicet indivisibilia corpora. Dicit autem fere, 148 [10]. Secundo cum dicit: Intantum quia Empedocles non confitebatur expresse enim differt etc., ponit differentiam, dicens esse aliqua corpora indivisibilia, sed quia hoc quod, quamvis Leucippus et Plato conveniant sequitur ad opinionem eius. Ponebat enim in hoc quod uterque posuit indivisibilia prin­ poros in ipsis corporibus: ex quibus actio et cipia, tamen in tribus differunt. Primo quia passio causabatur secundum eum. Aut ergo Leucippus dixit illa indivisibilia esse corpora illi pori sunt in toto corpore ita quod non solida; Plato autem ea dixit esse superficies. sit aliquid medium inter eos, aut est aliquod Secundo quia figurae indivisibilium corpo­ corpus solidum dividens eos. Si sunt in toto rum, quibus figuratur et terminatur unum­ corpore ita quod nihil sit medium, tunc to­ quodque compositorum, sunt infinitae apud tum corpus erit vacuum: quod est impossi­ Leucippum; sed secundum Platonem sunt fi­ bile. Necesse est ergo esse aliquod corpus so­ nitae: posuit enim Plato figuras triangulares lidum extra poros, idest praeter poros, quod esse primas omnium figurarum, quae finitae ipsos dividat et distinguat. Et alia corpora sunt. Tertio differunt, quia cum uterque isto­ necesse est esse divisibilia; media autem isto­ rum dicat generationem et corruptionem fieri rum sunt vacua, sive foramina, quae scilicet per congregationem et segregationem atomo­ Empedocles dicit poros. Nulla enim, ut di­ rum, secundum Leucippum erunt duo modi cit Commentator, est differentia inter utram­ quibus fit actio et passio, scilicet per tactum que opinionem, nisi quod secundum Leucip­ agentis et patientis, et per vacuum, quod est pum inter haec corpora est vacuum, et apud porus; secundum Platonem vero erit tantum istos ista foramina sunt plena corporibus unus modus, scilicet per contactum, et non subtilibus. Conveniunt igitur in duobus, sci­ per vacuum. Vacuum enim secundum eum licet in positione vacuitatis, et positione cor­ non est de indivisibilibus superficiebus, ut poris indivisibilis; et ideo fere ita dicit Leu­ dictum est in III de Caelo et Mundo. — cippus de facere et pati sicut Empedocles. Quod autem contingit dicere de indivisibili­ bus corporibus, relinquatur nunc. Et ideo dicit, quod modi agendi et patiendi — 523 — APP. 1, L. 1,1. χχπ DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO XXII. Opiniones praedictae (lect. praeced.) multipliciter reprobantur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 325b36 - 326b28) (Caput VIII) 148. (64) Ut autem parum digredientes di­ camus, necessarium impassibile unum­ quodque dicere indivisibilium (non enim possibile pati nisi per vacuum) ct nullius activum passionis: neque enim durum nec frigidum esse potest indivisibile. 149. (65) Quamvis hoc inconveniens sit, solum dare circulari figurae calidum: necesse est enim ct contrarium fri­ gidum alicui alii adaptare figurarum. Inconveniens autem si hac quidem insint, dico autem caliditas ct frigi­ ditas, gravitas autem et levitas ct du­ rities ct mollities non insint. (66) Sed tamen gravius secundum excedentiam inquit esse Democritus unumquodque indivisibilium, quapropter manifestum quod et calidius. Talia autem entia non pati adinvicem impossibile, verbi gratia a multum excedente calido le­ viter calidum. 150. (67) Sed tamen si durum est, et mol­ le. Molle autem in patiendo aliquid dicitur: subactivum enim et molle. (68) Sed tamen inconveniens et si ni­ hil insit nisi solum figura: et si insit, unum autem solum; verbi gratia hoc quidem frigidum, hoc autem calidum; neque enim una aliqua esset natura eorum. Similiter autem impossibile si multa uni: indivisibile enim ens in eodem habebit passiones; quapropter ct si patiatur si quidem infrigidatur, sic et aliquid aliud faciet aut patietur. Eodem autem modo et de passioni­ bus aliis. 151. (69) Hoc enim et solida et planitiem dicentibus indivisibilia contingit eo­ dem modo: neque enim rariora ne­ que densiora est possibile generari vacuo non existente in indivisibilibus. 152. (70) Amplius autem inconveniens et parva quidem indivisibilia esse, ma­ gna autem non: nunc quidem enim magis rationabiliter maiora confrin­ guntur quam parva: haec quidem enim dissolvuntur facilius, verbi gra- 153. 154. 155. 156 157. — 524 — tia magna quidem procedunt ex mul­ tis, indivisibile autem universaliter quare magis quam magnis inexistit parvis? (71) Amplius autem utrum una om­ nium natura illorum solidorum, aut differunt altera ab alteris, quemadmo­ dum si haec mole essent ignea, haec autem terrea? Si enim una natura est omnium, quid dividens? aut quare cum se tangunt non fiunt unum, quem­ admodum aqua, quando aquam tan­ git? Nihil enim differt posterior aqua a priori. Si autem alia, qualia haec? et manifestum est quod haec ponen­ da sunt principia et causae contin­ gentium magis quam figurae. (72) Am­ plius autem differentia in natura uti­ que et facient ct patientur approxi­ mantia adinvicem. (73) Amplius quid est quod movet? Si enim aliud, passivum est: si autem ipsum seipsum unumquodque, aut di­ visibile erit, secundum aliud quidem movens, secundum aliud autem mo­ tum, aut secundum idem contraria inerunt, (74) et non solum materia erit una numero, sed et potentia. (75) Quicumque quidem igitur per pororum motionem inquiunt passiones contingere, si quidem et plenis poris, superfluunt pori. Si enim ita patitur aliquid, omne, etsi non poros habens sed ipsum continuum ens, patietur eodem modo. (76) Amplius autem quomodo contin­ git de inspicere accidere ut dicunt? Neque enim secundum tactus contin­ git transire per transparentia, neque per poros, si plenus est unusquisque: quid enim differt a non poros habere? Omne enim sic erit plenum. Sed et si vacua quidem haec, necesse autem corpora in seipsis habere, idem continget rursum. Si autem talia sint secundum magnitudinem suam, ut non suscipiant corpus aliquod, ridicu­ lum parvum quidem existimare va- 149-151 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE cuum esse, magnum autem non neque qualecumque, aut vacuum aliud quid existimare dicere nisi regionem cor­ poris; quapropter manifestum quo­ niam omni corpori secundum tumo­ rem aequale erit vacuum. Universa­ liter autem poros facere superfluum; si enim nihil facit secundum tactum, neque per poros transiens faciet. Si autem in tangendo, et poris non exi- APP. 1, L. L 1. xxii stentibus haec quidem patientur, haec autem facient ad se invicem hoc mo­ do innatorum. Quod ergo ita dicere poros ut quidam existimant, aut men­ dacium aut inane est, manifestum ex his. 158. Divisibilibus autem omnino corpori­ bus existentibus, poros facere ridicu­ lum est: secundum quod enim divisi­ bilia sunt, possunt separari. COMMENTARIUM 149 |1|. Postquam Philosophus posuit opinionem aliorum de principiis rerum natu­ ralium, ct de modis quibus agunt et patiun­ tur adinvicem, nunc in parte ista reprobat eas. Et primo reprobat opiniones eorum quantum ad positionem atomorum, quae di­ cebant esse principia; secundo quantum ad modos agendi quos ponebant, ibi: Quiciimque quidem igitur per purorum (') etc. Circa primum duo facit: primo ostendit indivisi­ bilia corpora non esse principia; secundo quod non moventur a vacuo, ibi: Amplius quid est quod movet (123) etc. Circa primum ponit duas rationes; secunda ibi: Amplius autem utrum C·1} etc. Circa primum duo fa­ cit: primo ponit rationem; secundo removet quandam instantiam quam adversarii possent dare, ibi: Amplius autem inconveniens (4) etc. Quod ergo indivisibilia corpora non pos­ sunt esse principia probat, ducendo ad im­ possibile quod contradictoria erunt simul ve­ ra. Et hoc tali ratione. Si indivisibilia cor­ pora sunt principia, nec agent nec patientur adinvicem; item si sunt principia, agent ct patientur adinvicem; ergo agent et non agent, patientur et non patientur: quod est impos­ sibile. Circa rationem istam sic procedit. Pri­ mo probat quod non agent nec patientur, duplici ratione; quarum prima talis est. Actio et passio fit per vacuum, ut iosi dicunt; sed in talibus atomis non est vacuum; ergo nec agunt nec patiuntur. Secunda talis est. Omne quod est causa actionis vel passionis, est du­ rum, vel molle, vel aliqua qualitatum dispo­ situm; sed nullum corpus indivisibile est ta­ le: ergo nec est activum nec passivum. 150 |2]. Secundo cum dicit: Quamvis hoc inconveniens etc., ostendit oppositum, scilicet quod corpora indivisibilia agant et patiantur. Et hoc triplici ratione; quarum prima talis est. Secundum praedictos philoso­ phos indivisibilia corpora quae sunt circula­ ris figurae, sunt calida; ergo oportet aliquod alterius figurae esse frigidum: quia inconve­ (1) (2) (3) (4) n. n. n. n. s. 7. 6. 5. niens est ponere unum contrariorum in na­ tura sine reliquo. Si autem duae qualitates sunt in atomis, necesse est ponere aliquas ciualitates consequentes esse in eis: quae sunt gravitas, durities, levitas, mollities, et aliae huiusmodi qualitates; cum concedant in ato­ mis unum esse gravius alio; sicut apparet in radio solis, quod una atomus magis descen­ dit quam alia. Si autem unus est gravior alio, unus etiam est ct levior alio, et unus calidior alio. Cum autem sint talia, impossibile est ea non pati adinvicem et agere cum sibi appro­ pinquant : patitur enim leviter calidum ab excedenti calido, non inquantum sunt similia in calido, sed inquantum excedens est magis calidum, et illud quod exceditur est magis frigido permixtum. 151 [3]. Secundam rationem ponit ibi: Sed tamen si durum etc., quae talis est. Si Democritus dicit in ipsis atomis esse du­ rum, necesse est quod dicat etiam esse in eis molle, per supra dictam rationem; quia si unum contrariorum fuerit in natura, et re­ liquum, ut dicitur II de Caelo. Molle autem naturali impotentia resistendi tactui passivum est; licet inquantum est infusum humido sit subactivum (dicitur autem molle subactivum. quia agit per humidum, quod non est sim­ pliciter activum sicut calidum vel frigidum). Et per hoc dictum sequitur iterum atomos esse activas et passivas. Sic ergo secundum quod deducit Commentator, quomodocum­ que componant ea contingit eis impossibile. Quoniam si ponunt ea non esse receptiva passionum, sequitur quod non sit aliqua cau­ sa actionis et passionis; et si ponunt ea rece­ ptibilia, contingit ut non sint receptibilia. Sic ergo ex illorum positione contingit ut sint illorum receptibilia. Et sicut diximus, licet hoc sequatur ex dictis Democriti et Leucippi, tamen hoc est impossibile et inconveniens. In atomis enim aut est figura sola, aut cum figura qualitas activa et passiva. Si ponatur in eis sola figura, tunc non erunt activa nec passiva, quia figura nec est activa, nec pas­ siva : aliter enim mathematica agerent et pa­ terentur. Si autem cum figura in atomis po­ natur qualitas aliqua, aut una erit in quali­ bet atomo aut plures. Si autem una, nec pro­ pria fuerit in qualibet atomo, et hoc quidem — 525 — APP. I, L. I, I. xxii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE sit calidum, hoc autem frigidum, tunc eorum natura non erit eadem. Si ergo differunt in naturis, sunt divisibilia. Ergo indivisibilia sunt divisibilia. Si autem plures qualitates insunt uni atomo, quae quidem activae sunt et pas­ sivae, illae erunt contrariae : quia actio et passio sunt inter contraria ut supra dictum est. Ergo contraria sunt in eodem indivisi­ bili. Sequitur etiam quod sint in eodem se­ cundum idem: quod est impossibile. Sequi­ tur etiam quod si atomus infrigidatur, quod secundum hoc calefiat: quod falsum est. Et eodem modo est de aliis qualitatibus activis et passivis, quae sunt durum et molle. 152 [4]. Deinde cum dicit: Hoc enim et solida etc., reprobat opinionem Platonis, di­ cens quod non tantum Democrito et huius­ modi istud inconveniens sequitur, sed et ad opinionem Platonis, dicentis superficies indi­ visibiles esse principia. Dicit enim Plato quod in illis superficiebus non est vacuum. Quia secundum eos impossibile est fieri rarum, ni­ si per interpositionem vacui in partibus cor­ poris, sequitur quod non existente vacuo, non generatur aliquid rarius vel densius. Cum autem rarum et densum sint primae contra­ riae qualitates ex parte materiae, istis non existentibus aliae consequentes non erunt : quia ablato priori aufertur et posterius. Sic ergo in corpore nullae sunt qualitates activae et passivae. Ergo nec agit nec patitur aliquod indivisibilium, non existente vacuo ipso. 153 (5], Deinde cum dicit: Amplius au­ tem inconveniens etc., removet quandam in­ stantiam sive falsam responsionem quae pos­ set dari ad rationes suas. Posset enim ali­ quis dicere quod atomi parvi sunt indivisibi­ les, magni autem divisibiles; unde removet, dicens quod hoc est inconveniens. Verum enim est quod rationabilius et facilius magna dividuntur quam parva : quia magna facilius dissolvuntur; et hoc ideo, quia magna com­ ponuntur ex multis. Non tamen parvitas vel magnitudo est causa divisibilitatis vel indivisibilitatis. Tpsa vero atoma de natura sua et universaliter sunt indivisibilia, et non propter magnitudinem vel parvitatem. 154 [61. Deinde cum dicit: Amplius au­ tem utrum una etc., ponit secundam ratio­ nem principalem ad probandum atomos, quos illi ponebant, non esse principia; quae talis est. Aut illa corpora sunt unius naturae, sicut si essent omnia ignea, vel omnia terrea: vel differunt adinvicem in naturis, ut si es­ sent alia terrea, alia ignea. Si autem sunt omnia unius naturae et unius speciei secun­ dum quantitatem, quid erit tunc dividens et discontinuans ipsos atomos? Quasi diceret: nihil. Cum enim sint unius naturae, non est in eis aliquid invenire per quod abinvicem discontinuentur. Quare ergo non accidit sicut in aqua, cuius partes quando adinvicem se tangunt statim continuantur, et non differt posterior pars aquae a priori? Cum autem ipsa corpora atoma nec sic adinvicem conti- 151-156 , nuentur, non erunt unius naturae. Nec diI versarum naturarum: quia si illa corpora ' sunt alia et alia ut dictum est, quales sunt illae diversae species vel naturae? Cum enim illae naturae faciant atomos diversos et diI scontinuos, oportet quod sint omnes secun' dum naturas diversae. Ergo illae naturae maI gis sunt ponendae causae et principia rerum 1 quae fiunt ex atomis, quam figurae atomo' lum quos Democritus dixit esse principia. I Et praeterea : quae differunt in natura et for­ ma, agunt et patiuntur adinvicem cum ap­ proximantur, illa vero quae sunt diversa in figura, non sic agunt et patiuntur adinvicem. I Ergo magis illae diversae naturae debent poI ni principia actionis et passionis quam di­ versae figurae. 155 [7]. Deinde cum dicit: Amplius quid i est quod movet etc., ostendit quod corpora I indivisibilia non moventur in vacuo sicut dicebat Democritus, tali ratione. Si ista in­ divisibilia moventur in vacuo, quaerendum est quid movet ea : aut enim moventur a se, aut ab alio. Si ab alio, tunc ipsum indivisi­ bile est passivum. Ergo non est primum prin­ cipium actionis, sed potius ipsum movens. Si autem movetur a seipso: aut erit divisi­ bile, cum secundum unam partem moveat et secundum aliam moveatur; aut in eodem se­ cundum idem existent contraria : movere enim et moveri sunt contrariorum. Utrum­ que autem istorum est impossibile. Sic etiam non solum esset materia contrariorum una numero, sed etiam potentia esset una: quod est impossibile; si enim in materia contra­ riorum esset una potentia solum, non habe­ rent ipsa contraria diversas naturas. Sic etiam non esset multitudo rerum, sed omnia essent unum : quia omnia essent ab eadem materia et ab eadem potentia numero; cum enim actus et potentia non diversificent spe­ ciem. si esset tantum una potentia, esset tan­ tum una species. Est autem hoc intelligen­ dum de potentia propinqua ad formas con­ trarias, quae non est una numero, sed di­ versa. Est enim alia potentia remota, quae est una et eadem contrariorum; et haec est prima materia, quae secundum se est in po­ tentia, et ipsa est sua potentia. 156 [8]. Deinde cum dicit: Quicumque quidem igitur per pororum etc., reprobat praedictas opiniones quantum ad modos agendi et patiendi quos ponebant. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod ad actio­ nem et passionem non sunt necessarii pori; secundo quod nec quantum ad divisionem corporum, ibi : Divisibilibus autem (5) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod pori non sunt necessarii ad actionem et passionem; secundo removet quoddam du­ bium, ibi : Sed et si vacua (6) etc. Circa primum ponit duas rationes; qua­ li) n. n. (6) n. 10. 156-159 de generatione ET CORRUPTIONE rum prima talis est. Quicumque dicunt con­ tingere passiones ex hoc quod activum mo­ vetur in poris passivi, sicut isti dicunt quod res patitur cum impleti sunt pori, necesse est eos concedere quod pori sunt superflui. Si enim aliquod corpus patitur quia activum tangit ipsum in poris, tunc illud patitur per lactum activi et non per poros; etiam si non haberet poros sed sit totum continuum, pa­ tietur eodem modo propter tactum activi. Superflui ergo sunt pori. 157 [9], Secundam rationem ponit ibi: Amplius autem quomodo contingit etc., di­ cens quod isti non possunt dicere quomodo videre et inspicere fiat, quando iste sensus fit per transparentia, sicut per vitrum vel per crystallum. Manifestum enim est quod sen­ tiens secundum tactum non transit per trans­ parentia ut ad rem sensatam perveniat, quia illi sensus fiunt per distantiam. Nec iterum possunt dicere quod sensus fiat per poros, si plenus est unusquisque pororum sicut ipsi dicunt; nihil enim differt habere poros ple­ nos, et non habere poros : quia totum cor­ pus transparens sic erit plenum. 158 [10]. Deinde cum dicit: Sed et si vacua etc., removet quoddam dubium, sive quandam falsam responsionem quae posset da­ ri: posset enim aliquis dicere quod pori et fo­ ramina sunt vacua. Et hoc removet, dicens quod si sint vacua, aut possunt in se recipere corpus implens ipsa, aut non. Si possunt, po­ natur ergo quod recipiant: possibili enim po­ sito in esse, quod ex eo accidit non est im­ possibile. Sequitur ergo id quod prius, scili­ cet quod non semper contingat videre per transparens: quia impletis poris nihil vide- APP. 1, L. 1,1. xxn tur. Si autem pori tales sunt quod non pos­ sint recipere corpus implens, eo quod sunt parvi, hoc ridiculum est dicere, scilicet quod parvum foramen quod portis dicitur, sit va­ cuum, magnum autem spatium non sit va­ cuum, sed plenum corpore subintrante ipsum: quia qualitercumque est vacuum illud, sive magnum sive parvum, habet corpus sibi ae­ quale implens ipsum. Quod quidem patet per definitionem vacui. Vacuum enim nihil aliud est, nisi regio sive spatium alicuius corporis susceptivum. Quapropter manifestum est, quod omni corpori in tumore suae quantitatis est aequale vacuum, si vacuum esse ponatur. Universaliter autem superfluum est dicere po­ ros esse propter actionem. Aut enim agens agit secundum tactum, aut non. Si non agit per tactum: ergo non agit intrinsecus in po­ ris tangens; ergo pori non sunt causa pas­ sionis. Si autem agit secundum tactum: etiam non existentibus poris, dummodo activum tangat passivum, quae sunt innata agere et pati adinvicem, fiet actio et passio. Ulterius autem epilogat, quod ita ponere poros ut quidam existimant, aut est menda­ cium, aut inutile est ad actionem et passio­ nem. Et hoc est manifestum ex supra dictis. 159 [11]. Deinde cum dicit: Divisibili­ bus autem, etc., ostendit quod pori non sunt necessarii ad corporis divisionem, dicens quod cum omne corpus sit divisibile, tam physi­ cum quam mathematicum, ridiculum est po­ nere poros causam divisionis. Quia corpora possunt separari secundum id quod divisibi­ lia sunt; in talibus autem non est vacuum in poris; port ergo non sunt causa divisionis, quia aliter mathematica non essent divisibilia. — 527 — APP. 1, L. 1, ί. xxiti DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 160 LECTIO XXIII. Secundum veritatem determinatur quomodo et sub quibus conditionibus contingat agere et pati - Falsa opinio de modo patiendi improbatur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 326b29 - 327a29) Caput IX 159. (77) Quo autem modo existât in rebus generare et facere et pati, dicamus accipientes principium dictum multoties. 160. Si enim est hoc quidem potestate, hoc autem actu tale, aptum natum est non tum quidem pati, tum autem non pati, sed omnino secundum quod est tale, magis autem et minus secundum quod tale magis est et minus. Et hac poros utique aliquis dicet et magis inesse, ut in metallicis extendunt pas­ sive venae continuae. 161. (78) Continuum igitur unumquodque et unum existens impassibile est. Si­ militer autem ct non appropinquantia nec sibi ipsis neque aliis, quae facere nata sunt et pati. Dico autem verbi gratia non solum tangens calefacit ignis, sed etsi longe sit: aërem qui­ dem ignis, aër autem corpus calefacit, natus facere et pati. 162. (79) Existimare autem tum quidem pati tum autem non, determinantes in principio hoc dicendum. Si quidem enim non ubique divisibilis sit ma­ gnitudo, sed est corpus indivisibile aut latitudo, non utique esset ubique passibile, sed neque continuum ullum; si autem hoc mendacium et omne corpus divisibile, nihil differt dicere divisum esse quidem, tangere autem: aut utique divisibile esse. Si enim se­ gregari potest secundum tactus, ut aiunt quidam, etsi nondum est divi­ sum, erit divisum; possibile enim di­ visum esse: fit enim nullum impossi­ bile. 163. Universaliter autem generari hoc mo­ do scissis corporibus est inconve­ niens: destruit enim hic sermo altera­ tionem. (80) Videmus enim idem cor­ pus continuum ens quandoque qui­ dem h umidum, quandoque autem coagulatum, non divisione et compo­ sitione hoc patiens, neque conversione et contactu, sicut ait Democritus; ne­ que enim transductum neque transpo­ situm secundum naturam, neque transmissum coagulatum ex humido generatum est; neque nunc insunt dura et coagulata indivisibilia tumo­ ribus; sed similiter omne humidum, quandoque autem durum et coagula­ tum est. 164 (81) Amplius autem neque augmentationem possibile est esse et deminu­ tionem; non enim quodcumque erit factum maius, siquidem erit apposi­ tio, et non omne mutatum, aut mixto aliquo aut secundum se transmutante. Quod igitur est generare et facere et generari et pati adinvicem: et quo­ modo contingit, et quomodo inquiunt quidam, non contingit autem, deter­ minatum sit hoc modo. COMMENTARIUM 160 |1 J. Postquam Philosophus posuit opiniones aliorum de agere et pati, sive de modis agendi vel patiendi, et reprobationes earum, in parte ista ponit opinionem pro­ priam et veram. Et circa hoc duo facit: pri­ mo dat intentionem suam; secundo prosequi­ tur intentum, ibi: Si enim esi (') etc. (1) n. sq. Dicit ergo primo, quod postquam positae et reprobatae sunt opiniones aliorum de actio­ ne et passione, dicendum secundum rei veri­ tatem quomodo existât vel fiat generatio, et quomodo existât agere et pati in his quae agunt et patiuntur. Ad hoc autem perfecte videndum, accipiendum est pro principio actionis et passionis illud quod multoties di­ ctum est. — 528 — 161-164 OE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 161 [2J. Deinde cum dicit: Si enim est hoc etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit: primo ponit duas conditiones quae requiruntur ad actionem et passionem; secun­ do probat primam conditionem, ibi: Existi­ mare autem (2) etc. Circa primum ponit primam conditionem, quae est quod patiens quod est in potentia, non patitur secundum quasdam partes, sed secundum omnes. Primo ergo praemittit quoddam principium manifestum, et est quod entium quoddam est in potentia, et illud est passivum : quoddam est in actu, et illud est activum. Et cum ita sit, non est alia causa passionis, nisi quia receptivum ali­ cuius formae recipit illam ab aliquo agente. Impossibile est ergo quod illud tale corpus quod est in potentia, sit receptivum alicuius formae tum quidem, idest secundum aliquas partes, tum autem non, idest secundum quas­ dam non, sed oportet quod sit omnino pas­ sibile, idest in omni parte, inquantum est in potentia. Potest tamen secundum aliquas par­ tes magis recipere passionem ab agentis vir­ tute causatam, et secundum quasdam minus; quia forte passivum magis est dispositum in una parte quam in alia, ad recipiendum for­ mam quam agens intendit inducere. Si au­ tem aliquis dicat quod magis passiva sunt magis porosa, sicut videmus in venis metal­ lorum quod quae sunt rariores, magis sunt dispositae ad recipiendum formam metalli, et sic videtur quod pori sunt causa passionis : dico quod hoc non est verum : quod forami­ na non sunt causa passionis, sed potius dispo­ sitionis materiae, quae a tali activo passibilis est et non ab alio. 162 [3], Secundo cum dicit: Continuum igitur unumquodque etc., ponit secundam conditionem. Et est quod agens et patiens debent esse divisa et non continua: quia id quod est continuum non est passibile. Veri­ tas autem huius propositionis ex hoc est, quia nihil patitur a seipso: quia non est ma­ gis ratio quare una pars eius agat et alia patiatur, quam alia, cum partes continui sint similis naturae. Ista autem agentia et patien­ tia licet sint divisa, oportet quod sint in de­ bita propinquitate. Omnia enim agentia na­ turalia habent determinatam virtutem, quae si ultra suae virtutis proportionem elongen­ tur a patientibus, nullum effectum causare poterunt, sed cum fiunt propinqua, in se vel in aliis, tunc agens aget, et patiens patietur. Dico autem appropinquare sibi ipsis, quando primum agens et ultimum patiens sunt im­ mediata; appropinquare vero in aliis est, quando inter primum agens et ultimum pa­ tiens est aliquid quod agit et patitur, agit au­ tem in virtute primi. Verbi gratia, ignis non solum calefacit nos quando tangit, sed etiam quando est longe: calefacit enim aërem qui Î2) n. 4. APP. I, L. 1,1. xxni natus est calefieri ab igne, aër autem calefa­ ctus calefacit corpus nostrum. 163 [4]. Deinde cum dicit: Existimare autem etc., probat primam conditionem, di­ cens quod existimare sicut quidam existi­ mant, quod res quae patitur, tum, idest se­ cundum aliquam partem patitur, et tum non, idest secundum aliquam non patitur, hic de­ terminandum est, et dicendum quod hoc fal­ sum est. Si enim concederetur quod corpus et magnitudo non ubique esset divisibilis, sed dividitur in indivisibilia corpora sicut dixit Democritus, vel in indivisibiles superficies sicut dixit Plato, tunc verum esset quod cor­ pus non ubique, idest in omni parte sua, es­ set passibile. Sic etiam esset verum quod nihil esset continuum : licet continuetur ad indivisi­ bile, non tamen componitur ex indivisibilibus. Si autem est mendacium hoc quod dicunt, immo quia mendacium est : quia omne cor­ pus est divisibile; nihil differt dicere quod di­ vidatur vel quod sit divisibile, vel quod tan­ gatur vel quod sit tangibile. Licet enim in poros dividatur secundum Democritum, ta­ men etiam est divisibile in partibus quae poris interponuntur, quia istae non sunt indivi­ sibiles; quae tamen partes ponebantur indivi­ sibiles ab eis. Et similiter est tangibile in il­ lis. Et ita secundum totum est tangibile et divisibile et passibile. Si enim potest segre­ gari secundum tactus, idest secundum super­ ficies in quibus est tactus, ut dicunt quidam Platonici, etsi nondum est divisum, est ta­ men divisibile. Posito ergo in esse possibili, non accidit impossibile. Similiter etiam si di­ visibile sit in partes, posita divisione in actu non sequitur impossibile. Secundum ergo totum et quamlibet sui partem est divisibile et passibile. 164 [5]. Deinde cum dicit: Universaliter autem etc., ostendit quod praedicta opinio non est sufficiens ad actionem et passionem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod non est sufficiens ad alterationem, immo de­ struit ipsam; secundo quod nec sufficiens ad augmentum, ibi : Amplius autem (3) etc. Dicit ergo primo, quod universaliter pas­ sionem hoc modo fieri in rebus quo quidam dicunt quod generatio fit, scissis sive sepa­ ratis corporibus per poros, est inconveniens. Destruit enim hic modus alterationem, in qua tamen salvatur passio et actio. Videmus enim quod idem corpus continuum manens, quandoque quidem est humidum et liquidum, et quandoque coagulatum, sicut glacies et aqua fluida, et tamen talis alteratio fit sine divisione ipsius corporis continui, et sine ali­ qua alia compositione, et sine conversione suarum partium, et absque tactu diverso in ordine componentium partium sicut dicit De­ mocritus. Cum enim aliquod humidum coa­ gulatur, non transducitur extra naturam suam ita quod mutet substantiam, nec transpo(3) n. sq. — 529 — APP. I, L. 1. I. xxin DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE nuntur partes mutando ordinem vel situm, neque transmittitur per liquefactionem, ne­ que etiam nunc, quando scilicet humidum coagulatur, oportet quod in aqua corpora indivisibilia tumoribus, idest secundum quan­ titatem, subintrent ad causandam coagulatio­ nem, sed ipsum humidum quod coagulatur, et e converso, semper similiter se habet quan­ tum ad hoc, quod neque componuntur par­ tes, neque adduntur vel dividuntur, neque mutant ordinem vel situm. Patet ergo quod praedicta opinio destruit alterationem. 165 [6]. Deinde cum dicit: Amplius au­ tem neque etc., ostendit quod destruit et aug­ mentum. In augmentatione enim oportet quod augeatur quaelibet pars eius quod au­ getur, ut supra dictum est. Sed si augmen­ tum fiat per additionem atomorum ut ipsi dicunt, non erit augmentatio, sed quaedam 164-165 appositio corporis ad corpus, non ex hoc quod quaelibet pars istius compositi augmentatur. Item in augmentatione oportet quod augmentans sive adveniens augmentato trans­ mutetur in naturam eius, et quod ipsum to­ tum quod augetur, transmutetur ab eo quod sibi advenit, de minori quantitate in maiorem quantitatem. Sed per additionem corporum atomorum ipsum totum non erit transmu­ tans, idest non transmutabitur alio mixto, idest aliquo corpore indivisibili sibi addito, non transmutante ipsum de minori quantitate in maiorem. Et ipsum totum non erit secun­ dum se transmutans, idest non transmutabit corpora indivisibilia, quae sibi adveniunt et remanent incorrupta. Unde signanter dixit alio mixto: quia talia corpora non miscentur adinvicem, sicut grana frumenti in modio. Ultimo epilogat, et patet in littera. 530 — 166 DE GENERAI IONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. I, I. xxiv LECTIO XXIV. Utrum et quomodo mixtio differat a generatione, alteratione et augmento Explicatur qualiter elementa veniant ad mixtionem, et quomodo sint in mixto. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 327a30 - b3l) Caput X 165. (82) Reliquum autem videndum de mixtione secundum eundem modum methodi; hoc enim erat tertium pro­ positorum a principio. Scrutandum autem, quid est mixtio, et quid miscibile, et quibus cxistit entium et quomodo; amplius autem, utrum est ί mixtio an hoc mendacium. 166. Impossibile est enim alterum altero misceri, quemadmodum dicunt qui­ dam; existentibus enim adhuc mixtis et non alteratis, non magis nunc mixta esse inquiunt quam prius, sed consimiliter se habere. Altero autem corrupto non mixta esse, sed hoc quidem esse, hoc autem non esse, mixtionem autem similiter habentium esse. Eodem modo etsi ambobus con­ venientibus corruptum est utrumque mixtorum: non enim esse mixta nul­ latenus existentia. 167. (83) Hic quidem videtur sermo quae­ rere quid diflert actu mixtio a gene­ ratione et corruptione, et quid miscibile a generabili et corruptibili; ma­ nifestum enim quod oportet differre, | si est mixtio. Quapropter his existen­ tibus manifestis quaesita solventur utique. 168. At vero neque materiam igni mi­ sceri dicimus, neque misceri cum exardet; neque ipsam suis particulis i neque igni; sed ignem quidem genera­ ri, hanc autem corrumpi. 169. Secundum autem modum eundem ne­ que corpori cibum, neque figuram ce­ rae mixtam figurare tumorem; neque corpus et album, neque totaliter pas­ siones et habitus posse esse mixta re­ bus: salvata enim videntur. Sed ta­ men neque album et disciplinam con­ tingit misceri, neque aliud non sepa­ rabilium aliquod. Sed hoc dicunt qui­ dam non bene, qui omnia quandoque simul esse dicunt et mixta esse. Non enim omne omni miscibile, sed opor­ tet existere separabile utrumque mix­ torum; passionum autem nulla sepa­ rabilis. 170. (84) Quoniam autem sunt haec qui­ dem potentia, haec autem actu en­ tium, contingit mixta esse aliqualiter et non esse, actu quidem ente alio generato ex ipsis, potentia autem ad­ huc utroque quae erant antequam miscerentur, et non partita. Hoc enim sermo quaesivit prius. Videntur au­ tem quae miscentur prius ex separatis convenientia et possibilia separari rursus. Neque manent igitur actu ut corpus et album, neque corrumpun­ tur, neque alterum neque ambo: sal­ vatur enim virtus eorum. Ideo haec quidem derelinquantur. COMMENTARIUM 166 II]. Postquam Philosophus determi­ navit de tactu et de facere et pati, quae sunt necessaria ad generationem, hic determinat de mixtione, quae fuit tertium eorum de qui­ bus supra promiserat se dicturum. Est enim etiam mixtio necessaria ad generationem eo­ rum quae ex elementis generantur; quando enim fit generatio simplicis elementi, tunc nulla fit mixtio. Circa hoc ergo duo facit: primo manifestat intentionem suam; secundo prosequitur intentum, ibi : Impossibile est enim alterum f1) etc. Dicit ergo primo, quod post praedicta re­ stat nos videre de mixtione secundum eun­ dem modum methodi, et ideo, quia mixtio erat tertium eorum quae posuit tractanda. (1) n. sq. _ 53I _ 36 — De Caelo et Mundo. ÀPP. 1, JL. 1,1. xxjv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE Quid autem intendat per hoc quod dixit, se­ cundum eundem modum methodi, declarat cum subdit, quod perscrutandum est quid est mixtio, et quid miscibile, et quibus existit en­ tium, idest quae contingit misceri, et viden­ dum quomodo fiat, et si sit mixtio, vel utrum sit mendacium mixtionem fieri; quia hoc mo­ do supra quaesivit de aliis. 167 ]2]. Deinde cum dicit: Impossibile est enim etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit: primo pertractat ultimam quaestionem, scilicet an mixtio sit; secundo penultimam quaestionem, scilicet quomodo mixtio fiat, ibi : Continuam autem his (2) etc. Alias autem quaestiones non prosequitur, quia ex cognitione istarum reliquae innote­ scunt. — Circa primum duo facit: primo po­ nit rationes ostendentes mixtionem non esse; secundo solvit eas, ibi: Hic quidem videtur sermo (3) etc. Dicit ergo primo, quod sunt quidam dicen­ tes non esse possibile mixtionem fieri. Et ad hoc probandum utebantur tali ratione. Quan­ do miscibilia veniunt ad mixtionem, aut ma­ nent sicut prius in forma et specie, aut non manent, sed corrumpuntur ambo vel alterum. Si ambo manent in forma et specie sicut prius et non alterantur, tunc non sunt magis mixta quam prius, sed consimiliter se habent; si autem alterum corrumpatur, nec etiam tunc erit mixtio, sed corruptio unius et conserva­ tio alterius non corrupti; si autem ambo in­ vicem corrumpuntur, tunc etiam non erit mixtio: quia non possunt esse mixta quae nullo modo sunt entia. 168 [3], Deinde cum dicit: Hic quidem videtur sermo etc., determinat propositam quaestionem. Et quia ratio negantium mix­ tionem esse quaerit differentias mixtionis et generationis, et miscibilis et generabilis, ideo Philosophus primo ostendit differentiam eo­ rum adinvicem, et mixtionis ad alios motus; secundo solvit secundum propriam opinio­ nem, ibi: Quoniam autem sunt haec quidem potentia (4) etc. Circa primum duo facit: primo ponit differentiam mixtionis et genera­ tionis; secundo mixtionis ad augmentum et alterationem, ibi : Secundum autem modum eundem (5) etc. Dicit ergo primo quod sermo eorum qui negant mixtionem fieri, videtur quaerere dif­ ferentiam mixtionis et generationis; quaerit etiam in quo differt miscibile a generabili et corruptibili. Manifestum enim est quod si est mixtio, oportet eam differre ab alteratione et augmento et generatione, quae sunt mutatio­ nes ad formam; et quando ista differentia erit manifesta, tunc solvetur quaestio. 169 [4], Ponit ergo differentiam mixtio­ nis et generationis cum dicit: At vero neque (2) (3) (4) (5) Lect. sq. n. sq. n. 6. n. 5. ' |I I i ] 166-171 materiam etc., dicens quod materia non di­ citur misceri generabili, sed potius effici actu per formam: nihil enim aliud ad generatio­ nem requiritur secundum Aristotelem in V Metaphys., nisi agens reducens materiam praeexistentem in potentia ad actum. Unde in VIII Metaphys. dicit, quod non est alia causa quare partes definitionis sunt vere unum, nisi agens quod reduxit ad actum quod prius erat in potentia. Materia enim in qua generatur ignis, non dicitur misceri igni, nec etiam formae ipsius. Similiter non dicimus ignem misceri lignis cum ardet ea; nec etiam dicimus quod materia ignis misceatur parti­ culis ignis, neque ipsi igni, sicut dicimus quod unum miscibile miscetur particulis alterius miscibilis et ipsi miscibili. Sed dicimus ma­ teriam ignis, sicut ligna vel aliud, corrumpi, ignem autem generari. Ex quo manifeste po­ test concludi, quod mixtio non est generatio neque corruptio. 170 [5], Deinde cum dicit: Secundum autem modum eundem etc., ponit differen­ tiam mixtionis ad alios motus, et primo ad augmentum; dicens quod secundum eundem modum non dicimus cibum misceri corpori cibato : quia cibus transit in dominans cor­ pus, quod manet secundum formam, sed neu­ trum miscibilium ita manet sicut corpus ci­ batum, scilicet indivisum et specie nullo mo­ do alteratum. Et sic patet quod mixtio dif­ fert ab augmento. Differt etiam ab alteratione; sicut primo patet in artibus. Non enim dicimus figuram misceri cerae, nec figuram misceri quantitati sive tumori : quia utrumque manet indivisum et specie nullo modo alteratum. Idem osten­ dit in alterationibus naturalibus. Non enim dicimus quod albedo misceatur corpori quan­ do corpus fit album; et universaliter nulla passio et nullus habitus miscetur aliis rebus, sed sunt in eis sicut in subiecto. Et ratio hu­ ius est, quia ambo, scilicet tam accidens quam subiectum, videntur esse salvata, et non altera. Similiter nullum accidens misce­ tur alii accidenti. Et universaliter nullum quod contingit separari et per se existere, po­ test misceri: quia omnia miscibilia primo sunt separata, et post mixtionem separari possunt. Et propter hoc non bene dixerunt, aliquando omnia fuisse simul, sicut dicitur in I Physic.; non enim omne cuilibet misce­ tur, sed oportet miscibilia esse talia quorum utrumque possit separari. Passio autem nulla est separabilis: et ideo nec miscibilis. 171 [6], Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem sunt haec quidem potentia etc., solvit praedictam quaestionem, dicens quod entium quaedam sunt entia in potentia, et quaedam in actu; unde mixta, postquam mixta sunt, contingit aliqualiter esse et aliqualiter non esse in mixto : sunt enim ibi in potentia, sal­ vata tamen virtute eorum, sed non sunt ibi actu. Ipsum enim generatum est aliud ab ipsis miscibilibus sive mixtis, et est in po- ~ 532 — 171-172 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE tentia ipsa miscibilia, quae ante mixtionem sunt separata; ita contingit post mixtionem separari, licet in mixto non sint abinvicem divisa. Et hoc est quod sermo habitus, sive ratio negantium mixtionem, quaesivit, scili­ cet quomodo elementa manerent in mixto. Videmus enim quod ea quae miscentur, con­ veniunt ex prius separatis, et postquam con­ veniunt rursus separabuntur: quia levia ali­ quando ascendent, et gravia descendent. Cum enim elementa quae sunt in mixto sint ibi praeter naturam, quia sunt extra propriam regionem ut dicitur II de Caelo, quod autem est praeter naturam non potest esse sempi­ ternum, necesse est ipsa separari. Non ergo manent elementa in mixto actu sine aliqua alteratione, sicut corpus album; nec ambo nec alterum corrumpuntur omnino, sicut in gene­ ratione et corruptione : salvatur enim virtus eorum. 172 [7], Ad evidentiam autem huius quae­ stionis duo sunt consideranda, super quae ista quaestio est fundata. Primum est, quali­ ter elementa veniant ad mixtionem. Secun­ dum est, quomodo elementa sunt in mixto. Circa primum sciendum est, quod secun­ dum dicta philosophorum primum movens elementa ad mixtionem est immiscibile; et hoc est ipsum caelum sive astra lata in ipso, quod est diversum a natura quatuor elemen­ torum, ut probatum est in I de Caelo et Mundo. Nam sicut ostendit Philosophus in 1 Meteororum, iste mundus quatuor elemento­ rum est de necessitate continuus, idest conti­ guus, superioribus motibus, ut omnis ipsius virtus gubernetur inde; quia illud oportet , pu­ tare primam causam, quod omnibus est prin­ cipium motus: tale autem est ipsum caelum. Et ideo ibidem subdit, quod causa eorum quae accidunt circa ignem, terram, et alia elementa, est virtus eorum quae semper mo­ ventur. Unde in eodem dicit quod sphaera ignis movetur circulariter, et etiam sphaera aeris, licet non tota, per raptum firmamenti. Habent etiam aliae stellae specialem effectum in aliquibus elementis: sicut sphaera solis in qua est effectus caloris, est nata movere ignem, et sphaera lunae est nata movere aquam, sicut ad sensum patet. Aliae autem sphaerae quinque planetarum natae sunt mo­ vere aërem: et ideo aër tot diversis motibus movetur. Est enim in aëre frigus congelativum. ex sphaera Saturni, et aestus ex sphaera Martis, et temperies in calido ex sphaera lovis, et temperies in frigido ex sphaera Vene­ ris, commiscibilitas et passibilitas facilis ex sphaera Mercurii. Sphaera autem stellarum fixarum quae est octava, in qua sunt multae imagines et figurae, movet terram; unde et in ipsa figurantur imagines multae in generatis. Licet ergo elementa levia non descendant ex se, nec gravia ascendant ex se, tamen ex mo­ toribus universalibus ordinantibus motum aliquando descendunt levia et ascendunt gra­ via. Huiusmodi autem conveniens exemplum APP. 1, L. 1,1. xxiv est in qualitatibus activis et passivis corporis animati. Non enim in animali semper mo­ vetur calidum secundum naturam ignis, nec agit actum ignis omnino, sed potius movetur in id ad quod dirigitur ab anima, et agit ad terminum et finem intentum ab ea, sicut Philosophus dicit contra Empedoclem in II de Anima. Cum autem motus caeli et opus na­ turae sit opus intelligentiae ut dicit Philoso­ phus, non semper sequuntur elementa pro­ prium impetum sui motus, sed aliquando movebuntur in id ad quod per voluntatem intelligentiae dirigentur, sive per virtutem stellarum, si de propinquo sive instrumental! motore loquamur. Hoc autem manifestum est per exemplum de vapore terrestri elevato a terra, sicut dicitur in I Meteororum, qui per virtutem solis ascendit ad calidam regionem aëris, et de vapore humido et aquoso simi­ liter ascendente. Unde cum in aëre sint quae­ dam partes ignitae et aëreae et aqueae et ter­ reae, moventur a se invicem ascendendo et descendendo. Quod autem ignis sit in aëre, patet per Philosophum in I Meteororum: di­ cit enim quod ambitus ignis per aërem fre­ quenter spargitur motu, idest per virtutem caelestis motus, et fertur violentia deorsum. Et ideo sunt aliquae partes ignis et in rore et in vaporibus pluvialibus descendentes, quas vapores accipiunt in regione aëris calefacta : et ideo aquae pluviales sunt vaporosae et ca­ lidae. Et haec etiam est causa quod, nive de­ scendente, non est tanta intensio frigoris sic­ ut in aliis hiemalibus temporibus. Sic ergo cum pluvia et rore et aliis huiusmodi descen­ dunt partes ignitae ad locum mixtionis. Ex his patet quod ad mixtionem non movet vio­ lentia sed natura; et ideo mixtio non est vio­ lenta sed naturalis. Circa secundum autem diversi diversimo­ de opinantur. Sunt enim quidam, dicentes quod qualitatibus activis et passivis ad me­ dium redactis aliqualiter per alterationem, formae generales elementorum manent in mixto, quia si non manerent, corruptio quae­ dam erit et non mixtio. Rursus etiam, quia aliter simplicia corpora elementorum ratio­ nem amitterent: elementum enim est ex quo componitur aliquid et est in eo, ut dicitur V Metaphys. — Sed ista opinio est impos­ sibilis. Impossibile enim materiam secundum idem diversas formas elementorum suscipere. Si igitur in corpore mixto formae substan­ tiales elementorum salvarentur, oportebit di­ versis partibus materiae eas inesse. Materiae autem diversas partes accipere est impossi­ bile, nisi praeintellecta quantitate in materia : sublata enim quantitate materia indivisibilis permanet, sicut patet in I Physic. Ex mate­ ria autem sub quantitate existente, et forma substantiali adveniente, corpus physicum con­ stituitur. Diversae igitur partes materiae for­ mis elementorum subsistentes plurium cor­ porum rationem suscipiunt. Multa autem corpora impossibile est esse simul. Non igi- — 533 — APP. I, L. 1,1. xxiv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 172 tur in qualibet parte corporis mixti erunt I dicere, medium esse inter ea quae non sunt unius generis, ut probatur in X Metaphys.: quatuor elementa; et sic non erit vera mixtio, medium enim et extrema ex eodem genere sed ad sensum, sicut accidit in congregatio­ esse oportet. Nihil ergo medium esse potest ne corporum, insensibilium propter parvita­ inter substantiam et accidens. Unde impossi­ tem. Praeterea quaelibet forma substantialis bile est formas elementorum suscipere magis propriam dispositionem requirit in materia, et minus. Omnis enim forma recipiens magis sine qua esse non potest : unde altera est et minus est divisibilis per accidens, inquan­ via ad alterationem et altera ad corruptio­ tum scilicet subiectum potest eam participare nem. Impossibile autem est eandem esse di­ vel magis vel minus. Secundum autem id spositionem quam requirit forma ignis, et quod est divisibile, vel per accidens vel per quam requirit forma aëris vel aquae: sed se, contingit esse motum continuum, ut pa­ sunt contrariae. Contraria autem esse non tet in VI Physic. Si igitur formae substantia­ possunt in eodem subiecto. Impossibile est les elementorum suscipiunt magis et minus, igitur, quod in eadem parte mixti sint for­ tam generatio quam corruptio erit motus mae substantiales ignis et aquae. Si igitur continuus; quod est impossibile : nam mo­ mixtio fiat remanentibus formis simplicium tus continuus non est nisi in tribus generi­ corporum, sequitur quod non sit mixtio, sed bus, scilicet in quantitate, qualitate et ubi. solum ad sensum, quasi iuxta se positis par­ Oportet igitur alium modum invenire, quo tibus insensibilibus propter parvitatem. et veritas mixtionis salvetur, et tamen ele­ Quidam utriusque rationes vitare volentes menta non totaliter corrumpantur, sed ali­ in maius inconveniens inciderunt. Ut enim qualiter in mixto remaneant. Considerandum mixtionem ab elementorum corruptione di­ est igitur quod qualitates activae et passivae stinguerent, dixerunt formas substantiales ele­ elementorum contrariae sunt adinvicem, et mentorum aliqualiter remanere in mixto; sed magis et minus recipiunt: ex contrariis au­ rursus, ne cogerentur mixtionem ad sensum tem qualitatibus quae suscipiunt magis et mi­ et non secundum veritatem ponere, posue­ nus, constitui potest media qualitas, quae runt quod formae elementorum non manent sapit utriusque extremi naturam, sicut palli­ in mixto secundum suum complementum, sed dum inter album et nigrum. Sic igitur remis­ in quoddam medium reducuntur. Dicunt sis excellentiis elementarium qualitatum, con­ enim quod formae elementorum suscipiunt stituitur ex eis quaedam qualitas media, quae magis et minus, et habent contrarietatem ad­ est propria qualitas corporis mixti, differens invicem. Et quia haec manifeste repugnant tamen in diversis secundum diversam mixtio­ communi opinioni et dictis Aristotelis, dicen­ tis in Praedicamentis quod substantiae nihil nis proportionem. Et haec quidem qualitas est contrarium, et quod non recipit magis et est propria dispositio ad formam corporis minus, ulterius procedunt, dicentes quod for­ mixti, sicut qualitas simplex ad formam cor­ mae elementorum sunt imperfectissimae, utporis simplicis. Sicut igitur extrema inveniun­ pote materiae primae propinquiores : unde tur in medio, quod participat naturam utri­ sunt mediae inter formas substantiales et ac­ usque, sic qualitates simplicium corporum cidentales; et sic inquantum accedunt ad na­ inveniuntur in qualitate corporis mixti. Qua­ turam formarum accidentalium, magis et mi­ litas autem simplicis corporis est quidem nus suscipere possunt. — Haec autem posi­ aliud a forma substantiali ipsius, agit tamen tio multipliciter improbabilis est. Primo quia virtute formae substantialis; alioquin calor esse aliquid medium inter substantiam et ac­ calefaceret tantum, non autem forma sub­ cidens est omnino impossibile; esset enim stantialis educeretur in actum, cum nihil agat aliquid medium inter affirmationem et nega­ supra suam speciem. Sunt igitur virtutes for­ tionem: proprium enim accidentis est in sub­ marum substantialium simplicium corporum iecto esse, substantiae vero in subiecto non in corporibus mixtis non actu, sed virtute. esse. Formae autem substantiales sunt qui­ Et hoc est quod dicit Philosophus, non madem in materia, sed non in subiecto; nam subiectum est hoc aliquid, forma autem sub­ \ nent igitur elementa, scilicet in mixto, actu, ut corpus album, nec corrumpuntur, nec al­ stantialis est quae facit hoc aliquid, non au­ terum nec ambo: salvatur enim virtus eorum. tem praesupponit ipsum. Item ridiculum est — 534 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. 1,1. xxv LECTIO XXV. Duae opiniones de modo mixtionis refutantur - Determinatur quando et ex quibus fiat mixtio, et quae facilius quae difficilius misceantur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 327b3l - 328b22) (Caput X) 171. (85) Continuam autem his quaestio­ nem dicendum, utrum mixtio ad sen­ sum sit. Quando enim ita in parva dividuntur quae miscentur, et ponuntur adinvicem hoc modo ut non manife­ stum sit sensui unumquodque, tunc mixta sunt. 172. Aut non sunt sed est ut quaecumquc secus quamcumque sit particulam mixtorum? Dicitur enim illo modo, verbi gratia hordeum mixtum esse frumento, quando quodeumque secus quodeumque ponetur. 173. Si autem est omne corpus divisibile, si etiam est corpus corpori miscibile homoeomeres. quamcumque utique oportebit partem fieri secus quam­ cumque. (86) Quoniam autem non est in minima dividi, neque compositio idem quod mixtio sed aliud, manife­ stum quod neque secundum parva sal­ vata oportet quae miscentur dicere mixta esse. Compositio enim erit et non temperamentum neque mixtio, neque habebit eandem rationem cum toto pars. Dicimus autem, si oportet mixtum esse aliquid, mixtum homoeomerum esse, et quemadmodum aquae pars aqua, ita et temperati. Si autem secundum parva compositio esset mix­ tio, nihil contingeret horum, sed soIum mixta ad sensum. 174. Et idem huic quidem mixtum, si non videt quis acute, lynceo autem nihil mixtum. 175. Neque divisione, ut quaecumque se­ cus quamcumque pars: impossibile enim ita dividi. Aut igitur non erit mixtio, aut dicendum est hoc quo­ modo contingit fieri rursus. 176. (87) Sunt itaque, ut diximus, entium haec quidem activa, haec autem pas­ siva ab his. Haec quidem igitur con­ vertuntur, quorum eadem materia est, et activa adinvicem et passiva abinviccm: haec autem faciunt impassibi- i , I j 1 — 535 lia entia, quorum non est eadem ma­ teria. 177. Horum quidem igitur non est mixtio, ideoque neque medicina facit sanita­ tem, neque sanitas est mixta corpo­ ribus. (88) Activorum autem et passi­ vorum quaecumque sunt facile divisi­ bilia. multa quidem paucis et magna parvis composita non faciunt mixtio­ nem, sed augmentationem dominan­ tis: transmutatur enim alterum in do­ minans, ut gutta vini in mille millibus amphoris aquae non miscetur: solvi­ tur enim species et transmutatur in totam aquam. pg (89) Quando autem potentiis adae­ quantur aequaliter, tunc transmutatur quidem utrumque in dominans ex sui ipsius natura, non generatur autem alterum, sed medium et commune. Manifestum igitur, quoniam haec sunt miscibilia, quaecumque contrarietatem habent facientium: haec enim sunt abinvicem passiva. Et parva autem parvis secus posita miscentur magis: facilius enim et ci­ tius invicem transeunt. 180. Multum autem et a multo tardius hoc operatur. Tdeo et bene determinabilia divisibilium et passivorum miscibilia (dividuntur enim haec in parva faci­ lius: hoc enim erat bene determina­ bile esse), verbi gratia humida misci­ bilia maxime corporum: bene deter­ minabile enim maxime humidum di­ visibilium, si non viscosum sit: haec etenim utique ampliorem et maiorem solum tumorem faciunt. 181. Quando autem alterum solum passi­ vum erit aut vehementer, hoc autem valde parum, aut nihil amplius mix­ tum ex ambobus est aut parum, quod contingit circa stannum et aes. (90) Quaedam enim balbutiuntur adinvi­ cem et epamphoterizant. Videntur APP. I, L. 1,1. xxv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE enim aliquantulum ac mixta esse re­ misse, et ut alterum quidem susceptivum, alterum autem species. Quod in his contingit: stannum enim ut passio aliqua ens sine materia aeris pene evanescit, et mixtum abit colo­ rans solum. Idem autem hoc contin­ git et in aliis. 182. Manifestum igitur ex his quae dicta, sunt quod est mixtio, et quid est, et quare est, et quae sunt miscibilia en­ tium, quoniam sunt quaedam talia 173-178 qualia passiva abinviccm et bene de­ terminabilia et bene divisibilia: haec enim neque corrupta esse necessarium est quando mixta, neque adhuc sim­ pliciter eadem esse quae prius, neque compositionem esse mixtionem eorum, neque ad sensum; sed est miscibile quidem quodcumque bene determina­ bile ens passivum fuerit et activum, et tali miscibile est (ad homoeomerum enim miscibile), mixtio autem est miscibilium alteratorum unio. COMMENTARIUM 173 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit mixtionem esse, hic determinat quomo­ do fiat mixtio. Et circa hoc duo facit: pri­ mo ponit opiniones aliorum de modo mixtio­ nis; secundo ponit opinionem propriam, ibi: Sunt itaque ut diximus C1) etc. Circa primum duo facit: primo ponit opiniones aliorum; secundo reprobat eas, ibi: Si autem est om­ ne corpus (2) etc. Circa primum sciendum est, quod de mo­ do mixtionis duplex fuit opinio. Una fuit quod tunc solum mixtio fiat, quando misci­ bilia dividuntur in tam minima secundum quantitatem, quod sensus ea percipere non potest; et quando illa minima fuerint secus invicem posita, non alterata, tunc dicunt fieri mixtionem. Et hanc opinionem primo ponit Philosophus. 174 [2]. Secundam opinionem ponit ibi: Aut non sunt etc., quae fuit talis: quod cum miscibilia sunt divisa, non ita ut sistat divi­ sio in minima secundum sensum, sed sistat in minima secundum materiam, scilicet quod non sit accipere minus quod servet materiam et operationem miscibilis. Conveniunt enim ambae istae opiniones, quod dicunt mixtio­ nem esse secundum minima, sed differunt, quia prima ponit minima quoad sensum, se­ cunda minima secundum materiam. Dicit ergo Philosophus quod dicendum est et de­ terminandum continuam quaestionem, scilicet si ita sit ut dicit prima opinio, vel sicut di­ cit secunda, quae dicit scilicet quod diviso corpore in minima simpliciter, quaelibet pars eius est secus quamcumque partem alterius. Dicitur enim sic a quibusdam; verbi gratia, sicut si diceremus hordeum mixtum cum fru­ mento : licet enim ista discernantur, tamen sunt minima sui generis. Et ad similitudinem istorum dicunt fieri mixtionem elementorum, quando in minima simpliciter diviso ele­ mento, quaelibet pars unius est iuxta partem alterius. 175 [3], Deinde cum dicit: Si autem est omne etc., destruit praedictas opiniones. Et (1) n. 6. (2) n. 3. primo per rationem communem ambabus; secundo per rationem propriam, ibi: Et idem huic (3) etc. Dicit ergo primo, si omne corpus est divi­ sibile, si corpus corpori est miscibile, de ra­ tione mixturae est quod quaelibet pars unius miscibilis sit homoeomera, et oportet quod quaelibet pars sit iuxta quamlibet partem al­ terius miscibilis. Quoniam autem mixtio non est compositio divisorum in minima latentia sensum, sicut dicebat prima opinio, nec etiam sicut dicebat secunda, manifestum est quod non erit mixtio secundum parva salvata in specie et virtute: quia tunc esset potius quae­ dam compositio et non mixtio, nec haberet quaelibet pars eandem rationem cum toto. Nos autem dicimus quod si est aliquod mix­ tum, oportet ipsum esse homoeomerum, id­ est eiusdem rationis in parte et in toto, et sicut quaelibet pars aquae est aqua, ita quae­ libet pars mixti est mixtum; si autem mixtio esset compositio secundum parva, ut dicebat utraque opinio, licet differenter, nihil horum contingeret, sed solum mixtio ad sensum et non secundum veritatem. 176 [4], Deinde cum dicit: Et idem huic etc., ponit proprias rationes. Et primo contra primam opinionem, dicens quod si hoc mo­ do fiat mixtio sicut prima opinio dicebat, il­ lud quod esset uni mixtum, puta ei qui non videt acute, esset alteri non mixtum, puta lynceo videnti acute. 177 [5], Secundo arguit contra secundam opinionem, ibi: Neque divisione etc., dicens quod mixtio non est ex divisione minimo­ rum: quia in minima simpliciter impossibile est dividere corpus, ita quod in eis stet di­ visio. Si autem minima essent physica, tunc esset congregatio et non mixtio. — Aut igi­ tur mixtio non est, cum hi duo modi esse non possint: aut rursus dicendum est quo­ modo contingit mixtionem fieri. 178 [6]. Deinde cum dicit: Sunt itaque ut diximus etc., determinat de modo mixtio­ nis secundum propriam opinionem. Et primo praemittit quandam divisionem necessariam (3) — 536 — n. sq. 178-183 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE ad propositum ostendendum, dicens quod sicut supra dictum est, entium quaedam sunt activa, quaedam passiva ab his, scilicet acti­ vis. Sed istorum quaedam communicant in materia : et talia in agendo et patiendo ad­ invicem convertuntur; quaedam vero sunt quorum non eadem materia est : et talium licet unum agat ct reliquum patiatur, non ta­ men in hoc convertuntur adinvicem. 179 [71. Secundo ibi : Horum quidem igi­ tur non est mixtio etc., prosequitur intentum. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quae non sunt miscibilia, sive ex quibus non potest fieri mixtio; secundo ostendit quando et ex quibus fiat mixtio, ibi : Quando autem po­ tentiis adaequantur (4) etc.; tertio redit ite­ rum super primum, ut melius manifestet quae nullo modo sunt miscibilia, ibi : Quando au­ tem alterum (56 ) etc. Dicit ergo primo quod eorum quae non communicant in materia, non potest esse mixtio; et ideo licet medicina faciat sanita­ tem, non tamen patitur a sanitate: et ideo misceri ibi non potest; neque sanitas vel aliud accidens miscetur corporibus. Et talia immiscibilia sunt ex sui natura. Quaedam autem licet sint miscibilia ex sui natura, tamen per accidens misceri non possunt. Et quae sint ista declarat ibi : Activorum autem et passi­ vorum etc., dicens quod si multa de genere activorum et passivorum componantur pau­ cis et magna parvis, non faciunt mixtionem, sed faciunt augmentum praedominantis, per cuius virtutem alterum, scilicet paucum vel parvum, transmutatur in alterum praedominans. Et ideo gutta vini in mille millibus am­ phoris aquae non miscetur cum ipsa aqua : quia forma sive species eius transmutatur et corrumpitur in totam aquam. 180 [8]. Deinde cum dicit: Quando au­ tem potentiis etc., ostendit ex quibus et quan­ do fiat mixtio. Et circa hoc tria facit: pri­ mo ostendit quando et ex quibus fiat mixtio; secundo ostendit quae faciliter miscentur, ibi : Et parva autem (c) etc.; tertio quae difficul­ ter ibi : Multum autem (7) etc. Dicit ergo primo, quando potentiae misci­ bilium adaequantur, tunc unumquodque miscibilium aequaliter dominatur, et unumquod­ que ad alterum tanquam ad dominans trans­ mutatur, et unumquodque ex sui ipsius na­ tura secundum aliquid transmutatur. Nec tamen uno corrupto aliud generatur, sed fit medium inde commune quod participat om­ nium virtutes miscibilium conjunctorum. Ma­ nifestum est ergo quod haec sunt miscibilia, quaecumque sunt de numero facientium sive agentium et habent contrarietatem, quia haec sunt adinvicem passiva; et hoc est primum quod requiritur in miscibilibus. (4) (5) (6) (7) n. sq. n. 11. n. 9. n. 10. APP. I, L. I, I. xxv Contra hoc autem quod hic dicitur, obiicitur a quibusdam. Quia si miscibilium poten­ tiae adaequantur, tanta est virtus resistendi quanta est virtus ad agendum, et ita nec agent nec patientur adinvicem. Item obiiciunt Avicenna et Algazel, dicentes quod si misci­ bilia adaequantur in mixto, non magis incli­ nabitur illud mixtum sursum quam deorsum, vel ad aliquam aliam loci differentiam, cum nullum sit in ipso praedominans elemento­ rum. Et adhuc sequitur quod quilibet motus secundum triplum magis est violentus quam naturalis; et similiter est de loco. Sequeretur etiam quod omnis mixtio esset una; et ita ex similibus in quantitate et qualitate essent caro, et ossa, et lapis, et cetera mixta: quod est impossibile. — Ad quod dicendum est, quod cum omnis mixtio naturalis sit propter generationem, non sic sunt intelligenda verba Philosophi, quod in mixto sit aequalitas vir­ tutum et potentiarum ut prima ratio proce­ debat, nec etiam oportet quod ibi sit aequa­ litas quantitatis ipsorum miscibilium, sed est intelligendum quod ibi sit aequalitas propor­ tionis, quam requirit forma rei generandae propter quam est mixtio. Et per hoc patet solutio ad obiecta. 181 [9], Deinde cum dicit: Et parva au­ tem etc., ostendit quae faciliter et bene mi­ scentur, dicens quod quando parva miscen­ tur parvis, tunc facilius fit mixtio, quia talia facilius et citius transeunt per se invicem al­ terando. 182 [10]. Deinde cum dicit: Multum au­ tem etc., ostendit quae tarde et de difficili commiscentur, dicens quod, quando multum miscetur multo, tunc tardius et difficilius commiscentur: et hoc ideo, quia difficilius adinvicem alterantur, et tardius transeunt per se invicem. Requiritur etiam ad facilem mixtionem, quod miscibilia sint bene termi­ nabilia et adinvicem passiva. Et hoc ideo, quia bene terminabilia, cum sint subtilia et humida, facilius dividuntur in parva, quae facilius commiscentur quam magna. Hoc enim est bene terminabile quod est bene di­ visibile in parva. Verbi gratia, humida, quae sunt inter cetera corpora bene miscibilia : et hoc ideo, quia humidum inter alia corpora est magis divisibile in parva; nisi illud hu­ midum sit viscosum : quia sicut dicitur in IV Meteororum, partes humidi viscosi coniacent sicut catenae, propter mixtum eis subtiliter siccum, quod apprehendit undique humidum et non sinit elabi humidum, sicut quando oleum aquae admiscetur; quia lubrica simul iuncta, vel lubricum humido compositum, auget tumorem sive quantitatem, sed non miscetur ei, sic quod quaelibet pars eius al­ teret et alteretur ab eo ad mediam naturam mixti. 183 [11]. Deinde cum dicit: Quando au­ tem alterum etc., ostendit iterum primum, ut melius declaret quae sunt quae nullo modo ' misceri possunt, dicens quod, quando solum — 5.37 — APP. I, L. 1,1. xxv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE alterum est passivum ita quod non agat in alterum, talia nullo modo miscentur; et hoc est quando miscibilia non communicant in materia. Quando vero communicant in ma­ teria, sed unum vehementer agit, et alterum vehementer patitur et non tantum agit quan­ tum primum, neque talium potest esse mixtio: vel si est aliqua, parum relinquetur de eo quod vehementer patitur; sicut patet in stan­ no et aëre: si enim in aëre liquefacto misce­ tur modicum de stanno, tunc stannum per vehementiam actionis aëris evaporat, et nihil forte remanet nisi color quidam. Et est si­ mile balbutientibus, qui una littera prolata aliam distincte non proferunt; idem etiam contingit in multis aliis. 184 [12]. Deinde cum dicit: Manifestum igitur etc., récapitulât quae dicta sunt de mixtione, per quod etiam quarta quaestio declaratur, quae fuit primo proposita in prin­ cipio huius capituli; dicens manifestum esse ex his quae dicta sunt, et quod est mixtio, et quid est, et quare est : quia propter pas­ sionem et actionem contrariorum. Et dictum est etiam quae sunt miscibilia : quoniam pas­ 183-184 siva adinvicem et bene terminabilia; et talia sunt bene divisibilia. Dictum est etiam quod ad hoc quod sit mixtio, necessarium est quod miscibilia non sint simpliciter corrupta, nec sint simpliciter eadem ut prius : sunt enim corrupta quantum ad formas et remanent quantum ad virtutem, ut supra ostensum est. Adhuc etiam ostensum est, quod mixtio non est compositio minimorum secundum natu­ ram sicut dicebat una opinio, nec minimo­ rum secundum sensum ut dicebat alia : ta­ lia enim minima non sunt miscibilia. Sed il­ lud est miscibile, quod cum sit bene deter­ minabile, est activum ct passivum; et. illud quod admiscetur cum tali miscibili, est mi­ scibile ad homoeomerum, idest facit cum alio mixtum quod est eiusdem rationis in toto et in partibus. Patet etiam quod mixtio est miscibilium alteratorum unio. Quae quidem alteratio solum est intelligenda in virtutibus sive qualitatibus eorum; sed si etiam alteratio sumatur improprie, mixtio est miscibilium al­ teratorum, idest corruptorum secundum for­ mas, unio. — 538 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LIBER Π. LECTIO L Recapitulatio praecedentium - Quid restet considerandum - Refutatis falsis opinionibus de materia elementorum manifestat Philosophus opinionem propriam. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 328b26 - 329b3) Caput I (1) De mixtione quidem igitur et ta­ ctu, et facere et pati dictum est quo­ modo existant his quae transmutan­ tur secundum naturam; amplius au­ tem de generatione et corruptione simpliciter, et quomodo est, et pro­ pter quam causam. Similiter autem et de alteratione dictum est, quid est alterari, et quam habeat differentiam eorum. Reliquum autem considerare circa vocata elementa corporum. Ge­ neratio quidem et corruptio omnibus natura subsistentibus substantiis est non sine sensibilibus corporibus. (2) Horum autem subiectam materiam hi quidem esse inquiunt unam, ut puta aërem ponentes aut ignem aut ali­ quod horum medium, quod et corpus est et separabile; hi autem plura se­ cundum numerum uno: quidam enim ignem et terram, hi autem et haec et aërem tertium, hi autem et haec et aquam quartum, ut Empedocles: ex quibus congregatis ct segregatis vel alteratis contingere generationem ct corruptionem rebus. (3) Quoniam igitur prima principia et elementa bene se habet dicere, sit con­ fessum, ex quibus transmutatis aut secundum congregationem et segrega­ tionem vel secundum aliam transmu­ tationem contingit generationem esse et corruptionem. Sed facientes quidem unam materiam extra praedicta, hanc autem corpoream et separabilem, pec­ cant: impossibile enim sine contrarietate esse corpus hoc sensibile: aut enim leve aut grave aut calidum aut frigidum necesse esse infinitum hoc, quod quidam dicunt esse principium. 186. (4) Ut autem in Timaeo scriptum est, nullam habet determinationem: non enim dixit manifeste pandcches, si separatur ab elementis. Neque utitur ullo, cum dixit, esse subiectum ali­ quod vocatis elementis prius, ut au­ rum operibus aureis. Certe et hoc non bene dicitur hoc modo dictum, sed quorum quidem est alteratio, ita est; quorum autem est generatio et corruptio, impossibile illud enuntiari ex quo generatum est. Sed tamen inquit longe verius esse aurum dicere unumquodque esse. (5) Sed elementis entibus solidis usque ad planitiem fa­ cit dissolutionem; impossibile autem matrem et materiam primam planam esse. 187. (6) Nos autem dicimus esse aliquam materiam unam corporum sensibilium, sed hanc non separabilem, sed sem­ per cum contrarietate, ex qua gene­ rantur vocata elementa: determinatum est autem de his in aliis certius. Sed tamen quoniam et hoc modo sunt ex materia corpora prima, determi­ nandum et de his, principium quidem ~ 539 — APP. I, L. 11,1. i DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE et primum existimantes esse materiam, inseparabilem quidem, subiectam au­ tem contrariis: neque enim calidum materia est frigido, neque hoc calido, sed subicctum amborum. Quapropter primum quidem potentia corpus sen­ sibile principium, secundum autem 185-187 contrarietates, dico autem verbi gra­ tia caliditas et frigiditas, tertio autem iam ignis et aqua et talia; haec qui­ dem enim transmutantur adinvicem, et non ut Empedocles et alii dicunt (neque enim esset alteratio), contra­ rietates autem non transmutantur. COMMENTARIUM 185 [1], Postquam Philosophus in primo libro determinavit de generatione et corru­ ptione in communi, et de motibus conse­ quentibus, scilicet de alteratione et augmento, nunc in secundo libro determinat de genera­ tione et corruptione in speciali, scilicet de ge­ neratione et corruptione elementorum. Et circa hoc duo facit: primo récapitulai ea quae dicta sunt in primo libro, et continuat dicta dicendis dando intentionem suam; se­ cundo prosequitur intentum, ibi: Horum au­ tem subiectam (x) etc. Dicit ergo primo quod dictum est iam in primo libro de mixtione et de tactu, et de facere et pati, quomodo existunt his quae transmutantur secundum naturam; amplius etiam dictum est de generatione et corruptio­ ne quomodo existât, et propter quam cau­ sam; similiter etiam dictum est de alteratione quid est, et in quo differt a generatione et corruptione. Relinquitur autem in hoc secun­ do libro considerare de corporibus quae ele­ menta vocantur, antequam consideremus in particularibus (12) libris de generatione et cor­ ruptione corporum specialium, sicut lapidum ct metallorum et plantarum et animalium; et hoc ideo, quia omnes substantiae quae gene­ rantur et corrumpuntur, non sunt sine istis sensibilibus corporibus, scilicet quatuor ele­ mentis. — Dicuntur autem elementa antonomastice sensibilia, quia eorum differentiae sive principia quae sunt quatuor qualitates, scilicet calidum, frigidum, humidum et sic­ cum, sunt causae omnium aliarum qualitatum tangibilium. 186 Γ2]. Deinde cum dicit: Horum au­ tem subiectam etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit : primo inquirit de sub­ stantia et numero eorum; secundo de mutua ipsorum generatione et corruptione, ibi: Quoniam autem determinatum est (3) etc. Circa primum duo facit : primo determinat de materiali principio et formali elemento­ rum; secundo de numero eorum, ibi : Quo­ niam autem quatuor sunt elementa (4) etc. Circa primum duo facit : primo determinat de principio materiali; secundo de formali, ibi : Sed non minus (5) etc. Circa primum (1) (2) (3) (4) (5) n. sq. particularibus addimus ex B. Alberto. Lcct. IV. Lcct. III. Lect. II. duo facit: primo determinat de materia ele­ mentorum secundum opinionem aliorum; se­ cundo secundum opinionem propriam, ibi : Nos autem dicimus (G) etc. Circa primum duo facit : primo ponit opiniones aliorum; secundo reprobat eas, ibi : Quoniam igitur prima (7) etc. Dicit ergo primo, quod quidam fuerunt qui posuerunt tantum unam materiam ele­ mentorum. Sed isti diversificati sunt : qui­ dam enim dixerunt quod illa materia erat aër, quidam vero quod ignis, quidam autem posuerunt quoddam corpus medium, igne quidem densius, aëre autem subtilius. Conve­ niunt omnes isti in hoc, quod dixerunt ipsam materiam elementorum esse corpus separabi­ le actu et per se existens. Alii vero fuerunt, qui dixerunt materiam elementorum esse plurificatam per numerum; et isti etiam diversi­ ficati sunt : quia quidam dixerunt ipsam esse ignem ct terram, quidam vero addunt ter­ tium, scilicet aërem, quidam addunt quar­ tum, scilicet aquam, sicut Empedocles. Dicunt autem tam ponentes duo quam ponentes plu­ ra duobus, quod per congregationem et se­ gregationem ipsorum fit generatio et corru­ ptio in rebus. 187 [3]. Deinde cum dicit: Quoniam igi­ tur etc., reprobat praedictas opiniones: et hoc primo; secundo quasi incidenter reprobat opinionem Platonis, ibi: Ut autem in Timaeo scriptum est (8) etc. — Advertendum autem est circa primum, quod non reprobat opinio­ nem ponentium plura elementa, sed ad prae­ sens concedit eam tanquam propinquam ali­ qualiter veritati. Unde dicit quod sit conces­ sum illis qui ponunt plura elementa esse principia, per quorum transmutationem fit generatio et corruptio, sive ista transmutatio sit congregatio et disgregatio sive quaecum­ que alia transmutatio; nam isti quodammodo bene dicunt. Reprobat autem primam opinionem. Unde dicit : facientes unam materiam, et hanc cor­ poream et separabilem ab omni contrarietate et ab omni forma elementali, sicut quod est medium inter ignem et aërem, peccant, quia impossibile est quod corpus sensibile sit sine contrarietate. Oportet enim quod illud corpus infinitum, quod ipsi dicunt esse principium, (6) n. 5. <7> n. sq. (8) n. sq. — 54° — 187-188 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE sit aut grave aut leve: et si quidem erit leve, movebitur ad locum ignis, si autem grave, movebitur ad locum terrae; cuius autem mo­ tus est et locus, illius est et forma, quam motus et locus sequuntur; ergo est terra vel ignis; et sic per consequens est calidum aut frigidum; et sic non erit separabile a contrarietate et a forma elemental!, ut ipsi pone­ bant. 188 [4]. Deinde cum dicit: Ut autem in Timaeo etc., reprobat opinionem Platonis de principio elementorum, dicens quod illud quod dixit Plato in Timaeo, nullam habet de­ terminationem, quia nihil dixit determinate et manifeste. Non enim dixit manifeste et determinate, si illud principium quod vocavit pandeches, idest receptaculum omnium, sepa­ ratur ab elementis, ita quod sit aliquando actu existens sub forma elementi, vel non; neque etiam dixit quod esset aliquod mate­ riale principium ipsorum elementorum. Sed dicit quod subiectum elementorum se habet ad elementa, sicut aurum se habet ad opera operata ex auro. Sed certe hoc non bene di­ citur: quia impossibile est, quod id quod est subiectum generationis sicut materia, dicatur de ipso generato, sicut non dicimus quod ca­ ro sit terra, sed terrea. Similiter illud quod alteratur, non recipit praedicationem passio­ nis in recto : non enim potest dici quod ho­ mo sit albedo, sed albus. Plato tamen dicit, quod verius est dicere unumquodque opus fa­ ctum ex auro esse aurum, quam ipsum esse tale: sicut verius est dicere phialam factam ex auro esse aurum, quam esse phialam; ita etiam verius erit dicere, ignem vel aquam vel aliud generatum esse ipsum subiectum, quam esse ignem vel aquam. Potest ergo breviter sic ratio formari. Impossibile est quod subie­ ctum generationis praedicetur in recto de ge­ nerato; sed subiectum quod ponit Plato prae­ dicatur in recto de elementis; ergo impossi­ bile est quod sit subiectum generationis et corruptionis ipsorum. Adhuc etiam peccat Plato, quia cum elementa sint corpora solida, dicit tamen quod materia eorum dissolvitur usque ad superficiem, ut patet in III de Caelo et Mundo: impossibile enim est quod materia prima, quae est sicut mater, sit superficies. 189 [5]. Deinde cum dicit: Nos autem di­ cimus etc., determinat de materia secundum propriam opinionem, dicens quod est aliqua APP. I,L. Π,Ι. i una materia sensibilium corporum, scilicet elementorum, quae non est separabilis simul ab omni forma elementi, nec ab omni contrarietate, sed semper est sub aliqua forma et aliquibus qualitatibus consequentibus ipsam formam: et ex ista materia generantur sen­ sibilia corpora quae vocantur elementa. Ex­ cusando autem se a maiori declaratione, dicit quod determinatum est in aliis certius, scili­ cet in III Caeli et Mundi. Sed quia ibi non est plene determinatus modus secundum quem ex materia generantur corpora prima, determinandum est hic quo­ modo generentur. Ad horum autem manife­ stationem dicit, sumendum esse pro principio hoc quod dictum est, scilicet quod est ma­ teria una subiecta contrariis, inseparabilis ab eis, quia semper est cum altero contrariorum. Et hoc probat per hoc, quod caliditas non potest esse materia frigiditatis, nec e conver­ so, sed oportet aliquod esse tertium, ut di­ citur in XII Metaphys. et in I Physic., quod est subiectum amborum contrariorum, et de uno transmutatur in aliud. Et ideo primum principium est id, quod est potentia corpus sensibile: et illud est materia iam dicta. Se­ cundum vero principium sunt contrarietates qualitatum distinguentes et determinantes po­ tentiam materiae, verbi gratia caliditas et fri­ giditas, et huiusmodi. Tertium iam erit ele­ mentum constitutum ex his, puta ignis, vel aqua, vel huiusmodi. Et illa elementa trans­ mutantur adinvicem, dum eorum communis materia mutatur de una forma in aliam, ut de igne in formam aëris, et similiter de aliis. Unde non est verum quod Empedocles dixit et quidam alii, scilicet quod elementa non transmutantur. Si enim immutabilia sunt, ut quod semel fuit ignis semper sit ignis, tunc nunquam esset generatio nec alteratio : quod est manifeste falsum, quia secundum contra­ rietatem transmutantur; sicut videmus ad sen­ sum, quod eadem materia quae nunc est sub frigiditate aquae, aliquando est sub caliditate aëris: et quod erat sub caliditate aëris, ali­ quando est sub caliditate ignis. Cum ergo hu­ iusmodi qualitates consequantur formas sub­ stantiales elementorum sicut effectus causam, sequitur quod si fiat transmutatio ipsarum qualitatum, quod etiam fit transmutatio in formis substantialibus. — 541 — APP. T, L. II, I. n DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO IL Quali sint prima principia formalia elementorum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 329b3 - 330a29) (Capd i 1) 188. (6) Sed non minus ct ut corporis qua- J lia et quot dicendum principia; alii quidem enim supponentes utuntur, ct non dicunt, quare talia aut tot sint. 194. Caput II 189. (7) Quoniam igitur quaerimus corpo­ ris sensibilis principia, hoc autem est tangibile, tangibile autem cuius est sensus tactus, manifestum quoniam non omnes contrarietates corporis species et principia faciunt, sed solum quae secundum tactum; nam secun­ dum contrarietatem differunt, et se­ cundum tangibilem contrarietatem. Ideo neque albedo et nigredo neque dulcedo ct amaritudo, similiter autem neque aliarum contrarietatum sensibilium aliqua facit elementum. 190. Quamvis prior visus tactu: quapro­ pter ct subiectum prius. Sed non est corporis tangibilis passio secundum quod tangibile, sed secundum aliud, etsi contingit natura prius. 191. (8) Ipsorum autem tangibilium piimum dividendum quae primae differentiae et contrarietates. Sunt autem contrarietates secundum tactum hac: calidum frigidum, humidum siccum, grave leve, durum molle, lubricum aridum, asperum lene, grossum sub­ tile. 192. Horum autem grave quidem et leve neque activa neque passiva: non enim in faciendo aliquod aliud, neque in patiendo ab alio dicuntur. Oportet autem activa invicem et passiva esse elementa: miscentur enim et transmu­ tantur invicem. 193. Calidum autem et frigidum, humidum et siccum, haec quidem activa esse, haec autem passiva dicuntur; calidum enim est. quod congregat homogenea (segregare enim, quod inquiunt face­ re ignem, est homogenea congregare: contingit enim eximere aliena), fri­ gidum autem quod coniungit et con- 195. ' j 196. I j j 197. ! I 198. | i | i 199. — 542 — gregat similiter ct homogenea ct heterogenea. (9) Humidum autem indeterminatum proprio termino, bene terminabile est alieno. Siccum autem bene termina­ bile proprio termino, difficulter au­ tem terminabile alieno. (10) Subtile autem et grossum, ct lu­ bricum et aridum, et durum et molle, et aliae differentiae ex his sunt. Quoniam enim repletivum est humi­ dum, quia non est terminatum qui­ dem, bene autem terminabile, et se­ quitur tangentem, subtile autem reple­ tivum (subtilium enim partium et par­ varum partium repletivum: totum enim totum tangit, subtile autem maxime tale), manifestum quoniam subtile qui­ dem erit humidi. grossum autem sicci. (11) Et rursum lubricum quidem hu­ midi (lubricum enim humidum ali­ quid passum est, velut oleum), (12) aridum autem sicci: aridum enim est perfecte siccum: quapropter et con­ cretum est propter defectionem pro­ priae humiditatis. (13) Amplius molle quidem humidi (molle enim est quod cedit in seipsum et non transmutans, quod facit humi­ dum; ideo etiam non est humidum molle, sed molle humidi), durum au­ tem sicci: durum enim est quod coagu­ latum est, coagulatum autem siccum. (14) Dicuntur autem siccum et humi­ dum multifariam. Opponitur enim sicco et humidum et udum, et rursus humido et siccum et coagulatum; omnia autem haec sunt sicci et hu­ midi primorum dictorum. Quoniam enim udo opponitur siccum, et udum quidem est quod habet alienam humiditatem in superficie, infusum au­ tem quod in profundo, siccum autem quod privatur hac, manifestum est quoniam udum erit humidi, opposi­ tum autem siccum primi sicci. (15) Rursum autem humidum et coagula­ tum similiter: humidum enim est, 190-193 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE quod habet propriam humiditatem, in­ fusum autem quod habet alienam hu­ miditatem in profundo, coagulatum autem quod privatur hac. Quapro­ pter et horum erit, hoc quidem sicci, hoc autem humidi. Manifestum igitur quoniam omnes aliae differentiae re­ ducuntur ad primas quatuor. APP. J, L. HJ. il 200. Hae autem non amplius in pauciores: neque enim calidum quod siccum aut quod humidum, neque humidum quod calidum aut quod frigidum, neque frigidum et siccum neque sub invi­ cem neque sub calido et humido sunt; quapropter necesse quatuor esse has. COMMENTARIUM 190 [1J. Postquam Philosophus determi­ navit de principio materiali elementorum, hic determinat de principio formali. Et primo dat intentionem suam; secundo prosequitur intentum, ibi : Quoniam igitur quaerimus (*) etc. Dicit ergo primo, quod non minus debe­ mus dicere de principio formali elementorum quam de materiali. Et intelligit per formale principium ipsas sensibiles qualitates poten­ tiam materiae vel materiam distinguentes, se­ cundum quas illa corpora qualia sunt. Inqui­ rit enim hic Philisophus principium corpo­ rum sensibilium inquantum sensibilia sunt, ut ipse dicit in littera. Si autem dicatur quod velit inquirere principia formalia substantia­ lia, tunc dicendum est quod, quia formae sub­ stantiales sunt nobis ignotae quia insensibi­ les, ideo per istas qualitates quae sunt imme­ diata principia transmutationis substantialis, dat intelligere ipsa formalia principia substan­ tialia; et ideo dicit quod etiam oportet dice­ re quales et quot sunt istae qualitates. Ideo autem de istis determinare oportet, quia alii philosophi non reddunt causam quare sunt, sed solum ex suppositione utuntur eis. 191 [2J. Deinde cum dicit: Quoniam igi­ tur quaerimus etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod non omnes contrarietates sunt formae elemento­ rum perfectivae, sed solum tangibiles; secun­ do quod non omnes tangibiles sed solum pri­ mae : et ostendit quae sunt primae, ibi : Ipso­ rum autem tangibilium (1 2) etc. Dicit ergo primo quod, quia nos quaeri­ mus principia corporis sensibilis, et non om­ nis sensibilis sed solum tangibilis, tangibile autem solum est sensus tactus, manifestum est quod non omnes contrarietates faciunt species sive formas corporis sensibilis, sed solum illae quae sunt sensibiles secundum tactum; et ideo nec albedo et nigredo, nec dulcedo et amaritudo, nec aliqua alia sensi­ bilis qualitas quae non est tangibilis, facit ele­ menta. Et huius causa est, quia non sunt pri­ mae, nec activae nec passivae adinvicem, cuiusmodi oportet esse principia primorum cor­ porum, scilicet elementorum, et ideo non transmutant ea quae tangunt, et propterea non valent ad generationem et corruptionem elementorum. 192 [3], Deinde cum dicit: Quamvis prior etc., removet quoddam dubium. Cum enim quaerat hic Philosophus formas perfectivas corporum elementorum, et cum visus sit prior tactu, et ideo obiectum visus sit prius obieclo tactus, potius videtur quod formae per­ fectivae elementorum sint quaerendae penes differentias visus quam tactus. Sed hoc re­ movet, dicens quod quamvis visus sit uno modo prior tactu, quia forma et dignitate prior est omnibus sensibus, et ideo obiectum visus prius est obiecto tactus, tamen qualitas quae est obiectum visus non est corpus tan­ gibile secundum quod tangibile, etiamsi vi­ sum contingat esse secundum naturam pri­ mum : prior enim forma est et dignitate et fine omnibus sensibus. Et si est ut dictum est, et obiectum visus prius est obiectis alio­ rum sensuum, non tamen omne visibile sed solum lumen sive lux : quia per ipsam movet caelum materiam generabilium et corruptibi­ lium ad omnem formam. Tactus autem sub­ iecto prior est, quia substernitur omnibus sensibus, ut patet II de Anima, et suae con­ trarietates sunt causae omnium contrarietatum. Et hoc patet, quia non sentimus secun­ dum tactum, nisi id quod excellit qualitates complexionantes medium tactus quod est ca­ ro, et illae sunt calidum, frigidum, humidum et siccum, quarum nulla est in caelo : et ideo caelum secundum naturam non est sensibile tactu sed solum elementa, in quibus sunt quatuor qualitates ex quibus fit complexio et tactus. 193 [4J. Deinde cum dicit: ipsorum au­ tem tangibilium etc., ostendit quod non om­ nes qualitates tangibiles sunt formae perfe­ ctivae elementorum, sed solum primae activae et passivae sunt adinvicem. Et circa hoc tria facit: primo dividit qualitates tangibiles; se­ cundo ostendit quod solum hae quatuor, sci­ licet calidum, frigidum, humidum et siccum, sunt activae et passivae, ibi: Horum au­ tem (3) etc.; tertio ostendit quod ipsae sunt primae, quia ad eas omnes aliae reducuntur, ibi : Subtile autem et grossum (4) etc. Dicit ergo primo quod dividendae sunt tan(3) n. sq. (4> n. 8. (1) n. sq. (2) n. 4. — 543 APP. I, L. II, 1. II DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE gibiles qualitates sive contrarietates, ut vi­ deamus quae earum sint primae. Sunt autem contrarietates secundum tactum haec : cali­ dum frigidum, humidum siccum, grave leve, durum molle, lubricum aridum, asperum le­ ne, grossum subtile. Rarum autem et densum, ut in IV Physic, dicitur, non sunt qualitates physicae, sed positio partium materiae, secun­ dum propinquum in denso et secundum re­ motum in raro. 194 [5|. Deinde cum dicit: Horum au­ tem grave etc., ostendit quod hae solum qua­ tuor qualitates sunt activae et passivae adin­ vicem, et per consequens quod sunt formae elementorum. Sed quia grave et leve sunt propriae qualitates elementorum, de quibus posset videri quod essent ipsorum formalia principia, ideo primo dicitur quod non sunt activa nec passiva. Et hoc declarat per mo­ dum significandi ipsorum: quia non signifi­ cant actionem vel passionem, cum non sint nomina verbalia. Cum autem elementa mi­ sceantur et transmutentur adinvicem, oportet quod sint activa vel passiva: talia autem esse non possunt nisi per formalia sua principia. Ex his igitur manifeste sequitur, quod nec grave nec leve sunt formalia principia ele­ mentorum. 195 [6]. Deinde cum dicit: Calidum au­ tem etc., ostendit quod hae quatuor qualita­ tes, scilicet calidum et frigidum, humidum et siccum, sunt activae et passivae. Et primo ostendit hoc de calido et frigido, dicens quod calidum et frigidum sunt activa, humidum et siccum sunt passiva: sic dicuntur, idest sic consignificant eorum nomina; et hoc praeci­ pue secundum Graecos, qui forte habent no­ mina verbalia actiones et passiones consignificantia. Deinde declarat hoc idem per defi­ nitiones ipsorum. Calidum enim est quod congregat homogenea sibi, quia subtile quod calido est conveniens, attrahit; licet enim ca­ lidum segreget, sicut dicunt quidam ignem facere, tamen illud segregare est congregare, quia congregando homogenea segregat heterogenea per accidens. Quod autem frigidum sit activum patet eliam per hoc, quia con­ gregat omnia, tam quae sunt eiusdem natu­ rae quam illa quae sunt diversae: aliquando enim aqua, terra, palea et huiusmodi, per coagulationem factam a frigido congregan­ tur. 196 [7]. Secundo ibi: Humidum autem etc., ostendit quod humidum et siccum sunt passiva, per definitiones eorum: definiuntur enim per passiones eorum. Humidum enim est indeterminatum proprio termino, bene terminabile termino alieno; siccum autem terminatur termino proprio, difficulter au­ tem est terminabile termino alieno. 197 [8]. Deinde cum dicit: Subtile autem etc., ostendit quod praedictae quatuor quali­ tates sunt primae, quia ad eas omnes aliae reducuntur : et hoc primo facit; secundo ostendit quod illae non reducuntur ad alias, 193-199 ibi: Hae autem non amplius (5) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod istae sunt primae; secundo distinguit siccum et hu­ midum, quia non omne humidum nec etiam siccum est prima qualitas, ibi: Dicuntur au­ tem siccum et humidum (°) etc. Circa primum duo facit : primo proponit quod omnes aliae qualitates sunt ex his, dicens quod subtile et grossum, et lubricum et aridum, et durum et molle, et omnes aliae diiferentiae sensibilium qualitatum sunt ex his. 198 [9]. Secundo ibi: Quoniam enim re­ pletivum etc., probat propositum. Et circa hoc tria facit : quia primo reducit ad istas quatuor hanc contrarietatcm, subtile et gros­ sum; secundo lubricum et aridum, ibi: Et rursus lubricum (7) etc.; tertio molle et du­ rum, ibi: Amplius molle quidem (8) etc. — Dicit ergo primo quod subtile est ex humido. Quod patet ex definitione humidi: quia hu­ midum, eo quod non bene terminatur ter­ mino proprio sed bene terminatur termino alieno, est repletivum, quia sequitur undique tangens ipsum, eo quod fluit usque ad ipsum tangens. Subtile autem est repletivum, eo quod ipsum sua subtilitate quodlibet mini­ mum subintrat. Unde manifestum est quod subtile est effectus humidi. Per oppositum au­ tem grossum erit effectus sicci; grossum au­ tem est cuius partes faciliter non disiunguntur, et excedit capacitatem eius quod natum est repleri. Sed videtur quod haec ratio Philosophi non valeat, cum sit ex duabus affirmativis in se­ cunda figura. Dicit enim: humidum est re­ pletivum, subtile est repletivum, ergo subtile est humidum. — Sed est dicendum, quod cum in quolibet genere sit devenire ad unum primum quod est causa sequentium, ut dicitur II Metaphys., oportet quod in genere repletivorum sit unum primum quod per se sit re­ pletivum, et a quo alia replentia participant; tale autem est primum humidum, quod supra definitum est. Unde licet ratio Philosophi non teneat ratione ordinationis terminorum in figura, valet tamen ex habitudine causae et effectus. 199 [10], Deinde cum dicit: Et rursus lubricum etc., reducit aliam contrarietatem ad praedictas quatuor qualitates, scilicet lu­ bricum et aridum, dicens quod lubricum re­ ducitur ad humidum, quia lubricum est hu­ midum aliquid passum. Cum enim humidum patitur commixtionem subtilis terrei, et est unctuosum, tunc fit lubricum: quia subtile terreum sibi commixtum non sinit separari partes eius, sicut apparet in oleo et aliis unctuosis. Aridum autem est quod est perfe­ cte siccum, non retinens nec subtile terreum nec etiam humidum unctuosum : et ideo quae (5) (6) (7) (8) n. 13. n. 12. n. sq. n. 11. — 544 ~ 200-202 DE generatione coagulantur, calido primo humiditatem pro­ priam extrahente, postea vero frigido faciente partes constare sibi, coagulantur. 200 [11]. Deinde cum dicit: Amplius molle etc., reducit tertiam contrarietatem, scilicet molle et durum, dicens quod molle est effectus humidi: molle enim est quod ce­ dit tangenti. Differt tamen ab humido: quia humidum transmutat tangens quia humectât, sed molle inquantum tale non transmutat tangens; et ideo molle non est humidum, sed est effectus humidi. Durum autem reducitur ad siccum, sicut effectus ad suam causam. Durum est enim quod tangenti non cedit, quia est coagulatum: coagulatum autem est effectus sicci, ut prius dictum est. 201 [12]. Deinde cum dicit: Dicuntur au­ tem siccum et humidum etc., distinguit humi­ dum et siccum, dicens quod siccum et hu­ midum dicuntur multis modis. Est enim quod­ dam humidum quod habet humiditatem in profundo; et hoc potest esse dupliciter: quia si habet propriam humiditatem, quemadmo­ dum uva, proprie dicitur humidum; si au­ tem habet extraneam, sicut spongia, dicitur humidum infusum. Et est quoddam humi­ dum, vel udum secundum aliam litteram, quod habet humiditatem in superficie, quod Commentator nominat irroratum. Et omni­ bus istis modis elementum humidum opponinitur sicco. Sed sciendum etiam quod multi­ pliciter dicitur siccum. Uno enim modo di­ citur siccum, corpus grossum et aridum in superficie: et hoc proprie opponitur humido in superficie; alio autem modo dicitur siccum, coagulatum quod non habet humiditatem in profundo : et huic sicco proprie opponitur humidum infusum. Omnia autem haec, scili­ cet humidum istis modis dictum, et siccum aridum et siccum coagulatum, sunt effectus primi humidi et primi sicci. — De aspero autem et leni non facit Philosophus mentio­ nem, quia manifestum est quod ad illas qua- ET CORRUPTIONE ÀPP. I, L. II, j. ti tuor reducuntur. Asperum enim est quod ha­ bet siccitatem in superficie, quae inaequaliter partes eius constare facit; lene autem in su­ perficie habet humorem, qui aequaliter facit fluere partem ad partem. Et ideo unum ho­ rum est effectus sicci, scilicet asperum, et aliud est effectus humidi, scilicet lene. Con­ cludit igitur ex praedictis, manifestum esse quod omnes aliae differentiae tangibilium qualitatum ad illas quatuor reducuntur. 202 [13], Deinde cum dicit: Hae autem non amplius etc., ostendit quod illae non re­ ducuntur ad alias, nec in pauciores, nec ad se invicem, quia calidum non est siccum, ita quod caliditas sit siccitas quaedam vel effe­ ctus eius. Nec frigiditas est caliditas vel sic­ citas vel humiditas quaedam; nec humiditas est caliditas vel frigiditas; nec frigiditas est siccitas. Nec calidum est frigidum vel e con­ verso, sicut sub causa; nec etiam frigiditas et caliditas sunt sub humido et sicco vel e converso. Necesse est igitur has quatuor qua­ litates esse primas. Sed videtur hoc non esse verum: quia in J Meteororum dicitur, quod stellae per mo­ tum suum et per reflexionem radiorum cau­ sant calorem in istis inferioribus, et maxi­ me sol; et ita videtur quod non omne cali­ dum sit effectus primi calidi, cum ipsae stel­ lae non sint calidae, nec per tales qualitates effectae calidae. Saturnus etiam dicitur cau­ sare frigiditatem in aëre : et ita non omne frigidum erit effectus primi frigidi. — Ad quod dicendum est, quod Philosophus hic loquitur de qualitatibus activis et passivis adinvicem, inter quas sunt praedictae qua­ tuor qualitates, ut ostensum est. Qualitates autem stellarum, puta lux vel aliqua alia vir­ tus earum, licet causent in istis inferioribus aliquam qualitatem, non tamen ab eis pa­ tiuntur, cum eorum substantiae non commu­ nicent in materia, ut dicitur in XII Metaphysicoruni; et ideo cessat obiectio. — 545 APP. 1, L. Il, 1. m DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO III. Quatuor esse elementa probatur ex ratione et antiquorum variis opinioni­ bus de numero elementorum - Quis locus proprius cuilibet elemento, et quae qualitas in unoquoque dominetur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 330a3() - 331a6) Caput III 201. (16) Quoniam autem quatuor sunt elementa, eorum autem quatuor sex coniugationes, contraria autem non innata sunt coniungi (calidum enim et frigidum esse idem et rursum hu­ midum et siccum impossibile), mani­ festum est, quoniam quatuor erunt elementorum coniugationes: calidum et siccum, et calidum et humidum, et rursus frigidum et humidum, et frigi­ dum et siccum. Et assecutum est hoc secundum rationem simplicibus appa­ rentibus corporibus, igni et aëri et terrae et aquae; ignis enim calidus et siccus, aër autem calidus et humidus (velut evaporatio enim aër), aqua au­ tem frigida et humida, terra autem frigida et sicca, ut rationabiliter di­ stribuantur differentiae primis corpo­ ribus, et multitudo eorum sit secun­ dum rationem. 202. (17) Omnes enim quidem qui simpli­ cia corpora elementa faciunt hi qui­ dem unum, hi autem duo, hi autem tria, hi autem quatuor faciunt. Qui­ cumque quidem igitur unum dicunt solum, deinde densitate et raritate alia generant, his contingit duo fa­ cere principia, rarum et densum aut calidum et frigidum: haec enim acti­ va, unum autem supponitur veluti materia. (18) Qui autem mox duo fa­ ciunt, ut Parmenides ignem et terram, mediam mixturam faciunt horum, puta aërem et aquam. (19) Similiter autem et qui tria dicunt, quemadmo­ dum Plato in divisionibus: medium enim mixturam facit. Et fere eadem dicunt qui duo et qui tria dicunt, praeterquam quod hi quidem incidunt ; j ' I j i — 546 in duo medium, hi autem unum so­ lum faciunt. 203. Quidam autem et mox quatuor di­ cunt, ut Empedocles. Congregat au­ tem et haec in duo: igni enim omnia alia contraponit. (20) Non est autem ignis et aër et unumquodque praedi­ ctorum simplex, sed mixtum. Simpli­ cia autem talia quidem sunt, non ta­ men eadem: verbi gratia quod est igni simile, igneum, non ignis, et quod aëri, aëreum: similiter autem et in aliis. (21) Ignis autem est superabun­ dantia caliditatis, quemadmodum et glacies frigiditatis. Coagulatio quidem et arsio superabundantiae quaedam sunt, illa quidem frigiditatis, haec au­ tem caliditatis. Si igitur glacies est coagulatio frigidi et humidi, et ignis erit arsio calidi et sicci. Ideo nihil neque ex glacie generatur neque ex igne. 204. (22) Entibus autem quatuor simplici­ bus corporibus, duorum utrique prio­ rum est; ignis quidem enim et aër eius qui ad terminum fertur, aqua autem et terra eius qui ad medium. Et extrema quidem et sincera ignis et terra, media autem mixta magis aqua et aër. Et utraque utrisque contraria: igni quidem enim est contraria aqua, aëri autem terra; haec enim ex con­ trariis passionibus constituta sunt. 205. (23) Sed tamen simpliciter quatuor entia unius unumquodque est. Terra enim sicci magis quam frigidi, aqua autem frigidi magis quam humidi, aër autem humidi magis quam calidi, ignis autem calidi magis quam sicci. 203-205 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. Π,Ι. Ui COMMENTARIUM 203 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de principiis elementorum, scilicet de materiali et formali, hic determinat de nu­ mero eorum. Et circa hoc duo facit: primo determinat de numero eorum; secundo cum in quolibet elemento sint duae qualitates, ostendit in quolibet quae qualitas dominetur in eo, ibi: Sed tamen simpliciter quatuor en­ tia etc. Circa primum duo facit: primo pro­ bat numerum elementorum; secundo confir­ mat dictum suum per opiniones aliorum, ibi : Omnes enim quidem qui simplicia corpo­ ra C1) etc. Ad evidentiam primae partis sciendum est, quod elementum communiter sumptum po­ test dici omne quod venit in compositionem alicuius. Est enim elementum ex quo compo­ nitur aliquid primo et est in eo, ut dicitur in V Metaphys. Secundum hoc ergo sumendo communiter elementum, ipsae primae qua­ tuor qualitates possunt dici elementa, cum ex ipsis, ut dicitur in littera, componantur sex coniugationes. Vel aliter: quia alio mo­ do dicuntur elementa primae propositiones demonstrationis, ex quarum virtute procedunt ceterae demonstrationes, in quas omnes pro­ positiones aliae reducuntur: ad horum ergo similitudinem ipsae primae tangibiles quali­ tates possunt dici elementa, quia omnes aliae, ut ostensum est, sunt effectus earum, et in eas ceterae reducuntur. Dicit ergo primo Philosophus: cum sint quatuor elementa, idest quatuor tangibiles qua­ litates (et non quatuor simplicia corpora ut quidam exponunt : nondum enim probatus est numerus eorum), quatuor autem qualitatum sint duae coniunctioncs, scilicet calidum et fri­ gidum, siccum et humidum, quae sunt duae impossibiles coniugationes, quia impossibile est contraria esse in eodem, manifestum est quod solum reliquae quatuor coniugationes erunt possibiles, scilicet calidum et siccum, calidum et humidum, frigidum et humidum, frigidum et siccum. Et hoc quod dictum est secundum hanc rationem, assecutum est, idest conveniens est, his quae apparent in simpli­ cibus corporibus, scilicet in igne, aëre, aqua et terra. Ignis enim est calidus et siccus, et ita constituitur per primam coniugationem; aër calidus et humidus, per secundam; aqua frigida et humida, per tertiam; terra frigida et sicca, per quartam. Et sic primae diffe­ rentiae qualitatum rationabiliter distribuun­ tur primis corporibus, scilicet quatuor ele­ mentis, et oportet quod multitudo primorum corporum sit secundum praedictam ratio­ nem : quia scilicet primae qualitates non pos­ sunt nisi quadrupliciter combinari. (1) n·. sq. 37 De Caelo et Mundo. 204 [2]. Deinde cum dicit: Omnes enim quidem etc., confirmat quod dixit per opinio­ nem antiquorum. Duo autem dixit Philoso­ phus : primum est quod elementa non sunt plura quam quatuor: secundum est quod ipsa agunt et patiuntur per differentias contraria­ rum tangibilium qualitatum; in quibus duobus concordat quodammodo cum antiquis. Unde dicit, quod omnes antiqui qui dicunt ele­ menta esse simplicia corpora, conveniunt in hoc quod non excedunt quaternarium nume­ rum; differunt tamen: quia quidam dicunt primum elementum esse tantum unum, qui­ dam dicunt elementa esse duo, quidam tria, quidam quatuor. Ergo in hoc concordat cum antiquis, qui quaternarium numerum non transcendunt. Concordat etiam cum eis in se­ cundo: quia dicunt ipsa elementa, sive unum sive plura, pati per contrarias qualitates. Quicumque autem unum solum dicunt ele­ mentum, dixerunt alia generari ex ipso den­ sitate et raritate, quae sunt contrariae quali­ tates. Isti ergo dixerunt duo principia prae­ ter elementum ipsum, quod dicebant esse quan­ dam mediam naturam corpoream, subtilio­ rem aëre et densiorem igne, ex quo per den­ sitatem et raritatem contingit alia generari, vel per calidum et frigidum, per frigidum quidem condensans, per calidum autem ra­ refaciens. Hae enim qualitates cum sint con­ trariae, agunt et patiuntur adinvicem; unum autem, scilicet praedictum elementum, sup­ ponitur eis sicut materia. Qui autem duo fa­ ciunt, ut Parmenides, qui ponit ignem et ter­ ram esse elementa, ponebant etiam inter ea duo media, scilicet aërem et aquam; quae dicebant fieri ex istis duobus per rarum et densum: quia quando rarefit terra generatur aqua, quando autem condensatur ignis gene­ ratur aër. Unde iste etiam ponebat ea pati per contrarias qualitates, et in hoc convenit cum Philosopho. Similiter autem et qui di­ cunt tria esse elementa, ponunt duo extre­ ma contraria et unum medium, sicut Plato in suis divisionibus, ubi dividit elementa. Ponit enim unum ex parte formae, et magnum et parvum, quae sunt contraria, ex parte mate­ riae; dicit etiam quoddam medium esse mix­ tum ex magno et parvo. Fere autem dicunt idem qui ponunt duo principia, et ponentes tria : utrique enim ponunt duo extrema; sed differunt, quia ponentes duo elementa, sicut Parmenides, ponunt duo media, ponentes au­ tem tria ponunt unum medium. 205 [3]. Deinde cum dicit: Quidam au­ tem et mox etc., ponit specialiter opinionem Empedoclis et eam declarat, dicens quod quidam, sicut Empedocles et eius sequaces, ponunt statim quatuor elementa. Dicit autem mox, quia licet aliqui posuerunt quatuor, ■ 547 — APP. I, L. II, 1. ni DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE non tamen principaliter, sed duo media, sic­ ut aërem et aquam, dicebant ex aliis gene­ rari. Ista autem quatuor elementa reducit Em­ pedocles in duo contraria : ex una enim par­ te ponit ignem, et ex alia parte igni tria alia contraponit. Unde concordat Aristoteles cum Empedocles in duobus, licet non omnino, sci­ licet in numero elementorum et contrarietate eorum. Ulterius autem incidenter declarat opinio­ nem, dicens quod secundum Empedoclem elementa quae nos sentimus, non sunt pura, sicut ignis quem sentimus non est purus, ne­ que aër nec aliquod aliorum, sed unumquod­ que est mixtum. Tamen simplicia elementa sunt talia, idest istis quae videmus similia, non tamen eadem. Verbi gratia id quod est simile igni, puta flamma, non est ignis sed ignea : est enim flamma spiritus sicci ardor ut dicitur in I Meteororum; et quod est simile aëri non est aër sed aëreum, et similiter de aliis. Dicit etiam Empedocles quod ignis qui circa nos est, est quaedam superabundantia caliditatis, sicut glacies et quaedam super­ abundantia frigiditatis. Coagulatio enim et arsio sunt superabundantiae quaedam, haec quidem frigiditatis in glacie, haec autem ca­ liditatis in igne circa nos existente. Si igitur glacies est coagulatio humidi et frigidi, et ignis est superabundans arsio calidi et sicci, quia utrumque eorum a temperamento mix­ tionis recedit. Ideo nihil ex glacie generatur, nec ex igne qui est circa nos, licet utrumque sit mixtum. — Secundum autem quosdam ali­ ter inducitur haec littera, ut legatur secundum opinionem Aristotelis. 206 [4], Deinde cum dicit: Entibus au­ tem etc., removet quandam dubitationem, quae talis est. Cum enim sint quatuor sim­ plicia corpora ut probatum est, videtur quod oporteat ponere quatuor loci differentias quae ipsis corporibus aptantur. Hanc ergo removet dicens, quod cum sint quatuor sim­ plicia corpora, unumquodque ipsorum est al­ terius duorum priorum locorum, scilicet loci sursum et loci deorsum : haec enim sunt pri­ mae differentiae loci, ut dicitur in II de Caelo; et ideo dicitur hic priorum duorum. Ignis enim et aër sunt illius loci qui est ad terminum sursum, terra autem et aqua sunt illius loci qui est deorsum, non pariter, sed extrema sunt magis sincera. Sicut ignis qui est simpliciter levis, ideo simpliciter fertur sursum, terra vero simpliciter deorsum, quia simpliciter gravis. Sed media elementa utro­ que participant: aqua enim levis est in terra, i 205-207 et gravis est in aëre et in igne; cum ergo aqua plus habeat de gravitate quam de le­ vitate, magis communicat cum terra: et ideo utrique datur unus locus; similiter autem de aëre et igne. Addit autem ad hoc, quod con­ stituta sunt ex contrariis quatuor passionibus et primis, ex quibus gravitas et levitas cau­ satur et ceterae tangibiles qualitates. 207 [5]. Deinde cum dicit: Sed tamen simpliciter quatuor etc., ostendit quae quali­ tas in quolibet elemento dominetur, dicens quod elementa cum sint quatuor, et quodli­ bet habeat duas qualitates, non tamen habet eas aequaliter, sed unumquodque est unius, idest in unoquoque dominatur una, sicut in terra magis dominatur siccitas quam frigidi­ tas, in aqua magis frigiditas quam humiditas,. in aëre magis humiditas quam caliditas, in igne vero magis dominatur caliditas quam sic­ citas. Non est autem intelligendum, ut qui­ dam dicunt, quod terra licet sit magis sicca quam frigida, quod propter hoc sit siccior igne, quia littera hoc dicit; ratio enim in contrarium persuadet. Duae enim sunt cau­ sae siccitatis: una est frigus condensans et exprimens humidum, et per consequens re­ manet siccitas, quae non est aliud quam humiditatis privatio; alia causa est caliditas humiditatem consumens. Manifestum autem est, quod motus causât calorem in eo quod po­ test calefieri: necesse ergo est quod in ma­ teria illa maxime profundetur, quae semper est iuxta velocissimum motum; haec autem est materia ignis; unde ignis est calidissimum omnium calidorum, ut dicitur II Metaphys.; potentior autem est ignis caliditas ad con­ sumendum humidum quam terrae frigiditas; et idcirco ignis siccior est quam terra. Ulte­ rius autem cum virtus moventis sit minor in remoto quam in propinquo, minus calefacit motus caeli materiam aëris, immo quasi mi­ nime; remanebit ergo humida magis quam calida. Non tamen magis quam aqua: quia in aqua est frigiditas faciens ad se fluere hu­ midum, caliditas autem aëris non facit ad se fluere humidum; et ideo aqua est magis humida quam aër. Sensu enim sensibilia indi­ camus: manifestum est autem omnibus ha­ bentibus sensum tactus, quod aqua humidior est quam aër. Est tamen et minus frigida quam terra: quod sic patet. Frigiditas enim causatur ex distantia ab orbe, sicut caliditas ex propinquitate: cum ergo inter cetera ele­ menta terra magis distet a caelo, necessario sequitur quod terra frigidissima sit inter omnia elementa. — 548 — DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. Il, 1. iv LECTIO IV. Omnia elementa nata sunt ex se invicem generari Quo modo eorum mutua generatio contingat in speciali ostenditur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 331a7 - 332a2) Caput IV 206. (24) Quoniam autem determinatum est prius quod simplicibus corporibus ex invicem generatio, simul autem et secundum sensum videntur generata (non enim esset alteratio: secundum tactus enim passiones alteratio est), dicendum quis modus adinvicem trans­ mutationis, et utrum omne ex omni generari possibile sit, aut hoc quidem possibile, hoc autem impossibile. 207. Quoniam quidem igitur omnia innata sunt adinvicem transmutari, manifestum est: generatio quidem enim in contraria et ex contrariis, elementa autem omnia habent contrarietatem adinvicem. quia differentiae contrariae sunt; his quidem enim ambae contra­ riae, verbi gratia igni et aquae (hoc enim siccum et calidum, hoc autem frigidum et humidum), his autem al­ tera solum, verbi gratia aëri et aquae (hoc enim calidum et humidum, hoc autem frigidum et humidum). Quapropter universaliter quidem ma­ nifestum, quoniam omne ex omni ge­ nerari natum est. 208. lam autem secundum unumquodque non est difficile videre quomodo qui­ dem omnia ex omnibus fiant. (25) Differt autem in citius ct tardius, et fa­ cilius et difficilius. Quaecumque enim habent symbolum adinvicem, velox ho­ rum est transmutatio, quaecumque au­ tem non habent, tarda: quia facilius est unum quam multa transmutare; verbi gratia ex igne quidem erit aër, altero transmutato (hoc enim erat ca­ lidum et siccum, hoc autem calidum et humidum; quapropter, si domina­ bitur siccum ab humido, aër erit). Rursus autem ex aëre aqua erit, si dominabitur calidum a frigido (hoc quidem enim fuerat calidum et humi­ dum, hoc autem frigidum et humi­ dum; quapropter transmutato ca­ lido aqua erit). Eodem modo et ex | j , ' — 549 aqua terra, et ex terra ignis: habent enim ambo ad ambo symbola: aqua quidem humida et frigida, terra au­ tem frigida et sicca, quapropter do­ minato humido terra erit. Et rursus quoniam ignis quidem calidus et sic­ cus, terra autem frigida et sicca, si corrumpatur frigidum, ignis erit ex terra. Quapropter manifestum quod in circuitu erit generatio simplicibus corporibus, et facilis hic modus trans­ mutationis, quia symbola insunt his, quae deinceps. 209. (26) Ex igne autem aquam et ex aëre terram, et rursus ex aqua et terra aërem ct ignem contingit quidem ge­ nerari, difficilius autem, quoniam plu­ rium est transmutatio. Necesse enim, si erit ex aqua ignis, corrumpi et fri­ gidum ct humidum; et rursus si ex terra aër, corrumpi et frigidum et siccum. Similiter autem et si ex igne et aëre aqua et terra: necesse enim ambo transmutari. Haec quidem igi­ tur generatio tardior est. 210. (27) Si autem uniuscuiusque alterum corrumpetur, facilis quidem, non adinvicem autem erit transmutatio; sed ex igne quidem et ex aqua erit terra et aër, et ex aëre et terra ignis et aqua. Quando enim aquae frigiditas corrumpetur, ignis autem siccitas, aër erit (relinquitur enim huius quidem calidum, huius autem humidum); quando autem ignis quidem calidum, aquae autem humidum, terra erit: quia relinquitur huius quidem siccum, huius autem frigidum. Similiter au­ tem et ex aëre et terra ignis et aqua; quando enim aëris corrumpetur cali­ dum, terrae autem siccum, aqua erit (relinquitur enim huius humidum, hu­ ius autem frigidum); quando autem aëris humidum, terrae autem frigidum, ignis: quia relinquitur huius quidem calidum, huius autem siccum, quae APP. 1, L. II, I. iv DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE quidem erant ignis. (28) Confessa au­ tem et sensui ignis generatio: maxi­ me enim ignis flamma: haec autem est fumus ardens, fumus autem ex aëre et terra. 211. (29) In his autem, quae per conse­ quentiam, non contingit, corrupto in utroque altero, elementorum fieri transmutationem in unum corporum: quia relinquuntur in ambobus aut eadem aut contraria: ex neutro au­ tem contingit generari corpus; verbi gratia si ignis quidem corrumpetur siccum, aëris autem humidum, relin­ 208-210 quetur in ambobus calidum: si au­ tem ex utroque calidum, relinquen­ tur contraria, siccum et humidum. Similiter autem et in aliis: in omnibus enim his, quae per consequentiam, exi­ stit hoc quidem idem, hoc autem con­ trarium. Quapropter simul manife­ stum, quoniam quae ex uno in unum transeunt, uno corrupto generantur: quae autem ex duobus in unum, plu­ ribus. (30) Quoniam quidem ergo om­ nia ex omni generentur, et quomodo in invicem transmutatio generatur, dictum est. COMMENTARIUM 208 [1]. Postquam Philosophus inquisivit numerum elementorum per formalia princi­ pia ipsorum, hic determinat de generatione et corruptione adinvicem, et universaliter tam de generatione simplicium quam mixtorum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit de generatione elementorum adinvicem et com­ positorum ex elementis; secundo de causis generationis et corruptionis, ibi : Quia vero sunt quaedam generabilia (') etc. Circa pri­ mum duo facit : primo determinat de gene­ ratione elementorum adinvicem; secundo de generatione compositorum ex elementis, ibi: De elementis autem ex quibus (2) etc. Circa primum duo facit : primo determinat de transmutatione mutua elementorum secun­ dum opinionem propriam; secundo reprobat opiniones aliorum, ibi: Quoniam autem quia transmutantur (s) etc. Circa primum duo fa­ cit: primo ostendit quomodo elementa ex in­ vicem generantur; secundo quod habent unam materiam susceptivam, existentem in poten­ tia, non actu, ibi: Sed tamen adhuc (4) etc. Circa primum duo facit: primo ponit quod intendit; secundo prosequiur intentum, ibi : Quoniam quidem igitur omnia (s) etc. Dicit ergo primo, quod quia determinatum est hic et in tertio libro de Caelo et Mundo, quod corpora simplicia, scilicet elementa, ad­ invicem generantur, et cum hoc etiam ad sen­ sum videmus quod ipsa sunt adinvicem ge­ nerata: quia nisi ita esset, non esset altera­ tio inter ea, cum tamen videamus quod alte­ ratio secundum passiones tactus est inter ea, et ipsae passiones inter se praedominantes transmutant substantiam eorum adinvicem : quoniam inquam ita est, dicendum est nunc quis modus adinvicem transmutationis; et di­ cendum est utrum sit possibile quod quod­ libet elementum ex quolibet elemento gene­ retur, vel quod tantum unum generetur ex uno, si impossibile sit generari ex alio. (1) (2) (3) (4) (5) Lect. IX. Let. VIII. Lect. VI. Lect. sq. n. sq. 209 [2], Deinde cum dicit: Quoniam quidem igitur etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit genera­ tionem elementorum in communi; secundo magis in speciali, ostendendo differentiam in­ ter ea quantum ad eorum transmutationem, ibi : Iam autem secundum unumquodque (6) etc. Primo ostendit quod elementa adinvi­ cem transmutantur, tali ratione. Generatio est ex contrariis et in contraria; omnia elementa habent contrarietatem adinvicem, quia eo­ rum differentiae sunt contrariae ut ostensum est : ergo elementa adinvicem generantur. Maiorem propositionem manifestat inducendo in singulis elementis, dicens quod quaedam elementa secundum ambas differentias contrariantur, sicut ignis et aqua; ignis enim est calidus et siccus, aqua vero frigida et humi­ da : calidum autem et frigidum sunt contra­ ria, et similiter humidum et siccum. Quae­ dam autem contrariantur solum secundum al­ teram qualitatem, sicut aër et aqua : quia aër est calidus, et aqua est frigida, sed in humiditate conveniunt. Simile est de terra et igne, et de terra et aqua. Sic ergo concludit quod universaliter manifestum est, quod quodlibet elementum ex quolibet generatur. 210 [3], Deinde cum dicit: Iam autem secundum unumquodque etc., determinat de generatione ipsorum magis in speciali. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quomodo unum elementum generetur ex uno; secundo quomodo unum generetur ex duobus, ibi: Si autem uniuscuiusque (7) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quae sunt quae faciliter et cito adinvicem transmutantur; secundo quae sunt quae tardius et difficul­ ter, ibi : Ex igne autem aquam (8) etc. Dicit ergo primo, quod licet omnia ele­ menta in hoc conveniant quod quodlibet ex quolibet generatur, differunt in hoc, quod quaedam ipsorum facilius et citius et quae­ dam tardius et difficilius adinvicem trans(6) n. sq. (7) n. 5. (8) n. sq. — 55° - 210-213 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE mutantur. Quaecumque enim habent symbo­ lum, idest convenientiam in aliqua qualitate, citius et facilius transmutantur adinvicem, il­ la vero quae in nulla qualitate conveniunt, tardius et difficilius. Et ratio huius est, quia cum ea quae habent symbolum transmutantui. non est necesse transmutari nisi tantum al­ teram qualitatem, quando vero ea quae trans­ mutantur adinvicem in nulla qualitate con­ veniunt, utramque qualitatem necesse est transmutari : facilius autem est unum trans­ mutari quam plura. Ulterius autem exemplificat, dicens quod ex igne potest fieri aër so­ lum altero transmutato, scilicet sicco: ignis enim est calidus et siccus, aër autem calidus et humidus: si ergo siccum ignis per domi­ nium humidi corrumpatur, remanet calidum et humidum, et sic erit aër. Item etiam ex aëre poterit fieri aqua, si per dominium fri­ gidi caliditas aëris corrumpatur. Eodem modo ex aqua terra, et ex terra ignis : ha­ bent enim ambo convenientiam ambobus. Aqua enim est frigida et humida, terra vero I rigida et sicca; et ideo dominato humido, idest si humidum aquae corrumpatur per do­ minium sicci, generabitur terra ex aqua: pas­ sive enim legitur ly dominato. Item vero quia ignis est calidus et siccus, terra vero frigida et sicca, si corrumpatur frigiditas terrae, ge­ nerabitur ignis ex terra. Et ideo concludit manifestum esse quod, cum quodlibet gene­ retur ex quolibet ut ostensum est, quod ge­ neratio simplicium corporum erit circularis, et praedictus modus transmutationis est fa­ cilis, quia habent symbolum in altera quali­ tate. Dubitatur autem de hoc quod hic dicit Phi­ losophus. Dicit enim quod, cum elementa quae habent symbolum transmutantur, remanet una qualitas, sicut quando ex aëre fit aqua, remanet humiditas : et sic videtur quod cor­ rupto subiecto remaneat accidens, quod est impossibile. Ad quod dicendum, quod illud accidens sive illa qualitas non remanet eadem numero, sed eadem specie. Sed adhuc vide­ tur dubium remanere, quia non videtur quod propter hoc talis transmutatio debeat esse fa­ cilior: cum oporteat corrumpi ambas quali­ tates, sicut in transmutatione non habentium symbolum. — Ad huius ergo evidentiam con­ siderandum est, quod qualitates elementorum causantur ab ipsis formis substantialibus ipsorum. Illa ergo elementa quae maiorem convenientiam habent in qualitatibus, neces­ sario habent maiorem convenientiam in for­ mis substantialibus, et per consequens in dis­ positionibus materiae facilius adinvicem trans­ mutantur. Et licet oporteat ambas qualitates corrumpi, tamen quia qualitas symbola mi­ nus resistit, immo nullo modo, contraria vero resistit, ideo facilior est transitus. 211 [4], Deinde cum dicit: Ex igne au­ tem aquam etc., ostendit quae sunt illa quae tarde et difficulter adinvicem generentur. Et dicit quod sunt illa quae non habent sym­ APP. I, L. Il, 1. iv bolum, sicut ignis et aqua, terra et aër; et in­ ducit rationem quae patet in littera. 212 [5]. Deinde cum dicit: Si autem uniuscuiusque etc., ostendit quomodo unum elementum generetur ex duobus, dicens quod si altera qualitas uniuscuiusque elementorum habentium symbolum corrumpatur, non est adinvicem transmutatio, sed tamen poterit aliquod tertium generari: sicut ex igne et aqua, quae in nulla qualitate conveniunt, po­ terit generari terra et aër, ex aëre et terra ignis et aqua. Quando enim aquae frigidi­ tas corrumpitur et siccitas ignis, sic fiet aër, qui est calidus et humidus: quando vero ca­ lidum ignis et humiditas aquae corrumpitur, remanet siccitas ignis et frigiditas aquae, et sic generatur terra frigida et sicca. Similiter cx aëre et terra potest generari ignis et aqua : quando enim caliditas aëris et terrae siccitas corrumpitur, remanet humiditas aëris et ter­ rae frigiditas, et sic generatur aqua frigida et humida: quando vero humiditas aëris et terrae frigiditas corrumpitur, remanet calidi­ tas aëris et siccitas terrae, et sic generatur ignis calidus et siccus. Haec autem generatio ignis concessa est ab omnibus: quia ad sen­ sum apparet quod in lignis, in quibus est hu­ miditas aëris, generatur flamma, quae maxi­ me ignis est inter ea quae naturae igneae sunt apud nos. Flamma autem nihil aliud est nisi fumus accensus: fumus autem est ex terra et aëre, et humiditas aërea exspirans et secum trahens partes terrestres : propter quod de­ nigrantur ea quae tangit. In hac tamen ge­ neratione notandum est, quod semper necesse est vincere alteram activarum qualitatum et alteram passivarum, quia aliter non esset coniunctio possibilis. 213 [6]. Deinde cum dicit: In his autem quae per consequentiam etc., ostendit ex qui­ bus duobus elementis non potest generari ter­ tium, dicens quod in his elementis quae sunt per consequentiam, idest quae sunt immediate in loco et habent symbolum, talis generatio esse non potest, scilicet quod ex duobus, al­ tera qualitate in utroque corrupta, tertium generetur. Quia illa quae relinquitur, est aut eadem aut contraria; et si quidem fuerit ea­ dem in utroque, puta caliditas in igne et aëre, non generabitur aliquod tertium elementum : quia ex una qualitate non potest constitui elementum; si autem fuerit contraria, puta siccitas ignis et humiditas aëris: cum ista coniugatio sit impossibilis ut supra dictum est, nec tunc poterit generari tertium elemen­ tum. Similiter autem est in aliis habentibus symbolum, scilicet in terra et aqua : quia in omnibus talibus quae habent talem coniunctionem in loco, et est inter ea convenientia qualitatis, una qualitas est eadem et altera contraria. Ex dictis igitur manifestum est quod elementa, quae ex uno in unum ex ve­ loci generatione transeunt, generantur una qualitate corrupta; quae autem transeunt ex duobus in unum tertium, illa transeunt dua- — 551 — APP. I,L. ΙΙ,Ι.ιν DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE bus qualitatibus corruptis. — Ultimo epilogat, et patet in littera. Dubitatur de hoc quod hic dicit Philoso­ phus, quod corrupta frigiditate terrae et humiditate aëris fiet ignis: hoc enim non videtur possibile esse : quia nec terrae siccitas . nec caliditas aëris videntur ad generationem ignis posse sufficere : ignis enim multo cali­ dior est quam aër et siccior quam terra. Ad hoc autem dicunt quidam quod non intendit Philosophus quod ex illis duobus generetur 213 purus ignis, sed aliquid quod maxime partici­ pet naturam eius, sicut exemplificat de flam­ ma. Sed hoc stare non potest, quia Philoso­ phus loquitur de generatione elementorum, et non mixtorum ex elementis; et praeterea etiam caliditas flammae multo intensior est quam caliditas aëris. Et ideo dicendum quod gene­ ratur purus ignis. Et licet illa caliditas non sufficiat, iuvatur tamen et intenditur per vir­ tutem corporis caelestis et luce solis, et per virtutem aliarum stellarum. — 552 ~ 214 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. II, 1. v LECTIO V. Probatur subtectum transmutationis elementorum non esse aliquod corpus Recapitulatio praecedentium. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 332a3 - b5) Caput V 212. (31) Sed tamen adhuc et sic inspi­ ciemus de his. Si enim est naturalium corporum materia, ut videtur quibus­ dam, aqua et aër et quae talia, ne­ cesse est aut unum esse aut duo aut plura. Unum itaque omnia esse non est possibile, verbi gratia aërem om­ nia aut aquam aut ignem aut ter­ ram, si transmutatio est in contraria. Si enim erit aër, si quidem permanet, alteratio erit et non generatio. Simul autem neque ita videtur, ut et aqua simul sit et aër, aut aliud quodcum­ que. Erit igitur aliqua contrarietas et differentia, cuius habebit aliquid al­ teram particulam ignis, verbi gratia caliditatem. 213. Sed tamen neque ignis erit aër cali­ dus: alteratio enim tale, et non vide­ tur. Simul autem rursus, si erit aër ex igne, calido in contrarium transmutato erit. Inerit igitur aëri hoc, et erit aër frigidum aliquid. Quapropter impos­ sibile ignem aërem calidum esse: si­ mul enim idem calidum et frigidum erit. Aliud aliquid igitur praeter ambo idem erit, et aliqua alia materia com­ munis. Eadem autem ratio est de omnibus, quoniam non est unum ho­ rum ex quo omnia. 214. (32) Tamen neque aliud aliquid prae­ ter haec, velut medium aliquid aëris et aquae, vel aëris et ignis, aëre qui­ dem atque igne grossius, aliis autem subtilius: erit enim illud aër et ignis cum contrarietate: sed privatio est contrariorum alterum. Quapropter non contingit illud solum esse un­ quam. ut quidam inquiunt infinitum et comprehendens. Similiter igitur quodcumque horum aut quidem ni­ hil. (33) Si igitur nullum sensibile prius his est, haec utique erunt omnia. 215. Necesse igitur est aut semper manen­ tia et immutabilia in invicem aut transmutabilia, et aut omnia, aut haec quidem, haec autem non, ut in Timaeo Plato scripsit. (34) Quoniam quidem igitur transmutari in invicem necesse est demonstratum est prius; et quoniam non similiter cito aliud ex alio, dictum est prius, quoniam ha­ bentia quidem symbolum citius gene­ rantur ex invicem, non habentia autem tardius. Si quidem igitur contrarietas una est secundum quam transmutan­ tur, necesse est duo esse. Materia enim medium insensibilis ens et inse­ parabilis. Quoniam autem plura vi­ dentur entia, duae utique erunt quae minimae. Duabus igitur existentibus, non possibile est esse tria, sed qua­ tuor, quemadmodum videtur: tot erunt coniugationes; sex enim existen­ tibus, duas impossibile est generari, quoniam contrariae sunt invicem. De his quidem igitur dictum est prius. COMMENTARIUM 214 [1], Postquam Philosophus de gene­ ratione elementorum determinavit, hic osten­ dit quod subtectum istius transmutationis non est aliquod corpus actu existens, et per consequens quod illud subiectum est mate­ ria communis existens in potentia. Circa hoc ergo duo facit : primo ostendit quod subiectum huius transmutationis non potest esse aliquod elementum; secundo quod nec aliquod medium inter elementa, ibi : Tamen neque aliud aliquid (l) etc. Dicit ergo primo quod licet supra dictum sit, quod sit subiectum huius transmutatio­ nis et quod elementa adinvicem transmuten­ tur, adhuc tamen inspiciemus si aliquod na­ turalium corporum, puta elementorum, vel (t) n. 3. — 553 — APP. I, L. 11, 1. v DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE aliquod corpus medium inter ea, est materia talis transmutationis. Quibusdam enim vi­ detur quod sit aqua, quibusdam quod sit aër vel aliquid tale. Sed quod aliquod tale cor­ pus non possit esse materia elementorum, probat tali ratione. Quia aut illud est tan­ tum unum, aut duo, aut plura. Si autem sit unum tantum, tunc omnia erunt unum, sci­ licet vel aër, vel aqua, vel ignis; sed hoc non est possibile, quia transmutatio est in­ ter contraria. Si enim dicatur quod aër, qui est omnia, permaneat secundum rationem et formam, subiectum salvatur in tota transmu­ tatione: talis autem transmutatio est altera­ tio et non generatio; ergo non fit generatio elementorum adinvicem : quod est contra su­ pra probata. Simul autem cum praedictis vi­ detur, quod aqua non sit omnino similis aëri, aut aliquod elementum per omnia simile al­ teri elemento; ergo oportet quod sit aliqua proprietas uniuscuiusque, et aliqua differentia et contrarietas inter ipsa distinguens, et illius contrarietatis unum elementum habebit par­ tem unam, et aliud elementum partem aliam habebit: verbi gratia, si ignis et aër sint con­ traria secundum calidum et frigidum, ignis habebit caliditatem et aër frigiditatem. Quan­ do ergo fit transmutatio aëris in ignem, si quidem manet aër in tota transmutatione, tunc etiam manet aëris frigiditas: et tamen ex igne in quo transmutatur, inerit ei. caliditas; ergo tunc est calidum et frigidum. Et cum sit simplex corpus, est ubique et secundum idem frigiditas et caliditas; ergo contraria erunt in eodem, quod est impossibile. 215 [2], Deinde cum dicit: Sed tamen ne­ que ignis etc., removet quandam responsio­ nem quae posset dari ad praedicta. Posset enim aliquis dicere quod aër quando fit ignis, non dicitur fieri ignis quia assumit speciem ignis, sed aër est calidus; et similiter quando ex igne fit aër, remanet aër calidus. Sed hoc removet, dicens quod si hoc esset verum, se­ queretur idem quod prius, scilicet quod ge­ neratio elementi ex elemento esset alteratio : quia aër frigidus et calidus non differunt ni­ si per accidens, et hoc facit alterationem. Praeterea cum ex igne fit aër vel e converso, si utraque forma inest materiae ignis et aëris, sicut dicit ista opinio, erunt idem calidum et frigidum: et quia transmutatio omnis est in­ ter contraria, ergo aëri inerit calor ignis, et aër de se est aliquid frigidum; ergo calidum et frigidum sunt in eodem simplici: quod est impossibile. Ergo impossibile est quod aër sit ignis calidus, vel ignis sit aër frigi­ dus. Quod autem hic dicitur quod aër de se est frigidus, dicitur gratia exempli et non secundum rei veritatem. Cum autem ista sint impossibilia, oportet quod ambo elementa, scilicet ignis et aër, habeant aliquod quod sit eis commune, quod essentialiter est in ambobus. Et haec est communis materia quae est in potentia ad utrumque; et eadem ratio est de aliis elementis. Nullum ergo ele­ 214-217 mentum est materia ad alia elementa, sed materia eorum est una, quae est potentia unumquodque. 216 [3]. Deinde cum dicit: Tamen ne­ que aliud etc., ostendit quod medium corpus inter ignem et aërem, quod sit grossius igne et subtilius aëre, vel etiam medium inter aë­ rem et aquam, quod sit subtilius aqua et grossius aëre, non potest esse materia ele­ mentorum. Quia si illud medium supponatur quod est medium aëris et ignis, aut illud est cum contrarietate elementi prima, aut sine ea. Si autem est cum contrarietate prima alicuius elementi, ipsum est illud elementum: quia cui convenit propria passio alicuius, illi convenit subiectum illius passionis; et sic non erit medium inter elementa: quod est con­ tra id quod suppositum est. Si autem illud corpus non habet passionem vel proprieta­ tem elementarem, sed est privatum ea: cum privatio cum altero semper sit contrariorum (aliter enim materia elementorum esset a forma separata, quod est impossibile), sequi­ tur quod id medium corpus non sit sine con­ trarietate; sicut quidam dicunt quod ipsum est quoddam infinitum, non habens qualita­ tem aliquam et omnia comprehendens. Simi­ lis autem ratio est, quodeumque horum me­ diorum esse materia elementorum ponatur. Ergo aut nihil tale est medium, aut illud est aliquod quatuor elementorum: quod est con­ tra positionem. Si ergo non potest esse ali­ quod corpus sensibile prius istis quatuor ele­ mentis, necesse est ut ipsa quatuor elementa sint principia corporum sensibilium. Commentator autem aliter deducit istam rationem. Dicit enim, quod si ponatur ali­ quod corpus medium esse materiam elemen­ torum, sequitur idem inconveniens quod con­ tingebat ponentibus unum elementorum aëreum esse subiectum. Sequitur enim contra­ ria esse in eodem : quia cum omnis trans­ mutatio sit in contraria et ex contrariis, ut supra dixit Philosophus, cum ex tali corpore generatur aër vel aliud elementum, in eodem erunt qualitates ipsius corporis medii, cum ipsum in transmutatione secundum substan­ tiam permaneat, et qualitates aëris generati, quas de necessitate illis oportet esse contra­ rias. Sequitur etiam secundum eum illud esse ens et non ens: qui cum unum est privatio alterius, et privatio est non ens, secundum unum contrariorum est ens, et secundum aliud est non ens. 217 [4]. Ultimo autem cum dicit: Neces se igitur est etc., recapitulando concludit principale propositum, dicens quod ista cor­ pora aut semper manentia sunt in formis suis et immutabilia invicem, aut ttansmutantur adinvicem; et si transmutantur, aut omnia transmutantur, aut quaedam sic et quaedam non : sicut Plato scripsit in Timaeo, quod terra propter latitudinem suorum triangulo­ rum non transmutatur. Sed manifestum est quod omnia elementa adinvicem transmutan- — 554 — 217 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE tur; non tamen omnia aeque cito: quia ea quae habent symbolum, citius generantur adinvicem, quae autem non habent, tardius. Si enim in elementis est contrarietas una tan­ tum, necesse est esse duo elementa, quia unum solum non potest esse simul sub duo­ bus contrariis: et materia tunc est medium duorum. Sed quia nos videmus quod elemen­ ta sunt plura quam duo, necesse est ad mi­ APP. I, L. II, 1. v nus sint duae contrarietates. Duabus autem existentibus contrarietatibus impossibile est quod elementa sint tantum tria, sed oportet de necessitate quod sint quatuor. Tot enim contingit fieri utiles conjugationes tangibilium qualitatum, penes quas sumitur numerus ele­ mentorum; sunt enim in universo sex coniugationes sed duae sunt impossibiles: ut su­ pra patuit, quia contraria essent in eodem. — 555 — APP. I, L. II, 1. vi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO VI. Reprobatur opinio dicentium non omnia elementa adinvicem transmutari Ostenditur suppositum quod in transmutatione elementorum impossibile est procedere in infinitum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 332b5 - 333al5) (Caput V) (35) Quoniam autem, quia transmu­ tantur adinvicem, impossibile est prin­ cipium aliquod esse horum aut in ex­ tremo aut medio, ex his manifestum erit. In extremis quidem igitur non erit, quoniam ignis erunt aut terra omnia; et eadem ratio est si dicamus ex igne aut terra esse omnia. Quoniam autem neque medium, ut videtur quibusdam, aer quidem et in ignem transmutatur ct in aquam, aqua autem et in aërem et in terram: ul­ tima autem non amplius invicem. Oportet enim stare et non in infini­ tum ire hoc in rectitudine ad utra­ que: infinitae enim contrarietates in uno erunt. Terra sit G. aqua Y, aër A, ignis P. Si utique A transmutatur in P et Y, contrarietas erit eorum quae AP. Sint haec albedo ct nigredo. Rursus quia in YA, erit alia: non enim idem P et Y. Sit autem siccitas et humiditas, X quidem siccitas, Y autem humiditas. Quapropter, si quidem manet album, existet aqua humida et alba, sin au­ tem, nigra erit aqua: in contraria enim transmutatio. Necesse est igitur aut albam aut nigram esse aquam. Sit itaque alba primum. Similiter igi­ tur et ipsi P ipsum A inexistet sic­ citas. Erit igitur et P. igni, transmu­ tatio in aquam: contraria enim exi­ stit; ignis enim prius niger erat, de­ inde autem siccum, aqua autem hu­ mida, deinde autem alba. Palam uti­ que quoniam omnibus ex adinvicem erit transmutatio, et in his, quoniam — 556 219. 220. 221. 222. et G. terrae, inerunt reliqua, ct duo syrnbola, nigrum et humidum: haec enim nondum coniuncta fuerunt. (36) Quoniam autem in infinitum non possibile est ire. quod ostensuri ad hoc prius venimus, manifestum est ex his. Si enim rursus ignis. P, in aliud transmutatur et non resolvitur verbi gratia in X, contrarietas igitur quae­ dam igni et X alia existet praeter praedictas. Nulli enim idem supponi­ tur GYAP quod X. Sit igitur ipsi P ipsum R, ipsi vero X ipsum F. R omnibus utique existet GYAP: trans­ mutantur enim invicem. Sed hoc qui­ dem sit nondum demonstratum; sed illud manifestum, quoniam, si rursus X in aliud, alia erit contrarietas, et quae existet X et igni P. Similiter autem semper cum adiecto contrarie­ tas, aliqua existet eis quae ante; qua­ propter si infinita, et contrarietates infinitae uni inerunt. Si autem hoc, non erit definire, neque generare: oportebit enim, si erit aliud ex alio, tot transire qualitates, et am­ plius plures; quapropter in quaedam quidem nunquam transmutatio erit, verbi gratia si infinita media; necesse autem, si infinita elementa. Amplius autem neque ex aëre in ignem, si infinitae contrarietates. Fiunt autem et omnia unum: necesse enim existere omnes in inferioribus quidem P quae superiorum, his au­ tem quae inferiorum: quapropter om­ nia unum erunt. 218-231 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. II, 1. vi COMMENTARIUM 218 [1]. Postquam Philosophus secundum propriam opinionem determinavit de mutua transmutatione elementorum, in parte ista ponit opiniones aliorum et destruit eas. Fue­ runt enim circa hoc duae opiniones: quidam enim dixerunt quod non omnia elementa ad­ invicem transmutantur sed quaedam: verbi gratia, sicut aër mutatur in aquam et ignem, ignis vero non mutatur in aërem et in aquam; aliqui vero non, ut Empedocles et eius se­ quaces dixerunt elementa esse immutabilia. Primo ergo ponit rationem contra primam; secundo contra secundam, ibi: Admira bit ni­ ant em (') etc. 219 [2|. Quia vero prima opinio suppo­ nit quoddam elementum medium esse prin­ cipium in transmutatione aliorum, quod est contra id quod supra probatum est, ideo Philosophus breviter adducendo id quod su­ pra dictum est, ostendit quod neque extre­ mum elementum potest esse principium, ne­ que medium elementum potest esse princi­ pium. Et circa hoc duo facit : primo osten­ dit quod non extremum; secundo quod ne­ que medium, ibi : Quoniam autem neque me­ dium (123) etc. Dicit ergo primo, quod quia elementa ad­ invicem transmutantur, impossibile est ali­ quod ipsorum esse principium, neque me­ dium neque extremum. Quod extremum ele­ mentum non potest esse principium manife­ stum est ex supra dictis: si enim dicatur quod extrema, sicut ignis aut terra, sunt principia, cum ipsa et in transmutatione per­ maneant, omnia erunt ignis, quod est ma­ nifeste falsum; et eadem ratio est de terra. 220 |3|. Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem neque medium etc., ostendit quod ne­ que medium elementum potest esse princi­ pium, sicut illi dicebant qui ponebant non omnia elementa adinvicem generari. Et circa hoc duo facit : primo praesupponit quoddam medium ad propositum ostendendum; secun­ do probat propositum, ibi: Terra sit G Q) etc. Proponit ergo primo quod non solum aër mutaretur in aquam, sed et in ignem, nec aqua solum in aërem, sed et in terram; sed, ut illi dicebant, extrema non amplius muta­ bantur in medium. Sed oportet in istis trans­ mutationibus esse statum et non ire in in­ finitum : si enim irctur in infinitum, tunc in uno et eodem essent infinitae contrarietates; et hoc est infra magis manifestum. 22Γ [4]. Deinde cum dicit: Terra sit G etc., probat propositum. Et circa hoc duo (1) Lect. sq. (2) n. sq. (3) n. sq. facit: primo ponit rationem suam; secundo probat quoddam quod supposuerat, scilicet quod in elementis est status in ascendendo, ibi : Quoniam autem in infinitum (4) etc. Dicit ergo primo, quod si aër mutetur in aquam et in ignem, necessario aër et ignis et aqua poterunt adinvicem transmutari. Sit ergo terra G, et aqua Y, aër A, ignis P. Si ergo A, quod est signum aëris, mutatur in duo elementa, scilicet in P et in Y, hoc est in ignem et in aquam, oportet quod aër habeat aliquam contrarietatem cum P igne: quia non transmutantur adinvicem nisi con­ traria. Sit autem haec contrarietas, gratia exempli, albedo et nigredo, ita quod ignis sit corpus nigrum siccum, et aër sit corpus album siccum. Rursus etiam quia A aër, transit in Y aquam, oportet esse aliam contrarietatem inter aërem et aquam; et sit haec contrarietas siccitas et humiditas: siccitas si­ gnificetur per litteram X et conveniat aëri, humiditas significetur per litteram Y et con­ veniat aquae. Ergo aër mutatur in aquam, aqua remaneat alba : quia album aëri et aquae est contingens; erit autem aqua hu­ mida et alba. Si autem album non sit con­ tingens utrique, cum aër mutatur in aquam, erit aqua nigra et humida, cum aër suppo­ natur albus et siccus: oportet enim quod om­ nis mutatio sit inter contraria. In tali ergo mutatione oportet aquam esse albam vel ni­ gram, si aër qui est prior aqua, ponatur esse corpus album: quia si communicant in mera albedine, tunc aqua est alba, si autem non, tunc est nigra. Similiter etiam cum aër mu­ tatur in ignem, ipsi P, hoc est igni, convenit siccitas: conveniunt enim aër et ignis in sic­ citate; cum ergo ignis sit siccus et niger, et aqua humida et alba, manifestum est quod poterunt adinvicem transmutari, cum sint contraria : ignis enim est niger et siccus, aqua humida et alba. Sic ergo manifestum est quod omnia elementa adinvicem transmu­ tantur, quia et in G, quod significat terram, sunt reliquae duae qualitates, scilicet humi­ dum et nigrum, et duo elementa erunt sym­ bola cum ipsa terra, quae est nigra et hu­ mida : communicat enim in nigro cum igne, ct in humido cum aqua; haec enim, scilicet humidum et nigrum, nunquam contingunt esse cum qualitatibus aëris, quae sunt album et siccum, et terra cum aëre non habet sym­ bolum. Advertendum est quod istae qualitates non sunt propriae elementorum, sed utitur eis Aristoteles gratia exempli: parum enim cura­ vit Philosophus de exemplis. Inde dicit Com­ mentator in II de Anima: de exemplo autem (4) — 557 — n. sq. APP. I, L. Il, 1. vi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE non intenditur nisi manifestatio, non verificatio. Ex omnibus istis verbis intendit hic Phi­ losophus talem rationem. Quaecumque sunt contraria adinvicem, transmutantur; sed om­ nia elementa sive habeant symbolum sive non, sunt contraria in ambabus vel in altera quali­ tate; ergo omnia elementa adinvicem trans­ mutantur. Et hoc est contra opinionem di­ centium quaedam sed non omnia adinvicem transmutari, ut dictum est, quam Philoso­ phus hic destruere intendit. 222 [5]. Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem in infinitum etc., ostendit quod transmu­ tatio elementorum non procedit in infinitum. Si enim hoc ponatur, sequuntur quatuor in­ convenientia. Quorum primum est quod in uno elemento erunt infinitae qualitates. Si enim ignis quod est quartum elementum, mu­ tetur in aliud quod sit X, et non revolvatur, ita scilicet quod non mutetur in ignem, cum omnis mutatio fiat inter contraria, oportet quod inter P et X sit alia contrarietas, diver­ sa a contrarietatibus quatuor elementorum : quia ipsum quintum elementum quod est X, non ponitur esse idem alicui quatuor elemen­ torum. Sed cum omnis contrarietas sit secun­ dum qualitates, oportet quod aliqua qualitas sit in igne secundum quam contrariatur ipsi X: et sit qualitas illa R; et similiter oportet quod in ipso X quinto elemento sit aliqua quali­ tas illi contraria: et sit illa qualitas F. Illa autem qualitas R non solum erit in ipso igne, sed etiam in omnibus quatuor elementis, quia omnia possunt mutari in ipsum X : om­ nis enim mutatio est inter contraria; et quod­ libet inferiorum elementorum habebit tres qualitates primas. Utrum autem quintum sit elementum nondum est demonstratum. Sed tamen manifestum est quod si rursus illud 221-222 quintum mutetur in aliud, est etiam alia contrarietas inter quintum et sextum, diversa a contrarietate omnium inferiorum; et sic opor­ tet quod una alia qualitas insit omnibus in­ ferioribus, eadem ratione. Et sic illa quatuor elementa priora habebunt quatuor qualitates primas; et sic addito uno elementorum, ad­ deretur una qualitas et una contrarietas. Qua­ propter si est sic in corporibus simplicibus elementorum procedere in infinitum, in uno et eodem erunt infinitae contrarietates, et in­ finitae qualitates: et hoc primum est impos­ sibile. Secundum inconveniens ponit cum dicit: Si autem hoc etc., dicens quod si hoc est, sci­ licet quod sint infinita elementa et infinitae qualitates, non erit definire nec generare. Quia si aliquod debeat mutari in aliud, oportet quod infinitas qualitates pertranseat; sed cum in infinitis infinita sint media, et infinita non sit pertransire ut dicitur in VIII Physic., se­ quitur quod talia nunquam adinvicem muta­ buntur. Tertium inconveniens ponit cum dicit: Am­ plius autem etc., dicens quod etiam proxi­ mum elementum non poterit mutari in sibi proximum, sicut ignis nunquam transibit in aërem, nec e converso : quia in quolibet isto­ rum sunt infinitae qualitates, quas impossibile est pertransire. Quartum inconveniens ponit cum dicit: Fiunt autem et omnia etc., dicens quod om­ nia infinita erunt unum. Quia omnes qualita­ tes elementorum quae sunt supra P, quod est ignis, conveniunt etiam inferioribus, et e con­ verso; quorum autem primae qualitates sunt eaedem, et ipsa sunt eadem; ergo omnia in­ finita erunt unumquodque de inferioribus, ita quod unumquodque erit. - 558 - DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. II. 1. vu LECTIO VIL Rejutatur opinio Empedoclis de transmutatione elementorum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 333al6 - 334al5) Caput VI 223. (37) Admirabitur autem utique ali­ quis dicentium plura uno esse corpo­ rum elementa ut non transmutent in invicem, sicut Empedocles inquit. 224. Quomodo contingit eis dicere compa­ rabilia esse elementa. Sed tamen di­ cit sic: haec enim aequalia esse omnia. 225. Si ergo secundum quantum, necesse est idem aliquid esse existens in om­ nibus comparabilibus, quo mensuran­ tur; verbi gratia si ex aquae pugillo erunt pugilli aëris decem; idem ali­ quid igitur erant ambo, si mensuran­ tur eodem. 226. Si autem non sic secundum quanti­ tatem comparabilia, ut quantum ex quanto, sed quantum possunt, verbi gratia si pugillus aquae aequaliter potest infrigidare et decem aëris, et sic secundum quantum non secundum id quod quantum comparabilia, sed se­ cundum id quod possunt aliquid. Erit ergo et non quanti mensuram com­ parare et secundum potentias et se­ cundum proportiones; verbi gratia ut hoc calidum, hoc autem album. Hoc autem ut hoc significat in quali qui­ dem simile, in quanto autem aequale. Inconveniens ergo videbitur, si corpo­ ra immutabilia entia non proportione comparabilia, sed mensura potentia­ rum, et eius quod est esse aequale calidum aut simile ignis tantum et aëris multiplex: idem enim plus, quia nomogeneos, talem habebit rationem. 227. (38) Sed neque augmentatio utique erit secundum Empedoclea, nisi se­ cundum adiectionem; igne autem au­ getur ignis: auget enim terra pro­ prium genus, aether autem aethera. Haec autem adiunguntur; videntur autem non sic augeri quae augentur. 228. (39) Multum autem difficilius tradere de generatione secundum naturam. Quae enim generantur secundum na­ turam, aut semper aut ut multum; ea autem quae praeter semper et ' | I 1 multum, ab eventu et fortuna. Quae igitur causa, ut ab homine homo aut semper aut ut multum, et ex fru­ mento frumentum sed non oliva na­ scatur? (40) Aut si ita componatur os? Non enim ut contingit conve­ nientibus nihil generatur, quemadmo­ dum ille inquit, sed ratione aliqua. Quae igitur horum causa? Non enim ignis aut terra. (41) Sed tamen ne­ que amicitia neque lis: congregatio­ nis enim solum illa, haec autem se­ gregationis causa est. Haec autem est substantia uniuscuiusque, sed non so­ lum et mixtio et separatio mixtorum, quemadmodum ille inquit. Fortuna enim in his nominatur, sed non ra­ tio: est enim misceri ut contingit. Na­ tura igitur entium causa est ita se habere, et uniuscuiusque natura haec, de qua nihil dicit. Nihil igitur de na­ tura dicit. Sed tamen et bonum est hoc et optimum; hic autem mixtio­ nem solum laudat. Etenim et elemen­ ta segregat non lis sed amicitia, quae natura priora deo; dii autem et haec. 229. (42) Amplius autem de motu dicit simpliciter: non enim sufficit dicere quoniam amicitia et lis movent, nisi hoc erat amicitiae esse, quod motu tali, liti autem quod tali. Oportebat igitur aut determinare aut supponere aut demonstrare, aut certe aut molli­ ter, aut aliter qualiter. 230. (43) Amplius autem quoniam viden­ tur et vi et praeter naturam moveri corpora, et secundum naturam, verbi gratia ignis quidem superius non vi, inferius autem vi, vi autem ei quod secundum naturam contrarium. Est autem quod vi; est igitur et secundum naturam moveri. Hanc igitur amici­ tia movet, aut non; contrarium enim terram superius, et segregationi assimilatur; et magis lis est causa eius qui secundum naturam motus, quam amicitia. Quapropter et universaliter praeter naturam amicitia erit magis. — 559 — APP. 1, L. 11,1. vu DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE Simpliciter autem nisi amicitia vel lis moveat, eorum corporum nullus mo­ tus est neque mora. Sed inconveniens. 231. (44) Amplius autem et videntur mo­ ta: segregavit enim quidem lis, du­ ctus est autem superius aether non a lite, sed quandoque inquit ut a for­ tuna. Sic enim constituit currens tunc, multoties autem aliter. Quandoque quidem inquit innatum esse ignem superius agi, aether autem ingredie­ batur terrae profundas radices. Sic autem et mundum similiter habere inquit in lite nunc et prius in ami­ citia. Quid igitur est quod movet pri­ 223-226 mum et causa motus? Non enim ami­ citia et lis, sed cuiusdam motus hae causae; si utique est, illud principium. 232. (45) Inconveniens autem et si anima ex elementis aut unum aliquod eo­ rum: alterationes enim animae quo­ modo erunt, verbi gratia musicum esse et rursus non musicum, aut me­ moria aut et oblivio? Palam autem quoniam si quidem ignis anima, pas­ siones inerunt ei quaecumque igni se­ cundum quod ignis. 233. Si autem miscibile corporalia; harum autem nulla corporalis. Sed de his alterius opus est contemplationis. COMMENTARIUM 223 [1]. Postquam Philosophus destruxit unam falsam opinionem de transmutatione elementorum, hic destruit aliam quae fuit opinio Empedoclis, qui dixit elementa nun­ quam adinvicem transmutari, .tEt circa hoc duo facit : primo ponit eam; secundo repro­ bat, ibi: Quomodo contingit eis dicere com­ parabilia (*) etc. Dicit ergo primo quod Em­ pedocles posuit elementa esse plura corpora : non tamen adinvicem transmutantur, ita quod ex aqua fiat aër, et ex aëre ignis ut in pri­ mo manifestum est. Quapropter admirabitur aliquis ipsum sic dicentem. 224 [2], Deinde cum dicit: Quomodo contingit eis etc., reprobat opinionem praedi­ ctam. Et primo per Empedoclem; secundo de­ ducendo ad quandam aliam inconvenientiam quae sequitur ad ipsam, ibi: Sed neque aug­ mentât io (2) etc. Circa primum sciendum est quod Empedocles, licet poneret elementa esse intransmutabilia, posuit tamen ipsa esse adin­ vicem comparabilia. Ex hoc ergo sumit ratio­ nem Aristoteles contra eum, et est ratio ta­ lis. Quaecumque sunt comparabilia, sunt transmutabilia; sed elementa sunt comparabi­ lia secundum Empedoclem; ergo sunt trans­ mutabilia. Potest etiam aliter formari et sic. Si elementa sunt intransmutabilia, non sunt comparabilia; sed consequens est falsum se­ cundum Empedoclem, qui dicit ea esse com­ parabilia: dicebat enim ea esse aequalia; ergo et antecedens est falsum, scilicet ipsa esse in­ transmutabilia. Circa rationem istam sic pro­ cedit. Primo ponit eam per modum quaestio­ nis, dicens quod si elementa sunt intransmu­ tabilia, quomodo contingit quod sint compa­ rabilia. Quasi diceret: nullo modo. Sed tamen Empedocles dicit sic, scilicet quod sunt com­ parabilia: dicit enim ea esse aequalia. 225 |3J. Secundo ibi: Si ergo secundum quantum etc., probat primam propositionem, scilicet quod si sunt comparabilia, sunt trans­ ii) n. sq. (2) n. 5. mutabilia. Et quia comparatio est duplex, sci­ licet secundum quantitatem et secundum vir­ tutem, primo probat eam, si sunt compara­ bilia secundum quantitatem; secundo, si. sunt comparabilia secundum virtutem, ibi: Si au­ tem non sic (3) etc. Dicit ergo primo, quod si elementa com­ parantur secundum quantitatem, ut si ex uno pugillo aquae liant decem pugilli aëris, ne­ cessario oportet quod unum aliquid sit in eis in quo conveniunt, et in quo mensurantur; in omnibus enim comparabilibus est unum ali­ quod quo mensurantur: et hoc est illud in quo comparantur. Cum autem ex tanta aqua, puta ex uno pugillo aquae, fiant decem pugilli aëris, oportet unam esse materiam quae sit minoris et maioris quantitatis sub forma aquae et aëris; sed quaecumque communicant in materia, transmutantur adinvicem; ergo elementa sunt transmutabilia. 226 [4], Deinde cum dicit: Si autem noti sic etc., probat eam, dato quod elementa com­ pararentur adinvicem secundum qualitatem et virtutem, dicens quod si non sic comparantur adinvicem elementa, scilicet secundum quan­ titatem, ut quantum fiat ex quanto, sed com­ parentur secundum quantitatem potentiae vel virtutis, verbi gratia, si ponatur aër esse fri­ gidus, et quaeratur utrum tantum potest in­ frigidare unus pugillus aquae quantum pos­ sunt infrigidare decem pugilli aëris, tunc fiat comparatio secundum quantum virtutis, ut quantum possunt, et non secundum quantita­ tem dimensionis. Haec autem comparatio po­ test fieri dupliciter, scilicet secundum simili­ tudinem, et secundum proportionem. Dico autem comparationem fieri secundum simili­ tudinem, quando fit in una qualitate quae est in diversis subiectis: quia similitudo est rerum diversarum eadem qualitas; secundum proportionem autem dicitur fieri, quando fit in oppositis sive diversis qualitatibus, in una habitudine se habentibus ad duo subiccta vel (3) n. — 560 — sq. 226-228 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE plura. Si ergo fiat comparatio secundum qua­ litatem, tunc contingit comparare non quanti­ tatis quidem mensuram, sed potius mensuram quae est secundum potentias similium qualita­ tum, et secundum proportionem diversarum qualitatum, verbi gratia, sicut hoc est calidum ita hoc est album; cum autem hoc dicimus ut hoc, significamus in qualitate quidem simile, et in quantitate aequale. Si igitur fiat compalatio elementorum non secundum proportio­ nem, sed secundum mensuram potentiarum, quae est comparatio in qualitate, sicut in cali­ do aut simili, inconveniens est si haec ponan­ tur immutabilia elementa: verbi gratia si di­ catur, quantum est calidus ignis tantum est ca­ lidus aër; quia idem plus calidum cum sit homogeneos, idest unius generis est minus ca­ lido (secundum quod ea quae habent eandem materiam dicuntur esse unius generis, et ha­ bent se sicut materia ad subiectum), et habe­ bit rationem talem, sicut comparabile in quan­ to: quae est ratio univoca; ergo et materia est una; quorum autem materia est una, sunt adinvicem transmutabilia. Falsum est ergo quod dicit Empedocles, quod elementa non transmutantur adinvicem. Si quis ergo dili­ genter advertat, tota virtus istorum verborum est in hoc, quod ea quae comparantur, sive primo modo sive secundo, habent eandem materiam; et talia necessario sunt mutabilia ut dictum est. Sed videtur quod istud quod dicit Philo­ sophus sit falsum. Constat enim quod quan­ titas terrae e aliorum elementorum est com­ parabilis quantitati stellarum, et tamen non est eadem materia utrorumque, ut dicitur in XII Metaphys. Praeterea dubitatur de alio: non enim omnia comparabilia adinvicem secun­ dum potentiam vel virtutem, communicant in materia. Ignis enim et sol sum comparabiles in calefactione secundum magis et minus, et tamen non communicant in materia, ut di­ ctum est. Ad primum ergo dicendum est secundum quosdam, quod non loquitur hic Philosophus de quantitate secundum extensionem, sed de quantitate secundum substantiam. Et hoc si­ gnificat cum dixit, decem pugillos aëris esse aequales uni pugillo aquae: sunt enim aequa­ les in materia, quia tantum ibi est de materia quantum hic; unde cum communicent in ma­ teria, necessario adinvicem transmutantur. Talis autem comparatio non est inter ele­ menta et caelestia corpora. Vel dicendum quod haec comparatio est secundum rarum et densum : nam per hoc variata materia, elementa ad se invicem transmutantur. Et vo­ catur haec comparatio secundum quantita­ tem: quia rarum et densum non addunt su­ per partes materiae qualitatem quae essentia­ liter sit qualitas, sed potius situm in partibus materiae, ad distensionem per maiorem et minorem quantitatem. — Ad secundum vero dicendum, quod intelligit Philosophus de his quae comparantur secundum qualitatem vel APP. I, L. ΙΙ,Ι.νπ virtutem univoce acceptam in utroque : : talis autem non est virtus calefactiva solis et ignis; et ideo cessat obiectio. 227 [5], Deinde cum dicit: Sed neque aug­ mentatio etc., reprobat praedictam opinio­ nem, deducendo ad alia inconvenientia; et sunt duo. Primum est quod haec opinio tollit augmentum. Hoc sic ostendit: quia si ele­ menta non transmutantur, tunc oportet quod unum addatur alteri, sicut lapis lapidi; hoc autem est quaedam accumulatio, et non est augmentum, neque secundum eos neque se­ cundum nos: quia oportet quod id per quod augmentum fit, transmutetur in augmentation; neque etiam secundum eum qui dixit, quod illud quod augetur, augetur solum a suo si­ mili, scilicet ignis augetur igne, et unumquod­ que quod augetur, augetur per aliquod sui generis, sicut aether augetur aethere: talis autem congregatio est eorundem manentium in forma. Res autem non sic videntur augeri, ut supra in primo ostensum est. 228 [6]. Secundum inconveniens ponit ibi: Multum autem difficilius etc., et est quod haec opinio tollit generationem, dicens quod multum est difficilius tradere aliquid de ge­ neratione secundum naturam, si elementa non transmutantur adinvicem. Cum enim ea quae generantur secundum naturam, generentur eodem modo semper aut frequenter, ea au­ tem quae praeter multum et semper fiunt et raro, fiunt ab eventu et fortuna, non potest reddi causa quare semper ex homine genere­ tur homo, et quare semper ex frumento ge­ neretur frumentum et non oliva: semper enim generatum est in forma generantis, nisi pecca­ tum naturae propter defectum fiat. Si autem sit ut dicit Empedocles, scilicet quod elementa non sint transmutabilia, aequaliter potest ge­ nerari ex homine asinus et homo : quia utrum­ que eorum non est nisi congregatio elemen­ torum, et homo generans non habens for­ mam, non inducit formam in generato, nec convenit cum eo in forma. Aut si os et caro ita componantur, scilicet per quandam accu­ mulationem elementorum convenientium sic­ ut ille dicit, tunc nihil generatur, sed in his quae generantur est solum ratio vel relatio aliqua, non quidem relatio mixtorum, sed compositorum. Quae igitur est causa istorum, quod ex homine generetur homo semper aut frequenter, et similiter ex frumento frumen­ tum, et non oliva? Istorum enim causa non potest esse ignis aut terra : quia ista sunt con­ traria in qualibet compositione. Similiter nec lis nec amicitia, quam Empedocles posuit esse duo principia mobilia, possunt esse causa ho­ rum. Amicitia enim non est causa nisi congre­ gationis, lis autem solum est causa segregatio­ nis; sed neutrum horum est forma rei, quae facit hominem esse hominem, et carnem esse carnem: forma enim est substantia uniuscu­ iusque; et ideo non solum in re est mixtio, idest compositio congregatorum et separatio eorum, sicut dicit Empedocles, sed etiam est — 561 — APP. I, L. II, I. vu DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE forma. In tali ergo congregatione et segrega­ tione narratur ab Empedocle fortuna, et non ratio quae est sumpta a forma. Dicit enim quod mixtio fit ut contingit, idest a casu et fortuna, cum tamen natura quae est forma, sit causa entium: quare ita se habet, quod ab homine semper vel frequenter generatur homo. Sed de hac forma vel natura nihil di­ cit Empedocles, cum tamen ipsa natura, quae dicitur forma, sit bonum et optimum unius­ cuiusque rei, bonum quidem in se, et opti­ mum in ordine universi. Laudat autem Em­ pedocles solum mixtionem, quae in rei veri­ tate non est mixtio sed solum quaedam com­ positio : quia quod elementa segregentur a composito in quo sunt salvata, hoc non facit lis sed amicitia, quae vult ea congregare ad homogenea. Et haec elementa dicit Empedo­ cles esse priora deo, idest caelo : quia etiam caelum dicebat ex elementis componi. 229 [7]. Deinde cum dicit: Amplius au­ tem de motu etc., hic destruit opinionem Empedoclis de principiis moventibus per tres rationes. Quarum primam ponit, dicens quod Empedocles locutus fuit insufficienter de mo­ tu. Non enim sufficit simpliciter dicere quod amicitia et lis sunt principia moventia, nisi forte esse ipsius amicitiae, idest de natura sua, habet ut causet motum talem : sed quia haec non est certa, oportebat quod hoc determi­ naret, aut certitudinaliter per causam pro­ priam, aut molliter, sicut per causam non convertibilem, sive remotam, aut aliter qua­ liter, sicut per probabiles rationes, vel per in­ ductionem, vel exemplum; sed Empedocles nihil horum facit, et ideo simpliciter et in­ sufficienter dixit. 230 [8]. Secundam rationem ponit ibi: Amplius autem quoniam etc., et est talis. Cor­ pora naturalia moventur violenter et praeter naturam, et moventur secundum naturam: verbi gratia, ignis movetur sursum non vio­ lentia sed natura, deorsum autem violenter; quod autem est violenter, est contrarium ei quod est secundum naturam; videmus autem corpora moveri per violentiam; ergo moven­ tur secundum naturam : contraria enim ha­ bent fieri circa idem. Quaeramus ergo ab Empedocle, utrum motus amicitiae sit natu­ ralis vel violentus. Terram enim moveri su­ perius sicut et ignem inferius, est contra na­ turam: hoc autem quod est contra naturam, assimilatur cuidam segregationi; tamen sic elementa congregantur: quia nisi ignis de­ scendat et terra ascendat, non congregabun­ tur elementa. Cum ergo congregare sit effe­ ctus amicitiae secundum Empedoclem, motus amicitiae est violentus et segregationi similis, et lis magis est causa motus naturalis quam amicitia: quod est impossibile secundum eum. Et ideo impossibile est ponere amicitiam et li­ tem esse principia moventia. Si autem haec non sunt principia moventia, cum non sint alia principia secundum Empedoclem, nullus est motus naturalium corporum, nec aliqua 228-232 quies: habitus enim et privatio habent fieri circa idem; hoc autem est manifeste falsum. 231 [9]. Tertiam rationem ponit ibi: Am­ plius autem et videntur etc., per quam osten­ dit Philosophus quod Empedocles sibi ipsi contradicit, et peccat etiam dicens naturalia fieri a casu et a fortuna. Contradicit autem sibi ipsi in hoc, quod cum poneret tantum duo principia moventia, scilicet litem et ami­ citiam, posuit tamen aliquem motum esse a casu et a fortuna: unde dicendo esse tantum duo principia moventia, dicit ea esse causam omnis motus, dicendo autem aliquem motum esse a casu et a fortuna, dicit illa principia non esse causam omnis motus. Dicit enim quod, quando aliquod compositum corrum­ pitur, tunc segregantur elementa quae erant in eo, per litem, et movetur ignis sursum ut a lite: sed quandoque a fortuna, quia sic casus constituit tunc cursum ignis, sive aethe­ ris (aethera enim dicebat Empedocles esse ex igne claro). Non autem semper sursum mo­ vetur aether, sed multoties aliter: quia dixit aliquando a fortuna, sicut dictum est, ignem ferri sursum; aliquando autem ingrediebatur ad radices, idest ad cavernas, terrae, sicut ap­ paret in montibus ardentibus. In hoc ergo peccat Empedocles, quod naturam casui et fortunae subiacere dicebat. Simul autem cum dictis impossibile dicit, quod mundus similiter se habet nunc in tempore litis, quando de confuso et permixto egressa sunt omnia, sic­ ut prius se habuit in amicitia; quia sicut ignis quandoque a fortuna ascendit et quandoque descendit, ita fecit in confuso : per casum enim tunc ascendit, et per casum descendit. Cum autem casus et fortuna sint causae per accidens, reducuntur ad per se. Quid est er­ go quod primo per se movet, et per se est causa motus? Oportet enim causam per se esse prius quam causam per accidens. Ami­ citia enim et lis non est causa motus simpli­ citer, sed solum cuiusdam motus, scilicet congregationis et segregationis: si tamen est ita sicut dicit Empedocles, quod amicitia vel lis est prius movens. 232 [10]. Deinde cum dicit: Inconveniens autem etc., reprobat opinionem Empedoclis in hoc quod dicebat animam componi ex ele­ mentis, per duas rationes. Quarum primam ponit, dicens quod inconveniens est dicere quod anima sit ex elementis omnibus, vel ex aliquibus, vel ex aliquo eorum: quia si ani­ ma esset elementum aliquod, puta ignis, ut quidam dixerunt, vel esset ex elementis ut di­ xerunt alii, tunc alterationes animae quomo­ do erunt, idest quomodo posset alterari ani­ ma propriis alterationibus? Quasi dicat : nul­ lo modo. Verbi gratia, si anima est elemen­ tum vel ex elementis, quomodo anima habe­ bit habitum musicae : et rursus quomodo mutabitur de musica in privationem musicae, ita quod sit sine musica? Nec etiam poterit — 562 — 232-233 DE GENERATTONE ET CORRUPTIONE immutari de memoria in oblivionem, vel e converso; sed potius si anima est ignis, quae­ cumque sunt passiones secundum quod ignis, inerunt animae: quod est impossibile. 233 [11 J. Secundam rationem ponit ibi: Si autem misci bile etc., quae talis est. Si non 38 De Caelo et Mundo. APP. 1, L. II, 1. vu sunt miscibilia nisi corpora, ut in primo di­ ctum est, et animarum nulla est corporalis, constat quod anima non est elementum, nec mixta ex elementis. Sed de his determinare est opus alterius contemplationis, quia per­ tinet ad librum de Anima. — 563 - APP. I, L. II, 1. vin DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO VIH. Improbata opinione Empedoclis determinatur quomodo fit mixtum ex ele­ mentis - Ulterius ostenditur cuilibet mixto omnia i nesse elementa. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 334al5 - 335a23) Caput Vll 234. (46) Dc elementis autem, ex quibus corpora constituta sunt, quibuscum­ que quidem videtur esse aliquid com­ mune, aut transmutari in invicem, ne­ cesse si alterum horum, et alterum contingere. Quicumque enim non fa­ ciunt ex invicem generationem neque ex unoquoque, nisi sicut ex pariete lateres, inconveniens: quomodo enim ex illis erunt carnes et ossa, et alio­ rum unumquodque? 235. Habet autem quod dicitur quaestio­ nem et ex alterutris generantibus, quo­ modo generatur ex eis aliud aliquid praeter hoc. Dico autem verbi gratia ex igne est aqua, et ex hac generari ignem: est enim aliquod commune subiectum. Sed utique et caro ex eis generatur et medulla: verum haec quomodo generantur? 236. Illis quidem enim qui dicunt ut Em­ pedocles quis erit modus? Necesse enim est compositionem esse sicut ex lapidibus et lateribus paries; mixtura autem haec ex salvatis utique erit elementis, secundum parva autem ad­ invicem compositis. Ita utique caro et aliorum unumquodque. (47) Con­ tingit itaque non ex quacumque parte carnis generari ignem et aquam, quem­ admodum ex cera generatur utique ex hac quidem parte sphaera, pyra­ mis autem ex aliqua alia; sed contin­ gebat ex alterutro alterutrum gene­ rari. Haec quidem igitur hoc gene­ rantur modo ex carne, ex quolibet ambo; eis autem qui illo modo di­ cunt, non contingit, sed ut ex pariete lapis et lateres, utrumque ex alio lo­ co et parte. 237. (48) Similiter autem et facientibus unam eorum materiam habet aliquam quaestionem, quomodo erit aliquid ex ambobus; verbi gratia ex calido et frigido, aut ex igne et aqua. Si enim est caro ex ambobus, et neutrum eo­ rum, neque rursus compositio salva­ torum, quid relinquitur nisi materiam esse quod ex illis? Alterius enim cor­ ruptio aut alterum facit, aut mate­ riam. 238. Quapropter quoniam est et magis et minus calidum et frigidum, quando quidem fuerit simpliciter alterum actu, potentia alterum erit; quando autem non omnino, sed ut quidem calidum frigidum, ut autem frigidum calidum, quia quae miscentur cor­ rumpunt intentiones adinvicem, tunc neque materia erit, neque illorum contrariorum alterutrum actu simpli­ citer, sed medium. Secundum vero quod est potentia magis calidum quam frigidum, vel contrarie alteru­ trum: secundum hanc rationem et ra­ tione dupliciter calidum potentia quam frigidum, vel tripliciter, vel se­ cundum alium talem modum. Erunt utique mixta alia ex contrariis aut ex elementis, et alia elementa ex illis potentia aliquo modo existentibus, non ita vero ut materia, sed secun­ dum praedictum modum: et erit ita quidem mixtio, illo vero modo ma­ teria quod generatur. 239. Quoniam autem patiuntur contraria secundum in primis determinationem: est enim actu calidum potentia frigi­ dum, et actu frigidum potentia cali­ dum, quapropter si non coaequantur, transmutantur in invicem. Similiter autem et in aliis contrariis; et primo ita elementa transmutantur, ex his autem carnes et ossa et quae talia, calido quidem generato frigido, frigi­ do autem calido, quando ad medium veniunt: hic enim neutrum, medium autem multum et non indivisibile. Si­ militer autem et siccum et humidum et alia talia secundum medietatem fa­ ciunt carnem et os et alia. 234-235 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE Caput VIII 240. (49) Omnia autem mixta corpora, quaecumque circa locum medii sunt, ex omnibus composita sunt simpli­ cibus. Terra quidem inest omnibus; quia unumquodque est maxime ct multum in proprio loco; aqua autem quia oportet terminari quodcumque compositum: sola autem est simpli­ cium bene terminabile aqua; amplius autem et terra sine humido non po­ test commorari, sed hoc est quod continet: si enim auferatur omnino ex ipsa humidum, decidet utique. Ter­ ra quidem igitur et aqua propter has insunt causas. 241. Aër autem et ignis, quoniam contra­ ria sunt terrae et aquae: terra qui­ dem enim aëri, igni vero aqua con­ traria est, ut contingit substantiam substantiae contrariam esse. Quoniam igitur generationes ex contrariis sunt, insunt autem altera extrema contra­ riorum: necesse et alterum inesse. APP.I, L· HJ. vni Quapropter in omni composito omnia simplicia erunt. 242. (50) Testificari autem videtur et nu­ trimentum uniuscuiusque: omnia qui­ dem enim nutriuntur eisdem ex qui­ bus sunt, omnia autem multis nu­ triuntur. Etenim quaecumque viden­ tur uno solo nutriri, ut aqua plantae, multis nutriuntur: mixta est enim aquae terra: ideo rustici tentant mi­ scentes irrigare. 243. Quoniam autem est nutrimentum qui­ dem materiae, quod nutritur autem coniunctum materiae forma et species, rationabile iam solum simplicium corporum nutriri ignem omnium ex invicem generatorum, quemadmodum et priores dicunt: solus enim et ma­ xime speciei particeps est ignis, quia innatus est ferri ad terminum. Unum­ quodque autem innatum est ferri in sui ipsius regionem; forma autem et species in terminis omnium est. Quod igitur omnia corpora ex omnibus constituta sunt simplicibus, dictum est. COMMENTARIUM 234 [1], Postquam Philosophus determi­ navit de generatione elementorum, hic deter­ minat de generatione compositorum ex ele­ mentis. Et circa hoc duo facit: primo de­ terminat de generatione compositorum ex elementis; secundo ostendit quod ad genera­ tionem mixti omnia elementa concurrunt, ibi: Omnia autem mixta corpora (() etc. Circa primum duo facit : primo arguit ad ostendendum quis non possit esse verus mo­ dus generationis mixtorum; secundo determi­ nat veritatem, ibi: Quapropter quoniam (1 2) etc. Circa primum considerandum est, quod sicut supra patuit, duplex est opinio de ele­ mentis. Quaedam est vera, scilicet quod ele­ menta ex quibus sunt corpora constituta, ha­ bent aliquid commune quod est una mate­ ria. Similiter necesse est dicere, quod si ele­ menta transmutantur adinvicem, necesse est quod habeant unam communem materiam : quae dicitur una ab unitate potentiae quae est in ea, et est potentia ad formam, cum semper habeat potentiam ad omnes formas elementorum; et necesse est ipsam compleri per successionem motus in omnes formas: et sic necesse est quod de una forma ad aliam transmutetur; et hanc opinionem primo ponit. Secunda opinio fuit Empedoclis, qui dixit elementa esse intransmutabilia, et hanc innuit ibi : Quicumque enim etc. Et dividitur in (1) n. 7. (2) n. 5. quatuor partes. In prima ostendit, quod se­ cundum opinionem Empedoclis non potest dari verus modus generationis mixtorum, di­ cens quod quidam sunt qui dicunt elementa non adinvicem generari; illi etiam non dicunt quod unumquodque elementum fiat ex qua­ libet parte corporis mixti, sed dicunt quod elementa fiunt ex corpore, sicut lapides et lateres ex pariete. Sed hoc est inconveniens : non enim possunt dicere quomodo ex elemen­ tis sic compositis, non vere mixtis, sint car­ nes et ossa et unumquodque aliorum corpo­ rum mixtorum; si enim componantur et con­ gregentur elementa in unum remanentibus formis et operibus suis, sic ignis in una par­ te compositi erit adurens et aqua fluens, ter­ ra incontinua, aër exspirans; similiter ignis non ligatus evolabit sursum, terra autem de­ scendet deorsum, et sic nunquam constabit ut faciat ossa et carnes et huiusmodi. 235 [2]. Secundo ibi : Habet autem quod dicitur quaestionem etc., ostendit quod etiam secundum primam opinionem est dubium, quomodo ex elementis generentur composita, dicens quod licet prima opinio sit vera, quae dicit elementa in alterutrum transmutari, ta­ men secundum ipsam est dubium quomodo ex elementis potest generari aliquid praeter ipsa. Elementa enim adinvicem generantur, sicut aqua ex igne, et ex aqua ignis, et si­ militer est de aliis: et hoc ideo, quia habent unum commune subiectum ut dictum est; sed etiam ex eis generatur caro et medulla, — 565 — APP. I, L. Π, 1. vin DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE et alia mixta corpora : sed quomodo fiat ho­ rum generatio, adhuc est dubium. 236[3]. Tertio ibi: Illis quidem enim etc., redit iterum super secundam quaestio­ nem, ut melius ostendat quomodo ex ipsa non potest dari verus modus generationis, di­ cens quod illi qui dicunt sicut Empedocles dicit, non possunt assignare modum quomo­ do corpora mixta componantur ex elementis. Necesse est enim secundum eos quod com­ positio elementorum sit quaedam mixtura ta­ lis,' qualis est mixtura lapidis in pariete. Di­ cunt enim quod elementa salvantur in mixto secundum formas substantiales et actus suos, et tabs compositio est secundum partes mi­ nimas; quod est inconveniens, quia quod uni est mixtum, puta male videnti qui non di­ scernit inter partem et partem, alteri, scilicet bene videnti, non esset mixtum: et sic idem esset mixtum et non mixtum. Adhuc etiam sequitur aliud inconveniens; quia secundum istos non ex quacumque parte carnis gene­ rabitur quodlibet elementum, sed ex una par­ te unum et ex aha parte aliud, sicut si ex una parte cerae fiat sphaera, ex alia parte fiat figura pyramidalis. Hoc autem patet esse falsum per ea quae dicta sunt supra, capi­ tulo de mixtione. Sed sicut in unaquaque parte cerae potest quaelibet figura formari, ita ex qualibet parte mixti per resolutionem potest quodlibct elementum generari. Haec ergo ambo elementa, scilicet ignis et terra, et etiam alia, generantur ex qualibet carne, idest ex qualibet parte carnis. Sed illi qui dicunt sicut Empedocles, scilicet elementa es­ se intransmutabilia, non possunt hoc dicere; sed sicut ex diversis partibus et locis ipsius parietis tolluntur diversi lapides, ita ex di­ versis partibus et locis ipsius mixti diversa elementa oportet eos dicere generari, ita quod ignis ab uno loco et parte, et aër ex alia. 237 [4], Quarto ibi: Similiter autem et jacientibus etc., opponit contra primam opi­ nionem, dicens quod etiam ponentibus ele­ menta habere unam materiam et esse transmutabilia sequuntur inconvenientia, si dica­ tur aliquid generari ex elementis. Habet enim quaestionem et dubium, quomodo generabi­ tur aliquid ex ambobus, sicut ex calido et frigido, aut igne et aqua. Si enim caro est ex ambobus, et neutrum eorum est ipsa ca­ ro, nec etiam salvantur ipsa elementa, quia aliter non esset mixtio, nihil relinquitur nisi materia : quod est impossibile. Si autem re­ maneat alterum, et alterum corrumpatur, tunc est corruptio unius et generatio alterius: quia corrupto uno, aut generatur alterum, aut remanet pura materia. Quomodo ergo fiat ex eis generatio dubium est. 238 [5]. Deinde cum dicit: Quapropter quoniam etc., determinat veritatem. Et circa hoc duo facit : primo ostendit modum gene­ rationis in universali; secundo magis in spe­ ciali, contrahendo ipsum ad mixtionem ele­ 236-239 mentorum in constitutione compositi, ibi: Quoniam autem patiuntur (3) etc. Primo ergo, relicta secunda opinione tan­ quam falsa et impossibili, et supposita pri­ ma, ponit verum modum generationis corpo­ rum mixtorum. Ad cuius evidentiam prae­ mittit duo. Quorum primum est quod diffe­ rentiae elementorum sunt contrariae, scilicet calidum et frigidum, et huiusmodi, et susci­ piunt magis et minus. Secundum est quod, quando alterum elementum fuerit simpliciter actu, et alterum simpliciter in potentia fuerit, tunc non potest esse mixtio; quando vero unum non est omnino actu, nec per exces­ sum praedominatur alteri elemento, tunc ge­ nerabitur quoddam medium, quod nec est simpliciter calidum, nec simpliciter frigidum, sed quodammodo naturam participans utrius­ que. Et hoc ideo, quia quando elementa mi­ scentur, intentiones sive formae corrumpun­ tur et remanent in virtute: et tunc illud me­ dium generatum non est sic in potentia sicut materia, nec simpliciter alterum elementorum, sed medium inter ea. Quod quidem medium diversificatur secundum quod diversificantur virtutes miscibilium. Si enim potentia ignis excedat virtutem aquae, medium generatum est magis calidum quam frigidum, et sic se­ cundum proportionem virtutis unius elementi ad virtutem alterius: ut si in duplo sive in triplo excedit caliditas frigiditatem, et me­ dium dupliciter est calidius et tripliciter. Se­ cundum ergo hunc modum erunt mixta ex contrariis elementis et per compositionem vel mixtionem, et elementa erunt ex illis mi­ xtis per resolutionem: ipsa enim mixta sunt potentia quatuor elementa, non quidem sicut materia, sed sicut dictum est. 239 [6], Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem patiuntur etc., contrahit modum qui di­ ctus est universaliter, ad propositum, dicens quod quia omnia contraria patiuntur adinvi­ cem, sicut dictum est prius in capitulo de actione, quia quod est actu calidum, est po­ tentia frigidum, et e converso: si ipsa ele­ menta non adaequantur potentiis suis, sed unum omnino alteri praedominatur, tunc transmutantur adinvicem, et non fit mixtio, sed corruptio debilioris et generatio sive aug­ mentum praedominantis. Et quod dictum est de calido et frigido, intelligendum est simi­ liter in aliis contrariis, scilicet sicco et hu­ mido. Sed elementa prius se invicem trans­ mutantur in generatione, postea vero, adae­ quatis potentiis eorum secundum quandam proportionem, generatur quoddam medium, sicut carnes et ossa et huiusmodi talia, ca­ lido quidem secundum aliquid infrigidato, et frigido secundum aliquid calefacto : quia in mixto materia uniuscuiusque contrarii par­ tem capit alterius quando veniunt ad me­ dium: medium enim est contrarii. Medium autem illud non est unius proportionis tan­ ti) n. sq — 566 — 239-243 DE generatione ET CORRUPTIONE tum, scilicet quod semper sit per aequalem contrariorum participationem, neque est in­ divisibile, idest non est uno modo tantum, sed diversis modis secundum diversitatem proportionis contrariorum: et sic est medium inter calidum et frigidum secundum multipli­ cem proportionem ipsorum. Ita etiam intelligendum inter humidum et siccum, quae se­ cundum mediorum diversitatem quandam in alia proportione convenientia faciunt carnem, et in alia proportione faciunt os, et in alia faciunt alia, quorum complexiones variantur; sicut est homo, cuius complexio maxime vi­ cina est temperamento, et leo qui est calidae complexionis, et asinus qui est frigidae com­ plexionis. 240 [7]. Deinde cum dicit: Omnia autem mixta corpora etc., ostendit quod in quoli­ bet mixto sunt omnia elementa. Et primo per causam; secundum per effectum, ibi: Testi­ ficari autem videtur (4) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod in quolibet mixto est terra et aqua; secundo quod ignis et aër, ibi: Aër autem (5) etc. Dicit ergo primo quod omnia corpora mi­ xta, quaecumque sunt circa medium quod est terra, necessario sunt composita ex omnibus simplicibus corporibus, quae sunt quatuor elementa. Et quod in omni corpore mixto sit terra, sic ostendit. Locus et locatum secun­ dum Commentatorem aut sunt eiusdem na­ turae, aut praedominatur natura loci in lo­ cato; sed omnia mixta naturaliter quiescunt in terra sicut in loco; ergo oportet quod in quolibet mixto sit terra, et non solum quod sit, sed ut praedominetur in ipso. Quod au­ tem aqua sit in quolibet mixto probat ex hoc, quia terra pura non habet continuationem, nec in ipsa aliqua figura posset consistere; partes autem cuiuslibet mixti oportet esse terminatas: sola autem aqua, ut supra di­ ctum est, est bene terminabilis. Et ipsa terra propter naturale siccum quod est in ea, nul­ latenus commoratur sine humido, quod est in causa continente: unde humidum, quod est in ea, continet ipsam; si autem ex ipsa humidum totaliter auferatur, statim decidet et convertetur in pulverem. Terra ergo et aqua propter dictas causas sunt in corpori­ bus mixtis. 241 [8]. Deinde cum dicit: Aër autem et ignis etc., primo probat quod in quolibet ele­ mento est aër et ignis, tali ratione. Terra ct aqua alterantur in mixto; cum autem unum­ quodque miscibilium alteretur a suo contra­ rio, oportet aërem et ignem esse in compo­ sito : nam aër contrariatur terrae, et ignis aquae. Dico autem elementum esse contra­ rium elemento, prout ratione qualitatum con­ tingit substantiam esse contrariam substan­ tiae. Quoniam igitur generationes sunt ex (4) n. 9. (5) n. sq. APP. 1, L. 11,1. vm contrariis, et in mixtis sunt extrema contra­ riorum, scilicet frigidum siccum quod est terra, et frigidum humidum quod est aqua, necesse est reliqua inesse, scilicet calidum cum sicco et calidum cum humido, quae sunt ignis et aër. Quapropter in omni composito sunt omnia simplicia corpora. 242 [9]. Deinde cum dicit: Testificari au­ tem videtur etc., probat idem per effectum. Et dividitur in partem principalem et incidentalem; pars incidentalis incipit ibi: Quo­ niam autem est nutrimentum (6) etc. Dicit ergo primo quod hoc quod dictum est, sci­ licet quod omnia mixta componantur ex qua­ tuor elementis, testificari et approbare vide­ tur nutrimentum uniuscuiusque. Nam unum­ quodque nutritur ex eis ex quibus est; sed omnia quidem nutriuntur ex multis elemen­ tis; ergo ex eisdem quatuor elementis omnia mixta consistunt. Maioris propositionis ratio potest esse, quia nutrimentum transmutatur in naturam nutriti : non autem posset trans­ mutari nisi haberet eandem materiam. Mi­ norem vero probat sumendo argumentum a minori. Minus enim videtur quod plantae quae sunt magis terrestres, nutriantur ex plu­ ribus, quam alia nutrita; sed istae licet vi­ deantur solum nutriri ex aqua, nutriuntur ta­ men ex omnibus; ergo multo magis alia. Quod autem plantae nutriantur ex omnibus ex hoc videtur. Manifestum est enim, quod nutriuntur ex terra et aqua, ex agricultura : rustici enim colentes plantas miscent terram cum aqua ad nutrimentum plantarum; si au­ tem inest terra et aqua, necesse est esse alia duo extrema, scilicet aërem et ignem, eadem ratione qua supra. 243 [10]. Deinde cum dicit: Quoniam autem est nutrimentum etc., ostendit incidenter quod inter simplicia corpora solus ignis nutritur (non tamen proprie, quia sola vege­ tabilia proprie nutriuntur), dicens quod quia nutrimentum est sicut materiale respectu nu­ triti, quia in suam naturam convertitur, ut dictum est in capitulo de augmento, ipsum autem nutribile est sicut forma et species coniuncta materiae, rationabile est ut solus ignis inter simplicia corpora nutriatur, eo quod inter omnia elementa quae adinvicem generantur, ignis est magis formalis. Quod patet ex hoc quod ipse naturaliter fertur sur­ sum ad terminum, idest ad circumferentiam orbis, qui maxime formalis est inter omnia corpora. Unumquodque enim natum est ferri ad sui ipsius generationem, quae est connaturalis ei; forma autem et species omnium rerum inferiorum, praeter hominem, est in terminis omnium: quia superiora ad inferio­ ra se habent, sicut forma ad materiam; cum ergo ignis tangat orbem lunae, constat quod ipse sit connaturalis orbi in formalitate. Ultimo récapitulât, et est planum. (6) 567 — n. sq. APP. I, L. II, 1. ix DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO IX. Praeter causam materialem et formalem generabilium requiritur quaedam tertia - Improbantur opiniones contrariae. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 335a24 - 336al2) Caput IX 244. (51) Quia vero sunt quaedam genera­ bilia et corruptibilia, et generatio con­ tingit eis quae sunt circa medium lo­ cum, dicendum de omni generatione simpliciter quot et quae eorum prin­ cipia: facilius enim sic singularia in­ spiciemus, quando de universalibus acceperimus prius. 245. Sunt enim et numero aequalia et ge­ nere eadem principia, quae in sempi­ ternis et in primis sunt; hoc quidem enim est ut materia, hoc autem ut forma. Oportet autem ct adhuc ter­ tium existere: non enim sufficientia ad generandum sunt duo, quemadmodum neque in primis. Ut materia quidem generabilibus causa est possibile esse et non esse. Haec quidem enim ex necessitate sunt, ut aeterna, haec au­ tem ex necessitate non sunt. Horum autem haec quidem impossibile non esse, haec autem impossibile esse: quia non contingit circa necessarium aliter se habere. Quaedam vero esse et non esse possibile, quod est gene­ rabile et corruptibile; quandoque qui­ dem enim hoc est, quandoque autem non est hoc. Quapropter necessarium generationem esse et corruptionem circa possibile esse et non esse. Ideoque ut materia quidem haec causa est generabilibus, ut autem cuius gra­ tia forma et species: haec autem est ratio uniuscuiusque substantiae. (52) Oportet autem adesse et tertium, quod omnes quidem somniant, dicit autem nullus. 246. Sed hi quidem sufficientem existima­ verunt causam esse ad generari specierum naturam: quemadmodum in Phaedone Socrates. Etenim ille, incre­ pans alios quasi nihil dixissent, sup­ ponit, quoniam entium haec quidem species, haec autem participativa specierum, et quoniam esse quidem unumquodque dicitur secyndum spe- — 568 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. ciem, generari autem secundum su­ sceptionem, et corrumpi secundum abiectionem: quapropter, si haec ve­ ra sunt, species existimant ex neces­ sitate causas esse generationis et cor­ ruptionis. Hi autem ipsam materiam: ab hac enim esse motum. Neutri autem dicunt bene. Si qui­ dem enim sunt causae species, quare non semper generant continue, sed quandoque quidem, quandoque non, existentibus et speciebus semper et participantibus? Amplius autem in quibusdam vide­ mus aliam quandam causam esse: sa­ nitatem enim medicus facit, et do­ ctrinam doctor, existente et sanitate ipsa et doctrina et participantibus; similiter autem in aliis secundum po­ tentiam operantis. (53) Si autem materiam quis inquiet generare propter motum, naturalius utique dicet ita dicentibus: alterans enim et transformans magis causa est generationis, et in omnibus assueti sumus hoc dicere efficiens, similiter et in his quae natura, et in his quae ab arte, quodeumque transmutans est. Sed tamen nec hi recte dicunt: ma­ teriae enim pati est et moveri, mo­ vere autem et facere alterius poten­ tiae. Manifestum autem et in his quae, arte et natura generantur: non enim ipsa facit aqua ex seipsa animal, ne­ que lignum lectum, sed ars. Quocirca et hi dicunt non recte propter hoc. . Et quoniam relinquunt principaliorem causam, auferunt enim quod est esse et formam. (54) Amplius autem et potentias. at­ tribuunt corpori, propter quas gene­ rant valde organice, auferentes eam quae secundum speciem causam. Quoniam enim innatum est, ut in­ quiunt, calidum quidem segregare, fri- 244-246 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE gidum autem congregare, et aliorum unumquodque hoc quidem facere, hoc autem pati, ex his dicunt et per haec omnia alia generari et corrum­ pi. Videtur autem et ignis ipse cum movetur pati. 254. (55) Amplius vero simile aliquid fa­ ciunt ut si quis serrae et unicuique APP. I, L. 11,1. ix instrumentorum attribuit causam eo­ rum quae generantur: necesse enim serrante dividi, et incidente coaequari, et in aliis similiter. Quocirca, si quam maxime facit et movet ignis, sed quo­ modo movet non vident, quoniam de­ terius quam organa. COMMENTARIUM 244 [1J. Postquam Philosophus determinavit de generatione et corruptione tam simplicium quam compositorum ex simplicibus, hic determinat de causis, sive de principiis generationis et corruptionis elementorum et mixtorum. Et circa hoc duo facit: primo dat intentionem: secundo prosequitur intentum, ibi: Sunt enim et numero (r) etc. Dicit ergo primo: cum sint quaedam ge­ nerabilia et corruptibilia, et generatio et cor­ ruptio sit in eis quae sunt circa medium lo­ cum, dicendum est simpliciter et universali­ ter de generatione, quot et quae sint eorum principia. Facilius enim in libris particulari­ bus inspiciemus causas principiorum genera­ tionum, quando causas universales generatio­ nis acceperimus; cursus enim ab universali­ bus ad particularia est maior et universalior via in natura. 245 [2], Deinde cum dicit: Sunt enim et numero aequalia etc., prosequitur intentum. Et circa hoc tria facit : primo ponit opinio­ nem suam de principiis; secundo opiniones aliorum, ibi : Sed hi quidem sufficientem (2) etc.; tertio inquirit specialiter et sufficienter de principio movente, ibi: Nobis autem (3) etc. Ad evidentiam eorum quae hic dicuntur notandum est, quod omnium corporum quae­ dam sunt principia extrinseca et quaedam in­ trinseca. Principia extrinseca sunt agentia, si­ ve moventia. Et ista se habent in quodam or­ dine: quia quaedam sunt proxima, et quae­ dam remota sive prima. Et prima quidem principia sunt substantiae separatae, quarum suprema est Deus: et ista sunt eadem om­ nium corporalium; et propter hoc dixit Phi­ losophus quod corruptibilium et sempiterno­ rum sunt eadem principia numero. Proxima vero non sunt eadem : quia principia corpo­ rum caelestium sunt substantiae separatae, ut dicitur in XII Metaphys., sed proxima prin­ cipia corruptibilium sunt ipsa corpora caele­ stia, ut dicit Philosophus I Meteororum, et Commentator. Intrinseca vero principia sunt materia et forma; et ista non sunt eadem nu­ mero corruptibilium et incorruptibilium, sed sunt eadem secundum analogiam : quia nec (1) n. sq. (2) n. sq. (3) Lccl. sq. I materia nec forma corrumpitur per se sed soi■ lum per accidens, ut Philosophus dicit in I Physic. Et ideo dicit Philosophus quod prin­ cipia corruptibilium et incorruptibilium sunt eadem principia genere, idest analogia sive proportione. Hoc ergo praemisso procedit in proposito, dicens quod principiorum rerum generabi­ lium et corruptibilium aliud est materia, aliud est forma. Oportet autem adesse tertium: quia sicut in sempiternis non sufficiunt duo ad motum, sed oportet adesse movens, ita nec in generabilibus sufficiunt ad generationem duo, sed oportet adesse tertium, quod est ef­ ficiens. Materia vero cum sit ens in potentia, est causa quare ista inferiora possunt esse et non esse; forma vero est causa esse tantum. Sed efficiens movet materiam, ut transmute­ tur de potentia ad actum. Ad declarationem autem dictorum ponit quandam divisionem, dicens quod quaedam sunt de necessitate in esse : sicut sunt aeterna, ut corpora caelestia, quae in sua substantia et in suis motibus sunt Iί necessaria, et similiter substantiae separatae; et his opponuntur impossibilia ad esse. Quaedam vero sunt possibilia esse et non esse: et ista sunt generabilia et corruptibilia, quae quan­ doque sunt et quandoque non sunt. Et ideo necessarium est quod generatio et corruptio sint circa corpora talia, quae possint esse et non esse. Illud autem ex quo talis potentia ad esse et non esse in eis est, materia dici­ tur. Sed causa finalis in physicis, quae est cuius gratia movens movet, est forma et spe­ cies : haec enim est finis motus et intentionis naturalis agentis; et haec est ratio definitiva uniuscuiusque substantiae. Sed sicut dictum est, cum his duobus oportet esse tertium prin­ cipium quod est efficiens, quod omnes antiqui somniaverunt, sed nullus de ipso aliquid veriI tatis dixit expresse. 246 [3], Deinde cum dicit: Sed hi qui­ dem sufficientem etc., ponit opiniones aliorum de principiis. Et circa hoc duo facit : primo ponit eas; secundo improbat eas, ibi: Neutri autem (4) etc. Fuerunt autem duae opiniones. Quarum ponit primam, dicens quod quidam somniaverunt naturam specierum, idest ipsas species separatas quas Plato appellavit ideas, esse sufficientem causam ad hoc quod res ge(4) n. 5. — 569 — APP. I, L. Il, 1. ix DE GENERATIONE ET CORRUPI IONE nerentur, quemadmodum Plato in Phaedone, ubi inducit Socratem ad confirmationem suae opinionis: unde dicit quod ibi Socrates incre­ pat alios, tanquam dicentes nihil. Et suppo­ nit quod entium quaedam sunt substantiae se­ paratae, quaedam vero participantia specie­ rum sicut materiae, et quod unumquodque compositum dicitur esse actu secundum spe­ ciem, generari autem secundum illius speciei susceptionem, et dicitur corrumpi secundum illius speciei abiectionem. Dixit enim species rerum esse aeternas, quae sunt quasi quae­ dam sigilla impressa rebus generabilibus : et cum sigillatur materia, quod fit per illarum participationem, tunc res generantur, et cum eiicitur forma sigilli, manet quidem perpetua, sed destruitur individuum per eiectionem talis formae. Quapropter si ista est idearum na­ tura, ut ipse Socrates et Plato existimant, ne­ cesse est ipsas species esse causas generatio­ nis et corruptionis: per praesentiam quidem generationis, per absentiam vero corruptionis. 247 [4]. Secundam opinionem ponit ibi: Hi autem etc., dicens quod alii non dixerunt primum movens esse extrinsecum, sicut Plato, sed dixerunt principium transmutationis ma­ teriae esse ipsam materiam, et ipsum motum rerum esse ab hac, idest ab ipsa materia, dis­ posita et informata qualitatibus primis. 248 [5]. Deinde cum dicit: Neutri autem etc., reprobat praedictas opiniones : et primo primam; secundo secundam, ibi : Si autem materiam (5) etc. Primam reprobat duabus rationibus: quarum primam ponit, dicens quod neutra opinio bona est; quia species se­ paratae non sunt causae sufficientes genera­ tionis cum materia: quia si sunt sufficien­ tes, quare non semper continue generan­ tur res, et non quandoque sic, et quandoque non? Non enim est maior ratio, quare in uno tempore species generentur quam in alio, cum ipsae species et participantia, idest materiae, quae innatae sunt suscipere illas species, sem­ per et eodem modo se habeant. Potest au­ tem sic ratio formari, idest : idem manens idem semper natum est facere idem; sed spe­ cies vel ideae semper manent eaedem et eo­ dem modo; ergo semper deberent generare; sed hoc est falsum quod semper generent : quia quaedam quandoque sunt et quandoque non; ergo illae non sunt causae generationis et corruptionis. 249 [6]. Secundam rationem ponit ibi: Amplius autem in quibusdam etc., dicens quod nos videmus ad sensum in quibusdam, sicut in artificialibus, quod necessarium est esse aliquod primum movens praeter species. Me­ dicus enim facit sanitatem, et similiter doctor facit doctrinam, cum tamen praeter illos ipsa sanitas et doctrina sint species, et anima di­ scentis et complexio corporis sint participan­ tia ipsarum specierum; et similiter est in aliis secundum potentiam, idest secundum artem (5) n. 7. 246-253 operantis (dicuntur enim artes et scientiae po­ tentiae, ut dicitur IX Metaphys., quia per ar­ tem homo operatur, et per scientiam conside­ rat). Cum ergo ars imitetur naturam, et in arte inveniamus hanc tertiam causam: ergo in natura est tertia causa, scilicet movens, praeter materiam et formam. 250 [7]. Deinde cum dicit: Si autem ma­ teriam etc., reprobat secundam opinionem. Et circa hoc duo facit : primo comparat eam primae opinioni; secundo destruit eam, ibi: Sed tamen nec hi (6) etc. Dicit ergo primo quod, si aliquis dicat quod materia praedicto modo disposita, generet propter motum quem ipsa movet, magis dicit secundum naturam, quam illi qui dicunt speciem separatam ge­ nerare. Quia id quod alterat et transformat, magis est causa generationis in physicis: ma­ teria autem, secundum quod dicunt, sic infor­ mata ut dictum est, alterat et transformat; et nos etiam consueti sumus dicere in artibus et in natura, quod hoc est efficiens quodcum­ que est transmutans et alterans. 251 [8]. Deinde cum dicit: Sed tamen nec hi etc., reprobat istam opinionem per tres ra­ tiones; quarum prima talis est. Causa mate­ rialis cum efficiente mimquam incidunt in idem numero; sed materiae est pati et moveri : facere autem et movere est alterius potentiae, quia potentiae activae, quae est in agente; se­ quitur ergo quod materia non potest esse mo­ vens vel efficiens: alias enim potentia activa et passiva essent idem. Et hoc manifestat in na­ turalibus et artificialibus. Et primo in natura­ libus; aqua enim, quae secundum quod dicit Thales est materia omnium, ut habetur I Me­ taphys. (7), non facit ex seipsa animal, nec aliquid aliud. Similiter nec lignum quod est materia lecti aut scamni, sed artifex per ar­ tem quam habet in mente. Ex his ergo pa­ tet quod isti non recte dixerunt. 252 [9]. Secundam rationem ponit ibi: Et quoniam etc., dicens quod tales non recte dicunt; quod patet et alia ratione : quia sci­ licet derelinquunt principalem causam : aufe­ runt enim formam et quod quid est uniuscu­ iusque rei. Et hoc patet per supra dicta: quia dictum est quod ipsi auferunt causam moventem; qua sublata (cum materia quae est in potentia, non possit se movere ad actum) necessario aufertur etiam forma. 253 [10]. Sed adhuc manifestat hoc idem per aliud quod ipsi dicunt, ibi : Amplius au­ tem etc., dicens quod isti attribuunt corporali materiae potentias passivarum qualitatum, et per illas potentias valde organice, idest tan­ quam per organa et instrumenta, dicunt quod materia generat, aliam auferentes causam quae est secundum speciem, idest secundum causam formalem, per quam unumquodque collocatur in specie, ut dicitur II Physic. Di­ cunt enim quod calidum quod est in materia, (6) n. sq. (7) in Prol cap. 2. — 57O — 253-254 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE innatum est segregare, frigidum autem natum est congregare : segregat enim calidum et dissolvit, frigidum autem congregat et inspissat, miscet et confundit. Et quia res omnes con­ stituuntur mixtura quadam et distinctione, ideo dicebant quod ex his duobus omnia alia agunt et patiuntur, et omnia ex eis generantur et corrumpuntur : intantum etiam quod ignis, qui est formalissimus et maxime activus, aliquando motus a frigido hoc modo instrumentaliter patitur; et non dixerunt aliquam causam efficientem vel formalem. 254 [11]. Tertiam rationem ponit ibi: Amplius vero simile etc.; quae talis est. Dictum est quod materia generat per potentias passivarum qualitatum tanquam per organa, sive instrumenta; sed hoc dicere idem est ac si diceretur, quod serra et unumquodque in­ strumentorum sit causa eorum quae generan- APP. 1, L. 11,1. ix 1 tur. Cum ergo hoc sit falsum: quia semper > oportet lignum dividi aliquo movente serram ad secandum, et lignum coaequari aliquo ho­ mine incidente et movente dolabram, et si­ j militer est in aliis instrumentis; falsum est quod materia mediantibus principiis talium I qualitatum se moveat ad generationem. Et ! ideo oportet quod aliquid moveat et dirigat j qualitates dementares ad species elementorum ' producendas. Et hoc est motus caeli, ut infra patebit. Quocirca et si ignis maxime aliquid faciat et moveat, tamen isti non vident quo­ modo moveat: quia multo deterius movet i quam organum; quia sicut dictum est, orga­ ! num dirigitur ab artifice ad actum talem vel talem, qui inducit formam operis artis, sed ignis corrumpit complexiones: et hoc est multo peius quam actio organi, ordinata ab ■ eo quod movet organum. 571 - APP. 1, L. II, I. x DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO X. Quae sit causa efficiens generationis et corruptionis perpetuae - Ex dictis solvitur quaestio quaedam antiquorum - Utrum et unde sit motus con­ tinuus in rebus. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 336al3 - 337a33) (Caput IX) 255. (55) Nobis autem et universaliter prius dictum est de causis, et nunc determinatum est de materia et for­ ma. Caput X Amplius vero quoniam secundum allationem motus demonstratum est quoniam perpetua, necesse est his en­ tibus et generationem esse continue: allatio enim faciet generationem actualiter, quia adducit et abducit ge­ nerans. 256. Simul autem manifestum, quoniam et priora bene dicta sunt, transmuta­ tionum primam allationem, sed non generationem dicendum. 257. Multum enim rationabilius est, ens non enti generationis causam esse, quam non ens enti esse. Quod fertur quidem igitur est, quod generatur au­ tem non est: propter quod et allatio prior est generatione. 258. (56) Quoniam autem suppositum et demonstratum est, quod est continua ens rebus generatio et corruptio, di­ cimus autem causam esse allationem generationis, manifestum quidem, quod una existente allatione non contingit fieri ambo, quia contraria sunt: idem enim et similiter se habens, semper idem innatum est facere: quocirca, generatio semper erit aut corruptio. Oportet autem multos esse motus et contrarios motus, aut allatione aut inaequalitate: contrariorum enim con­ traria causa. Ideoque non prima alla­ tio causa generationis est et corruptio- I nis, sed quae circa obliquum circu­ lum: in hac enim et continuum inest et moveri secundum duos motus. Ne­ cesse enim, si erit semper continua generatio et corruptio, semper aliquid moveri, ut non deficiant transmuta­ tiones hae, duo autem, ut non alte­ — 572 rum contingat solum. Continuitatis quidem igitur totius allatio est causa, praesentiae vero et absentiae causa est inclinatio: contingit enim quando­ que longe fieri, quandoque prope. Inaequali enim distantia existente, inaequalis erit motus; quocirca si in accedendo et in prope esse generat, et in recedendo et longe fieri idipsum corrumpit; et si in multoties adve­ niendo generat, et in multoties rece­ dendo corrumpit: contrariorum enim contraria est causa. (57) Et in aequali tempore et corruptio et generatio quae secundum naturam. 259. Ideoque et tempus et vita uniuscu­ iusque habent numerum et hoc de­ terminantur: omnium enim est ordo, et omne tempus et vita mensuratur periodo, sed tamen non eadem omnes, sed hi quidem minori, hi autem ma­ iori: his enim annus, his autem ma­ ior, aliis autem minor periodus est mensura. 260. (58) Apparent autem et secundum sen­ sum confessa his quae a nobis dicta sunt. Videmus enim quod adveniente quidem sole generatio est, recedente autem deminutio, et in aequali tem­ pore utrumque: aequale enim est tem­ pus corruptionis et generationis quae secundum naturam. Sed contingit mul­ toties in minori corrumpi propter ad­ invicem confusionem. Inaequali enim existente materia et non ubique ea­ dem, necesse et generationes inaequa­ les esse, et hac quidem citiores, has autem tardiores; quocirca accidit pro­ pter horum generationem aliis gene­ rari corruptionem. 261. Semper vero, ut dictum est, continua erit generatio et corruptio, et nun­ quam deficiet propter eam quam di­ ximus causam. (59) Hoc autem ratio­ nabiliter contingit; quoniam enim in omnibus inquimus quod melius est 255-256 de generatione ET CORRUPTIONE desiderare naturam semper: melius autem est esse quam non esse (esse autem quot modis dicimus in aliis di­ ctum est), hoc autem in omnibus im­ possibile existere propter longe a principio distare, reliquo modo com­ plevit omne Deus, continuam faciens generationem. Ita enim maxime con­ tinuabitur esse, quia proxime est sub­ stantiae fieri semper per generatio­ nem. Huius autem causa, ut dictum est multoties, in circuitu allatio: sola enim continua. Ideo et alia quaccumque transmutantur adinvicem secun­ dum passiones et potentias, verbi gra­ tia simplicia corpora, imitantur in circuitu allationem. Quoniam enim ex aqua aër generatur, et ex aëre ignis, et rursus ex igne aqua, in circuitu di­ cimus circuire generationem, quia rursus revertitur. Quocirca et recta al­ latio, assequens eam quae in circuitu, continua est. 262. (60) Simul autem manifestum ex his quod quidam quaerunt, quare, uno­ quoque corporum in propriam allato regionem, in infinito tempore non di­ stant corpora. Causa enim huius est, quae adinvicem transitio: si enim unumquodque maneret in sua ipsius regione et non transmutaretur ab eo quod prope, iam utique destitissent. Transmutantur quidem igitur propter allationem duplicem entem; quia vero transmutantur, non contingit manere ullum eorum in aliqua regione ordi­ APP. I, L. II, 1. x nata. Quod quidem igitur est genera­ tio et corruptio et propter quam cau­ sam, et quid generabile et corrupti­ bile, manifestum ex his quae dicta sunt. 263. (61) Quoniam autem necesse est esse aliquid movens, si motus erit, ut di­ ctum est prius in aliis: et si semper, quia oportet aliquid esse semper, et si continue, unum idem et immobile et inalterabile et ingenerabile; et si multi qui in circuitu motus, multa quidem, omnia autem qualiter esse haec ne­ cesse est sub uno principio esse; continuo autem existente tempore, ne­ cesse est motum esse continuum, cum impossibile sit tempus sine motu esse; continui igitur alicuius numerus tem­ pus est: eius quidem qui in circuitu ergo, quemadmodum in his quae a principio determinatum est. 264. (62) Continuus autem motus utrum quia quod movetur continuum est. aut in quo movetur, velut locum dico aut passionem? 265. Manifestum itaque quia eo quod mo­ vetur: quomodo enim passio continua est, nisi quia res cui accidit continua est? Si autem et quia id in quo mo­ vetur. hoc soli loco inest: magnitudi­ nem enim aliquam habet, huius autem quod circulo solum continuum: quo­ circa idem sibi ipsi semper continuum. Hoc igitur est quod facit continuum motum, quod in circuitu corpus fer­ tur; motus autem tempus. COMMENTARIUM 255 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de principiis generationis universaliter secundum opinionem suam, et reprobavit etiam opiniones aliorum de principio moven­ te, hic specialiter inquirit de ipso. Et circa hoc duo facit : primo determinat de ipso; se­ cundo circa determinata movet quasdam quaestiones, ibi : Quoniam autem in conti­ nue (l) etc. Circa primum duo facit: primo dicit quid est principium movens ad genera­ tionem; secundo probat quoddam quod sup­ posuerat, ibi : Quoniam autem necesse (2) etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod movens ad generationem est motus circuli caelestis, ex quo etiam probat continuitatem generationis et corruptionis; secundo osten­ dit idem ex parte finis, ibi : Semper vero ut dictum est (3) etc. Circa primum duo facit: primo dicit quod movens ad generationem est motus circuli caelestis; secundo ostendit quis (1) Lect. sq. (2) n. 9. (3) n. 7. sit ille motus, ibi : Quoniam autem supposi­ tum (4) etc. Circa primum duo facit : primo proponit; secundo probat, ibi: Simul autem manifestum (5) etc. Dicit ergo primo, quod nobis volentibus universalem causam efficientem perpetuae ge­ nerationis manifestare, supponenda sunt ea quae dicta sunt universaliter de causis in II Physic., et ea quae dicta sunt de allatione, qui est motus circuli caelestis : demonstra­ tum est enim in VIII Physic., quod ipsa alla­ tio, idest loci mutatio, est motus perpetuus. His autem sic se habentibus, necesse est ge­ nerationem continue esse: materia enim con­ tinue passibilis est, et qualitates elementorum continue agunt et patiuntur adinvicem; alla­ tio autem ideo facit generationem, quia ad­ ducit et abducit generans, scilicet solem, qui est causa omnis generationis et corruptio­ nis. 256 [2]. Deinde cum dicit: Simul autem <4) n. 4. (5) n. sq. — 573 — API’. 1, L. 11,1.x DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE etc., probat quod dixit per duas rationes. Quarum primam ponit, dicens quod sicut be­ ne dictum est in prioribus, idest in VIII Phy­ sic., allatio, idest loci mutatio, est prima om­ nium mutationum; sed illud quod est prius est causa posterioris, et non e converso; ergo. 257 [3]. Secundam rationem ponit ibi: Multum enim rationabilius etc.; quae talis est. Multum rationabilius est quod id, quod est semper et perpetuum et perfectum in esse, sit causa non entis, quam e conyerso; cum igitur illud quod fertur localiter sit ens, quod autem generatur non sit, quia si esset non generaretur: ergo allatio est prius generatio­ ne, et non e converso, et per consequens est causa generationis. Hoc autem est intelligendum, quia in uno et eodem generabili prius est generatio quam loci mutatio. 258 [4], Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem suppositum etc., ostendit quae circulatio sit causa generationis et corruptionis, quia scilicet motus circuli obliqui, qui dicitur zo­ diacus, et non motus primi mobilis. Et circa hoc duo facit : primo probat hoc per rationem; secundo per ea quae sunt sensui manifesta, ibi: Apparent autem (fi) etc. Prima in duas: primo ponit rationem; secundo infert quod­ dam corollarium, ibi : Ideoque et tempus (67) etc. Dicit ergo primo, quod quia suppositum est et determinatum supra in primo libro, quod generatio est continua et semper, nos etiam dicimus quod motus corporis caelestis est causa continuae generationis. Cum autem generatio et corruptio sint contraria, non con­ tingit fieri ambo, scilicet generationem et cor­ ruptionem, si sit tantum una allatio, sive unus motus localis; quia idem manens idem et sem­ per similiter se habens, semper natum est fa­ cere idem, et non contraria : si ergo esset tantum una loci mutatio, esset tantum gene­ ratio vel tantum corruptio. Cum ergo non sit tantum alterum, ut patet ad sensum, oportet esse multos contrarios motus altero duorum modorum: scilicet aut allatione, idest quod unus sit contrarius alteri : quod non potest esse in motu circuli, ut probatum est in I de Caelo, vel inaequalitate, idest quod sit unus et idem motus, sed inaequaliter se habeat ad ipsa generabilia secundum diversas circuli partes, qui ex una circuli parte causet unum, et ex alia parte causet aliud. Contrariorum enim effectuum, cuiusmodi sunt generatio et corruptio, oportet esse contrarias causas. Cum autem motus primi orbis, qui dicitur motus diurnus, semper uniformiter se habeat super circulos aeque distantes a circulo ae­ quinoctiali, non potest esse causa genera­ tionis et corruptionis. Sed motus circuli obli­ qui, qui dicitur zodiacus, est causa sufficiens utriusque, propter motum accessionis et re­ cessionis solis in eo. In hac loci mutatione (6) n. 6. (7) n. 5. 256-260 est continuitas generationis et corruptionis; ergo necesse est quod, si generatio et corru­ ptio debeant esse perpetuae, quod aliquid semper et continue moveat, ut non deficiant mutationes istae: deficiente enim causa, ne­ cesse est et effectum deficere. Secundum au­ tem duo duos oportet motus esse, scilicet se­ cundum accessum et recessum, ut non con­ tingat solum generatio aut solum corruptio. Causa ergo continuitatis est motus totius or­ bis. Causa vero praesentiae et absentiae est inclinatio et elevatio ipsius zodiaci: quando enim inclinatur a circulo aequinoctiali ex una parte, elevatur ex alia, et ideo contin­ git quod ipsum generans quandoque est pro­ pe locum generationis, et quandoque longe. Quando vero distantia generationis non fue­ rit aequalis, necesse est motum esse inaequa­ lem: et ideo, sicut in adveniendo et in pro­ pe esse generat rem. ita in recedendo et in longe esse corrumpit idipsum. Et si multoties in adveniendo secundum unam medieta­ tem circuli generat, multoties recedendo se­ cundum aliam medietatem corrumpit : con­ trariorum enim contrariae sunt causae. Con­ siderandum est autem, quod motus unius medietatis circuli non est contrarius motui al­ terius medietatis per se, sed secundum respe­ ctum radii ad locum generationis : quia cum recedit, respicit obliquiori radio, et tunc dominatur frigus mortificans. Ratione ergo radii dicitur esse in obliquo circulo contrarie­ tas motus, vel ratione accessus et recessus. Ex hoc autem concludit quod tempus gene­ rationis est aequale tempori corruptionis, et e converso : quia sol ascendendo per sex si­ gna generat, et per sex signa descendendo corrumpit. 259 [5]. Deinde cum dicit: Ideoque et tempus etc., concludit quoddam corollarium, dicens quod quia generatio et corruptio infe­ riorum causatur a superiori motu circuli obliqui, ideo omne tempus quod est in re temporali, et omnis vita uniuscuiusque vivi, habet numerum determinatum ex circulo caelesti. Ex ipso enim consideratur quantum se extendit virtus generantis, sicut patet ex scientia astronomica. Omnium enim inferio­ rum rerum ordo dependet ex ordine supe­ riorum, et omne tempus et omnis vita perio­ do mensuratur (est autem periodus modula­ tio circuli, dicta a peri, quod est circum, et odos, modulatio). Sed tamen non omnia men­ surantur eadem periodo, sed quaedam habent maiorem et quaedam minorem. Quorundam enim periodus est unus annus: sunt enim quaedam animalia quae non vivunt nisi per annum; quorundam vero minor et quorun­ dam maior, secundum quod magis vel minus sunt susceptibilia et receptibilia virtutis sibi infusae a caelesti corpore. 260 Γ6]. Deinde cum dicit: Apparent au­ tem etc., ostendit idem ad sensum, dicens quod ea quae dicta sunt, vera apparent etiam ad sensum. Videmus enim ad oculum quod — 574 — 260-261 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE sole adveniente ad punctum Arietis, quando directe locum nostrum tangit, incipit esse ge­ neratio terrae nascentibus, recedente autem sole a principio Librae, incipit rerum demi­ nutio et corruptio. Et utrumque fit in aequa­ li tempore: quia tantum est tempus genera­ tionis secundum naturam, quantum est tem­ pus corruptionis, quia tantus est ascensus so­ lis quantus est descensus, ut dictum est. Si autem contingat aliquando corrumpi aliquam rem in minori tempore, hoc est antequam vis generationis caelestis secundum rationem pe­ riodi recedat, hoc est per accidens : quia pro­ pter confusionem adinvicem, idest propter confusionem quatuor elementorum, quae sunt materia cuiuslibet generati, ut supra osten­ sum est: vel propter confusionem solis cum aliis planetis contrarium effectum habentibus. Prima tamen expositio magis est secundum litteram: quia enim materia inaequaliter se habet, et non receptibilis virtutis caelestis, et non eodem modo se habet in periodo, neces­ se est generationes et corruptiones inaequa­ les esse; et ideo erunt quaedam citiores, et quaedam tardiores. Et idcirco accidit propter generationem aliis generari corruptionem, et e converso: quia corruptio unius est generatio alterius, et e converso. Ad evidentiam autem eorum quae hic di­ cuntur, duo sunt consideranda : primum est, quid appellet Philosophus generans: secun­ dum est, quid faciat periodum. Circa pri­ mum notandum est, quod cum superiora agant in ista inferiora per motum et lucem, ut habetur in 1 Meteororum, illi maxime at­ tribuenda est virtus generandi, quod maxime lucet, et quod, lucem suam omnibus tribuens, ipsam a nullo participat. Huiusmodi autem est sol. Unde ibidem dicitur, quod licet per motum stellarum causetur calor, maxime ta­ men per motum illius sphaerae cui sol existit infixus; quia sicut dicitur in I Meteororum, ad causandum calorem in istis inferioribus duo requiruntur, scilicet propinquitas et ve­ locitas mobilis, quae duo sufficienter sunt in sole, in ceteris vero stellis deficit alterum : quia in his quae sunt supra solem, licet sit sufficiens velocitas, deficit tamen propinqui­ tas, in his vero quae sunt infra solem, licet sit propinquitas, deficit sufficiens velocitas. Verumtamen non solum sol est causa gene­ rationis sed etiam alii planetae: nisi forte pro tanto dicatur, quia solus sol lucens lu­ mine proprio, omnes alios planetas illumi­ nat: sicut maxime apparet in luna. Recipi­ tur tamen lux eius diversimode in diversis, et non omnino secundum eandem virtutem quae est in sole : quia unumquodque quod est in alio, est in eo per modum recipientis, et non omnino per modum recepti. Circa vero secundum sciendum est quod non solum accessus vel recessus periodum facit: quia aliter in hieme nullum animal na­ sceretur, sed potius quodlibet moreretur, et nullius vita deberet extendi ultra annum: APP. 1, L. 11. I. x quod est manifeste falsum. Sed periodum fa­ cit relatio ascendentis signi super horizontem, ad omnia signa circuli cum suis stellis et planetis in hora generationis rei inferioris, quae causatur a circulo caelesti. Hoc enim modo mensura quorundam est annus, et quorundam plus vel minus, secundum effectus signorum, et fortitudines stellarum quae si­ tae sunt in signis. Et hoc modo verum est quod aequale est tempus generationis et cor­ ruptionis : quia a primo signo ascendente in hora rei computatur profectus rei usque ad septimum signum eiusdem circuli, et a signo septimo usque in primum computatur defe­ ctus. Et ideo in astrologia septimum signum vocatur domus mortis, et ascendens vocatur domus vitae. Et ideo generatio rei vocatur profectus usque ad statum: post statum us­ que ad declinationem et a declinatione usque ad mortem vocatur periodus corruptionis; quae aequalia sunt secundum naturam : quia a primo usque ad septimum tantum est, quan­ tum est a septimo usque ad primum, per aliam et aliam partem circuli mensurando. Et ideo si periodus profectus hominis sunt triginta quinque vel quadraginta anni, ut di­ ctum est a medicis, periodus defectus tantun­ dem erit : ita quod aetas hominis erit septua­ ginta aut octoginta annorum. Potest tamen hoc impediri per accidens, ut per cibum ma­ lum, vel per mortem violentam, vel alio quo­ cumque modo. Et hoc vocat Aristoteles ma­ teriae inaequalitatem: quia scilicet per acci­ dentia multa aliter disponitur quam movea­ tur a circulo. Et ideo diversimode moriun­ tur homines citius et tardius quam per na­ turam mortales sint; et similiter alia anima­ lia. Et hoc modo aetates sunt omnium re­ rum : quia planetae in circulo periodah po­ siti quando sunt fortiores, dant plures annos vitae, et quando sunt debiliores, dant pau­ ciores. Hoc etiam modo innotescit, quod qui sciret virtutes signorum et stellarum in ipsis positarum dum nascitur res aliqua, cogno­ sceret quantum est de influentia caelesti, et posset pronosticari de tota vita rei generatae; licet hoc necessitatem non poneret, ut dictum est, quia potest impediri per accidens. 261 [7J. Deinde cum dicit: Semper vero ut dictum est etc., ponit continuitatem gene­ rationis ex parte finis: et hoc primo; secun­ do ex determinatis solvit quandam quaestio­ nem antiquorum, ibi : Simul autem manife­ stum (8) etc. Dicit ergo primo quod gene­ ratio et corruptio semper erunt, ut dictum est, solum per continuum motum, qui est causa efficiens continuitatis eius ut diximus; sed hoc rationabiliter contingit etiam ratione finis. Natura enim semper desiderat quod melius est; melius autem est esse quam non esse; cum ergo naturale desiderium non possit esse frustra, oportet quod res naturales ha­ beant semper esse. Hoc autem est esse divi(8) — 575 — n. sq. APP. I, L. II, I. X DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE num : quod impossibile est existere in om­ nibus, quia quaedam sunt quae longe distant a primo principio, sicut sunt res materiales generabiles et corruptibiles, et ista sunt quae modicum participant de esse divino; et ideo alio modo complevit Deus materiae deside­ rium, perpetuando scilicet eius esse per con­ tinuam generationem. Hoc enim modo con­ tinuatur esse, quia scilicet contingit semper fieri generationem proxime substantiae, sci­ licet semper coîitingit generari substantiam eiusdem speciei cum generante. Non enim generans generat sibi idem numero, sed idem specie, ut infra dicetur. Sic igitur continua est generatio ratione finis. Quae autem sit causa efficiens dictum est multoties: quia motus circularis caelestis corporis: iste enim est solus continuus et perpetuus, ut proba­ tum est in VIII Physic. Ideo autem alia quae adinvicem transmutantur per passiones et po­ tentias suas, cuiusmodi sunt simplicia corpo­ ra quatuor elementorum, sequuntur quodam­ modo circularem motum, dum adinvicem circulariter transmutantur. Quando enim ex aqua generatur aër, et ex aëre ignis, et ite­ rum ex igne aqua, tunc dicimus quod sit ge­ neratio circularis; et ideo recta allatio, idest motus rectus, qui est in elementis, conse­ quens eam quae est in circuitu, est continua : quia sole recedente convertuntur elementa superiora in inferiora, accedente vero conver­ tuntur inferiora in superiora, et sic faciunt circuitum perpetuum secundum naturam. 262 [8]. Deinde cum dicit: Simul autem manifestum etc., ex determinatis solvit quan­ dam quaestionem, dicens quod his determi­ natis simul manifestum est quod quidam quaerunt, scilicet quare elementa iam infini­ to tempore transacto non distant abinvicem, separata et ordinata in propriis locis, cum unumquodque moveatur ad suam regionem. Causa enim huius est mutua transmutatio eo­ rum, quia unumquodque mutatur in quodli­ bet, ut supra ostensum est: si enim unum­ quodque maneret in sua propria regione, et non transmutaretur ab alio elemento quod est iuxta ipsum, iam diu destitissent abinvi­ cem, vel etiam defecissent ab actione et pas­ sione;, sed sicut dictum est, transmutantur ad­ invicem secundum generationem et corruptio­ nem propter motum continuum obliqui cir­ culi, qui diversificatur nobis per accessum et recessum. Quia autem sic adinvicem trans­ mutantur, nullum eorum manet ordinate in suo loco, sed quantum unum accipit de natura propinqui, tantum etiam acci­ pit de loco eius et permiscetur ei. Unde terra et aqua vaporantia tendunt ad locum aëris, et permiscentur cum eo; et similiter quando ignis et aër frigore inspissantur, va­ dunt ad locum terrae et aquae, et permiscen­ tur cum eis. Et ideo elementa non sunt ubi­ que pura, sed in partibus in quibus se con­ tingunt, sunt permixta. Quod autem dictum est de transmutatione elementorum, intelli- 261-265 gendum est secundum partem, et non totum: aliter enim destrueretur mundus. — Ultimo epilogat quae dicta sunt, et est planum in littera. 263 [9], Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem necesse est esse aliquid movens etc., pro­ bat quoddam quod supposuerat. Dixerat enim supra quod continuitas generationis est ex continuitate motus: sed quia in isto libro non probaverat motum esse continuum et sempiternum, ideo primo ostendit motus con­ tinuitatem; secundo dicit unde talis motus continuitatem habeat, ibi : Continuus autem motus (9) etc. Dicit ergo primo, quod sicut dictum est in VIII Physic, et in XII Metaphys., quod si est motus, oportet quod sit movens, et si semper est motus, oportet semper esse mo­ vens, et si semper et continue movens mo­ vet, oportet quod sit unum tantum, immo­ bile secundum locum et inalterabile et ingenerabile. Dictum est autem quod si sint multi circulares motus, oportet esse multos moto­ res; ita tamen quod omnes sint aequaliter or­ dinati sub uno universitatis principio, quod movet primum motum, sicut demonstratum est in XI1 Primae Philosophiae. Quod autem motus sit continuus probatur ex tempore, quod est secundum naturam continuum, et non deficiens. Impossibile enim est quod tempus sit sine motu, sicut impossibile est quod passio sit sine proprio subiecto : est enim tempus numerus alicuius continui mo­ tus; est ergo numerus motus circularis: quia sicut determinatum est in his quae a princi­ pio, idest in VIII Physic., nullus motus po­ test esse continuus et perpetuus nisi solus circularis. 264 [10J. Deinde cum dicit: Continuus autem motus etc., inquirit unde motus ha­ beat continuitatem. Et circa hoc duo facit: primo movet quaestionem; secundo solvit, ibi: Manifestum itaque quia eo (10) etc. Quaerit ergo, cum motus sit continuus, habetne continuitatem propter hoc quod mo­ bile sit continuum, vel propter locum in quo est motus, vel propter passionem ad quam est motus? 265 [11]. Deinde cum dicit: Manifestum itaque etc., respondet, dicens manifestum es­ se quod motus caelestis est continuus, quia id quod movetur est continuum, et non quia locus in quo est motus : quia primus orbis non est in loco nisi per accidens : quia sci­ licet relationem continentis ad contentum habet ad locum: et ideo non est continuus ab eo in quo movet. Motus enim in genere non habet continuitatem ab eo in quo mo(9) n. sq. (I0> n. sq. 265 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE vetur: quia aliquando est motus continuus in passione, quae non est continua nisi per accidens, quia id cui accidit est continuum. Si autem aliquis motus sit continuus ab eo in quo movetur, hoc habebit solus motus lo­ calis: quia locus habet quandam magnitudi­ APP. I, L. Π, 1. x nem et continuitatem. Sed nec omnis motus localis, sed solus circularis; quia quod mo­ vetur circulariter, est idem semper et seipso continuum: et ideo facit motum sempiter­ num et continuum; motus autem sempiter­ nus facit tempus sempiternum. — 577 — APP. I, L. II, 1. xi DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE 266-267 LECTIO XL Utrum quaedam generentur ex necessitate. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 337a34 - b25) Caput XI 266. (63) Quoniam autem in continue mo­ tis secundum generationem aut alterationem aut universaliter transmuta­ tionem huiusmodi videmus deinde ens et generatum hoc post hoc, ita ut non deficiat, videndum est, utrum est ali­ quid quod erit ex necessitate, aut ni­ hil, sed omnia contingit non fieri. 267. (64) Quoniam quidem enim quaedam, manifestum, et mox erunt et futurum aliud propter hoc: quod quidem enim verum est dicere quia erit, oportet hoc esse quandoque verum quia est; quod autem nunc verum dicere, quia futurum est, nihil prohibet non fieri: futurus enim incedere quis non ince­ det. 268. (65) Universaliter autem, quoniam contingit quaedam entium et non esse, manifestum quoniam et quae gene­ rantur ita habebunt, et non ex neces­ sitate hoc erit. 269. Utrum igitur omnia talia aut non, sed quaedam necesse simpliciter fieri? (66) Et est, quemadmodum in esse haec quidem impossibile non esse, haec autem possibile, ita et circa ge­ nerationem? Verbi gratia conversio­ nes necesse est fieri, et non possibile est non contingere. (67) Si igitur quod prius necesse est fieri, si quod poste­ rius erit; verbi gratia si domus, fun­ damentum, si vero hoc, lutum prius: ergo, si fundamentum factum est, ne­ cesse et domum fieri? 270. Aut non adhuc, si non et illud ne­ cesse generari simpliciter; si autem hoc, et fundamento generato necesse generari domum; sic enim fuit prius habens ad posterius; quare si illud erit, necesse illud prius generari. Si igitur necesse generari quod postea, et quod prius necesse; et si quod prius, et quod posterius igitur est ne­ cesse. Sed non propter istud, sed quo­ niam subiectum est ex necessitate fu­ turum. In quibus igitur quod postea necesse est esse, in his convertitur, et semper priori generato necesse gene­ rari quod postea. COMMENTARIUM 266 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de principiis generationis et corruptio­ nis, et continuitatis earum, in parte ista mo­ vet quaestionem quandam quae potest oriri ex praedictis. Cum enim dictum sit quod mo­ tus circularis sit causa generationis et cor­ ruptionis, et perpetuitatis sive continuitatis earum, et ostensum sit quod iste motus sit ex necessitate continuus et sempiternus, non est ostensum quod effectus eius debeat esse necessarius. Et ideo hic quaerit Philosophus, utrum omnia quae generantur ex necessitate generentur. Et circa hoc duo facit : primo movet quaestionem; secundo ostendit quomo­ do fit generatio infinita, ibi : Si quidem igi­ tur in infinitum Q) etc. Circa primum duo facit : primo movet quaestionem et breviter (1) Lect. sq. solvit; secundo repetit ut eam melius decla­ ret, ibi : Utrum igitur omnia talia (2) etc. Cir­ ca primum duo facit: primo movet quae­ stionem; secundo solvit, ibi Quoniam quidem enim (3) etc. Dicit ergo primo, quod quia nos videmus in omnibus continue motis, sive secundum generationem sive secundum alterationem si­ ve universaliter secundum omnem transmuta­ tionem moveantur, quod post transmutatio­ nem est ens, et videmus quod unum genera­ tur post aliud, et non deficit, videndum est utrum aliquid ex necessitate generetur, vel nihil, sed omnia contingit esse generata et non generata. 267 [2], Deinde cum dicit: Quoniam qui(2) n. 4. (3) n. sq. — 578 — 267-270 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE dem enim etc., ponit solutionem : et primo ponit eam; secundo probat, ibi: Universali­ ter autem quoniam contingit (45 ) etc. Dicit er­ go primo quod manifestum est in quibusdam, quod mox ut erunt, quaedam alia generan­ tur ex necessitate et propter illa : sicut si ter­ ra madescit, necesse est terram vaporare, et ex vapore nubem generari, et ex nube plu­ viam, et ex pluvia terram madefieri, et ex illa necesse est iterum exire vaporem, et sic in infinitum; cum enim de aliqua re in sua causa efficiente et materiali determinata, ve­ rum est dicere nunc quoniam erit, oportet illam aliquando existere: sicut patet in prae­ dictis exemplis. Aliquid tamen futurum esse non habens causam determinatam nihil pro­ hibet contingere non esse: verbi gratia, ve­ rum est nunc dicere de aliquo quod ipse est futurus incedere, potest tamen impediri pro­ positum eius, et ita non incedet. 268 [3]. Deinde cum dicit: Universaliter autem etc., probat praedictam solutionem; ct est ratio sua talis. Sicut est in entis divisio­ ne, ita universaliter est in generatione; sed in entibus ita est, quod quaedam sunt contin­ gentia esse et non esse, et quaedam non con­ tingunt non esse, sed sunt ex necessitate; er­ go ita est in generatione, quia quaedam ex necessitate generabuntur, et quaedam contin­ git generari. 269 [4], Deinde cum dicit: Utrum igitur omnia talia etc., repetit praedictam quaestio­ nem, ut melius eam declaret. Et circa hoc duo facit: primo ponit eam; secundo solvit eam, ibi: Aut non adhuc (a) etc. Quaerit er­ go primo utrum omnia quae generantur, sint talia quod ex necessitate generentur, aut non sunt talia omnia, sed aliqua contingenter, et quaedam necessario, ita scilicet quod sit sic­ ut in rebus, quod quaedam sunt contingentia et possibilia non esse, et quaedam necesse est simpliciter esse quae impossibile est non esse: an ita est circa generationem, quod quaedam necessario generentur quibusdam generatis, et quaedam possibile non generari generatis illis. Verbi gratia, si est necesse fieri conversiones, idest cum videamus quod universaliter, generato posteriori, necesse sit generatum prius esse, an necesse sit e con­ verso, scilicet generato priore necesse sit ge­ nerari posterius. Verbi gratia, nos videmus quod si domus est generata, necesse est fun­ damentum esse generatum, et si fundamen­ (4) n. sq. (5) n. sq. 39 — De Caelo et Mutulo. APP. I, L. II, 1. xr tum est generatum, necesse est prius genera­ tum fuisse lutum; quaeramus ergo utrum convertatur, quod si fundamentum est gene­ ratum, quod etiam domus sit generata, vel non convertatur. 270 [5]. Deinde cum dicit: Aut non etc., solvit propositam quaestionem, dicens quod non est necesse conversionem fieri, ita quod uno generato generetur aliud et e converso, ex necessitate, nisi generato priori simpliciter necesse sit generari posterius. Si autem ita fuerit in domo et fundamento, quod scilicet generata domo necesse sit necessitate absolu­ ta generari fundamentum, tunc etiam necesse est fundamento generato generari domum. Sic enim ostensum est supra, quod prius hoc modo se habet ad posterius, scilicet quod uno generato generatur aliud et e converso: quia si posterius est generatum, necesse est generari prius, et e converso, et si posterius necessario generatur, necesse est generari prius, et convertitur; quia si illud quod est prius, generatum est, puta fundamentum, necesse est generari quod est posterius, puta domum. Sed si vere loquamur, non propter illud quod domus sit causa generationis fun­ damenti, sed quoniam subiectum sit ex ne­ cessitate futurum, fuit necessitas suppositio­ nis ex hypothesi: quia posito toto, necesse fuit supponi et partem. Et ideo non conver­ titur. Convertitur autem in omnibus in qui­ bus posterius generatur a priori, sicut ex to­ ta causa materiali tota manente, quodam alio continue accedente et recedente: quia in ta­ libus semper priori generato, necessario ge­ neratur posterius, et e converso. — Est ergo summa solutionis in hoc, quod quando ter­ mini generationis ita se habent, quod uter­ que sit tota materia alterius et e converso, sicut est in exemplis terrae complutae, vapo­ ris, nubis et pluviae, et similiter in genera­ tione elementorum sub circulo declivi, tunc necesse est quod uno generato generetur aliud, et e converso; et hoc ideo, quia utrum­ que est prius et posterius respectu alterius. Quando vero unum non est tota materia al­ terius, sicut fundamentum non est tota ma­ teria domus, tunc non est necesse quod priori generato generetur posterius, sicut fundamen­ to generato non est necesse generari domum. Domo tamen generata necesse est generari fundamentum, non quidem necessitate abso­ luta, sed ex suppositione, dato scilicet quod fundamentum sit pars domus: quia posito toto necesse est poni partem. — 579 — APP. I, L. Π,Ι.χη DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE LECTIO XII. Qualis generatio secundum Philosophum sit perpetua Solvuntur duae quaestiones consequentes. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 337b25 - 338bl9) XI) 271. (68) Si quidem igitur in infinitum ten­ dit ad inferius, non erit necesse eorum, quae postea, hoc generari simpliciter. Sed neque ex suppositione. 272. Semper enim alterum anterius ne­ cesse esse, ideo et necesse illud gene­ rari. Quocirca, si non est principium infiniti, neque primum erit nihil, pro­ pter quod necesse erit generari. 273. At vero neque in finem habentibus hoc est dicere vere, quoniam simplici­ ter necesse est generari; verbi gratia domum, quando fundamentum gene­ ratur; quando enim generatur, nisi ne­ cesse est generari semper hoc, acci­ det semper esse contingens non sem­ per esse. 274. Sed oportet semper generationem esse, si ex necessitate est eius generatio: ex necessitate enim et semper simul: quod enim est necesse, non possibile non esse; quocirca si ex necessitate est, sempiternum est, et si sempiter­ num, ex necessitate. Et si generatio igitur ex necessitate, perpetua est ge­ neratio huius, et si sempiterna, ex ne-r cessitate. 275. Si igitur alicuius ex necessitate sim­ pliciter generatio, necesse circuire et reiterari. 276. Necesse enim aut finem habere gene­ rationem, aut non; et si non, aut in rectum aut in circuitu. Horum au­ tem si erit sempiterna, non in rectum possibile est, quia nequaquam est principium neque si inferius, ut ad futura inspiciamus, neque superius, ut ad generata. Necesse autem princi­ pium esse, si non sit finita, et sem­ piternum esse. Ideo necesse in circuitu esse. Converti igitur necesse erit, verbi gratia si hoc ex necessitate est, et quod prius ergo; sed si hoc, et quod posterius necesse generari. Et hoc semper iam continue: nihil enim hoc differt dicere per duo aut multa. In 277. 278. 279. 280. 281. circuitu igitur motu et generatione est quod ex necessitate simpliciter; et si in circuitu, necesse generari et gene­ rata esse; et si necesse, horum gene­ ratio in circuitu. (69) Hoc utique qui­ dem est rationabiliter, quoniam per­ petuo apparuit. Et aliter in circuitu motus et qui caeli: quoniam ex necessitate haec ge­ nerantur et erunt, quaecumque huius motus et quaecumque propter hunc: si enim quidem quod in circuitu move­ tur semper aliquid movet, necesse et horum in circuitu esse motum, verbi gratia superiori allatione existente in circuitu, sol sic. Quoniam autem hic sic, horae propter hoc in circuitu ge­ nerantur et reiterantur; his autem ge­ neratis, ita iterum et quae ab his. (70) Quare ergo haec quidem ita vi­ dentur, verbi gratia aër et aqua in circuitu generantur, et si quidem nu­ bes erit, oportet et pluere, ct si pluet oportet et nubem esse, homines vero et animalia non reiterantur in seipsos ut rursus generetur idem? Non enim necesse est si pater generatus est, et te generari, sed si tu, illum. In rectum itaque videtur esse haec ge­ neratio. Principium autem intentionis rursus hoc: utrum similiter omnia reiterantur aut non, sed haec quidem numero, haec autem specie solum. Quorum quidem igitur incorruptibilis substantia mota, manifestum, quo­ niam et numero eadem erunt (motus enim sequitur quod movetur), quo­ rum autem non, sed corruptibilis, ne­ cesse specie, numero autem non reite­ rari. Ideo aqua ex aëre et aër ex aqua specie idem, non autem numero. Si autem et haec numero, sed non quo­ rum substantia generatur ens talis, qualis contingit non esse. 271-276 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE APP. I, L. Π, 1. χιι COMMENTARIUM 271 [IJ. In isto loco Philosophus osten­ ] ratio quam terra madefacta, quia utrumque dit ex praedictis quomodo generatio sit infi­ se habet ad utrumque ut prius et posterius; nita: quia scilicet in circuitu, et non secun­ similiter est prius fundamentum quam sit do­ dum rectum. Et primo hoc facit; secundo mus. Sed in infinitis nullum est primum, et movet quasdam quaestiones, ibi : Quare ergo per consequens nec postremum: ergo non est haec quidem (*) etc. Circa primum duo fa­ necesse generari; et ita non est necessaria cit: primo probat quod generatio sit infinita, generatio. non secundum rectum sed in circuitu, quasi 273 [3]. Deinde cum dicit: At vero ne­ a divisione; secundo per causam, ibi: Et ali­ que in finem etc., ostendit quod generatio non ter in circuitu (1 2) etc. Circa primum duo fa­ possit esse infinita etiam in habentibus fi­ cit: primo probat quod generatio non potest nem, dicens quod neque est verum dicere in esse infinita secundum rectum; secundo recol­ habentibus finem quod necesse sit simplici­ ter generari. Et est intelligendum quod si non ligit rationem et ordinat eam, ibi: Necesse enim (3) etc. Circa primum intendit Philoso­ fiat reiteratio: quia si in talibus generatio reiteretur, tunc erit circularis et non solum re­ phus talem rationem: si generatio est secun­ cta; verbi gratia, non est necesse generari do­ dum rectum, non erit ex necessitate et sem­ per; sed generatio est ex necessitate ut osten­ mum, fundamento generato : si enim quan­ do fundamentum est generatum, necesse est sum est; ergo non est secundum rectum. semper generari hoc, idest domum, sequere­ In ista ratione sic procedit: primo ponit maiorem; secundo minorem, ibi : Sed opor­ tur quod illud quod contingit non semper esse, semper esset. Cum autem videamus ad tet semper generationem (45 ) etc.; tertio con­ sensum quod non semper generatur domus clusionem, ibi: Si igitur alicuius (,·"’) etc. Cir­ generato fundamento, sequitur quod non sit ca primum duo facit: primo probat quod ge­ necesse generato fundamento generari do­ neratio non est necessaria in infinitis secun­ dum rectum; secundo in habentibus finem, mum. 274 [4], Deinde cum dicit: Sed oportet ibi : At vero neque in finem habentibus (6) semper generationem etc., ponit minorem, et etc. Circa primum duo facit: primo propo­ probat eam, quia manifesta est per praedicta. nit; secundo probat, ibi : Semper enim alte­ Unde dicit quod generatio est semper, quan­ rum anterius (7) etc. do generatio eius, scilicet posterioris, ex ne­ Ad evidentiam primae partis sciendum est, quod sicut supra dictum est, in his quae ge­ cessitate absoluta est generatio prioris; quod autem est ex necessitate et quod est semper, nerantur adinvicem semper unum est prius simul sunt: quia si unum est, et reliquum. et alterum posterius, et necesse est generato Et hoc sic probat: quia illud quod necesse priori generari posterius et e converso in his, est esse, impossibile est non esse, et quod in quibus est necessitas absoluta. In his vero impossibile est non esse, necesse est semper in quibus est necessitas ex suppositione, opor­ esse; quocirca si aliquid est ex necessitate, tet aliquid esse prius et aliquid posterius. est sempiternum, et e converso, si est sempi­ Dicit ergo primo, quod si generatio tendit in ternum, est ex necessitate. infinitum, sive superius ad generata sive in­ 275 [5J. Deinde cum dicit: Si igitur ali­ ferius ad generanda, non est necesse, nec cuius etc., concludit quod, si alicuius genera^ necessitate absoluta nec necessitate ex sup­ tio est ex necessitate simpliciter et non ex positione, generari hoc eorum quae postea, suppositione, cum non possit esse secundum idest aliquid quod sit de numero eorum quae rectum ut ostensum est, necesse est quod sit sunt post. Quod est contra id quod supra circularis et per reiterationem. est probatum, ubi dictum est quod genera­ 276 [6J. Deinde cum dicit: Necesse enim to priori necesse est generari posterius. etc., recolligit rationem et ordinat, dicens 272 |2|. Deinde cum dicit: Semper enim quod necesse est quod generatio aut habeat alterum etc., probat propositum, dicens quod finem, aut non. Sed quod non habeat finem in his quorum primo genito necesse est aliud, supra probatum est, tam ex parte materiae scilicet posterius, generari quacumque neces­ in primo libro, quam ex parte motus et ex sitate, semper alterum est ante et aliud post, parte finis in secundo. Si ergo non habet fi­ sicut ante est terra madefacta quam vapora­ nem: aut est infinita secundum rectum, aut tio: licet etiam in conversione ante sit vapoin circuitu. Sed sicut supra ostensum est, (1) n. 8. non est possibile quod sit infinita secundum (2) n. 7. rectum : quia in infinitis non est principium, (3) n. 6. neque ad inferius, idest ad futura generanda, (4) n. 4. neque ad superius, idest ad praeterita gene­ (5) n. 5. rata. Cum autem generatio nec habeat prin(6) n. 3. 1 cipium nec sit finita, necesse est quod sit (7) n. sq. - 58l - APP. 1, L. II, 1. xii DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE sempiterna, et per consequens sit in cir­ cuitu. Et si est in circuitu, necesse est earn converti ab ultimo in primum. Ver­ bi gratia, si hoc ex necessitate gene­ ratum ab hoc, sicut terra compluta a pluvia, necesse est quod generatum sit illud quod est prius, scilicet pluvia: et si pluvia est generata, necesse est quod prius fuerit aliquid generatum, scilicet nubes : et si nubes, oportet quod prius fuerit vapor: et si vapor, oportet quod prius fuerit terra madefacta; et sic aliquando revertitur in primum. Et sic fit continue: quia nihil differt dicere quod conversio fiat per medium unum vel per duo vel per plura, dummodo ab ultimo redeat in primum. Necessarium ergo simpliciter est, quod unum generetur ab altero in motu et generatione quae est in circuitu; et si aliqua necesse est in circuitu generari, necesse est ista simpliciter generari, et e converso si ne­ cesse est aliqua simpliciter generata esse, ista necesse est in circuitu generari. Hoc er­ go, scilicet quod generatio sit perpetua, non in rectum sed circulariter, rationabiliter ap­ paruit. 277 [7]. Deinde cum dicit: Et aliter in circuitu etc., ostendit hoc idem per causam, dicens quod aliter potest etiam hoc idem de­ monstrari, scilicet per motum caeli: quia enim ipse est in circuitu, ideo ex necessitate elementa adinvicem generantur. Si enim mo­ tus caeli est in circuitu, oportet quod quae­ cumque sunt passiones huius motus, et quae­ cumque sunt per hunc motum solum sicut per causam efficientem, quod etiam illa sint. Si enim quod in circuitu movetur movet ele­ menta, necesse est etiam quod motus ho­ rum, quae sunt passiones eius, et quod mo­ tus eorum quae sufficienter generantur ab hoc, sint etiam ex necessitate: verbi gratia, cum allatio superioris, hoc est circuli decli­ vis, sit in circuitu, necesse est quod movean­ tur etiam sol et alii planetae. Quia vero hic, idest sol, movetur in circuitu, necesse est etiam horas in circuitu generari et iterari; horis autem in circuitu generatis, necesse est quod omnia quae sunt, sicut a causa effi­ ciente, a motu solis et motu horarum, sint etiam generata ex necessitate in circuitu. Et hae sunt generationes elementorum: quia ex istorum generatione, omnia alia generantur, maxime omnia temporalia. 278 [8]. Deinde cum dicit: Quare ergo etc., movet duas quaestiones; secundam ibi: Principium autem intentionis (8) etc. Circa primum duo facit: primo movet quaestio­ nem; secundo solvit, ibi: In rectum itaque (9) etc. Quaerit ergo primo, quare in quibus­ dam esse videtur quod in circuitu generantur, verbi gratia aër et aqua et cetera elementa: quia si nubes erit, oportet pluere, et si pluet, oportet nubem esse, et iteratur; in quibusdam (8) n. io. (9) n. sq. 276-281 vero non est ita : nam homines et animalia non reiterantur: non enim est necesse te ge­ nerari, si pater tuus est generatus, sed si tu es generatus, necesse est patrem tuum gene­ ratum fuisse. 279 [9], Deinde cum dicit: In rectum itaque, etc., solvit dictam quaestionem, dicens quod causa quare animalia non reiterantur, est quia eorum generatio est secundum re­ ctum et non secundum circulum. Nam sicut supra dictum est, ubi uterque terminorum non est tota materia ad alterum, ut uno motore diversimode se habente educatur utrumque de utroque, in his non est genera­ tio circularis; sicut in te et patre tuo : quia pater tuus non est tota materia tua. In ele­ mentis vero unum est tota materia ad aliud, et uno motu declivis circuli potest educi unumquodque ab altero; et ideo in eis est generatio circularis. 280 [10]. Deinde cum dicit: Principium autem etc., ponit aliam quaestionem: et pri­ mo ponit; secundo solvit, ibi : Quorum qui­ dem igitur (10) etc. Quia enim probatum est quod generatio sit perpetua per reiterationem, posset aliquis credere quod omnia eadem rei­ terantur; et ideo dicit quod principium inten­ tionis in hac ultima parte est quaerere, utrum omnia similiter reiterantur, aut non, sed haec quidem reiterantur eadem numero, alia vero solum eadem specie. Ex quo enim omnium est generatio secundum materiam, videtur quod omnia eadem secundum numerum de­ beant iterari. 281 [11]. Deinde cum dicit: Quorum quidem etc., solvit hanc quaestionem, dicens quod ea quorum substantia non corrumpitur in mutatione, manifestum est quod iterantur eadem numero; sicut sol reiteratur in obliquo circulo, quia motus sequitur id quod move­ tur: quia non est motus nisi existentis in actu, ut ostensum est in V Physic. Ea vero quorum substantia non est incorruptibilis sed est cor­ ruptibilis, necesse est iterari eadem specie, et non eadem numero; et ideo aqua quae est ex aëre, et aër ex aqua, sunt specie eadem, non eadem numero : corrumpitur enim eorum sub­ stantia in tali transmutatione. Sed tamen cum aër sit tota materia aquae, et e converso, ta­ lia reiterata magis accedunt ad identitatem materialem quam animalia et homines reiterati: unum enim animal generans, puta bos, non est tota materia generati alterius bovis; et ideo minus accedunt ad identitatem numeralem, quam elementa circulari genera­ tione elementorum. Unde, etsi propter hoc concedatur quod elementa aliquo modo rei­ terentur eadem numero, non tamen concedi­ tur quod propter hoc simpliciter reiterentur eadem numero : quia eorum substantia est talis corruptibilis, qualem non contingit esse eandem in generato et in eo ex quo gene­ ratur. (10) - 582 - n. sq. 281 DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE Sed videtur in solutionibus istarum dua­ rum quaestionum esse contradictio: nam in prima dicit Philosophus quod animalia non reiterantur, in secunda vero dicit quod reite­ rantur eadem specie. Sed dicendum quod pri­ ma dicit, quod animalia non reiterantur ea­ dem numero: et sic concordat cum secunda; vel quod non ex necessitate est in eis reite­ APP. I, L. 11, 1. χπ ratio in generatione, sive secundum numerum sive secundum speciem : et ideo patre tuo ge­ nerato, non est necesse te generari, sed te ge­ nerato, necesse est patrem tuum generatum fuisse. Et in hoc non contradicit secundae so­ lutioni, quae dicit quod si iterantur, iteran­ tur eadem specie, non eadem numero. - 5«3 - APPENDIX II EXPOSITIONIS IN LIBROS ARISTOTELIS METEOROLOGICORUM QUAM D. THOMAS INCOMPLETAM RELIQUIT CONTINUATIO LIBER 11. LECTIO XI. De ordine et contrarietate ventorum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 363a21 - 364a27) Caput VI 213. De positione autem ipsorum, et qui contrarii quibus, et quos simul flare contingit, et quos non: adhuc autem et qui et quot existunt entes; et ad­ huc de aliis passionibus, quaecumque contingit dicta esse in Problematibus particularibus, nunc dicamus. Oportet autem de positione simul rationes ex descriptione considerare. 214. Describitur quidem igitur, ut magis insinuabilitcr habeat, qui horizontis circulus, propter quod et rotundus. Oportet autem intelligere ipsius alte­ ram decisionem quae a nobis habita­ tur: erit enim et illam dividere eodem modo. 215. Supponatur autem primo quidem con­ traria secundum locum esse plurimum distantia secundum locum, sicut secun­ dum speciem contraria plurimum di­ stantia secundum speciem: plurimum autem distant secundum locum posita adinvicem secundum diametrum. 216. Sit igitur in quo A occidens aequino­ ctialis; contrarie autem huic, in quo B, oriens aequinoctialis: alia autem diametros hanc ad rectam incidens, quae in quo I, sit Ursa; huic autem contrarium ex opposito sit in quo T, meridies: quod autem in quo Z, oriens aestivalis; quod autem in quo E, ococcidens aestivalis; quod autem in quo D, oriens hiemalis; quod autem in quo G, occidens hiemalis: a Z autem ducatur diameter ad G, et a D ad E. 217. Quoniam igitur plurimum distantia secundum locum contraria secundum locum, plurimum autem distant, quae secundum diametrum, necessarium et ventorum hos invicem contrarios esse, quicumque sunt secundum diametrum. 218. Vocantur autem secundum positionem locorum venti sic, zephyrus quidem qui ab A; hoc autem occidens aequi­ noctialis: contrarius autem huic ape­ liotes a B; hoc autem oriens aequino­ ctialis: boreas autem ct aparctias ab I; hic enim Ursa: contrarius autem huic auster a T; meridies autem haec a qua flat, et T ipsi I contrarium, se­ cundum diametrum enim: a Z autem caecias; hic enim oriens aestivalis: contrarius autem non qui ab E flat, sed qui a G, libs; iste enim ab occi­ dente hiemali, contrarius autem huic, secundum diametrum enim ponitur: a D autem eurus; iste enim ab oriente hiemali flat, vicinus austro; propter quod et saepe euronoti dicuntur flare: contrarius autem huic non qui a G, libs, sed qui ab E, quem vocant, hi quidem argesten, hi autem olympiam, hi autem scirona; iste enim ad occiden­ te aestivali flat, et secundum diame­ trum ipsi opponitur solus. Sic quidem igitur qui secundum diametrum positi venti, ct quibus sunt contrarii. — 584 — 205-207 METEOROLOGICORUM 219. Alii autem sunt secundum quos non sunt contrarii venti: a C quidem enim quern vocant thrasciam, iste enim medius argestis et aparctiae: a K au­ tem quem vocant mesen, iste enim medius caeciae et aparctiae. Quae au­ tem CK diameter vult quidem secun­ dum semper apparentem esse, non certitudinaliter autem: contrarii autem non sunt his ventis; neque mesi (flaret enim utique aliquis ab eo in quo M, hoc enim secundum diametrum); ne­ que ipsi C thrasciae (flaret enim utique ab N, hoc enim signum secundum dia­ metrum), si non ab ipso et ad mo­ dicum flat quidam ventus, quem vo­ cant qui circa locum illum, phoeniciam. Principalissimi quidem igitur venti, et determinati sunt hi; et hoc ordinati sunt modo. 220. Essendi autem plures ventos a locis ad arctum quam ab his qui ad meri­ diem, causa, habitabilem supponi ad hunc locum, et quia multo plus aqua et nix reponitur in hanc partem, quia illa sub sole sunt et illius latione; qui­ APP. II, L. II, 1. xi bus liquefactis in terram, et calefactis a sole et terra, necessarium amplio­ rem et ad plurem locum fieri exhala­ tionem propter hanc causam. 221. Est autem dictorum ventorum, bo­ reas quidem quique aparctias et meses, principalissime, et thrascias, com­ munis argestis et boreae; auster autem quique ithagenes, qui a meridie, et libs: apeliotes autem quique ab oriente aequinoctiali, et eurus; phoenicias autem communis: zephyrus au­ tem quique ithagenes, et argestes vo­ catus. Universaliter autem hi quidem boreales horum vocantur, hi autem australes: apponuntur autem zephyrici quidem boreae (frigidiores enim, quia ab occidente flant); austro autem apeliotici (calidiores enim quia ab oriente flant). Determinatis igitur frigido et calido et aestuoso ventis, sic vocave­ runt: calidiores enim qui ab oriente his qui ab occidente, quia pluri tem­ pore sub sole sunt qui ab oriente; qui autem ab occidente, dereliquerunt citius et appropinquant loco tardius. COMMENTARIUM 205 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de motu et causis motus ventorum, hic determinat de positione et contrarietate, et aliis passionibus sive affectibus eorum. Et primo praemittit intentionem suam, dicens quod post determinationem praedictorum di­ cendum est de positione, idest situ et ordine, ipsorum ventorum, et de contrarietate, scili­ cet qui sint contrarii inter se, et quos possi­ bile est simul flare et quos impossibile. Con­ siderandum est etiam qui sunt secundum no­ minis rationem, et quot sunt secundum nu­ merum. Adhuc autem de passionibus et ac­ cidentibus, sive de affectibus eorum, quae contingit considerare in particularibus Pro­ blematibus. Et hunc ordinem oportet mani­ festare ex descriptione singulari, describendo singulos ventos. 206 [2]. Secundo ibi: Describitur quidem igitur etc., prosequitur intentum suum. Et circa hoc tria facit: primo ostendit positio­ nem et ordinem ventorum; secundo determi­ nat de contrarietate eorum, ibi: Quoniam igitur plurimum C1) etc.; tertio de accidenti­ bus sive affectibus eorum, ibi: Sic autem or­ dinatis ventis (2) etc. Prima iterum in duas: primo praemittit quaedam necessaria ad pro­ positum ostendendum; secundo concludit pro­ positum, ibi : Sit igitur in quo A (3) etc. Cir­ ca primum duo facit : primo praemititt quoddam necessarium ad ostendendam posi­ ti) n. 5. (2) Lcct. sq. (3) n. 4. tionem ventorum; secundo quoddam quod est necessarium ad declarandam eorum con­ trarietatem, ibi: Supponatur autem primo quidem (4) etc. Dicit ergo primo, quod ex quo opportunum est ordinem ventorum mani­ festare ex descriptione, ut magis manifesta sint dicenda, describatur horizon, quia hori­ zon est circulus quidam, propter quod etiam est rotundus, decidens caelum scilicet in duo hemisphaeria, et ex consequenti terminans vi­ sum nostrum circa terram, quia dividit he­ misphaeria, idest partem caeli visam a no­ bis a parte non visa. Considerandum est autem quod horizontes plures sunt et diversi, secundum diversas par­ tes terrae habitabilis. Non enim est idem hori­ zon habitantibus hic Parisius, et habitantibus Romae. Nam cum terra Parisius sit declivior, et Romae altior, eo quod tota terra est ro­ tunda, qui habitant Parisius non vident ean­ dem partem caeli quam vident Romani, quia terra existens Romae altior occupat visui eorum unam partem, sed tamen in singulis describi possunt venti ordine consequenti. 207 [3]. Deinde cum dicit: Supponatur autem primo quidem etc., praemittit quod­ dam quod est necessarium ad ostendendum qui venti sunt contrarii. Et dicit quod sup­ ponere debemus primo, quod contraria se­ cundum locum sunt quae maxime distant se­ cundum locum, sicut contraria secundum spe­ ciem, idest formam, dicuntur quae maxime distant secundum formam. Contraria enim (4) n. sq. - 585 - APP. II, L. II, l.xi METEO ROLOG ICOR U M sunt quae maxime distant in eodem gene­ re etc. Non tarnen est intelligendum quod Contraria secundum formam distent proprie, idest distantia locali; sed ideo dicuntur ma­ xime distare, quia sunt maxime dissimilia naturaliter. Maxime autem distant secun­ dum locum quae distant secundum diame­ trum, idest quae sunt extrema unius li­ neae rectae diametralis, adinvicem contrapo­ sita, sicut est illa distantia lineae rectae quae transit per centrum horizontis. 208 [4]. Deinde cum dicit: Sit igitur in quo A etc.,· concludit propositum, distin­ guens horizonta secundum diversa puncta, in habitudine ad solem orientem et occiden­ tem supra ipsum. Et dicit quod ad eviden­ tiam propositi describatur praedictus circu­ lus horizontis, et ducatur linea per centrum eius ab oriente in occidentem, quae dicitur aequinoctialis, et i.n una parte eius, scilicet in puncto occidentis, describatur A, in altera vero parte, scilicet in puncto orientis contra­ rio huic, idest occidenti, describatur B. De­ inde ducatur alia diametros, idest alia linea recta, transiens per centrum horizontis et di­ videns praedictam lineam aequinoctialem ad angulos rectos: in cuius capite erit Ursa, idest polus septentrionis, in alio vero capite erit meridies, idest polus meridionalis. In puncto ergo meridionali describatur C, in puncto autem septentrionali D. Rursus ex parte aestivati orientis, idest a latere orien­ tis ex parte aquilonari (quam vocat oriens aestivalis, quia cum sol est in illa parte orien­ tis, facit aestatem), signetur H, ab alio vero latere orientis (quod vocatur oriens hiemalis, ratione praedicta: quia sol existens in illa parte, scilicet a parte meridionali, facit hie­ mem), designetur G. Sic etiam ex parte occi­ dentis, a parte aquilonari quae est occidens aestivalis, designetur F, a parte meridionali quae est occidens hiemalis E. Iterum ad latus meridiei, ex parte orientis describatur I, ex parte vero occidentis K. Sic ex parte aqui­ lonis: nam ex parte orientis describatur L, ex parte vero occidentis M. Et secundum hunc ordinem disponuntur venti, ut in se­ quenti figura apparet. 207-209 209 [5]. Deinde cum dicit: Quoniam igi­ tur plurimum etc., ostendit qui venti sint con­ trarii adinvicem. Et circa hoc duo facit : pri­ mo ostendit qui sint contrarii; secundo ut melius hoc intelligatur, determinat de nomi­ natione eorum, ibi: Vocantur autem (s) etc. Dicit ergo primo quod, ex quo contraria se­ cundum locum sunt quae maxime distant se­ cundum locum, maxime autem secundum lo­ cum distant quae sunt in extremis oppositis lineae rectae, ut supra dictum est, illi venti sunt contrarii, qui distant secundum lineam re­ ctam diametralem, quae transit per centrum ho­ rizontis. Sciendum tamen est quod venti ha­ bent duplicem contrarietatem adinvicem, qua­ rum una est secundum locum, de qua hic lo­ quitur Aristoteles, altera est secundum qualita­ tes activas et passivas, quae attenditur non secundum contrarietatem unius qualitatis tan­ tum, sed utriusque. Et secundum hoc subso­ lanus, qui oritur in puncto B, et est calidus et siccus, contrariatur favonio qui oritur in puncto A occidentis, et est frigidus et humidus. Auster autem qui oritur sub puncto C meridiei, est calidus et humidus, et contra­ riatur septentrioni qui oritur sub pueto D aquilonis, et est frigidus et siccus. Similiter vulturnus qui oritur sub puncto H, et est ca­ lidus temperate, siccus autem excellenter (quia remittitur caliditas eius propter propin­ quitatem ad septentrionem, et augetur siccitas propter eandem causam), est contrarius africo qui oritur sub puncto E, et est frigidus temperate et humidus excellenter (quia remit­ titur frigiditas eius propter propinquitatem ad austrum, et eadem causa augetur humidi­ tas). Eurus qui oritur sub puncto G, et est ca­ lidus excellenter et siccus temperate (quia pro­ pter vicinitatem ad austrum augetur eius calidi­ tas et remittitur siccitas), est contrarius coro qui oritur in puncto F, et est frigidus excellen­ ter et humidus temperate (quia propter vici­ nandam ad septentrionem augetur eius fri­ giditas et remittitur humiditas). Et propter eandem causam austroafricus est calidus tem­ perate ct humidus excellenter, et contraria­ tur aquiloni, qui est frigidus temperate et sic­ cus excellenter. Sic etiam euroauster est con­ trarius circio, quia eadem ratione ille est ca­ lidus excellenter et humidus temperate, hic autem frigidus temperate et siccus excellenter. Sic igitur hi. omnes perfecte contrariantur hac duplici ratione, scilicet quia flant ex opposito secundum lineam rectam, et quia habent qua­ litates contrarias. Sciendum etiam est, quod cum in omnibus ventis inveniatur exhalatio sicca mixta cum humida, licet in eis exha­ latio sicca praedominetur, ut supra dictum est, secundum diversam proportionem mix­ tionis praedictarum qualitatum venti magis et minus excedunt in praedictis qualitatibus : quae tamen in eis etiam augentur propter lo­ ca in quibus oriuntur, et per quae transeunt. (5) n. sq. 210-213 METEOROLOG1CORUM APP. Il, L. 11,1. xi 210 [6]. Deinde cum dicit: Vocantur au­ I qui ibi generantur, magis sentiuntur a nobis tem etc., determinat de nominatione vento­ ! quam alii, qui. flant a parte opposita. Deinde aliam causam assignat, per quam ostenditur rum, ex quo magis determinate apparet qui simpliciter quare plures venti generantur hic venti quibus sunt contrarii. Et dicit quod ven­ quam ibi : superior enim ratio hoc ostende­ ti denominantur secundum positionem loco­ bat solum quoad nos. Et est, quia ibi. sunt rum ex quibus flant: quia zephyrus dicitur ille plures aquae et nives propter remotionem a qui oritur ab A, scilicet ab occidenti aequi­ sole, quam in alia parte quae est subiecta noctiali; et contrarius ei, qui scilicet distat soli et eius lationi, qui non permittit aquam secundum diametrum et flat ab oriente aequi­ ibi congelari. Licet enim ventus generetur ex noctiali sub puncto B, dicitur apeliotes. Pri­ exhalatione sicca, tamen exhalatio sicca non mus autem a Latinis dicitur favonius, secun­ potest continuari aut condensari in ventum dus autem subsolanus. Boreas autem, qui flat sine humiditate, continuante partes siccae a D ubi est Ursa, idest a polo septentrio­ exhalationis. Ad arctum igitur magis elevan­ nis, dicitur aparctias, a nobis autem dicitur tur exhalationes siccae, et fiunt plures venti. septentrio. Contrarius autem huic, qui flat a 213 [9]. Deinde cum dicit: Est autem di­ C, qui est punctus meridiei, dicitur auster, a ctorum ventorum etc., ostendit ad maiorem Graecis autem vocatur alio nomine notus. A evidentiam praedictorum, qui sint venti bo­ G vero, quod est oriens hiemalis, flat eurus. reales et qui australes. Et dicit quod borea­ Contrarius autem ei est, non qui flat ab oc­ les sunt, qui etiam dicuntur quandoque apar­ cidente hiemali, sed qui flat ab occidente aectias et thrascias, idest septentrio et circius, stivali, qui est ei oppositus secundum lineam qui mediant inter argestem, idest eorum, et rectam, et dicitur corus, vel argestes, vel boream; sed australes sunt auster, qui etiam olympius, vel scirona. Ab occidente autem ithagenes dicitur, et libs: qui flant a meri­ hiemali sub puncto E flat ille qui dicitur a die. Orientales vero sunt apeliotes etc. Et nobis africus, vel libs, et contrarius est ei universaliter orientales sunt duo qui sunt qui oritur sub puncto H ab oriente aestivali, propinquiores orienti, et tertius ille qui ori­ el dicitur caecias vel alio nomine. tur in puncto orientis, qui est medius et com­ 211 [7]. Deinde cum dicit : Alii autem munis utrique. Sic occidentales qui sunt pro­ sunt etc., determinat de contrarietate vento­ pinquiores occidenti, et communis utrique rum minus principalium. Et dicit quod alii qui oritur in puncto occidentis : australes ve­ sunt venti minus principales, et manifesti in ro propinquiores austro, et medius inter eos: regione ista, quibus non sunt aliqui contrarii et boreales, qui sunt viciniores septentrioni, nobis manifesti. Sicut est thrascias, qui flat et qui mediat inter eos, ut patet in praemisso a puncto M, et mediat inter argestem et circulo. — Notandum est autem quod Ari­ aparcliam, idest inter eorum et septentrio­ stoteles quandoque nominat, et nominari di­ nem, et a nobis dicitur circius. Et similiter cit ab aliis, unum ventum nomine alterius: meses, a nobis dictus aquilo, qui oritur in quia propter magnam vicinitatem quam habet puncto L, et est medius inter caeciam et locus in quo oritur unus, ad locum alterius, aparctiam, hoc est inter vulturnum et septen­ unus videtur participare naturam et nomen trionem. Sed a punctis oppositis, scilicet ab alterius : ut septentrio dicitur boreas, et sic I el a K, nullus apparet nobis sensibiliter de singulis. flare ventus: vel si flant, illi sunt tenues et Ostendit deinde quare extenso nomine om­ modici, et non pertingunt ad nos; sicut est nes venti dicuntur boreales vel australes; et ille qui ab incolis loci dicitur phoenicias, a sumit rationem ex similitudine qualitatum. nobis vero euroauster, et etiam ille, qui di­ Venti enim occidentales, qui vocantur zephy­ citur austroafricus: sunt enim modici flatus, ri, quia coniunguntur boreae sunt frigidiores: et ideo nobis non apparent. Dicit autem orientales autem, qui iunguntur australibus, quod praedicti venti non habent contrarios, sunt calidiores; et ideo propter similitudinem quia contrarietas est principaliter inter qua­ harum qualitatum orientales vocantur austra­ tuor principales, inter alios autem non est les, occidentales autem dicuntur boreales; et nisi participative, quia medium participat na­ sic omnes venti dicuntur boreales aut au­ turam extremorum. 212 [8]. Deinde cum dicit: Essendi au­ strales. Assignat autem causam quare australes tem plures ventos etc., quia superius Aristo­ venti sunt calidiores: quia scilicet pluri tem­ teles supposuerat quod plures venti flant a pore, idest longiori tempore, stant sub sole; parte boreali quam a parte australi, ideo hic el boreales ex opposito sunt frigidiores, quia ostendit causam huius. Et dicit quod causa minus stant sub sole. Potest etiam assignari quare a locis ad arctum, idest ad septentrio­ alia causa: quia scilicet australes transeunt nem, inter polum arcticum et orientem, flant plures venti quam a parte opposita, scilicet per loca calidiora, et ideo continue magis austri, est quia nostra habitabilis propin­ calefiunt, boreales vero per frigidiora, et ideo semper magis fiunt frigidiores. quior est isti parti quam illi, et ideo venti — 587 — APP. II, L. II, I. XU METEOROLOGICORUM LECTIO XII. De quibusdam accidentibus et effectibus ventorum. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 364a27 - 365al3) (Caput VI) 222. Sic autem ordinatis ventis, palam quod simul flare contrarios quidem non possibile (secundum diametrum enim; alter igitur cessabit violentiam passus), non sic autem positos adinvi­ cem nihil prohibet, puta Z et D. Pro­ pter hoc simul flant aliquando ambo ourioi ad idem signum: non ex eodem, neque eodem spiritu. Secundum tem­ pora autem contraria contrarii maxi­ me flant, puta circa aequinoctium ver­ nale caecias, et totaliter quae ultra tropicum aestivalem, circa autumnale autem libes, circa versiones autem aestivales zephyrus, circa hiemales autem eurus. 223. Incidunt autem aliis maxime, et ces­ sare faciunt aparctiae et thrasciae et argestae: maxime enim de prope im­ petus ipsorum est, crebrique et fortes flant maxime isti; propter quod et se­ renissimi sunt ventorum: flantes enim de prope, maxime repellentes alios ventos cessare faciunt, et efflantes con­ sistentes nubes faciunt serenitatem, si non frigidi vehementer fuerint simul existentes. Tunc autem non sereni: si enim fuerint magis frigidi quam ma­ gni, praeveniunt coagulantes magis quam propellentes. Caecias autem non serenus, quia reflectit in seipsum. Unde et dicitur proverbium: trahens ad seipsum ut caecias nubem. 224. Gyrationes autem fiunt ipsorum ces­ santium in habita secundum solis translationem, qiua movetur maxime habitum principio; principium autem sic movetur ventorum ut sol. 225. Contrarii autem aut idem faciunt, aut contrarium; puta humidi libs et cae­ cias, quem hellespontiam quidam vo­ cant. et eurus, quem apeliotem. Sicci autem argestes et eurus; a principio — 588 autem iste siccus, consumens autem aquosus. 226. Nebulosus autem meses et aparctias maxime: isti enim frigidissimi. Gran­ dinosus autem aparctias et thrascias et argestes. Aestuosus autem auster et ze­ phyrus et eurus. Nubibus autem con­ densant coelum caecias quidem valde, libs autem rarius; caecias quidem propterea quod reflectit ad ipsum, et quia communis est boreae et euro: quare quia frigidus est coagulans vaporan­ tem aërem constare facit, quia autem loco apelioticus est, habet multam materiam et vaporem quem propellit. Sereni autem aparctias et thrascias et argestes; causa autem dicta est prius. Coruscationes faciunt maxime autem hi et meses: quia enim de prope flant, frigidi sunt, propter frigidum autem fulguratio fit: segregatur enim con­ stantibus nubibus; propter quod et quidam eorundem horum grandinosi sunt: cito enim coagulant. 227. Ecnephiae autem fiunt autumno qui­ dem maxime, deinde vere, ct maxime aparctias et caecias et argestes. Causa autem, quia ecnephiae fiunt maxime quando aliis flantibus inciderint alii, isti autem incidunt maxime aliis flan­ tibus; causa autem dicta est et huius prius. Etesiae autem gyrant habitan­ tibus circa occidentem ex aparctiis in thrascias et argestas et zephyros (apar­ ctias enim sephyrus est), incipientes quidem ab Ursa, terminantes autem ad longe; his autem qui ad orientem, gyrant usque ad apeliotem. 228. De ventis quidem igitur, et de ea quae a principio generatione ipso­ rum, et substantia, et accidentibus pas­ sionibus communiter et secundum unumquemque, tanta nobis dicta sint. 214-217 METEOROLOGICORUM ΑΡΡ.Π, L. 11,1. xii COMMENTARIUM 214 [1]. Deinde cum dicit: Sic autem ordinatis ventis etc., determinat de his quae consequuntur ventos. Et circa hoc duo fa­ cit: primo determinat de quibusdam acci­ dentibus ventorum; secundo determinat de effectibus eorum, ibi : Contrarii autem aut idem (') etc. Circa primum tria facit: primo ostendit qui venti possunt simul flare, et qui non; secundo determinat de incidentia ven­ torum, ibi: Incidunt autem aliis (123) etc.; ter­ tio de gyratione eorum, ibi: Gyrationes au­ tem fiunt (■’) etc. Dicit ergo primo, quod si venti sic dispo­ nuntur ut praemissum est, scilicet quod con­ trarii sunt qui ponuntur ex opposito secun­ dum lineam rectam, palam est quod contra­ rii non possunt simul flare; quia cum unus flet contra alterum, vel ambo essent aeque fortes, et sic mutuo se impedirent: vel unus eorum esset fortior, et sic totaliter extermi­ naret ventum debiliorem. Sed illi qui non sunt contrarii, possunt quandoque simul fla­ re: sicut G et E, idest eurus et africus, quan­ doque simul flant et ad eandem partem; sed non omnino ex eodem signo, quia eurus flat ex signo G, africus autem a signo E. Neque etiam flant eodem spiritu, idest aequali flatu, sed unus fortiori et alter debiliori, secundum diversitatem materiae et contrarii repellentis. Flant autem venti contrarii non simul, sed secundum diversa tempora et contraria : quia contrariorum contrariae sunt causae, diversa autem tempora sunt contraria secundum qua­ litates contrarias. Ut exempli gratia caecias flans ab oriente aestivali, flat frequenter cir­ ca aequinoctium vernale, et universaliter ad tropicum aestivum accedente sole: libs autem flat circa aequinoctium autumnale, declinante sole a praedicto tropico; zephyrus autem flans ab occidente aequinoctiali, flat circa solsti­ tium, vel conversionem aestivalem : eurus ve­ ro et apeliotes circa hiemalem. 215 [2], Deinde cum dicit: Incidunt au­ tem etc., determinat consequenter de inci­ dentia ventorum. Dicitur autem ventus inci­ dere alteri, qui flans contra alterum, facit eum cessare. Dicit ergo quod aparctias et thrascias et argestes qui boreales dicuntur, maxime incidunt aliis, et faciunt eos cessare. Et ratio est, quia flatus illorum est nobis, qui habitamus sub septentrione, de prope : et etiam flatus ipsorum est fortis, quia in loco ubi oriuntur tales venti, est multitudo mate­ riae, scilicet ex qua fit exhalatio sicca; unde de facili repellunt ventos debiliores quibus in­ cidunt, et sic frequenter faciunt eos cessare. (1) n. 4. (2) n. sq. (3) n. 3. Et sunt causa serenitatis aëris : quia propter vehementiam flatus propellunt consistentiam nubium eis obviantium. Sed hoc contingit quando non sunt vehementer frigidi : tunc enim non serenant aërem, sed sua frigiditate inspissant et ingrossant vaporem in nubem; sicut exempli gratia caecias frequenter con­ gregat nubes, et non est omnino serenus: quia non flat omnino lateraliter circa terram sed declinat quasi versus terram, et quando a terra reflectitur, tunc propellit nubes ob­ viantes ad locum suum a quo incepit flare, et ibi eas congregat : quod sic est causa nu­ bium et pluviae. Unde dicitur in proverbio de avaro, quod ad seipsum trahit pecuniam sicut caecias nubem. 216 |3]. Deinde cum dicit: Gyrationes autem fiunt etc., determinat de gyratione ven­ torum. Vocat autem gyrationem generatio­ nem venti propinqui, circumeundo horizontem post cessationem primi. Sicut exempli gratia, quando post cessationem subsolani generatur eurus, qui est ei propinquus, tunc dicitur gyratio ventorum, quia generatur se­ cundum quendam gyrum. Dicit ergo quod gyrationes ventorum cessantium in habita, idest generationes sequentium qui sunt habi­ ti, idest consequenter se habentes ad praece­ dentes, fiunt secundum translationem solis; quia sol per accessum ad diversa loca elevat exhalationem siccam, quae est principium ventorum, et ita in illis facit generare ventos, per recessum vero, quia deficit elevatio ma­ teriae, facit eos cessare: et quia sol accedit et recedit secundum quendam gyrum, ideo facit gyrationes, hoc est generationes vento­ rum per gyrum. Igitur quia sol primo elevat exhalationes in tropico aestivali, deinde in solstitio autumnali, postea in tropico hiema­ li, et deinde in solstitio vernali, sic etiam consequenter venti se habent proportionabiliter et similiter. 217 [4]. Deinde cum dicit: Contrarii au­ tem etc., determinat de effectibus ventorum. Et circa hoc duo facit : primo determinat de effectibus primariis; secundo de effectibus se­ cundariis, ibi : Nebulosus autem (4) etc. Dicit ergo primo quod venti contrarii aliquando faciunt idem, et aliquando contrarium: idem faciunt per accidens, et contraria per se, cum per se effectus contrariorum sint contrarii. Sicut boreas per se frigefacit, sed per acci­ dens, congregando scilicet calidum, calefacit: frigefaciendo enim cogit calidum congregari in unam aliquam partem, et sic calefacit, ut de visceribus terrae in hieme supradictum est; sed libs et caecias humectant. Eurus vero (quem propter propinquitatem ad ventum (4) — 589 — n. sq. APP. II, L. 11, 1. xii METEOROLOG1CORU Μ orientalem quidam apeliotem vocant) et ar­ gestes desiccant: sed tamen eurus in fine fit aquosus propter commixtionem vaporis humidi. 218 [5]. Deinde cum dicit: Nebulosus autem etc., agit de effectibus eorum secun­ dariis. Et dicit quod aparctias et meses sunt factivi nubium, quia sunt frigidissimi : fri­ gidi enim est congregare vaporem et conden­ sare eum in nubem; sed per accidens, pro­ pter vehementiam flatus, serenant, propellen­ do nubes ad partem contrariam. Sed generativi grandinis ut frequentius sunt idem apar­ ctias, idest boreas, et thrascias et argestes, propter frigiditatem vehementem cuius est congelare. Et calefactivi sunt auster, zephy­ rus et eurus, vel propter caliditatem exhala­ tionis elevatae, vel propter caliditatem regio­ nis per quam feruntur. Quod autem hic di­ citur de caliditate ventorum australium pro­ pter caliditatem regionis per quam transeunt, verum est etiam in borealibus : sicut enim auster est calidus propter caliditatem regio­ nis, ita etiam boreas, contrarius ei, est fri­ gidus propter frigiditatem regionis in qua oritur, et per quam transit : contrariorum enim effectuum in natura semper causae sunt contrariae. Sed caecias valde condensat cae­ lum, idest aërem, nubibus, et libs, contrarius ei, rarius hoc facit; quia caecias reflexus pro­ pellit nubes ad suum locum in quo a prin­ cipio oritur, et etiam est frigidus : et cum hoc habet multam materiam quam propellit, quia loco est apelioticus, idest prope ventum apeliotem, ubi sol elevat multam exhalatio­ nem. Et aparctias et thrascias et argestes se­ renant propter causam prius dictam, per ac­ cidens scilicet, propter vehementiam flatus. Et iidem venti, similiter et meses, faciunt co­ ruscationes, quia sunt frigidi et flant de pro­ pe, idest de partibus septentrionalibus, quae 218-219 sunt frigidae; coruscationes enim et fulgura fiunt a frigido : quia frigefaciendo nubes, ex­ halationem siccam in ipsis conclusam et semiaccensam expellit et exire cogit. Et pro­ pter eandem causam quidam istorum sunt factivi grandinis, quia sua frigiditate cito congelant nubem in grandinem. 219 [6]. Deinde cum dicit: Ecnephiae autem fiunt etc., ostendit qui venti magis fa­ ciunt ecnephias. Sciendum est autem quod ecnephia dupliciter sumi potest. Uno modo et principaliter, inquantum est spiritus qui­ dam fluens ex nubibus cum violentia ad ter­ ram: et secundum hunc modum determina­ bitur de ipsa in tertio huius; alio modo su­ mitur pro motu sursum aut deorsum cuius­ cumque venti, propter violentiam alterius in­ cidentis: et sic de ea hic determinatur. Di­ cit ergo quod ecnephiae maxime fiunt in au­ tumno, deinde in vere. Et illos ventos maxi­ me faciunt aparctias et thrascias et argestes; quia ecnephiae maxime fiunt, quando aliqui venti incidunt aliis, propellentes eos ad ter­ ram propter vehementiam flatus, ut dictum est : sed hoc faciunt praedicti venti, qui sunt maximi flatus et maxime incidunt aliis, ut supra dictum est. Etesiae autem, idest venti annuales, flant gyrando secundum circulum: quia habitantibus circa occidentem incipiunt a borea, et procedunt in thrasciam et in ar­ gestem, et terminantur in zephyrum, qui est frigidus. Sed circa orientem fiunt gyrationes ab eodem borea versus occidentem et meri­ diem, usque ad apeliotem qui flat ab oriente aequinoctiali. Deinde récapitulât quae dicta sunt, dicens quod tanta a nobis dicta sint de ventis, sci­ licet de substantia, generatione, et de motu, et de loco ipsorum : adhuc autem de acci­ dentibus communibus, et propriis secundum unumquemque ipsorum. — 59° — 220-221 METEOROLOGICORUM APP. Π, L. II, 1. xin LECTIO XIII. Improbantur quaedam opiniones de terraemotu. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 365al4 - b20) Caput VII 229. De agitatione autem et motu terrae post haec dicendum: causa enim hu­ ius passionis habita huic generi est. 230. Sunt autem tradita usque ad praesens tempus tria, et a tribus: Anaxagoras enim Clazomenius, et prius Anaxi­ menes Milesius enuntiaverunt, et his posterius Democritus Abderites. Ana­ xagoras quidem igitur ait, aetherem natum ferri sursum, incidentem au­ tem in inferiora terrae et concava, movere ipsam: quae quidem enim sursum feruntur propter imbres, quo­ niam natura omnem similiter esse sompham, tanquam existente hoc qui­ dem sursum, hoc autem deorsum to­ tius sphaerae, et sursum quidem hac existente parte in qua habitamus, deorsum autem altera. 231. Ad hanc autem causam nihil forte oportet dicere, tanquam valde sim­ pliciter dictam: sursum enim et deor­ sum putare sic habere, ut non ad terram undique ferantur gravitatem habentia corporum, sursum autem le­ via et ignis, stultum; et hoc videntes horizontem habitatam, quantam nos scimus, alterum semper factum trans­ latis, tanquam existente gibbosa et sphaerica; et dicere quidem, quod propter magnitudinem in aëre manet, agitari autem dicere percussam de subtus per totam. Adhuc autem nul­ lum reddit accidentium circa terrae- motus: neque enim regiones, neque tempora quaecumque participant hanc passionem. 232. Democritus autem ait terram plenam aqua existentem, et suscipientem mul­ tam aliam pluvialem aquam, ab hac moveri: ampliori enim facta, quia non possunt suscipere ventres, vim inferentem facere terraemotum, et ex­ siccatam trahentem in vacua loca ex repletioribus transientem incidentem moveri. 233. Anaximenes autem ait plutam terram et exsiccatam rumpi, et ab his ruptis frustis incidentibus concuti; propter quod et fieri terraemotus in siccitati­ bus et iterum in pluviosis: in sicci­ tatibus enim, sicut dictum est, exsic­ catam rumpi, et ab aquis superhumectatam decidere. 234. Oportebat autem hoc accidente sub­ versam multipliciter apparere terram. Adhuc autem propter quam causam circa quaedam loca saepe fit haec passio nullo differentia excessu tali ad alia? et quidem oportebat. Omnino autem sic existimantibus necessarium dicere minus semper terraemotus fieri, et tandem cessare aliquando concus­ sam : sic enim decidens talem habet naturam; quare si hoc impossibile, palam quia impossibile et hanc esse causam. COMMENTARIUM 220 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de his quae generantur circa terram ex sicca exhalatione, hic determinare inten­ dit de his quae generantur interius in terra, puta de terraemotu et accidentibus circa ipsum. Et circa hoc duo facit: primo prae­ mittit intentionem suam, dicens quod post determinationem de ventis determinandum est de agitatione et motu terrae. Et ratio huius est, quia causa vel negotium terraemotus est habita, idest consequenter se habet, ad ne­ gotium ventorum, cum utrumque ex eadem causa generetur. 221 [2]. Secundo ibi: Sunt autem tradita etc., exequitur propositum. Et primo ponit opiniones aliorum, et quasdam improbat; se­ cundo determinat de terraemotu et acciden­ tibus eius secundum opinionem propriam, — 591 — APP. 11, L. Π,Ι.χπΐ Μ ET ΕΟ ROLOG ICO R U Μ ibi: Sed quoniam manifestum C1) etc. Circa primum tria facit, secundum quod tres sunt opiniones quas ponit: primo enim ponit opi­ nionem Anaxagorae, secundo opinionem De­ mocriti, tertio opinionem Anaximenis. Circa primum iterum duo facit: primo ponit opi­ nionem Anaxagorae; secundo improbat eam, ibi : Ad hanc autem causam (2) etc. Dicit ergo primo quod usque ad suum tempus sunt traditae tres opiniones de terraemotu, et a tribus philosophis: primus enim fuit Anaximenes Milesius, secundus Anaxagoras Clazomenius, tertius vero Demo­ critus Abderites. Circa primam igitur opinio­ nem considerandum est, quod Anaxagoras opinatus est quod terra esset rara et spon­ giosa in parte inferiori, in parte autem supe­ riori in superficie esset compacta et constri­ cta propter imbres descendentes. Et etiam opinatus est quod terra sit latae et planae figurae, et quidquid continetur ab horizonte ad superius usque ad caelum, illud sit sur­ sum, quod autem est subtus, hoc est deor­ sum. Dixit ergo Anaxagoras quod aër vel aether, incidens terrae in inferiori parte in qua est arenosa et spongiosa, natus est mo­ veri sursum; et quia non potest libere ferri sursum, sic movet terram et facit terraemotum. Hoc autem opinatus est Anaxagoras, ac si totius sphaerae mundi una pars esset in­ ferior, alia superior, sic scilicet quod illa in qua nos habitamus, esset sursum, et alia op­ posita deorsum : quae hodie etiam est opi­ nio vulgarium. 222 [3], Secundo ibi: Ad hanc autem causam etc., reprobat praedictam positionem quatuor rationibus. Quarum prima est contra id quod Anaxagoras dixit, quod illud quod est a superficie terrae ad caelum, est sur­ sum, quod autem est sub ea, est deorsum. Si enim ita esset, gravia quae moventur super terram, non moverentur deorsum sed sur­ sum, et levia quae moventur a centro terrae ad superficiem, non moverentur sursum sed deorsum : et etiam si aliquod leve ascenderet a terra ad oppositum hemisphaerium, ascen­ deret deorsum. Sic igitur patet quod Ana­ xagoras male accepit sursum et deorsum. — Secunda ratio est, quia male dixit quod terra est latae et planae figurae: quia ambulantes longo tempore per terram, continue vident alium et alium horizontem, et alia et alia astra; et hoc est .signum, quod terra sit gib­ bosa et figurae circularis : si enim esset pla­ nae figurae, semper viderentur eadem astra. — Tertia ratio sumitur ex hoc, quod si terra nataret supra aërem propter magnitudinem, ut ipse volebat, aër propter hoc non deberet movere terram, vel impellere eam. Cum enim aër sit multo maioris quantitatis quam terra, terra non cooperiret totum aërem, et sic ab omni parte de sub terra exire posset sine (1) Lect. sq. (2) n. sq. 221-225 commotione et motu terrae; aut si terra mo­ veretur, moveretur magis deorsum, exeunte aëre sub ea, quam sursum vel ad latus. — Quartam rationem ponit, dicens quod adhuc ultra praedicta ista opinio est insufficiens, quia non potest assignare rationem acciden­ tium circa terraemotum, neque scilicet quare magis fit in una regione quam in alia, neque quare magis in uno tempore quam in alio. 223 [4], Deinde cum dicit: Democritus autem etc., ponit opinionem Democriti, et dicit quod Democritus dixit terraemotum fieri ex duabus causis. Prima est, quia terra habet suos ventres plenos aqua. Quando igi­ tur pluit, aqua pluta non invenit susceptaculum intra terram, sed vim faciens impellit eam: sicque terra, onerata et impulsa ab aquis, tremit et causât terraemotum. Secun­ da causa est, quia terra exsiccata in aliqua parte interiori, quasi sitiens trahit aquas ex susceptaculis superioribus, qui sunt magis re­ pleti propter imbres, ad loca vacua: et sic aqua cadens cum impetu causât terraemo­ tum. Contra hanc autem opinionem Demo­ criti Aristoteles nihil determinate dixit, quia satis patet quod superficiali ter valde posita est, et fragilitas eius apparebit in positione opinionis propriae. 224 [5]. Anaximenes autem etc. Ponit hic consequenter opinionem Anaximenis. Et cir­ ca hoc duo facit: primo ponit opinionem eius; secundo improbat eam, ibi : Oportebat autem hoc (3) etc. Dicit ergo primo, quod Anaximenes dixit quod terra quibusdam tem­ poribus, scilicet pluvialibus, madefit et im­ pletur aquis, temporibus autem siccitatis tan­ tum calefit a sole et desiccatur, quod necesse est eam frangi et rumpi in partes: quae par­ tes decidentes a superioribus ad inferiora per­ cutiunt terram, quae percussa tremit ct fa­ cit terraemotum. Et propter hoc dixit terrae­ motum fieri in siccitatibus et temporibus plu­ viosis, quia in siccitatibus partes exsiccatae decidunt, in pluviosis autem temporibus par­ tes ingrossatae et ponderosae factae propter imbres supervenientes, decidunt ad inferiores partes et faciunt terraemotum. 225 [6]. Deinde cum dicit: Oportebat au­ tem hoc etc., improbat praedictam opinio­ nem per tres rationes. Primo enim sequere­ tur, si haec esset vera causa terraemotus, quod nunc fere tota terra esset subversa pro­ pter continuam illam decidentiam. Secundo etiam ista causa videtur insufficiens, quia per eam non potest assignari ratio, quare terrae­ motus fiat magis in uno loco quam in alio. Tertio sequeretur etiam, quod terraemotus continue deberent fieri minores, et tandem to­ taliter cessare: quia illae concavitates semper magis replerentur; si ergo hoc non apparet, manifestum est quod illa non est vera causa terraemotus. (3) — 592 — n. sq. METEOROLOG1CORUM APP. Il, L. 11,1. xiv LECTIO XIV. Principium terraemotus iuxta Philosophum Eius opinio ex pluribus signis accidentibus circa terraemotus probatur. TEXTOS ARISTOTELIS (Bekker 365B2I - 367b32) Caput VIII 235. Sed quoniam manifestum, quod ne­ cessarium et ab humido et a sicco fieri exhalationem, sicut diximus in prioribus, necesse his existentibus fieri terraemotus: existit enim terra per se quidem sicca, propter imbres autem habens in seipsam humiditatem mul­ tam, ut et a sole et ab eo qui in ipsa igne calefacta, multus quidem ex­ tra, multus autem intra spiritus fiat; et hic aliquando quidem continuus extra fluit omnis, aliquando autem intra omnis, aliquando autem et par­ titur. 236. Si itaque hoc impossibile aliter ha­ bere, post hoc considerandum utique erit, quale maxime motivum erit cor­ porum: necesse enim quod ad pluri­ mum natum ire et vehementissimum maxime tale esse. Vehementissimum quidem igitur ex necessitate quod certissime fertur: percutit enim ma­ xime propter velocitatem; ad pluri­ mum autem natum est pertransire, quod per omne ire maxime potest, tale autem quod subtilissimum; qua­ re si quidem spiritus natura talis, ma­ xime corporum spiritus motivus: ete­ nim ignis, quando cum spiritu fuerit, fit flamma et fertur celeriter. 237. Non igitur aqua neque terra causa utique erit, sed spiritus motus, cum intus fluxerit qui extra exhalatus. 238. Propter quod fiunt tranquillitate plu­ res et maximi terraemotuum: conti­ nua enim existens exhalatio consequi­ tur ut in pluribus impetum principii: quare aut intus simul, aut extra fer­ tur omnis. Quosdam autem fieri et spiritu existente nihil irrationabile: videmus enim aliquando simul plures flantes ventos, quorum cum in ter­ ram feratur alter, erit spiritu ente terraemotus. Minores autem hi fiunt magnitudine, propterea quod divisum est principium et causa ipsorum. No- — 593 cte autem fiunt plures et maiores ter­ raemotuum, qui autem de dic, circa meridiem: tranquillissimum enim est ut in pluribus diei meridies (sol enim cum maxime obtineat, declinat exha­ lationem in terram: obtinet autem maxime circa meridiem), noctes au­ tem diebus tranquilliores propter ab­ sentiam solis. Quare intus fit iterum fluxus, sicut recursus, in contrarium eius quae extra diffusionis, et ad di­ luculum maxime: tunc enim et spi­ ritus nati sunt incipere flare. Si igitur intus exstiterit permutatum principium ipsorum sicut euripus, propter mul­ titudinem fortiorem facit terraemotum. 239. Adhuc autem circa loca talia fortis­ simi fiunt terraemotus, ubi mare flu­ xile, aut regio spongiosa et subantrosa: propter quod et circa Helle­ spontum et circa Achaiam et Sici­ liam, et Euboeae circa haec loca: vi­ detur enim penetrare sub terra mare, propter quod et thermae, quae circa Aedepsum, a tali causa factae sunt. Circa dicta autem loca terraemotus fiunt maxime propter angustiam; spi­ ritus enim factus vehemens, et pro­ pter multitudinem maris allati repel­ litur iterum in terram quod natum erat efflare ex terra. Regionesque, quaecumque habent inania quae sub­ tus loca, multum suscipientes spiri­ tum concutiuntur magis. 240. Et vere autem et autumno maxime et in pluviosis et in siccitatibus fiunt propter eandem causam: tempora enim haec maxime spumosa; aestas enim et hiems, haec quidem igitur propter gelu, haec autem propter ae­ stum facit immobilitatem: hoc enim valde frigidum, hoc autem valde sic­ cum est. Et in siccitatibus quidem spumosus aër: hoc ipsum enim est auchmos, quando amplior exhalatio APP. II, L. 11,1. XiY METEOROLOG1CORUM sicca facta fuerit quam humida; in pluviosis autem ampliorem facit eam quae intus exhalationem, et eo quod recipiatur in angustioribus locis et compellatur in minorem locum talis segregatio, repletis concavitatibus aqua, cum inceperit obtinere, eo quod multa in parvum locum comprima­ tur, fortiter movet fluens ventus et offendens. 241. Oportet enim intelligere quod sicut in corpore nostro et tremorum et pul­ suum causa est spiritus intercepti virtus, sic et in terra spiritum simile fa­ cere, et hunc quidem terraemotum velut tremorem esse, hunc autem velut pulsum, et sicut accidit saepe post urinationem: per corpus enim fit ve­ lut tremor quidam, translato spiritu de foris intus subito; talia enim fieri et circa terram. Quantam autem ha­ bet spiritus virtutem, non solum ex his quae in aëre fiunt oportet specu­ lari (hic quidem enim propter ma­ gnitudinem existimabit utique aliquis posse talia facere), sed et in corpo­ ribus animalium: tetani enim et spa­ smi spiritus quidem sunt motus, tan­ tum autem vigorem habent, ut multi simul tentantes vi tenere, non possint obtinere motum infirmantium. Tale itaque oportet intelligere factum et in terra: ut comparetur ad parvum ma­ ius. 242. Signa autem horum et ad nostrum sensum saepe facta sunt. Iam enim terraemotus in quibusdam locis fa­ ctus non prius desiit, antequam erum­ pens in eum qui super terram locum manifeste, ut ecnephias exivit qui movit ventus. Quale ct circa Hera­ cleam eam quae in Ponto factum fuit nuper, et prius circa Sacram insu­ lam: haec autem est una Aeoli voca­ tarum insularum. In hac enim intu­ muit aliquid terrae, et ascendit velut collis moles, cum sono; tandem au­ tem rupta, exivit multus spiritus, et favillam et cinerem elevavit, et Lipa­ raeorum civitatem non longe existentcm omnem incineravit, et ad quas­ dam in Italia civitatum venit. Et nunc ubi exsufflatio haec facta fuit, palam est: etenim facti ignis in terra hanc putandum esse causam, cum decisum accendatur, primo in parva disrupto aëre. 243. Argumentum autem est quod flant sub terra spiritus et quod fit circa has insulas: cum enim ventus debeat flare auster, praesignificat prius: so­ nant enim loca ex quibus fiunt exsufflationes, propterea quod mare pro­ pellatur iam de longe, ab hoc autem quod ex terra exsufflans repellatur , | ' ; — 594 iterum intus, quia quidem supergre­ ditur mare hac. Facit autem sonum sine seismo, propter amplitudinem locorum (effunditur enim in immen­ sum extra) et propter paucitatem re­ pulsi aëris. 244. Adhuc fieri solem caliginosum et ob­ scuriorem sine nube, et ante matu­ tinos terraemotus aliquando tranquil­ litatem et frigus forte, signum dictae causae est. Solem enim caliginosum et obscurum necessarium esse, inci­ piente spiritu progredi in terram, dis­ solvente aërem et disgregante, et ad auroram et matutinos tranquillitatem­ que et frigus: tranquillitatem quidem enim necessarium est ut in plurimum accidere, quemadmodum dictum est et prius, velut regressu intro facto spiritus, et magis ante maiores ter­ raemotus: non discretum enim hoc quidem extra, hoc autem intus, sed totum simul latum necessarium vale­ re magis. Frigus autem accidit pro­ pterea quod exhalatio intro vertitur, natura calida existens secundum se. Non videntur autem venti esse calidi quia movent aërem existentem ple­ num multo et frigido vapore, sicut spiritus per os exsufflatus: etenim hic quidem de prope est calidus, sicut et cum hiamus, sed propter paucitatem non similiter manifestum, de longe autem frigidus propter eandem cau­ sam ventis. Deficiente autem in terra tali virtute, conveniens propter humiditatem vaporosus defluxus facit fri­ gus, in quibus accidit locis hanc fieri passionem. 245. Idem autem causa et signi consueti aliquando fieri ante terraemotum: aut enim per diem, aut parum post oc­ casum, serenitate existente, nubecula subtilis apparet porrecta et longa, ve­ lut lineae longitudo quamplurimum recta, spiritu deficiente propter trans­ lationem. Simile autem accidit et in mari circa litora; quando quidem enim fluctuans inciderit, vehementer grossae et distortae fiunt rhegmines; quando autem placatio fuerit, pro­ pterea quod parva sit segregatio, sub­ tiles sunt et rectae. Quod quidem igi­ tur mare facit circa terram, hoc spi­ ritus circa eam, quae in aëre, caligi­ nem, ut quando fuerit facta tranquil­ litas, omnis recta et subtilis derelin­ quatur, tanquam nubecula sit rhegmis aëris. 246. Propter eandem causam autem et cir­ ca eclipses aliquando lunae accidit fieri terraemotum: quando enim iam prope fuerit interpositio, et nondum quidem omnino sit deficiens lumen et quod a sole calidum ex aëre, iam 226-229 M ET EORO LOG 1 CO R U M APP. II, L. 11,1. xjv propter marcescere calidum quod a luna, cum prope fuerit latio, in qua facta erit eclipsis. Remisso igitur quo detinebatur aër et quiescebat, iterum movetur, et fit spiritus tardioris ecli­ psis tardior. autem marcefactum, tranquillitas fit, contratranslato spiritu in terram, qui facit terraemotum ante eclipses: fiunt enim et venti ante eclipses saepe, in principio quidem noctis ante eclipses mediae noctis, in media autem nocte ante diluculares. Accidit autem hoc COMMENTARiUM 226 [1]. Reprobatis opinionibus aliorum, hic determinare intendit de terraemotu et ac­ cidentibus eius secundum opinionem pro­ priam. Circa quod duo facit : primo ostendit quae sit vera causa terraemotus; secundo hoc manifestat per quaedam signa et similitudi­ nes, ibi : Propter quod fiunt tranquillitate C1) etc. Prima iterum in tres : nam primo osten­ dit quid sit quasi radicale principium terrae­ motus; secundo quid sit eius formale princi­ pium, ibi: Si itaque hoc impossibile (2) etc.; tertio ostendit quid sit eius totale principium, ibi : Non igitur aqua neque (3) etc. Dicit ergo primo, quod si verum est quod supra diximus, quod exhalatio constet ex hu­ mido et sicco, licet aliqua vocetur exhalatio sicca, alia vero exhalatio humida vel vapor, aqua et ruptura terrae non sunt causa terrae­ motus, sed causa est ista : quia terra de na­ tura sua esi. sicca, sed propter imbres super eam descendentes est humida et calida, humida quidem propter ipsos imbres, calida autem est intrinsecus propter multam exhalationem siccam et calefactam, quae ab imbribus re­ pellitur ad terram et cum eis descendit; et sic terra, calefacta tum a caliditate solis, tum etiam ab igne, idest caliditate, quasi in ea existente ut dictum est, emittit multum spiri­ tum, idest multam exhalationem, non solum extra sed etiam intra terram. Aliquando ista exhalatio habet liberum egressum ex terra: et tunc totaliter exit, quia propter suam le­ vitatem naturaliter movetur sursum; et tunc fiunt magni venti supra terram, et aliae im­ pressiones generatae in suprema aëris regione, de quibus in primo libro dictum est suffi­ cienter. Aliquando autem totaliter includitur intra, et non potest egredi, quia pori et exi­ tus terrae propter imbres obturantur: et tunc fiunt magni terraemotus. Aliquando autem partim exit et partim manet intra : et tunc una pars est principium ventorum, scilicet quae exit, alia autem quae remanet intus, est principium terraemotus. 227 [2], Deinde cum dicit: Si itaque hoc impossibile etc., ostendit illud quod est quasi completum et formale principium terraemo­ tus. Et dicit quod necesse est quod illud sit tale principium terraemotus, quod potest mo­ li) n. 4. (2) n. sq. (3) n. 3. vere corpus grave: quia terra, quae movetur per terraemotum, est corpus grave; hoc au­ tem potest illud, quod est velocissimi et vehementissimi motus, et movetur ad longin­ quum; sed illa exhalatio quae manet intra, propter eius subtilitatem faciliter penetrat et pertransit partes terrae, et movetur ad remo­ tas partes: et ex eo quod est sicca et calida, est velocissimi motus; et propter hoc velo­ cissime movetur intra terram, et vehemen­ tissime percutit terram, et causât terraemo­ tum. Illud enim vehementissime movetur quod est velocissimi motus, et illud movetur ad plurimum, idest multum durat in motu, quod faciliter penetrat et potest ire ubique. Considerandum tamen est, quod esse facili­ ter penetrabile non est totalis causa durationis motus, sed principalis causa est stabili­ tas et fortitudo principii motus in movente, et secundario penetrabilitas et dispositio mo­ bilis. Huius autem signum, scilicet quod ex­ halatio sicca in cuius virtute est ignis, vehe­ mentissime moveatur, est quia aliquando tam velociter movetur, ut inflammetur, ut supra dictum est. 228 [3]. Deinde cum dicit: Non igitur aqua neque etc., concludit causam totalem terraemotus. Et dicit quod ex praedictis pa­ tet, quod neque aqua est causa terraemotus, sicut dixit Democritus, neque etiam terra, sed spiritus, idest exhalatio sicca, manens in­ tra, et mota cum violentia ut feratur extra. Quia, ut dictum est, terra est corpus gravis­ simum, et non movetur nisi a corpore quod potest facere magnam violentiam: quod po­ test exhalatio sicca, cum sit maxime motiva, ut probatum est; igitur rationabiliter exhala­ tio sicca movet terram, et causai terraemo­ tum. 229 [4]. Deinde cum dicit: Propter quod fiunt tranquillitate etc., manifestat praedi­ ctam causam per effectus et accidentia quae­ dam circa terraemotum. Et circa hoc tria fa­ cit: primo manifestat eam per signa vel ac­ cidentia praecedentia terraemotum; secundo eam manifestat per quandam similitudinem in corporibus animatis, ibi: Oportet enim in­ telligere (4) etc.; tertio per quaedam alia si­ gna consequentia terraemotum, ibi : Signa autem horum (5) etc. Circa primum tria fa(4) n. (5) n. — 595 — 40 — De Caelo et Munito. 7. 8. APP. II, L. 11,1. xiv M ETEOROLOGI COR U Μ cit : primo ponit unum signum sumptum ex dispositionis aëris circa terraemotum; secun­ do ponit aliud signum sumptum ex loco, ibi: Adhuc autem circa (6) etc.; tertio ponit si­ gnum sumptum ex tempore, ibi : Et vere au­ tem (7) etc. Primo ergo ponit primum signum, et dicit quod propter hoc quod exhalatio sicca inclusa interius est principium terraemotus, propterea terraemotus fiunt existente tranquillitate in aëre. Et huius ratio est, quia tranquillitas causatur ex eo quod tota exhalatio manet intra terram et non perturbat aërem : quod si egrederetur foras, causaret ventum et commoveret aërem et tolleret tranquillitatem; intus ergo conclu­ sa continue movet terram cum violentia, et causât terraemotum. Sed quia posset aliquis obiiccre, quod aliquando existente terraemotu fiunt venti superius, quod videtur esse con­ tra praedicta, respondet Philosophus, et di­ cit quod hoc non est irrationabile: quia sic­ ut videmus ad sensum, quod aliquando in aëre flant plures venti, ex eo quod tota ex­ halatio non colligitur in uno sed dividitur in plures ventos, ita etiam praedicta exhalatio partim potest .exire foras, et ex ea fieri venti, partim vero manere intus, et ex hac fieri ter­ raemotus. Si ergo contingat alteram partem exhalationis propelli ad terram, altera rema­ nente in aëre, tunc fit ventus existente terraemotu; sed tales terraemotus sunt minores et debiliores secundum virtutem, quia prin­ cipium et causa ipsorum, scilicet exhalatio, est divisa: sed divisa et deminuta causa, ne­ cesse est et. effectum dividi. Quod autem plu­ res et maximi terraemotuum fiant existente tranquillitate, patet, quia maximi terraemotus fiunt de nocte, et magis etiam circa meri­ diem quam in aliis partibus diei: quia tunc aër est tranquillissimus, vel propter praeva­ lentiam solis in meridie, vel propter eius ab­ sentiam in nocte. In nocte autem frequentius fit terraemotus in diluculo ante principium diei, quia tunc exhalatio maxime nata est moveri; tunc etiam propter adventum solis aër incipit aliqualiter calefieri circa, et ideo frigidum terrae per praesentiam contrarii fortificatum, fortificat ulterius calidum terrae interius: et tale est principium segregationis et motus exhalationis, propter aliquam cau­ sam propellentem; sicut Euripus, idest spiri­ tus circularis, propter multitudinem exhala­ tionis fit fortior, et maiorem facit terraemo­ tum. 230 [5]. Secundo ibi: Adhuc autem circa etc., ponit secundum signum sumptum ex lo­ co. Et dicit quod adhuc aliud signum est, quod exhalatio sicca sit principium terraemo­ tus, quia plures et vehementissimi terraemo­ tus fiunt in locis, quae habent mare fluens coniunctum, et in quibus est terra spongiosa et subantrosa : eo quod in talibus multae re­ ts) n. sq. (7) n. 6. 229-232 periantur exhalationes, quae propelluntur a mari propter eius frigiditatem ad illas conca­ vitates locorum; et ideo circa Hellespontum, Achaiam, Siciliam et similes insulas, quae non solum habent mare coniunctum, sed etiam mare videtur sub eis penetrare, fiunt maximi terraemotus. Et huius ratio est, quia istae et similes regiones sunt nimium constri­ ctae inter maria circumstantia: et quia istae regiones sunt calidae, propter hoc emittunt multas exhalationes, quae propter multitudi­ nem aquae maris actu frigidae, iterum pro­ pelluntur ad terram, et postquam ibi calefa­ ctae sunt a caliditate regionis, rarefiunt, et propter strictitudinem terrae non invenientes locum, propellunt et commovent terram et causant terraemotum. Ipsa enim exhalatio na­ ta est efflare et exire foras, sed repulsa a frigiditate aquarum non potest efflare. Unde concludendum est, quod omnes regiones quae habent subtus concavitates inanes et vacuas, quae possunt recipere multam exhalationem, magis concutiuntur, et maiores faciunt terrae­ motus. 231 [6J. Tertio ibi: Et vere autem etc., ponit tertium signum quod sumitur ex tem­ pore. Et dicit quod propter eandem causam, scilicet quia causa terraemotus est exhalatio inclusa in terra, terraemotus fiunt frequentius in vere et autumno et in pluviosis et aestuo­ sis temporibus, quam in aliis. Et huius ratio est, quia illa tempora habent multam calidilatem et humiditatem coniunctam, et ideo multam proferunt exhalationem. Sed in aesta­ te et in hieme minus fluit de exhalatione: quia in hieme exhalatio cito extinguitur a ve­ hementi frigore, in aestate autem propter excellentiam calidi exterminatur et propellitur in oppositum; et ideo rarius in his tempori­ bus accidit terraemotus. Fit etiam in tempo­ ribus siccis temperate, quia in illis temporibus aër est maxime spumosus, et multam profe­ rens exhalationem siccam : hoc autem maxime causât terraemotum, quando magis exhalat de sicco quam de humido. In pluviosis autem temporibus fit, tum quia tunc maior exhi­ betur materia exhalationis et plus de ea gene­ ratur, tum quia, ex eo quod exhalatio quae est in superficie terrae, repellitur intus pro­ pter pluviam, ea quae prius erat intus, in concavitatibus terrae angustatur compressa in parvo loco, et angustata quaerit locum ma­ iorem, et pellit terram ut fluat exterius, et sic causal terraemotum. 232 [7]. Deinde cum dicit: Oportet enim intelligere etc., ostendit praedictam causam per quandam similitudinem in corporibus animalium, simul ostendens modum et virtu­ tem spiritus in movendo. Et dicit quod sic­ ut spiritus interceptus in corporibus nostris dupliciter movet corpus, scilicet per pulsum et tremorem, sic etiam existimandum est spi­ ritum, idest exhalationem, similiter facere in terra. Spiritus enim vitalis in corpore nostro est causa pulsuum, inquantum per ebullitio­ ~ 596 — 232-235 METEOROLOGICORUM nem vel respirationem propellitur ad exterius; et etiam est causa tremoris propter frequen­ tem pulsationem, eo quod frequenter repul­ sus repellit. Sic etiam similiter ipse spiritus inclusus in terra aliquando propellit terram ad alteram partem, et vehementer repulsus facit terram tremere, et causât terraemotum : sicut etiam in nobis post urinationem accidit fiequenter tremor quidam, propter hoc quod aër frigidus ingrediens interiora per vias uri­ nae, propellit spiritum intus, et propellitur ab eo, et sic propellentes se invicem fre­ quenter percutiunt membra, et faciunt ea tre­ mere. Eodem modo oportet intelligere de ex­ halatione, quae propulsa ad unam partem terrae repellitur ad aliam, et sic frequenter per­ cutiendo partes terrae, facit eam tremere et causât terraemotum. Aliquando autem spiri­ tus movetur non ad latus, sed sursum motu recto, quasi ebulliendo, et tunc pellit terram sursum, et causât terraemotum, qui aliquando subvertit domos et turres ingentes et civita­ tes, transportando terram in qua sunt a loco suo. Nec est incredibile quod dicitur de mo­ tu spiritus, quia virtus eius in movendo est maxima. Quod si volumus intelligere, opor­ tet considerare eam non solum ex his quae fiunt in aëre, ubi propter ipsius vehemen­ tiam frequenter evelluntur arbores et subver­ tuntur aedificia : hoc enim fit et de facili creditur propter ipsius magnitudinem; sed etiam oportet illam virtutem considerare in corporibus animalium, in quibus accidunt te­ tani et spasmi propter motum ipsius spiri­ tus: quia retractis spiritibus moventibus ner­ vos, retrahuntur nervi et exsiccantur, vel re­ plentur humore grosso humido. Sciendum est autem, quod spasmus est retractio nervorum simpliciter cum dolore vehementi : tetanus autem est contractio partium anteriorum vel posteriorum. Eodem modo oportet intellige­ re, comparando maiorem motum spiritus fa­ ctum in aëre ad ictum parvum in corpore animalis, quod spiritus inclusus in partibus terrae, facit multos vehementes motus et cau­ sât terraemotum. 233 [8]. Deinde cum dicit: Signa au­ tem horum etc., regreditur ad declarandam causam iam dictam per signa consequentia terraemotum. Et circa hoc duo facit: primo eam declarat per signa apparentia in terra; secundo per signa apparentia in alto, ibi: Adhuc fieri solem (8) etc. Prima iterum in duas, secundum duo signa quae ponit. Pri­ mo enim ponit primum signum, et dicit quod horum, scilicet quae dicta sunt, facta sunt signa manifesta ad sensum nostrum. Quorum primum est, quod terraemotus in quibusdam locis factus, non prius cessavit quam exhalatio et spiritus movens erumpe­ ret superius, et fieret ventus etesius, qui erumpendo ex terra propellit aërem superius, sicut ecnephias procedens ex nube propellit (8) n. io. APP. II, L. Π, 1. xiv ipsum inferius: quod est manifestum signum, quod spiritus intus inclusus est causa terrae­ motus. Et hoc dicit esse factum tempore suo circa Heracleam, civitatem quae est in re­ gione Ponti, et similiter circa Sacram insu­ lam quae dicitur Vulcani, et est una de in>sulis Aeoli, qui reputabatur ab antiquis il­ lius regionis deus ventorum. Et propter mul­ titudinem exhalationis in illis locis quando­ que terra incipit intumescere per modum collis, et sonos magnos causât. Et illa exha­ latio quandoque effluxit, et elevavit secum favillam et cinerem, ex eo quod tum a cali­ ditate loci tum a vehementi motu ignita es­ set, et Liparaeorum civitatem non longe existentem combussit et incineravit, et fere inutilem reddidit, et pervenit usque ad quas­ dam civitates Italicorum. Et illa etiam exha­ latio dicitur esse causa ignis generati in prae­ dicta insula Etnae. 234 [9]. Secundo ibi: Argumentum au­ tem est etc., ponit secundum signum sum­ ptum ex his quae accidunt circa terram. Et dicit quod aliud argumentum sive signum, quod exhalatio sicca fluat in terra, est quia, cum ventus auster est futurus flare in illa regione, tunc praesignificatur flatus eius per sonum, factum in illis insulis in parte illa in qua debet fieri exsufflatio eius. Et huius ratio est, quia mare a remotis propellitur ab austro ad illas insulas, et auster etiam re­ pellit exhalationem factam exterius et extra terram ad intra, saltem in illa parte in qua terra supergreditur mare : et illa exhalatio violenter ad interius repulsa percutit partes terrae, et facit quandoque sonum sine terraemotu. Et hoc propter duo : primo propter amplitudinem locorum ad intra, ad quae exhalatio repellitur, quae sunt capacissima : et ideo recipiunt in se exhalationem cum so­ no sine terraemotu; secundo propter pauci­ tatem spiritus seu aëris repulsi ad interius. Potest etiam assignari alia ratio huius, quia ventus auster, cum sit calidus ut superius probatum est, non totam exhalationem re­ pellit ad intra, sed sua caliditate partem disgregat et elevat sursum : et ideo propter pau­ citatem exhalationis repulsae ad intra fit so­ nus sine terraemotu. 235 [10]. Deinde cum dicit: Adhuc fieri solem etc., probat idem per signa ex his quae apparent superius. Et dividitur in tres partes, secundum quod tria sunt signa quae ponit. Circa primum autem signum dicit, quod signum quod motus exhalationis in terra sit principium terraemotus, est quia fre­ quenter contingit circa terraemotum solem fieri caliginosum et obscurum sine interposi­ tione nubis, et etiam ante terraemotus ma­ tutinos ut frequentius contingit fieri tran­ quillitatem et vehemens frigus. Et ratio pri­ mi est, quia illa exhalatio et spiritus qui suo motu rarefacit et disgregat aërem, incipit di­ scedere et progredi subtus terram, et ideo aër relinquitur humidus et grossus: et ex hoc ~ 597 — APP. Il, L. Il, 1. xiY METEOROLOGICORUM 235-237 est tenuis et parvus. Dicuntur autem rhegmisol qui per ipsum videtur, videtur obscurus sine nube. Et etiam quia ipse spiritus qui ■ nes, secundum Alexandrum, figurae aquae, idest undae in litoribus factae ab infusione propellitur ad terram, partim remanens in spirituum, idest a commotione ventorum, al­ aëre propinquo terrae propter frigiditatem lisae litoribus irregulariter, idest non semper terrae et aquae, frigescit et ingrossatur : et eodem modo. Et hoc idem quod facit ventus ideo oppositus visui nostro impedit nobis in mare, facit spiritus movens aërem circa claritatem solis. Fit autem tranquillitas et fri­ praedictam caliginem : quia quandoque, sci­ gus ex hoc, quia illa exhalatio sicca et calida licet quando est potens, facit distortas et commovet aërem, cum ut supra dictum est, inordinatas figuras, quandoque autem, cum illa sit materia ventorum, et etiam calefacit est debilis, facit parvas et subtiles. ipsum : sed quando ad intra propellitur, tunc per absentiam suam facit in aëre oppositum, 237 [12]. Tertio ibi: Propter eandem scilicet tranquillitatem et frigus: eadem enim causam etc., ponit tertium signum. Et dicit causa facit quandoque unum per se, et op­ quod propter eandem causam, scilicet pro­ positum per accidens. Accidit autem maxi­ pter impulsum exhalationis introrsum et in­ ma tranquillitas praesertim ante maiores terfrigidationem terrae in superficie, contingit raemotus, velut materia non sit divisa sub quandoque fieri terraemotum circa eclipses et supra, sed tota repulsa est intra. Ex quo lunae: quia quando lumen lunae adhuc non sequitur utrumque maius, scilicet maior tran­ deficit, licet propinqua sit interpositioni, tunc quillitas supra terram, et maior terraemotus per virtutem quam accipit a sole, adhuc ca­ intra. Sed quia posset aliquis dicere quan­ lefacit aërem, et manet in eo exhalatio sicca; tum ad frigus, quod venti videntur ad sen­ sed quando fit eclipsis, tunc luna propter de­ sum esse frigidi, et ideo non videtur quod fectum luminis non calefacit terram et aërem: per absentiam suam faciant frigus, sed ma­ frigefacto igitur aëre circa terram, propelli­ gis per praesentiam, ideo hoc removet et di- ; tur a frigido per antiperistasim exhalatio in cit, quod venti secundum propriam naturam ipsam terram, in qua fit terraemotus; et fiunt sunt calidi: quia ventus est multitudo exha­ terraemotus et circa eclipses. lationis siccae et calidae circa terram motae; Ad cuius evidentiam considerandum est, sed videntur frigidi, quia movent secum aë­ quod lumen solis secundum quod solis, est rem existentem plenum multo frigido vapo­ generativum caliditatis, sicut experientia do­ re. Sicut spiritus, idest flatus, exsufflatus ab cet: et propterea, quia luna a sole illumina­ ore in principio est calidus, licet non mul­ tur, lumen lunae secundum quod est a sole, tum appareat propter paucitatem, sed de est calefactivum; quamvis ab ipsa luna acci­ longe ab ore est frigidus, eadem causa qua piat virtutem movendi humida. Et ex hoc etiam venti sunt frigidi, scilicet quia propellit contingit quod, luna totaliter illuminata a aërem frigidum. Deficiente igitur in super­ sole, inferiora sunt calida: propter quod di­ ficie terrae tali virtute, scilicet calefactiva cit Aristoteles in libro de Animalibus, quod exhalationis, rationabile est circa terram fieri in plenilunio noctes sunt calidiores. Sed ipsa frigus propter fluxum vaporum aquae et ter­ deficiente frigefiunt aër et terra: sicut acci­ rae, et terraemotum tunc fieri: quia exhala­ dit in coniunctione et in eclipsi. Deficit au­ tio, quae est materia eius, repulsa est intra tem illuminatio lunae a sole per interposi­ terram. tionem umbrae terrae inter solem et lunam; 236 [11]. Secundo ibi: Idem autem cau­ licet enim umbra terrae non agat in lunam, sa etc., ponit secundum signum sumptum ex et ideo non sit per se causa infrigidationis his quae videntur in alto. Et dicit quod idem, terrae, tamen per accidens est eius causa : scilicet propulsio exhalationis in terra, sit quia accedente luna ad umbram terrae sol principium terraemotus, consuevit declarari incipit sibi fieri oppositus, et ipsa impediente ex hoc signo, quia antequam terraemotus in­ non illuminat lunam, et terra non illumina­ cipiat de nocte, tranquillitate existente de die tur a luna lumine participato a sole, neque aut parum post occasum solis, apparet quan­ etiam calefit ab ipsa. Et propter hoc, terra doque in aëre nubecula quaedam tenuis, por­ infrigidata, exhalatio concluditur in terra et recta et extensa in longum propter disposi­ causât terraemotum, et fit in aëre tranquil­ tionem materiae ad modum lineae rectae : litas. quod accidit propter translationem spiritus, Sed quia posset aliquis dicere quod inter­ idest exhalationis siccae, ad terram. Deficien­ dum sunt eclipses non existente tranquillitate aëris, quia quandoque fit ventus ante futuras te enim spiritu sicco et calido, vapor reli­ eclipses per sex horas (sicut quando futura ctus fit tenuis, non extensus per latus sed lon­ est eclipsis in medio noctis, tunc fit ventus gae figurae, propter defectum materiae. Cu­ ante in principio noctis, sed quando debet ius simile accidit circa litus maris : quia fieri in diluculo, tunc fit antecedenter ven­ quando ventus vehemens incidit mari et facit tus in medio noctis), respondet Philosophus ipsum vehementer fluctuare, tunc fiunt in liet dicit, quod illius in causa est, quia quan­ tore maris rhegmines et ventositates, vel un­ do luna appropinquat ad locum in quo fu­ dae distortae et grossae; sed quando mare est tura est eclipsis, tunc oaliditas quae causa­ tranquillum a ventis, tunc fiunt rhegmines tur a luna in superficie terrae, incipit marcesubtiles et rectae: quia tunc spiritus movens 237 METEOROLOG1CORUM scere el remitti, qua remissa, aër qui prius erat tranquillus propter excessum caloris, qui prohibebat motum exhalationis, incipit move­ ri per motum exhalationis: et tunc fit ven­ tus, tanto tardior quanto eclipsis fit tardior, ut dictum est. Fit itaque circa eclipsim lunae ventus et terraemotus : et huius ratio est, quia luna cuius est movere humida, praeser­ tim ea movet in suis revolutionibus, ut ex­ perientia docet in corporibus animalium, et ex hoc in illo tempore causai multam exha­ lationem, quae aut existit in aëre supra ter­ ram, et fiunt venti, aut includitur intra ca­ vernas terrae, et generatur terraemotus. Sed videtur Aristoteles contradicere his quae superius dicta sunt. Supra enim dixit quod praedictas eclipses et terraemotum con­ tingit fieri existente tranquillitate: hic autem APP. Il, L. 11,1. xiv dicit quod ante eclipses lunae contingit ven­ tos fieri. Hanc autem quaestionem Alexan­ der solvit duobus modis, ex quibus tamen completur una solutio perfecta. Primo, quia quod ante eclipses sint venti, hoc est propter remissionem caloris, qui prohibebat motum exhalationis, ex qua generantur venti : sed quod non sint, sicut prius dixerat, accidit propter infrigidationem aëris circa terram, ex qua repellitur exhalatio intra terram. Se­ cundo dicit quod haec duo dicta intelligi non debent secundum idem tempus : quia quod hic dicitur quod ante eclipses fiunt venti, intelligitur de tempore antecedente eclipsim per sex horas, sed quod prius di­ ctum est, intelligi debet de tempore propin­ quo terraemotui vel eclipsi. 599 — APP. II, L. II, 1. χγ METEOROLOGICORUM LECTIO XV. De accidentibus consequentibus terraemotum et differentiis eius. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 367b32 - 369a9) (Caput VIII) 247. Cum autem fortis factus fuerit ter­ raemotus, non mox, neque ad semel cessat agitans, sed quod primo qui­ dem usque ad circa quadraginta dies agitat, posterius autem et ad unum ct ad duos annos notat secundum ea­ dem loca. Causa autem magnitudinis quidem, multitudo spiritus et locorum figurae, per qualia utique fluxerit: qua quidem enim repulsus fuerit et non facile pertranseat, concutit ma­ xime, et intus retineri necessarium in resistentibus, velut aqua non po- i tens pertransire. Propter quod, sicut in corpore pulsus non repente cessant neque cito, sed per moram, marcefacta passione, et principium, a quo exhalatio facta fuit et ortus spiritus, palam quod non mox omnem expan­ dit materiam, ex qua fecit ventum, quem vocamus seismum. Quousque igitur consumantur reliquiae horum, necesse agitare, debilius autem et us­ que ad hoc donec utique minus ex­ halatum sit, quam ut possit movere manifeste. Facit autem et sonos qui sub terra fiunt spiritus, et eos quae ante terraemotum. Et sine terraemotibus iam alicubi facti sunt sub terra. 248. Sicut enim et percussus aër omnimo­ dos emittit sonos, sic et perçu tiens ipse: nihil enim differt: verberans enim simul et ipsum verberatur om­ ne. Praevenit autem sonus motum, quia subtiliorum partium est et quia magis per omne penetrat sonus spi­ ritu. Cum autem minor fuerit quam ut moveat terram propter subtilita­ tem, propter facile quidem penetrare non potest movere, quia autem of­ fendit ad solidas moles et concavas et omnimodas figuras, omnimodum emittit sonum; ut aliquando videatur, quod quidam dicunt prodigia vulgan­ tes, mugire terram. 249. Iam autem et aquae erumpunt factis terraemotibus, sed non propter hoc aqua causa motus, sed si fuerit ex superficie, aut de subtus vim infert spiritus, ille movens est, sicut flu­ ctuum venti, non fluctus ventorum. Quoniam et terram sic utique quis causet passionis: evertitur enim agi­ tata, quemadmodum aqua (effusio enim eversio quaedam est). Sed haec ambo quidem causa ut materia (pa­ tiuntur enim sed non agunt) spiritus autem ut principium. Ubi autem si­ mul cum terraemotu fluctus factus fuit, causa, quando contrarii facti sunt spiritus. Hoc autem fit, cum agitans terram spiritus latum ab alio spiritu mare repellere quidem omnino non possit, propellens autem et coarctans ad idem congregaverit multum: tunc enim necessarium, victo hoc spiritu, simul multum pulsum a contrario spi­ ritu erumpere et facere cataclysmum. Fuit autem factum hoc et circa Acha­ iam: extra quidem enim erat auster, ibi autem boreas; tranquillitate autem facta et fluente intro vento, factus fuit ct fluctus et terraemotus simul; et magis propter mare non dare perflationem impetum facienti sub terra spiritui, sed obsistere; vim enim in­ ferentia invicem, spiritus quidem ter­ raemotum fecit, hypostasis autem aquae cataclysmum. 250. Secundum partem quidam fiunt ter­ raemotus, et saepe ad modicum lo­ cum, venti autem non; secundum partem quidem, cum exhalationes, quae secundum locum ipsum et vici­ nitatem convenerint in unum, sicut ct siccitates fieri diximus et pluvias se­ cundum partem. Et terraemotus qui­ dem fiunt per hunc modum, venti autem non: hi quidem enim in terra principium habent ut ad unum om­ nes impetuentur, sol autem non si­ militer potest; pluviae autem suspen­ sae magis ut fluant, cum principium acceperint a solis latione, iam secun­ dum differentias locorum ad unum. — 6oo — 238-240 M ETEOROLOG1CORUM 251. Quando igitur fuerit multus spiritus, movet terram, ut autem tremor, ad latum; fit autem raro et secundum aliqua loca, velut pulsus, sursum et de subtus: propter quod minus agitat hoc modo: non enim facile sic mul­ tum convenire principium: ad longi­ tudinem enim multiplex eius quae a profundo exhalatio. Ubicumque au­ tem factus fuerit talis seismus, egre­ ditur multitudo lapidum sicut bullien­ tium in caldariis: hoc enim modo facto seismo. quae circa Sipylum eversa sunt, et campus vocatus Phle­ graeus, et quae circa Ligusticam re­ gionem. In insulis autem Ponticis mi­ nus fiunt terraemotus quam in his APP. II, L. II, 1. xv quae ad terram: multitudo enim ma­ ris infrigidat exhalationes, et prohi­ bet pondere suo, et vim infert; adhuc autem fluit et non agitatur, obtenta a spiritibus, et quia multum occupat locum, non in hac, sed ex hac exha­ lationes fiunt, ct has consequuntur quae ex terra. Quae autem prope terram, pars sunt terrae: intermedium enim propter parvitatem nullam ha­ bet virtutem. Ponticas autem non contingit moveri sine mari toto, a quo contentae existunt. De terraemotibus quidem igitur, et quae natura eorum, et propter quam causam fiunt, et de aliis accidentibus circa ipsos, dictum est fere de maximis. COMMENTARIUM 238 [IJ. Postquam Philosophus ostendit causam terraemotus, ct eam per multa signa declaravit, hic determinat de accidentibus consequentibus terraemotum. Primo ergo as­ signat causam quare terraemotus quandoque non cito cessat, sed durat per longum tem­ pus, et aliquando etiam interpolatione facta, post annum vel duos sentitur notabiliter ter­ raemotus debilior circa eadem loca. Et dicit quod, quando fortis fuerit factus terraemotus, tunc exhalatio movens terram non statim cessat, agitando scilicet ipsam semel vel ad parvum tempus, sed aliquando durat per quadraginta dies, et quandoque sentitur post duos annos, facta interpolatione sicut praedi­ ctum est. Causa autem huius est, quia intra cavernas terrae inclusa est magna multitudo exhalationis, et loca etiam in quibus recipitur illa exhalatio, sunt parva, et habent exitus strictos et latera solida, quae cum difficulta­ te franguntur: et ex hoc illa exhalatio non potest cito et in parvo tempore exire, sed diu durat. Necesse est enim intus retineri quod non potest faciliter exire: velut cum in ali­ quo loco fuerit magna multitudo aquae, et foramen per quod exit fuerit strictum, non cito exit, sed longo tempore durat exitus eius. Et hoc etiam declarat per simile in corpore nostro de motu spiritus febrilis, qui fit in no­ bis propter putrefactionem humorum, et cau­ sai magnos pulsus et frequentes, per quos ostenditur febris in corpore animalis. Sicut igitur spiritus febrilis non cito neque repen­ te cessat, sed durat per longum tempus, quo­ usque consumatur materia quae est princi­ pium talis passionis, sic etiam patet quod spi­ ritus intus inclusus, non expandit vel effundit immediate omnem materiam ex qua lit ventus et terraemotus, sed necesse est terram agi­ tari quousque consumptae fuerint reliquiae exhalationis. Sed tamen agitatur continue de­ bilius. quanto minus de materia remanserit i intus, quousque tam parum remaneat, quod non potest amplius movere terram. Non assignat autem Aristoteles causam in­ terpolationis terraemotus. Potest tamen ista esse causa, quia quandoque remanet exhala­ tio inclusa per longum tempus secundum mo­ dicam quantitatem, quae non potest movere terram : et propter hoc quiescit a terraemotu; sed postea per processum temporis augetur illa exhalatio, vel propter eandem constella­ tionem quae priorem adduxit, vel propter aliam causam : et ita fortificata exhalatio ite­ rum movet terram post annum aut post duos annos. 239 [2]. Secundo ibi: Sicut enim et per­ cussus etc., ostendit causam quare quando­ que fit sonus ante terraemotum, et aliquando etiam fit non futuro terraemotu. Et dicit quod eadem exhalatio quae facit terraemotum, fa­ cit etiam sonos, vel praecedentes terraemo­ tum, vel etiam sine terraemotu. Et declarat hoc per simile in aëre exteriori: quia sicut aër exterior percussus ad aliquod corpus so­ lidum et concavum, vel etiam percutiens tale corpus (quia nihil differt utrum aër sit percu­ tiens vel percussus, ex eo quod ad causan­ dum sonum necesse est percutiens et percus­ sum esse simul), causât diversos sonos secun­ dum diversam dispositionem percutientis et percussi, sic exhalatio exiens per diversos po­ ros terrae diversimode dispositos et figuratos, facit varios et diversos sonos, ita ut aliquanI do terra videatur mugire vel alios terribiles sonos emittere, sicut dixerunt hi qui prodigia divulgabant. Praevenit autem sonus motum, quia exhalatio aliqua quae est subtiliorum partium et magis penetrabilis, citius exit, et non potens causare terraemotum, facit di­ versos sonos; et citius etiam a nobis auditur, quia penetrabilior est sonus et magis sensiI bilis quoad nos, quam motus terrae causatus ab exhalatione. 1 240 [3]. Tertio ibi: lam autem et aquae — 6oi — APP. II, L. ΙΙ,Ι.ΧΥ Μ ETEOROLOG ICOR U Μ etc., assignat causam quare tempore terrae­ motus fiunt inundationes aquarum: et assi­ gnat circa hoc duas rationes. Primo enim di­ cit, quod in terraemotibus contingit aliquando effluxio aquarum; non tamen credendum est, quod aqua sit causa terraemotus, sicut po­ suit Democritus, sed huius ratio est, quia spi­ ritus vel exhalatio erumpens, inveniens aquam in superficie terrae, propellit eam vel per se vel per eversionem terrae: scilicet vel ponen­ do lapides et terram quae erat in fundo loci, supra aquam, qui descendentes cum impetu causant effusionem aquarum, ut patet ad sen­ sum, vel propellendo aquam inventam in su­ perficie terrae ab inferiori. Et hoc modo etiam venti sunt causa inundationis aquarum, sed non e contra; quia per eandem rationem posset aliquis dicere terram esse causam ter­ raemotus activam, quia ipsa agitata evertitur, sicut aqua agitata effluit et effunditur : effusio enim eversio quaedam est. Et ideo potius di­ cendum est, quod aqua et terra in tali mo­ tu se habent magis passive et ut materia quam ut agens, quia in hoc motu patiuntur sed ni­ hil agunt; exhalatio autem sive spiritus habet se in ratione moventis. Et hanc rationem in­ ducit contra Democritum. Secunda vero ratio est, quia aliquando flant supra terram et supra mare venti contrarii, quorum unus pugnando adinvicem succumbit alteri, et repellitur extra mare ad cavernas terrae, et in eis manet, et causât terraemotum. Cum igitur iste ventus non possit resistere vento contrario, et spiritus contrarius circum­ volando supra mare elevaverit multam aquam, et congregaverit eam in se, proiicit eam in litora ubi propulsus fuerat ventus contrarius, et fit cataclysmus, hoc est inundatio sive di­ luvium. Sicut factum fuit in Achaia, ubi extra mare flabat auster, intra vero erat boreas; cum autem facta esset tranquillitas, ex eo quod auster victus fuisset et cessasset et in­ gressus fuisset terram, tunc facta est inunda­ tio et terraemotus. Et tunc fit maior terrae­ motus et maior inundatio : quia mare non dat exitum spiritui vim facienti de subtus, sed resistit ei, et propter hoc maiori impetu spiritus agitat mare et terram, ille quidem qui propellitur in terram, faciendo terraemo­ tum, ille autem qui est hypostasis, idest sub­ sistens, et remanet supra mare, facit cataclys­ mum, idest diluvium. Videtur autem Aristoteles contradicere sibi ipsi: supra enim probatum est, quod venti contrarii non possunt simul flare, hic autem dicit quod inundatio aquarum accidit, quia venti contrarii simul flant et adinvicem pu­ gnant. Sed considerandum est, quod superius probatum est quod venti contrarii non pos­ sunt simul flare diu et per longum tempus, sed non inconveniens est quod simul flent per parvum tempus: in cuius signum supra induxit istam rationem, quia si simul flarent, unus superaret alium, et sic non possunt diu simul flare. Vel intelligendum est, quod supe­ 240-242 rius vocavit ventos contrarios tantum, qui op­ ponuntur omnino diametraliter, cuiusmodi sunt auster et septentrio, non autem auster et boreas. 241 [4]. Quarto ibi: Secundum partem etc., comparat terraemotum vento, ostendens quare terraemotus non fit simul per totam re­ gionem, ventus autem fit per totam regio­ nem. Et huius simile dicit esse in siccitatibus et pluviis, quae fiunt secundum partes regio­ nis, et non per totam regionem. Huius autem ratio est, quia exhalatio ex qua causatur ter­ raemotus, propellitur interius ad unum locum determinatum, ut supra dictum est : et ex consequenti terraemotus fit in uno loco, in quo sol non habet tantam virtutem, quod possit disgregare huiusmodi exhalationem im­ pediendo motum eius. Hoc autem non acci­ dit de vento, quia illa exhalatio superius exi­ stens per virtutem solis disgregatur et di­ spergitur per totam regionem: et ita venti non fiunt per partes sed secundum totam regio­ nem. Sed materia pluviae licet elevetur in al­ tum, tamen ibi per virtutem solis non disgre­ gatur, sed potius frigefacta per illud frigus congregatur in uno loco : et ex hoc pluvia fit secundum partes sicut etiam terraemotus, non autem venti, licet ex eadem materia ge­ nerentur cum terraemotu. 242 [5]. Quinto ibi: Quando igitur fuerit etc., determinat ultimo de differentiis terraemotuum, simul ostendens quare in insulis re­ motis a terra minus fiat terraemotus quam in propinquis. Primo igitur tangit id quod su­ pra dictum est, quod scilicet exhalatio dupli­ citer movet terram, aliquando scilicet per modum tremoris, aliquando autem per mo­ dum pulsus; quia quando exhalatio move­ tur in terra secundum latitudinem terrae, et percutitur ad alterum latus, tunc facit mul­ tas percussiones, et facit tremere terram; sed quando exhalatio movet terram sursum, tunc fit terraemotus per modum pulsus. Et hoc fit raro, quia difficile est tantam exhalationem convenire in profundo ut possit terram profi­ cere sursum. Sed quando hoc fit, propellitur sursum multitudo lapidum : sicut accidit in caldariis quae bulliunt, in quibus gravia supe­ rius propelluntur. Et hoc etiam potest esse causa inundationis aquarum, sicut supra di­ ctum est. Et tales terraemotus sunt difficiles et periculosi, quia eos concomitatur subver­ sio terrae et ruina locorum, sicut accidit in terraemotu qui factus est circa Sipylum ci­ vitatem, in campo qui dicitur Phlegraeus, et circa Ligusticam regionem. Assignat autem causam quare in insulis re­ motis a terra minus fit terraemotus quam in propinquis, dicens quod in insulis Ponticis, quae sunt multum remotae a terra, rarius ac­ cidit terraemotus quam in propinquis, pro­ pter quatuor causas. Prima est, quia multitu­ do aquae maris sua frigiditate infrigidat exha­ lationem propinquam in insulis existentem, et ex consequenti facit eam immobilem, quia 602 — 242 METEOROLOGICORUM APP. 11, L. II, 1. xv principium movendi est calor, qui per infri­ , ferri ad insulas remotas, quia mare interiagidationem aufertur. — Secunda vero ratio ' cens sua frigiditate condensaret ipsam : et ex est, quia mare circumdans humefaciendo in­ hoc minus fit ibi terraemotus. Sed in insulis sulas facit eas graviores et ponderosiores, et propinquis terrae magis generatur exhalatio, sic non ita de facili moveri possunt; ad sen­ et frequentius agitantur, quia propter propin­ sum autem patet, quod terra humefacta gra­ quitatem sunt quasi quaedam pars terrae. Et vior est quam sicca, et ex hoc est magis im­ licet inter eas et terram sit intermedium pau­ mobilis. — Tertia est, quia quod movetur cum mare, tamen propter parvitatem distan­ uno motu, necesse est tunc quiescere ab omni tiae non habet tantam virtutem, quod possit alio motu eiusdem speciei, sive ex eodem impedire motum exhalationis. Sed insulae principio immediate causato; mare autem cir­ Ponticae quae sunt remotae a terra, non pos­ cumfluens fertur propter multitudinem venti sunt moveri nisi moveatur simul totum ma­ huc et illuc, et ex consequenti non potest re, quod est nimis difficile. moveri motu terrae, et fit immobilis alio mo­ Deinde récapitulât ea quae superius dicta tu : mari autem facto immobili, immobilitansunt, et dicit quod iam dictum est de terraetur et insulae ipsae. — Quarta vero est, quia motibus, quae sit natura ipsorum, et propter circa illas insulas mare occupat multa loca, quam causam fiunt, et quomodo, et de acci­ exhalatio autem ex qua generatur terraemo­ dentibus maximis et manifestioribus circa tus, quae est exhalatio sicca, generatur in ter­ ipsos de quibus sufficienter dictum est supra. ra, et propter nimiam distantiam non potest 603 — API’. H, L· Π,Ι.ΧΥΙ METEOROLOGICORU Μ 243-244 LECTIO XVI. Quomodo generentur tonitruum et coruscatio. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 369al0‘- bll) Caput IX .252., De coruscatione autem et tonitruo, adhuc autem de typhone et incensio­ ne et fulminibus dicamus; etenim ho­ rum idem principium existimare opor­ tet omnium. 253. Exhalatione enim duplici existente, ut diximus, hac quidem humida, hac autem sicca, et concretione habente ambo haec potentia et constare fa­ ciente in nubem, sicut dictum est prius. Adhuc autem spissiori consi­ stentia nubium facta ad ultimam summitatem: qua enim deficit calidum disgregans in superiorem locum, hac spissiorem et frigidiorem necesse est consistentiam esse. Propter quod ct fulmina et ecnephiae et omnia talia feruntur deorsum, quamvis nato sur­ sum calido ferri omni. Sed ad con­ trarium inspissationis necessarium fieri extrusionem, velut pyrenes ex digitis exsilientes: etenim haec pondus ha­ bentia feruntur saepe sursum. 254. Segregata quidem igitur caliditas in superiorem dispergitur locum: quae­ cumque autem intercluditur sicca ex­ halatio in transmutatione infrigidati aëris, haec convenientibus nubibus segregatur, vi autem lata et offendens ad continentes nubes facit percussu­ ram, cuius sonus vocatur tonitruum. Fit autem percussura eodem modo, ut comparetur maiori minor passio, ei qui in flamma fit sono, quod vo­ cant hi quidem Vulcanum ridere, hi autem Vestam, hi autem commina­ tionem horum. Fit autem quando ex­ halatio in flammam conversa feratur, ruptis et siccatis lignis: sic enim et in nubibus facta spiritus segregatio ad spissitudinem nubium incidens fa­ cit tonitruum. Omnimodi autem soni propter irregularitatem fiunt nubium, et propter intermedios ventres, qua continuitas deficit spissitudinis. Toni­ truum quidem igitur hoc est, et fit propter hanc causam. 255. Spiritus autem extrusus secundum multa quidem ignitur subtili et debili ignitione, et hoc est quod vocamus coruscationem, qua utique velut exci­ dens spiritus coloratus appareat. 256. Fit autem post percussuram et po­ sterius tonitruo, sed videtur prius, quia visus anticipat auditum. Patet autem in ductu triremium: iam enim referentibus iterum remos, primus pertingit sonus remi percussionis. COMMENTARIUM 243 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de his quae generantur ex exhalatione sicca circa terram et in terra, sicut de ventis et terraemotu, hic determinat de his quae ge­ nerantur ex eadem in nube. Et circa hoc duo facit : primo praemittit intentionem suam, et dicit quod determinato de vento et terrae­ motu restat consequenter dicendum de coru­ scatione et tonitruo, et de typhone, idest de vento circulari expulso ex nube, et de incen­ sionibus et fulminibus, et simul de omnibus, quia omnium est idem principium, scilicet ex­ halatio sicca, et omnia etiam sunt substantia­ liter exhalatio, quae differt secundum motus et passiones diversas. 244 [2]. Deinde cum dicit: Exhalatio­ ne enim etc., prosequitur intentum suum. Et circa hoc duo facit: primo praemittit quae­ dam necessaria ad propositum; secundo de­ terminat de coruscatione et tonitruo secundum opinionem propriam, ibi : Segregata quidem igitur (') etc. Circa primum praemittit tria. (1) n. 3. 604 --- 244-247 METEOROLOG1CORUM APP. II, L. II, 1. xvi subtiliatum quaerit maiorem locum et petit Primum est, quod sicut saepe dictum est prius, cum aqua et terra calefactae fuerint '1 exitum, et sic percutiendo lignum vel corti­ cem per violentiam, causât diversum sonum virtute solis, elevatur duplex exhalatio, una secundum diversam dispositionem materiae et quidem humida, quae est principium pluviae, exhalationis moventis; de quo sono dicunt nivis et grandinis, et similium, alia autem vulgares, fabulas et prodigia sectantes, quod sicca, quae est principium propositorum sicut esi risus Vulcani, quem dicebant esse deum videbitur, et etiam quorundam prius determi­ ignis: alii autem dicunt quod est risus Ve­ natorum. Et ambae illae exhalationes simul ele­ stae, quae secundum eos est dea ignis; ali­ vantur, quia nec humida nec sicca sola sine quando etiam, cum scilicet sonus est magnus alia ascendit, sicut supra declaratum est. — et subitus, dicunt quod est comminatio Secundum est, quod aggregatum ex istis dua­ utriusque ad circumstantes. Huic etiam simi­ bus exhalationibus si sit humidum a praedole apparet in castanea non scissa, et posita minio, tunc propter frigiditatem convertitur ad ignem: cum enim exhalatio per calorem in nubem, sicut dictum est in praecedenti­ subtiliata exitum quaerit, tunc frangit casta­ bus. — Tertium est, quod nubes est densior neam cum magno sono. Et eodem modo ex­ in parte superiori quam in inferiori; et huius halatio subtiliata quaerens exitum ex nube, et ratio est, quia necesse est nubem esse frigi­ percutiens cum violentia latera nubis haben­ diorem, et ex consequenti densiorem, in ea tia spissitudinem, et frangens ea, facit sonum parte ubi deficit caliditas disgregans nubem; quem vocamus tonitruum. Causa autem di­ in parte autem superiori magis deficit calidi­ versitatis sonorum est ex diversitate percus­ tas, quia pars superior mediae regionis magis sionum et ex diversitate et irregularitate par­ distat a puncto reflexionis: igitur ibi nubes tium nubis, quarum quaedam sunt frigidiores est spissior. Sed in parte inferiori nubes est et spissiores, propter quod fortius repercu­ rarior, quia est minus frigida, et propterea, tiuntur et sonant, aliae vero sunt minus spis­ quia est minus densa, fulmina, ccnephiae et sae, et ex hoc remissius sonant. Tonitruum omnia huiusmodi quae fiunt ex sicca exha­ igitur est sonus factus propter causam dictam, latione, propulsa a frigido moventur inferius, scilicet propter collisionem violentam exhala­ quamvis exhalatio sicca sit nata moveri sur­ tionis siccae ad latera nubis a frigido propel­ sum propter naturam caliditatis. Sicut in si­ lente. mili accidit, quia nuclei et parvi lapilli, dum comprimuntur inter digitos ex una parte, 246 [4]. Deinde cum dicit: Spiritus autem exeunt ex alia quae est minus compressa et extrusus etc., ostendit causam coruscationis. densa. Et dicit quod eadem exhalatio sicca quae ex collisione sua causât tonitruum, extrusa et 245 [3], Deinde cum dicit: Segregata qui­ propulsata inferius secundum multas partes, dem igitur etc., inquirit causas et principia ignitur debiliter in partibus subtilioribus et aliquorum propositorum, scilicet tonitrui et coloratur: sicut etiam apparet in corpore coruscationis, quae sunt nobis magis mani­ ignibili violenter ac fortiter moto, quod pro­ festa; sed in principio tertii libri reddit cau­ pter motum ignitur. Et hoc dicimus corusca­ sam aliorum minus manifestorum. Circa hoc tionem extrusam a nube, et coloratam sive autem tria facit : primo ostendit causam et ignitam a calido igniente. modum generationis tonitrui; secundo mani­ festat causam coruscationis, ibi : Spiritus au­ 247 [5]. Deinde cum dicit: Fit autem tem extrusus (2) etc.; tertio comparat illa duo post percussuram etc., comparat ista duo quan­ simul, ibi : Fit autem post percussuram (3) tum ad tempus apparitionis et generationis. etc. Et dicit quod coruscatio secundum naturam Dicit ergo primo quod exhalatio calida et posterius generatur quam tonitruum : quia sicca, elevata cum vapore humido iuxta pri­ j tonitruum causatur ex violenta percussione mum suppositum, quantum ad partes subti­ ad latera nubis, coruscatio autem est ignitio les dispergitur in aëre supra locum frigidum exhalationis extrusae a nube: extrusio autem per virtutem calidi, sed alia pars quae est et ignitio sunt posteriores percussura. Sed grossior, quae propter grossitiem non eleva­ quod coruscatio prius videatur quam audia­ tur in altum, includitur in partibus aëris fri­ tur tonitruum ideo est, quia visus in appre­ gidi coagulantis nubem, et in nube, segre­ hendendo anticipat auditum : quia auditus in­ gata tamen a frigiditate partium nubis. Et diget tempore ut sonus cum motu locali ve­ illa exhalatio sic in nube inclusa, propter fri­ niat ad ipsum, sed perfectio visus a visibili non giditatem nubis exitum petit, et movetur huc est in tempore, sed in indivisibili. Et ex hoc et illuc, et facit magnam percussionem fran­ sensus visus perfectior est auditu, ut patet in gendo latera nubis. Et ex tali percussione et I Metaphys., quia citius et immaterialius im­ fractione causatur sonus, qui vocatur toni­ mutatur ab obiecto. Et hoc manifestat Aristo­ truum. Et hoc declarat per simile: quia fu­ teles in motu triremium, idest navium quae mus existens intra lignum viride, aliquando habent tres ordines remorum : quia quando resolvitur et subtiliatur a calido ignis, et sic remigantes elevant remos a prima percussio­ ne, prius videtur elevatio remorum quam au­ diatur sonus ex percussione praecedenti. Pa­ (2) n. sq. (3) n. 5. tet etiam quod in ripa Sequanae, ab existen- — 605 — API’. II, L. Il, 1. xvi M ETEOROLOG ICOR UM tibus de longe prius videtur elevatio percussorii lotri, cum purgant pannos, quam au­ diatur sonus. Et qui intuentur de longe lapidicidas, vel incidentes ligna, prius vident ele­ vationem securis vel mallei, immo prius vi­ 247 dent secundam percussuram, quam audiant sonum primae. Sic etiam licet tonitruum et percussura prius generetur quam coruscatio, tamen prius apparet coruscatio, quia visus praevenit auditum. — 606 — M ETEOROLOG1CORU Μ APP. Il, L. II, 1. xvii LECTIO XVII. Opiniones aliorum de coruscatione et tonitruo refutantur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 369b 1I - 370a33) (Caput IX) 257. Quamvis quidam dicant quod in nubibus fiat ignis, hunc autem Em­ pedocles quidem ait interceptum esse de solis radiis, Anaxagoras autem de eo qui desuper aethere, quod etiam ille vocat ignem delatum a desuper deorsum. Micationcm quidem igitur huius ignis esse coruscationem, so­ num autem intus extincti et sixim tonitruum, tanquam sicut videtur fa­ ctum, sic et prius coruscatio fit toni­ truo. Irrationabilis quidem et ignis interceptio, utroque modo quidem, magis autem detractio eius qui desu­ per aetheris. Quare enim feratur de­ orsum natum sursum, oportet dici causam, et propter quid aliquando hoc fit circa caelum quando nubilo­ sum fuerit tantum, sed non continue sic: serenitate autem existente non fit: hoc enim omnino videtur dictum esse festine. Similiter autem et dicere eam, quae a radiis, interceptam caliditatem in nubibus esse horum causam, non probabile: etenim iste sermo irratio­ nabiliter dictus est valde. Segregatam enim necessarium esse causam sem­ per et determinatam, et quae tonitrui, et quae coruscationis, et aliorum ta­ lium, et sic fieri. Hoc autem differt plurimum; simile enim utique, et si quis putet aquam et nivem et gran­ dinem inexistentem prius, posterius segregari et non fieri, velut hypotheo faciente semper concretione, unum­ quodque ipsorum: eodem enim modo et illa concretiones, et haec disgregationes existimandum esse, quare si al­ tera horum non fiunt, sed sunt, de ambobus eadem congruet ratio. Inter­ ceptionemque aliquid utique magis al­ terum dicet quis quam quemadmodum in spissioribus? Etenim aqua a sole et ab igne fit calida; sed tamen cum iterum constet et infrigidetur aqua coagulata, nulla accidit fieri talem ex- | j | j j I | candentiam, qualem illi dicunt. Quam­ vis oportebat secundum rationem ma­ gnitudinis fervorem facere spiritum intus factum ab igne, quem non pos­ sibile inexistere prius: neque illi so­ num fervorem faciunt, sed sixim. Est autem sixis parva bullitio; qua enim quod extinguitur incidens obtinuerit hac bulliens facit sonum. 258. Sunt autem quidam qui coruscatio­ nem, sicut et Clidemus, non esse aiunt, sed videri, assimilantes tanquam passio sit similis et quando mare quis virga percusserit: videtur enim aqua effulgens nocte: sic et in nube, raptim moto humido, apparentiam fulgoris esse coruscationem. Isti quidem igitur nondum consueti erant his, quae de refractione, opinionibus, quod qui­ dem videtur causa talis passionis esse. Videtur enim aqua fulgere percussa, refracto ab ipsa visu ad aliquod fulgidorum; propter quod et fit hoc magis nocte: die enim non videtur, quia amplius lumen existens, quod diei exterminat. Quae quidem igitur dicuntur ab aliis et de tonitruo et de coruscatione, haec sunt; his qui­ dem, quia refractio coruscatio, his autem quia ignis quidem perlustratio coruscatio, tonitruum autem extinctio; non intus facto secundum unamquam­ que passionem igne, sed inexistente. Nos autem dicimus eandem esse natu­ ram super terram quidem ventum, in terra autem terraemotum, in nubibus autem tonitruum: omnia enim esse haec secundum substantiam idem, ex­ halationem siccam, quae fluens qui­ dem qualiter ventus est, sic autem fa­ cit terraemotus, in nubibus autem disgregata, convenientibus et congregatibus ipsis in aquam, tonitrua et coruscationes et cum his alia naturae eiusdem his existentia. Et de tonitruo quidem et coruscatione dictum est. APP. II, L- Π,Ι.χνίι METEOROLOGICORUM 248-249 COMMENTARIUM 248 [1J. Postquam Philosophus determi­ tem verum sit, quod spiritus, idest calida navit de coruscatione et tonitruo secundum exhalatio, facta ab igne in aqua, faciat ali­ opinionem propriam, hic ostendit opiniones quem fervorem, idest sonum consequentem aliorum suae opinioni contrarias, et impro­ ebullitionem, non tamen facit sixim, idest bat eas. Circa hoc autem duo facit, secun­ stridorem causatum ab extinctione ignis. Illi dum quod duae sunt opiniones quas ponit. autem non dicunt quod ille ignis faciat fer­ Primo ergo dicit quod quidam, scilicet Em­ vorem vel ebullitionem, sed sixim, idest stri­ pedocles et Anaxagoras, ponunt in nubibus dorem. Est autem differentia inter ebullitio­ esse aliquem ignem, qui sit causa corusca­ nem et sixim, quia ebullitio causatur in fri­ tionis et tonitrui. Sed illum ignem dicebat gido humido a calido evaporante et resolven­ Empedocles esse interceptum a radiis solari­ te spiritum, sed sixis causatur a frigido cali­ bus descendentibus deorsum, quos existima­ dum extinguente, vel est sonus consequens bat esse corpora; sed Anaxagoras dixit illum ipsum; quamvis et sixis videatur esse quae­ ignem esse aliquam partem aetheris, idest dam parva ebullitio : quia in qua parte inci­ ignis, extrusam a superioribus: quia opinaba­ derit ignis qui extinguitur, illam partem par­ tur superiora esse de natura ignis. Et utrique vo tempore ebullire facit, et causât sonum. dixerunt micationem, idest illustrationem, i— Est autem hoc quod dicitur de extinctio­ psius ignis esse coruscationem; sed sonum et ne ignis in nube, manifeste contra experien­ sixim, idest stridorem illius ignis extincti, sictiam sensus. Si enim ille ignis extingueretur cut apparet in titione extincto in aqua, vo­ in nube, et ex hoc causaret tonitru, corusca­ cant tonitruum. Quantum autem ad compa- i tio non appareret nobis tam manifeste ignita, rationem eorum, dicunt quod ambo generansed cxtincta: sicut titio extinctus in aqua et tur secundum illum ordinem quo apparent. extractus non videtur incensus. Sed opinio utriusque videtur irrationabilis; 249 [2]. Secundo ibi: Sunt autem qui­ magis tamen irrationabilis est opinio Anaxadam etc., ponit secundam opinionem, et re­ gorae, qui dixit ignem esse interceptum per probat eam. Dicit ergo quod quidam fue­ detractionem ab aethere superiori, propter runt, qui dixerunt coruscationem non esse duas rationes. Prima est, quia de natura ignis aliquod reale, sed phantasiam et apparen­ est ascendere et non descendere, ideo irra­ tiam quandam; sicut dixit Clidemus, qui pro­ tionabile est dicere illum ignem descendere a babat hoc per simile de illo, qui de nocte sua sphaera: aut saltem debebat reddere cau­ percutit supra mare: tunc enim apparet in sam quare descendat, cum natus sit ascen­ mari ex aqua elevata quidam fulgor sicut in dere. Secunda ratio est, quia si ignis descen­ igne. Et ita similiter etiam dicebant, quod in dit per impossibile, non est maior ratio qua­ nube velociter mota a vento vel aliquo huius­ modi, apparet quidam fulgor, quem dixerunt re descendat uno tempore quam alio, et sic non magis descenderet tempore nubis quam esse coruscationem; ex percussione autem nu­ serenitate existente. bis dixerunt causari tonitruum. Hanc autem Similiter etiam non est probabilis opinio opinionem reprobat Philosophus, et dicit quod antiqui dixerunt hoc, quia nondum Empedoclis propter duas rationes. Prima, quia secundum opinionem Empedoclis eodem erant bene assueti scientiae de refractionibus modo deberet fieri tonitruum in qualibet par­ radiorum, quae videtur esse causa immuta­ te nubis, vel semper oporteret reponere in tionis apparentis in aqua percussa. Cum enim percutitur aqua et aliqualiter elevatur aliqua nube aliquod determinatum per se existens in actu, puta ignem in actu, qui sit causa pars eius, visus ab ipsa refrangitur ad ali­ illorum, et a quo separentur. Sed hoc mul­ quod corpus fulgidum. In puncto autem re­ lum differt a veritate: quia oporteret idem flexionis apparet color, mixtus ex colore cor­ dicere de nive, aqua et grandine et similibus, poris fulgentis et aquae a qua fit refractio : cum ista etiam generentur in superioribus, et ideo magis apparet de nocte quam de die, sicut tonitruum et coruscatio; et sic, si om­ quia lumen solis ratione magnitudinis obum­ nia ista essent prius in actu in superioribus, brat illam apparitionem. Sed ista causa non non generarentur ibi, sed quasi in quadam potest esse in apparitione coruscationis. apotheca conservarentur, et tempore quo de­ Deinde recolligit ea quae dicta sunt de coruscatione et tonitruo, tam secundum opi­ scendunt segregarentur ab aliis: quod est nionem aliorum quam propriam : et omnia derisibile. Secunda ratio est, quia si nubes inspissata interciperet ignem, eadem ratione sunt clara in littera. Deinde addit quod om­ aqua calefacta a sole vel ab igne, quando nia ista, scilicet ventus, terraemotus, toni­ postea infrigidatur pateretur idem, intercipe­ truum et coruscatio, sunt idem secundum substantiam, quia omnia sunt exhalatio sic­ ret ignem, et haberet eosdem effectus : quia ubi est una causa, ibi est unus et idem effe­ ca : quae quidem lateraliter mota et fluens ctus; quod tamen non apparet. Quamvis au­ I circa terram, est ventus, sed propulsa infra — 6o8 — 249 M ETEÔROLOG ICOR U Μ terram et ibi angustiam passa, est terraemo­ tus, in nubibus autem subtiliata, et propulsa a frigido quando nubes congregantur in aquam, facit tonitruum, coruscationem, et ce­ tera quae sunt eiusdem generis. Sicut enim omnia quae generantur ex vapore humido per coagulationem a frigido, sunt idem se­ cundum speciem, differentia secundum magis et minus et secundum diversas passiones vel diversos modos patiendi, sic etiam omnia quae generantur ex sicca exhalatione a cali­ do inflammante vel frigido propellente, sunt idem secundum speciem, sed differunt secun­ dum quod diversimode patiuntur a calido secundum plus et minus, et secundum diver­ sam repulsionem a frigido. — Consideran­ APP. II, L. Il, l.xvii dum tamen est, quod terraemotus, tonitruum, coruscatio et alia huiusmodi, dupliciter con­ siderari possunt. Primo formaliter, scilicet inquantum terraemotus est formaliter qui­ dam motus, tonitruum est sonus factus ab exhalatione, unde et nomen sumpsit, coru­ scatio vero est illuminatio facta ab exhalalione incensa, etc. : et sic manifestum est quod sunt diversarum specierum. Alio modo considerantur fundamentaliter, quantum sci­ licet ad fundamentum essentiale ex quo talia immediate generantur: et hoc modo sunt idem secundum speciem, quia omnia imme­ diate fiunt ex exhalatione sicca, licet diver­ simode et secundum diversos modos gene­ randi, sicut superius dictum est. — 609 METEOROLOGICORUM LIBER ΠΙ. LECTIO I. De ecnephia et typhone. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 370b3 - 371al5) Caput I 255. De residuis autem dicamus operibus segregationis huius, praeinducto iam modo dicentes. 256. Spiritus enim hic segregatus, per mo­ dica quidem et sparsim diffusus et saepe factus et perflans et subtilio­ rum partius existens, tonitrua facit et coruscationes; si autem multus fuerit et spissior, minus autem subtilis se­ gregetur, ecnephias fit ventus; propter quod et violentus: celeritas enim se­ gregationis facit validitatem. 257. Quando quidem igitur assequatur multa et continua segregatio, eodem fit modo quemadmodum cum iterum in contrarium moveatur: tunc enim fit pluvia et aquae multitudo. Existunt quidem igitur ambo haec potentia se­ cundum materiam. Cum autem princi­ pium factum fuerit potentiae cuius­ cumque, consequitur concretum ex materia; cuiuscumque autem fuerit multitudo inexistens amplior, amplius; et fit haec quidem imber, haec au­ tem alterius exhalationis ecnephias. 258. Quando autem segregatus spiritus qui in nube alteri contrapercusserit, sit ut quando ex amplo in augustum vi fe­ ratur ventus in portis, aut viis: accidit enim saepe in talibus, repulsa prima parte fluentis corporis propter non succedere, aut propter arctitudinem, aut propter repercutere, circulum et revolutionem fieri spiritus; hic quidem enim in anterius prohibet procedere, hic autem posterius impellit, quare compellitur in latus, qua non prohi­ betur fieri, et sic semper habitum, do­ nec utique unum fiat, hic autem est 41 — 6n De Caelo et Mundo. 259. 260. 261. 262. circulus: cuius enim una latio figurae, hoc necesse est circulum esse. Super terram igitur propter hoc fiunt revo­ lutiones, et in nubibus similiter se­ cundum principium. Veruntamen quia, sicut quando ecne­ phias factus fuerit, semper nubes se­ gregatur et fit continuus ventus, sic hic semper continuum assequitur nu­ bis. Propter spissitudinem autem non potens segregari spiritus ex nube, ver­ titur quidem circulo quod primum, propter dictam causam. Deorsum autem fertur quia nubes semper inspissatur, qua excidit cali­ dum. Vocatur autem, si incolorata fuerit, haec passio typhon, ventus exi­ stens, velut ecnephias indigestus. Borealibus autem non fit typhon, ne­ que nivosis habentibus ecnephias, propterea quod omnia haec spiritus sunt, spiritus autem sicca et calida est ex­ halatio. Gelu igitur et frigus propter obtinere extinguit mox factum adhuc principium; quod autem obtinet, pa­ lam: neque enim utique esset nivositas neque borealia humida: hoc enim accidit esse obtinente frigiditate. Fit quidem igitur typhon, quando ecnephias factus non possit segregari a nube; est autem propter repulsio­ nem gyrationis, cum ad terram delata fuerit i evolutio simul deducens nu­ bem, non potens absolvi. Qua autem secundum directum efflat, hac spiritu movet, et circulari motu vertit et sur­ sum fert, cuicumque inciderit vim inferens. APP. II, L. Ill, 1.1 METE0R0L0G1C0RUM 250-253 COMMENTARIUM 250 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de tonitruo et coruscatione in fine prae­ cedentis libri, in principio huius tertii inten­ dit consequenter determinare de aliis, quae generantur ex eadem exhalatione sicca extru­ sa ex nubibus, puta de ecnephia, typhone et huiusmodi. Et dividitur in partes duas. In prima praemittit intentionem suam, et dicit, quod postquam determinatum est de toni­ truo et coruscatione, quae sunt principales passiones in aëre generatae ex materia ven­ torum, dicendum est consequenter de resi­ duis effectibus sive passionibus, quae sunt minus principales, scilicet de ecnephia, ty­ phone, incensione et fulmine, secundum mo­ dum prius inductum, scilicet accipiendo pro principio quod duplex sit exhalatio ex terra, una humida et alia sicca, et ostendendo quo­ modo et unde sit in ipsis principium motus et generationis. 251 [2]. Secundo ibi: Spiritus enim hic etc., prosequitur intentum. Et dividitur in quatuor partes, secundum quod quatuor sunt passiones de quibus determinat: primo enim determinat de ecnephia; secundo de typhone, ibi : Quando autem segregatus (’) etc.; tertio de incensione, ibi: Cum autem detractus igniatur (12) etc., quarto determinat de ful­ mine, ibi : Si autem in ipsa nube (3) etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid sit principium generationis ecnephiae; secundo ostendit causam continuitatis et ma­ gnitudinis eius, ibi: Quando quidem igitur (4) etc. Dicit ergo primo quod spiritus iste qui exhalatio sicca vocatur, habens partes subti­ liores, fluens ex ipsa nube per interpolatio­ nem, et dispersus in multa loca, est princi­ pium tonitrui et coruscationis, sicut prius di­ ctum est. Sed si eadem exhalatio spissior fue­ rit et minus subtilis, et segregetur ex nube multa simul absque interpolatione, et feratur deorsum velociter, tunc fit ecnephias, qui est spiritus fluens ex nube secundum rectum deorsum velociter, propter velocem segrega­ tionem quae fit a magnitudine frigidi. Pro­ pter quod ecnephias est ventus violentus: quia velocitas segregationis facit motum ve­ locem, velox autem motus non est sine vio­ lentia; segregatur autem celeriter propter for­ titudinem frigidi segregantis. 252 [3]. Deinde cum dicit: Quando qui­ dem igitur etc., ostendit causam multitudinis et continuitatis ecnephiae. Et dicit quod, quando exhalatio sicca, grossa et compacta, segregatur ex nube et est multa, ita quod (1) (2) (3) (4) n. 4. Lect. sq. n. 1. ibid. n. 2. n. sq. longo tempore una pars sequatur aliam, tunc spiritus ecnephiae fit magnus et continuus, propter multitudinem materiae continuae exeuntis : sicut et contraria exhalatio, scilicet humida, cum movetur, et incipiunt segregari partes et cadere pluvia, si sit multa, una pars continue cadit post aliam, et fiunt magni et continui imbres. Quod autem rationabilis sit similitudo inter istas duas contrarias exhala­ tiones, declarat per hoc quod utrumque ho­ rum est in potentia in eadem nube; quia unumquodque est in potentia in materia ex qua fit : ecnephias autem fit ex exhalatione sicca inclusa in nube, et pluvia generatur ex vapore ipsius nubis. Et similiter utrumque fit ab eodem principio activo, scilicet a vehe­ menti frigiditate: eadem enim frigiditas loci et nubis concernit vaporem in aquam, et ex­ pellit violenter contrariam exhalationem ca­ lidam ex nube. Propter quod etiam multoties, cum tale principium fuerit applicatum nubi in qua utrumque est in potentia, generatur utrumque simul; et si in nube fuerit maior multitudo exhalationis siccae, fit maior ven­ tus quam pluvia; si vero e converso plus fue­ rit de vapore humido, generatur maior plu­ via: simul tamen fiunt ecnephiae. 253 [4], Deinde cum dicit: Quando au­ tem segregatus etc., determinat de typhone. Er circa hoc duo facit: primo determinat de ipso typhone; secundo de effectu eius, ibi: Fit quidem igitur (5) etc. Prima iterum in tres : primo enim determinat de principio ge­ nerationis eius; secundo de motu ipsius, ibi : Deorsum autem fertur (6) etc.; tertio de tem­ pore et loco generationis eius, ibi : Borealibus autem non (7) etc. Circa primum duo fa­ cit : primo facit quod dictum est; secundo comparat typhonem ad ecnephiam quantum ad generationem eorum, ibi: Feruntamen quia sicut (H) etc. Dicit ergo primo quod, quando spiritus in­ clusus in nube segregatur et expellitur a fri­ giditate loci et superioris partis nubis ex am­ plo ventre nubis per angustum exitum et par­ vam scissuram, et repercutitur ad aliquod corpus solidum, tunc fit quidam ventus in portis et viis flans per modum turbinis, qui dicitur typho. Et hoc fit ex eo, quod prima pars repercutitur ad terram, sive ad aliud corpus solidum, vel aliqua alia ratione impe­ ditur anterius procedere, et revolvitur in par­ tem subsequentem, et pars sequens continue impellit priorem. Ideo cum pars prior non possit procedere ante, quia impeditur, neque (5) (6) (7) (8) n. n. n. n. 612 — 8. 6. 7. sq. 253-257 METEOROLOGICORUM possit retroverti, quia impellitur a sequenti, involvitur in sequenti, et reflectit se ad latus ubi non invenit prohibens: et sic causât mo­ tum quasi circularem. Motus enim qui est una latio, idest unus motus localis, si non est motus rectus, scilicet sursum aut deorsum, sicut iste, oportet quod sil circularis. Sicut autem movetur prima pars, ita similiter mo­ ventur omnes subséquentes: et propter hoc fit ista revolutio super terram, quae habet prin­ cipium in nubibus. 254 [5|. Deinde cum dicit: Veruntamen quia sicut etc., comparat typhonem ad ecnephiam. Et dicit quod similiter generantur, sci­ licet per continuam segregationem nubis a spiritu, sive ab exhalatione sicca; quod propterea necessarium est, quia typho velocius movetur circulariter, quam nubes nata sit ex seipsa moveri, et ex hoc nubes continue se­ paratur ab exhalatione, ita tamen quod sem­ per aliqua pars nubis sequitur exhalationem. Et sic etiam generatur ecnephias; sed tamen ista duo differunt in motu: quia ecnephias movetur motu recto, typho autem movetur secundum circulum, propter causam iam di­ ctam. 255 f6|. Deinde cum dicit: Deorsum au­ tem fertur etc., determinat de motu eius. Et dicit quod typho licet sit generatus superius, tamen movetur deorsum sicut ecnephias, quia fertur in contrarium eius a quo expellitur: expellitur autem a superiori parte nubis, quae est magis frigida, propter hoc quod ibi de­ ficit caliditas causata a reflexione radiorum solarium, sicut supra dictum est : et ex con­ sequenti movetur inferius. Et vocatur ille spi­ ritus typho, quando movetur deorsum circu­ APP. Il, L. Ill, L i lariter, et non est coloratus, nec a calido ignitus, sicut multae aliae impressiones; quod accidit ex hoc, quia ille spiritus est indige­ stus, et non est totaliter separatus a nube, sed semper trahit secum aliquam partem nu­ bis, et eius humiditas impedit eius colorationem vel ignitionem. 256 [7]. Deinde cum dicit: Borealibus autem etc., determinat de loco et tempore ge­ nerationis typhonis. Et dicit quod typho non generatur in temporibus et locis borealibus, idest vehementer frigidis, nec etiam in locis vel temporibus nivosis et congelatis, sicut nec ecnephias. Et huius ratio est, quia ista duo in hoc conveniunt, quod utrumque est spi­ ritus, idest exhalatio sicca. Cum autem obti­ net excellens frigus, idest quando est tem­ pus vel locus excellentis frigoris, tunc exha­ latio calida statim in sui principio extinguitur a magno frigore. Et propter eandem causam, in eisdem locis raro aut nunquam fit toni­ truum et terraemotus. 257 [8]. Deinde cum dicit: Fit quidem igitur etc., ostendit effectum mirabilem huius venti. Et dicit, quod sicut descendendo sem­ per ducit secum aliquam partem nubis, ita quando reflectitur a terra involvit secum om­ nia super quae cadit, eradicando scilicet ar­ bores, quandoque evertendo domos, elevando saxa. Et cum inciderit ad mare, elevat se­ cum et involvit magnitudinem aquae maris: quandoque autem elevat naves, propter quod multum timetur a nautis; quia super quae­ cumque incidit, illa motu circulari circum­ eundo et vim faciendo evertit, et revertendo elevat ea sursum. APP. II. L. Ill, 1. π M ETEORÔLOOtCORUM 258-259 LECTIO H. De incensione et fulmine. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 371al5 - b!7) (Caput I) 263. Cum autem detractus igniatur (hoc autem est cum subtilior spiritus factus fuerit), vocatur incensio: coincendit enim aërem ignitione colorans. 264. Si autem in ipsa nube multus et sub­ tilis extruditur spiritus, hoc fit fuimen, si quidem valde subtilis, non adurens propter subtilitatem, quem poetae argeta vocant; si autem mi­ nus, adurens, quem psoloenta vocant. 265. Hic quidem enim propter subtilita­ tem fertur, propter velocitatem prae­ venit pertransiens antequam igniatur, et moram faciens denigret; hic autem tardius coloravit quidem, adussit au­ tem non. sed praevenit. Propter quod et resistentia quidem patiuntur ali­ quid, quae autem non, nihil: ut quod clypei aeramen liquefactum fuit, li­ gnum autem nihil passum fuit: pro­ pter raritatem enim praevenit spiritus penetrans et pertransiens. Et per ve­ stimenta similiter non combussit, sed velut attritionem fecit. 266. Quare et quod spiritus haec omnia, palam ex talibus. Est autem aliquando et oculis videre velut et nunc accidit circa templum in Epheso combustum; ad multas enim partes flamma fere- i i | | i batur continua, discreta seorsum. Quod quidem enim fumus spiritus, et ardet fumus, manifestum est, et di­ ctum est in alteris prius; cum autem multus simul cedat, tunc manifeste videtur spiritus esse. Quod quidem in parvis ignitionibus videtur, hoc et tunc multa materia combusta fiebat multo fortius. Ruptis igitur lignis, unde principium spiritus erat, multus sece­ debat simul, qua efflabat, et ferebatur sursum ignitus, ut videretur flamma ferri et invadere domos. 267. Semper enim oportet putare assequi fulminibus spiritus, et praecedere, sed non videntur, quia sine colore sunt; propter quod et qua debet percutere, movetur priusquam percutiatur, tan­ quam prius incidente principio spiri­ tus. 268. Et tonitrua autem dividunt non sono, sed quia simul segregatur quod pla­ gam fecit et sonum spiritus; quod si percusserit, dividit, exurit autem non. De tonitruo quidem igitur et corusca­ tione et ecnephia, adhuc autem de in­ censionibus et typhonibus et fulmini­ bus dictum est, et quod idem omnia, et quae differentia omnium ipsorum. COMMENTARIUM 258 [Ij. Deinde cum dicit: Cum autem detractus igniatur etc., determinat de incen­ sione. Et dicit, quod cum spiritus subtilior quam ille ex quo generatur typho, segregatus fuerit ex nube, et ignitus propter suam sub­ tilitatem et motum violentum calidi, tunc fit passio quae dicitur incensio. Et haec exha­ latio sic incensa, cadendo coincendit aërem per quem cadit; sed quia illa incensio non est fortis sed debilis, videtur potius quaedam coloratio aëris ad modum albi. 259 [2]. Deinde cum dicit: Si autem in ipsa etc., determinat de fulmine. Et circa hoc tria facit: primo determinat de fulmine: se­ cundo de effectu eius, ibi: Hic quidem enim f1) etc.; tertio concludit quoddam corol­ larium ex dictis, ibi : Quare et quod spiri­ tus (2) etc. De primo ergo dicit, quod si spi­ ritus subtilis secundum substantiam et mul­ tus in quantitate, extrudatur a frigido quod est. in ipsa nube, generatur fulmen, quod pe­ netrat et frequenter adurit illud cui incidit. Quod quidem est duplex : nam si spiritus fue­ rit magis subtilis quam calidus, fit fulmen ve­ hementer penetrans, sed non adurit; si autem (1) n. sq. (2) n. 4. --- 614 --- 259-261 Μ EI EO RO LOG ICOR LJ Μ exhalatio fuerit minus subtilis et magis cali­ da, fit fulmen quod tardius penetrat, et ma­ iorem moram faciendo adurit. Primum poe­ tae vocant argeta, secundum vero psoloenta. 260 [3], Deinde cum dicit: Hic quidem enim etc., determinat de efficacia sive effectu fulminis. Et dicit quod primum fulmen, quod scilicet est magis subtile quam calidum, pro­ pter eius subtilitatem velocissime movetur, et penetrat illa super quae cadit antequam ipsa igniat, et est adeo subtile, quod penetrat intra res per parvos poros et insensibiles. Ex quo etiam ratio reddi potest multorum effectuum mirabilium, qui efficiuntur ab hoc fulmine. Ali­ quando enim visum est, quod ictu fulminis liquefacta est pecunia in marsupio, illaeso marsupio: et hoc propter eius magnam sub­ tilitatem, propter quam per poros aut parva foramina, aut per os marsupii penetravit ad pecuniam, illaeso marsupio. Et simili ratione inventi sunt homines mortui a fulmine, ve­ stimentis exterioribus illaesis; puer etiam in utero matris exterminatus est, matre remanen­ te intacta. Dicit etiam Seneca, quod vinum quandoque sine combustione mansit, et re­ mansit in dolio, adustis asseribus et ad ter­ ram proiectis. Et huius ratio esse potest, quia virtus penetrativa fulminis per quam confre­ git asseres et latera dolii, multo maior est quam virtus vini, per quam natum est ef­ fundi deorsum: ideo in minori tempore fran­ git latera vasis, quam vinum natum sit mo­ veri deorsum: quapropter confracto vase vi­ num stare potuit per modicum tempus, maxi­ me si sit vinum viscosum et grossum, et vas sit porosum, quia tunc facilius fulmen pertransit vas quod est porosum, quam vas in quo non inveniuntur pori. Sua etiam calidi.tate fulmen facit vinum grossum et viscosum, maxime in superficie facere potest quasi cru­ stam, ut patet de sapa, propter quod vinum tardius effunditur. Sed aliud fulmen, quia est grossius, propter nimiam eius tarditatem non ita penetrat : et quia est calidius quam subti­ le, prius adurit et colorat quam penetret, ita quod adustio praevenit motum localem eius in penetrando. Hoc autem fulmen, quia pro­ pter suam grossitiem non multum penetrat, ideo minus laedit dura et resistentia quam rara. Unde aliquando inventum est, quod exussit aliquando vestem, aliquando pilos et barbam hominis, homine in nullo penitus laeso. Sed primum fulmen ea quae parum re­ sistunt non colorat aut adurit, sed cito pene­ trat, sicut prius dictum est. Ea vero quae re­ sistunt, ut sunt corpora dura, magis patiun­ tur ab hoc fulmine, quia ea adurit propter duas rationes; primo quia ea quae sustinent fixionem fulminis maiori tempore, magis pa­ tiuntur ab eo : sed fulmen agit in resistentia maiori tempore; secundo quia quando resistitui spiritui, tunc spiritus fortificatur et mul­ tiplicatur et fortius agit. Et hoc etiam mani­ festat duobus exemplis. Primo quia visum est quandoque, quod clypeus a parte interiori API’. II, L. 111,1. n erat coopertus aere in aliqua parte, vel etiam a parte exteriori, et iste clypeus ictus fulmine et lignum nihil passum fuit, quia propter ra­ ritatem cito ipsum penetravit fulmen, sed aes, quod magis resistebat, liquefactum fuit. Tem­ poribus etiam nostris miles, qui percussus est a fulmine, habebat scutum ligneum sus­ pensum humeris, et sub scuto arma ferrea : fulmen confregit et partim liquefecit ferrum sub scuto, lignum autem scuti in nullo lae­ sum inventum est. Secundo dicit, quod sicut dictum est, fulmen aliquando interfecit ho­ minem propter resistentiam, vestimenta vero propter minorem resistentiam pertransivit. Ex quo concludi potest, quod primum ful­ men magis periculosum est quam secundum. Si autem verum sit quod fulmen habet alios effectus, qui proferuntur vulgo, ut puta quod magis percutiunt campanilia ecclesiae et loca.sacra quam alia loca, dicendum quod non est inconveniens, quod daemones utantur virtute sua circa hos mirabiles effectus natu­ rae, ut ipsi rerum mirabilium auctores vide­ antur: sicut aliquando se immiscent nobilis­ simo effectui naturae, scilicet generationi et propagationi, humanae. Nos tamen hic non quaerimus quid Deus permittat, sed quid, na­ tura faciat. Et de facili dicere possumus, quod magis tangit campanilia et ecclesias, quia sunt altiores, et citius ei occurrunt. — Sciendum est etiam quod Seneca 1res species fulminis dicit esse; sed istae de facili redu­ cuntur ad duas praedictas, ut patet intuenti. 261 [41. Deinde cum dicit: Quare et quod spiritus etc., concludit corollarie ex di­ ctis, quod fulmen non est lapis vel aliquod corpus solidum, sicut tamen multi crediderunt, sed est spiritus, idest exhalatio sicca, incensa et subtilis. Et hoc quod dicit Philosophus, declarat per ea quae patent oculis; quia com­ busto templo in Epheso a fulmine, ibi, quia materia fulminis erat multa, videri poterat quod fulmen est spiritus: quia quando tem­ plum percussum est, flamma exhalationis in­ censae ferebatur hac illae ad multas partes templi, et denique cum fumo templi fereba­ tur sursum, incensa sicut fumus propter ad­ mixtionem humidi grossi quod exibat ex com­ bustione templi. Sed accidit de huiusmodi exhalatione sicut de fumo, quia etiam fumus est quidam spiritus, et ardet sicut exhalatio, sicut prius dictum est. Quando igitur materia est multa quae comburitur, tunc fit multus fumus incensus, et manifeste videtur, sicut in incensione fornacis: quando autem mate­ ria est pauca, non ita videtur fumus. Sic etiam quando materia fulminis est multa, manifeste apparet quod fulmen est exhalatio incensa, sicut accidit in fulmine percutiente praedictum templum: quando vero materia est pauca, non ita videtur; quod tamen vide­ tur in uno, iudicandum est etiam in alte­ ro. — Quod autem fulmen non sit corpus solidum vel lapis, patet : quia tale corpus non potest habere effectus, qui superius dicti —.6.15.— APP. 11, L. Ill, I. ii METEOROLOG1CORUM sunt procedere a fulmine. Non enim posset penetrare ad interiora, nisi prius ruptis ex­ terioribus: alioquin duo corpora essent si­ mul in eodem loco, quod naturaliter non po­ test fieri. Videtur etiam inconveniens esse, quod tam parvus lapis evertat turres et do­ mos. Considerandum tamen est, quod quan­ doque cum fulmine antefertur lapis vel aliud huiusmodi deorsum, quod vel est generatum in nube ab exhalatione calida, digerente hu­ midum aqueum nubis, sicut patet in decoctio­ ne laterum: qui lapis etiam quandoque ante­ fertur tonitruo, vel a vento circulari sursum est elevatum. Sed iste lapis non est fulmen, ut dictum est, neque semper fit quando fit fulmen. 262 [5]. Deinde cum dicit: Semper enim oportet etc., reddit rationem cuiusdam acci­ dentis circa fulmen, quare scilicet illa quae percutiunur a fulmine, videntur moveri an­ tequam percutiantur. Et huius ratio est sic­ ut ipse dicit, quia aliquis spiritus, velut fu­ mus vel aër motus ab ipso fulmine, semper praecedit et semper sequitur exhalationem in­ censam, quae est fulmen: qui spiritus pro­ pulsus ante fulmen suo motu movet corpora, quae patiuntur a fulmine. Et propter hanc 261-263 causam animalia fulmine percussa ut in plu­ ribus inveniuntur habere caput conversum ad fulmen, quia sentientes hunc motum qui prae­ cedit fulmen, naturaliter convertunt caput ad illam partem, ut cognoscant quid sit, et sic percutiuntur fulmine. 263 [6]. Deinde cum dicit: Et tonitrua autem etc., comparat fulmen ad tonitruum. Et dicit, quod sicut fulmen deficit et dividit corpora quae tangit, ita similiter tonitruum quandoque dividit corpora. Sed tamen non est imaginandum quod tonitruum dividat cor­ pora mediante sono, sed dividit mediante spiritu, idest exhalatione segregata a nube, quae incidens alicui corpori plerumque divi­ dit illud, sed non exurit, quia non est ita subtilis et incensa sicut fulmen. Ipsum vero fulmen dividit mediante motu exhalationis, exurit autem et colorat propter ignitionem. Deinde récapitulât ea quae dicta sunt, di­ cens quod de tonitruo et coruscatione et ecne­ phia, iterum de typhonibus et incensione et fulminibus dictum est quid sit unumquodque eorum secundum substantiam: quia sunt ex­ halatio sicca. Sed differentia eorum est secun­ dum magis et minus subtile, et secundum alia accidentia consequentia. — 6l6 —- M ETEOROLOG 1CORU Μ APP. II, L. 111,1. m LECTIO III. De quibusdam accidentibus circa halo, iridem, parelios et virgas. - Assi­ gnatur eorum causa universalis. - Praemittuntur quaedam supponenda in sequentibus. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 371H18 - 372bl1) Caput li 269. De halo et iride, quid utrumque et propter quam causam fit. dicamus, et de pareliis, et virgis: etenim haec omnia fiunt propter easdem causas in­ vicem. Primo autem oportet accipere passiones et accidentia circa unum­ quodque ipsorum. 270. Ipsius quidem igitur halo apparet sae­ pe circulus totus, et fit circa solem et lunam et circa splendentia astrorum. Adhuc autem nihil minus nocte quam die, et meridie quam sero; diluculo autem minus, et circa occasum. 271 Iridis autem nunquam fit circulus, nec maior semicirculo decisio, et occum­ bente quidem et oriente minoris qui­ dem circuli, maxima autem portio, elevato autem magis circuli quidem maioris, minor autem portio. 272. Est post autumnale quidem aequino­ ctium in brevioribus diebus omni ho­ ra fit diei, in aestivis autem non fit circa meridiem. 273. Neque duabus plures irides fiunt si­ mul. Harum autem tricolor quidem utraque, et colores eosdem et aequa­ les secundum numerum invicem ha­ bent. obscuriores autem eius quae ex­ tra, et e contrario positos secundum positionem; quae quidem enim intra, primam habet peripheriam quae ma­ xima puniceam, quae autem exte­ rius, minimam quidem, propinquissi­ me autem ad hanc, et alias proportionalitcr. Sunt autem colores hi. quos solos quidem fere non facere possunt pictores: quosdam enim ipsi miscent, puniceus autem et viridis et halurgus non fit mixtus. Iris autem hos habet colores, qui autem inter puniceum et viridem apparet saepe xanthos. 274. Parelii autem et virgae fiunt ex latere semper, et neque desuper, neque ad terram, neque ex opposito, neque etiam in nocte, sed semper circa so­ lem, adhuc autem dum ascendit, aut descendit; secundum plurima autem ad occidentem; in medio autem caeli raro, ut in Bosphoro aliquando acci­ dit: per totam enim diem simul orien­ tes duo parelii permanserunt usque ad occasum. Quae quidem igitur circa unumquodque ipsorum accidunt, haec sunt. 275. Causa autem horum omnium eadem: omnia enim haec refractio sunt. Dif­ ferunt autem modis, et a quibus, et quomodo accidit fieri refractionem ad solem, aut ad aliud aliquid fulgido­ rum. 276. Et per diem quidem iris fit, nocte autem a luna, ut quidam antiqui pu­ tabant, non fiebat: hoc autem patie­ bantur propter raritatem, latebat enim ipsos: fit tamen, raro autem fit. Causa autem, et quod in tenebris la­ tent colores, et alia multa oportet coincidere. et omnia haec in die una mensis: in plenilunio enim fieri ne­ cesse, si debeat fore, et tunc aut oriente, aut occumbente. Propter quod quidem in annis quinquaginta, bis comperimus solum. 277· Quod quidem igitur visus refrangitur, sicut ab aqua, sic et ab aëre et om­ nibus habentibus superficiem planam, ex his quae circa visum ostensa sunt oportet accipere fidem. Et quia spe­ culorum in quibusdam quidem et fi­ gurae apparent, in quibusdam autem colores solum. Talia autem sunt quae­ cumque parva speculorum, et nullam sensibilem habent divisionem. In his enim figuram quidem impossibile ap­ parere (videtur enim esse divisibilis: omnis enim figura simul videtur figura esse, et divisionem habere), quoniam autem apparere aliquid necessarium, hanc autem impossibile, relinquitur APP. II, L. 1Π, 1. ni M ETEOROLOG ICOR U Μ 264-268 phantasiam. Sit autem de his nobis speculatum in demonstratis circa sen­ sus; propter quod haec quidem dica­ mus, his autem quomodo existunt uta­ mur ipsis. colorem apparere solum. Color autem aliquando quidem clarus videtur cla­ rorum, aliquando autem propter mi­ sceri ei qui speculi, aut propter debi­ litatem visus, alterius coloris efficit COMMENTARIUM 264 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de his quae generantur ex exhalatione elevata a terra per motum et alterationem, consequenter intendit determinare de his quae fiunt per refractionem luminis ab exhalatione humida constante superius. Et circa hoc duo facit. Primo ponit interitionem suam, et dicit quod cum superius determinatum sil de his quae fiunt ex exhalatione humida per motum et alterationem, consequenter dicendum est de his quae fiunt per refractionem luminis ab eodem vapore humido, consistente in nube vel caligine, puta de halo, iride et virgis, et pareliis. Et circa hoc considerandum est quid sit unumquodque eorum, et propter quam causam fiunt, quia unumquodque eorum fit piopter eandem causam. 265 [2]. Secundo ibi: Ipsius quidem igi­ tur etc., prosequitur intentum. Et circa hoc duo facit: primo determinat in generali de accidentibus et causis halo et iridis, et quorundam aliorum quae fiunt per refractionem luminis; secundo determinat de causa et prin­ cipio illorum magis in speciali, ibi : Quod quidem igitur visus (') etc. Prima iterum di­ viditur in duas partes: primo enumerat acci­ dentia circa halo et iridem; secundo determi­ nat de causis dictarum apparentiarum, ibi : Causa autem horum (1 2) etc. Circa primum duo facit: primo determinat de accidentibus halo; secundo de accidentibus iridis, ibi : Iri­ dis autem nunquam (3) etc. Primo ergo dicit quod halo saepius appa­ ret secundum circulum perfectum : dicit au­ tem saepe, quia quandoque propter interru­ ptionem caliginis , a qua fit refractio, circulus interrumpitur. Fit etiam halo circa solem et lunam, et circa astra multum luminis haben­ tia. Adhuc non minus apparet de nocte circa lunam et stellas, quam de die circa solem: immo magis apparet de nocte quam de die, quia in die lumen solis obscurat apparen­ tiam éius. Et indifferenter fit in meridie et in sero, sed in mane et circa occasum minus fit. Vocat autem hic Philosophus occasum, non illud tempus vespertinum quod communiter sero dicitur: alias sibi contradiceret, dicendo quod halo fit in sero et non fit circa occa­ sum; sed vocat occasum declinationem solis a meridie, quae est ante illud tempus vesper­ tinum et post meridiem. Et non fit halo circa (1) n. 9. <2> n. 7. (3) n. sq. occasum, quia tunc propter moram solis ca­ lor est ferventior, et dissipat eius apparen­ tiam. 266 [3]. Deinde cum dicit: Iridis autem nunquam etc., ostendit accidentia circa alias apparentias. Et circa hoc duo facit: primo ostendit accidentia circa iridem; secundo ac­ cidentia circa virgas et parelios, ibi: Parelii autem (') etc. Circa primum tria facit: pri­ mo ostendit accidentia iridis quantum ad fi­ gurationem; secundo ostendit accidentia quan­ tum ad tempus apparitionis, ibi : Et post au­ tumnale (3) etc.; tertio quantum ad colores et numerum, ibi: Neque duabus plures (®) etc. Dicit ergo primo quod iris nunquam apparet secundum circulum perfectum, neque apparet in maiori portione circuli decisi per diame­ trum, sed sole oriente aut occidente apparet sub figura semicirculi completa, quae est ma­ ior portio circuli sub qua possit apparere; ille tamen circulus est minor quam circulus quem facit in meridie. Cum autem sol eleva­ tur supra horizontem, apparet minor pars se­ micirculi; circulus tamen quem tunc facit, est maior quam ille quem faciebat oriente vel occidente sole. 267 [4]. Deinde cum dicit: Et post au­ tumnale etc., enumerat accidentia iridis quan­ tum ad tempus apparitionis. Et dicit quod post aequinoctium autumnale existentibus diebus brevioribus, iris potest apparere in qua­ libet hora diei, quia tunc sol non multum elevatur super horizontem : sed in aestate, sole existente circa tropicum, non fit in me­ ridie. Et hoc maxime in regionibus, in quibus sol multum accedit ad zenith capitum : quia tunc basis pyramidis sub qua videtur iris, aut directe iacet supra terram, aut modica portio eius est per eam. Et tunc ad videndam appa­ rentiam iridis, oporteret quod homo iaceret quasi resupinus in terra, et oculus non esset elevatus. 268 [5], Deinde cum dicit: Neque duabus plures etc., ostendit quot sint irides secun­ dum numerum, et accidentia eius quantum ad colores. Et dicit de primo quod aliquando videntur duae irides (sed plures duabus non apparent nisi raro), quarum altera continet alteram. Et utraque earum habet tres colores principales, eosdem quidem secundum spe­ ciem et aequales secundum numerum, sed (4) n. 6. (5) n. sq. (6) . n. 5. 6i8 — 268-272 METEOROLOGICORLiM eius quae est extra et continet aliam, colores sunt obscuriores et minus apparentes quam illius quae est intra et continetur. Et isti co­ lores secundum situm sunt positi modo con­ trario; quia iris interior et.quae continetur, habet in maiori peripherici, idest circumfe­ rentia, colorem puniceum, in media autem vi­ ridem, et in minori halurgum, idest subal­ bum: sed maior exterior habet in minori cir­ culo puniceum, et alios proportionaliter, sci­ licet in medio viridem, et supremo halurgum. Et hi colores, quos dicimus esse in iride, sunt tales quod eos non possunt facere pictores: ipsi enim faciunt colores per admixtionem aliorum colorum, sed isti tres colores quos habet iris, non fiunt per aliquam commixtio­ nem. 269 [6]. Deinde cum dicit: Parelii autem etc. determinat de accidentibus circa virgas et parelios. Et dicit quod parelii et virgae apparent tantum circa solem, et ideo non fiunt nocte, sole existente sub nostro hemi­ sphaerio. Et quando contingit eos apparere, tunc solum apparent ex latere solis, scilicet ex parte septentrionis vel meridiei : et non apparent supra solem, quia impressiones exi­ stentes supra solem non essent visibiles. Ne­ que apparent directe subtus solem versus ter­ ram, neque ex opposito, puta in oriente unde movetur sol, vel in occidente ad quem tendit. Et iterum apparent parelii sole ascendente ab oriente, vel descendente ad occidentem : sed raro apparent ipso existente in meridie, quia tunc sol propter nimium calorem dissolvit materiam. Accidit tamen aliquando in Bos­ phore, quod est mare dividens Asiam ab Eu­ ropa, quod ibi apparuerunt duo parelii ex duobus lateribus solis, ab ortu eius usque ad occasum per totam diem. Accidentia igitur manifesta circa unumquodque istorum sunt haec quae determinata sunt. 270 [7]. Deinde cum dicit: Causa autem horum etc., determinat de causis dictarum impressionum. Et dicit quod causa et prin­ cipium omnium praedictorum est una et ea­ dem secundum substantiam, quia omnia se­ cundum substantiam sunt refractio. Quod i.ntclligendum est non formaliter, sed causaliter : non enim istae impressiones sunt formaliter refractio, quia iris formaliter est quaedam fi­ gura etc., sed sunt refractio causaliter, quia omnia causantur ex refractione aliqua: sed differenter fiunt secundum diversos modos re­ fractionis sive reflexionis ad solem vel ad ali­ quod aliud astrorum fulgidorum. Sed qualis fit refractio, et qualiter fiat, et ad quid, et a quo, et quae sit causa eorum quae accidunt circa ipsam refractionem, consequenter osten­ dit Philosophus, licet textus nostri communi­ ter hoc non habeant. Dicit ergo quod radii visuales refranguntur ab omnibus corporibus quae habent aliquam virtutem opaci, quod impedii illuminationem secundum directum, et ab habentibus planam et lenem superfi­ ciem, sicut est aqua quae est grossior, et aer APP. II, L. HI, I. in qui est subtilior. Et illud quod refrangitur se­ cundum veritatem, est lumen generatum a corpore lucido secundum directum, sed co­ lores qui movent perspicuum quando est illu­ minatum, colorant ipsum. 271 [8]. Deinde cum dicit: Et per diem quidem etc., regreditur ad numerandum quae­ dam alia accidentia circa iridem. Ex quo pa­ tet quod haec pars continuari debet ad illam partem in qua enumerat alia accidentia iri­ dis: sed est huc transposita propter aliquod accidens. Dicit igitur quod iris de die appa­ ret, propter refractionem luminis solis a nu­ be rorida sibi opposita. Sed de nocte dixe­ runt quidam antiquorum ipsam non appare­ re per refractionem luminis : quia in nocte raro fit, propter quod latebat ipsos. Sunt au­ tem tres causae propter quas raro apparet de nocte. Prima est, quia colores obscurantur de nocte propter obscuritatem noctis. Secun­ da causa est, quia iris non potest apparere neque fieri de nocte, nisi solum in uno die naturali mensis. Tertia est, quia iris non fit de nocte nisi luna existente plena in oriente, et in occidente nube opposita existente densa. Et illa raro simul contingunt. Signum autem rarae apparitionis eius dicit esse, quia in quinquaginta annis non percepit eam nisi bis fieri. 272 [9]. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur etc., postquam Philosophus determina­ vit de causis praedictorum in generali, deter­ minat de eis magis in speciali. Et dividitur in partes duas : in prima praemittit quasdam suppositiones necessarias ad propositum; se­ cundo declarat intentum, ibi : Primo autem de figura (7) etc. Circa primum ergo dicit, quod oportet supponere aliqua. Et primo, quod radii visuales procedentes ab oculo, re­ franguntur ab aliquo prohibente eorum dire­ ctam alterationem propter grossitiem, sicut ab aqua, et aëre ingrossato propter humiditatem et frigiditatem, et universaliter ab om­ nibus corporibus grossis habentibus planam et lenem superficiem, propter quam unifor­ miter recipiuntur et refranguntur ad aliquod corpus lucidum. — Secundo supponere opor­ tet, quod corpora specularia a quibus fit re­ fractio, in quibus apparet species visibilis, sunt duplicia: quaedam sunt in quibus appa­ ret figura et color obiecti determinate, quae­ dam autem sunt in quibus apparent colores, non autem figura determinata, sicut sunt illa quae sunt valde parva, et non possunt dividi in partes quae comprehendantur a visu: qua­ re relinquitur quod in talibus solus color ap­ parebit. — Tertio supponendum est, quod in corporibus specularibus aliquando apparet color clarus, quando scilicet speculum est pu­ rum et mundum, non habens aliquem colo­ rem extraneum, et medium similiter est pu­ rum, et visus est fortis, idest bene disposi­ tus. Aliquando autem color corporis clari ap(7) 619- --- Lect. sq. APP. II, L. Ill, 1. m METEOROLOGICORUM paret obscurus propter defectum alicuius isto­ rum trium. De his autem demonstratum est in libro de Sensu et Sensato, vel in libro de Sensu, idest in Perspectiva communi : nunc autem istis suppositis dicendum est de aliis. Intelligendum est autem circa primam sup­ positionem, quod visio non fit extramittendo, sed intus accipiendo, idest radii visuales per quos videntur res ab extra, non proce­ dunt ab oculo ad obiectum sed ab obiecto ad oculum. Et ideo radii visuales refranguntur a speculo ad visum, non autem ad so­ lem vel aliud obiectum, quia non refranguntur ad id a quo procedunt. Sed Aristoteles loquitur hic secundum communem opinionem perspectivorum sui temporis, qui habebant contrariam opinionem dictis. Nec refert ad propositum, quodeumque istorum dicatur, quia eodem modo accidunt omnia circa halo et iridem, quocumque istorum posito. Ad maiorem autem claritatem dictorum et dicendorum notanda sunt duo. Primum est quod ad quamlibet refractionem tria concur­ runt de necessitate: primum est obiectum 272 quod imprimit similitudinem suam in specu­ lum, puta lumen solis, et hoc habet ratio­ nem refracti; speculum quod determinat actionem obiecti et recipit similitudinem eius, quod habet rationem refrangentis; et visus, qui habet rationem eius ad quod fit refra­ ctio. — Secundo notandum est, quod radius visualis est triplex: scilicet rectus, qui per medium uniforme libere procedit a corpore lucido ad visum; secundo reflexus, qui pro­ pter densitatem alicuius medii non potest ul­ terius transire, sed reflectitur et revertitur ad corpus luminosum a quo procedit: sicut ac­ cidit de radiis solaribus, qui reflectuntur a terra sursum versus solem, sicut visum est supra; tertio est radius refractus, qui pro­ pter occursum alicuius medii non quidem impeditur totaliter ulterius procedere, immo procedit usque ad visum, sed non recte, quia recedit a perpendiculari. Aristoteles tamen indifferenter utitur istis nominibus, cum di­ cit quod visus refrangitur ad aliquod corpus lucidum. 620 — 273 M ETEOROLOG ICOR UM APP. II, L. 111,1. iv LECTIO IV. De halo. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 372b12 - 373a31) Caput 111 278. Primo autem de figura halo dicamus, et quare circulus fit, et quare circa solem aut lunam, similiter autem et de aliis astris: eadem enim in omnibus congruet ratio. 279. Fit quidem igitur refractio visus con­ sistente aëre et vapore in nubem, si re­ gularis et parvarum partium consistens extiterit. Propter quod et signum con­ sistentia quidem aquae est, tamen distractiones et marcedines, hae qui­ dem serenitatis, distractiones autem spiritus. Si quidem enim neque mar­ cescat, neque distrahatur, sed permit­ tatur procedere propria natura, aquae verisimiliter signum est: insinuat enim iam fieri talem consistentiam, ex qua continuitatem accipiente inspissatione, necessarium in aquam venire: propter quod et nigrae fiunt colore hae ma­ xime aliis. Cum autem detrahitur, spiritus signum: divisio enim a spiritu facta est, iam quidem ente, nondum autem praesente. Signum autem huius quia hinc fit ventus, undecumque prin­ cipalis facta fuerit distractio. Marccfacta autem, serenitatis: si enim non poneretur aequaliter sic aër ut obti­ neret interceptum calidum, neque ve­ niret in inspissationem aquosam, pa­ lam quod sic vapor segregatus est ab exhalatione sicca et ignea; hoc autem pulchri temporis signum. Quomodo quidem igitur se habente aëre fit re­ fractio, dictum est. 280. Refrangitur autem a consistente cali­ gine circa solem, aut lunam visus: propter quod non ex opposito sicut iris apparet. 281. Undique autem similiter refracto ne- t cesse circulum esse, aut circuli par- I tem: ab eodem enim signo ad idem signum aequales frangentur super cir­ culi lineam semper. Sit enim a signo in quo A ad B fracta quae AGB et quae AZB et quae ADB; aequales autem hae AG, AZ, AD adinvicem: et quae ad B invicem, puta GB, ZB, DB. Et protrahatur AEB, quare tri­ goni aequales: etenim super aequalem AEB: ducantur autem catheti AEB ex angulis, a G quidem GE, a Z au­ tem ZE, a D autem DE. Aequales itaque hae; in aequalibus enim trian­ gulis et in uno plano omnes: ad re­ ctum enim omnes ei quae AEB, et ad unum signum E copulantur. Circulus igitur erit descripta: centrum autem E. Est igitur B quidem sol. A autem visus, quae autem circa GZD peripheria nubes a qua refrangitur visus ad solem. 282. Oportet autem intelligere specula con­ tinua; sed propter parvitatem unum­ quodque quidem invisibile, quod au­ tem ex omnibus unum esse videtur propter deinceps. Apparet autem quod quidem album sol, circulo continuo in unoquoque apparens speculorum, et nullam habens sensibilem divisionem, versus autem terram magis quia tran­ quillus est: spiritu enim existente non est statio manifesta. Iuxta haec au­ tem habita nigra peripheria, propter illius albedinem visa est nigrior. 283. Saepius autem fit halo circa lunam, quia sol calidior existens citius dissol­ vit consistcntias aëris. Circa astra autem fiunt quidem propter easdem causas, non significativae autem simi­ liter: quia parvas penitus insinuant consistentias ct nondum fecundas. COMMENTARIUM 273 [1]. Deinde cum dicit: Primo autem de figura etc., praemissis suppositionibus ne­ cessariis ad declarationem tam dictorum quam dicendorum, consequenter prosequitur de halo, iride et reliquis. Et primo determi­ nat de halo; secundo de iride, ibi: Iris au~ — 021 — APP. Il, L. 111,1. iv METEOROLOGICORUM tem (') etc.; et tertio de pareliis et virgis, ibi : Easdem autem dictas (12) etc. Circa pri­ mum duo facit: primo assignat causam ge­ nerationis ct modum; secundo reddit causam cuiusdam accidentis halo, ibi : Saepius au­ tem (345) etc. Prima iterum in tres: primo ostendit modum generationis halo; secundo ostendit causam figurae eius, ibi: Undique autem (’) etc.; tertio ostendit causam coloris illius, ibi: Oportet autem (·’’) etc. Quantum ad primum igitur primo praemittit intentio­ nem suam. Et dicit quod primo dicendum est de halo et de figura eius in speciali, quare scilicet fit circularis figurae, et utrum fiat cir­ ca solem et lunam, et similiter circa alia astra, et non ex opposito vel ex latere ali­ cuius: quia eadem est ratio de omnibus. 274 [2]. Secundo ibi: Fit quidem igitur etc., quia halo apparet ex refractione visus consistente vapore vel aëre, ideo Philosophus declarat, quomodo sc habeat vapor huiusmo­ di. a quo fit refractio. Et dicit quod refractio visus in apparitionibus halo fit a vapore vel aëre, idest ab aëre vaporoso, ingrossato a frigido in nubem tenuem parvarum et regu­ larium partium. Et hoc manifestat per si­ gnum : quia si ille vapor in quo apparet ha­ lo, ingrossetur, tunc est signum pluviae; si autem distrahatur et disgregetur, tunc est si­ gnum venti; si vero evanescat et exterminetur, tunc est signum serenitatis. Probat autem primum : quia talis ingrossatio vaporis osten­ dit continuam inspissationem nubis, quam tandem necessarium est permutari in aquam; et propter hoc huiusmodi nubes continue fiunt nigriores, quoadusque finaliter dispareat halo. Secundum vero manifestatur: quia illa distractio non potest fieri nisi a vento, qui iam incipit flare. In signum cuius, quando distrahitur halo, ventus incipit manifeste ap­ parere ex illa parte in qua incoepit illa dis­ tractio; ex quo possumus etiam concludere, quod ventus prius flabat, et distrahebat halo, sed nondum erat nobis praesens et manife­ stus : vel prius flabat in aliis partibus, sed nondum erat praesens illi parti in qua fit halo. Marcefacta autem sive evanescens est signum serenitatis: quia non distrahitur nisi a calido disgregante vaporem nubis, et sic aër vel vapor propter tale calidum non po­ test condensari in nubem, ex quo fit sereni­ tas. Unde relinquitur, quod halo fiat in nu­ be tenui et densata a frigido, ut dictum est. 275 [3], Deinde cum dicit: Refrangitur autem a consistente etc., ostendit quomodo et qualiter se habente nube secundum posi­ tionem ad astrum fulgidum, fiat refractio. Et dicit quod visus refrangitur a caligine existen­ te inter ipsum et solem vel lunam, et pro­ (1) (2) (3) (4) (5) Lect. sq. Lect. VIII. n. 6. n. 4. n. 5. 273-276 pter hoc non apparet ex opposito, sicut iris, quae apparet in nube opposita soli vel lu­ nae, visu existente in medio, nec etiam ap­ paret ex lateribus, sicut virgae et parelii. — Ad cuius intelligentiam considerandum est, quod in apparitione halo inter visum et astrum mediat nubes tenuis, a qua fit refra­ ctio, ita quod astrum videtur per ipsam; pro­ pter quod etiam videtur in eadem superficie cum ipsa : quia quando aliquod corpus remo­ tum videtur per aliquod corpus medium di­ stans a visu, tunc obiectum videtur esse si­ mul cum medio, quia visus propter distan­ tiam improportionatam sibi non diiudicat remotionem unius ab altero. Et propter ean­ dem causam corpus sphaericum a remotis vi­ sum semper apparet planae superficiei, quia visus propter improportionatam distantiam, sicut dictum est, non diiudicat distantiam, neque figuram et maximum circulum eius. 276 [4], Deinde cum dicit: Undique au­ tem similiter etc., ostendit quae sit figura halo. Et dicit quod nube sic se habente ut dictum est, necesse est quod talis refractio fiat secundum circulum; et ideo necesse est halo esse circulum, si nubes sit continua et regularis, vel partem circuli si nubes sit di­ scontinua et irregularis. Quod quidem facile est probare, si supponamus secundum veri­ tatem quod refrangatur obiectum, non visus. Nam visibile producit radios suos pyramidali.ter : cuius pyramidis basis est in ipso obiecto, conus vero pyramidis terminatur ad visum si radii sint recti, vel si sint refracti conus est in puncto refractionis, licet sit ma­ gis obtusus; in fine autem pyramidis semper apparet figura similis obiecto, sicut experien­ tia testatur. Tum etiam, quia omne agens naturaliter imprimit suam similitudinem in passum secundum esse perfectum, nisi impe­ diatur; cum igitur astrum sit circularis figu­ rae, eius similitudo impressa tum in caligine tum etiam in oculo, erit figurae circularis. Sed Aristoteles hic non accipit astrum in al­ terando refrangi, sed visum, sicut dictum est prius, non quidem secundum radium perpen­ dicularem, sed secundum radios declinantes a perpendiculari. Assumptum vero sic probat per rationem mathematicalem. Radii qui aequaliter distant a perpendiculari, et refranguntur ad angulos aequales, facientes scilicet angulos aequales in puncto refractionis, faciunt figuram circu­ larem; sed radii quibus videtur halo, aequali­ ter distant a perpendiculari, et refranguntur in aequali distantia ad perpendicularem ad angulos aequales; ergo faciunt circulum. Ma­ ior est manifesta : quia astrum aequaliter agit et illuminat partes existentes inter extremos radios refractos, quia aequaliter distant. Mi­ norem vero probat in terminis communibus hoc modo. Sit A visus qui refrangitur, B au­ tem sit astrum ad quod fit refractio secun­ dum antiquos, et protrahatur linea perpen­ dicularis ab A in B per medium caliginis re- 622 — 276-278 Μ ETEO RO L OG ICOR U Μ frangentis visum, in puncto C, et signentur tria puncta aeque distantia a C in peripheria, sive circumferentia, nubis, scilicet G D Z, in quibus franguntur radii luminosi ad li­ neam perpendicularem, et concurrunt in pun­ cto A. Tunc ibi intelliguntur tres trianguli maiores, scilicet AGB, ADB et AZB, qui sunt aequales, ut potest practical! per pro­ positiones mathematicas, et maxime per quar­ tam primi Euclidis: quae dicit quod duorum triangulorum, quorum duo latera unius sunt aequalia duobus lateribus alterius, et duo an­ guli duobus angulis, toti trianguli erunt ae­ quales. Ducantur igitur tres lineae perpendi­ culares super lineam AB ad punctum C ab illis tribus punctis G D Z in peripheria nubis signatis: tunc constituuntur tres parvi trian­ guli, scilicet AGC, ADC et AZC, et isti trianguli etiam sunt aequales, sicut probari potest per eandem quartam, et per octavam primi Euclidis. Sed istae 1res lineae ducun­ tur directe ex diversis partibus in eundem punctum, et sunt plures quam duae: igitur talis punctus est centrum circuli, et linea tan­ gens extremitates illarum linearum erit circu­ lus, ut dicit vigesimatertia propositio tertii Euclidis. Et ista magis patebunt in sequenti figura. 277 [5J. Deinde cum dicit: Oportet au­ tem intelligere etc., determinat de colore halo. Et dicit quod in nube clara et subtili, quae incipit converti in aquam et dicitur nubes ro­ rida, in qua apparet halo, sunt quaedam par­ vae guttulae indivisibiles secundum sensum, quae sunt parva specula, in quibus apparet APP. II, L. Ill, 1. iv tantum color corporis obiecti, non figura: ex quo in illis simul sumptis apparet color, mix­ tus ex lumine stellae et colore nubis a qua fit refractio. Et hoc ideo, quia nubes non est speculum purum: nam si esset speculum pu­ rum, non admixtum alteri colori, pure reprae­ sentaret colorem obiecti. Et quia color albus est propinquior lumini ipsius stellae, ideo in illa parte halo quae plus obtinet de lumine, scilicet in medio, apparet color albus; sed in parte remotiori, scilicet in circumferentia, ap­ paret maior nigredo, tum propter minus lu­ men ibi existens, tum etiam propter maiorem albedinem alterius partis: quia opposita iuxta se posita maiora videntur. Est autem maius lumen in medio, quia radii luminosi super illam partem cadunt perpendiculariter versus terram, quo quidem modo habent causare maius lumen. 278 [6]. Deinde cum dicit: Saepius au­ tem fit etc., ostendit causam unius accidentis circa halo, scilicet quare halo saepius appa­ ret circa lunam quam circa solem. Et huius ratio est, quia sol propter maiorem caliditatem citius disgregat humorem consistentem in nube, quam luna quae habet minorem vir­ tutem calefaciendi. Sed circa alia astra appa­ ret eadem halo propter easdem causas, vel propter causas proportionales dictis; sed ta­ men non eodem modo significat: quia circa lunam vel solem est signum pluviae, vel venti, aut serenitatis, sed circa alia astra est signum tenuis et debilis caliginis, non habentis fecun­ ditatem. — Considerandum est autem quod halo fit etiam circa lucernas de nocte tem­ pore hiemali, et tunc lumen lucernae habet rationem obiecti refracti, aër circumstans humidus et ingrossatus a frigore est quasi spe­ culum, oculus vero est id ad quod fit refra­ ctio. Apparet etiam tempore magni caloris circa oculum et circa lumina, propter humiditatem existentem in oculo, maxime quando homo surgit a somno et fricat oculos: tunc enim evaporare facit humorem existentem in oculo extrinsecus. Apparet autem et videtur esse prope circa lumen: quia propter parvam distantiam lumen alterat totum medium us­ que ad oculum, et ideo visus totum conti­ nuum iudicat unum cum lumine. Quare au­ tem appareat circularis figurae, cum tamen flamma sit figurae ovalis et oblongae, ad Perspectivam communem pertinet. APP. Il, L. Ill, I. V M ETF.OROLOG ICO RU Μ LECTIO V. De generatione colorum iridis in generali. Determinatur de colore paniceo. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 373a32 - 374b7) Caput IV 284. Iris autem quoniam quidem est refractio, dictum est prius; qualis autem refractio et quomodo et per quam causam singula fiunt accidentium cir­ ca ipsam, dicamus nunc. 285. Refractus quidem igitur visus ab omnibus videtur planis, horum autem est aër et aqua. Fit autem ab aëre qui­ dem, cum factus fuerit consistens. Propter visus autem debilitatem saepe ct sine inspissatione facit refractionem, qualis aliquando accidit cuidam passio debiliter et non acute videnti; semper enim idolum videbatur prae­ cedere ambulantem ipsum, ex opposi­ to respiciens ad ipsum. Hoc autem pa­ tiebatur, quia visus refrangebatur ad ipsum: sic enim debilis erat et tenuis valde ab infirmitate, ut speculum fie­ ret et propinquus aër, et non pos­ set penetrare, sicut qui longe et spis­ sus. Propter quod et navium summi­ tates retractae videntur in mari, et maiores magnitudines omnium, cum euri flaverint, et quae in caliginibus, velut et sol et astra, orientia et oc­ cumbentia, magis quam in medio caeli existentia. Ab aqua autem maxi­ me refrangitur et ab incipiente fieri magis adhuc quam ab aëre: quamli­ bet enim partium, ex quibus fit con­ stantibus roratio, speculum necessa­ rium esse magis caligine. 286. Quoniam autem et manifestum est et dictum est prius, quod in talibus spe­ culis color tantum apparet, figura au­ tem immanifesta, necessarium, cum incipiat pluere, et iam quidem consi­ stat in rorationes qui in nubibus aër, nondum tamen pluat, si ex opposito fuerit sol, aut aliquid aliud sic fulgi­ dum, ut fiat speculum nubes et re­ fractionem fieri ad fulgidum ex op­ posito, fierique emphasim coloris, non figurae. Unoquoque autem speculo­ rum existente parvo et indivisibili, ea autem, quae ex omnibus ipsis con- | ! ; ! | ; tinuatae magnitudinis, visa necesse continuam magnitudinem eiusdem ap­ parere coloris; unumquodque enim speculorum eundem reddit colorem continue. Quare quoniam haec contin­ git accidere, cum habeat hoc modo sol et nubes, et nos sumus in inter­ medio ipsorum, erit propter refractio­ nem emphasis quaedam. Quinimmo et videtur tunc, et non aliter habentibus facta iris. 287. Quod quidem igitur iris sit refractio visus ad solem manifestum, propter quod et ex opposito semper fit: halo autem circa ipsum, quamvis ambo re­ fractio; sed hoc quidem colorum va­ rietate differt: haec quidem enim ab aqua et nigro fit refractio et de longe, haec autem de prope et ab aëre al­ biore secundum naturam. Apparet autem fulgidum per nigrum, aut in nigro (differt enim nihil) puniceum. Videtur autem madidorum lignorum ignem quomodo rubeam habeat flam­ mam, propterea quod fumo multo mixtus est ignis fulgidus existens et albus, et per caliginem et fumum sol apparet puniceus. 288. Propter quod iridis quidem refractio quae prima talem videtur habere co­ lorem (a guttis enim parvis fit refra­ ctio), quae autem ipsius halo, non. De aliis autem coloribus posterius di­ cemus. Adhuc autem circa ipsum quidem solem non fit mora talis con­ sistendae, sed aut pluit, aut dissolvi­ tur; ex opposito autem in intermedio generationis aquae fit quoddam tem­ pus. Quoniam 'si quidem fieret, esset utique colorata halo sicut iris. Nunc autem tota non fiunt talem habentia emphasim, neque circulo, parva au­ tem et secundum partem, quae vocan­ tur virgae. Quoniam si constaret talis caligo, qualis fiet utique ab aqua aut aliquo alio nigro, sicut dicimus. 289. Apparet utique iris tota, sicut quae — 624 — 279-280 M ETEÔROLOG ICORUM APP. H, L. Ill, 1. v lo, colore autem similior ei, quae circa lucernas: non enim puniceum sed purpureum habens videtur colo­ rem; refractio autem a parvissimis quidem, continuis autem fit guttis: hae autem aqua segregata sunt peni­ tus. Fit autem et si quis subtilibus ro­ rationibus roret in aliquem talem lo­ cum, qui positione ad solem versus sit: et hac quidem sol illustret, hac autem umbra sit: in tali enim, si quis intus roret, statim extra supermutantur radii; et faciunt umbram apparere iridem. Modus autem et coloratio si­ milis, et causa eadem ei quae a re­ mis: manu enim pro remo utitur ro­ rans. circa lucernas. Circa has enim secun­ dum plurima australibus existentibus, iris fit hieme. Maxime autem mani­ festa fit humidos habentibus oculos: horum enim visus cito propter debili­ tatem lefrangitur. Fit autem et ab humiditate aëris et ab evaporatione a flamma defluente et mixta: tunc enim fit speculum, et propter nigredinem: fumosa enim evaporatio. Lucernae autem lumen non album, sed purpu­ reum apparet circulo et iriale, puniceum autem non: est enim visus quia paucus, qui refrangitur et nigrum speculum. Quae autem a remis sur­ sum latis ex mari iris, positione qui­ dem eodem fit modo ei, quae in cae­ COMMENTARIUM 279 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de halo in speciali, determinat nunc de iride etiam in speciali. Et circa hoc duo fa­ cit: primo praemittit intentionem suam, et dicit quod dictum est prius, quod iris est quaedam refractio, scilicet causaliter, ut di­ ctum est; sed qualis sit refractio, et propter quam causam, et quomodo fiant singula ac­ cidentia circa iridem, dicimus nunc. 280 [2], Secundo ibi: Refractus quidem igitur etc., prosequitur intentionem suam. Et circa hoc tria facit : primo ostendit causam et modum generationis colorum in iride; se­ cundo determinat de ea quantum ad figuram et consequentia figuram eius, ibi : Quoniam autem neque circulum (') etc.; tertio determi­ nat de tempore et modo apparitionis eius, ibi: Quod autem in minoribus (2) etc. Prima iterum dividitur in duas partes: in prima determinat de generatione colorum principa­ lium; in secunda de generatione colorum mi­ nus principalium, ibi : Xanthos autem (3) etc. Circa primum tria facit : primo determinat de generatione colorum iridis in generali; se­ cundo de generatione primi coloris in specia­ li, ibi : Quod quidem igitur iris (4) etc.; tertio de generatione aliorum colorum, ibi : Quo­ niam autem color (5) etc. Circa primum ite­ rum duo facit : primo ponit quandam sup­ positionem necessariam ad propositum; se­ cundo concludit modum generationis colo­ rum iridis, ibi : Quoniam autem et manife­ stum (6) etc. Dicit ergo primo quod radius visualis na­ tus est refrangi ab omni corpore plano et terminato, sicut sunt aër et aqua. Quod au­ tem refrangatur ab aëre probat quatuor si­ ti) (2) (3) (4) (5) (6) Lect. Vil, n. 1. ibid. n. 3. Lect. sq. n. 5. n. 4. Lect. sq. n. 1. n. sq. gnis. Primum est quia Antipheronti propter debilitatem sui visus accidit, quod semper videbat similitudinem suae faciei in aëre ipso aspiciendo, propter refractionem suae faciei in aëre : signum est igitur quod refractio fiat in aëre. — Intelligendum est autem circa istud primum signum, quod Aristoteles hic loquitur secundum opinionem antiquorum mathematicorum, ut dictum est supra, sed secundum veritatem illa est causa passionis accidentis circa Antipherontem, quod circa pupillam eius erat humor innaturalis grossus, alterans visum, et ipse propter infirmitatem iudicabat de isto humore et de idolo in eo impresso, sicut de quodam extrinseco : quia utebatur pupilla quasi speculo, et humore quasi obiecto, et iudicabat ipsum esse homi­ nem ambulantem, propter similitudinem pas­ sionis apparentis in colore et lineatione. Sicut aliis laborantibus infirmitate oculorum appa­ ret tela aranearum ante oculos, quibusdam autem muscae volantes etc., cum tamen sit humor in pupilla respersus. — Secundum si­ gnum est, quia summitates navium, scilicet summitas arboris navis, et etiam montes alti in mare, videntur breviores et grossiores: quia aër supra mare existens magis accedit ad dispositionem opaci, quia est ingrossatus ab humiditate et frigiditate maris, ex quo potest esse speculum, quod non posset esse nisi aër esset aliquo modo inspissatus et in­ grossatus. — Tertium signum quod refractio fiat ab aëre ita consistente et inspissato, est quia cum flant euri, qui sunt venti orientales humidi, omnia videntur maiora propter re­ fractionem ad aërem ingrossatum a flatu euri. — Quartum signum est, quia tempore caliginis, scilicet in mane quando sol adhuc non rarefecit aërem, et in sero et aliis tem­ poribus nebulosis, sol et alia astra orientia vel occidentia videntur maiora quam in me­ dio caeli, propter talem refractionem ad aë­ rem istum caliginosum et grossum. — 625 — APP. II, L. Ill, 1. V M ETEO ROLOG ICO R U M Quod autem ab aqua fiat refractio mani­ festat, quia si sit ab aëre, multo magis fiel ab aqua, quae est planae superficiei et est magis densa quam aër, et ex consequenti magis potest esse speculum quam aër vel ca­ ligo. Et adhuc magis fit a caligine incipiente converti in aquam quam a simplici aëre, quia etiam talis caligo magis accedit ad rationem speculi quam aër. 281 [3]. Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem et manifestum etc., concludit modum ge­ nerationis colorum iridis in generali. Et dicit quod, sicut dictum est prius, si fuerit nubes rorida, idest habens parvas guttulas semilucidas ad modum roris, sicut accidit cum in­ cipit pluere antequam pluat, vel etiam cum desinit, et talis nubes posita fuerit ex oppo­ sito solis vel alterius astri fulgidi, ita ut fiat speculum refrangens visum ad oppositum, scilicet ad astrum, tunc fiunt colores iridis in tali speculo. Sed quia illae parvae guttulae nubis sunt specula parva, et indivisibilia se­ cundum sensum, ideo in illis apparet color tantum, non autem figura obiecti. Quia au­ tem sunt continuatae adinvicem, ideo in illis apparet color continuus, non interruptus. Sed ista reverberatio colorum solum contingit, quando nubes et astrum ponuntur ex oppo­ sito, et visus noster est in medio ipsorum. 282 [4|. Deinde cum dicit: Quod quidem igitur iris etc., ponit in speciali modum gene­ rationis coloris punicei, qui est primus inter principales colores iridis. Et circa hoc tria facit: primo praemittit quasdam suppositio­ nes necessarias ad propositum; secundo osten­ dit causam coloris punicei, ibi: Propter quod iridis (7) etc.; tertio ponit modum generatio­ nis talis coloris, declarando ipsum per quae­ dam signa, ibi: Apparet utique iris (8) etc. Ponit ergo primo tres suppositiones. Quarum prima est quod iris est refractio, idest appa­ ritio ex refractione causata, et quia causatur ex refractione a nube opposita, ideo semper fit ex opposito ad astrum: halo autem fit cir­ ca ipsum; conveniunt tamen in hoc quod utrumque fit ex quadam refractione. — Se­ cundum quod supponit, est quaedam diffe­ rentia inter halo et iridem : quia in halo non est illa varietas colorum quae est in iride; iterum in iride est refractio a longe et a ni­ gro, sed halo fit de prope et ab aëre albiori secundum naturam. — Tertia suppositio est, quod fulgidum seu lucidum, visum in nigro vel per nigrum, apparet puniceum. In signum cuius ignis lignorum viridium habet flammam rubeam, quia magna multitudo fumi, qui est niger, miscetur tali igni lucido. Sol etiam, visus per caliginem vel fumum, apparet puniceus, idest subrubeus, tendens ad albedinem. Sciendum est autem, quod quando aër vel aliud perspicuum est in propria natura pu­ rum, et non aliquo colore coloratum, tunc (7) n. sq. (8) n. 6. 280-284 habet solum rationem medii per quod videtur obiectum, non autem habet rationem obiecti. Quando autem est impurum et coloratum ali­ quo colore, tunc habet rationem medii et ob­ iecti, et ex colore utriusque, scilicet medii et obiecti, componitur unum obiectum comple­ tum visus. Ex hoc, quando lucidum vel obie­ ctum transit per fumum vel caliginem vel aliud nigrum, tunc ex utroque componitur tertius color qui dicitur puniceus: et hic tan­ to magis accedit ad album, quanto magis in tali mixtione dominatur lucidum; et ita si­ militer de nigro. Et huius signum evidens potest esse, quod radius solaris transiens per amphoram vini nigri, videtur puniceus, secun­ dum modum praedictum. 283 [5]. Deinde cum dicit: Propter quod, iridis etc., ponit causam coloris punicei in iride, dicens quod prima refractio, idest pri­ mus color ex refractione causatus, apparet propter refractionem luminis solis a guttis parvis, quae sunt in nube nigra et aquosa: quia fulgidum visum in nigro apparet puni­ ceum. Sic autem non est de halo. Non est autem tanta diversitas colorum in halo sicut in iride: quia nubes in qua videtur halo, non est tantae permanentiae circa solem sicut nubes in qua apparet iris : quia nubes circa solem vel convertitur in pluviam, vel cito dis­ solvitur propter calorem solis, sed nubes exi­ stens in opposito solis facit aliquam moram, saltem per totum tempus in quo generatur aqua ex nube: quod si esset in nube in qua generatur halo, tunc utique halo appareret colorata sicut iris. Et eadem etiam causa, quia iris fit ex opposito, non fit sub figura circuli completi, sed est figura eius parva : quia non est maior semicirculo, divisa per quasdam virgas, quae apparent in medio praedictorum colorum. Et si talis caligo ali­ ter poneretur circa solem, esset maioris figu­ rae iris. 284 [6]. Deinde cum dicit: Apparet uti­ que iris etc., declarat modum generationis co­ loris punicei per quaedam signa. Et primum, per quod demonstratur quod iris fiat per re­ fractionem ad aërem grossum et caliginosum, est quia in hieme circa lucernas de nocte ap­ paret circulus habens colorem puniceum iri­ dis, quod fit propter refractionem luminis lu­ cernae ad aërem circumstantem, qui est ingrossatus a frigido, vel etiam est terminatus per admixtionem fumi egredientis a lucerna, et ita est nigrefactus a fumo. Hoc autem fit maxime flantibus ventis australibus, quia tunc aër est magis ingrossatus propter humorem quem secum adducunt venti australes. Et hoc maxime accidit his qui habent oculos debili­ tatos propter nimiam humiditatem : tum quia aër etiam tunc magis ingrossatur propter hu­ morem evaporantem ab oculis; tum quia vi­ sus facile refrangitur ab aëre grosso propter debilitatem, supposito secundum antiquos, quod visus sit qui refrangatur, sicut supra di­ ctum est. Sed tamen possumus dicere quod 626 — METEOROEOG1CORUM 284 APE. II, L. Ill, I. v huius ratio est, quia visus debilis non potest puniceum, sed purpureum. Refractio autem operari circa obiectum forte, cuiusmodi est in tali iride Iit a guttis parvis et continuis, lumen, propter debilitatem: sicut accidit no­ quae elevantur a remis. — Tertium signum ctuae, quae propter debilitatem visus non est, quia quando aliquis est in aliquo loco, potest aspicere lumen solis. Et ideo propter qui ex una parte est tenebrosus et ex alia, infirmitatem, quae quasi velat oculum, intue­ scilicet ex opposita parte, irradiatur a sole, tur lumen lucernae sub quadam caligine, et et rorat, idest distillai, humorem aqueum, si­ videtur ei lumen etiam magis obscurum quam ve manu sive ore sive alio instrumento, sub­ sit. Assignat autem duas rationes, quare lu­ tili stillatione, tunc apparent similes colores men lucernae non facit colorem puniceum in iridis, propter refractionem luminis ad talem sua iride, sicut lumen solis. Prima est, quia aquam stillantem et nigram apparentem pro­ visus debiliter alteratur a lumine lucernae de­ pter umbram. Hoc autem manifeste videtur bili existente, et ideo lumen non apparet ita | in hominibus velociter loquentibus: ab ore album, sicut appareret in alteratione forti. enim eorum dum loquuntur, saepe egreditur Secunda autem est, quia speculum in quo lu­ quidam humor aqueus, rotundus et inflatus, men videtur, scilicet aër circumstans, est ni­ in quo apparent colores iridis, si homo fuerit grum propter fumum lucernae, et propter hoc versus solem. Pueri etiam quibusdam instru­ ostendit colorem solis non puniceum, sed mentis vitreis ori suo appositis, emittunt tales purpureum, qui magis accedit ad nigrum inflationes rotundas ad modum vesicarum, in quam puniceus. — Secundum signum est, quibus apparent colores iridis. Hoc etiam ap­ quia in aqua maris sursum elevata a remis paret in aqua dum percutitur, et in sapone nautarum, apparent tales colores, propter re­ quando lotrices ipsum manibus liquefaciunt, fractionem luminis ad aërem ingrossatum et in multis aliis, a quibus elevantur huius­ propter frigiditatem et humiditatem aquae modi inflationes rotundae, et in eis apparent maris, et terminatum etiam et aliquo modo colores iridis. Signum est ergo quod iris cae­ denigratum ab umbra quam faciunt latera lestis generetur per refractionem luminis a navis; et propter hoc tales colores sunt simi­ liores coloribus iridis lucernae quam iridis [ nube rorida, quia etiam praedicta iris causa­ caelestis, quia talis iris non habet colorem ' tur per refractionem ab aqua rorida. --- 627 --42 De Caelo ei Mundo. APP. Π, L. 111,1. vi M ETEOROLOG ICORU M LECTIO VI. Absolvitur quaestio cie coloribus iridis. - Additur dissertatio, qua nonnullae aliae circa iridem quaestiones solvuntur. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 374b7 - 375b 15) (Caput IV) 290. Quoniam autem color talis, simul palam erit et de aliorum colorum phantasia, ex his: oportet enim intel­ ligentes, sicut dictum est, et suppo­ nentes primo quidem quia fulgidum in nigro aut per nigrum colorem facit puniceum; secundo autem quia visus protensus debilior fit et minor; tertio quia nigrum velut negatio est: in de­ ficiendo enim visum apparet nigrum; propter quod quae longe omnia ni­ griora apparent, propterea quod non pertingit visus. Considerentur quidem igitur haec ex his quae circa sensus accidunt: illorum enim proprii de his sermones; nunc autem quantum ne­ cesse de ipsis dicamus. Apparent igi­ tur propter hanc causam et quae lon­ ge nigriora et minora et planiora, et quae in speculis, et nubes nigriores aspicientibus in aquam quam in ipsas nubes; et hoc valde rationabiliter: propter refractionem enim pauco visu aspiciuntur. Differt autem nihil quod videtur permutari aut visum: utroque enim modo erit idem. Adhuc autem oportet non latere et hoc: accidit enim cum fuerit nubes prope solem, in ipsam quidem aspicienti nihil ap­ parere coloratam, sed esse albam, in aqua autem eandem hanc intuenti co­ lorem habere aliquem eorum qui iri­ dis. Palam igitur quod visus sicut ct nigrum fractus propter debilitatem ni­ grius facit apparere, et albius minus album, et adducit ad nigrum. 291. Qui quidem igitur fortior in puni­ ceum colorem permutavit, habitus au­ tem in viridem, qui autem adhuc de­ bilior in halurgum. 292. Quoniam autem quod plus non iam apparet, sed in tribus, sicut et alio­ rum plurima, et horum habuit finem; aliorum autem insensibilis permutatio. 293. Propter quod et iris tricolor apparet, utraque quidem, opposite autem. Pri­ ma quidem igitur exteriorem puni- ceum habet: a maxima enim peripheria plurimus incidit visus ad solem, maxima autem quae extra; habita au­ tem et tertia proportionaliter. Quare, si quae de colorum phantasia dicta sunt bene, necesse tricolorem esse ipsam et his coloribus colorari solis. 294. Xanthos autem apparet propter se­ cus invicem apparere: puniceum enim iuxta viride album videtur. Signum autem huius: in nigerrima enim nube maxime pura fit iris; accidit autem tunc magis xanthon esse videre quam puniceum; est autem xanthos in iride color inter puniceum et viridem co­ lorem. Propter nigredinem igitur eius quae in circuitu nubis, totum ipsius apparet quod puniceum album: est enim ad illa album. Adhuc autem, marcescente iride propinquissime, cum solvatur puniceum: nubes enim alba existens, adiuncta secus viride, per­ mutat in xanthon. Maximum autem signum horum quae a luna iris: ap­ paret enim alba valde. Fit autem hoc, quia in nube obscura existente appa­ ret et in nocte. Sicut igitur ignis su­ pra ignem, nigrum ad nigrum facit debiliter album penitus apparere al­ bum; hoc autem est puniceum. Fit autem haec passio manifesta et in floribus: in texturis enim et variatu­ ris valde differunt secundum phanta­ siam alii secus alios positi colorum, velut et purpurei in albis aut nigris lanis; sunt autem in ipsa tales vel tales; propter quod et variatores aiunt peccare operantes ad lucernam et sae­ pe circa flores decipi, accipientes alios pro aliis. Quare quidem igitur trico­ lor, et quia ex his solum apparet co­ loribus iris, dictum est. 295. Dupla autem et obscurior coloribus quae ambiens, ct positione colores ex opposito habet positos, propter ean­ dem causam. Longius autem proten­ sus visus sicut quod longius videt, et — 628 — METEÔROLOGICORUM â85 quod hic eodem modo. Debilior igi­ tur ab exteriori fit refractio, quia a remotiori fit refractio: quare minor incidens colores facit obscuriores ap­ parere. Et contrario etiam, quia am­ plior a minori et interiori peripheria incidit ad solem: propinquior enim visui existens refrangitur a peripheria propinquissima primae iridis. Propin- i quissime autem in exteriori iride mi- I nima peripheria: quare haec habebit i APP. II, L. ΙΙΙ,Ι. V) colorem puniceum, habita autem et tertia secundum proportionem. Exte­ rior iris in quo B, interior in quo A: colores autem, in quibus C, puni­ ceus, in quibus D, viridis, in quibus E, halurgus, xanthos autem apparet in quo Z. Tres autem non adhuc fiunt, neque plures irides, quia et secunda fit obscurior, ut in tertia refractio valde debilis fiat, et impotens sit per­ tingere ad solem. COMMENTARIUM 285 Ll]· Postquam Philosophus ostendit causam et modum generationis coloris punicei, consequenter assignat causam et modum generationis aliorum. Et circa hoc duo facit: primo assignat causam colorum principalium; secundo cuiusdam alterius coloris minus prin­ cipalis, ibi: Xanthos autem (') etc. Circa pri­ mum duo facit: primo praemittit quasdam suppositiones necessarias ad propositum; Se­ cundo ex talibus suppositionibus concludit propositum, ibi: Qui quidem igitur ((I) 2) etc. Circa primum igitur dicit, quod postquam dictum est de uno colore, simul etiam ex di­ cendis manifestum erit de aliis. Sed oportet prius supponere quaedam. Et primo, quod sicut dictum est, lucidum sive fulgidum, ap­ parens in nigro per refractionem, sive per ni­ grum tanquam per medium, facit apparitio­ nem coloris punicei, maxime si alteratio ful­ gidi sit fortis. — Secundo supponendum est, quod visus de longe videns obiectum, debi­ lius et minus videt quam videns de prope. Et huius ratio est, quia omne agens natu­ rale debilius agit in multum distans quam in propinquum, et ex consequenti visibile debi­ lius alterat visum a remotis quam de propin­ quo, convenienti scilicet propinquitate. — Tertia suppositio est, quod nigrum in genere colorum est velut privatio, respectu albi prae­ sertim: contraria enim reducuntur ad priva­ tiva, et semper alterum contrariorum habet rationem habitus et perfectioris respectu al­ terius, alterum vero rationem privationis et imperfecti respectu primi, sicut declaratur X Metaphys. Ex quo sequitur, quod illud quod videtur visu existente debili et deficiente, ap­ paret nigrum; quia sicut se habet album ad nigrum, ita se habet visio albi ad visionem nigri, et visus comprehendens unum ad vi­ sum comprehendentem reliquum : igitur si unum est velut privatio, reliquum etiam erit tale. — Quarta suppositio, quae est magis propinqua proposito, est quia omnia quae vi­ dentur a longe, apparent nigriora quam si viderentur de prope. Cuius causa est secun­ dum mathematicos, quia visus non pertingit (I) n. 5. (2> n. sq. ad illa, aut debiliter pertingit. Sed secundum veritatem causa est, quia visibile a remotis minus movet quam de propinquo, sicut di­ ctum est in secunda suppositione, ex qua quasi corollarie concluditur ista. Dicit tamen Aristoteles quod de his diligentius conside­ randum est in libris de Sensu et Sensato, et in perspectivis, quia illorum est proprium fa­ cere considerationem de istis. Propter causam praedictam igitur ea quae videntur de longe, apparent nigriora, minora et planiora. Causa primi dicta est. Sed causa secundi est, quia sicut supra dictum est, visibile emittit radios ad visum quasi pyramidaliter, et basis pyra­ midis est in ipso visibili, conus autem, qui, est ille angulus acutus pyramidis, terminatur ad visum. Quanto autem magis obiectum di­ stat a visu, tanto magis pyramis protrahitur et fit longior, et facit minorem angulum in oculo, et ex consequenti videtur minor. Cau­ sa autem tertii est, quia visus a remotis non potest percipere modicam supereminentiam vel concavitatem, propter debilem alteratio­ nem : ex quo omnia astra apparent planae figurae. Et nubes visae per refractionem in aqua tanquam in quodam speculo, nigriores videntur quam visae in seipsis. Quod est si­ gnum quod ea quae videntur per refractio­ nem, videntur nigriora: quia scilicet debilius immutant visum. Addit autem quod nihil dif­ fert quantum ad praesens propositum, dicere quod visibile immutat visum in visione, quod verum est, aut dicere quod visus permutat vi­ sibile, sicut dicebant mathematici antiqui : quia utroque modo accidit idem quod dictum est. — Quinta suppositio est, quod nubes quanto fuerit propinquior soli, tanto minus est colorata colore iridis, sed apparet alba, quia tunc magis recipit lumen; sed visa in aqua per refractionem apparet nigrior pro­ pter distantiam, et ideo tunc videtur habere aliquem colorem iridis. — Ex quibus omni­ bus ultimate concludit, manifestum esse quod alba visa per refractionem, tum propter ma­ iorem distantiam obiecti, tum quia radii re­ fracti sunt debiliores quam directi, videntur minus alba et quasi tendentia ad nigredinem, quia debilitatio radii facit apparere minus co­ lorem album. — 629 — APP. 11, L. Ili, 1. vi METEQROLOGICORUM 286 [2J. Deinde cum dicit: Qui quidem igitur etc., ex dictis suppositionibus concludit causam aliorum colorum apparentium in iri­ de. Et dicit quod ubi est fortior et intensior actio fulgidi in nubem propter minorem di­ stantiam, ibi permutatur color clarus solis in puniceum, qui est propinquior albo : fulgi­ dum enim visum in nigro videtur puniceum, sicut dicit secunda suppositio. Et talis refra­ ctio fit in prima peripheria iridis. Sed refra­ ctio facta a secunda peripheria adhuc est de­ bilior propter maiorem distantiam, et ideo in ea apparet color viridis, qui est propinquior ni­ gro quam puniceus. Et in tertia circumferen­ tia apparet halurgus, quia etiam est propin­ quior nigro quam viridis, propter eandem causam. 287 [3], Deinde cum dicit: Quoniam au­ tem quod etc., assignat rationem numeri co­ lorum iridis. Et dicit quod numerus colorum iridis statum habet in tribus, et non proce­ dit ultra : sicut in pluribus aliis naturalibus terminus est in tribus, ut patet 1 Caeli. Per­ mutatio autem si qua alia fit in aliis parti­ bus nubis, est insensibilis, et non facit appa­ rere alium colorem praeter istos. Ratio au­ tem quare sunt tantum tres colores in iride, est quia tot sunt ibi colores, quot sunt loca in nube a quibus fit diversa refractio : sed illa sunt tantum tria, ut iam declaratum est, scilicet supremus, medius et infimus, a quibus diversimode refrangitur lumen. 288 [4], Deinde cum dicit: Propter quod et iris etc., ostendit ordinem et positionem colorum in iride. Et dicit quod quandoque apparent duae irides, et utraque habet praedi­ ctos colores, licet e contrario positos : quia interior et contenta, quae est principalior, habet in maiori peripheria colorem puniceum, in media viridem, in infima halurgum, idest caeruleum; sed exterior propter maiorem pro­ pinquitatem ad solem, ut dictum est, in mi­ nori peripheria habet puniceum, in media vi­ ridem, et in suprema halurgum. — Deinde récapitulai ea quae dicta sunt, et dicit quod .s/, pro quia, ea quae prius supposita sunt de apparitione coloris, sunt bene dicta, necesse est in iride apparere tres colores tantum, et nubem colorari solum tribus coloribus, pro­ pter rationes quae dictae sunt. 289 [5|. Deinde cum dicit : Xanthos autem etc., determinat de causa apparitionis cuius­ dam coloris minus principalis, qui apparet aliquando inter puniceum et viridem, et est propinquior albo quam puniceus. Dicitur au­ tem graece xanthos, latine autem citrinus. Di­ cit ergo quod xanthos apparet interdum in iri­ de, non quidem per refractionem : quia tunc essent plures colores principales quam 1res, et etiam talis color tunc deberet apparere plus niger quam albus; sed causatur ille co­ lor per iuxtapositionem punicei et viridis, quia puniceum positum iuxta viride album videtur: contraria enim iuxta se invicem po­ sita videntur maiora et manifestiora. Hoc 286-290 autem probat Philosophus per quatuor signa. Et primo, quia quando apparet iris in nube spissa et valde nigra, tunc colores videntur maxime puri, et propter hoc xanthos apparet intensior: quod signum est quod xanthos fit per iuxtapositionem punicei et viridis. Et tunc etiam xanthos magis apparet quam puniceus, ex eo quod nubes in parte exteriori per cir­ cuitum nigra, propter iuxtapositionem puni­ cei et nigri facit apparere puniceum album, et ex consequenti xanthos positus inter al­ bum et viridem, magis apparet, et puniceus magis occultatur. — Secundum signum est, quia marcescente nube, idest evanescente, quia tunc rarefit et perdit obscuritatem et ni­ gredinem, tunc puniceus fit albior et mutatur in xanthos, propter iuxtapositionem albi et viridis. — Tertium et maximum signum est, quia in iride facta a luna in nocte, omnes co­ lores apparent albiores, et maxime apparet xanthos; quia tunc propter obscuritatem no­ ctis additam nigredini nubis, colores nigri maxime videntur obscuri, et ideo per iuxta­ positionem nigri maioris color puniceus vi­ detur albior et citrinus: quia nigrum additum nigro facit album iuxtapositum apparere ma­ gis album, sicut ignis vel lumen additum lu­ mini facit e converso nigrum iuxtapositum apparere magis nigrum. — Quartum signum est, quia textores texentes flores in pannis se­ riceis vel alterius generis, diversimode po­ nunt iuxta se colores, secundum quod volunt causare apparentias diversas in diversis flori­ bus vel figuris. Et hoc etiam observant picto­ res: nam aliam apparentiam habet color pur­ pureus positus in lana vel serico albo quam positus in nigro, et melius apparet aurum po­ situm in azzurino quam in albo: quod non esset, nisi colores iuxtapositi aliis coloribus magis apparerent et variarent in apparentiis. Colores etiam aliter et aliter positi ad lucer­ nam, idest ad lumen, secundum experientiam variantur propter diversam iuxtapositionem lu­ minis: propter quod saepe accidit quod homines decipiuntur circa colores, propter diversam positiones colorum iuxta se invicem. — Deinde epilogal, dicens quod dictum est pro­ pter quid iris habet tres colores principales, et quartum minus principalem, et quare iste, vel quartus, appareat inter praedictos colo­ res. 290 [6], Deinde cum dicit: Dupla autem etc., assignat causam quorundam dictorum prius de iride. Dictum est enim supra, quod irides sunt duae tantum, quarum una est con­ tinens, altera contenta : sed continens, idest exterior, habet colores obscuriores, et modo contrario positos. Ratio primi est, quia re­ flexio iridis superioris est remolior, tum a sole illuminante tum etiam ab oculo, sicut dictum est : ideo est debilior, et colores vi­ dentur obscuriores. Causa autem secundi, quia quanto magis reflexio est debilis, tanto color est nigrior, et e converso; sed maior circumferentia exterioris iridis et remotior, et — 630 — 290-291 METEOROLOGICORUM ex consequenti reflexio est debilior; et ideo in ea est color halurgus, quia est magis obscu­ rus, in secunda vero eiusdem iridis, quae est minus remota, est color viridis, in tertia ad­ huc minus remota, puniceus. Sed in interiori maior peripheria est propinquior: ideo in ea est color puniceus, in secunda, quae est mi­ nus propinqua, est vidiris, in tertia vero ad­ huc magis remota, est color halurgus. Quae omnia satis manifesta sunt absque alia dedu­ ctione in terminis communibus. Dicit autem quod ut in pluribus non apparent plures iri­ des duabus: quia ascendendo ct descendendo a medio nubis, propter nimiam elongatio­ nem semper refractio debilitatur, ita quod ul­ tra 1res colores refractio non pertingit ad vi­ sum nostrum, quia a remotiori semper fit de­ bilior refractio. 291 |7|. Sed ad maiorem evidentiam il­ lorum quae Aristoteles dixit de coloribus iri­ dis, oportet quaedam considerare. Primo qui­ dem, utrum colores iridis sint colores secun­ dum rei veritatem, an tantum secundum ap­ parentiam. — Secundo, in quo sint colores iridis sicut in subiecto. — Tertio, utrum id quod continetur inter minorem peripheriam iridis ct maiorem, sit coloratum vel non. — Quarto, utrum medium quod interjacet dua­ bus iridibus, sit coloratum colore puniceo. — Quinto, utrum possibile sit aliquando ter­ tiam apparere iridem, et propter quam cau­ sam. — Sexto videndum est de causa cuius­ dam iridis quae apparet, alio modo se ha­ bente nube ad solem quam Aristoteles di­ xit, sicut videbitur. Et ad evidentiam primi, quia colores iri­ dis causantur ex refractione luminis a corpo­ ribus specularibus, primo videndum est utrum lumen in medio sit aliqua qualitas, an non. — Secundo, utrum lumen refractum in corpore speculari, faciat in ipso a quo re­ frangitur apparentiam alicuius coloris non existentis prius in eo secundum quod huius­ modi, aut recipiat ab eo, vel non. Primo ergo quaerendum est, utrum lumen sit in medio secundum esse reale, aut tantum secundum esse intentionale. Et videtur quod tantum habeat esse intentionale: quia quod habet esse reale in alio, manet in ipso post absentiam generantis, sicut in simili, calidum et frigidum manent in eis in quibus fiunt, in absentia generantis; sed amoto corpore lumi­ noso, lumen non remanet in medio; ergo etc. — Secundo : sensibile positum supra sen­ sum secundum esse reale, nullam facit sen­ sationem, sicut habetur in TT de Anima; sed lumen in medio existens vel in sensu, facit sensationem in actu: ergo non habet ibi esse reale. — Praeterea : omnis forma realiter re­ cepta in materia inferiorum, habet contra­ rium; sed luminis in medio nihil est contra­ rium; ergo non est realiter receptum in me­ dio. Maior probatur: quia in hoc differunt materia corporum superiorum et inferiorum, quia materia superiorum habet formam quae APP. 11, L. Ill, 1. vi complet totum eius appetitum, et ideo non est susceptiva contrariorum, sed materia inferio­ rum recipit formam non complentem totum eius appetitum: ergo est susceptiva contra­ riorum, et forma recepta in ea realiter, habet contrarium. Pro huius igitur intelligentia sciendum est, quod lumen in medio habet esse intentionale, quia causai sensationem; sed non solum ha­ bet ibi esse intentionale, sed etiam ha­ bet esse reale et naturale, licet tale esse reale debilius sit et minus permanens in me­ dio quam in corpore luminoso. Et hoc mul­ tipliciter probari potest. Primo: quia quae habent unum receptivum secundum naturam, habent etiam idem esse reale et eundem mo­ dum essendi; sed lumen in corpore luminoso ct in medio illuminato ab eo, habet idem re­ ceptivum, scilicet perspicuum: quia lumen per se est actus diaphani secundum quod huiusmodi: ergo habet idem esse; ergo si in uno habet esse reale, et in reliquo. Maior probatur: quia ad unitatem unius per se re­ lativi sequitur unitas alterius; sed receptibile ct receptum dicuntur relative; ergo si susceptibile luminis est unum, et lumen erit unum, et habebit unum esse. Confirmatur minor pri­ mi argumenti : quia diaphanum in corpori­ bus inferioribus est eiusdem naturae, diffe­ rens solum secundum magis et minus, sicut in simili, in corporibus superioribus diapha­ num in parte stellata et in parte non stella­ ta est idem secundum naturam, differens se­ cundum magis et minus densum. — Praeterea secundo: quorum est una operatio prima, horum est una natura, et ex consequenti unum esse; sed lucis in corpore luminoso et in medio illuminato est una operatio prima, illuminare scilicet perspicuum: ergo si lux in uno est qualitas realis, et in altero. Maior patet: quia operatio consequitur formam, sic­ ut transmutatio materiam. — Praeterea: for­ ma aliqua in eo habet esse reale et naturale, in quo generatur ab agente secundum natu­ ram, secundum quod huiusmodi, per reductio­ nem de potentia naturali ad actum; sed lumen est tale in medio; ergo habet ibi esse reale. Maior est nota, et manifeste ostendit a priori aliquid habere esse reale. Minor vero pro­ batur: quia lumen causatur ab agente natu­ rali, scilicet a corpore lucido, per reductio­ nem medii de potentia naturali, qua erat lu­ cidum in potentia, ad esse lucidum in actu. — Deinde : illud quod habet operationem realem ct naturalem secundum quod huiusmodi, videtur habere etiam esse reale et naturale : quia unumquodque operatur secundum quod est (ΊΧ Metaphysi, et operatio consequitur esse; sed lumen in medio habet operationem realem et naturalem, sicut illuminare, calefa­ cere et huiusmodi : sicut sensus docet, et scientia de speculis comburentibus supponit. Quod autem lumen in medio habeat debi­ lius esse quam in corpore lucido, satis ma­ nifestum est : quia medium quod est perspi- — 631 — APP. II, L. Ill, 1. vi METEOROLOGICORUM cuum, est rarum, et lumen propter raritatem medii facile pertransit. et non est multae per­ manendae in eo; sed in corpore illuminato est densitas, quae corpus lucidum et etiam lumen aliqualiter terminat, et propter densi­ tatem talis corporis lumen in eo est maioris permanentiae. Et in signum huius, lumen exi­ stens in medio debilius operatur quam exi­ stens in corpore lucido vel illuminato; de­ bilior autem operatio consequitur debilius esse : quia modus operandi consequitur mo­ dum essendi. Et propter hoc, si aliquis huius­ modi esse debilius vocet esse intentionale, coincidit secundum rem nobiscum, et nomine tantum differens est: de qua differentia non est curandum inquirentibus veritatem. Ad primum autem in oppositum dicendum est, quod sensibile extra sensum habens esse firmum, quia excellenter movet sensum, ideo positum supra sensum non movet sensum ad actum, sed magis ipsum corrumpit propter suam disproportionem ad sensum : quia sen­ sus consistit in quadam medietate vel harmo­ nia; sed tamen sensibile receptum in medio, sub esse rcali debiliori quod proportionatur sensui, potest in ipso habere esse etiam intentionale, et movere ipsum ad sensationem in actu. De sensibili autem primo modo, cuiusmodi est lumen in corpore lucido, loque­ batur Philosophus. — Ad secundum, non est difficile illud solvere, quia est duplex ge­ nerans: unum quod est principium transmu­ tationis rei generatae tantum, et non con­ servationis ipsius esse, sicut domificator est causa factionis domus: aliud est generans, quod cum hoc est causa conservationis rei generatae, quemadmodum locus est causa rei locatae per se; effectus autem manet post absentiam generantis primo modo, non au­ tem post absentiam generantis secundo mo­ do. Eiusmodi est corpus lucidum. — Ad ter­ tium dicendum, quod contraria dicuntur du­ pliciter. Uno modo sumitur contrarietas pro­ prie, pro repugnantia duarum formarum ae­ qualiter et maxime distantium sub eodem ge­ nere: sicut calidum et frigidum distant et per se contrariantur. Alio modo accipiuntur con­ traria, prout extendunt se ad principia oppo­ sita : sicut forma et privatio interdum di­ cuntur contraria; et hoc modo intelligitur quod forma recepta in materia horum infe­ riorum habet contrarium, non autem primo modo. Sed hoc modo lumen habet contra­ rium, quia habet privationem oppositam. 292 [8]. Secundo videndum est, utrum lumen in eo corpore a quo refrangitur, sit principium alicuius coloris non praeexisten­ tis. Et videtur quod non : quia si. lumen re­ fractum in eo a quo refrangitur, esset per se principium alicuius coloris, sequeretur quod a quocumque fieret refractio et in quocum­ que situ, semper causaret talem colorem; sed hoc est falsum, ut ad sensum videtur; ergo lumen refractum per se non est principium alicuius talis coloris, 291-293 In contrarium est, quia sensus docet quod lumen incidens corpori pervio spisso, colorato aliquo colore, puta rubeo, facit ea a quibus refrangitur apparere per illud colore vergente ad colorem illius. Etiam ea quae videntur in speculis viridibus, videntur sub lumine refra­ cto consimilis coloris. Sed tamen quomodo hoc fiat intelligendum est, quod color causa­ tur ex praesentia luminis in perspicuo termi­ nato per opacum, et secundum diversam pro­ portionem luminis ad opacum in perspicuo di versificantur colores, quia ex multo lumine et pauco opaco causatur color albus, et e converso color niger; sed medii colores fiunt secundum proportiones medias: propinquio­ res quidem albo in plus habendo de lumine et minus de opaco, et propinquiores nigro causantur opposito modo. Ex quibus patet, quod appositio luminis ad opacum, vel e con­ tra, secundum aliam et aliam quantitatem, variat colores. Ex quo sequitur ad proposi­ tum, quod lumen generatum a corpore lumi­ noso, secundum rectum incidens alicui cor­ pori aspero habenti aliquem colorem in actu vel in virtute, ita quod a profundo eius re­ frangitur, si fuerit multum lumen, illuminat tale corpus secundum partem cui incidit, for­ tius quam esset illuminatum ante, et mutat in ipso colorem praeexistentem sensibiliter secundum diversam proportionem eius ad opacum, et per consequens facit ibi appari­ tionem alicuius coloris non praeexistentis. Sed quando lumen refrangitur a prima superficie talis corporis propter lenitatem, ita quod lu­ men non recipiatur in profundo, tunc gene­ ratur phantasia, idest apparitio coloris, debi­ lior tamen : quia in parte in qua incidit lu­ men, fit fortior illuminatio corporis a quo fit refractio luminis ad visum, et propter huius­ modi fortificationem coloratur non tantum corpus sed etiam lumen colore proprio cor­ poris, vergente aliquantulum ad clarum, pro­ pter adiunctionem luminis ipsius. Et secun­ dum hunc modum corpus a quo fit refractio, videtur alterius coloris quam fit ordinarie. Si vero corpus cui incidit lumen, non habeat aliquem colorem proprium, sed solum natu­ ram perspicui, tunc nulla fiet phantasia co­ loris, propter defectum opaci. Ad rationem autem in oppositum dicitur quod verum concludit, quando lumen in corpore a quo refrangitur, invenit opacum actu vel virtute. Sed hoc opacum non invenit in omni eo a quo refrangitur: et ideo non causât in omnibus talem apparentiam colo­ rum, quia sine opaco non possunt fieri. — Quare autem lumen faciat magis apparere colores quam magnitudinem vel figuram cor­ poris a quo refrangitur, partim patet ex dictis, et melius manifestabitur in sequentibus. 293 [9]. Quaeritur tertio, utrum colores iridis habeant rationem veri coloris. Et pri­ mo arguitur quod non : quia quod causatur ex sola refractione luminis ad visum, non vi­ detur verus color, sed apparens tantum; 293-294 METEOROLOGICORUM colores autem iridis secundum Aristotelem causantur ex sola refractione; ergo non sunt veri colores. — Praeterea : si tales apparen­ tiae essent veri colores, deberent apparere in quocumque situ, sicut apparet de his quae colorantur secundum veritatem; sed sic non est dc coloribus iridis; ergo non sunt veri co­ lores. — Praeterea: quod causatur ex debili­ tate visus, non est color secundum veritatem; sed colores iridis causantur ex debilitate vi­ sus; ergo non sunt colores secundum verita­ tem. Intclligendum igitur est, quod colores iridis habent essentiam veri coloris, debiliter tamen et imperfecte, sicut lumen in medio respectu luminis in corpore luminoso; quia quod est motivum visus secundum se, hoc est color secundum veritatem: quia color secundum Philosophum II de Anima, est quod est mo­ tivum visus secundum se; sed colores iridis sunt huiusmodi, sicut sensus iudicat; ergo sunt veri colores. — Secundo : quia veritas rei idem est quod essentia rei, differens so­ lum secundum rationem; sed colores iridis habent essentiam et formam coloris, licet se­ cundum esse debile; ergo habent veritatem coloris. Minor probatur: quia sensus visus qui hoc iudicat, non decipitur circa proprium sensibile. — Tertio: id quod visus iudicat se apprehendere per se primo, est color secun­ dum veritatem, qui est obiectum visus : quia sensus proprius circa proprium et per se obiectum non decipitur; sed in visione iridis visus iudicat se videre verum colorem; ergo etc. — Amplius: ubicumque sunt principia veri coloris secundum veritatem, ibi est for­ ma et essentia veri coloris secundum verita­ tem; sed in iride actu concurrunt omnia prin­ cipia coloris secundum veritatem; ergo etc. Maior est nota: quia causa et effectus in actu sunt simul in actu (II Physici). Minor probatur: quia principium veri coloris in actu, est perspicuum aliquo modo termina­ tum in ratione materiae, et lumen ibi exi­ stons actu in ratione formae; sed ista ambo sunt actu in iride, sive in eo in quo apparet iris: quia perspicuum aequaliter est termina­ tum per opacum in roratione descendente sub nube, in qua generatur iris, aliter non ha­ beret rationem speculi refrangentis : lumen vero a sole vel a luna incidens illi, habet ra­ tionem formae; ergo sequitur, quod cum in iride sint actu omnia principia veri coloris, sint ibi veri colores: licet color ibi habeat esse debile, sicut dictum est, quia principia eius non sunt ita permanentia sicut in corpo­ ribus mixtis terminatis, in quibus principia coloris consequuntur principia intrinseca cor­ poris mixti, et sunt ei intrinseca : consequun­ tur enim ipsa miscibilia, quae sunt perma­ nentia actu vel virtute, et per consequens et color ex ipsis causatus est permanens et per­ fectus. Sed non est sic de coloribus iridis, quia lumen ibi est extrinsecum, et solum in­ cidit secundum determinatum situm ad vi­ APP. II, L. 111,1. vi sum, et secundum quod incidit diversimode causal diversos colores, qui apparent transfer­ ri per motum ipsius visus; et tamen secun­ dum veritatem non transferuntur, quia in aliis partibus rorationis de novo continue ge­ nerantur. Ad obiecta autem dicendum est: et ad pri­ mum, quod color potest causari ex refractione, vel ex concurrentibus ad refractionem lumi­ nis ad visum, sicut dictum est : sed non co­ lor secundum esse perfectum et fixum, pro­ pter variationem refractionis. Sed si staret corpus luminosum et nubes in eadem distan­ tia et dispositione, iris haberet esse perma­ nens. — Ad secundum dicendum est, quod assumptum verum est de coloribus habenti­ bus esse firmum ex fixum in subiecto, non autem de coloribus apparentibus per refra­ ctionem, quae non fit nisi ex opposito, vel quasi ex opposito, existente luminoso. — Ad tertium dico quod color qui totaliter causa­ tur ex debilitate visus, non est verus color: quia tale est pura privatio, sicut remotio lu­ minis est privatio. Sed falsum est quod co­ lores iridis causentur totaliter ex debilitate vi­ sus, quia causantur primo ex lumine incidente rorationi. Est tamen verum quod debilitas vi­ sus, sicut et remotio luminis, facit ad hoc quod colores appareant obscuriores. 294 [10]. Quarto quaeritur, utrum colores iridis sint subjective in partibus specularibus rorationis. Et videtur quod non : quia color videtur esse ibi, ubi visus iudicat ipsum esse; sed visus eum iudicat esse in nube, non in partibus rorationis; ergo etc. — Secundo: si­ mile indicium videtur esse de idolo apparen­ te in speculo, et de colore iridis, quia ambo apparent per refractionem; sed idolum appa­ rens in speculo non dicitur esse in eo, sed in corpore; ergo color iridis non est in cor­ poribus specularibus, sed in sole vel astro, ex quorum refractione apparet. In oppositum est tamen, quod in illo sunt colores iridis sicut in subiecto, in quo con­ currunt actu principia ipsorum, sicut in si­ mili, in eo sunt sapores sicut in subiecto, in quo concurrunt principia saporis actu; sed principia coloris iridis sunt perspicuum par­ tium rorationis aliquo modo terminatum per opacum, et lumen incidens ei et refractum ab ipso, quae simul concurrunt in dictis par­ tibus rorationis sub nube existentis; ergo co­ lores sunt ibi sicut in subiecto, et non sunt in ipsa nube nigra : licet appareant secundum sensum ibi esse, quia visus propter nimiam distantiam eorum ab oculo non percipit re­ motionem unius ab altero. Quando enim ali­ quod corpus distans videtur per alterum vel iuxta alterum, tunc apparet esse in eadem superficie cum ipso, et propter eandem cau­ sam omnia a remotis visa videntur plana, sic­ ut dicebatur prius; sed nubes videtur per iridem, vel iuxta iridem: et per consequens vi­ detur in eadem superficie cum ipsa. Ad primum dicitur, quod aliud est subie- -633- APP. II, L· HI, 1. vi M ETEOROLOG ICOR U Μ ctum colorum iridis et idolorum universaliter apparentium ex refractione, secundum verita­ tem, et aliud locus in quo apparent esse se­ cundum sensum: quia colores iridis sunt in partibus rorationis specularibus sicut in su­ biecto, secundum veritatem, sed sunt in nube solum secundum apparentiam, quod conces­ sum est. — Ad secundum dicitur, quod simi­ litudo potest concedi, sed illud quod assumi­ tur, quod idolum non sit in superficie specu­ lari a qua fit refractio, sed sit in corpore obiecto, negandum est: quia species visibilis, vel figura visibilis illius cuius est idolum, in quod fertur visus mediante specie, est in eo secundum esse fixum et permanens, sed ta­ men est in superficie speculi a quo fit refra­ ctio, secundum aliud esse, et est quodammo­ do in medio secundum lineam rectam. Sic in proposito, lumen ex cuius refractione gene­ ratur iris, secundum esse magis reale est in corpore luminoso, sed secundum aliud esse eius est in corpore illuminato, et in corpore a quo refrangitur, in quo per admixtionem perspicui terminati facit aliquem colorem ibi existentem. 295 [1.1 J. Quinto quaeritur, utrum illud quod continetur intra minorem peripheriam iridis, et id quod est supra maiorem, sit co­ loratum vel non. Videtur quod sic: quia ubi est eadem causa, ibi est idem effectus; sed causa coloris videtur esse eadem intra mino­ rem et supra maiorem peripheriam iridis, sic­ ut in illa parte ubi apparet iris, scilicet re­ fractio luminis stellae a roratione descendente sub nube; ergo videtur quod illa pars sit co­ lorata. Respondetur quod illud est coloratum co­ lore nigro nubis, quia halurgus, qui est in minori peripheria iridis et est propinquior ni­ gro, disparet in nigrum : et hoc etiam sensus docet; sed non est coloratum aliquo colore iridis sensibiliter diverso a colore nubis. Cu­ ius ratio est, quia ad hoc quod appareat ali­ quis color irialis sensibilis ex refractione lu­ minis solis a roratione opposita, oportet re­ fractionem esse multam et fortem secundum Philosophum; sed ab illo loco non fit multa refractio et fortis: non multa, propter par­ vitatem illius intermedii, nec fortis, quia a partibus perpendicularibus vel propinquiori­ bus perpendiculari, debilius refranguntur ra­ dii et ad minorem angulum. Et propter hoc Philosophus, ubi dat naturam colorum iridis, dicit quod ab illa parte est permutatio insen­ sibilis colorum. Ad rationem in contrarium dicendum est, quod minor est falsa: non enim quaecumquc refractio est causa coloris iridis, sed oportet ipsum lumen multiplicatum esse forte: refra­ ctio autem quae fit ab illo loco, est debilis. 296 [12], Sexto quaeritur, utrum medium duarum iridum sit puniceum. Ad quod re­ spondet Alexander in commento, quod non est ibi aliquis color: quia color in iride cau­ satur a determinata distantia et situ determi­ 294-297 nato inter solem et visum; sed talis secun­ dum eum non est in tali parte intermedia; ergo ab ipsa non est talis refractio, et per consequens non mutat ipsam ad aliquem co­ lorem. Et confirmatur: quia sensus non iudicat de illo colore intermedio; ergo videtur quod non sit ponendus. Sciendum est tamen, quod maior nunc as­ sumpta vera est, sed falsa est minor : quia non videtur rationabile neque consonans ra­ tioni, quod a superiore iride et remotiori, et similiter ab inferiori et propinquiori possit fieri refractio sensibilis, et quod non fiat a parte intermedia, si fuerit materia disposita, sicut hic supponitur; sicut in simili, si acci­ piantur tria specula, in tali distantia ad se invicem et ad corpus obiectum secundum ali­ quam proportionem, qualis est distantia dua­ rum iridum et partis intermediae ad se invi­ cem ct ad solem et ad visum, si fit refra­ ctio corporis obiecti a duobus speculis extre­ mis ad visum, et apparitio idoli, tunc etiam lit a speculo intermedio, ut patet ad sensum. Et confirmatur: quia omnia ad colorem ta­ lem requisita possunt concurrere in tali inter­ medio, scilicet refractio fortis et multum lu­ minis, si sit roratio disposita in medio sicut in extremis: immo fit maior quam in peri­ pheria maiori minoris iridis, et etiam fit pro­ pinquior et maior quam in peripheria minori exterioris iridis. Est ergo dicendum, quod in illa parte intermedia non est color puniceus, sed est alius color secundum aliquid propin­ quior albo vel clarior quam sit puniceus, quia plus obtinet de lumine per iuxtapositionem illorum duorum puniceorum, quam pu­ niceus in minori peripheria superioris vel in maiori inferioris. Et ex hoc iste color in par­ te intermedia est albior et clarior. Ad id autem quod in oppositum induceba­ tur de sensu, dicendum quod iste color, pro­ pter eius claritatem et non multam differen­ tiam a puniceo, vix discernitur a visu in tan­ ta distantia, nisi subtiliter inluenti: sed ta­ men sensus non indicat oppositum. Et hoc apparet ex eo, quia in medio duarum iridum apparet quaedam citrinitas clara valde; sed color citrinus est propinquior claro et albo quam puniceus, sicut dictum est prius, et in­ ter duos puniceos positus adhuc magis claret. 297 [13], Septimo videndum est, utrum possibile sit apparere simul plures irides dua­ bus. Et videtur quod non: quia Aristoteles supra dixit, quod propter remotionem secun­ da iris habet colores debiliores quam prima; sed situs tertiae est multo remotior; ergo etiam refractio erit debilior, adeo quod non poterit causare apparentiam alicuius coloris sensibilis. Dicimus tamen ad quaestionem, quod non est impossibile apparere tertiam iridem, licet hoc raro contingat. Et talis iris se habet se­ cundum situm ad secundam, sicut secunda ad primam, et habet obscuriores colores co­ loribus secundae, sicut secunda respectu pri- — 634 — 297-298 METEOROLOG ICOR U Μ mae, propter eandem causam. Et talis iris ap­ paret propter eandem causam propter quam duae aliae apparent, scilicet propter refractio­ nem luminis ad visum. Et tunc causatur, quando nubes opposita soli est multum nigra et spissa, quia tunc potest facere multam et bene dispositam rorationem ad refractio­ nem. — De ordine autem colorum istius iri­ dis experimentum non habui; rationabiliter tamen videtur quod haberet colores ordine contrario cum coloribus secundae, scilicet halutgum in minori peripheria, viridem in se­ cunda et puniceum in maiori, sicut prima: quia omnis processus fit per assimilationem secundorum ad prima; sed halurgus qui est in maiori peripheria secundae, est propinquior nigro: igitur rationabiliter in minori periphe­ ria tertiae deberet apparere color halurgus, qui est propinquior nigro: et deinde in se­ cunda viridis, qui est propinquior huic: deinde in tertia puniceus, qui disparet in albo vel claro nubis subtilioris in extremitate. Ad rationem in contrarium dicitur, quod dictum Aristotelis intelligendum est ut in pluribus, quia raro videtur tertia. Consequen­ tia autem absolute non valet: quia potest es­ se quod refractio continue fiat debilior, quan­ to nubes est remotior, et tamen roratio in qua fit tertia iris, non sit ita remota quod non possit colorari a lumine refracto in ipsa. 298 [14]. Quaeritur octavo, utrum non existente nube possit interdum apparere iris in superficie maris. Videtur quod non : iris APP. 11, L. 111,1. vi enim causatur ex refractione luminis a rora­ tione sub nube opposita, visu existente in medio; sed in ista apparitione navigantibus facta, talia non habent locum, ut suppositum est; ergo non potest ibi fieri iris. Sciendum est autem quod quandoque, exi­ stente caligine in superficie maris non mul­ lum elevata, apparuit iris navigantibus lateraliter, habens omnes colores iridis: et tamen erat nubes. Videbatur autem navigantibus transferri, semper apparens ipsis in eadem di­ stantia et situ ad ipsos, usque ad defectum caliginis, quia semper ab alia et alia parte fiebat continue alia et alia refractio ad visum. Ad rationem in oppositum dicitur, quod omnia ista in praedicta apparitione assignari possunt : quia superior pars caliginis, inci­ dentibus radiis solaribus antiperistasim passa, convertebatur in subtilem rorationem, cuius partes habent rationem speculi, in quo possi­ bile est apparere colorem corporis obiecti, non autem figuram, sicut dicebatur prius. Sed mare ex opposito navigantium existens, ap­ parens navigantibus altius, et habens circa terram figuram circularem, non planam, cum sit aqua pura et a remotis videatur reprae­ sentare colorem nigrum, quemadmodum nu­ bes, habet rationem nubis; lumen vero fa­ ctum a sole vel ab aliqua stella, et refra­ ctum ad visum a nigredine maris altioris per subtilem rorationem caliginis, habebat ratio­ nem refracti ad visum : et propter hoc causabat figuram iridis et colores. 635 ~ API’. H, L. Ill, 1. vu METEOROLOGICORUM LECTIO VIL De figura et quibusdam aliis accidentibus iridis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 375bl6 - 377a28) Caput V 296. Quoniam autem neque circulum pos­ sibile est fieri iridis, neque maiorem semicirculo portionem, et de aliis ac­ cidentibus circa ipsam, ex descriptio­ ne erit considerantibus manifestum. 297. Hemisphaerio enim existente super horizontem circulum in quo A, cen­ tro autem K, alio autem quodam oriente signo in quo H, si quae a K lineae secundum conum excidentes faciant velut axem in qua HK, et a K ad M adiunctae refringatur ab hemisphaerio ad H super maiorem angulum, ad circuli peripheriam inci­ dent a K. Et si quidem oriente aut occidente astro refractio fiat, semicir­ culus assumetur circuli ab horizonte qui super terram fit, si autem supra, semper minor semicirculo; minimum autem, cum in meridie fuerit astrum. Sit enim in oriente primo cuius H, et refracta sit KM ad H et planum eiectum sit in quo A, quod a trigono in quo HKM. Circulus igitur deci­ sio erit sphaerae, qui maximus sit in quo A: differt enim nihil, si quod­ cumque eorum quae super HK se­ cundum trigonum KMH eiectum fue­ rit planum. Quae igitur ab his quae HK ductae lineae in hac ratione non constituentur semicirculi in quo A ad aliud et aliud signum. Quoniam enim quae HK signa data sunt, et quae KH data utique erit et quae MH, quare et ratio eius quae MH ad MK. Super datam igitur peripheriam tan­ get M. Sit itaque haec in qua NM: quare decisio peripheriarum data est. Apud aliam autem quam ad eam quae MN peripheriam ab eisdem si­ gnis eadem ratio in eodem plano non consistet. Exponatur igitur quaedam linea quae DB, et decidatur ut MH ad MK quae D ad B. Maior autem quae MH ea quae MK, quoniam su­ per maiorem angulum refractio coni: sub maiori enim angulo subtenditur eius, quae MKH trigoni. Adveniatur i -636- igitur ad eam quae B. in qua Z: ut sit quod quidem D ad B quae BZ ad D. Deinde quod quidem Z ad KH, quae B ad aliam fiat quae KP, et a P ad M copuletur quae MP. Erit igitur P polus circuli, ad quem quae a K lineae incidunt. Erit enim quod quidem quae Z ad KH et quae B ad KP et quae D ad PM. Non enim sit, sed aut ad minorem, aut ad maiorem ea quae PM: nihil enim differt. Sit ad PR. Eandem ergo ra­ tionem HK et KP et PR adinvicem habebunt quam quidem quae D B Z. Quae autem D B Z proportionales erant, secundum quam quidem quae D ad B, quae ZB ad D; quare quae quidem quae PH ad PR. quae PR ad eam quae PK. Si igitur ab his quae K H quae HR et KR ad R coniungantur. copulatae hae eandem habebunt rationem, quam quidem quae PH ad eam quae PR: circa eun­ dem enim angulum P proportionaliter, quae trianguli HPR et qui KRP; quare et quae PR ad eam quae KR habebit eandem rationem, et quae HP ad eam quae PR. Habet autem et quae MH ad MK eandem ratio­ nem, quam quidem quae D ad eam quae B ambae: quare ab H K signis non solum ad eam quae MN periphe­ riam concurrent eandem habentes ra­ tionem. sed et alibi, quod quidem impossibile. Quoniam igitur quae D neque ad minus eo quod PM neque ad maius (similiter enim demonstra­ bitur), palam quod ad ipsam utique erunt scilicet in qua MP: quare erit quod quidem quae MP ad PK, quae PH ad MP. Sit igitur eo in quo P polo utens, distantia autem ea in qua MP, circulus scribatur, omnes contin­ get angulos, quos refractae faciunt quae ab MA circulo. Si autem non, similiter ostendentur eandem haben­ tes rationem quae alibi et alibi semi­ circuli concurrentes: quod quidem 299-300 METEOROLOG ICORUM erat impossibile. Si igitur circumdu­ cas semicirculum in quo A circa dia­ metrum in qua HKP, quae ab HK refractae ad illud in quo M in om­ nibus planis similiter habebunt, et aequalem facient angulum qui KMH, ct quem faciunt angulum quae HP et MP super eam quae HP, semper aequalis erit. Trianguli igitur super eam quae HP et KP aequales ei qui HMP et KMP consistunt: horum au­ tem catheti ad idem signum cadent cius quae HP et aequales erunt. Ca­ dent ad O. Centrum ergo circuli O, semicirculus autem qui circa MN ab­ sectus est ab horizonte. [Superiorum quidem enim solem non obtinere, apud terram autem firmatorum obti­ nere, et diffundere aërem, et propter hoc iridem non coniacere circulum. Fit autem et nocte a luna raro: neque enim plena semper debiliorque natu­ ra. ut obtineat aërem. Maxime autem stare iridem, ubi maxime obtinet sol: plurimus enim in ipsa humor immansitj. Iterum sit horizon quidem in quo ABG, ascendit autem super hunc H, axis autem sit nunc in quo HP. Alia quidem igitur omnia similiter ostendentur ut et prius, polus autem circuli in quo P erit sub horizonte eo in quo AG, elevato signo in quo H. In eadem autem et polus et centrum circuli et quod terminat nunc ortum; est enim iste in quo HP. Quoniam autem supra diametrum quae AG quod KH, centrum erit uti­ APP. II, L. 111,1. vu que sub horizonte prius eo in quo AG, in ea quae HP linea, in quo O. Quare minor erit superior decisio se­ micirculi in quo SYQ: quod enim SYQ semicirculus erat, nunc autem abscissus est ab AG horizonte. Quod itaque YQ disparens erit ipsius, ele­ vato sole, manifestum autem cum in meridie: quanto enim superius H, magis inferius polus et centrum cir­ culi erit. 298. Quod autem in minoribus quidem diebus his qui post aequinoctium au­ tumnale contingit semper fieri iridem, in longioribus autem diebus his qui ab aequinoctio altero ad aequinoctium alterum circa meridiem non fit iris, causa est, quia ad arctum decisiones omnes maiores semicirculo et semper ad maiores semicirculo, quod autem immanifestum parvum, quae autem ad meridiem decisiones aequinoctia­ lis, quae quidem sursum decisio, par­ va. quae autem sub terra, magna, et semper etiam maiores quae longius. Quare in his, quae ad aestivas versiones, diebus, propter magnitudinem decisionis, antequam ad medium ve­ niat decisionis ad meridianum H, sub­ tus iam penitus fit P, propter longe distare a terra meridiem propter ma­ gnitudinem decisionis. In his autem, qui ad hiemales versiones, diebus, quia non multum super terram sunt decisiones circulorum, contrarium ne­ cessarium fieri: modicum enim ele­ vato in quo H, in meridie fit sol. COMMENTARIUM 299 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de causa generationis iridis et de co­ loribus eius, determinat consequenter de fi­ gura eius, et de his quae consequuntur ipsam quantum ad figuram. Et circa hoc primo praemittit intentionem suam, et dicit quod ex figurait descriptione iridis, quantum ad situm eius et solis et visus, potest esse ma­ nifestum considerantibus, quod iris non po­ test apparere secundum circulum perfectum, neque secundum proportionem maiorem se­ micirculo; et etiam manifestum erit de aliis accidentibus circa ipsam. 300 [2], Secundo ibi: Hemisphaerio enim existente etc., prosequitur propositum suum. Et circa hoc sciendum est, quod Aristoteles intendit probare unam conclusionem quadri­ membrem : scilicet quod iris non est maior semicirculo; sed quando astrum refractum est in oriente vel occidente, tunc figura iri­ dis est semicirculi completi; quando autem supra horizontem elevatum, tunc iris appa­ ret nobis minoris figurae quam semicirculus; quando vero astrum est in meridie, tunc ap­ paret minimae figurae quam possit apparere. Quam conclusionem ipse probat multis sup­ positionibus ac propositionibus malhematicalibus praemissis, quas si clare deducere vel­ lem, oporteret multum digredi a physico pro­ posito, et ideo videantur in littera. Ratio autem physica huius est, quia astrum quodlibet naturaliter emittit radios suos in directum, quoadusque non invenit corpus opacum prohibens processum radiorum in directum: unde etiam tales radii quoadus­ que non reflectuntur, dicuntur radii recti, quasi in rectum tendentes. Ex quo patet ra­ tio illius quod supra dictum est, quod iris fit ex opposito astri: quia illud agit in par­ tem sibi diametraliter oppositam, et ab ea reflectitur. Astrum autem in nube opposita causai quidem figuram circularem, nisi im­ pediatur: quia omne agens intendit per suam actionem inducere similitudinem suam in pas­ sum; sed apparet nobis tantum semicirculus, quia reliqua pars nubis vel rorationis in qua — 637 — API’. Il, L. Ill, I. vu METEOROLOG IGOR U M fu iris, occultatur sub horizonte. Cum igitur astrum est in oriente, nubes ei opposita est in occidente, dimidia sub horizonte et dimi­ dia supra, et ex consequenti apparet nobis tantum semicirculus refractionis irialis : quia reliqua dimidia pars rorationis occultatur sub horizonte, ut dictum est. Quanto autem ma­ gis elevatur astrum super horizontem, tanto magis pars ei opposita in qua fit iris, occul­ tatur sub ea; et ideo minor pars circuli re­ fractionis apparet nobis: quia roratio oppo­ sita astro magis occultatur. Quando autem astrum est elevatissimum, et est in meridie, tunc minima portio circuli irialis apparet : quia roratio opposita astro in qua fit iris, maxime occultatur. Nunquam igitur apparet maior portio quam semicirculus, et saepe ap­ paret minor. 301 (3|. Quod autem in minoribus etc. Postquam determinavit de figura iridis, hic determinat de quibusdam aliis accidentibus. Et dicit quod colores iridis apparent fortio­ res in extremitatibus iridis circa terram quam in medio, eo quod in corpore densiori himen fortius retinetur et fortificatur magis: nubes autem est densior in extremitatibus quam in medio. — Secundum accidens est, quod iris raro fit a luna : quod probat dupliciter. Pri­ mo, quia nunquam fit a luna nisi in plenilu­ nio, propter debilitatem sui luminis in aliis temporibus. Secundo, quia luna propter de­ bilitatem sui luminis non sufficit elevare tan­ tos vapores, quod super eos possit causari iris. — Tertium accidens, quod accidit pro­ pter eandem causam, scilicet propter eleva­ tionem vaporum, est quod in ea parte hemi­ 300-301 sphaerii maxime fit iris, in qua sol elevat maio­ res vapores : quia ex eis generatur nubes sub qua debet fieri iris. — Quartum vero est, quia in diebus brevioribus post aequinoctium autum­ nale, quando dies sunt minores noctibus, iris apparere potest omni hora diei; sed post ae­ quinoctium vernale, quando dies sunt maio­ res noctibus, iris non potest apparere omni hora : quia non apparet circa meridiem his quibus solstitium multum elevatur in meridie. Et huius ratio est, quia portiones circuli quas sol describit in diebus longioribus super ho­ rizontem, sunt minores semicirculo, sed por­ tiones quas describit quando accedit ad tro­ picum hiemalem, sunt maiores : quia quanto plus sol elevatur supra horizontem vel supra terram, tanto depressior est polus et arcus iridis in parte ei opposita sub terra, sicut di­ ctum est; magis autem elevatur sol in vere et in aestate quam in autumno et hieme: et ex hoc etiam maiores causât calores, et arcus iridis causatus ab eo in parte opposita, est magis depressus, intantum ut propter parvi­ tatem non appareat, quia quod est parvum, videtur immanifestum. Portio autem circuli iridis in diebus longioribus est parva : in diebus autem brevioribus, quia sol non mul­ lum elevatur a terra, ideo decisio circuli iri­ dis non multum deprimitur, et maior pars remanet super terram, et ex consequenti iris tunc magis apparet. Ex quo corollarie con­ cludi potest, quod defectus integri circuli in iride non est ex parte radii luminosi inciden­ tis, sed est ideo, quia nubes vel roratio in qua fit iris, occultatur secundum partem sub horizonte. 3(tô M ETEO ROLOG ICO RU Vf APP. Il, L. Ill, 1. vin LECTIO VIII. De virgis et pareliis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 377a29 - 378a14) Caput VI 299. Easdem autem dictas causas existi­ mandum et de pareliis et virgis: fit enim parelius quidem refracto visu ad solem. 300. Virgae autem propterca quod incidit talis existens visus, qualem diximus semper fieri, cum prope solem existentibus nubibus ab aliquo refrangatur humidorum ad nubem. Viden­ tur enim ipsae quidem incoloratae nubes secundum rectum aspectum intuentibus, in aqua autem virgis plena nubes: veruntamen tunc quidem in aqua videtur color nubis esse, in vir­ gis autem super ipsam nubem. 301. Fit autem hoc, cum irregularis fuerit nubis consistentia, et hac quidem spissior, hac autem rarior, et hac qui­ dem magis aquosa, hac autem minus: refracto enim visu ad solem, figura quidem non videtur, color autem vi­ detur: quia autem in irregulari appa­ ret fulgidus et albus sol, ad quem refractus est visus, hoc quidem pu­ niceum videtur, hoc autem viride, aut xanthon. Differt enim nihil per talia videre, aut a talibus refractum: utro­ que enim modo apparet colore simili; quare si et illo modo puniceum, et isto. Virgae quidem igitur fiunt pro­ pter irregularitatem speculi, non figu­ ra, sed colore. 302. Parelius autem, cum quam maxime regularis fuerit aër et spissus simili­ ter: propter quod apparet albus: regularitas enim speculi facit unum emphaseos colorem; refractio autem si­ mul totius visus, propter simul incicere ad caliginem a spissa existente caligine, et nondum quidem existente aqua, prope autem aquam, propter prope existens apud solem, colorem facit apparere: sicut ab aëre polito fractum propter spissitudinem; quare quoniam color solis albus, et parelius albus apparet. Propter hoc idem au­ tem magis aquae signum parelius quam virgae: magis enim accidit aërem bene operose habere ad gene­ rationem aquae. Australis autem borcali magis, quia australis aër magis in aquam permutatur, quam qui ad arctum. 303. Fiunt autem sicut diximus, circa oc­ casus et circa ortus, et neque desu­ per, neque desubtus, sed ex lateribus, et virgae et parelii, et neque prope solem valde, neque longe penitus: prope enim existentem sol dissolvit consistentiam, longe autem existente visus non refrangetur: a parvo enim speculo longe protensus debilis fit; propter quod et halo non fiunt ex opposito solis. Sursum quidem igitur si fiat et prope, dissolvit sol; si au­ tem longe, minor visus existens quam ut faciat refractionem, non incidet. In latere autem est tantum distare speculum, ut neque dissolvat sol, vi­ susque multus simul veniat, quia ad terram latus non dispargitur sicut per immensum latus. Sub sole autem non fit, propterea quod prope terram dis­ solvitur utique a sole, sursum autem in medio caeli, visus dispargitur. Et totaliter neque ex latere medii caeli fit: visus enim non ad terram fertur, ut paucus pertingat ad speculum, et refractus fit omnino debilis. Quae­ cumque igitur opera accidit habere segregationem in locis his, quae su­ per terram, fere tot sunt et talia. COMMENTARIUM 302 [1]. Postquam Philosophus determi­ ■ duo facit: primo determinat de generatione navit de halo et iride, nunc consequenter de­ virgarum et pareliorum; secundo de accidenterminat de virgis et pareliis. Et circa hoc 1 tibus circa ea, ibi: Fiunt autem sicut dixi- ~ 639 — APP. Ii, L- Ill, 1. vin M ÉTEORÔLOGICORU Μ mus (') etc. Circa primum iterum duo facit: primo ostendit modum et causam generatio­ nis virgarum et pareliorum in communi; se­ cundo ostendit eam in speciali de utroque eorum, ibi : Virgae autem propterea (2) etc. Dicit ergo primo, quod existimandum est quod parelii et virgae fiant propter easdem causas sicut halo et iris, quia omnia haec sunt refractio quaedam, licet differant secun­ dum diversam dispositionem et situm caligi­ nis a qua fit refractio: quia parelius genera­ tur ex refractione visus a nube aliqua ad so­ lem, et virgae similiter. Et iterum utitur hic Philosophus opinione mathematicorum sui temporis, qui dicebant visum refrangi ab obiecto ad solem : sed tamen secundum verita­ tem lumen refrangitur ab obiecto ad visum. 303 [2]. Deinde cum dicit: Virgae au­ tem propterea etc., assignat causam et mo­ dum generationis ipsorum. Et circa hoc duo facit: primo ostendit causam generationis virgarum; secundo generationis pareliorum, ibi : Parelius (3) etc. Prima iterum in duas : in prima comparat virgas ad ea quae appa­ rent ex refractione in aliis; secundo declarat modum generationis virgarum, ibi : Fit autem hoc cum irregularis (4) etc. Dicit ergo pri­ mo quod virgae generantur propterea, quod visus qui refrangitur ex nube in latere solis existente, est talis secundum effectum, qualis est quando refrangitur ab aqua vel ab aliquo alio humidorum ad nubem visam, sicut dixi­ mus prius. Nam nubes prope solem existentes, visae secundum rectum aspectum, non videntur coloratae diversis coloribus appa­ rentibus et propriis, ut frequenter, sed quan­ do aspiciuntur per refractionem ab aqua vel ab aliquo humidorum, tunc apparent colora­ tae vel virgulatae ad modum virgularum. Et tamen in hoc est differentia : quia in aliis ap­ parentiis illa diversitas coloris nubis apparet in ipsa nube, sed in virgis apparet quodam­ modo supra ipsam. Et huius ratio est, quia albo et nigro apparentibus in eadem super­ ficie, nigrum videtur longius, sicut e con­ verso remotius visum apparet nigrum, eo quod minus alterat : sed colores virgarum sunt nigri vel propinquiores nigro, et sunt in eadem superficie cum fulgido nubis, et per consequens apparent remotiores quam fulgi­ dum nubis. 304 [3]. Deinde cum dicit: Fit autem hoc etc., assignat modum generationis virga­ rum in speciali. Et dicit quod generatio vir­ garum fit a nube, quando nubes a qua fit refractio est irregularis: scilicet non unius dispositionis per totum, sed in una parte ra­ rior, in alia densior, et in una propinquior aquae, in alia remotior. Radii ergo inciden­ tes super partes rariores, transeunt per illas (D (2) (3) (4) n. 5. n. sq. n. 4. n. sq. 302-306 tanquam per foramina, et colorantur reflexis radiis super parte aquosa et rorida, in qua apparet color sine figura. Et propter irregu­ laritatem illius nubis ad quam refranguntur radii solares albi et clari, apparent diversi colores virgarum: scilicet puniceus in parte clariori nubis et magis propinqua ad album, viridis autem in parte magis densa, et per consequens etiam magis nigra, xanthos vero apparet vel per iuxtapositionem duorum prae­ dictorum, sicut dictum est supra, vel etiam apparet in parte proportionaliter densa. Licet autem in generatione virgarum lumen aliquo modo transeat per partes nubis, tamen fiunt diversi colores in virgis, sicut in iride, in qua lumen immediate refrangitur a nube rorida: quia, ut dicit, nihil differt quantum ad gene­ rationem colorum diversorum, videre solem per nubem transparentem aliquo modo, et videre ipsum immediate refractum a nube. Deinde quasi recapitulando dicit, quod virgae generantur propter irregularitatem speculi, idest nubis roridae, non secundum figuram, idest non repraesentando figuram obiecti, sed colorem: quia scilicet nubes non est nata facere unum colorem. 305 [4]. Deinde cum dicit: Parelius au­ tem etc., ostendit modum generationis pare­ liorum. Et dicit quod parelii fiunt, quando aër, idest nubes subtilis a qua fit refractio, est maxime regularis, uniformis et spissa, et lumen solis fortiter refrangitur a tali nube: tunc apparet ibi color albus ad similitudinem coloris solis, quasi alter sol; quia regularitas speculi facit colorem apparentem esse unum et regularem, sicut diversa dispositio partium nubis facit colores esse diversos. Hoc autem declarat per exemplum: sicut enim lumen quod refrangitur ab aere polito sive ferro, puta ab armis militum, est coloris clari et albi, et est fulgidum, sic lumen quod refran­ gitur a nube, vel caligine spissa et existente propinqua ad hoc quod convertatur in aquam, nondum tamen in eam conversa (quae dici­ tur nubes rorida), est album et clarum. — Ex isto concludit duo corollaria. Primum, quod parelius est magis signum pluviae quam virgae, quia generatur per refractionem a nu­ be regulari et spissa, quae est propinqua ad dispositionem aquae: et ideo citius ex ea generatur aqua. Secundum est, quod parelius australis, idest qui apparet quando flant venti australes, vel etiam qui apparet ex parte au­ strali, est magis signum pluviae quam borea­ lis: quia ventus australis propter calidum temperatum elevat multos vapores, et con­ gregat eos in nubes, et etiam nubes permutat in aquas, sed boreas propter frigiditatem et siccitatem propellit nubes et prohibet eleva­ tionem vaporum, sicut superius dictum est. 306 [5], Deinde cum dicit: Fiunt autem sicut diximus etc., assignat Philosophus cau­ sam accidentium circa virgas et parelios. Et pro primo dicit, quod virgae et parelii ma­ xime accidunt circa occasum et ortum solis; METËOROLOGICORUM APP. TI, L. Ill, 1. viii 16 306 is ia 1ir si :e i, :r o patet, nubes autem remota a sole, ubi sol cuius ratio est, quia tunc nubes non disper­ habet paucam virtutem elevandi vapores a guntur calore solis ita de facili, cum calor terra, est parva, et ex consequenti non vide­ solis non sit multum vehemens. — Secun­ retur in ea refractio. Non fiunt etiam ut in dum accidens est, quod non fiunt supra so­ pluribus sole existente in meridie: quia tunc lem, neque desubtus. Et ratio est, quia si fie­ nubes sursum elevata prope solem, est mul­ rent supra solem, non viderentur propter di­ tum remota a visu, et propter hoc color nu­ stantiam (licet impossibile sit, quod ibi fiant, bis non fertur ad eum in superficie terrae, cum supra solem non fiant nubes vel rora­ sed movetur per aërem supra terram et pro­ tio); et si sub sole fierent, dissolverentur pro­ pe solem, et ibi propter excellentem fulgo­ pter radios directe incidentes sub sole: et rem dispergitur: et ex hoc non facit virgas etiam radii solares non venirent ad nos, sed et parelios. propter reflexionem potius reverterentur ad Finaliter récapitulai dicta in praecedenti­ caelum. — Tertium est, quod fiunt a latere bus, dicens quod omnia opera, quae gene­ solis, puta nube existente ex parte meridiei rantur in locis supra terram per motum et vel boreae: quia quando nubes stant a la­ alterationem, et etiam in terra ex segregatio­ tere, tunc sol non dissolvit eas, si sint in ne humida et sicca, fere sunt tot et talia. Di­ debita distantia a sole, et tunc visus potest cit autem fere, propter quaedam accidentia ad illas pertingere propter convenientem pro­ quorum causas non dixit expresse, quae ta­ portionem distantiae. — Quartum est, quod men ex praedictis reddi possunt: sicut sunt non fiunt multum prope solem, nec etiam quidam ignes qui videntur volitare in super­ multum longe. Et huius ratio est, quia pro­ ficie terrae, et lapides et alia quaedam ca­ pe solem sol dissolvit consistentiam nubis sua caliditate; de longe autem non videretur: j dentia ex nubibus, et coloratio aquae descen­ dentis, puta quando pluit aqua sanguinea. quia a parvo speculo fit debilis refractio, ut n r 3 t 1 1 t — 641 — APP. II. L. Ill, I. ix METEQROLOG I CORUM 307-308 LECTIO IX. De fossilibus et metallicis. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 378al5 - b6) Caput VII Quaecumque autem in ipsa terra, in­ clusa terrae partibus, operatur, dicen­ dum; facit enim duas differentias cor­ porum, propterea quod duplex nata est: et haec, quemadmodum et in alto. Duae quidem enim exhalationes, haec quidem vaporosa, haec autem fumosa, ut diximus, est; duae autem et species eorum quae in terra fiunt: haec quidem enim fossibilia, haec au­ tem metallica. Sicca quidem igitur exhalatio est quae ignita facit fossibilia omnia: puta la­ pidum genera illiquabilia, et vernicem, et oricellam, et minium, et sul­ phur, et alia talia. Plurima autem ta­ lium fossibilium sunt haec quidem pulvis coloratus, haec autem lapis ex tali consistentia factus, velut cinna­ bari. Exhalationis autem vaporosae quae­ cumque metallantur, sunt aut fusilia, aut ductibilia, puta ferrum, aurum, aes. 307. Facit autem haec omnia exhalatio vaporosa inclusa, et maxime in lapi­ dibus, propter siccitatem in unum coarctata et coagulata, velut ros aut pruina, cum segregata fuerit. Hic au­ tem ante segregari generantur haec: propter quod quidem sunt ut aqua haec, sunt autem ut non. Potentia quidem enim materia aquae erat, est autem non adhuc, neque ex aqua fa­ cta propter quandam passionem, sic­ ut humores. Neque enim sic fit hoc quidem aes, hoc autem aurum; sed ante fieri coagulata exhalatione sin­ gula horum sunt. Propter quod et igniuntur omnia, et terram habent: siccam enim habent exhalationem: aurum autem solum non ignitur. Com­ muniter quidem igitur dictum est de his omnibus: singillatim autem con­ siderandum intendentibus circa unum­ quodque genus. COMMENTARIUM 307 [1|. Postquam Philosophus in supe­ rioribus determinavit de his quae generantur ex exhalatione humida et sicca per motum et alterationem, aut etiam per refractionem lu­ minis supra terram, et etiam de aliis quae causantur per motum ab exhalatione sicca in ipsa terra, scilicet de agitatione et motu ter­ rae, hic determinare intendit breviter de his, quae generantur in profundo ipsius terrae principaliter per alterationem. Et circa hoc duo facit. Primo praemittit distinctionem eo­ rum quae fiunt in ipsa terra, et dicit quod sicut in alto, idest supra terram, est duplex exhalatio, una vaporosa, idest humida, ex qua generantur ea quae generantur per ingrossationem a frigido, alia autem fumosa et sicca, ex qua fiunt ea quae generantur per subtiliationem vel inflammationem, ita simi­ liter in partibus terrae est duplex exhalatio, ex qua generantur duo genera corporum, quorum quaedam dicuntur fossibilia, eo quod fodiuntur in terra, et sunt similia terrae de­ fossae: et generantur ex sicca exhalatione; alia vero dicuntur metallica, quae magis ge­ nerantur per coagulationem. 308 [2]. Secundo ibi: Sicca quidem etc., assignat causam praedictorum. Et primo as­ signat causam fossibilium, et dicit quod exha­ latio sicca a dominio, secundum quod est ignita a calido, est principium omnium fos­ sibilium : ita quod exhalatio sit materia ex qua fiunt. Sed calidum igniens, secundum quod commensuratur frigido a virtute caele­ sti, mediante continuitate, est quodammodo principium activum; ita quod principium acti­ vum principale est virtus caelestis, quae di- — 642 — 308-310 Μ ETEO R OLOG ICOR U Μ citur virtus mineralis: a qua habent fossibilia quaedam, puta lapides pretiosi, quandam virtutem caelestem et occultam, per quam occultas operationes vere exercent; principium autem instrumentale est caliditas, quae hu­ midum desiccat, et generat omnia fossibilia. Huiusmodi autem fossibilia sunt genera la­ pidum non liquabilium : quod dicit ad diffe­ rentiam quorundam fossibilium quae sunt li­ quabilia, ut vernix, oricella et sulphur, et alia huiusmodi; quae omnia generantur a ca­ lido exsiccante exhalationem et consumente humidum et aliqualiter colorante. Et horum fossibilium quaedam fiunt sicut pulvis colo­ ratus: sicut illa quae generantur a calido for­ titer consumente humidum et aliqualiter adu­ rente, ut sunt omnia supradicta; alia autem sunt quasi lapides aggregati per condensatio­ nem ex pluribus partibus, et generantur ex eadem exhalatione a calido exhalante humi­ dum superfluum, et fortiter terminante hu­ midum cum sicco. 309 [3]. Secundo ibi: Exhalationis autem etc., determinat de his quae fiunt ab exha­ latione humida. Et circa hoc duo facit: pri­ mo assignat causam generationis eorum; se­ cundo ostendit modum et locum generationis eorum, ibi: Facit autem C1) etc. Dicit ergo primo, quod illa quae metallantur, idest ha­ bent formam metalli, generantur materialiter ex vaporosa exhalatione, et a frigido com­ mensurate coagulante effective instrumentali­ ter: principale autem agens est virtus caele­ stis mineralis, sicut supra diximus. Et isto­ rum quaedam sunt fusibilia, et quaedam ductibilia : fusibilia seu liquabilia sunt, quae plus accedunt ad naturam humidi quam sicci, sicut stannum aut plumbum; sed ductibilia sunt, quae habent humidum magis reductum ad medium per siccum, ut sunt ea in quibus est bona terminatio sicci et humidi, sicut in auro etc., aut in quibus est humidum visco­ sum non bene separabile a sicco, sicut fer­ rum, quod calefactum ictu mallei extenditur. Sciendum est autem, quod corpora quae hic dicuntur fusibilia, seu liquabilia, non ita sunt fusibilia, quod non sint etiam ductibilia, quamvis in hoc loco contra ductibilia distin­ guantur: sed ideo dicuntur esse liquabilia, quia melius et facilius liquantur quam du­ cantur, et ductibilia e converso dicuntur, quae facilius ducuntur, quamvis etiam liquari et fundi possint, ut ferrum et aes. 310 [4]. Deinde cum dicit: Facit autem haec etc., assignat modum et locum genera­ tionis praedictorum. Et dicit quod huiusmo­ di generantur ex exhalatione vaporosa inclu­ sa in partibus terrae, et praecipue in lapidi­ bus, propter siccitatem lapidum bene coarctantem humidum vaporosae exhalationis, et propter fortiorem et maiorem coagulationem factam a frigido commensurate formae me­ talli virtute caelesti, quae dicitur virtus mi­ ti) n. sq. 43 — De Caelo et Mundo. APP. II, L. Ill, 1. ix neralis, ut supra dictum est: sicut ab eodem frigido generantur supra terram ros et prui­ na, quando a vapore segregata est exhalatio calida et sicca, quae sursum movebat. Est ta­ men differentia in generatione istorum, quia in generatione roris et pruinae prius segrega­ tur siccitas, antequam materia coaguletur et ros descendat: et ex hoc ros et pruina sunt liquida; sed metalla generantur in partibus terrae ex eadem exhalatione, antequam sepa­ retur siccitas: et ideo sunt dura, et quanto plus est in eis de siccitate, tanto sunt magis aura. Et propter hoc verum est dicere, quod metalla sunt aqua secundum unum modum, quia scilicet fiunt ex vapore humido a domi­ nio, qui est in potentia aqua, et est materia aquae: et secundum alium modum non sunt aqua, quia scilicet siccitas in eis non est se­ gregata. In cuius signum metalla igniuntur, comburuntur et reducuntur in pulverem et terram : et hoc convenit eis solum propter siccam exhalationem, quae sola exuritur, quia est materia apta ignitioni propter siccitatem. Et ipsa etiam post exustionem reducuntur in minorem quantitatem, propter separationem alicuius grossi et impuri per exhalationem vel evaporationem humidi grossi, quae fit a ca­ lido exurente : unde etiam post exustionem vel liquationem metalla sunt duriora, quia tunc humidum metalli est magis separatum. Aurum autem solum non fit minus nec mi­ noris ponderis quando exuritur, quia est ge­ nitum ex sicco et humido subtilissimis, et non habentibus aliquid impurum admixtum quod per ignitionem separari possit. Ipsum etiam de difficili solvitur et liquatur, licet reducatur in partes minimas, quia in ipso est optime commixtum siccum cum humido : et ideo propter fortem commixtionem de difficili se­ parantur. Unde ex his patet, quod aurum non solum secundum opinionem hominum, sed secundum naturam rerum est nobilius et purius quam cetera metalla. Quod etiam pa­ tet ex virtute quam habet, in operando mi­ rabiles et nobiliores operationes quam alia. — Deinde recapitulando dicit, quod commu­ niter et universaliter dictum est de omnibus fossibilibus et metallicis, quomodo generen­ tur et quae sit eorum differentia; sed si quis velit particulariter de eis intendere, et consi­ derare circa unumquodque eorum, quae sci­ licet sint principia generationis et accidentia et differentiae eorum, hoc facere habebit in eo qui de metallicis inscribitur, et in aliis, circa quae Theophrastus negotiatus est secun­ dum Alexandrum et Commentatorem. Considerandum est autem circa principia materialia metallorum, quod sunt in duplici differentia: quaedam enim sunt materia re­ mota talium metallicorum, sicut est vapor in­ clusus in locis lapidosis terrae, sicut supra declaratum est; alia autem sunt materia pro­ pinqua eorum, et haec sunt sulphur et ar­ gentum vivum, sicut alchimistae dicunt : ita — 643 — APP. II, L. HI, Lix METEOROLOGICORUM quod in praedictis locis lapidosis terrae per virtutem mineralem primo generatur sulphui' et argentum vivum, deinde ex ipsis generan­ tur diversa metalla, secundum diversam com­ mixtionem eorum. Unde etiam ipsi alchimistae per veram artem alchimiae (sed tamen difficilem, propter occultas operationes virtu­ tis caelestis quae mineralis dicitur: quae ex eo quod sunt occultae, difficulter a nobis imi­ 310 tari possunt per praedicta principia, vel per principiata ab ipsis) faciunt aliquando veram generationem metallorum, aliquando quidem ex sulphure et argento praedictis sine gene­ ratione exhalationis, aliquando autem facien­ do exsudare praedictam exhalationem vapo­ rosam ab aliquibus corporibus, per applica­ tionem caliditatis proportionatae quae est agens naturale. — 644 — UBER QUARTUS LECTIO I. Prooemium. - Resumuntur quaedam alibi determinata. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 378bl0 - 26) Caput I 308. Quoniam autem quatuor causae deter­ minatae sunt elementorum: harum autem secundum coniugationes et ele­ menta quatuor accidit esse: quarum duae quidem factivae, calidum et fri­ gidum; duae autem passivae, siccum et humidum. Fides autem horum est ex inductione. Videntur enim in omni­ bus caliditas quidem et frigiditas ter­ minantes et copulantes et permutan­ tes, et homogenea et non homogenea, et humectantes et exsiccantes, et in­ durantes et mollificantes: sicca autem et humida terminata, et alias dictas passiones patientia, ipsaque secun­ dum se et quaecumque communia ex ambobus corpora constant. Adhuc au­ tem ex rationibus palam, quibus de­ terminamus naturas ipsorum. Calidum quidem enim et frigidum ut factiva dicimus: concretivum enim sicut factivum aliquid est. Humidum autem et siccum passiva: facile enim termi­ nabile et difficile terminabile in pati aliquid naturam ipsorum dicitur. Quod quidem igitur haec quidem factiva, haec autem passiva, manifestum est. COMMENTARIUM 311 [1J. Postquam Philosophus in supe­ rioribus determinavit de particularibus trans­ mutationibus elementorum, quibus secundum se transmutantur tam in alto quam infra ter­ ram, hic determinat de passionibus seu trans­ mutationibus eorum, secundum quod veniunt in compositionem mixti. Et quia elementa agunt mediantibus qualitatibus activis, et pa­ tiuntur mediantibus passivis, determinat de actione primarum qualitatum activarum, et de passione passivarum in mixtis. Convenienti autem ordine iste liber sequitur tertium, quia in fine tertii determinatum est de minerali­ bus: haec autem scientia multum valet ad scientiam de mineralibus. Licet aliqui dicant, quod iste liber est magis continuus cum libro de Generatione, quamvis inscribatur Quartus liber Meteororum. 312 [2J. Considerandum est autem quod scientia istius libri, et similiter omnis scien­ tia naturalis, non est ab homine despicienda : immo qui eam despicit, despicit seipsum. Et licet multi dicant quod scientia naturalis non debet appretiari, eo quod non sit utilis ad speculationem divinorum, in qua vita beatis­ sima et felicitas hominis consistit, sicut dicit Philosophus in X Ethicorum, tamen isti deci­ piunt seipsos, quia non solum scientia istius libri, sed etiam tota scientia naturalis, in qua non solum oportet considerare communia, sed etiam specialia et propria unicuique, de­ servit ad huiusmodi speculationem divino­ rum: quia per manifesta et naturalia tan­ quam per effectus in cognitionem causarum pervenimus. Propter quod Philosophus in li­ bro Metaphysicae incipit a substantiis sensi­ bilibus, et in duodecimo naturam substantia­ rum separatarum probat per astronomicas rationes. Et ideo quamcumque aliam scien­ tiam addiscimus, hoc facimus ut ad cognitio­ nem divinorum veniamus, et qui alia inten­ tione scientias acquirit, perversus est in in­ tentione, nisi necessitate detineatur. Neque vile est cognoscere haec particularia natura­ lia, quia sicut inspicere picturam turpium animalium, ut melius cognoscantur pulchra per oppositionem turpium, non est vile, item nec causas horum cognoscere, ut veniamus m APP. Il, L. IV, 1.1 M ETEOROLOG ICO R U M cognitionem primarum causarum: immo mul­ to minus hoc est vile, quia res multo imma­ terialius sunt apud intellectum quam apud sensum. Est autem utilis scientia istius libri, non solum ad cognitionem divinorum sicut di­ ctum est, sed fere ad totam scientiam natu­ ralem, et maxime ad scientiam de minerali­ bus, quae ab Aristotele composita nondum pervenit ad nos. — Est etiam utilis ad me­ dicinam: quia hic dicitur propter quid mul­ torum, quorum quia tantum consideratur in medicina. Et propter hoc aliqui voluerunt ex­ ponere librum istum modo medicinali sine logica : sicut Galenus recitat de quodam, quod cum quaesitum esset ab eo quid esset calidum, bene respondit, et cum contrarium argueretur, statim sibi contradixit, non co­ gnoscens suam contradictionem, propter de­ fectum logicae. Debet igitur iste liber exponi modo naturali, non medicinali: quia secun­ dum Avicennam medicina versatur solum cir­ ca corpus humanum ad infirmitatem remo­ vendam et sanitatem inducendam, sed illa quae in hoc libro determinantur sunt com­ munia omnibus mixtis, sicut patet per pro­ cessum. Igitur haec scientia potius applicatur ad medicinam quam e converso, quia com­ mune applicatur ad speciale. — Est insuper utilis ad scientiam alchimiae : quia tantum­ modo alchimistarum est transmutare metalla secundum veritatem, et non secundum sophisticationem; quod licet sit difficile et dispen­ diosum, sicut supra dictum est, non tamen est impossibile. Et propter hoc intentio ali­ quorum est, quod metalla non differunt se­ cundum speciem, sed secundum sanum et in­ firmum, vocantes metallum sanum, durum, et alia, infirma : sic facile esset metalla adin­ vicem transmutare. Sed credo quod differunt secundum speciem, et nihilominus transmu­ tari possent adinvicem, quia sunt naturalia et materia eorum est una. Quod autem hoc fiat per artem est difficile, non impossibile. Non tamen intelligi debet quod artifices prin­ cipaliter transmutent, sed agunt quasi instru­ menta, applicando propria agentia propriis passivis: quia materia propinqua omnium metallorum est argentum vivum et sulphur, sicut dictum est, quorum naturas artifices transmutare possunt conglutinando et conge­ lando. Vel etiam alio modo evaporatio est materia praedictorum : et de hac determina­ 312-313 tur in isto libro, et ex consequenti iste liber est utilis ad scientiam alchimiae. 313 |3J. Circa determinationem igitur de qualitatibus primis duo facit. Primo resumit tria superius determinata in II de Generatio­ ne et III Caeli: quorum primum est quod quatuor sunt causae elementorum, per quas intelligit quatuor primas qualitates, calidum et frigidum, siccum et humidum. Et non sunt causae materiales, quia quaedam sunt actio­ nis principia: nec sunt agentes, aut fines, quia praedicantur de suis causatis; ergo relin­ quitur, quod erunt causae ut formales. Et di­ citur notanter ut formales, non absolute for­ males, ad denotandum quod non sunt for­ mae substantiales elementorum. — Secundum quod resumit, est quod quatuor sunt ele­ menta, secundum quatuor combinationes pos­ sibiles harum qualitatum, quia in simplicibus humidum non potest uniri cum sicco, nec fri­ gidum cum calido. Et de istis elementis, sicut dicit Commentator C1), medicus debet credere naturali, scilicet quod sunt quatuor, et quod magnas habent commoditates et operationes in mixto: quarum aliquas medicus inquirere debet, ad conservandum contemperamentum elementorum et qualitatum praedictarum in corpore humano. — Tertium est, quod ista­ rum qualitatum duae sunt activae, scilicet ca­ lidum et frigidum, et duae passivae, scilicet siccum et humidum; hoc autem intelligi de­ bet quantum ad victoriam unius supra alte­ ram in corpore mixto : quia secundum se quaelibet sunt activae et quaelibet passivae, cum sint contraria adinvicem. Et hoc Philo­ sophus probat primo per inductionem in om­ nibus, quia in omnibus dicimus calidum et frigidum terminare, coagulare etc., siccum vero et humidum terminari et coagulari: ter­ minare autem est agere, terminari vero est pati. Secundo probat idem ratione, scilicet per definitionem eorum, quia calidum est, quod est congregativum similium, frigidum vero est congregativum similium et dissimi­ lium : humidum est, quod est male termina­ bile termino proprio, bene autem alieno, sic­ cum vero e converso, quod est bene termi­ nabile termino proprio, male alieno; quod autem est congregativum, est activum, quod est terminabile, est passivum. (1> Avicenna (Can. lib. 646 —=· 1. fen. I. doctr. 2.). METEOROLOGICQRUM APP. II, L. IV, 1. h LECTIO II. De operationibus qualitatum activarum in mixto, et primo de generatione simplici et naturali ct de corruptione ei opposita. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 378b26 - 379b9) (Caput I) 309. Determinatis autem his. sumendum utique erit operationes ipsorum, qui­ bus operantur factiva, et passivorum species. Primo quidem igitur universa­ liter simplex generatio et naturalis permutatio harum virtutum est opus, et opposita corruptio secundum natu­ ram. Haec quidem igitur plantis exi­ stant et animalibus et partibus ipso­ rum. Est autem simplex et naturalis generatio permutatio ab his virtutibus, cum habeant rationem, ex subiecta materia unicuique naturae. Hae au­ tem sunt dictae virtutes passivae. Ge­ nerant autem calidum et frigidum obtinentia materiam: cum autem non obtineant, secundum partem quidem molynsis ct indigestio fit. Simplici au­ tem generationi contrarium maxime commune putrefactio. Omnis enim se­ cundum naturam corruptio in hoc via est, puta senectus et auansis. Finis au­ tem horum omnium aliorum putredo, nisi aliquid violentia corrumpatur na­ tura constantium. Est enim ct carnem et os et quodeumque comburere, quo­ rum finis secundum naturam corru­ ptionis, putrefactio est. Propter quod humida primo, deinde sicca, tandem putrefacta fiunt. Ex his enim facta erant et terminatum fuit humido sic­ cum, operantibus factivis. Fit autem j corruptio, cum id quod terminatur obtineat terminans propter circum­ dans. Quinimmo singulariter dicitur putrefactio in his quae secundum par- | tem corrumpuntur, cum separentur a natura. Propter quod et putrescunt omnia alia excepto igne: etenim terra et aqua et aër putrescunt, omnia enim haec sunt materia igni. 310. Putrefactio autem est corruptio quae­ dam in unoquoque humido propriae secundum naturam caliditatis ab alie- — 647 — na caliditate: haec autem est quae ambientis. Quare quoniam secundum indigentiam patitur calidi; indigens autem tali virtute frigidum existens omne; ambae utique causae erunt, et putrefactio communis passio frigidi­ tatisque propriae et caliditatis alienae. . Propter quod sicciora fiunt putrefacta omnia, et tandem terra et fimus. Exeunte enim proprio calido, coëvaporat quod secundum naturam humidum, et trahens humiditatem non est: adducit enim trahens propria caliditas. Et in frigoribus autem minus putrescunt quam in aestu. In hieme quidem enim paucum in ambiente aëre et aqua cali­ dum; quare nihil potest: in aestate autem amplius. Et neque quod coagu­ latum: magis enim frigidum quam aër calidus: non igitur obtinetur; movens autem obtinet. Neque fervens quam calidum: minor enim quae in aëre caliditas ea quae in re; quare non obtinet, neque facit permutationem neque unam. Similiter autem et quod movetur et fluit, minus putrescit quam non motum: debilior enim fit motus qui ab ea quae in aëre caliditate, quam qui in re praeexistit: quare ni­ hil facit permutari. Eadem autem cau­ sa et quare multum minus putrescit pauco: in maiori enim amplior est ignis proprius ct frigidum, quam ut obtineant quae in circumstante vir­ tutes. Propter quod mare secundum partem quidem divisum cito putrescit, totum autem non; et aliae aquae eo­ dem modo. Et animalia fiunt in his quae putrescunt, propterea quod se­ gregata caliditas naturalis existens constare facit segregata. Quid quidem igitur est generatio, et quid corruptio, dictum est. APP. II, L. IV, 1. n METEOROLOG1CORUM 314-315 COMMENTARIUM 314 [1J. Secundo cum dicit: Determina­ tis autem his etc., prosequitur propositum, determinando de operationibus sive passioni­ bus praedictarum qualitatum. Et dividitur in tres partes : in prima determinat de actione qualitatum activarum in mixto; in secunda determinat de passione passivarum, ibi: Pas­ sivorum autem (*) etc.; in tertia determinat de homoeomeris quantum ad praedictas qua­ litates, ibi : Quoniam autem de his (12) etc. Circa primum duo facit: primo determinat de operationibus consequentibus rem in con­ stitutione et destitutione rei; secundo de ope­ rationibus consequentibus rem iam in esse constitutam, ibi: Reliquum autem (3) etc. Circa primum iterum duo facit : primo de­ terminat de simplici generatione; secundo de corruptione ei opposita, ibi: Putrefactio au­ tem (4) etc. Dicit ergo primo, quod post determinata dicendum est de operibus praedictarum qua­ litatum, et primo de simplici generatione quae fit ab istis virtutibus, sicut declarabitur, et est in plantis et aliis naturalibus. Est ergo simplex et naturalis generatio, permutatio fa­ cta ab istis virtutibus activis, cum istae vir­ tutes in materia subiecta habent rationem, idest proportionem, ad unamquamque natu­ ram. Dicit autem generatio simplex et natu­ ralis, ut excludat permutationem violentam et artificialem ab his virtutibus activis. Per permutationem tangit genus, reliquum autem totum sequens ostendit differentias ad alias permutationes : per materiam autem subiectam intelligit qualitates passivas, vel mate­ riam affectam his qualitatibus, quae est ma­ teria generationis. Dicit ergo quod hae sunt virtutes dictae contra se invicem, idest con­ trariae. Cum igitur activae obtinent supra pas­ sivas, tunc sequitur generatio: quando autem passivae vincunt activas ita quod non sequa­ tur actio activarum, tunc sequitur indigestio, quae est via ad corruptionem. — Dicitur au­ tem generatio dupliciter: primo mutatio a non esse ad esse, sicut de ea determinatur in V Physic., et hoc modo sive obtineant quali­ tates activae sive passivae, sequitur generatio, et una et eadem mutatio est generatio unius et corruptio alterius. Alio modo dicitur ge­ neratio, quando id quod ponitur in esse est nobilius, et e converso dicitur corruptio, quando quod ponitur in esse est ignobilius : et hoc modo loquitur hic Aristoteles de ge­ neratione; quia calidum generat aliud calidum sibi simile: cum ergo obtinent qualitates acti­ (1) (2) (3) (4) Lcct. VII. Lect. XVI. Lect. sq. n. sq. vae, quod ponitur in esse est nobilius, quia qualitates activae sunt nobiliores quam pas­ sivae. Corruptio autem opposita simplici genera­ tioni est putrefactio : quod probat duplici ratione. Primo quia illa corruptio ad quam omnia terminantur naturaliter, opponitur ge­ nerationi simplici et naturali; sed ad putrefa­ ctionem terminantur omnia, ut animalia quae naturaliter senescunt, et plantae et artificialia quae veterascunt: omnia denique orta occidunt, ct aucta senescunt (nisi forte talia violenter corrumpantur et comburantur, quia tunc cor­ ruptio eorum non terminatur ad senectutem vel vetustatem): senectus autem et vetustas sunt quaedam putrefactiones. — Secundo probat idem: quia illae transmutationes op­ ponuntur, quae sunt ex contrariis in contra­ ria; generatio autem et putrefactio sunt hu­ iusmodi : quia generatio incipit ab humido et sicco interminatis, et finitur ad terminatio­ nem ipsorum, putrefactio autem e converso incipit ab humido et sicco terminatis, et fini­ tur ad divisionem ipsorum : nam quando virtutes activae obtinent passivas, calidum educendo humidum a sicco causât putrefa­ ctionem. Quod etiam apparet in aliis tribus elementis ab igne, quae putrescunt propter humidi eductionem factam a calido ignis; solus autem ignis non putrescit, quia nec ha­ bet humiditatem quae educatur a sicco, ne­ que invenitur caliditas vincens caliditatem ignis. 315 [2]. Deinde cum dicit: Putrefactio autem etc., determinat de corruptione oppo­ sita generationi simplici, quae est putrefactio. Et dicit quod putrefactio est corruptio pro­ priae et naturalis caliditatis, facta a caliditate extrinseca, scilicet continentis, in humido na­ turali. Patitur autem res naturalis et putre­ fit a calido extrinseco, quia habet debilem caliditatem intrinsecam et est indigens calidi­ tatis, et frigidum vincit caliditatem natura­ lem : ex quo sequitur quod tam caliditas ex­ tranea quam frigiditas intrinseca est causa putrefactionis; sed caliditas extrinseca est causa principalis, frigiditas est causa secun­ daria: quia quod patitur a calido extrinseco, patitur propter defectum caliditatis propriae, defectus autem caliditatis ponit frigiditatem contrariam abundantem, quae etiam agit ad expulsionem caliditatis intrinsecae. Quod autem putrefactio sit corruptio pro­ priae caliditatis, probat : quia calido extrin­ seco educente humidum naturale per exsudationem, educit etiam caliditatem intrinsecam existentem in humido naturali : sunt enim coniuncta et trahunt se invicem propria calidi­ tas et humidum naturale. Propter quod pu- — 648 — 315 METEOROLOGICORUM trefacta prius, desiccantur interius et made­ scunt exterius, quia humidum foras educitur: deinde totaliter exterius desiccantur a calido totaliter resolvente humidum, et finaliter ef­ ficiuntur sicca, et ultimo resolvuntur in ter­ ram et fimum. Sed quod putrefactio sit a caliditate con­ tinentis, probat quinque signis sumptis ab his quae impediunt putrefactionem. Quorum primum est, quod in frigoribus res minus pu­ trescunt quam in aestate, quia in hieme mi­ nor est caliditas continentis aëris vel aquae quam in aestate, et ideo minus potest putre­ facere. — Secundum est, quod id quod est coagulatum sive congelatum forti frigido, sicut sunt metalla, non putrescit, quia vehe­ mentia frigoris intrinseci vincet caliditatem extrinsecam. — Tertium est, quod ea quae habent magnam caliditatem intrinsecam, non putrescunt, sicut piper et galanga, praecipue cum exsiccantur: quia tunc non est ibi hu­ midum admixtum quod educi possit, quia ca­ liditas intrinseca fortiter resistit extrinsecac. — Quartum est, quod id quod movetur minus putrescit quam id quod stat, ut aqua fluvii minus putrescit quam aqua paludis: et APP. Il, L-IV, 1. π ratio est, quia motus causât caliditatem in re mota, et ideo augetur et vigoratur caliditas rei motae et vincit caliditatem extrinsecam. — Quinto, multum simul minus putrescit quam paucum: quia id quod est magnum sive mul­ tum habet maiorem ignem, idest maiorem ca­ liditatem, quam quod est parvum, ut in plu­ ribus, et etiam maiorem frigiditatem ceteris paribus, et ideo fortius resistit actioni caliditatis extrinsecae. Propter quod pauca aqua in lacuna citius putrescit quam magna aqua maris quae non putrescit, tum propter multi­ tudinem, tum propter continuum motum. Quod autem dicitur hic, debet intelligi in continuis, et praesertim in simplicibus: quia multa frumenta citius putrescunt quam pauca. Quod autem putrefactio sit in humido pro­ batur: quia animalia et cetera genita ex pu­ trefactis generantur ex humido; ergo putrefa­ ctio fit in humido. Cum enim caliditas natu­ ralis educitur, educit secum humidum subtile et segregat ipsum a re putrefacienda. Virtus autem caelestis tanquam principale agens, sed calor et humidum segregatum quod cir­ cumstat putrefactum loco virtutis formativae, generant animalia ex putrefactis. — 649 — APP, II, L· IV, I. ni METEOROLOG1CORUM 316 LECTIO III. De digestione et indigestione. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 379bl0 - 38OalO) Caput ll 311. Reliquum autem est dicere habitas species, quascumque dictae virtutes operantur ex suppositis natura con­ stantibus iam. Est itaque calidi dige­ stio, digestionis autem pepansis, hepsesis, adhuc optcsis. Frigiditatis au­ tem indigestio: huius autem omotes, | molynsis, stateusis. Oportet autem existimare non proprie haec dici no­ mina rebus, sed non iacent universa­ liter his quae similiter: quae non has sed tales oportet putare esse dictas species. Dicamus autem ipsorum unumquodque quid est. Digestio qui­ dem igitur est perfectio a naturali et proprio calido ex oppositis passivis. Haec autem sunt propria unicuique materia. Cum enim digestum fuerit, perfectumque est et factum. Et princi­ pium perfectionis a caliditate propria accidit, et per aliquod exteriorum au­ xilium consummatum est, velut ali­ mentum condigeritur et per balnea et per alia talia: aliudque principium quae in ipso caliditas est. Finis au­ tem his quidem natura est (natura autem quam dicimus ut speciem et substantiam); his autem in subiectam quandam formam finis est digestionis, cum tale fuerit factum et tantum hu­ midum, aut optesim passum, aut hepsesim, aut putrefactum, aut aliter qualiter calefactum. Tunc enim utile est, et digestum esse dicimus. Sicut mustum et quae in nascentiis constan­ tia, cum facta fuerint quale et lacri­ ma cum facta fuerit leme: similiter autem et alia. 312. Accidit autem hoc pati omnibus, cum obtineatur materia et humiditas: haec enim est quae terminatur ab ea quae in natura caliditate: quandiu enim in­ sit in ipsa ratio, natura haec est. Pro­ pter quod et sanitatis signa quae ta­ lia, et urina et secessiones, et totali­ ter superfluitates. Et dicuntur digesta esse, cum insinuent caliditatem pro­ priam obtinere indeterminati. Necesse autem digesta grossiora et calidiora esse: tale enim efficit calidum melio­ ris molis et grossius et siccius. Dige­ stio quidem igitur haec est. 313. Indigestio autem imperfectio propter indigentiam propriae caliditatis: indi­ gentia autem caliditatis frigiditas est. Imperfectio autem est oppositum pas­ sivorum, quae quidem est unicuique naturae materia. Digestio quidem igi­ tur et indigestio determinetur hoc modo. COMMENTARIUM 316 [1|. Postquam Philosophus determi­ navit dc operationibus qualitatum primarum in constitutione et destitutione rei, nunc de­ terminat de operationibus quae eius conse­ quuntur rem in esse iam constituto. Et circa hoc duo facit : primo determinat de talibus operationibus secundum se; secundo de spe­ ciebus earum, ibi: Pepansis autem f1) etc. Circa primum duo facit : primo determinat de digestione quae est prima; secundo de in­ digestione ei opposita, ibi : Indigestio an­ ti) Lect· sq. tem (2) Circa primum iterum duo facit : pri­ mo definit digestionem; secundo ostendit quando et quomodo fiat, ibi : Accidit autem hoc (3) etc. Dicit ergo primo, quod post determinata reliquum est dicere de operationibus talium qualitatum, quae consequuntur res iam con­ stitutas in esse, quae sunt istae. Calidi enim operatio in mixto est digestio. Digestionis au­ tem species sunt pepansis, hepsesis et optesis, (2) n. 3. (3) n. sq. --- 65O --- 316-318 M ETEO RO LOG ICOR U M Frigiditatis autem operatio est indigestio : cu­ ius indigestionis species sunt omotes, molynsis, et stateusis. Considerandum est autem sicut ipse dicit, quod haec nomina non sunt propria speciebus digestionis, sed sunt ac­ commodata per quandam similitudinem et proportionem. Considerandum est iterum quod indigestio­ nis est duplex causa : una per se, et haec est frigiditas: quia contrariarum causarum sunt effectus per se contrarii, si igitur caliditas est causa digestionis, frigiditas erit causa in­ digestionis; alia per accidens, et haec est re­ motio caliditatis: sicut enim praesentia caliditatis faciebat digestionem, ita ea remota re­ manet res indigesta. Sed quia remotio calidi­ tatis ponit frigiditatem, absolute dicitur quod causa indigestionis est frigiditas. Est itaque digestio perfectio quaedam, idest transmutatio ducens ad esse perfectum, cau­ sata effective a proprio et naturali calido quod agit in virtute formae substantialis ex opposi­ tis passivis, idest facta in qualitatibus passivis quae sunt oppositae isti, tanquam in materia. Fit enim digestio a proprio et naturali calido principaliter, secundario autem fit ab extrinsecis, sicut a balneis, ab exercitio moderato, et aliis fomentis calidi intrinseci et naturalis. Sed finis principalis istius digestionis est introductio naturae, idest formae nutriti, in materia quae digeritur: quia tunc dicimus esse factam di­ gestionem cum in materia est introducta for­ ma nutriti. Alius autem finis, et quasi secun­ darius, est quaedam forma accidentalis, scili­ cet calor introductus in materia digesta, qui facit evaporare humidum subtile et terminat grossum, sicut apparet in carne elixata et in musto: cum enim evaporavit humidum subtile, et grossum est terminatum et quasi induratum a calido, tunc dicimus ipsa esse digesta et cocta. Simile etiam apparet de la­ crima et apostematibus : cum enim lacrima et putredo apostematis terminata fuerit a | | I ' J APP. Il, L. IV, 1. in calido vincente et quasi ingrossata et facta quaedam lippitudo grossa, tunc dicimus ea esse digesta. Idem etiam ostendit superflui­ tas quae emittitur ex corpore, quae dum est li­ quida et subtilis, dicitur esse indigesta, cum autem est terminata per calidum et ingrossata, tunc est digesta et signum sanitatis. 317 [2]. Deinde cum dicit: Accidit autem hoc etc., ostendit quomodo et quando fiat di­ gestio. Et dicit quod digestio accidit quando calidum vincit humidum, quod est materia di­ gestionis, quia solum humidum est quod natu­ raliter terminatur a calido : sicut accidit in su­ perfluitatibus emissis, sicut supra dictum est; et propter hoc necesse est, ea quae sunt dige­ sta esse sicciora et grossiora, propter evapora­ tionem et terminationem humidi factam a ca­ lido. 318 [3J. Deinde cum dicit: Indigestio au­ tem etc., definit indigestionem oppositam di­ gestioni. Et dicit quod indigestio est imperfe­ ctio facta in qualitatibus passivis propter indi­ gentiam caliditatis propriae et naturalis; sed quia talis indigentia caliditatis est frigiditas, idest ponit frigiditatem, ideo indigestionis cau­ sa per se est frigiditas, causa vero per acci­ dens est remotio caliditatis, sicut supra decla­ ratum est. Quia autem contrariorum contra­ riae sunt definitiones, ideo sicut supra in de­ finitione digestionis posuit perfectionem ~loco generis, caliditatem propriam ut efficiens, ita hic ponitur imperfectio loco generis, quia indi­ gestio est via ad imperfectionem, scilicet ad putrefactionem, et ponitur frigiditas impediens digestionem ut efficiens: sed quia contrariorum est eadem materia, ideo utrobique ponitur qualitas passiva, idest humidum, ut materia. Non autem assignat aliquem finem indigestio­ nis, quia indigestio non fit ad aliquem finem, sed praeter intentionem naturae: cum sit im­ perfectio, et finis habeat rationem boni et per­ fecti. — 651 — APP. 11, L. IV, 1. iv METEOROLOG1CORUM 319 LECTIO IV. De speciebus digestionis et indigestionis, 'et primo de pepansi et omote. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 380al1 - b!2) Caput III 314. Pepansis autem est digestio quaedam. I Digestio enim alimenti in pericarpiis pepansis dicitur. Quoniam autem dige­ stio perfectio quaedam est, tunc pe­ pansis perfecta est quando semina quae in pericarpio possunt efficere tale alterum quale ipsum est: etenim in aliis perfectum sic dicimus. Pericarpii quidem igitur haec pepansis. Dicuntur autem pepona et alia multa digestorum, secundum eandem quidem speciem, metaphorice autem, propterea quod non iacent (sicut dictum est prius) nomina secundum unamquam­ que perfectionem circa ea quae termi­ nantur a naturali caliditate et frigi­ ditate. Est autem quae nascentiarum et phlegmatis et talium pepansis quae a naturali calido, digestio inexistentis humidi: impossibile enim terminare non obtinens. Ex spumosis quidem igitur aquosa, ex talibus autem quae terrestria consistunt, et ex subtilibus semper grossiora fiunt pepansim passa omnia. Et haec quidem in ipsam na­ tura ducit secundum hoc, haec au­ tem eiicit. Pepansis quidem igitur di­ ctum est quid est. 315. Omotcs autem est contrarium: con­ trarium autem pepansi indigestio ali­ menti in pericarpio: hoc autem est in­ terminata humiditas: propter quod aut spumosa, aut aquosa, aut eorum quae ex ambobus, est omotes. Quo­ niam autem pepansis perfectio quae­ dam est, omotes imperfectio erit. Fit autem imperfectio propter indigen­ tiam naturalis calidi et incommensurationem ad humidum quod pepansim patitur. Nullum autem humidum ipsum secundum seipsum pepansim patitur sine sicco. Aqua enim non ingrossatur sola humidorum. Accidit autem, aut eo quod calidum sit pau­ cum, aut quia quod terminatum, mul­ tum. Propter quod et subtiles humo­ res eorum quae oma, et frigidi magis quam calidi, et inesibiles et impotabiles. Dicitur autem omotes, sicut ct pepansis, multis modis: unde et uri­ nae et secessiones et catarrhi omi di­ cuntur propter eandem causam: eo enim quod non sunt obtenta a calidi­ tate, neque constant, oma omnia ap­ pellantur. Longe autem procedenti­ bus, et later ornus, ct lac ornum; et alia multa dicuntur, si possibilia per­ mutari et constare a caliditate non passa sint: propter quod et aqua hepsesim passa dicitur, oma autem non, quia non ingrossatur. Pepansis qui­ dem igitur et omotes dictum est quid est, et propter quid utrumque ipso­ rum est. COMMENTARIUM 319 [1]. Agit de speciebus digestionis et indigestionis sibi oppositae. Et primo agit de pepansi, quae sola est naturalis species dige­ stionis, aliae vero sunt magis artificiales; se­ cundo agit de aliis speciebus, ibi : Hepsesis au­ tem O etc. Circa primum duo facit : primo determinat de pepansi; secundo de omote ei opposita, ibi : Omotes autem (1 2) etc. Dicit er(1) Lcct. sq. (2) n. sq. go primo quod pepansis est digestio quaedam in pericarpiis, idest in illo tegmine sive coope­ rimento quod cooperit semen vel fructum, si­ ve sit pellis in animalibus, sive cortex in fru­ ctibus. Et quia digestio ut dictum est, est per­ fectio, ideo et pepansis quae est eius species, est perfectio quaedam. Tunc enim res dicitur pepansim passa, quando semen in pericarpio potest efficere et generare tale, quale est id a quo procedit: in aliis enim perfectum etiam dicimus, quod potest generare tale quale est 652 — 319-320 M ETEOROLOG ICOR U Μ ipsum, ut declaratum est in II de Anima. Est autem pepansis ab eodem agente, scilicet a na­ turali calido principaliter, et in eadem mate­ ria, scilicet in humido naturali, sicut superius dictum est de digestione in universali. Alio autem modo dicitur pepansis metapho­ rice: quia non eodem modo univoce, neque etiam pure aequivoce, sed analogice praedica­ tur pepansis de suis subiectis, sicut ridere de animali et prato viridi. Est autem pepansis me­ taphorice non solum in nutrimento viventium, sed etiam circa alia: ut circa nascentias, idest apostemata, et phlegmatica, ut sunt catarrhi, et circa urinas et secessiones. Et universaliter dicitur digestio pepansis metaphorice omnis maturatio et terminatio huiusmodi a naturali calido, quod fit, sicut dictum est, quando ca­ lidum obtinet super humidum : impossibile enim esset quod terminaret, nisi obtineret vi­ ctoriam supra ipsum. Fit autem hoc modo. Nam primo calor digerens agit in humidum aëreum, quod est spumosum, faciendo eva­ porare subtiliores parles, et ingrossando re­ liqua ac convertendo in humorem aquosum. Deinde subtiliando humorem facit ipsum evaporare, reliquum ingrossat, terminat et digerit, et ipsum coniungit cum sicco: et tunc convertitur in semen. Iste autem or­ do apparet in animalibus ct plantis. Nam in prima digestione separantur faeces: quando autem humidum cibi et reductum ad humorem aquosum, tunc in secunda digestione separatur urina : in tertia vero et quarta fit maturatio cibi, et conversio in se­ men. Hoc etiam apparet in omnibus pomis, ct clare in amygdala, in qua prius a calido sepa­ ratur humidum aereum, et convertitur flos in corticem viridem et aquosum, postea separatur humidum aquosum et convertitur in corticem osseum, et tertio semen intra formatur. Et ex hoc quasi in omnibus seminibus invenimus corticem extrinsecam magis aeream, secundam magis aqueam, et intra semen bene matura­ tum et digestum. 320 [2], Deinde cum dicit: Omotes autem etc., determinat de omote opposita pepansi. Et APP. ILL. IV, 1. iv dicit quod est indigestio in pericarpio, sic­ ut pepansis est digestio in eo: ut quan­ do semina non possunt efficere tale qua­ le ipsa sunt; et habet fieri circa humidum interminatum : quia illa quae patiuntur omoten, sunt spumosa aut aquosa, sive mixta ex his. Sicut autem pepansis est perfectio, sic et omotes est imperfectio, quae accidit propter indigentiam calidi et abundantiam frigidi. Cum enim calidum non est commensuratum et proportionatum humido, tunc se­ quitur omotes: quia nunquam fit pepansis in humido solo sine siccitate, quae fit a calido proportionato; et ex hoc sola aqua inter om­ nia humida non ingrossatur, quia caret sicci­ tate. Fit autem omotes propter duas causas: aut scilicet propter defectum caliditatis, sicut dictum est: aut propter excessum humidi di­ gerendi; tunc enim calor proprius non potest obtinere humidum, ct sequitur indigestio. Si­ gnum autem huius est, quod omnes fructus ct poma parva in suo genere et humida, sunt in­ digesta et non bene matura : calida vero et grossa sunt bene digesta, et alia sunt apta ad esum humanum. Et universaliter quaecumque patiuntur omoten, sunt magis frigida et subti­ lia et humida. Sicut autem pepansis non dicitur uno modo sed multis, et dicitur quandoque metaphorice, sic et omotes dicitur quandoque metaphori­ ce, et est indigestio quae apparet in catarrhis senum, infirmorum et mulierem, et in pustulis et huiusmodi. Adhuc etiam dicitur omotes ma­ gis metaphorice in lateribus et lacte: quando enim calidum non obtinet super humidum in talibus, tunc dicuntur indigesta, sicut sensus manifestat. Digestio igitur fit a calido natu­ rali primo et per se, a frigido autem per ac­ cidens: frigidum enim extrinsece circumstans calidum concludit ipsum interius et non per­ mittit ipsum evaporare, et sic retinendo cali­ dum naturale interius, causât digestionem. In cuius signum ventres animalium sunt calidio­ res et magis digerunt in hieme, quam in aesta­ te. Indigestio autem fit a frigido per se, a ca­ lido autem per accidens, sicut supra dictum est. — 653 — APP. II, L. IV, 1. v METEOROLOGICORUM LECTIO V. De hepsesi et molynsi. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 380b13 - 381a23) (Caput III) Hepsesis autem est, secundum totum quidem, digestio a caliditate humida inexistentis interminati in humido. Di­ citur autem nomen proprie solum in elixatis. Hoc autem utique erit, sicut dictum est, spumosum aut aquosum. Digestio autem fit ab eo qui in hu­ mido igne: quae autem in frixoriis, assantur; ab extrinseco enim calido patiuntur; in quo autem est humido, facit illud magis siccum, in ipsum as­ sumens. Quod autem elixatur, contra­ rium facit: segregatur enim ex ipso humidum a caliditate quae in extrin­ seco humido. Propter quod sicciora quae hepsesim passa sunt quam assa: non enim attrahunt in seipsa humi­ dum, quae hepsesim patiuntur; prae­ valet enim quae de foris caliditas ei quae intus: si autem vinceret quae in­ tus, traheret utique in seipsam. Est autem non omne corpus hepsesis pas­ sibile: neque enim in quo nullum est humidum, velut in lapidibus; neque in quibus inest quidem, sed impos­ sibile obtineri propter spissitudinem, velut in lignis; sed quaecumque cor­ porum habent humiditatem passibilem ab ea quae in humido ignitionc. Di­ citur autem ct aurum hepsesim pati, et lignum, et alia multa, secundum speciem quidem non eandem, meta­ phorice autem: non enim iacet no­ men differentiis. Et humida autem hepsesim pati dicimus, velut lac et mustum, cum qui in humido humor in speciem aliquam permutatur ab eo qui in circuitu et de foris igne cale­ faciente: quare modo quodam simile dictae hepsesi facit. Finis autem non idem omnibus, neque elixatis, neque ' digestis, sed his quidem ad esum, his autem ad sorbitionem, his autem ad aliam opportunitatem, quoniam et pharmaca elixari dicimus. Quare quae­ cumque grossiora possunt fieri, aut minora, aut graviora, aut haec qui­ dem ipsorum talia, haec autem con­ traria, propter id quod disgregata, haec quidem ingrossari, haec autem subtiliari, sicut lac in serum et coa­ gulum, omnia clixabilia sunt. Oleum autem non elixabitur ipsum secundum seipsum, quia horum nullum patitur. Secundum hepsesim quidem igitur di­ cta digestio haec est, et nihil differt in organis naturalibus et artificialibus siquidem fiat: propter eandem enim causam omnia erunt. 317. Molynsis autem indigestio quidem est; contraria autem hepsesi. Erit autem utique contraria prima dicta indige­ stio eius quod in corpore interminati, propter defectum caliditatis quae in humido quod in circuitu. Defectus autem cum frigiditate quod est, di­ ctum est. Fit autem propter motum alium: expellitur enim digerens. Et defectus autem, aut propter multitu­ dinem frigiditatis in humido, aut pro­ pter multitudinem quae in hepsesim patiente. Tunc enim accidit eam quae in humido caliditatem, ampliorem quidem esse quam ut non moveat, minorem autem quam ut regulet et condigerat. Propter quod duriora qui­ dem quae molynsim patiuntur, fiunt, quam hepsesim passa: humida autem determinata magis. Hepsesis quidem igitur et molynsis dictum est, ct quid est, et propter quid est. — 654 — 231-322 METEOROLOGICORUM APP. Il, L. IV, 1. v COMMENTARIUM 321 (1|. Determinat de alia specie digestio­ nis quae dicitur hepsesis, et fit tam ab arte quam a natura. Et dicit quod hepsesis secun­ dum totum, idest uniformiter facta in omni­ bus partibus, ad differentiam aliarum digestio­ num quae non fiunt aequaliter omnibus parti­ bus, vel secundum totum, idest in universali, est digestio humidi interminati et subtilis, facta a caliditate extrinseca existente in humido ex­ teriori : propter quod nomen et ratio hepsesis convenit solis elixatis. Patet autem ex ista de­ finitione quod superior species digestionis est magis naturalis, sicut diximus, quam sequen­ tes; quia ille motus dicitur naturalis, qui est a principio intrinseco, sicut patet in II Physic.: pepansis autem est a caliditate intrinseca, re­ liquae autem ab extrinseca. Humidum vero interminatum circa quod fit hepsesis, est ma­ gis aqueum vel spumosum, quod digeritur per caliditatem humidi extrinseci, sicut patet quando carnes decoquuntur elixae. Digestio autem hepsesis fit ab humido extrinseco: ea enim quae elixantur, patiuntur a tali humido; sicut e converso ea quae assantur in frixoriis, agunt in ipsum humidum unctuosum, ipsum in se absorbendo : patiuntur autem a sicco calido ignis. Et in signum huius frixa sunt magis sic­ ca exterius et humida interius : elixa vero e contrario sunt humida exterius, quia humefiunt ab humiditate circumstante, et magis sic­ ca interius, quia per actionem humidi extrin­ seci, sive caliditatis eius, perdunt humidum proprium et non recipiunt alienum: frixa vero retinent proprium et suscipiunt alienum. Om­ nia igitur corpora quae habent multum humi­ dum, et bene passibile a calido quod est in humido extrinseco, sunt clixabilia, ut carnes, pisces, olus et huiusmodi : quaecumque vero non habent multum humidum, ut lapides, aut si habent illud, non est bene passibile et educibile a caliditate extrinseca, sicut ligna, non sunt elixabilia. Quamvis metaphorice multa alia dicantur pati hepsesim et elixari. sicut au­ rum et ligna et multa alia: quae licet pro­ prie non elixentur, tamen vocantur elixa per quandam similitudinem, eo quod non sunt ad­ huc imposita nomina omnibus differentiis re­ rum. Dicitur autem elixari aurum vel lignum, inquantum virtute ignis humidum exlrinsecum exhalat et separatur ab eis. Eodem modo eli­ xantur humida, scilicet mustum et lac, inquan­ tum virtute ignis a musto separatur humi­ dum aëreum, et a lacte separatur serum. Di­ cit autem quod finis non est idem in omni­ bus elixatis, sicut erat superius in alia dige­ stione: quia alia elixantur ad esum, alia ad sorbitionem etc. Notandum est autem diligenter quod in fine textus ultimo concludit, quod ista digestio fit tam a natura quam ab arte propter eandem causam. Nam sicut per artem carnes elixan­ tur ab humido circumstante, ita natura hu­ midum nutrimentale in pueris digerit per hu­ midum et calidum circumfusum. Ad sensum enim manifestum est quod in pueris et mu­ lieribus est maior humiditas, quae quasi elixat humidum cibi. Et hoc etiam accidit in phlegmaticis. 322 [2J. Deinde cum dicit: Molynsis au­ tem etc., determinat de specie indigestionis opposita hepsesi, quae dicitur molynsis. Et dicit quod molynsis est indigestio humidi in­ terminati (quod dictum est esse elixabile), causata propter defectum caliditatis existentis in humido circumstante: talis autem de­ fectus caliditatis est frigiditas, sicut supra di­ ctum est. Et ista indigestio accidit propter duas causas : aut scilicet propter parvitatem caloris in humido circumstante, aut propter multitudinem humidi digerendi, quod a par­ vo calore non potest obtineri. Et propter hoc duriora sunt quae patiuntur molynsim, quam quae patiuntur hepsesim; quia parvus calor dissolvit humidum, sed non educit : et ideo iterum magis congelatur et quasi conglutina­ tur, et duriores res facit. 655 — APP. IL L. IV. 1. vi METEOROLOGICORUM 323 LECTIO VI. De opsesi et st al eusi. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 381a23 - b22) (Caput I Π) 318. Optesis autem est digestio a caliditate ι sicca et aliena. Propter quod etsi quis hepsesim exercens facit permutari et digeri non ab humidi caliditate, sed ab ea quae ignis, cum consummatum fuerit, assatum fit et non elixatum, et excessu adustum esse dicitur. A sicca autem caliditate fit cum siccius fiat consummatum: propter quod et exteriora sicciora interioribus: elixata autem contrarium. Et opus est manu artificum maius assare quam elixare. Difficile enim exteriora et interiora re­ gulariter calefacere: semper enim pro­ pinquiora igni exsiccantur citius, quare et magis. Conclusis igitur exteriori­ bus poris, non potest segregari intus existens humidum. sed includitur, cum pori reclusi fuerint. Optesis quidem igitur et hepsesis fiunt quidem arte; sunt autem, sicut dicimus, species universaliter eaedem et natura. Simi­ les enim quae fiunt passiones, sed in­ nominatae. Imitatur enim ars natu­ ram: quoniam et alimenti in corpore digestio similis hepsesi est; etenim in humido et calido a caliditate corporis fit. Et indigestio similis molynsi. Et animal non fit in ipsa digestione, sic­ ut quidam aiunt, sed in segregatione putrefacta in inferiori ventre, deinde ascendit sursum. Digestum est enim in superiori ventre, putrescit autem in inferiori segregatum: propter quam autem causam, dictum est in aliis. 319. Molynsis quidem igitur hepsesi con­ trarium. Ei autem quae ut optesi di­ ctae digestioni, est quidem aliquid op­ positum similiter, minus autem no­ minatum. Erit autem utique, si fiat stateusis, sed non optesis propter de­ fectum caliditatis, quae accidit utique aut propter paucitatem exterioris ignis, aut propter multitudinem aquae in eo quod optesim patitur: tunc enim plus quidem est quam ut non moveat, mi­ nor autem quam ut digerat. 320. Quid quidem igitur est digestio et in­ digestio, et pepansis et omotes, et hepsesis et optesis et contraria his, dictum est. COMMENTARIUM 323 fl|. Determinat de optesi, quae est alia species digestionis, et definit eam. Et di­ cit quod optesis est digestio a caliditate sic­ ca (ad differentiam hepsesis, quae est dige­ stio a caliditate humida) et aliena: quod di­ cit ad differentiam pepansis, quae non est a caliditate aliena, idest extranea, sed est ab intrinseca : vel quia omnis digestio est a ca­ liditate aliena ei quod digeritur, non ei quod digerit. Et ex hoc, si quis digerat carnes vel aliud per optesim, cum consummata fuerit digestio, illud tale erit assum et non elixum, et si talis caliditas sicca fuerit excessiva, di­ cetur adustum. Quod autem fiat a sicca ca­ liditate, probat: quia ista digestio quae di­ citur assatio, quae citius consummatur quam elixatio, desiccat nartes extrinsecas, remanen­ tibus humidis partibus interioribus; cuius ra­ tio est, quia caliditas sicca sine humiditate, desiccando primo partes exteriores, constrin­ git poros rei digerendae, et propter hoc humiditas resoluta interius non potest exire: et ideo non parvam subtilitatem dicit esse bene assare, ita quod exteriora et interiora regulariter et pariformiter sint decocta ab igne. — Dicit autem quod optesis et hepsesis fiunt, non solum ab arte, sed a natura, sicut superius diximus. Et hoc probat: primo, quia ars jn suis effectibus imitatur naturam; sicut ergo ars operatur in assando, ita prius didicit a natura. Secundo, quia sicut in cor­ pore humano fit digestio similis hepsesi, ut apparet in pueris, ita etiam fit in eo digestio optesis : sicut est in iuvenibus, in quibus pro- 323-324 METEOROLOGICQRUM APP. Il, L. IV, I. vi pter fortitudinem caloris, nutrimentum magis i quod id quod hic dicitur, intelligi debet ut assatur quam elixetur; cuius signum est, quod in pluribus, quia quandoque propter debili­ superfluitates eorum sunt siccae adustae. tatem virtutis digestivae, scilicet calidi natu­ Deducit autem corollarie ex dictis, quod ralis, ex infirmitate provenientem, cibus non animalia, idest vermes, non generantur in su­ digeritur, sed putrefit in stomacho : quod pa­ periori ventre, scilicet stomachi, sed in infe­ tet ex foetore proveniente ex stomacho per riori. Et ratio est, qua talia animalia non ge­ eructationem, sive alia via; et ideo ibi etiam nerantur nisi in loco putrefactionis superflui­ quandoque generantur vermes, qui aliquando tatum cibi, cum sint animalia genita per pu­ eiiciuntur per os. trefactionem : superfluitates autem non pu­ 324 [2|. Deinde cum dicit: Molynsis qui­ trefiunt in superiori ventre, sed in inferiori. dem igitur etc., determinat finaliter de indi­ Cuius ratio ut ipse dicit, dicta est alibi: col­ gestione opposita optesi, quae dicitur staligi tamen potest ex superioribus. Putrefactio teusis. Et dicit quod ista indigestio, licet sit enim fit propter defectum caliditatis digeren­ parum nota, tamen eam definiendo dicimus, tis, et ex hoc debet fieri in illo loco in quo quod est indigestio facta propter defectum est talis defectus caliditatis; in superiori au­ caliditatis siccae. Et fit propter duas causas, tem ventre non est defectus caliditatis, cum sicut supra in aliis declaravimus, scilicet aut sit propinquus cordi in quo est sedes cali­ propter parvitatem sicci caloris, aut propter ditatis naturalis, sed talis defectus est in ven­ multitudinem humidi digerendi. — Deinde tre inferiori, qui magis distat a proprio loco epi.logat, et est clarum in littera. caliditatis naturalis. — Sciendum tamen est — 657 — APP. II, Lj IV. 1. vii METEOROLOGICORUM 325 LECTIO VII. De primis qualitatibus passivis corporum. - Definiuntur durum et molle. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 381b23 - 382a21) Caput IV 321. Passivorum autem, humidi et sicci, dicendum species. Sunt autem prin­ cipia quidem corporum passiva, hu­ midum et siccum. Alia autem mixta quidem ex his: cuiuscumque autem magis, huius magis secundum natu­ ram sunt: puta haec quidem sicci ma­ gis, haec autem humidi. Omnia au­ tem, haec quidem actu erunt, haec autem in opposito: habet autem sic liquatio ad liquabile. Quoniam au­ tem est humidum bene terminabile, siccum autem difficile terminabile, si­ mile aliquid pulmento et condimentis adinvicem patiuntur: humidum enim sicco causa terminari, et utrumque utrique velut colla fit. Sicut et Em­ pedocles fecit in Physicis: farinam aquae conglutinans, et propter hoc ex ambobus est termi­ natum corpus. Dicuntur autem ele­ mentorum propriissime, sicci quidem terra, humidi autem aqua. Propter hoc autem omnia terminata corpora hic, non sine terra et aqua: cuius­ cumque autem plus, secundum poten­ tiam huius unumquodque videtur. Et in terra et in aqua animalia solum sunt, in aëre autem et in igne non sunt, quia corporum materia haec. 322. Corporalium autem passionum has primas necesse existere terminato, du­ ritiem aut mollitiem: necesse enim quod ex humido et sicco, aut durum esse aut molle. Est autem durum qui­ dem quod non cedit in seipsum se­ cundum superficiem: molle autem quod cedit, non e contra circum­ stando. Aqua enim non mollis: non enim cedit impressioni superficies in profundum sed contra circumstat. Simpliciter quidem igitur durum aut molle, quod simpliciter tale: ad alte­ rum autem, quod ad illud tale. Adin­ vicem quidem igitur indeterminata sunt per magis et minus. Quoniam autem ad sensum omnia iudicamus sensibilia, palam quod et durum ct molle simpliciter ad tactum determi­ navimus, tanquam medietate utentes tactum. Propter quod excedens qui­ dem ipsum durum, deficiens autem molle esse dicimus. COMMENTARIUM 325 [Ij. Determinat de passionibus qua­ litatum passivarum. Et circa hoc duo facit : primo determinat de eis secundum se; secun­ do determinat de eis per comparationem ad corpora, ibi : His autem passionibus (r) etc. Et circa primum iterum duo facit : primo de­ terminat de eis in generali; secundo deter­ minat de singulis secundum speciem, ibi : Corporalium autem passionum (12) etc. Dicit ergo primo, quod dicendum est de passionibus primarum qualitatum passivarum et de speciebus earum. Hae autem qualitates sunt humidum et siccum, quorum passiones (1) Lect. XIV. (2) n. sq. sunt primo determinandae, quia humidum et siccum sunt prima principia passiva omnium corporum mixtorum. Quod intelligendum est inquantum sunt passiva : calidum enim et frigidum, humidum et siccum, sunt prima principia corporum inquantum sunt activa vel passiva, sed inquantum sunt substantiae, materia prima est primum principium passi­ vum corporum, forma substantialis est pri­ mum principium activum. Omnia autem cor­ pora aut sunt primo humida, sicut est aqua, aut primo sicca, sicut terra, aut sunt mixta ex his. Sed eorum quae sunt mixta ex his duobus, sicut medium ex extremis, sicut sunt composita ex elementis, quaedam magis ac­ cedunt ad unum extremum, quaedam vero — 658 — 325-326 METEOROLOG1C0RUM ad alterum : et quae magis accedunt ad sic­ cum, denominantur sicca a praedominio, ut ligna et lapides, quae autem magis accedunt ad humidum, dicuntur a praedominio humi­ da. Talia autem dupliciter dicuntur, sicut om­ nia alia entia existentia in genere: quaedam enim sunt talia actu, sicut ea quae sunt li­ quida actu, dicuntur actu humida; quaedam vero sunt opposito modo, scilicet in potentia, ut id quod non est actu liquidum, sed est liquabile, sicut sunt metalla. Ratio autem quare ex ambobus composita sunt omnia elementata, est quia unum non potest bene consistere et terminari sine alio: quia humidum est male terminabile proprio termino et intrinseco, sed bene terminatur alieno et extrinseco termino, et ideo non po­ test terminari sine sicco, quod est bene ter­ minabile proprio termino, idest intrinseco, et male alieno; similiter etiam siccum non ter­ minatur sine humido, sed unum est alteri velut colla. Cuius simile accidit in pulmentis: ex farina enim sicca et aqua humida fit et conglutinatur panis; et Empedocles etiam Physicus fecit collam tenacem ex farina et aqua, conglutinans unum alteri per calorem. Quod autem aqua sit primo humida et ter­ ra sit primo sicca, ipse probat per duas ra­ tiones: quarum prima talis est. Illud enim dicitur primo tale, ratione cuius alia sunt ta­ lia, sicut ad longum declaratum est in I Po­ steriorum; sed omnia corpora terminata sive elementata, sunt humida vel sicca, inquan­ tum sunt ex aqua vel ex terra : quia nullum talium corporum est sine aqua et terra; ergo aqua et terra sunt primo talia. Dicit autem omnia corpora terminata hic, scilicet inferius apud nos, ad differentiam corporum superio­ rum, quae sunt composita ex materia et for­ ma, non tamen sunt terrea vel aquea, sed sunt terminata aequivoce cum istis inferiori­ bus. Secunda vero ratio est, quia omnia na­ turaliter appetunt locum consimilem et proportionatum suae naturae, et naturaliter quie­ scunt in eo: quia locus naturaliter est con­ servativus locati, sicut patet in IV Physic.; igitur omnia animalia manent in terra et aqua naturaliter, ut in simili suae naturae lo­ co, et ut nutriri et conservari possint ab ele­ mento, quod primo habet qualitatem passi­ vam quae praedominatur in eis. Licet autem aliqua animalia dicantur nutriri in alio ele­ mento, ut aves in aëre et salamandra in igne, tamen haec omnia nutriuntur ex terra et aqua, vel ex his quae nascuntur in eis, ut manifestum est in avibus. Salamandra autem per longum tempus nutritur in igne ex sicco terreo adusto et fumoso, propter convenien­ tem similitudinem ad complexionem suam, quae maxime invenitur in nostro igne infe­ riori: quia non habemus hic ignem purum, sed admixtum terreo; non autem nutriretur in igne puro. 326 [2], Deinde cum dicit: Corporalium autem etc., determinat de speciebus qualita­ tum passivarum provenientibus ex humido et sicco : quarum primae sunt durum et molle. Et ideo primo determinat de duro et molli, et dicit quod omnia corpora quae generan­ tur ex humido et sicco, sunt aut dura aut mollia: et ideo de eis primo dicendum est. Definit autem durum et molle, dicens quod durum est illud quod non cedit in seipsum tangenti secundum superficiem, ut lapis et li­ gnum. Quod intelligendum est de tangente naturaliter et sine magna violentia : quia licet lignum cedat securi et ferrum malleo tangenti cum violentia, tamen dicitur durum quia non cedit tangenti naturaliter. Molle autem est, quod e converso cedit tangenti naturaliter sine magna violentia, et non circumstat ta­ ctui, sed cedit in profundum sui ipsius, sicut cera. Aqua autem non dicitur mollis, neque alia liquida, quia non deprimitur in profun­ dum illa pars quae supponitur tactui, sed quasi diffugit ad latus: quod ipse vocat cir­ cumstare. Sed durum et molle dupliciter dicuntur, scilicet absolute et simpliciter, et per compa­ rationem ad alterum, sicut lignum quod re­ spectu cerae est durum, et per comparatio­ nem ad ferrum est molle. Quia autem in de­ finitionibus praedictis cadit sensus tactus, ideo dicit quod durum et molle definivit per respectum ad tactum, quia universaliter om­ ne sensibile definitur per comparationem ad sensum : sunt enim sensus et sensibile correlativa. Cognoscit autem sensus tactus quali­ tates mixtorum, secundum quod excedunt aut deficiunt a media qualitate organi tactus. Non enim potest eas cognoscere inquantum sunt omnino similes tactui, sicut probant ra­ tiones Alexandri; sed tamen illa qualitas quae non cognoscitur ab uno tactu propter omni­ modam similitudinem, cognoscitur ab alio propter dissimilitudinem aliquam : quia non est omnino eadem qualitas media in organo tactus diversorum animalium. Et sic univer­ saliter omnis qualitas tangibilis cognoscitur ab aliquo tactu. — 659 — 44 — De Caelo et Mutulo APP. Il, L. lV,l.'Vir APP. 11, L. IV, 1. viu METEOROLOGICORUM LECTIO VIII. Quo ordine sit procedendum. - Ostenditur quaenam siccantur et humectantur et quomodo. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 382a22 - b30) Caput V 323. Necesse autem durum aut molle esse terminatum corpus proprio termino: aut enim intra cedere aut non. Ad­ huc coagulatum esse: hoc enim ter­ minatur. Quare quoniam omne qui­ dem terminatum et constans aut mol­ le aut durum: haec autem coagulatio sunt, omnia utique erunt corpora com­ posita et terminata non sine coagu­ latione. De coagulatione igitur dicen­ dum. Sunt itaque causae secus mate­ riam duae, faciens et passio. Faciens quidem igitur, ut unde motus: passio autem, ut unde species. Quare et coa­ gulationis et diffusionis, et eius quod exsiccari et humectari. Facit autem faciens duabus virtutibus, et patitur passionibus duabus, sicut dictum est. Facit quidem calido et frigido: pas­ sio autem aut praesentia aut absen­ tia calidi aut frigidi. Quoniam au­ tem coagulari exsiccari aliquo modo est, de hoc dicamus primo. Patiens itaque aut humidum, aut siccum, aut ex his. Ponimus autem humidi cor­ pus aquam, sicci autem terram: haec autem humidorum et siccorum passi­ va. Propter quod et frigidum passi­ vorum magis: in his enim est: etenim terra et aqua frigida supponuntur. Factivum autem frigidum, ut corru­ ptivum, aut secundum accidens, sicut dictum est prius. Aliquando enim et comburere dicitur, et calefacere frigi­ dum, non ut calidum, sed in simul ducendo, aut in contra circumstare calidum. 324. Desiccantur autem quaecumque sunt aqua et aquae species, aut habent aquam sive superinductam, sive connaturalem. Dico autem superinductam quidem, velut in lana: connaturalem autem velut in lacte. Aquae autem species quae talia, vinum, urina, se­ rum, et totaliter quaecumque nullam aut parvam habent hypostasim, non propter viscositatem. Quibusdam enim causa non substandi aliquid viscosi­ tas, sicut oleo aut pici. Desiccantur autem omnia, aut calefacta, aut fri­ gefacta: ambo autem calido, et ab interiori caliditate, aut exteriori. Et­ enim quae infrigidatione siccantur, sicut vestimentum, si fuerit separatum ipsum secundum seipsum humidum, ab interiori calido simul evaporare faciente humidum desiccatur: si pau­ cum fuerit humidum, exeunte candi­ date a circumstante frigido. Desiccan­ tur quidem igitur, sicut dictum est, omnia aut calefacta, aut frigefacta, et omnia calido aut interiori, aut ex­ teriori coëducentc humidum. Dico au­ tem extra quidem, sicut quae elixantur: intra autem, quando ablato a ca­ liditate quam habet, consumptum fue­ rit expirante. De siccari quidem igitur dictum est. . Caput VI 325. Humectari autem est, unum quidem aquam fieri constantem; unum autem liquefieri coagulatam. Horum autem -— 66o — ■ constat quidem in aquam frigefactus spiritus. 327-329 METEÔROLOGICORUM APP. II, L. IV, 1. vin COMMENTARIUM 327 [1]. Determinat de coagulatione et liquefactione et aliis passionibus, quibus dif­ ferunt corpora secundum quod tangibilia sunt. Et circa hoc duo facit: primo deter­ minat de siccari et humectari, quia omnis coagulatio est quaedam siccatio, liquefieri au­ tem est humectari; secundo determinat de ipsa coagulatione et liquefactione et aliis specie­ bus, ibi : De liquefactione autem (Q etc. Pri­ ma iterum in duas: primo enim determinat de siccatione; secundo de humectatione, ibi: Humectari autem (1 2) etc. Circa primum duo facit: primo praemittit intentionem suam; secundo exsequitur propositum, ibi: Desic­ cantur autem (3) etc. Dicit ergo primo quod, quia sicut dictum est, omne corpus terminatum est durum aut molle, si sit terminatum proprio termino (quod dicit propter liquida, quae non termi­ nantur proprio termino, nisi ex magna vio­ lentia frigidi), terminatio autem non fit sine coagulatione quadam, ideo omnia corpora composita, scilicet ex elementis, non sunt si­ ne coagulatione. Ideo prius de ea dicendum est. Sed tamen, quia sicut dictum est, prae­ ter materiam sunt duae causae entium, sci­ licet faciens, idest qualitas activa, et passio, idest qualitas passiva, quae est quasi materia ex qua educitur forma et species, licet non sit proprie materia, sed instrumentum mate­ riae quo materia patitur, sicut qualitates acti­ vae sunt instrumenta quibus agens agit, et talia instrumenta materiae sunt duo, scilicet humidum et siccum, sicut et instrumenta agentis sunt duo, scilicet calidum et frigi­ dum, ideo prius de humectari et siccari di­ cendum est quam de coagulatione. Primum enim quo materia patitur est humidum et siccum : et prima corpora passibilia sunt ter­ ra et aqua, quae sunt sicca et humida. Et propter hoc frigidum quod convenit terrae et aquae, est minus activum et magis passibile quam calidum, quod convenit aëri et igni. Quomodo autem frigidum sit activum osten­ dit, dicens quod est activum dupliciter. Pri­ mo quia corrumpere est quoddam agere: fri­ gidum autem est corruptivum, quia corrum­ pit calidum, quae est qualitas generativa; se­ cundo dicitur agere per accidens, quia cir­ cumstat calidum, et ex hoc calidum per antiperistasim, hoc est contrasistentiam frigidi, fortificatur, et sic frigidum fortificando cali­ dum per accidens agit ad generationem. Sed considerandum est quantum ad hoc quod dicitur, quod frigiditas est per se cor­ ruptiva et per accidens generativa, quod ge­ neratio dupliciter dicitur, sicut supra dictum (1) Lect. sq. (2) n. 3. (3) n. sq. est : primo inquantum est mutatio a non esse ad esse absolute; secundo dicitur generatio, quando id quod producitur in esse, est no­ bilius, et e converso quod corrumpitur, est ignobilius: corruptio vero dicitur, quando quod corrumpitur, est nobilius, licet etiam ibi generetur aliquid aliud absolute; ut ge­ neratio dicitur, quando ex terra vel aqua ge­ neratur aër vel ignis, corruptio, quando e contrario ex igne vel aëre generatur aqua vel terra. Et hoc modo agitur de generatione in 1 de Generatione. Loquendo igitur de ge­ neratione primo modo, frigiditas est per se generativa, et non solum per accidens, quia corruptio unius est generatio alterius, et quod per se corrumpit unum, eadem actione gene­ rat per se reliquum: natura enim non ope­ raretur per se intendens ad solam corruptio­ nem, quae est quoddam malum, nisi eadem actione aliquid generaret. Sed de generatione secundo modo verum est quod frigidum per se est solummodo corruptivum : quia frigi­ ditas corrumpit ignem et aërem, quae sunt nobiliora, et generat terram et aquam, quae sunt ignobiliora. 328 [2]. Deinde cum dicit: Desiccantur autem etc., determinat de siccari exsequendo intentionem propositam. Et dicit quod om­ nia illa dicuntur desiccari quae sunt aqua aut aquae species, sicut vinum, serum et huius­ modi, aut quae habent humiditatem connaturalem, ut lac, vel superinductam, velut la­ na madefacta, et universaliter omnia humida, quae non faciunt residentiam in fundo pro­ pter puritatem, et non propter viscositatem. Quod dicit, quia sunt quaedam quae sunt terrea et grossa, et tamen partes terrae non resident in profundo propter viscositatem continentem siccum terrestre, sicut oleum et pix. Omnia autem ista aut desiccantur a ca­ lido exteriori foras educente humidum, sicut patet in carne elixata : aut a calido interiori et a frigore circumstante, quod fortificat ca­ lidum interius per antiperistasim, sicut appa­ ret in indumentis desiccatis in hieme a vento frigido. Et sic omnia desiccantur aut a fri­ gido per accidens, aut per se a calido, sive interiori sive exteriori. 329 [3]. Deinde cum dicit: Humectari autem etc., ostendit quid sit humectari. Et dicit quod humectari dicitur dupliciter: uno quidem modo est fieri aquam, sicut cum ex nube generatur aqua pluviae; secundo modo humectari est liquefieri, sicut cum glacies vel metalla liquescunt. Hoc autem provenit non ab eadem causa, sed a diversis : humectantur enim res primo modo a frigido condensante vaporem in aquam, sicut supra dictum est, humectatio autem secundo modo fit a calido resolvente. 661 — APP. ILL. IV. 1. ix METEOROLOGICORUM LECTIO IX. Determinatur de quibusdam speciebus qualitatum passivarum in particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 382b3O - 384b23) (Caput VI) 326. De liquefactione autem simul et de 1 coagulatione erit palam. Coagulantur autem quaecumque coagulantur aut existentia aquae, aut terrae et aquae: et haec aut frigido, aut calido, aut sicco. Propter quod et solvuntur con­ trariis, quaecumque solvuntur a cali­ do coagulatorum, aut a frigido. Quae quidem enim a sicco calido coagulata sunt, ab aqua solvuntur, quae est hu­ mida. Coagulari autem quaedam uti­ que putabuntur ab aqua, ut mei elixatum: coagulatur autem non ab aqua, sed ab eo quod in ipsa frigido. Quaecumque quidem igitur sunt aquae, non coagulantur ab igne: solvuntur enim ab igne. Idem autem eidem per se non erit causa contrarii. In absce­ dendo autem calidum coagulatur, quare palam quod in ingrediendo sol­ vetur: quare faciente frigido coagula­ tur. Propter quod et non ingrossantur talia coagulata. Ingrossatio enim hu­ mido quidem abeunte fit, sicco autem constante. Aqua autem humidorum non ingrossatur ‘sola. Quaecumque autem communia terrae et aquae, et ab igne coagulantur et a frigido. In­ grossantur autem ab ambobus: est quidem ut eodem modo, est autem ut aliter. A calido quidem humidum educente: evaporante enim humido, ingrossatur siccum et constat. A fri­ gido autem calidum exprimente, cum quo humidum recedit simul coëvaporans. Quaecumque quidem igitur mol­ lia, sed non humida, non ingrossan­ tur, sed coagulantur exeunte humido, velut assatus later. Quaecumque au­ tem humida mixtorum, et ingrossan­ tur, velut lac. Multa autem et humectantur primo, quaecumque aut grossa aut dura a frigido praeextiterunt en­ tia: quemadmodum et later primo dum assatur vaporat, et mollior fit; propter quod et pervertitur in ca­ minis. 327. Quaecumque quidem igitur a frigido coagulantur communium terrae et aquae, plus autem habentium terrae, quae quidem in calidum egrediendo coagulantur, haec liquefiunt calido, ingrediente iterum calido, velut lutum cum congelatum fuerit. Quaecumque autem propter infrigidationem et ca­ lido simul educto omni, haec insolu­ bilia sunt, non superabundant! calidi­ tate, sed mollificantur, velut ferrum et cornu. Liquescit autem et labora­ tum ferrum, ut humidum fiat et ite­ rum coaguletur, et chalybes faciunt sic. Subsidet enim subtus, et purifica­ tur scoria: cum autem saepe patiatur et purum fiat, hoc chalybs fit. Non faciunt autem saepe ipsum, propter absentiam fieri multam, et pondus minus purificati. Est autem melius ferrum, quod habet minorem purifi­ cationem. Liquescit autem et lapis pyrimachus, ut stillet et fluat: quod autem coagulatur, cum fluxerit, ite­ rum fit durum. Et molae liquantur ut fluant. Fluens autem coagulatum, co­ lore quidem nigrum, simile autem fit calci. Liquescit autem et lutum et terra. 328. Quaecumque autem a calido sicco coagulantur, haec insolubilia sunt qui­ dem, haec autem solvuntur humido. Later quidem igitur, et lapidum quorundam genera; quaecumque ab igne terra combusta fiunt, velut molares, insolubilia. Nitrum autem et sales so­ lubilia humido, non omni autem, sed frigido: propter quod aqua et quae­ cumque aquae species liquescunt; oleo autem non liquescunt. Sicco enim ca­ lido contrarium frigidum humidum: si ergo coagulavit alterum, alterum solvit; sic enim contraria erunt causae contrariorum. — 662 — METEQROLOGICORUM APP. 11, L. IV, 1. ix Capui Vil Ingrossantur quidem igitur ab igne solum: quaecumque aquae plus ha­ bent quam terrae; coagulantur autem quaecumque plus terrae. Propter quod et nitrum et sales terrae sunt magis, et lapis et later. Maxime autem dubie habet olei natura: si quidem enim aquae, oportebat coagulari a frigido, ut glacies; si autem terrae plus, ab igne, ut later: nunc autem coagulatur quidem a neutro; ingrossatur autem ab ambobus. Causa autem est, quia plenum est aëre: propter quod et in aqua supernatat; etenim aër fertur sursum. Frigidum quidem igitur ex inexistente spiritu aquam faciens ingrossat: semper enim cum mixta fue­ rint oleum et aqua, ambobus fit gros­ sius. Ab igne autem ct tempore in­ grossatur et albescit. Albescit quidem evaporante aqua, si qua inerat: in­ grossatur autem, propterea quod mar­ cescente calido, ex aëre fit aqua. Utro­ que quidem igitur modo eadem fit passio, et propter idem, sed non eo­ dem modo. Ingrossatur quidem igitur ab ambobus; desiccatur autem a neu­ tro. Neque enim sol neque frigus de­ siccat; non solum autem quia visco­ sum, sed et quia aëris est. Non de­ siccatur autem aqua, ct neque elixatur ab igne, quia non evaporat pro­ pter viscositatem. 329. Quaecumque autem mixta terrae et aquae, secundum pluritatem utriusque dignum dici: vinum quoddam et coa­ gulatur, et hepsesim patitur, velut mustum. Abscedit autem ab omnibus talibus, dum desiccantur, aqua. Si­ gnum autem quod aqua: vapor enim constat in aquam, si quis velit colli­ gere: quare quibuscumque relinquitur aliquid, hoc terrae. Quaedam autem horum et a frigido, sicut dictum est, ingrossantur et desiccantur: frigidum enim non solum coagulat, sed exsic­ cat quidem aquam; ingrossat autem aërem, aquam faciens. Coagulatio au­ tem dicta est quaedam desiccatio exi­ stens. Quaecumque quidem igitur non ingrossantur a frigido, sed coagulan­ tur, aquae sunt magis: velut vinum, urina, acetum, et lixivium, et serum. Quaecumque autem ingrossantur non evaporantia ab igne, haec quidem terrae, haec autem communia aquae et aëris; mei quidem terrae, oleum autem aëris. Sunt autem et lac et san­ guis amborum quidem communia, et aquae et terrae, magis autem quae multa terrae, quemadmodum et ex quibuscumque humidis nitrum fit et sales: et lapides autem ex quibusdam constant talibus. Propter quod si non separetur serum, exuritur ab igne de­ coctum: quod autem terrestre constat et a coagulo, si aliqualiter decoquat quis, sicut medici coagulum imponen­ tes: sic autem separatur serum et -ca­ seus: separatum autem serum non adhuc ingrossatur, sed exuritur sicut aqua. Si autem aliquod lac non ha­ beat caseum, aut paucum, hoc magis aquae et inesibile. Et sanguis autem similiter: coagulatur enim eo quod desiccetur infrigidatus. Quicumque au­ tem non coagulantur, velut qui cervi, tales aquae magis, ct frigidi hi: pro­ pter quod et non habent inas. Ines enim sunt terrae et solidum: quare et extractis non coagulatur. Hoc autem est quia non desiccatur: aqua enim quod relinquitur, ut lac caseo ablato. Signum autem: languorosi enim san­ guines nolunt coagulari, velut ichor: hoc autem phlegma et aqua, propter indigestum esse ct insuperatum a na­ tura. 330. Adhuc autem haec quidem solubilia sunt, velut nitrum; haec autem inso­ lubilia, velut later et lapis: et horum, haec quidem mollificabilia, velut cor­ nu; haec autem non mollificabilia, velut later et lapis. Causa autem, quia contrariorum contrariae causae: qua­ re si coagulantur duobus, frigido et sicco, necesse solvi calido et humido. Propter quod igne et aqua (haec enim contraria): aqua quidem, quae­ cumque igne solo; igne autem, quae­ cumque frigido solo. Quare si a duo­ bus accidit coagulari, haec insolubilia maxime. Fiunt autem talia quaecum­ que calefacta deinde frigido coagu­ lantur: accidit enim cum calidum ex­ sudaverit egrediens, plurimum humi­ dum comprimi iterum a frigido, ut non humido det penetrationem. Et propter hoc, nec calidum solvit: quaecumque enim a frigido coagulan­ tur solo, haec solvit. Neque ab aqua: quaecumque enim a frigido coagulan­ tur, non solvit; sed quaecumque a ca­ lido sicco solum. Ferrum autem li­ quefactum a calido, frigefactum coa^ gulatur. Ligna autem sunt terrae et aëris; propter quod ustibilia, et non liquabilia neque mollificabilia: et in aqua supernatant, praeter ebenum; haec autem non. Alia quidem enim aëris habent plus, ex ebeno autem ni­ gra evaporavit aër, et est plus in ipsa — 663 — APP. 11, L. IV, 1. ix M ETEOROLOGICORU Μ terrae. Later autem terrae solum: propterea quod desiccatus coagulatur secundum modicum: neque enim aqua introitus habet, per quos solum spi- 330-331 ritus exivit; neque ignis: coagulavit enim ipse. Quid quidem igitur est coagulatio et liquefactio, et propter quot et in quibus est, dictum est. | 1 1 I COMMENTARIUM 330 [1]. Prosequitur de coagulabili et liquefactibili, et dicit quod omnia quae coa­ gulantur, aut sunt aqua, aut composita ex aqua et terra : haec autem omnia coagulan­ tur aut a calido, aut a frigido, aut a sicco. Et hoc ipse probat: quia contrariorum effe­ ctuum per se sunt contrariae causae; sed coa­ gulata dissolvuntur aut a frigido, aut a ca­ lido, ut patet; quae ergo dissolvuntur a frigi­ do, coagulantur a calido, et e converso: quia dissolutio et coagulatio sunt effectus per se contrarii. Sed videtur quod quaedam coagu­ lentur ab humido: quia mei elixatum coagu­ latur in aqua, ergo videtur coagulari ab hu­ mido. Dicendum quod ab humido ut sic ni­ hil coagulari potest effective: primo quia hu­ midum est materia coagulationis, idem autem non potest esse eidem materia et efficiens; secundo quia in motu coagulationis humidum est terminus a quo : humidum enim super­ fluum expellitur, et reliquum terminatur cum sicco, et sic fit coagulatio. Sed mei elixatum coagulatur ab aqua calida, non inquantum est humida, sed inquantum est frigida, non actu, sed virtute. Vel potest etiam dici quod mei coagulatur ab aqua calida inquantum est calida, si mei praesupponatur esse terreum a praedominio. Quaecumque igitur sunt aquea, non coagulantur ab igne, idest a calido. Quod probat: quia talia dissolvuntur ab igne, ut patet in glacie; igitur non coagulantur ab igne, scilicet a calido, quia idem eidem non potest esse causa contrariorum. Quod igitur in abscessu calidi et ingressu frigoris coagu­ latur, dissolvetur e converso in ingressu ca­ loris et abscessu frigoris. Et propter hoc ta­ lia aquea non ingrossantur cum coagulantur: quia ingrossatio fit per separationem humidi superflui, quo separato reliquum humidum constat et terminatur cum sicco, et sic sequi­ tur ingrossatio; sed aquea siccum non habent quod separari possit. Quaecumque autem sunt terrea, coagulantur a calido, sicut sal et lac etc.: quod patet, quia talia solvuntur ab aqua. Si autem sint aliqua, quae sint proportionaliter commixta ex utroque, talia coagu­ lantur ab utroque, sicut lutum : quando enim sunt humida, et magis praedominatur aqua, coagulantur a frigido, quando autem prae­ dominatur terreum, tunc coagulantur a sicco calido ignis. Sed tamen ista coagulatio diver­ simode fit a calido et a frigido : nam cali­ dum extrinsecum coagulat educendo humi­ dum intrinsecum, ut patet in ovo decocto; frigidum vero extrinsecum expellit calidum I intrinsecum, quod secum educit humidum in­ trinsecum, et sic desiccat et coagulat. Dicit autem quod sunt quaedam, quae non coagu­ lantur in principio a calido, sicut lateres pri­ mo indurati a frigore, et postea positi in igne: nam cum ponuntur in igne, fit separa­ tio humidi indurati, postea finaliter desiccan­ tur per separationem humidi superflui. Et propter hoc multi lateres corrumpuntur in fornacibus propter nimiam appropinquatio­ nem vel remotionem ab igne: quia tunc aut parum separatur de humiditate, et non sunt decocti, aut separatur nimis ex ea, et de fa­ cili franguntur. 331 [2], Deinde cum dicit: Quaecumque quidem etc., determinat de liquabili. Et dicit quod quaecumque coagulantur a frigido, sive sint aquea, sive mixta ex aqua et terra, etiam si habeant in sui compositione plus terrae quam aquae, secundum quantitatem, non se­ cundum proportionem virtutis, talia liquan­ tur a calido. Sed ista sunt in duplici diffe­ rentia : quaedam enim coagulantur a frigido non educente totum humidum superfluum cum calido intrinseco, et ista solvuntur de facili a calido, sicut lutum et glacies, et hu­ iusmodi; quaedam autem coagulantur a fri­ gido educente totum humidum superfluum cum calido intrinseco, et ista non possunt solvi nisi a fortissimo igne: sicut sunt me­ talla, et maxime duriora, in quibus partes terrestres subtiles sunt optime commixtae cum humidis remanentibus, et cornua, in qui­ bus est humidum viscosum, quod continet siccum ne defluat. Quod autem ita sit quod coagulatio fiat per separationem humidi, et liquatio fiat per separationem sicci terrei, pa­ tet triplici signo. Primo, quia ferrum in quo relictum est parum de humiditate, et illa est fortiter commixta cum sicco terrestri, de diffi­ cili solvitur, et quando solvitur et fit humi­ dum, purificatur, quia scoria terrestris subsidet in profundo, et separatur. Et ita multoties faciendo artifices faciunt chalybem, quod est ferrum depuratum; sed nolunt depurare ipsum multoties, et facere perfectum chaly­ bem, tum quia nimis de ferro perditur in igne, tum quia multiplicando purificationem, pondus nimis deminuitur, tum etiam, quia melius est ferrum quod est minus purifica­ tum: quia coagulatum quanto pluries dissol­ vitur, tanto fit durius quando iterum coagula­ tur, et ideo ferrum minus purificatum est me­ lius, quia facilius ducitur et magis obedit malleo et manibus artificum. Secundum si- — 664 — 331-334 Μ ETEO ROLOG1CORU M gnum est, quia el lapis qui dicitur pyrimachus, liquescit propter eandem causam, ita ut etiam distillet, quia scilicet continue sepa­ ratur siccum terrestre. Tertium est, quod plumbum quod in sua natura multum habet de opaco terrae, et ideo est nigrum, quando liquatur eadem causa efficitur coloris albi ad modum calcis, quia in liquatione separatur siccum terrestre, et humidum aereum super­ natat secundum superficiem planam, et reci­ pitur lux ubique, et ita recipit album colorem. 332 [3|. Deinde cum dicit: Quaecumque autem etc., ostendit quae sint incoagulabilia et illiquefactibilia. Et dicit quod omnia quae coagulantur a sicco calido, sunt in duplici dif­ ferentia : quaedam enim prius desiccantur a calido sicco per humidi superflui educationem, et postea ultimo congelantur a frigido per for­ tem terminationem humidi cum sicco, ut lapi­ des et dentes molares: et ista sunt insolubilia; quaedam autem coagulantur absolute a ca­ lido ignis, ut nitrum et sal: et talia liquantur ab aqua frigida et humida. Et huius ratio est, quae supra dicta est, quia contrariorum ef­ fectuum sunt contrariae causae : si igitur cali­ dum coagulavit, frigidum solvet. Universali­ ter itaque coagulantur ea quae sunt terrea vel aquea a praedominio : aquea coagulantur a frigido, sicut glacies, terrea autem coagu­ lantur a calido, ut nitrum, sales, lapides et lateres: propter quod talia sunt magis terrea, quod eorum salsedo ostendit. Quae autem sunt aërea a praedominio, non possunt coa­ gulari neque liquefieri, ut argentum vivum et oleum, quod non coagulatur neque a frigi­ do neque a calido, tum propter suam visco­ sitatem, tum etiam quia est naturae aereae, cuius humiditas de difficili desiccatur. Et pro­ pter hoc oleum supernatat super aquam, quia aër naturaliter fertur sursum. Ingrossatur ita­ que ab ambobus, scilicet calido et frigido, sed a neutro coagulatur. Ingrossatur etiam oleum et albescit, si duret per longum tem­ pus et fiat antiquum: ingrossatur quidem, quia recedente calido intrinseco aër converti­ tur in elementum grossius, scilicet aqueum, al­ bescit autem, quia evaporat aqueum et ter­ reum quod inerat prius. Aërea etiam liquari non possunt. Cuius ratio est, quia sicut hu­ midum aqueum defluendo intra se facit flue­ re partes terrae, et mollificat et liquefacit eas, ita humidum aëreum e converso adunat sicsum terreum et continet intra. Unde ligna propter hanc causam non liquantur. Quod autem ligna sint aërea a praedominio patet, tum quia sunt materia ignis, ut oleum, tum quia supernatant i.n aqua, praeter ebenum quod est magis terrestre, quod nigredo eius et pondus ostendit. 333 [4]. Deinde cum dicit: Quaecumque autem mixta etc., determinat de ingrossabili et non ingrossabili. Et dicit quod ab igne ingrossantur ea, quae habent in sui composi­ tione plus terrae quam aquae, ut lac et san­ guis, et quoddam vinum grossum et calidum, APP. II, L. IV, I. ix in quo siccum terreum et humidum aqueum sunt proportionaliter commixta, sicut est vi­ num cretense. Abscedit autem ab his omni­ bus aqua dum ingrossantur, quia ingrossatio est quaedam desiccatio imperfecta. In cuius signum a tali vino dum decoquitur et ingros­ satur ab igne, evaporat humidum aqueum subtile valde: quod si recolligatur in va­ se tortuoso ad modum stillae, fit aqua, quae dicitur aqua vitis. Quod ergo relinquitur in tali ingrossato, est magis terreum : nam in­ grossatio fit per separationem humidi super­ flui, et terminationem humidi derelicti cum sicco. Et ideo omnia aquea a praedominio impinguari et ingrossari non possunt, ut vi­ num, universaliter C1) serum et cetera similia. Quod autem lac et sanguis sint terrea a prae­ dominio apparet. De lacte quidem, quia si non separetur serum, et coquatur in igne, exuritur serum, et id quod restat, constat et ingrossatur et efficitur stypticum valde, et va­ let contra fluxum ventris: quod etiam potest esse signum quod ingrossatio fit per separa­ tionem aquei, quia serum est aqXieae naturae, substantia autem caseata est magis terrea. Si autem lac non habeat substantiam caseatam, tunc ingrossari non potest et non est aptum ad esum, sicut lac cameli, suis et asinae : et tale est aqueum a praedominio. Et propter hoc artifices ultra substantiam caseatam la­ ctis apponunt coagulum, quando volunt ingrossare ipsum : quod est etiam magis ter­ reum. De sanguine etiam apparet, quia re­ positus desiccatur propter paucitatem humidi aquei, et habet quosdam magnos poros pro­ pter partes terrestres restringentes se, ct con­ tinentes humidum ne fluat ad centrum. Si autem sanguis sit indigestus propter frigidi­ tatem complexionis, tunc non desiccatur re­ positus, nec habet poros, quia partes humidae praedominantur et fluunt undique: sed magis est languorosus et fluidus ad modum humoris phlegmatici. Et ex hoc sanguis huma­ nus extractus ex venis si non desiccatur, est signum malae dispositionis et infirmitatis, sicut in venis existens si congeletur, est si­ gnum eiusdem, quia significat, quod caliditas naturalis est debilis in tali patiente. Quae­ dam autem ingrossantur etiam a frigido, ut aërea, sicut oleum. Frigidum enim non solum ingrossat, sed etiam desiccat et coagulat, sic­ ut dictum est: desiccat enim aquam, ut in glacie apparet, ingrossat autem aërem, et con­ vertit in aquam, sicut patet in oleo. Frigus enim aërem existentem in poris convertit in aquam et ingrossat oleum; calor vero intrin­ secus facit evaporare humidum aqueum ipsum subtiliando, reliquum terminat cum sicco. Et ideo albescit oleum perspicuo subtiliato. 334 [5]. Deinde cum dicit: Adhuc au­ tem haec etc., agit de mollificabili et non mollificabili. Mollificatio enim est quaedam via ad liquefactionem, sicut ingrossatio est (1) Urina, lixivium? Cf. texi. APP. II, L. IV, 1. ix METEOROLOG1CORUM via ad coagulationem, sive coagulatio imper­ fecta. Et dicit quod mollificabilia sunt, quae coagulantur sive etiam ingrossantur a calido tantum, vel a frigido tantum : nam quae coa­ gulantur a calido tantum, solvuntur sive mollificantur a frigido, quae autem coagulantur sive ingrossantur a frigido, solvuntur et mollificari possunt a calido, quia contrariorum contrariae sunt causae, sicut dictum est. Sed quae coagulantur ab ambobus, scilicet a cali­ do et frigido, haec sunt maxime insolubilia : sicut sunt lapides et lateres, quae primo de­ siccantur a calido per humidi abstractionem, et postea coagulantur a frigido, terminante reliquum humidum cum sicco. Et huius ratio est, quia cum sit coagulatum tam a calido 334 quam a frigido, a neutro dissolvi potest: con­ trariorum enim effectuum non potest esse eadem causa, sed, ut supra dictum est, debet esse contraria. Et propter hanc causam fer­ rum, quod primo liquefit a calido et magis purificatur, deinde a frigido coagulante indu­ ratur, non mollificatur, licet a forti calido li­ quefiat. Ligna autem et etiam lateres non mollificantur neque liquescunt propter cau­ sam superius assignatam, et inferius etiam melius declarandam, quia de mollificabili ite­ rum magis in speciali tractabit; sed de coa­ gulatione et liquefactione, de ingrossatione, et de mollificabili, inquantum mollificatio est via ad liquefactionem, dictum est in superio­ ribus. — 666 — METEOROLOGICORUM APP. Il, L. IV, 1. x LECTIO X. Corollarium quoddam ex praecedentibus. - Quae et quot sint species qualitatum passivarum. - Determinatur de eis in particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 384b24 - 385b5) Caput VIII 331. Ex his autem manifestum quod a ca­ lido et frigido constant corpora, et haec autem ingrossantia et coagulan­ tia faciunt operationem ipsorum; proptereaque quod ab his condita sunt, in omnibus inest caliditas, aliquibus autem et frigiditas qua deficit. Quare quoniam haec quidem existunt pro­ pter facere, humidum autem et sic­ cum propter pati, participant ipsis communia omnibus. Ex aqua quidem igitur et terra homoeomera corpora constant, et in plantis et in animali­ bus, et quaecumque metallantur, ve­ lut aurum et argentum et quaecum­ que alia talia, ex ipsis et ex exhala­ tione ea quae utriusque inclusa, sicut dictum est in aliis. Haec autem dif­ ferunt abinvicem et his quae ad sen­ sus propriis omnia, et in posse ali­ quid facere: album enim et bene odorans et sonativum et dulce et ca­ lidum et frigidum in posse aliquid fa­ cere in sensum sunt; et aliis magis convenientibus passionibus, quaecum­ que in patiendo dicuntur; dico autem puta liquabile et coagulabile et flexi­ bile et quaecumque alia talia: omnia enim talia passiva sunt, sicut humi­ dum et siccum. His autem iam differt os et caro et nervus et lignum et cor­ tex et lapis et aliorum unumquodque homoeomerorum quidem, et natura­ lium corporum. Dicamus autem pri­ mo numerum ipsorum, quaecumque secundum potentiam et impotentiam dicuntur. Sunt autem haec: coagula­ bile, incoagulabile; liquabile, illiquabile; mollificabile, non mollificabile; intingibile, non intingibile; flexibile, inflexibile; frangibile, non frangibile; productile, non productile; comminuibile, incomminuibile; impressibile, non impressibile; formabile, informa­ bile; capibile, non capibile; trahibile, non trahibile; scissibile, non scissibile; detruncabile, non detruncabile; visco­ sum, fragile; commassabile, non cotnmassabile; ustibile, non ustibile; exhalabile, non exhalabile. Plurima qui­ dem igitur fere corporum his diffe­ runt passionibus. Quam autem unum­ quodque horum potentiam habeat, dicamus. 332. De coagulabili quidem igitur et incoagulabili, et liquabili et illiquabili dictum est quidem universaliter prius, attamen redeamus et nunc. Corporum enim quaecumque coagulantur et in­ durantur, haec quidem a calido pa­ tiuntur hoc, haec autem a frigido: a calido quidem desiccante humidum, a frigido autem exprimente calidum. Quare haec quidem humidi absentia, haec autem calidi, hoc patiuntur: quaecumque quidem aquae, calidi; quaecumque autem terrae, humidi. Quae quidem igitur humidi absentia, ab humido liquefiunt, nisi sic con­ venerint ut minores relicti sint pori quam aquae moles, velut later. Quae­ cumque autem non sic, humido haec solvuntur; velut nitrum, sales, terra quae ex luto. Quae autem calidi pri­ vatione, a calido solvuntur; velut gla­ cies, plumbum, aes. Qualia quidem igitur coagulabilia et liquabilia, et qualia illiquabilia, dictum est. Incoagulabiiia autem quaecumque aut non habent humiditatem aquosam, aut non aquae sunt, sed plus calidi et terrae, puta mei et mustum (velut ferventia enim sunt); et quaecumque aquae quidem habent, sunt autem plus aëris, sicut oleum et argentum vivum; et si quid viscosum, velut gluten. — 66/ — APP. II, L- IV, 1.x METEOROLOGICORUM 335 COMMENTARIUM 335 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de principalibus speciebus qualitatum passivarum consequentibus primo primas qualitates passivas, scilicet de coagulabili. et non coagulabili, de liquabili et illiquabili, et de ingrossabili et mollificabili, inquantum sunt quasi via ad coagulationem vel liquefactionem, nunc determinat de aliis speciebus minus principalibus. Et circa hoc duo facit. Primo quasi corollarie concludit quoddam su­ perius determinatum, et dicit quod ex dictis est manifestum, quod corpora scilicet infe­ riora constant et coagulantur a calido et fri­ gido. Et propter hoc corpora ingrossantia et coagulantia, scilicet corpora calida et frigida, faciunt operationem calidi et frigidi, quasi ab eis constituta sint in esse, scilicet activo. Pro­ pter hoc etiam in omnibus talibus corporibus est caliditas, quae est magis activa, vel ad minus est in eis frigiditas, inquantum defi­ ciunt a caliditate. Alterum enim contrariorum semper est deficiens et imperfectum respectu alterius, ut frigiditas respectu caliditatis. Et ex hoc quod istae sunt primae qualitates acti­ vae, humidum autem et siccum sunt primae passivae, ideo haec conveniunt et sunt com­ munia omnibus. Et ideo ex aqua et terra constituta sunt omnia corpora, tam homoeomera quam plantarum et animalium, et me­ tallorum, sicut auri et argenti, et omnium aliorum quae nascuntur ex exhalatione inclu­ sa in utroque, sicut alibi ipse declaravit. Sed differentia est in hoc inter ea, quod operatio primarum duarum, scilicet calidi et frigidi, consistit in agere, et movere sensus: unde di­ cuntur qualitates sensibiles; album enim, odor, sonus, dulce, et calidum et frigidum, natura­ liter habent facere sensationem, et agere in sensum. Alia autem duo et consequentia ma­ gis consistunt in pati, ut liquabile, coagulabile, flexibile et alia, quibus differunt multa corpora naturalia, sicut os, caro, nervus et cetera. Et de his nunc est agendum, quia aliae dictae qualitates activae in aliis declaratae sunt. Quae autem et quot sint istae de quibus est agendum, est clarum in littera. 336 [2], Secundo ibi: De coagulabili qui­ dem igitur etc., dicit quod de coagulabili et non coagulabili, liquabili et non liquabili di­ ctum est prius universaliter; sed tamen pro­ pter maiorem claritatem tam dictorum quam dicendorum dicamus iterum, quod coagula­ torum quaedam coagulantur a calido, quae­ dam a frigido: calidum quidem coagulat, quia exprimit humidum superfluum, frigidum vero, quia expellit calidum, quod secum eva­ porare facit humidum. Quae igitur coagulan­ tur a calido per absentiam humidi, solvuntur a frigido, quod humidum iterum ingredi fa­ cit : quae autem coagulantur a frigido per expulsionem calidi, solvuntur a calido iterum ingrediente, sicut glacies et cetera. Aliqua autem non solvuntur a frigido, quae sunt coagulata a calido: quia coagulatio fuit for­ tis, et pori relicti sunt parvi, adeo ut humi­ ditas dissolutiva ingredi non possit, sicut sunt lateres. Incoagulabilia autem sunt quae non habent humiditatem aquosam, sed sunt magis terrea, ut mei et mustum: et ratio est, quia talia sunt vehementer calida, et talis calidi­ tas fortiter resistit, et continet humidum in­ tra; et quae sunt aërea a praedominio, sicut oleum, argentum vivum, et viscosa, ut colla. 668 — 337 METEOROLOGICORUM APP. II, L. IV, L xi LECTIO XL Sequitur de speciebus qualitatum passivarum in particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 385b6 - 386al7) Caput IX 333. Mollificabilia autem sunt coagulato­ rum quaccumquc non ex aqua, velut glacies aquae, sed quaccumque terrae magis, et neque evaporavit totum hu­ midum, sicut in nitro aut sale, neque habet irregularitcr, sicut later, sed aut trahibilia non entia humectabilia, aut ductilia non entia aquae, et mol­ lificabilia igne, velut ferrum et cornu et ligna. 334. Sunt autem liquabilium et illiquabilium haec quidem intingibilia, haec autem non intingibilia: velut aes non intingibile, liquefactibile existens; la­ na autem et terra intingibile; made­ fiunt enim. Et aes quidem liquabile, non ab aqua autem liquabile. Sed et ab aqua liquabilium quaedam non intingibilia, velut nitrum et sales: ne­ que enim aliud intingibile nullum, quod non mollius sit madefactum. Quaedam autem intingibilia existentia non liquabilia sunt, velut lana et fru­ ctus. Sunt autem intingibilia quidem quaecumque terrae existentia habent poros maiores aquae molibus, existen­ tibus durioribus aqua. Liquabilia au­ tem aqua, quaccumque per totum. Propter quid autem terra quidem et liquefit et intingitur ab humido, ni­ trum autem liquefit quidem, intingitur autem non? quia in nitro quidem per totum pori; quare dividuntur mox ab aqua partes. In terra autem permutàtim sunt pori; quare qualitercumque utique susceperit, differt passio. 335. Sunt autem et haec quidem corporum flexibilia et dirigibilia, velut calamus et vimen; haec autem inflexibilia cor­ porum, velut later et lapis. Sunt au­ tem inflexibilia quidem et indirigibilia quorumcumque corporum non potest longitudo in rectitudinem ex peripheria, et ex rectitudine in peripheriam permutari. Et flecti et dirigi est in re­ ctitudinem aut peripheriam transmu­ tari aut moveri: etenim quod reflecti­ tur, et quod deflectitur, curvatur. Qui quidem igitur ad convexitatem aut concavitatem motus longitudine sal­ vata, flexio est. Si enim et in rectum, utique esset simul flexum ct rectum: quod quidem impossibile, rectum fle­ xum esse. Et si flectitur omne, aut reflectetur aut deflectetur: horum au­ tem hoc quidem ad convexum, hoc autem ad concavum transmutatio: non utique erit et quae ad rectum la­ xatio, sed est flexio et rectificatio aliud et aliud. Et haec sunt flexibilia et rectificabilia, et inflexibilia et non rectificabilia. 336. Et haec quidem frangibilia et comminuibilia, simul ct singillatim: puta lignum quidem frangibile, comminuibile autem non; glacies autem et la­ pis comminuibile, frangibile autem non; later autem et frangibilis et comminuibilis. Differt autem, quia fractio quidem est in magnas partes divisio et separatio, comminutio au­ tem in quascumque et plures duabus. Quaecumquc quidem sic coagulata sunt ut multos habeant vicissitudinatos poros, comminuibilia; usque ad hoc enim pertingit: quaccumque au­ tem ad multum, frangibilia; quaecum­ que autem ambo, ambo. COMMENTARIUM 337 [1]. Determinat de mollificabili magis in speciali, et ponit sex conditiones quas ha­ bere debet coagulatum ad hoc quod mollificetur. Et prima est, quod tale coagulatum non sit aqua vel aqueum a praedominio, sed si est in eo excessus unius super alterum, sit magis terreum: et propter defectum huius, glacies non est mollificabilis. Secunda condi- — 669 — APP. II, L. IV, 1. xi METEOROLOGICORU M 337-340 tio est, quod totum humidum non sit evapo- I dividit ea in partes et corrumpit: terra au­ tem habet poros non per totum, sed hic il­ ratum per coagulationem, quia mollificabile lic, et ideo partes magis continentur. debet esse tam aqueum quam terreum, vel non multum plus terreum : et propter hoc 339 [3]. Deinde cum dicit: Sunt autem nitrum et sal non sunt mollificabilia, sed staet haec quidem etc., ostendit quae sint flexi­ tim solvuntur. Tertia conditio est, quod non bilia et quae dirigibilia, dicens quod quae­ habeant siccum inaequaliter dispositum, ne dam corpora sunt flexibilia et dirigibilia, ut pori sint strictiores quam humidum aqueum, calamus et virga, quaedam vero non sunt quod est quasi materia modificationis, dif­ flexibilia neque dirigibilia, sicut lateres et la­ fundi possit: et propter hoc lateres et lapides pides. Ad intelligendum autem quae sint fle­ non mollificantur. Quarta vero est, quod non xibilia et dirigibilia, et quae non, sciendum sint trahibilia in longum vel ad latus, ut cor­ est quod flexio vel etiam rectificatio, est mo­ rigia et nervus; et ratio est, quia talia sunt tus a circulari peripheria in rectitudinem, vel viscosa, quae non cedunt tactui in profundum a rectitudine in peripheriam circularem, ma­ sui, sed extra se trahuntur in longum: molli­ nente eadem longitudine flexi. Omnia igitur ficabile autem debet cedere tactui in se, sicut corpora quae possunt moveri ex rectitudine manifestum fuit superius in definitione mollis. in peripheriam circularem, vel e converso ex Quinta est, quod non sint humectabilia, hu­ peripheria circulari, sive sit concava sive con­ mido scilicet alieno et extrinseco, ut lana, vexa, in rectitudinem, sunt flexibilia vel di­ sed mollificabile debet habere humidum pro­ rigibilia : quae autem non possunt ita mo­ prium : est enim humidi quod ubique fluat, veri, non sunt flexibilia neque dirigibilia. et ita mollificet. Sexta conditio est, quod non Non tamen est idem flexio et rectificatio, sint ductibilia: et ratio est, quia talia habent immo sunt motus contrarii: quia flexio est plus aquae quam terrae, sicut metalla. Si au­ motus ad concavitatem vel convexitatem, re­ tem sint aliqua quae cum magno labore li­ ctificatio autem est motus ad rectitudinem. quentur et ducantur, et tamen non habeant Sed Philosophus hic non assignat causam multum plus aquae quam terrae, immo forte praedictorum : et ideo sciendum est, quod minus, sicut ferrum, talia mollificantur. Fit humidum fluens, sicut superius declaravimus, autem mollificatio tanquam a causa efficiente quaerit terminos alienos, quia non bene ter­ ut in pluribus ab igne, sicut ligna et cornu minatur terminis propriis, siccum vero quaerit mollificantur ab igne. terminos proprios, quibus bene terminatur. 338 [2], Deinde cum dicit: Sunt autem Flexio igitur est motus ad terminos alienos, liquabilium etc., prosequitur de intingibili et quia res quando est flexa, non habet proprios non intingibili. Ad cuius evidentiam scien­ terminos suae longitudinis, sed potest amplius dum est, quod intingibile hic dicitur, quod elongari si dirigatur: rectificatio vero est est susceptivum humidi extrinseci per poros motus ad terminos quasi proprios et sibi amplos et duros. Ratione primi ea quae sunt convenientes secundum suam longitudinem; aquea, non madefiunt neque intinguntur, quia et ideo res ratione humidi fluentis flectuntur, sed ratione sicci retrahentis habent dirigi et aquea non habent poros, sicut glacies; me­ rectificari. Quae igitur sunt coagulata per talla autem non intinguntur, quia licet sint eductionem humidi, non sunt flexibilia neque porosa, non tamen habent poros amplos sed strictos, ita quod humidum non potest in­ dirigibilia, sed potius franguntur, ut lateres gredi et madefacere; ratione tertii multa quae et ligna sicca. Quae autem habent humidum liquantur ab aqua, non sunt intingibilia, sic­ viscosum grossum, flectuntur de facili, et ut nitrum et sal, quia licet talia habeant posemper flectuntur ad illam partem in qua est maior humiditas, sicut tabulae calefactae ad ros amplos, non tamen pori sunt duri, sed molles et passibiles, ita quod humidum inignem, flectuntur versus ignem, quia ignis calefaciendo eas educit humiditatem ad illam grediens non madefacit sed corrumpit illud partem. Sed quae habent humidum viscosum in quod intrat. Quae autem habent poros magis subtile, et bene commixtum cum sicco amplos et duros, sicut lana, pannus, et multa aëreo subtili, non flectuntur ita de facili: alia, intinguntur: quia humidum ingrediens per poros amplos madefacit siccum terrestre, sed tamen flexa cito redeunt ad rectitudinem, sicut boni enses; vel si non possunt redire et non corrumpit ipsum propter duritiem. ad perfectam rectitudinem, redeunt ad illam Ex his autem patet quod intingibilia sunt ter­ partem rectitudinis quam habuerunt in sui rea a praedominio, quia in eis dominatur sic­ cum terrestre, et coagulata sunt a calido per coagulatione, sicut bonae balistae, et arcus emissa sagitta. Sed quae habent humiditatem abstractionem humidi : ideo intinguntur per giossam, et non bene commixtam cum sicco, novam humidi introductionem. Patet etiam non redeunt ad rectitudinem, sicut pravi en­ ratio quare terra intingitur, nitrum autem et ses, arcus et similia. sal quae sunt terrea, non intinguntur. Primo 340 [4|. Deinde cum dicit: Et haec qui­ scilicet quia terra habet poros duriores quam dem frangibilia etc., determinat de frangibili et talia, propter maiorem admixtionem humidi comminuibili, quae sunt passiones proceden­ fluidi in talibus quam in terra; secundo etiam tes ex eisdem causis, scilicet humido et sicco. quia talia sunt porosa per totum, et ex hoc hu­ midum per totum ingrediens et defluens cito iI Nam quae habent parum aut nihil de sicco, — 670 — 340 M ETEORO LOGICORUM et multum de humido, neque sunt frangibilia neque comminuibilia, sicut liquida. Quae au­ tem habent multum de sicco, sunt in tribus differentiis: quaedam enim sunt frangibilia, et non comminuibilia, ut lignum; quaedam sunt comminuibilia et non frangibilia, sicut lapis, qui a scalpentibus dividitur in partes minutas, non autem frangitur in magnas par­ tes, et paucas numero; quaedam vero sunt comminuibilia et frangibilia, sicut lateres. Et ratio huius differentiae est, quia quaedam ita coagulantur quod habent parvos poros, nu­ mero multos, et propinquos situatione, et ista comminuuntur; quia comminutio est di­ visio in parvas partes, et divisio rei fit in poris ipsius, nisi scindantur : si ergo pori APP. H, L. IV. I. xi sunt multi, divisio fiet secundum multas par­ tes. Aliqua vero habent poros magnos, pau­ cos numero et distantes situ : et talia sunt frangibilia, quia fractio est divisio rei in ma­ gnas partes et paucas. Alia vero habent utrumque, scilicet quosdam poros magnos et reliquos parvos : et talia sunt frangibilia et comminuibilia, sicut lateres. Considerandum est autem ad evidentiam praedictorum, quod porus hic vocatur illa pars rei porosae, quae est non quidem vacua, sicut dicebant an­ tiqui credentes vacuum dari, sed plena cor­ pore subtili, sive tale corpus subtile sit eius­ dem naturae cum reliquo, sive alienae, puta aqueae vel aereae. 671 — APP.n.L. IV, 1. χπ METEOR OLOG ICO R UM LECTIO XII. Sequitur de speciebus qualitatum passivarum in particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 386al7 - 387al7) (Caput IX) 337. Et haec quidem impressibilia, velut aes et cera: haec autem non impressi­ bilia, velut later et aqua. Est autem impressio, superficiei secundum par­ tem in profundum cessio pulsione aut percussione, totaliter autem tactu. Sunt autem quae talia et mollificabilia, velut cera manente alia super­ ficie secundum partem transmutatur; et dura, velut aes; et non impressi­ bilia et dura, velut later (non enim cedit in profundum superficies); et humida, velut aqua cedit quidem, sed non secundum partem, sed e contra transmutatur. 338. Impressibilium autem quaecumque manent impressionem passa et bene impressibilia manu, haec quidem for­ mabilia. Quae autem aut non bene impressibilia, velut lapis aut lignum, aut bene impressibilia quidem, non manet autem impressio, velut lanae aut spongiae, non formabilia, sed capibilia haec sunt. 339. Sunt autem capibilia quaecumque pul­ sa in seipsa convenire possunt, in profundum superficie secus mutata, non divisa, et translata alibi alia par­ te, velut aqua facit: haec enim e con­ tra transfertur. Est autem pulsio mo­ tus a movente, qui fit a tactu: per­ cussio autem cum a latione. Capiun­ tur autem quaecumque poros habent vacuos cognati corporis: et capibilia haec quaecumque possunt in propria vacua convenire, aut in proprios po­ ros, velut madefacta spongia, pleni enim ipsius pori; sed quorumcumque pori pleni fuerint mollioribus quam ipsum quod natum est convenire in seipsum. Capibilia quidem igitur sunt, velut spongia, cera, caro. Non capi­ bilia autem, quae non nata convenire pulsione in eos qui in ipsis poros, aut quia non habent, aut quia durioribus habent plenos. Ferrum enim non capibile, et lapis, et aqua, et omne hu­ midum. — 672 340. Trahibilia autem sunt, quorumcumque potest ad latus transferri superficies. Trahi enim est transferri ad movens planum continuum existens. Sunt au­ tem haec quidem trahibilia, velut pi­ lus, corrigia, nervus, pasta, gluten: haec autem non trahibilia, velut aqua et lapis. Haec quidem igitur eadem sunt trahibilia et capibilia, velut lana: haec autem non eadem, sicut phlegma capibile quidem non est, trahibile au­ tem; et spongia capibilis quidem, non trahibilia autem. 341. Sunt autem et haec quidem ductilia, velut aes; haec autem non ductilia, velut lapis et lignum. Sunt autem du­ ctilia quidem quaecumque eadem per­ cussione possunt simul in latus et profundum secundum superficiem transferri secundum partem: non du­ ctilia autem, quaecumque non pos­ sunt. Sunt autem quae quidem du­ ctilia, omnia et impressibilia; impres­ sibilia autem non omnia ductilia, ve­ lut lignum: ut tamen ad omne est di­ cere, convertuntur. Capibilium autem haec quidem ductilia, haec autem non: cera quidem et lutum ductilia, lana autem non, neque aqua. 342. Sunt autem et haec quidem scissibilia, velut lignum: haec autem non scissi­ bilia, velut later. Est autem scissibile quod potest dividi ad plus quam di­ videns dividit. Scinditur enim cum ad plus dividatur quam dividens divi­ dit, et praecedit divisio. In detrunca­ tione autem non est hoc. Non scissi­ bilia autem, quaecumque non possunt pati hoc. Est autem neque molle nul­ lum scissibile (dico autem simpliciter mollium, et non adinvicem: sic qui­ dem enim et ferrum erit molle), ne­ que dura omnia, sed quaecumque neque humida sunt, neque impressi­ bilia, neque comminuibilia. Talia au­ tem sunt quaecumque secundum lon­ gitudinem habent poros secundum 341-343 METEOROLOGICORUM quos adnascuntur invicem, sed non secundum latitudinem. Detruncabilia autem sunt, constantium durorum aut mollium quaecumque possunt neque ex necessitate praecedere divisionem, neque comminui divisa. Quaecumque autem non humida fuerint, talia de­ truncabilia. Quaedam autem sunt ea­ dem et detruncabilia et scissibilia, ve­ lut lignum; sed ut multum, scissibile quidem secundum longitudinem, detruncabile autem secundum latitudi­ nem. Quoniam enim dividitur unum­ quodque in multa; qua quidem lon­ gitudines multae quod unum, scissi­ APP. IL L. IV, 1. xïi bile hac, qua autem latitudines mul­ tae quod unum, detruncabile hac. Vi­ scosum autem est, quando trahibile aut humidum existens molle fuerit. Tale autem fit concatenatione quae­ cumque velut catenae componuntur corporum: haec enim ad multum pos­ sunt extendi et convenire. Quaecum­ que autem non talia, frangibilia sunt. 343. Commassabilia autem quaecumque capibilium mansivam habent captu­ ram. Incommassabilia autem quae­ cumque aut totaliter non capibilia sunt, aut non mansivam habent ca­ pturam. COMMENTARIUM 341 [1]. Ostendit quae sunt impressibilia el quae non. Et dicit quod sunt quaedam corpora impressibilia, idest apta nata reci­ pere impressionem, quorum quaedam sunt mollia, sicut cera, quaedam vero sunt dura, sicut aes. Alia autem non sunt impressibilia : et horum etiam aliqua sunt mollia, sicut aqua, aliqua autem sunt dura, velut later et lapis. Nam impressio passive sumpta est ces­ sio in profundum secundum partem super­ ficiei, non e contra circumstando (quod di­ citur propter aquam, quae cedit imprimenti secundum superficiem, non tamen suscipit impressionem, quia contra circumstat, sicut supra dictum est in definitione mollis). Et ista fit dupliciter: aut per solam pulsionem tactus, ut in cera et in omnibus mollibus, aut per percussionem, ut in metallis et aliis duris. Universaliter igitur eorum quae sunt impressibilia, quaedam sunt mollificabilia si­ ve mollia actu, ut cera, quaedam vero sunt dura, ut metalla : sed tamen talia sunt, in quibus est humiditas fortis et bene permixta cum sicco terrestri. Alia autem dura, in qui­ bus non est fortis humiditas sed est educta a coagulante, et etiam illa debilis quae re­ mansit non est bene commixta cum sicco ter­ restri, talia non sunt impressibilia, sicut la­ ter et lapis. Non est etiam impressibilis aqua, propter rationem superius assignatam, pro­ pter quam etiam non est mollis. Manifestum est autem ex dictis, quod humiditas non fluens sed bene permixta cum sicco terrestri, est materia impressionis. 342 [2], Deinde cum dicit: Jtnpressibilium autem etc., determinat de formabili manu et non formabili. Et dicit quod im­ pressibilia sunt duplicia : quaedam enim sunt impressibilia, quae non tantum suscipiunt impressionem de facili, sed etiam retinent eam : et talia sunt etiam formabilia manu, sicut pasta et cera; quaedam vero sunt quae bene retinent impressionem, sed non reci­ piunt eam de facili, sicut metalla, quae non recipiunt impressionem nisi per fortem per­ cussionem : et talia non sunt formabilia ma­ nu, sed tamen formantur per artem, funden­ do scilicet ea. Quaedam etiam sunt quae de facili recipiunt impressionem, sed eam non retinent, sicut lana aut spongia: et haec non sunt manu formabilia, ita scilicet quod reti­ neant formationem. Quae autem non sunt impressibilia, non sunt etiam manu forma­ bilia, licet formentur per artem, puta per sculptoriam, sicut lateres et lapides. Ex qui­ bus patet quod materia impressibilium, etiam manu formabilium, est eadem, non differens nisi secundum magis et minus: quia manu formabilia debent esse paulo plus humida quam impressibilia; et ex hoc res fere eo­ dem modo sunt manu formabilia quo sunt impressibilia, scilicet permanenter aut non permanenter. 343 [3], Deinde cum dicit: Sunt autem capibilia· etc., agit de capibili et non capibili. Et dicit quod capibilia sunt, quae pulsa pos­ sunt convenire, idest contrahi et reverti, in­ tra se in profundum sui, superficie mutata de maiore in minorem, sicut cum stringitur spongia, et non divisa aut translata in aliam partem, sicut accidit in aqua, quae quando comprimitur manibus, quasi effugit ad aliam partem. Et quia multoties in superioribus et nunc in isto loco fecit mentionem de pulsio­ ne et percussione, ideo declarat quid sint, et dicit quod pulsio est motus factus per solum tactum, scilicet sine magna violentia: per­ cussio autem est motus factus cum elevatione vel manus vel alterius instrumenti percutientis, sicut quando faber elevat malleum et per­ cutit. Ratio autem quare talia sunt capibilia, est quia habent poros plenos subtiliori cor­ pore, sive tale corpus subtile sit eiusdem na­ turae cum reliquo, sive alterius. Nam tale corpus subtile aut egreditur quando capitur, si est alterius naturae, sicut patet in spongia, aut ingrossat et comprimitur, si est eiusdem naturae, sicut in carne. Quae igitur habent tales poros, sunt capibilia : quae autem non habent poros, ut aqua et liquida, non capiun- APP. 1ί, L. IV, Ι.'χΊι METEOROLOGICORUM tur: quae vero habent poros, sed plenos corpore duro, ut ferrum, illa etiam non sunt capibilia. Ex quibus manifestum est quod capibile hic vocatur, non quodcumque accipi potest, prout nomen sonat, sed quod potest restringi et reduci ad minorem superficiem. Ferrum enim capi, idest accipi, potest ma­ nibus: tamen dicit quod non est capibile, quia non potest restringi ad minorem super­ ficiem. Est autem materia capibilium siccüm terrestre a praedominio, sicut ex dictis est manifestum. 344 [4], Deinde cum dicit: Trahibilia autem etc., determinat de trahibili. Et dicit quod trahibilia sunt, quorum superficies po­ test mutari de loco ad locum, sicut corrigia. Est enim tractio motus corporis secundum longitudinem vel latitudinem, ita quod ex illa parte qua movetur, extenditur, ex alia per accidens restringitur: sicut corrigia cum trahitur per longum, extenditur, et restringi­ tur secundum latitudinem. Quaedam autem sunt trahibilia et etiam capibilia, ut cera et lana: aliqua vero sunt trahibilia et non ca­ pibilia, ut phlegma et sputa, quae trahun­ tur ad modum fili : aliqua sunt capibilia et non trahibilia, sicut spongia. Sed quae carent sicco, sicut aqua, vel quae non habent humiditatem viscosam, sicut lapis et metalla, non sunt trahibilia vel extensibilia, neque etiam capibilia. Ex quibus est manifestum quod illa dicuntur universaliter trahibilia, quorum materia est humidum viscosum a praedominio : et tale humidum propter visco­ sitatem continet siccum terrestre. Non dici­ tur etiam hic trahibile secundum usum voca­ buli apud nos: latini enim grammatici vo­ cant trahibilia, omnia quae possunt moveri de loco ad locum, vel per violentiam, sicut homo dicitur trahi ad carcerem, vel saltem per motum qui non est naturalis talibus, sic­ ut currus et ligna dicuntur trahi. Sed hic vo­ catur trahibile tantummodo illud, cuius par­ tes mutant locum per extensionem, sicut ac­ cidit in corrigia vel pelle molli : quia trahi est transferri de loco ad locum secundum partes manente continuitate totius. 345 [5]. Deinde cum dicit: Sunt autem et haec quidem ductilia etc., ostendit quae sint ductilia et quae non. Et dicit quod ductilia sunt ea, quae transferuntur secundum partem superficiei in profundum et ad latus per unam et eandem percussionem, sicut aes, idest species simplices metallorum, ut stan­ num vel plumbum, quae per unam et ean­ dem percussionem, quando percutiuntur, de­ primuntur in profundum secundum partem superficiei, et etiam extenduntur secundum latera : vel etiam deprimuntur et extendun­ tur secundum totam superficiem, si instru­ mentum percutiens sit aequale vel maius ipsa superficie. Quae autem non possunt deprimi et extendi, sicut dictum est, talia non sunt ductilia, sicut lapis et lignum. Causa autem quare talia cedunt percutienti in profundum 343-346 et ad latus, est humiditas bene commixta cum sicco terrestri, quae calefacta et com­ mota per percussionem facit secum fluere ali­ qualiter siccum terrestre. Et quia tale humi­ dum est valde constrictum et proportionabiliter commixtum cum sicco, non habens ma­ gnos poros interceptos, ideo facit siccum flue­ re ad omnem pariem. Ex quo sequitur, quod meliora sunt metalla quae ducuntur aequa­ liter ab omni parte, quam quae ducuntur ex una parte, ex alia autem crepant vel minus ducuntur, quia in talibus humidum est me­ lius permixtum cum sicco. Dicit autem quod omnia quae sunt ductilia, sunt etiam impressibilia, sed ut est dicere ad omne, idest uni­ versaliter loquendo, non convertitur conse­ quentia, quod scilicet omne impressibile sil ductile: quia lignum est impressibile, non tamen est ductile. Similiter capibilium quae­ dam sunt ductilia sicut cera, quaedam vero non, sicut aqua, quae non est ductilis pro­ pter nimiam humiditatem continue fluentem. 346 [6]. Deinde cum dicit: Sunt autem et haec quidem scissibilia etc., determinat de scissibili et detruncabili simul, quia ambae sunt species divisionis. Et dicit quod scissi­ bilia sunt illa, quae prius dividuntur quam a dividente tangantur, in illa scilicet parte se­ cundum quam dividuntur: sicut asseres ex abiete, quae quando tanguntur ut dividantur in longum, scinduntur remotius quam tan­ gantur a dividente, ita quod divisio praece­ dit tactum. Quae autem non ita dividuntur, non sunt scissibilia. Et ex hoc quae sunt mollia non sunt scissibilia, quia non sic di­ viduntur. Neque etiam omnia dura sunt scis­ sibilia, ut ea quae sunt comminuibilia : sed scissibilia sunt ea quae sunt sicca, non ratio­ ne qua sicca, sed inquantum habent poros dispositos secundum longitudinem, plenos corpore passibili et subtili, et adnatos, idest propinquos unum alteri. Humida autem vel mollia non scinduntur, quia carent ports, sicut aqua, pasta et cera, et huiusmodi. Com­ minuibilia autem non scinduntur, quia non habent poros dispositos secundum longitudi­ nem, sed secundum omnem partem, sicut vi­ trum: frangibilia autem,, quia non habent poros adnatos unum alteri. Multa enim dura non scinduntur, quia pori in eis non sunt pleni corpore subtili et passibili, sed duro et impassibili. Detruncabilia autem sunt, quae quando dividuntur, neque divisio praecedit tactum, sicut in scissione, neque etiam comminuun­ tur. Et talia sunt quae non sunt humida ca­ rentia poris, sed magis habent poros dispo­ sitos secundum latitudinem; et quia aliqua ha­ bent multos poros dispositos secundum utram­ que partem, ideo sunt scissibilia et detrun­ cabilia. Et quia viscositas impedit scissionem ra­ tione humiditatis, ideo ut sciatur quomodo fit viscosum, dicit quod viscosum, quod non 346-347 METEOROLOGICORUM frangitur sed est trahibile, sicut dictum est superius, est humidum et molle. Talia autem fiunt viscosa propter concatenationem par­ tium adinvicem. Quae colligatio aut fit a ca­ lido movente, quod fortiter unit siccum cum humido terminato, sicut in oleo et pice, aut fit a frigido, quod fortiter et inseparabiliter comprimit humidum cum sicco. — Non de­ terminat autem de divisione simpliciter, quae est genus talium: quia divisio ut sic accidit potius ratione materiae et quantitatis, quam ratione qualitatum passivarum. 347 [7], Deinde cum dicit: Commassabilia autem etc., determinat de commassabilibus. Et dicit quod commassabilia sive infiltrabilia sunt ea, quae sunt capibilia, sed non habent capturam mansivam, idest non reti­ nent figuram, quam habent quando capiun­ tur; quod enim talia sint capibilia, convenit eis ratione pororum interceptorum in parti­ bus eius: quod autem redeant ad primam fi­ guram, convenit eis ratione sicci praedominantis. Incommassabilia autem dicuntur pro­ pter causas oppositas. — 6/5 — 45 — De Caelo et Mando. APP. Il, L-IV, 1.-xi! APP. H,L. IV, l.xiu METEOROLOGICORUM LECTIO ΧΙΠ. Sequitur de speciebus qualitatum passivarum in particulari. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 387al7 - 388a9) (Caput IX) 344. Et haec quidem ustibilia sunt, haec autem inustibilia; velut lignum qui­ dem ustibile et lana et os, Iapis au­ tem et glacies inustibile. Sunt autem ustibilia quaecumque habent poros susceptivos ignis, et humiditatem in his qui secundum directum poris de­ biliorem igne. Quaecumque autem non habent, aut fortiorem, velut gla­ cies et quae valda viridia, inustibilia. 345. Exhalabilia autem sunt corporum quaecumque humiditatem habent qui­ dem, sic autem habent ut non evapo­ ret ab ignitis seorsum. Est enim va­ por quae a calido ustivo in aërem et spiritum segregatio ex humido ma- ' defactivo. Exhalabilia autem tempore in aërem segregantur: et haec quidem disparentia sicca, haec autem terra fiunt. Differt autem haec segregatio; quia neque madefacit, neque spiritus fit. Est autem spiritus fluxus conti­ nuus aëris ad longitudinem. Exhala­ tio autem, quae a calido ustivo com­ munis segregatio sicci et humidi aëris. Propter quod quidem non madefacit, sed colorat magis. Est autem quae quidem lignei corporis exhalatio, fu­ mus. Dico enim et ossa et pilos et omne quod tale in eodem. Non enim iacet nomen commune, sed secundum analogiam tamen in eodem omnia sunt, sicut et Empedocles ait: Haec pili et folia et avium plumae spissae Et squamae fiunt super solida mem­ bra. Quae autem pinguis exhalatio, lignys: quae autem unctuosi, knisa. Propter hoc oleum non patitur hepsesim, ne­ que ingrossatur, quia cxhalabile est, sed non vaporabile; aqua autem non est exhalabilis, sed vaporabilis. Vinum autem quod quidem dulce, exhalat. Pingue enim; etenim eadem facit oleo, neque enim a frigore coagula­ tur. uri turque. Est autem nomine vi- num, opere autem non est. Non enim vinosus humor: propter quod non ine­ briat. Quodeumque autem vinum parvam habet exhalationem: propter quod emittit flammam. 346. Ustibilia autem videntur esse quae­ cumque in cinerem dissolvuntur cor­ porum. Patiuntur autem hoc omnia quaccumque coagulata sunt aut a ca­ lido, aut ab ambobus, frigido et ca­ lido: haec enim videntur obtenta ab igne. Minime autem lapidum sigillum, vocatus carbunculus. Ustibilium au­ tem haec quidem inflammabilia sunt, haec autem non inflammabilia: horum autem quaedam carbonabilia. Sunt autem inflammabilia quaecumque non humida entia exhalabilia sunt. Pix autem, aut oleum, aut cera magis cum aliis quam per se sunt inflammabilia. Maxime autem quaecumque fumum emittunt. Carbonabilia autem quae­ cumque talium terrae plus habent quam fumi. Adhuc autem quaedam liquabilia entia non inflammabilia sunt, velut aes; et inflammabilia non liquabilia, velut lignum; haec autem ambo velut thus. Causa autem quia ligna quidem per totum habent hu­ midum, et per totum continuum est. ut peruratur. Aes autem secus unam­ quamque quidem partem, non con­ tinuum autem, et minus quam ut flammam faciat. Thus autem hac qui­ dem sic, hac autem illo modo habet. Inflammabilia autem sunt exhalabilium quaecumque non liquabilia sunt propter magis esse terrae. Siccum enim habent commune igni: hoc igi­ tur siccum, si fiat calidum, ignis fit. Propter hoc flamma spiritus aut fu­ mus ardens est. Lignorum quidem igitur exhalatio fumus. Cerae autem et thuris et talium et picis, et quae­ cumque habent picem, aut talia, li­ gnys. Olei autem et quaecumque olea­ ginea, knisa, et quaecumque minime ardent sola quia paucum sicci habent: — 676 — 348-350 M ETEÔROLOG ICORU Μ transitio autem per hoc, cum altero autem citissime: hoc enim est quod ι pingue, siccum unctuosum. Exhalan­ APP. II, L. IV, 1. xiii tia quidem igitur humidorum humidi magis, ut oleum et pix; ardentia au­ tem sicci. COMMENTARIUM catur in graeco lignys, in unctuosis autem 348 |1J. Ostendit quae sint ustibilia et quae non ustibilia. Et dicit quod quaedam dicitur knisa. Et ex hoc oleum est exhalacorporum coagulatorum sunt ustibilia, sicut bile, quia est unctuosum; non tamen est va­ lignum et ossa, quaedam vero sunt inustibiporabile, quia eius humiditas non permittit : et ideo elixari non potest, quia elixata eva­ lia, sicut lapides et glacies. Ustibilia autem sunt quaecumque habent poros susceptivos porant. Aqua autem est vaporabilis a calido propter humiditatem: non tamen est exhalaignis, et humiditatem superabilem ab igne. Talia autem sunt quae habent poros plenos bilis, quia caret siccitate, quae est materia exhalationis siccae et calidae. Simile est etiam humiditate aerea bene passibili. Dico quod de vino dulci quod est pingue et grossum, debent habere poros: quia carentia ports non quod patitur exhalationem sicut oleum: nam sunt ustibilia, ut glacies, quae propter defe­ sicut oleum non coagulatur a calido neque ctum siccitatis caret poris. Debent etiam esse a frigido, ingrossatur tamen ab utroque, sic pleni humiditate aërea, quia aër est nutrimen­ et istud vinum. Et si figantur calami parvi tum ignis: et propter hoc ebenus, qui inter in ipso, inflammantur. Et si sublimetur, et omnia ligna est minus aereus et magis terre­ permisceatur cum pulvere sulphuris et sale, stris (quod ostendit pondus et nigredo eius), praestat fomentum flammae subtili : quia a non est ustibilis. Debet etiam talis humiditas sulphure augetur in eo unctuositas, a sale au­ esse bene passibilis: quia habentia humidi­ getur siccitas. Et ideo est vinum solo no­ tatem grossam et fortem, non sunt bene usti­ mine, quia vini operationem non habet, quae bilia, sicut ligna multum viridia. Universali­ ter etiam carentia humiditate aërea non sunt est inebriare: eo quod non potest evaporare. Non est autem intelligendum quod tempus ustibilia, sicut lapides, quia talis humiditas sit, illud quod per se facit sive segregat exha­ est materia ustionis. lationem: quia tempus nullius actionis potest 349 [2], Deinde cum dicit: Exhalabilia esse per se causa, sed solum est per se men­ autem etc., determinat de exhalabilibus et vasura aliquarum actionum. Segregatur autem porabilibus simul. Ad cuius evidentiam scien­ talis exhalatio vel a caliditate intrinseca, vel dum est, quod aliter locutus est superius de a caliditate solis, sive continentis, non cito exhalatione cl vapore, et aliter in isto loco. et in magna multitudine sicut vapor, sed pau­ Nam superius dixit quod exhalatio est segre­ latim et quasi insensibiliter. Et ideo dicitur gatio sicca et calida, sive segregaretur a ca­ fieri a tempore, quia non fit nisi in multo et lido ustivo sive ab alio : et haec est princi­ pium venti; vapor autem est segregatio hu­ longo tempore. 350 [3]. Deinde cum dicit: Ustibilia au­ mida, et talis est principium pluviae. Hic au­ tem etc., ostendit quae sunt inflammabilia, et tem dicit quod exhalabilia sunt, quae habent quae non. Sed quia inflammabilia sunt quae­ humiditatem non evaporabilem a calido usti­ dam pars ustibilium, ut melius cognoscatur vo posito sub eis, quia talia dicuntur vaporaquae sint inflammabilia, iterum repetit sub bilia : sed potius exhalabilia dicuntur, quae brevitate quae sint ustibilia. Et dicit quod processu temporis paulatim segregantur in talia videntur esse quaecumque possunt re­ aërem, sicut apparet in pomis antiquis, in solvi in cinerem : huiusmodi autem sunt quae quibus separato paulatim humido aëreo, ipsa fuerunt coagulata a solo calido, vel ab utro­ remanent sicca contrahentia rugas. Vapor au­ que, scilicet a calido et frigido, in quibus tem est segregatio facta virtute calidi ustivi: abundat siccitas propter caliditatem quae in ei ideo vapor humectai vaporabile propter coagulatione evaporare fecit humiditatem. humiditatem segregatam foris, et colorat Non autem sunt inflammabiles lapides, et ipsum ratione calidi ustivi; et est principium maxime lapis carbunculus qui vocatur sigil­ spiritus, idest venti, si sit vapor sive segrega­ tio sicca praedominio. Sed exhalatio non ma- I lum lapidum (licet videatur ardere propter defacit neque colorat sensibiliter, propter I fulgorem suae lucis), quia in ipso est fortiter commixtum humidum cum sicco, ita quod paucitatem et debilitatem sui, neque etiam non potest resolvi in cinerem. Sed ustibilium est principium venti. Differt autem talis se­ quaedam sunt inflammabilia et quaedam gregatio in diversis; quia in lignis, et his si­ non: omnia enim corpora communia terrae milibus, sicut sunt pili et cornua et alia, quae et aquae, quae non habent multam humidi­ sunt similiter spissa et fumabilia, vocatur fu­ tatem aqueam sed aëream, et sunt exhalabi­ mus; quia non est impositum nomen talibus lia, inflammantur; nam talia exhalabilia exha­ diversis segregationibus, sicut dicebat Empe­ lant fumum, qui accensus dicitur flamma. docles, licet secundum rem alius sit fumus Istorum autem quaedam faciunt per se flamlignorum et cornuum. In pinguibus autem vo­ -677- APP. II.L. ΐν,Ί. Χΐπ M ETE O R OLÔG ICO R Ü Μ mam, sicut ligna, quae habent siccitatem suf­ ficientem et exhalant fumum. Aliqua vero per se quidem non faciunt flammam, sed ap­ posita siccis faciunt, sicut oleum, pix et hu­ iusmodi: et ratio huius est, quia talia un­ duosa, licet habeant humiditatem aeream multam quae est bene inflammabilis, deficiunt tamen in sicco. E converso autem sunt ali­ qua quae abundant in sicco, sed deficiunt in humido unctuoso, et ideo apposito eis un­ duoso faciunt flammam meliorem. Sunt etiam quaedam quae sunt liquabilia et non inflammabilia, sicut metalla: quaedam sunt e converso inflammabilia et non liquabilia, sic­ ut ligna : aliqua autem patiuntur utrumque, sicut thus. Causa autem quare ligna sunt in­ flammabilia, est quia habent humidum ae­ reum bene diffusum et continuum in toto li­ gno: hoc autem humidum est materia ignis. Non sunt autem liquabilia, tum quia coagu­ lata sunt ab utroque, tum quia liquabilium materia est humidum aqueum, non aereum 350 quod praedominatur in lignis. Metalla autem non inflammantur, quia habent humidum aqueum multum quod repugnat igni, et ae­ reum paucum quod est materia ignis : et pro­ pter eandem rationem sunt liquabilia. Thus autem patitur utrumque: nam ratione humi­ di aërei inflammatur, ratione vero humidi aquei quod in ipso est commixtum cum ae­ reo, liquatur. Universaliter igitur quae sunt sicca, sive terrea sive etiam humida humiditate aërea, sunt bene inflammabilia; et pro­ pter hoc flamma non est aliud quam spiritus sive fumus ardens: fumus enim est segrega­ tio aërea, et ideo est materia flammae. Eo­ rum autem quae sunt ustibilia et non sunt inflammabilia, quaedam sunt carbonabilia : et talia sunt quaecumque habent plus terrae quam aëris, sive fumi qui est exhalatio aë­ rea, sicut ligna viridia et ossa. Nam talia ra­ tione sicci terrestris sunt passibilia ab igne, propter defectum vero humidi aërei non in­ flammantur. — 678 — MΕΊ EO ROLOG ICOR LM APP. Il, L. IV, 1. xiY LECTIO XIV. De qualitatibus passivis per comparationem ad corpora. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 388alO - 389a23) Caput X 347. His autem passionibus et his differen­ tiis homoeomera corporum, sicut di­ ctum est. differunt abinviccm secun­ dum tactum, et adhuc saporibus et odoribus et coloribus. Dico autem homoeomera vclut quae metallantur. aes, aurum, argentum, stannum, fer­ rum, lapidem et alia talia, et quae­ cumque ex his fiunt segregata; et quae in animalibus et plantis, velut carnes, ossa, nervus, pellis, viscera, pili, ines, venae, ex quibus iam con­ stant anomoeomera, puta facies, ma­ nus, pes et alia talia; et in plantis lignum, cortex, folium, radix et quae­ cumque talia. Quoniam autem haec quidem ab alia causa existunt, ex qui­ bus autem haec, materia quidem sic­ cum et humidum. quare aqua et terra (haec enim evidentissimam habent po­ tentiam utrumque utriusque); facien­ tia autem calidum et frigidum (haec enim constare faciunt et coagulant ex illis); accipiamus homocomerorum qualia terrae species, et qualia aquae, et qualia communes. Sunt itaque cor­ porum conditorum haec quidem hu­ mida, haec autem mollia, haec autem dura. Horum autem quaecumque du­ ra aut mollia coagulatione, dictum est prius. 348. Humidorum quidem igitur quaeeumque evaporant, aquae; quaecumque autem non, aut terrae, aut communia terrae et aquae, velut lac, aut terrae et aëris, velut lignum, aut aquae et aëris, velut oleum. Et quaecumque quidem a calido coagulantur, commu­ nia. Dubitabit autem utique aliquis de vino humidorum: hoc enim et eva­ porabit utique, et ingrossatur sicut novum. Causa autem quia neque in una specie dicitur vinum, et quia aliud aliter: novum enim magis ter­ rae quam antiquum. Propter quod et ingrossatur maxime calido et coagu­ latur minus a frigido: habet enim et calidum multum et terrae, sicut quod in Arcadia sic exsiccatur a fumo in utribus ut eductum coaguletur. Si au­ tem omne faecem habet, sic utrius­ que est. aut terrae aut aquae, ut hu­ ius habet multitudinem. Quaecumque autem a frigido ingrossantur. terrae. Quaecumque autem ab ambobus, communia plurium, velut oleum et mei et dulce vinum. Constitutorum autem quaecumque quidem coagulata sunt a frigido, aquae; velut glacies, nix, grando, pruina. Quaecumque au­ tem a calido, terrae; velut later, ca­ seus, nitrum, sales. Quaecumque au­ tem ab ambobus (talia autem sunt quaecumque infrigidatione: haec au­ tem sunt quaecumque amborum pri­ vatione, calidi et humidi simul egredientis cum calido: sales quidem enim humidi solius privatione coagulantur, et quaecumque sincera terrae, glacies autem calidi solius), haec autem am­ borum. Propter quod et ab ambobus et habebant ambo. Quorumcumque quidem igitur totum exsudavit, velut later, aut electrum (etenim electrum, et quaecumque dicuntur ut lacrimae, infrigidatione sunt; velut myrrha, thus, gummi: et electrum autem videtur hu­ ius generis, et coagulatur; intercepta enim in ipso animalia videntur: a fluvio autem calidum exiens, velut cocti mellis, cum in aquam demiseris, evaporat humidum), haec omnia ter­ rae. Et haec quidem illiquabilia et immollificabilia, velut electrum, et la­ pides quidam, velut pori qui in spe­ luncis. Etenim hi similiter fiunt his; et non velut ab igne, sed ut a frigido, exeunte calido, coëgreditur humidum ab ex ipso exeunte calido: in aliis au-' tem ab extrinseco igne. Quaecumque autern non tota, terrae quidem sunt magis, mollificabilia autem; velut fer­ rum et cornu. Thus autem et talia si­ militer lignis vaporant. Quoniam igi­ tur liquabilia ponendum est, et quae- AIT. II, L. IV, 1. xiv METEOROLOGICORUM cumque liquefiunt ab igne, haec sunt aquosiora: quaedam autem et com­ munia, velut cera: quaecumque au­ tem ab aqua, haec terrae: quaccum­ que autem ab altero, haec aut terrae, aut amborum. Si igitur omnia quidem aut humida aut coagulata, horum au­ tem haec in dictis passionibus, et non est intermedium, omnes utique erunt dictae quibus discernemus utrum terrae, aut aquae, aut plurium commune; et utrum ab igne constat, aut frigido, aut ambobus. Aurum ita­ que quidem, ct argentum, et aes, ct stannum, ct plumbum, ct vitrum, et lapides multi innominati, aquae: om­ nia enim haec liquefiunt calido. Ad­ huc vina quaedam, et urina, et ace­ tum, et lixivium, et serum, et ichor, aquae: omnia enim coagulantur fri­ gido. Ferrum autem, et cornu, et un­ 351-352 guis, et os, et nervus, et lignum, et pili, et folia, et cortex, terrae magis. Adhuc electrum, myrrha, thus, et om­ nia dicta lacrimae, et porus, et fru­ ctus, velut legumina et frumentum; quae talia enim, haec quidem valde, haec autem minus horum, attamen terrae: haec quidem enim mollificabi­ lia. haec autem exhalabilia et infrigi­ datione facta. Adhuc nitrum, sales, lapidum genera, quaecumque neque infrigidatione neque coagulabilia. San­ guis autem et genitura, communia terrae et aquae et aëris. Sanguis qui­ dem habens inas, magis terrae: pro­ pter quod frigore coagulatur, ct hu­ mido liquescit. Non habentes autem inas, aquae: propter quod et non coagulantur. Genitura autem coagu­ latur infrigidatione, exeunte humido cum calido. COMMENTARIUM 351 [1]. Postquam Philosophus determi­ navit de qualitatibus activis et passivis secun­ dum se, tam in generali quam in speciali de singulis speciebus eorum, nunc determinat de eis per comparationem ad corpora. Et circa hoc duo facit : primo determinat de qualita­ tibus passivis; secundo de qualitatibus acti­ vis, ibi : Qualia autem calida f1) etc. Circa primum duo facit : primo praemittit quaedam necessaria ad propositum; secundo determinat de qualitatibus passivis per comparationem ad corpora, ibi: Humidorum quidem igi­ tur (2) etc. Quantum ad primum igitur, pri­ mum quod reassumit ex superioribus, est quod corpora sunt in duplici differentia. Quaedam enim sunt homoeomera sive homogenea : et talia sunt in quibus partes sunt eiusdem rationis et nominis cum toto, sicut aqua, terra, lignum, lapis, et in animalibus caro, sanguis et huiusmodi; alia autem sunt anomoeomera sive heterogenea, quae sunt diversarum rationum in toto et in partibus, sicut animal, homo, facies, manus et similia: partes enim hominis aut manus non sunt ho­ mo aut manus. Et omnia talia differunt abinvicem qualitatibus passivis, et maxime tan­ gibilibus; differunt etiam odoribus, saporibus et coloribus et similibus: quamvis istis qua­ litatibus magis differant corpora homoeomera quam anomoeomera. — Secundum quod reassumit, est quod causa talium corporum instrumentalis est duplex. Causa enim instrumentalis ex parte materiae est humidum et siccum : et ex consequenti causa materialis istorum est aqua ct terra, quia aqua est pri­ mo humida, et terra est primo sicca. Causae (1) Lect. sq. (2) n. sq. j vero ex parte agentis sunt calidum et frigi­ dum : quia talia faciunt constare et coagu­ lant talia corpora, et ex consequenti sunt activa. Et ideo considerandum est qualia sunt corpora homoeomera, scilicet species terrae et aquae et communes utrique, inquantum substant talibus qualitatibus. — Tertium ve­ ro est, quod corporum constantium alia sunt humida, alia sunt dura, alia mollia. Sed de duro et molli superius satis dictum est, quo­ modo scilicet coagulentur : nunc autem re­ stat dicendum de reliquis. 352 [2]. Deinde cum dicit: Humidorum quidem igitur etc., prosequitur intentum suum, et determinat de qualitatibus corporum mixtorum per comparationem ad talia cor­ pora. Primo ergo determinat de qualitatibus ! passivis, ostendendo quae corpora sunt ma­ gis humida, et quae magis sicca a praedoj minio. Et dicit quod omnium corporum mix! torum est triplex diversitas : nam quaedam sunt humida, ut species aquae: aliqua sunt mollia, sicut caro et nervus : aliqua autem sunt sicca vel dura, ut ossa. Et istorum ea quae coagulantur vel ingrossantur, aut coa­ gulantur sive ingrossantur a calido, aut a fri­ gido, aut ab utroque. Similiter etiam dicen­ dum est de liquefactis humidorum. Igitur quaedam sunt vaporantia: et talia sunt aquea a praedominio, nam vapor est humor aqueus resolutus a calido; aut non vaporantia : et talia sunt communia terrae et aquae, ut lac, aut sunt communia terrae et aëri, sicut ligna, aut aquae et aëri, sicut oleum. Quae autem ingrossantur a calido, sunt communia terrae et aquae: nam ingrossatio facta a calido est separatio humidi superflui, et terminatio humidi derelicti cum sicco terrestri. Ingrossata vero a frigido sunt terrea a praedominio : — 68o — 352 METEOROLOGICORUM APP. II, L. IV, 1. xiv nam in talibus est parva humiditas compressa coagulantur magis per infrigidationem. Quae­ cum multo sicco terrestri. Quae autem indam autem sunt a quibus non totum humi­ grossantur ab utroque, aut sunt communia dum exhalavit, sed aliquid remansit quod terrae et aquae, aut terrae et aëris, sicut ap­ siccum fluere facit: et talia non sunt totali­ paret de oleo, meile et dulci vino. Sed du­ ter terrea, et mollificari possunt, sicut fer­ bitatio oritur de vino. Nam ex ea parte qua rum ct cornu. Liquabilia vero aut liquantur evaporat, videtur aqueum a praedominio: ex ab igne, idest a calido : et talia aut sunt ea vero parte qua ingrossatur a calido, vi­ aquea a praedominio, sicut glacies, aut sunt detur terreum a praedominio. Sed dicendum communia terrae et aquae, sicut cera. Liqua­ quod de vino tripliciter loquimur. Nam quod­ ta autem ab aqua sunt terrea, sicut sal, li­ dam vinum est grossum terrestre, ratione cu­ quata ab utroque sunt aut terrea aut com­ ius ingrossatur et etiam coagulatur a calido: munia, sicut sulphur. unde si ponatur ad fumum vel solem, humi­ Epilogat autem quae dicta sunt de humido resoluto desiccatur ad modum salis; est dis ct coagulatis etc., dicens quod hoc modo, etiam calidum, ratione cuius a frigido coagu­ scilicet sicut supra dictum est, cognoscemus lari non potest. Et tale est vinum quod na­ quae istorum sint terrea, et quae sint aquea. scitur in Corinthio et apud Arcadas, et est Deinde quasi corollarie concludit ex dictis, terreum a praedominio. Quoddam vero est quod aurum et argentum, et tam metalla vinum album et debile: et istud est aquae quam multa alia, quae cito liquescunt ab igne, magis. Vina vero nova ante purificationem, sunt aquea a praedominio, sicut urina, vi­ quae faciunt faeces, sunt communia terrae et num et cetera similia : ferrum autem et cor­ aquae secundum magis et minus, sicut musta. nu, et talia quae aut non liquescunt per Coagulata vero, aut coagulantur a frigido, et ignem, aut non cito liquescunt, sunt terrea sunt aquea a praedominio. sicut nix, glacies magis. Adhuc legumina, lacrimae, electrum, et grando: coagulata vero a calido sunt ter­ myrrha et omnia huiusmodi quae mollificanrea, sicut later, caseus et similia : coagulata tur per aquam, sunt terrea: sed inter ipsa autem ab ambobus, sunt communia terrae et aliqua sunt magis terrea, aliqua . minus, et aquae; quia coagulata a frigido coagulantur quae sunt magis terrea, sunt exhalabilia, quae per solam privationem calidi, et talia sunt autem minus, sunt mollificabilia. Et univer­ aquea: calido coagulantur per privationem I humidi, et sunt terrea : ab ambobus autem | saliter sunt terrea omnia, quae non coagulan­ tur a frigido. Sanguis vero, et ea quae lique­ coagulata coagulantur per privationem utrius­ fiunt humido et coagulantur frigido, ut se­ que, et ideo sunt communia terrae et aquae. men animalis, sunt communia terrae et Sed coagulata ab utroque differunt inter se: aquae; sed aliqua ipsorum sunt magis terrea, quia quaedam sunt in quibus totum humi­ aliqua magis aquea : quae enim habent vias, dum exhalavit relicto solo humido continuan­ idest poros, intra se sunt magis terrea, sed te, sicut in lapidibus. Et ista sunt magis ter­ tamen habent multum de aqua, et ideo coagu­ rea et mollificari non possunt, sicut lapides lantur, sive ingrossantur a frigido, sicut san­ et electrum: nam et electrum videtur esse guis. Quae autem non habent vias, sunt ma­ huius generis coagulatorum ab utroque; sed gis aquea, sicut semen : quod tamen non coa­ lacrimae, et similia, sicut myrrha, thus, gum­ gulatur a frigido, propter viscositatem con­ ma et pori, qui sunt quasi lapides geniti ex tinentem humidum ne exeat. humiditate montium distillante in speluncis, — 681 — APP. II, L. IV, 1. χν M ETEQROLOG1CORU Μ 353 LECTIO XV. De qualitatibus activis per comparationem ad corpora. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 389a24 - b22) Caput XI 349. Qualia autem calida aut frigida coa­ gulatorum aut humidorum, ex dictis oportet considerare. Quaecumque qui­ dem igitur aquae, ut ad multum fri­ gida, si non alienam habeant caliditatem; velut lixivium, urina, vinum. Quaecumque autem terrae, ut ad mul­ tum calida, propter calidi operatio­ nem; ut calx et cinis. Oportet autem accipere secundum materiam quaedam frigidissima esse. Quoniam enim sic­ cum et humidum materia (haec enim passiva); horum autem corpora ma­ xime terra et aqua sunt, haec enim frigiditate determinata sunt; palam est quod omnia corpora, quaecumque utriusque simpliciter elementi, frigida magis sunt, si non habeant alienam caliditatem, velut fervens aqua, aut quae per cinerem colata. Etenim haec habet eam quae ex cinere caliditatem: in omnibus enim ignitis est caliditas, aut amplior aut minor. Propter quod et in putrefactis animalia innascun­ tur: inest enim caliditas quae corrum­ pit propriam uniuscuiusque calidita­ tem. Quaecumque autem communia. habent caliditatem: constant enim plu­ rima a caliditate quae digessit: quae­ dam enim putrefactiones sunt, velut syntecta. Quare habentia quidem se­ cundum naturam calida, et sanguis, et genitura, et medulla, et lac, et om­ nia talia: corrupta autem, et egredientia a natura, non adhuc: relinqui­ tur enim materia, terra existens, aut aqua. Propter quod ambo videntur quibusdam; et hi quidem frigida, hi autem calida haec aiunt esse, viden­ tes, cum quidem in natura fuerint, calida, cum autem separata fuerint, coagulata. Habet quidem igitur sic totaliter, ut determinatum est. In qui­ bus quidem materia aquae secundum plurimum, frigida (opponitur enim haec maxime igni); in quibus autem terrae aut aëris, calidiora. Accidit au­ tem aliquando haec fieri frigidissima, ct calidissima aliena caliditate. Quae­ cumque enim maxime coagulata sunt et solidiora sunt, haec frigida maxi­ me. si priventur caliditate, et ardent maxime, si igniantur; velut aqua fu­ mo, et lapis aqua urit magis. COMMENTARIUM 353. Determinat de qualitatibus acti­ vis per comparationem similiter ad corpora, ostendens quae sint calida et quae frigida a praedominio. Et dicit quod omnia quae sunt aquea a praedominio, sunt universaliter fri­ gida, nisi recipiant caliditatem aliunde: sicut urina, quae recipit caliditatem a digerente ca­ liditate, lixivium, quod recipit caliditatem a cineribus calidis per quos colatur, et vinum ab aëre calido circumstante. Terrea autem universaliter sunt calidiora, sicut calx et cinis. Non est autem intelligendum, quod terrea sint calida ab intrinseco et secundum natu­ ram suam, quia ratione materiae, scilicet tam terrae quam aquae, omnia mixta sunt frigida; quia materia mixtorum sunt humi­ dum et siccum, sicut supra dictum est : hu­ midum autem attribuitur aquae, quae est fri­ gida et humida, siccum vero terrae, quae est frigida et sicca; et ita semper materia mixto­ rum est frigida, sive sit terra, sive aqua. Sed terra dicitur calidior aqua : tum quia frigi­ dum convenit aquae per se primo, terrae au­ tem per participationem : tum quia utrumque ipsorum recipit alienam caliditatem, sed aqua non ita cito transmutatur ab igne sicut ter­ ra, quia terra convenit cum igne in siccitate, aqua vero in nullo, et quia aqua est rarior terra, ideo calorem non recipit in cumulo nec receptum sic fortiter tenet, ut terra; et pro­ pter hoc universaliter omnia aquea et humida sunt minys calida quam sicca et terrea. Licet — 682 — 353 M ETEOROLOGICOR U Μ autem terra et aqua, sicut dictum est, ex na­ tura sua sint frigida, tamen in omnibus tam terreis a praedominio quam aqueis est rece­ pta aliqua caliditas extrinseca. In cuius si­ gnum in talibus generantur animalia ex pu­ trefactione, quorum generatio non posset es­ se, nisi in tali materia esset recepta aliqua caliditas particularis coagens, et simul dispo­ nens materiam ad influxum caelestem, qui est universale generans talia animalia. Quaedam autem terrea vel aquea sunt sine putrefactio­ ne, ut metalla, et ideo in his non generan­ tur animalia. Quae autem sunt communia ter­ rae et aquae, sunt calida : quia talia coagu­ lantur a calido separante humidum, termi­ nando humidum cum reliquo sicco; ct ideo talia quandiu retinent mixtam naturam a ge­ nerantibus data, sunt calida. Corrupta vero et perdentia naturam sunt frigida magis, praesertim cum perditur natura nobilior et acquiritur forma ignobilior, sicut in mortuis APP. 11, L. IV, 1. xv hominibus apparet; et non solum perdentia naturam, sed etiam separata a proprio loco naturali sunt frigidiora, sicut semen, sanguis et lac, quando sunt extra propria loca. Et rationem huius reddit, quia talia per corru­ ptionem revertuntur in naturam elementi praedominantis, scilicet aquae vel terrae, quae sicut dictum est, sunt frigida. Non autem de­ terminat de igneis vel aereis, ostendendo utrum sint calida vel frigida, tum primo, quia fere in omnibus mixtis praedominatur aqua vel terra secundum existentiam vel quantitatem: licet in aliquibus praedominetur ignis aut aër secundum virtutem; tum secundo, quia ma­ nifestum est, quod talia in quibus praedo­ minatur ignis vel aër, sunt calida, cum haec duo elementa respectu aliorum sint activa: calidum vero est maxime activum; propter quod etiam ignea sunt magis calida quam aërea. ~ 683 — API’. 11. L. IV, l.xvi M E TEOROLOGI COR U M LECTIO XVI. De corporibus homoeomeris per comparationem ad passiones praedictas. TEXTUS ARISTOTELIS (Bekker 389b23 - 390b22) Caput XIi 350. Quoniam autem de his determinatum est secundum unumquodque, dicamus | quid caro, aut os, aut aliorum ho- ' moeomerorum. Habemus enim ex quibus quae homoeomerorum natura constituit genera ipsorum, cuius ge­ neris unumquodque, per generatio­ nem. Ex elementis quidem enim homoeomera; ex his autem, ut materia, omnia opera naturae. Sunt autem omnia, ut quidem ex materia, ex di­ ctis; ut autem secundum substantiam, ratione. Semper autem magis palam est in posterioribus, et totaliter quae­ cumque velut organa et gratia huius. Magis enim palam quod qui mortuus homo, aequivoce. Sic igitur et' manus mortui aequivoce, quemadmodum et si fistulae lapideae dicantur: velut enim et haec organa quaedam videntur esse. Minus autem in carne et ossa talia manifesta sunt; adhuc autem in igne et aqua minus: quod enim cu­ ius gratia, minime hic palam ubi plu­ rimum materiae. Sicut enim et si ex­ trema accipiantur, materia quidem ni­ hil aliud praeter ipsam, substantia au­ tem nihil aliud quam ratio, interme­ dia autem proportionaliter, eo quod prope sit unumquodque: quoniam et horum quodcumque est gratia huius, et non omnibus modis habens aqua aut ignis, sicut neque caro, neque vi­ scera; his autem adhuc magis facies et manus. Omnia autem terminata sunt opere. Quae quidem enim pos­ sunt facere ipsorum opus, vere sunt unumquodque; puta oculus si vi­ det. Quod autem non potest, aequi­ voce; puta mortuus aut lapideus: ne­ que enim serra quae lignea nisi ut imago. Sic igitur et caro; sed opus ipsius minus palam quam quod lin­ guae. Similiter autem ignis; sed ad­ huc forte minus manifestum natura­ liter quam carnis opus. Similiter au­ — 6(84 — tem et quae in plantis, et inanimata, velut aes et argentum. Omnia enim potentia quadam sunt aut faciendi aut patiendi, sicut caro et nervus; sed rationes ipsorum non certae. Quare quando existunt, et quando non, non facile perspicere, nisi valde deperdi­ tum fuerit et figurae solae sint reli­ quae: velut antiquorum mortuorum corpora subito cinis fiunt in sepulchris; et fructus solum figura, secun­ dum sensum autem non videntur, in­ veterati valde; et ex lacte coagulata. Tales quidem igitur partes caliditate et frigiditate et motibus ab his con­ tingit fieri, coagulatas calido et fri­ gido. Dico autem quaecumque homoeomera, velut carnem, os, pilos, ner­ vos et quaecumquc talia. Omnia enim differunt prius dictis differentiis, ten­ sione, tractione, comminutione, du­ ritie, mollitie ct aliis talibus. Haec autem a calido et frigido et motibus fiunt mixtis. Constituta autem ex his quae anomoeomera nullo adhuc uti­ que videbuntur, velut caput, aut ma­ nus, aut pes: sed sicut et fiendi aes quidem aut argentum causa caliditas et frigiditas et motus; fiendi autem serram, aut phialam, aut arcam non adhuc; sed hic quidem ars. ibi autem natura, vel alia aliqua causa. Si igitur habemus cuius generis unumquodque homoeomerorum, accipiendum secun­ dum unumquodque quid est, puta quid sanguis, aut caro, aut sperma. et aliorum unumquodque. Sic enim scimus unumquodque propter quid, et quid est, si materiam aut rationem habemus, maxime autem cum ambo, generationis et corruptionis, et unde principium motus. Manifestatis autem his, similiter homoeomera consideran­ dum, et tandem ex his constituta, ve­ lut hominem, plantam et alia talia. 354 Μ ETEOROLOG ICOR U Μ ΛΡΡ. II, L. IV, 1. χνι COMMENTARIUM 354. Determinat de homoeomeris, idest homogeneis corporibus, ostendendo quomo­ do differant per passiones determinatas, et magis continuando ea quae determinata sunt ad libros sequenfes. Primo igitur praemittit duo. Quorum primum est, quod determinan­ do de homoeomeris de facili cognoscemus reliqua, quia omnia constant ex homoeome­ ris tanquam ex partibus. Ipsa autem homoeomera possunt cognosci ex dictis: quia deter­ minatum est a quibus generentur tanquam ab agente, quia scilicet a calido et frigido, et ex quibus fiant tanquam ex materia, quia ex humido et sicco, ct ex consequenti ex aqua el terra, quae sunt materia omnium mixtorum. — Secundum est, quod formae homoeomerorum substantiales sunt nobis ignotae: et ex consequenti (alia corpora non sunt nobis cognita, nisi per accidentia praedeterminata, quia cognitionis quidditativae principium est forma substantialis. Quod au­ tem tales formae sint nobis ignotae manife­ stat, quia formae quanto sunt posteriores in via generationis, tanto magis sunt notae: sicut anima quae est ultima in via generatio­ nis et est principium diversarum operationum, est nota valde, et ideo discernimus inter ani­ malia viva et mortua; sed forma carnis non est sic nobis nota, et ideo non ita bene di­ scernimus inter carnem vivam et mortuam :- ji adhuc etiam formae ignis et aëris sunt no- |I bis minus notae. Quod autem ita sit, dupli­ citer probat. Primo, quia materia quae de se est pura potentia, non est cognoscibilis nisi per analogiam ad formam, forma vero quae est actus et perfectio, est cognoscibilis per se: formae igitur intermediae quanto sunt remotiores a materia et propinquiores ultimae formae, tanto magis sunt notae; sed formae homoeomerorum sunt propinquae materiae et elementis; igitur sunt minus no­ tae. Secundo, omne corpus quod generatur ex materia, habet aliquam formam per quam determinatur ad speciem, et talis forma co­ gnoscitur per propriam operationem: quia unumquodque tunc vere dicimus esse tale, quando potest facere proprium opus illius, sicut vere dicimus esse oculum cum videt, eum autem qui non videt, sicut oculus lapi­ deus aut mortuus, non vocamus oculum nisi aequivoce et metaphorice, ut serra lapidea vel lignea quae non potest secare, est serra aequivoce: operationes autem animae sunt no- '· bis magis notae quam operationes carnis vel ignis, el operationes plantarum sunt magis cognitae quam operationes inanimatorum, ut metallorum et aliorum homoeomerorum : quia omnia habent aliquam formam et virtu­ tem, sed non cognoscimus recte rationem et formam ipsorum, quia operatio earum est nobis incognita. Ex hoc sequitur, quod om­ nis nostra cognitio quam habemus de for­ mis substantialibus, est per operationem sive per alia accidentia et figuras, et ideo discer­ nimus inter hominem mortuum et vivum; non autem discernimus ita bene inter carnem vi­ vam et mortuam, quia operatio eius non est cognita, et figura videtur esse eadem : cuius autem operatio est incognita, illud non co­ gnoscitur nisi per figuram, sicut antiquorum mortuorum corpora quae sunt redacta in ci­ nerem, non cognoscimus nisi per aliquam fi­ guram. — Concludit igitur quod homoeomera, idest corpora quae habent partes eius­ dem rationis cum toto, sicut caro, nervus, pili, fiunt tanquam ab agente, scilicet instru­ mental!, a caliditate et frigiditate per motum factum ab ipsis, tanquam ex materia fiunt ex humido et sicco, et differunt inter se per praedeterminatas passiones, scilicet duritie, mollitie, tractatione, comminutione etc. : et ex hac oportet ea cognoscere quale sit unumquodque, ex talibus praedeterminatis, postquam forma substantialis est nobis incognita. Sed corpora dissimilium partium, ut facies, manus, non differunt per tales qualitates nisi ratione eorum ex quibus componuntur, sicut phialae vel arcae non est causa calidum vel frigidum, nisi inquantum sunt causa argenti vel ligni ex quibus talia componuntur: sed differunt formis naturalibus existentibus in eis, sicut artificialia differunt formis artis, li­ cet materia eorum, ut metalla, differant pas­ sionibus istis. Deinde epilogat, dicens quod isto modo cognoscimus quid sint homoeomera, quia tunc cognoscimus aliquid, cum cognoscimus causam materialem eius vel formalem, et me­ lius cum cognoscimus utramque. Maxime au­ tem cognoscimus aliquid, cum cognoscimus omnes eius causas, quia perfecta cognitio ha­ betur de rebus per omnes causas earum. Cum autem cognoscimus homogenea. quae sunt partes aliorum, considerandum erit de aliis, ut de animalibus et plantis, quae constituun­ tur ex his partibus. — 685 —' INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM [EX EDIT. LEONINA] Litteris romanis maioribus indicatur liber; minoribus lectio; numeralibus arabicis vel extra vel intra parentheses uncinatas indicatur paragraphus. - Aristotelis opera litteris Halicis designantur. Diaereseis omittuntur. De Caelo et Mundo A Absoluta — Quaedam dicuntur absolute tantum; quae­ dam quandoque absolute, quandoque relative. HI, m, 563 [71. — Vide Comparativum. Accidens — Ex accidentibus devenimus ad cognoscen­ dam naturam rei. II, iv. 332 (31. — Generans dat omnia accidentia naturalia quae consequuntur for­ mam. 111, vit, 593 [81. — Accidentia sensibilia existunt non solum in corporibus inferioribus, sed et in caelestibus. II, xiv, 427 181. — Vide Caelum. Acroamatica — Vide Philosophema. Actio — Actio et passio consistunt in motu (III Phy­ sicorum). I, xiii, 128 (51. — Consequuntur omnem motum. I, xiv, 1. — Omnis actio vel passio habet finem, I, xiv, 141 [51. — Moveri diversis viis ad eun­ dem finem, non facit contrarietatem actionum. I, vili, 93 [161. — Actio propter finem semper in duo­ bus consistit. II. xvm, 461 [4|. — Omnis actio ha­ bet determinatum tempus. Π, IX, 379 [6|. — Vide Agere, Instrumentum. — Proportionatur perfectibili. I. ni, 32 [111. — Quomodo sit prior potentia et quomodo non. 1, iv, 44 U2|. xxix, 282 171. — Forma est actus pri­ mus, operatio actus secundus (II de Anima). II. iv. 334 [51. — Actus, i. e. actio. II. ix, 379 [61. xvm, 458 [11. — Actu ens. Vide Ens. Acutum — Acutum in sono. II. xiv, 422 (31. Admirari — Ex admirari incoeperunt homines philoso­ phari (I Metaph.). II, xxn, 495 121. Aegyptii — Aegyptii et Babylonii testantur de ordine planetarum: studium eorum maxime fuit circa astro­ logiam : ex eorum observationibus multa habemus de stellis. II. xvn, 455 [6]. Aequinoctialis — Circulus aequinoctialis dividit cae­ lum. aeque distans ab utroque polo. II. m, 328 [16], Aer — Unum ex elementis mediis. I, ut. 32 [11]. v, 55 [51. XII. 110 [11. xvi, 160 [7], xvm, 183 (91. II, iv, 338 [9]. — Maiorem affinitatem cum igne habens. I, m. 32 [II]. — Corpus leve, sed quod movetur sur­ sum. I, vili, 78 [11. — Levis per comparationem ad aquam et terram: gravis respectu ignis. I, iv, 34 [2]. v, 55 [51. II. xxit, 501 [81. III, III, 563 [7], vu, 591 [61. — Quamvis tam aer quam ignis moveatur sur­ sum, non est illis omnino idem secundum speciem motus. I. iv, 34 (2[. — Aer movetur sursum respectu actus aquae et terrae, deorsum respectu ignis, absque mo­ tuum contrarietate. L vi, 45 [131. — Per motum caeli defertur suprema pars aeris circulariter (I Meteor.). I. iv, 39 [71. vi, 69 [121. II, x, 393 1121. xvm, 467 110], xxiv, 511 (4). — Non autem pars inferior. II. xxiv, 511 [41. — Circulatio aeris propter motum firmamenti est ei quodammodo supra naturam. I, iv, 37 [71. — Sequitur talem circulationem complete, ibid. — Per motum ct percussionem saggitarum ignitur aer. II, x. 387 [6], 388 [7], — Calor et lumen in eo ge­ nerantur per motum stellarum et sphaerae caelestis. II. x, 387 (61 sqq. — Non autem per confricationem mutuam aeris et corporis caelestis. II, x, 393 [121. — Non causât calorem in stellis. II, x, 388 [71. — Quare in aere non semper aequalis sit calor. II, x, 389 [81. — Percussura aeris causât sonum. II, xiv, 424 [51, 429 [10], — De contrarietate inter aerem et terram. II, iv, 338 (91. — Aer circumdat aquam; et ipse ab igne circumdatur. II, vi, 357 [5]. — Quod utraque eius superficies sit sphaerica probatur. II. vi, 358 |6|. — Superficies eius est magis regularis quam superfi­ cies aquae. II, vi, 360 (81. — Eius diaphaneitas. II. xiv, 427 18). — Deservit motui violento et naturali. II. VIII, 371 [51. III, vit, 591 [6], 592 (71. — An ex necessitate. III, vn, 591 [61, 593 181, 594 [9|. — De resistentia aeris in motu naturali. I. xvn, 174 [11], III, vn, 593 [81. — Aerem esse infinitum posuerunt quidam. II, xxn, 497 [41. — Reprehenduntur ab Em­ pedocle. II, xxn, 498 [5], — Aer conclusus sustinet magnam gravitatem. II, xxm, 504 [11. — An terram ipsam sustineat. II. xxnt per tot. xxiv, 509 [2], — Anaximenes posuit aerem principium omnium. III, u. 555, [51. — Plato ipsi attribuit figuram octo basium. III, iv. 561 [11. — Dicitur aether. II, xxn, 498 [5], Aeternum — Aeternum secundum quid, seu saeculum alicuius rei, dicitur eius finis; quo sensu. I, xxt, 215 [9], — Aeternum simpliciter comprehendit omnem durationem; et est vel duratio temporalis infinita, quo sensu dicitur finis totius caeli, vel continet infinitam durationem totum simul existens, et est immobilium: hoc ultimo sensu dicitur finis immortalis et divinus. 1. xxt, 215 191. II, i, 289 [21. Cf. Deus, Mundus. — Etymologia huius nominis. I, xxt, 215 [9]. Aether — Supremum mundi locum (seu corpus caele­ ste) antiqui nominaverunt aethera: derivatio huius no­ minis. I, vn, 77 [7], Cf. Plato. — Anaxagoras ipsum --- 687 --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM attribuit igni, erronee tamen. I. vir, 77 171. TIÏ, vm, 602 |8|. — Aether, secundum Empedoclem est aer vel ignis. II, xxn, 498 [51. Affirmatio — Affirmatio proprii est perfecta, commu­ nis autem imperfecta: negatio se habet e contrario. I, xxiv, 242 16]. — Affirmatio, idest quod positive dicitur ut completum, est prior privatione et defectu. II. iv, 337 |8|. Agere — Agens est principium extrinsecum: prius ma­ teria. III. vin, 597 131. — Est melius passo. 1, xxi. 218 |12|. — Nobilius facto. II, xvm, 471 [J4|. Agens intellectuale agit propter finem. I, vm, 91 |14|. — Proprium est habentium animam rationalem (seu intellectualem) agere propter finem, tanquam ha­ bentia dominium sui actus. II, xvm, 458 111. — Bo­ num finale est principium in omnibus agibilibus (// Physic. VII Ethic.), ibid. — Maior virtus requiritur per plures actiones pervenire in finem. 11. xvtn, 460 131. Cf. Homo. — Effectus agentis per intellectum et voluntatem, assimilatin' ipsi secundum apprehensionem intellectus tantum. 1. vi. 66 |9|. — Inordinate agere quid sit. 111. vi. 584 [51. — Differentia inter particu­ lare et universale agens, ex eo quod particulare praesupponat tempus, universale autem ipsum producat. 1, vi, 66 |9|. —■ Agens principale et agens instrumen­ tale in quo differant. II. xix, 475 [4]. — Vide Actio, Instrumentum. Alexander — Eius sententia de subiecto Jibri de Caelo : approbatur. Prooem. 4 [4], 5 [5|. Ill, I, 545 [2], — Impugnat positionem Stoicorum, extra mundum va­ cuum esse dicentium. I, xxi, 209 [3], 210 [41. — Literam exponendo, applicat corporibus caelestibus ea quae Philosophus tradit de existentibus extra caelum. 1, xxi, 213 171. — Voluit quod Plato aliique antiqui philosophi hoc intellexerunt quod verba eorum exte­ rius sonant. I. xxn, 228 [8]. — Tenet quod, motu caeli cessante, elementa se invicem corrumperent. II, tv. 342 113]. — Exponit Aristotelis demonstrationem figurae sphaericae corporum mundi. II. vi, 358 [6], — Expositio textus circa velocitatem maximam ’protecto­ rum. II, vm, 371 [5]. — De calefactione sagittarum per aerem. II, x, 387 [6], — De calore et lumine generato ex motu stellarum: dubia quaedam solvit: quaestionem movet. II. x, 390 19] sqq. — De motu stellarum et orbium. II, xi. 397 [31. 398 (41. — Non bene explicat apparentem solis circumgyrationem. II, XII, 407 16]. — Stellas nonnisi aequivoce animalia appellari affirmat. II. xm. 414 [4], — Corporibus caelestibus accidentia inesse tenet. 11, xiv, 426 [7]. — Aristotelem Dei providentiam circa inferiora ad­ mittere notat. II. xiv, 430 (111. — Respondet dubio quomodo supremae sphaerae praevalentia tarditatem causer. non tamen violentiam inferat planetae propin­ quiori: non satis bene. II. xv. 433 13], 434 [4]. — Ratio ab ipso allata quare planeta superior maiori tempore circulum suum peragit. II, xv, 437 |7J. —Argumentationem Philosophi circa stellarum figuram tuetur. II. xvi. 443 [3], 444 (41. — Terram inanima­ tam esse ex Aristotelis principiis concludit. II, xvm, 471 |I4|. — Eius solutio dubitationis motae circa in­ terpretationem vocis illomenum : improbatur a Simplicio. II, xxi, 490 |5]. — Expositio extorta verborum Empedoclis circa mundi generationem. III, xxiv, 510 |3I. — Rationem reddit quare Philosophus caelum elementum appellet. III, 1, 549 (6). Aitraganus — De magnitudine rotunditatis terrae. II, xxviii, 543 ]41. Ai IMENTUM — Est augmenti materia: ab animalibus trahitur in orificio oris, a plantis autem in radice. II. n, 302 (31. Cf. Augmentum. Alteratio — Est motus secundum qualitatem (V Phy­ sicorum). I. vu, 72 (2|. — Secundum tertiam qualita­ tis speciem (VII Physic.), ibid. — Causatur a motu locali: est prima inter alios motus: de ordine in — 688 altcrationibus. Il, x. 39 (101. — Est a contrario in contrarium. 1. vn, 72 (2|. xxix, 286 [II], — Ex qua­ libus sit contrariis. I, vn, 72 (21. — Alteratio passiva et perfectiva. I. vn, 73 [3]. II, i, 293 [6]. — Alterationes factae ex principiis extrinsecis, etiamsi contra­ riae, possunt esse circa idem subiectum: contrarietas autem alterationum provenientium ex principiis intrin­ secis, consequitur contrarietatem mobilium. I. vi. 70. |13|. — Omne corpus naturale quod alteratur, habet augmentum et decrementum. I, vn, 72 121. — Corpus mathematicum potest alterari absque eo quod augea­ tur, ct c converso: quomodo. I. vn, 74 [4J. — Alte­ rans aequale in magnitudine et virtute, in aequali tem­ pore aequale corpus alterat. I, xtv, 139 [31. — Minus alterans alterabit minus corpus in aequali tempore : quanto sit minus corpus alteratum seu motum, ibid. — Alterans alterat secundum totam suam grossitiem : tenue non est ita efficax ad alterandum sicut grossum, supposita identitate naturae. II, x, 392 111]. — De alteratione per medium non alteratum. ibid. — Cf. Augmentum. Caelum, Generatio, Passio, Substan­ tia. Ambo — Dicitur de duobus. I, II, 13 (6). Amicitia — Ad ipsam pertinet congregare disgregata. Ill, vi. 585 |6). — Vide Empedocles. Analogice — Analogice, scilicet per respectum ad unum primum. I. xx, 199 |2|. — Analogice, idest proportionaliter. II, xi, 398 14]. Cf. I. xiv, 422 [31. Anaxagoras — Posuit partes corporum similium, infini­ tas et indivisibiles, esse semina omnium: ignem, ae­ rem, aquam et terram ex his varie commixtis esse composita: per congregationem et segregationem ho­ rum esse generationem et corruptionem. III, vm, 602 181. Cf. I. xm, 133 [10). III. vm, 600 [6], — Eius opinioni circa elementa corporalia praeferenda est illa Empedoclis. III. vm. 603 [9]. — Mundum incoepisse ex corporibus non prius motis asseruit: quid de hoc dicendum. III. vt, 585 [6|. — Totum mundum esse finitum; et terram in eius medio positam esse. II. xx, 481 (31. — Traditur etiam ipsum docuisse quod cae­ lum in suo situ conservetur propter velocitatem motus eius: refutatur. II, i, 296 191. — Quietis terrae cau­ sam latitudinem eius posuit, propter quam aerem in­ feriorem superequitat: refellitur haec positio. II, xxm per tot. — Nomen aethera male interpretatus est, igni ipsum attribuens. I. vn. 77 17], Cf. III. vm. 602 (8|. Anaximander ■— Decuit, vaporem esse principium sub­ sistens omnibus quae generantur et corrumpuntur. III. n, 555 ]51. — Quod antequam mundus fieret, omnia essent aliqualiter congregata, sed quod in mundi con­ stitutione segregata sint. Ill, vi, 585 |6j. — Mundum esse finitum, et terram in eius medio esse positam. 11, xx. 481 |3I. — Terram in medio quiescere propter similem eius habitudinem ad omnem caeli partem. II, XXV, 514 [l|. — Traditur ipsum primo invenisse ra­ tionem de magnitudinibus stellarum, earumque distan­ tiis ab invicem et a terra. 11, xv, 431 |1|. Anaximenes — Aerem dixit esse principium fixum et subsistens omnibus quae fiunt et corrumpuntur. 111. it. 553 131. — Universum esse infinitum. II. xxiv, 513 |6|. — Terram quiescere propter eius latitudinem, unde contingit quod aerem inferiorem superequitat: refutatur haec positio. 11. xxm per tot. xxiv, 509 |2|. Angulus — Angulus corporalis quomodo fiat. III. tv, 568 HI. — Angulus acutus est pars materialis respe­ ctu anguli recti : in eius definitione ponitur angulus rectus. Prooem. 2 12). — Figura angularis habet fra­ ctionem in angulis. I, vm, 81 [4], Anima — Est aliquid naturale. I, i, 2 (2], — Anima non est propter corpus, sed e converso. II. xm, 419 [9J. — Eius unio cum corpore efficit ut in hoc ap­ pareant operationes vitae. II, xvm, 471 (141. — Ordo quem in universo tenent animae, secundum Platonem : per animas divinas quid intelligat. et quare sic appel- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM icntur. II. IV, 335 [6], — An esse extra corpus sit animae rationali nobilius. II. m. 315 |3|. Cf. Piato. — Anima intellectiva humana est anima accipiens a sensibus. II, xm, 416 [6], — Anima est quodammodo omnia secundum sensum et intellectum (III de Anima). II, xiv, 426 (71. — Habentia animam rationalem, agunt propter finem. II, xvm, 458 [1], — In po­ tentiis animae non est principaliter considerandum id quod pertinet ad nobilitatem corporis. II, xnt, 419 [9], — Motus animae ad virtutem et vitium non sunt naturales sed voluntarii. 1. vi, 70 [131. — Animae virtutes denominantur ab ultimo potentiae. I, xxv, 249 |4]. — In habitibus animae operatio est finis ct perfectio. II, iv, 334 [5]. — De anima intellectiva ali­ quid traditur in physica. Ill, i, 547 (41. — Vide Ani­ mal, Animatum. Animal — De animalibus non agitur in libro de Caelo: quare. Prooem. 5 |5). Non pertinent ad primam in­ tegritatem universi. I, m, 19 (11. II, i, 289 (21. — Sunt effectus partium mundi. II. i, 289 [21. — Sunt substantiae naturales: habent corpus ct magnitudinem. I. i, 2 [2]. III. i. 548 [5]. — Sunt corpora mixta animata. III. i, 547 (4). vm, 600 [61. — Corpora perfecta, idest animalia perfecta. II, II, 302 [3], — Corpus animalis est dissimilium partium. I, xm. 129 (6|. — Componitur ex quatuor elementis. I, ix, 95 |2|. — Subiacet generationi ct corruptioni secundum totum. II, i, 289 (2|. xm, 415 |5|. — In quae re­ solvatur. corruptione facta. III. vm, 600 |6]. — Ani­ malia sunt id quod sunt magis secundum animam quam secundum corpus. I, t. 2 (21. — Anima est in iis principium activum motus. 1. m, 22 (41. — Pro­ prium est animalium quod seipsa moveant. 1. xv, 149 (5). Sensitivum constituit animal. II. xm. 414 |4(. — Corpora terrestrium animalium a corruptione praeser­ vantur per sensum. II, xm, 416 (6|. — Propter ani­ mam sensitivam organorum diversitatem requirunt. II, xm, 417 [71. Cf. 1, xv. 149 [51. — Sensus existit in parte anteriori. II, n, 304 [5], — Viget in capite. II. n, 311 [121. — In animalibus ea quae sunt magis terrea, sunt insensibilia. II xvm, 471 [14|. — De cognitione ct delectatione sensibili animalis. Vide Co­ lor, Oikir, Sensus. Animalia perfecta non solum sentiunt, sed etiam moventur motu locali. Π. II, 301 [2|. m. 316 [4[. — Sensus est movens (localiter) in animalibus (III de Anima). II, π, 311 [12|. — Principium movens (lo­ caliter) animalia inferiora, moveturet ipsum per ac­ cidens (VIII Physic.). II. m. 326 (141. — Animae mortalium animalium requiescunt a motu corporis, saltem in somno. II. i, 298 |11|. — Animalia terre­ stria habent a natura instrumenta apta ad motum progressivum. II. xm,411 (I|, 412 (2|. — Quanto sunt perfectiora talia animalia, tanto maiorem in par­ tibus diversitatem habent. II, xm, 411 (1[. — Una pars movetur ante aliam. II, m, 317 [51. — Moven­ tur secundum quandam elevationem et depressionem. II. xm, 412 (2|. — Motus animalium in fine remit­ titur: maximam velocitatem habet in medio. II, vm, 371 [5|. ix, 375 (21. — Motus eorum sursum est la­ boriosus: quarc. II. i, 294 (71. — Extorta interpre­ tatio Simplicii qui dicit. Philosophum animalia appel­ lare prolecta. II. vm, 371 [5], — Animalia localiter immobilia. II. n, 301 (21. xm, 415 (51. Motus augmenti est magis intrinsecus et essentialis animali quam motus localis. 11. n. 311 (121. — Prin­ cipia a quibus incipiunt motus in animalibus. II, u, 304 (51. 311 1121. Cf. II. m, 324 [12], 325 [131. — Ordo motuum in ipsis. II. u, 304 [5[. Animalibus non determinatur situs secundum se. Prooem. 5 [5[. — Animalibus perfectis insunt omnes differentiae positionum, imperfectis et immobilibus quaedam. II. n. 301 [2|. 302 [31. 309 [101. — Vir­ tutes quibus attribuuntur animalibus positiones, mo­ ventur per accidens, motis eorum corporibus. II. m. 326 [141. Cf. Ante, Dextrum, Sursum. — In ani­ malibus possunt esse plura media et plura extrema in eadem specie: quare. I, xvn, 168 [5]. — Non est idem in iis medium magnitudinis et medium a quo natura conservatur. II, xx. 485 [71. —■ Non potest esse animal infinitum: quare. I. xv. 149 |5|. — Se­ nectus, decrementum ct alia huiusmodi sunt in iis praeter naturam. II. ix, 375 [2], — Animalia irratio­ nalia per paucos motus consequuntur aliquid prae­ vium beatitudini: quid sit. II. xvm, 4 [51. — Non consequuntur beatitudinem seu bonum perfectum, ibid. — Vide Anima, Animatum. Animatum — Nullum corpus simplex est animatum (/// de Anima): quid de caelo. II, xm. 465 [51. xvm, 471 |14|. — Corpora mixta animata sunt animalia, plantae ct partes horum. II. n. 301 [2], xvm, 471 [14], III, I, 547 (41. — Formae animatorum mediant secundum nobilitatem inter formam caeli et formas elementorum. II. xvm. 471 [14], — Ad animata cor­ pora elementa materiae habitudinem habent; caelum autem agentis, ibid. — In corporibus animatis est principium motus activum, scilicet anima. II, n. 305 [6], m, 314 |2|. — Invenitur in ipsis determinata pars corporis a qua incipit motus. II, n, 305 [6|. — Ani­ matorum naturae propria sunt differentiae positionum. II. n. 301 (2(. — In ipsis sunt differentiae positio­ num secundum sc. II, n, 305 [6], 306 (71. m. 314 (2|. — In omnibus animatis inveniuntur sursum et deorsum: non autem aliae positiones. II. n, 301 [2|. 309 (101. — An corpus possit habere animam intellectivam, non sensitivam. 11, xm. 415 (51. 416 |6|. xviit, 471 (141. Ante — Ante, seu anterius, est id ad quod procedit animal. II, ii, 311 [121. m, 316 (4), 325 [131. — Est principium motus alterationis secundum sensum. II. n, 304 [5], 312 |131. m, 316 [4|. — Pars anterior et posterior in animalibus differunt virtute et figura. II, n, 308 |9|, 312 (131. m, 317 (5). — Ante et retro invenitur in omnibus animalibus. II, II, 301 [2]. — In ipsis solum consideratur. I, iv, 36 [4]. — In caelo non invenitur nisi secundum motum localem. II. m, 316 (4|. Cf. 1. iv, 36 [4[. — Quid sit anterius et posterius in caelo: quomodo distinguantur. II, ill, 325 (131. vil, 365 [5], 366 [61. — Non est in toto universo nisi ut est in caelo. I. iv, 36 |4[. — Ante­ rius est principium oppositionis quae est inter ante et retro. II. n, 302 [3|. — Est principium profundi­ tatis seu grossitiei. II. n, 303 [4|. — Pars anterior dignior est posteriori. II. vn. 365 |5|. — Quomodo dextrum sit prius quam ante. II. n. 303 (4|. — Et quomodo anterius sit prius quam dextrum. II. 11, 304 (5[. — Et magis principale. II. II. 308 (9|. — Cf. Positiones. Antichthona — Vide Pythagorici. Antiqui — Quomodo definierint infinitum. I. m, 19 II]. — Plurimi antiquorum philosophorum posuerunt corpus infinitum actu secundum magnitudinem. I. ix. 95 [2|. — Supremum mundi locum aethera nomina­ verunt: quare. 1, vn, 77 (7). — Caelum ponebant esse immortale et moveri sempiterno tempore. 1. vn, 75 [5], 77 171. Π, t. 290 (31, 292 [5], — Cultum di­ vinum ipsi exhibebant. II. 288 (11. 290 [3], — Diis attribuebant caelum et locum qui est sursum. I. VII, 75 |5|. xx, 480 [2], Π. i, 292 [5], — Nomen aeterni pronuntiaverunt convenienter rebus divinis. I. xxi, 215 (9). — A thein nominaverunt theon, idest Deum. II. 1, 290 [3], — Posuerunt totum esse omnium a Deo provenire coaeterne sibi. I, vi, 64 [7]. — Osten­ debant omne divinum esse intransmutabile, primum et summum: quid dixerint divinum. I, xxi, 217 [Ill. II. iv, 334 [5], — Secundum quosdam, philosophi anti­ qui sapientiam suam fabulis et aenigmaticis locutioni · --- 68() --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM bus occultabant. I, xxn, 228 [81. Cf. Aristoteles. — Vide Astrologi. Ai’OGEUM — Vide Aux. Appositio — Appositio vel subtractio in infinitum, quo­ modo possibilis. II, ix, 380 [71. Apprehensio — Ordo apprehensionis in ratione practica : quid ipsi respondeat in ratione speculativa. Prooem. 2 [21. Apuleius — Apulcius Platonicus in suo libro de Deo Socratis, quomodo daemones describat. II, xm, 416 161. Aqua — Elementum medium. I, m, 32 [11]. v, 55 [5], XII, 110 [1]. xvt, 160 (71. xvm, 183 [9]. II. iv, 338 [9]. — Est magis affinis terrae. I. m, 32 [111. — Corpus grave, seu quod movetur deorsum. I, vm, 78 (11. II, vi, 359 (71. xxxil, 500 [71. Ill, m, 565 [91. — Gravis per comparationem ad aerem et ignem: levis respectu terrae. I. iv, 34 [2]. v, 55 [51. xvin, 183 [91. II, xxii, 501 [81. Ill, m, 563 [71. vil, 591 [61. — Quamvis naturaliter moveatur deorsum, motus eius differt specie a motu terrae. I, iv, 34 [2]. — Sequitur motum firmamenti secundum circulatio­ nem incompletam: quomodo. I, iv, 39 [71. II. xvin, 467 [101. — Non effunditur aqua si in vase gyretur velocius quam sit motus eius deorsum: quare. II, I, 296 (91. xxiv, 420 [11. — Quomodo igni maxime contrarietur. II. iv, 336 |7|. — Aqua est circa terram: quare non ex omni parte. Π, vi, 357 [5], — Ab aere circumdatur, ibid. — Superficies eius convexa est sphaerica: probatur. II, vi, 359 [71. — Superficies eius est magis regularis quam superficies terrae, mi­ nus quam illa acris. II, vi, 359 [71, 360 [81. — Eius diaphaneitas. II. xiv, 427 [8]. — Partes eius sunt plura numero, sed non differunt specie. I, xtn. 129 [6]. xvii, 166 13). — Movent aequaliter ad suum locum. II, vi, 358 [61. — Aqua est principium mol­ litiei. III, m. 565 (9|. — Dirumpitur per motum corporis transeuntis. II. xi, 401 [71. Cf. III, m, 565 (91. — Sustentat lignum ct similia. II. xxii, 499 [61, 503 1101. — Non autem terram. II. xxn,' 502 [9], 503 [101. — Thales ipsam posuit materiale princi­ pium fixum, omnibus subsistens (Z Metaphys.). II. xxn, 499 [61. III. ii, 555 [5], vm. 601 [71. — Item, quod totam terram sustentaret: refutatur. II, xxn, 499 [6] sqq. — Figuram viginti basium ipsi adaptavit Plato. III, iv, 568 111. ARCHEDemus — Ipsum opinatum esse dicitur quod non oporteat mediam regionem in universo assignare ter­ rae. 11, xx, 482 (41. Argumentum — Idest signum, sed probatio per si. gnum. I. xvii. 169 (61, 173 1101. II. xxm, 504 (11. Aristarchus — Terram qualibet die ab occidente in orientem moveri posuit. II. xi, 396 (2|. Aristoteles — Non consuevit principalem alicuius scientiae partem assignare his quae per accidens as­ sumuntur. Prooem. 4 (4|. — Nusquam invenitur, nisi de corporum dimensionibus tractando, rationibus Py­ thagoricis usum fuisse, et per numerorum proprieta­ tes aliquid concludere: quare sic fecerit in hoc loco. 1. n. 14 (71. — Post demonstrationes a se inductas consuevit uti testimonio et signis, ibid. — Ante ma­ nifestationem veritatis utitur opinionibus communibus. I. vu, 74 (41. — Non recedit ab eis quae ad sensum apparent. II, xn, 408 (71. — Quare opiniones aliorum pertractet. I. xxn, 223 [3], 224 [41. 225 [5]. — An contra sensum superficialem tantum verborum anti­ quorum. praecipue Platonis, obiicere solebat; vel etiam contra sensum ab ipsis intentum. I. xxn, 228 (81. XXIII, 233 (31. XXIX, 277 (21, 283 ( 81. II, t, 298 [111. XXL 490 (51. Ill, II. 553 [31. vi, 584 (5). C/. II. XX. 481 (3|. — An contra intentionem Platonis verbum illomenum assumpserit. II. xxi, 490 (5J. — Non est cius consuetudo, quamvis sit breviloquus. defectivis locutionibus uti. II, xvii, 457 (81. — Nec ex abusivis locutionibus argumentari. III. m, 563 [71. — Deum ponit factorem caelestium corporum, non solum cau­ sam per modum finis. I. vm, 91 [14], — An Platoni contrarietur per hoc quod ex unitate speciei conclu­ dat plures mundos esse possibiles. I, xix, 193 (101. — Eius argumenta contra mundi generationem non contrariantur fidei. I. vi, 64 (71. xxix, 287 (12). III, vm, 598 14). — Ex alia parte aequinoctialis aliquos homines habitare vel habitare posse docet. II, m, 328 (16[. — Deum sentit habere providentiam de his quae sunt hic inferius. II, xiv, 420 [111. — Narrat quandam observationem astronomicam a seipso fa­ ctam. II. xvii, 455 [6], Cf. II, xvi, 445 [51. — Ad cius instantiam Callippus correxit Eudoxi suppositio­ nes circa numerum sphaerarum et motuum plancta­ rum. II. xvii, 453 (41. Ex eius operibus (1) citantur: *Praedicam. I. II, 2. vi, 13. vu. 14. vm. 5. II. n, 11. III, m, 7. — *1 Posterior. I. 1, 2. m, 6. — *11 Posterior. I, V, 2. — *Z Topic. 1, xxn, 2. — *11 Topic. I. v, 3. xx, 2. II, xn, 5. III, vm, 6. — *Z Physic. Prooem. I, vi, 1, 2, 3, 5. 10. xvii, 8. II, iv, 7, 8. III, m, 2. vm, 6. — *11 Physic. I, η, 1. m, 3. II. xvin, 1. xxv, 5. III, i, 5. vu, 2, 5. — *111 Physic. 1 1, 11. ix, I. 2, 4. xn, 6. xiii, 3, 5. 8. xx, 8. xxix, 3. II, v, 4. ix, 7. — *IV Physic. I. iv, 18. vtl, 4. Xiv, 8. xvin, 7. xxi, 1, 5, 7. II. i. 2. vi, 4. xm, 3. xvin, II. III, m, 8. vm, 2. — *V Physic. I, vn, 2. vm, 13. xn. 2. xvii, 2. 8. xxiv, 3. III, vn, 8. — *Vl Physic. I. n, 9. vi, 5. 7. vm, 13. ix, 7. x, 1, 3. xi, 3. xn, 11. 13. xm, 9, 13. xvii, 8. xx, 5. II. vi, 4. ix, 5. xi, 3, 6. xit, 4, xm, 2. III, m, 3. iv, 6. — *VII Physic. I. VII, 2. xv, 4. xxi, 12. II, vm, 7. — *VIII Physic. I, III, 3, 4. IV, 17. VI, 3. VIII, 10. xv, 4. xvin, 5. xxi, 12. II, n, 6. m, 2, 5. 14. iv. 5, 11. vm, 5, 7. x, 10. xiv, 6. xix, 5, 6. III, v, 5. vi, 2. vu, 6, 7, 8. — *IV de Caelo et Mundo. III. m, 7. vn, 6. — *1 de Generat. I, vn. 4. xiv, 8. xxm, 6. x, 13. II. iv, 10. Ill, HI, 2. — *11 de Ge­ nerat. I, iv, 2. li, iv, 9. 12. x, 13. xv, 8. Ill, vm. 7. — *1 Meteor . I, iv, 7. vi, 12. II, x. 7. — *11 de Anima. I, vn, 3, 4. II. iv, 5. x, 9, 11. xm, 5. xiv, 1, 5, 8. xvm, 14. — *111 de Anima. II, n, 12. XIII, 5, 8. xiv, 7. xvii, 8. xvm, 14. — *de Sensu et Sen­ sato. Il, XII, 5. — *de Partibus Animalium. II, X, 12. — *de Causa Motus Animalium. I, IV, 4. — *de Processu Animalium. Π, n, 2. — *1 Metaphys. II, II, 13. xxn, 2, 6. — *11 Metaphys. I. xxi, 10. — *111 Metaphys. I, xxn, 3. — *V Metaphys. 1, xvm, 7. xx, 2. II, n, II. — *VII Metaphys. Prooem. 2. — *VH1 Metaphys. I. vi, 6. — *X Metaphys. I, iv, 6. vm, 5. 8. 13. xvii. 8. II, iv, 2. vi, 4. — *XI1 Metaphys. I. III, 4. VI. 6. XVIII, 5, 6. II, III, 2. VIII, 2. xm, 5. xvii. 3, 4. xvm, 13. xix, 3. III, vi, 2. — *1 Ethic. II, iv. 5. — *111 Ethic. Ill, v, 2. — *V1I Ethic. II. xvm, 1. — *IX Ethic. II, iv, 5. Arithmetica — Vide Geometria. Ars — Quadruplex ordo rationis practicae respectu ar­ tificii. Prooem. 2 [2|. — Motus diversimode variati magis videntur ab arte dispositi. I. iv, 48 (161.· — Artificialia non habent ex seipsis aliquem motum. II, n, 305 (6]. — Quomodo artifex diversimode de­ terminet quantitatem partis et totius artificii. I. vi, 66 (91. — In artefactis humanis ex operum rationi- (1) Ex operibus Aristotelis illa quae hoc signo (*) citantur ex indice alphabetico De Caelo et Mundo, De Gener, et Corrupt., Meteorolog. editionis Leoninae integre sumpta sunt, nam alia in nostra editione nondum prodita sunt, alia iam vulgata in prolationibus eodem non pertinent. -- 69O --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM bus opera ipsa consideramus; in divinis c converso. II, xx, 483 |4J. — Vide Forma, Species. Astra — Vide Stellae. Astrologi — Secundum memoriam quam sibi invicem tradiderunt astrologi, in toto praeterito tempore non videtur aliquid in caelo transmutatum. I, vn, 407 [6). — Plures motus convenire ad movendum unum planetam diversimode exponunt astrologi temporis Ari­ stotelis et moderni. II. vm, 368 (21. xvn, 451 [2] sqq. XVIII. 470 [I3|. xix, 474 |3I, 476 [51. 477 (61. Cf. II. xi, 400 [61. xv, 432 [2|. — Suppositiones il­ lorum non est necessarium esse veras. II, xvn, 451 [21. Cf. I, m, 27 17). — Ordo planetarum secundum primos astrologos; secundum astrologos temporis Ari­ stotelis; et modernos. II. xvn, 451 [2]. — Antiquis­ simi observatores invenerunt, stellas fixas eandem fi­ guram semper conservare, et eodem modo ab invicem elongari. II. ix. 374 [11. — Antiqui ponebant stellas fixas moveri per motum ultimae sphaerae. H. xix, 477 [6], Cj. II. ix, 374 [I]. — Tempore Aristotelis non erat deprehensum quod stellae fixae haberent proprium motum praeter diurnum. II, ix, 374 |1]. xvn, 456 [71. — Astrologi posteriores ponunt super sphaeram stellarum fixarum, aliam cui primum mo­ tum attribuunt. II. ix, 374 [II. xvn, 456 [7]. Cf. II, xix, 475 [41. — Opiniones diversorum circa magnitu­ dinem terrae. 11. xxvin, 543 (41. — Secundum astro­ logos mensurantes dimensiones nostrae habitabilis, quo­ modo attendantur longitudo et latitudo. II, m, 322 110). — Astrologi et geometrae mensurant lineam cur­ vam per rectam, et e converso. I. vm, 86 [91. — Vide Mathematica. Astrologia — Astrologica scientia procedit ex apparen­ tibus secundum sensum circa corpora caelestia. II. xiv. 427 [81. — In ea tractatur de ordine et distantiis stellarum. II, xv, 431 |1|. — Utitur principiis mathe­ maticae. ibid. — Vide Aegyptii. Atlas — De Atlante caelum humeris sustentante: du­ plex interpretatio huius fabulae. II, i, 295 [81. Auditus — Si esset aliquis sonus, cuius non esset perccptivus auditus, aut sonus ille aut ipse auditus aequivoce diceretur. II, xiv, 426 [71. — Qui potest au­ dire parvum sonum, potest et maiora percipere: qua­ re. I. xxv, 251 [61. — Soni excellentes destruunt au­ ditum. II, xiv, 424 |5|, 426 [71. — Consuetudo au­ diendi magnos sonos aufert distinctionem non solum illorum, sed et aliorum. II, xiv, 424 [5|. Augmentum — Est motus ex parvitate in magnitudi­ nem. 1. xvn, 171 [81. — Augmentum (proprie dictum) fit per additionem alicuius quod convertitur in sub­ stantiam eius quod augetur. 1. vn, 71 (11. 74 [41. — Augumentum est proprie in animalibus et plantis. I. vn, 72 121, 74 (41. — Incipit a sursum: in animali­ bus scilicet a capite, in plantis a radice. II, n, 304 , [5] 311 (12], — In animalibus motus augmenti est prior motu sensitivo. II. n, 304 (5). — Est magis intrinsecus et magis essentialis animali, quam motus localis. II. n, 311 [121. Augmentum late sumitur pro quolibet motu in maiorem quantitatem. I. vn, 72 |2|, 74 |4|. — Sic sumptum convenit etiam elementis, ibid. — In cor­ poribus physicis omnia quae alterantur, habent huius­ modi augmentum et decrementum. I, vn, 72 (21, 74 (4|. — In mathematicis unum potest esse absque al­ tero. I, vn, 74 (41. — Quae rarefiunt et condensantur habent augmentum et decrementum: non ex aliquo addito (IV Physic.). I. vn, 72 (2], 74 [4]. Ubi est augmentum, sive per additionem sive per rarcfactionem, ibi est generatio et corruptio in aliquid. 1. vn, 71 (II. 74 [4], — Materia augmenti (per addi­ tionem) est alimentum. II. n. 304 (5). Aux — Motus augis vel apogei quid sit. H, xvn, 454 (5|. — Ab Hipparcho et Ptolemaeo attribuitur sphaeris planetarum, ibid. Commentator — Solvit argumenta loahnis Grammatici contra incorruptibilitatem caeli : quid de eius solutionibus sentiendum. I, vi, 62 [5], 66 (6). — Reiicitur ratio ab ipso allata quare motus possit ignire. II, x, 391 (10). — Quid dicendum de eius explicatione quomodo ex motu solis causetur calor in acre et igne. II. x, 392 [11], 393 (12). — Negat stel­ las infrigidare vel humectate per se: reprehendit Avicennam dicentem ipsas facere infrigidationem ct ca­ lefactionem: refutatur. II. x, 393 (121. — Expositio cuiusdam loci in HI de Anima, ubi Philosophus pro­ bat corpus ingenerabile non habere animam intelle­ ctivam sine sensu: non bene accepit corpus ingene­ rabile. II. xiii, 416 [6], — Posuit omnes stellas esse sicut individua eiusdem speciei: refellitur. II, xvi, 449 |9|. — Exponit textum Aristotelis de utilitate quae­ rendi circa stellas. II. xvn, 457 (81. — Quomodo in­ tellexerit tertium ct quartum gradum in entibus re­ spectu boni perfecti: reiicitur eius explicatio. II, xvm, 467 110], 468 (11). — Falso dicit quod additio primi motoris super potentiam moti non est infinita nisi in tempore infinito. II, xix, 477 (61. — Tenet aerem motui naturali deservire ex necessitate: refutatur. III, vn, 493 [8], 494 [9], Avicenna — Stellas infrigidationem et calefactionem fa­ cere dicit: an recte. II, x, 393 [12], — Excluditur argumentum per quod ostendit quod animam caeli oportet habere vim imaginativam. II, xnr, 418 (81. Axis — Est linea transiens per corpus sphaericum. II, xn, 404 [3], — Quandoque dicitur polus. II. xxi, 488 (31. Cf. II, xxvi, 521 (l|. Averroes B Babylonii — Vide Aegyptii. Beatitudo — Est bonum perfectum: finalis beatitudo consistit in apprehensione universalis veritatis: quid ad ipsam praeexigatur. II, xvin, 461 [4], — Inter inferiora solus homo beatitudinem adipiscitur, ibid. Boetius — Citatur. II. i, 291 (21. Bonum — Bonum finale est principium in omnibus agibilibus (// Physic. VII Ethic.). II. xvm, 458 [II. — Quinque gradus entium respectu optimi seu boni per­ fecti: res declaratur exemplis. II. xvm, 459 [2] sqq. — Vide Deus, Permanentia, Unum. Caelum — Dicitur de ultima sphaera, de toto corpore circulariter moto, et de universo. Prooetn. 4 [41. I, xx, 199 (2|. Cf. HI. I, 545 (21. — Principaliter qui­ dem de ultima sphaera, de aliis autem per respectum ad ipsam. I, xx, 199 [2|. — Caelum dicitur etiam de spatio in quo movetur corpus caeli. 1, xi, 108 [31. — Caelum, idest locus sursum. 1. vn, 75 (5). II. i, 292 |5|. — Primum caelum, quid significet. II. vili, 368 |2). HI. i. 545 12]. De caelo, idest ultima sphaera. Vide Sphaera. — De caelo, idest universo. Vide Mundus. Caelum, idest corpus circulariter motum. Datur cor­ pus simplex, aliud ab elementis et ab iis quae com­ ponuntur ex clementis, naturaliter motum motu cir­ culari. I, iv per tot. Cf. I, vn, 77 (71. II, x, 383 [2], xiii, 413 [31. Ill, i, 547 [4], — Maxima pars cor­ porum mundi est corpus caeleste. II, i, 291 [4], — Caelum est corpus naturale. I, in. 22 [4], III, i, 547 [41. — Primum in genere mobilium, et potissimum inter simplicia : prius et dignius omnibus corporibus inferioribus. I. n, 8 [1|. iv, 41 (91. vi, 64 171. vn, 72 (2). vm. 90 [131. II, vm. 373 (71. — In quibus sit primum in comparatione ad inferiora. Ill, I, 545 (21. — Quomodo sit simplex. II. x, 385 [4]. — Per --- 691 --46 — De Caelo et Mundo. INDICES R.ER.UM NOTABILIUM ET NOMINUM ipsum alia simplicia firmantur. Prooeni. 3 [31. — Est primum inter elementa: quo sensu dicatur elementum. I, xviii, 181 [71. III. I, 549 [6]. — Mediat inter sub­ stantias separatas et corpora inferiora, naturam utram­ que aliqualiter participans: quomodo. II. xv, 438 [8], Cf. 1. vi. 64 171. vu. 75 151. vm, 379 [131. — Habet materiam; aliam a materia inferiorum; in quo sit di­ versa. I. vi, 63 161. — Eius materia est ad ubi. non ad esse WHI et XII Metaphys.). ibid. — Forma eius replet totam potcntialitatem materiae, ibid. — Cor­ pus caeleste non habet privationem nisi ipsius ubi. ibid. — Se habet ad motum caeli ut materia et su­ biectum: Deus est sicut agens quod facit ipsum esse actu. II. iv, 334 [5]. Cf. I, vi, 63 [6]. — Corpora caelestia dicuntur esse immaterialia. II, X, 392 1111. Corpus caeleste est ingenerabile ct incorruptibile, I, vi per tot. vu. 75 I5|, 76 (6], 77 [71. XXI, 213 [71. II. i, 289 [21. et pluries habetur. Cf. Ioannes Gram­ maticus, Plato. — Non est augmentabile nec derninuibile. I, vn, 71 (11. Cf. I, vi, 62 [51. II. n, 312 [13]. in, 316 [41. ix, 375 [21. — Corpora caelestia sunt maximae quantitatis. II, xiv, 424 [5], xxi, 489 [4], xxviii, 542 [31. 543 [4|. — Caelum non est infinitum quantitative: nec etiam in potentia. I. vi, 62 [5]. xi, 108 [31. 109 (4|. xm. 135 [12], — Quod habeat talem quantitatem dimensivam provenit ex determina­ tione intellectus divini. I. vi. 66 [91. — Diameter caeli, ve) mundi, nequit recipere additionem. I. iv, 42 [101. II. v, 54 [4|. Est impassibile et inaltcrabile. I. vu per tot. Cf. I, xxi. 209 [31. 214 [81. Π, n. 312 1131. m, 316 [4]. — — Qualem alterationem recipere possint corpora cae­ lestia. I. vn, 72 [2], II, i, 293 [6|. — Non habent contrarium. 1, vi. 59 |2[. 11. ix, 375 (2|. x, 384 [31. 394 [131. Cf. I. vi. 69 (12). 70 [131. vm per tot. — Quod eximantur a contrariis est ex determinatione in­ tellectus divini. I, VI, 64 [7]. — Contrarietatem se­ cundum differentias aliquorum generum nihil prohibet esse in ipsis. I. vm, 82 [51. — Invenitur in ipsis ali­ qua diversitas secundum naturam speciei, quamvis genere conveniant. II. x, 385 14). xvi, 449 [91. Cf. I, xx, 199 (2], — Formae contrariae elementorum, quo­ modo sint in ipsis. II. x, 384 (31. XII, 410 [9], Cf. Plato. — Nullum patiuntur defectum: nihil praeter naturam invenitur in illis. I, vtr, 72 [2], II. ix, 375 (2). xi, 398 141. — Nihil violentum. 1, xvi, 156 [31. II. xv, 433 13] sqq. Tangibiles qualitates sunt in ipsis ut in causa acti­ va. II. x, 394 1131. Cf. 11, x, 384 [3], XII, 410 (9). — Rarum et densum quomodo sint in illis. II. x, 394 [13], — Non sunt gravia neque levia. I. v per tot. II. x. 394 |I31. Cf. I. vi, 67 1101. xvm, 182 181. II, i, 295 (8). xix, 477 [61. — Loco gravis et levis est in ipsis aptiludo ad motum circularem. II. X, 394 (131. — Corpora caelestia media inter solem et corpora inferiora, quomodo ipsius impressionem recipiant. Il, x, 392 [11], 393 (12). Caelum supponitur esse animatum. II. 1, 289 [2], III, 314 121, 315 (31. XII, 408 [7], XVIII. 458 (1). III. l, 545 [2], 549 [6]. Ci. I, xxi, 214 [8|. II. I, 298 1111. — Anima nempe rationali seu intellectuali. II. m. 314 |2|, 315 131. Cf. II, XVIII, 458 111. — In cor­ poribus caelestibus non est anima sensitiva neque nutritiva: aequivocc dicuntur animalia. II. xm, 414 141, 419 |9|. Cf. Simplicius. — De mente Aristote­ lis. 11. xm. 415 [5] sqq. — Per intellectum suum cognoscunt universalia et particularia: imaginationem non habent. II, xm. 418 [8], 419 |9|. — Habent vitam et actionem. II. xviii, 411 [11. Cf. II. m. 312 12], — Vita ipsorum non est optima ct per se sufficientissima: quare. I. xxi, 214 [81. Insunt illis accidentia sensibilia. II. xiv, 427 [81. — Quorum pauca cadunt super sensum nostrum. II. iv. 332 [3|. — Alterius generis et improportionata accidentibus inferiorum corporum, ibid. — Magis ICmota a cognitione nostra quam ipsa corpora elon­ gantur secundum situm. II. iv. 332 131. xvn, 457 (8). — Indicantur quaedam horum accidentium. II, VII, 363 [31. xiv, 427 181. — Cf. Simplicius. Motus. Corpora caelestia non habent motum nisi localem. I, vi, 64 (71. — Et hunc circularem. I, iv per tot. vi, 64 [7], vm, 90 [131. ix, 101 [81. x, 103 12]. II. vi, 354 (2). — Etiam pars a corpore caelesti detracta, moveretur circulariter. I, v, 57 [7]. — Mo­ tus circularis in ipsis sequitur naturam generis. II. xvi, 449 [91. — Corpora caelestia habent motum in­ cessabilem. II, i, 290 [3] sqq. Cf. xviii, 177 15], II, vi, 356 [4], vir, 365 [5], — Quodammodo infinitum. II, ix, 376 [5]. — Motum caeli est causa et finis aliorum motuum. H, I. 290 [31. 291 [4], — Mensurat ipsos (IV Physic.). II. vi. 356 [41. vm, 367 [1], — Mensuratur a tempore: quomodo. II, i, 289 [21. — Secundum Aristotelem motus caeli est sempiternus. II. vi.’ 356 [4], vm, 372 |6]. ix, 376 131. — Est con­ tinuus. II, vi, 356 [4], — Est regularis: probatur. II. vi, 356 [41. vm, ix per tot. (N. B. II, vm, 388 (21). Cf. Sphaera. — Quomodo sit infinitus; quomodo finitus. I. xiv, 150 [6|. II, ix, 378 [5|. — Non omnia corpora caelestia habent motus uniformes. II, vm, 388 [2]. xvi, 449 19|. Cf. Planetae. — Omnia, uno excepto, moventur pluribus motibus, et mutant situm. II. xxvi, 523 131. — Moventur in suis locis. II. x, 391 [101. xm. 412 [2], 416 |6|. — Motus ultimae sphaerae et motus per circulum obliquum. 11, iv, 341 [121. xv. 438 [8], Totum caelum, seu firmamentum, suam circulatio­ nem complet in tempore finito, scilicet viginti qua­ tuor horis. I. x, 103 [2], 105 [4], xi. 108 [3], 109 14], — Quomodo motus caeli sit omnium velocissi­ mus. II, vi, 356 [4], Cf. II. xv, 146 (2|. — Per mo­ tum primi mobilis revolvitur motu diurno ab oriente I in occidentem versus hemisphaerium superius, et ab occidente in orientem per hemisphaerium inferius. II, m, 324 [121. 325 |13|. vn. 365 [5], 366 (6|. Cf. I, vm, 93 [16|. II. iv, 341 [12], vm, 368 [2], — Mo­ vetur circa centrum terrae. I. m. 27 [7|. II. xx, 479 IU. Cf. Il, xi, 400 [6]. — Motus diurnus firmamenti est nobilior motibus planetarum. 1. vm, 93 [16]. — Ipsis non contrariatur. licet sit aliquo modo diversus. I. vm, 93 [16], II. m, 329 [17], xv, 432 (2). — In motu caeli est accipere aliquod principium. II, m, 319 [7]. — Incipit ab oriente. II. m, 324 [121. — Quare moveatur versus unam partem potius quam aliam. II, vn per tot. — Per motum firmamenti fe­ runtur ignis, aer superior, ct etiam aqua quodammodo (/ Meteor.). 1, IV, 39 [71, 47 [15], VI, 69 [121. II. x. 388 [71, 393 [12], xvm. 467 110], xxiv, 511 [4). —An circumgyratio caeli causet quietem terrae, et mo­ tum eius ad medium. II. xxm, 507 [41. xxiv per tot. — An suo motu corpora caelestia faciant sonum. II. xiv per tot. — Per motum suum corpora caelestia consequuntur bonum. I. xxi, 214 181. II, xviii, 465 181. — Est ut vita quaedam omnibus existentibus Will Physic.). II. xiv, 425 (6]. — De numero motuum corporum caelestium. II. xvm per tot. — Vide Stel­ lae. Motus corporum caelestium est a natura eorum pas­ sive, ab anima vero active. I, m, 22 14). II, m, 314 (21. Cf. II, iv, 334 [5], — Motus eius non est labo­ riosus. II, i, 294 [7] sqq. Cf. II. XIX, 476 |51. — "" Est secundum intellectum ct voluntatem. II, xv, 433 [31. — Non multum refert an moveatur a substantia spirituali coniuncta. vel separata. II, m, 314 [2]. xvm, 458 |1|. — Principium movens caelum non movetur per accidens Will Physic.). II. m. 326 [141. — Non variatur virtus motoris caeli. II. vm. 373 [7]. — Primum movens caelum habet virtutem immaterialem et infinitam (VIII Physic.). 1. xvm, 179 [51. II. vm. INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 373 |7|. Xix. 477 [61. Cf. Averroes. — Primum mo­ vens movet caelum ut intellectum et desideratum (XII Metaplt.). I. xvnt, 180 [61. II. m. 314 [2[. xttt, 415 |'5|. XV. 433 (31. 439 |9[. — Desiderio nempe intel­ lectus. II. xiH, 415 [5], Cf. II. xvn, 458 [11. — Dc primo motore agitur in scientia naturali. III, i, 547 141. Figura. Caelum est sphaericae figurae. II. v, vi per tot. III. i, 559 [6|. — Est sphaera perfectissima. II. vi. 358 [61. III. i, 559 |6|. — Habet talem formam ut sit apta ad motum sempiternum et circularem. II. tv, 334 [5|. xiii, 412 |2|. — Non est figurabile alia figura. I. vi, 63 |6). — Partes cius sunt circulares et non diversificantur secundum figuram. II. 11, 312 [131. m. 317 [51. Cf. III. i, 555 [2|. — In corporibus cae­ lestibus figura sphaerica sequitur naturam generis. II. xvi, 449 |9|. — Figuram duodecim basium caelo adaptat Plato. III, tv. 568 [11. Lumen. Corpora caelestia sunt diaphana. II, xtv, 438 (81. — Lumen est qualitas activa ipsorum. II. x, 393 [12], — Est eiusdem naturae in ipsis et in infe­ rioribus corporibus. II, xiv, 438 [81. — Quanto ma­ gis inspissantur tanto magis sunt tracta, moveretur circulariter. I, v, 57 [7]. — In corporibus caelestibus motus circularis seactiva et luminosa. II. x, 384 [31. — Secundum communem virtutem luminis omnia cor­ pora caelestia calefaciunt: secundum alias virtutes pro­ prias, diversos effectus prcducunt. II, x. 393 [121. Cf. Alexander, Averroes, Avicenna. — Quidam existi­ mabant corpus caeleste esse igneum. II, x. 386 [51. Virtus. Corpora caelestia non sunt passiva, sed acti­ va. II. x. 394 [131. — Tangunt, sed non tanguntur. II. x. 394 (13). xiii, 414 (4L — Se habent ad ele­ mentaria sicut activa ad passiva. II. x. 384 [31. — Operantur in eis mixtionem. III, iv. 572 (51. — Sunt causae formarum substantialium in inferioribus. II. xiv, 427 (81. Cf. II. XII, 410 (91. III. i, 547 (4L — Causant vitam. II. xiv, 426 (71. — Ad animata se habent ut agentia. II, xvm, 471 (141. — Non infe­ runt violentiam inferioribus. I. iv. 39 [71. 47 (151. 'IL xiv, 428 [9). Ill, vu, 590 (51. — Causant perpetuita­ tem et durationem rerum; item earum transmutatio­ nem. II. iv, 341 [121. xv, 438 (8]. xvnt, 468 [111, 470 [13]. — Sunt quasi universales causae effectuum sensibilium. II, x. 384 [31. xm, 417 (71. Duratio et creatio. Esse caeli non est quantum se­ cundum durationem. I. vi, 62 (51. — Corpora caele­ stia sunt immortalia et sempiterna. L vi, 64 [71. vu. 72 121. 75 (51. IL I, 290 |3|. 292 (51. 293 (61. iv, 334 (51. XIX. 477 [61. Secundum fidem Catholicam caelum non semper fuit. 1, vi, 64 (71. — Natura eius est a Deo. Il, I, 295 (8). — Incepit esse per effluxum a primo princi­ pio. I, vi, 64 (71. — Respondetur triplici argumento Simplicii pro effluxu aeterno caeli a Deo. I, vi, 65 (81. 66 (9). — Deum esse factorem caelestium corpo­ rum sensit Aristoteles. I. vm, 91 (14). Locus. Quomodo caelum sit in loco. I, xiv, 144 [81. xviii, 181 [71. XXL 213 (71. II. xiii, 416 (61. — Eius locus est extremus altitudine. I, v, 54 [4L vil, 75 [51. xviii. 181 171. II. 1. 292 (51. — De distantia caeli a nobis. I. xviii, 181 [7], iv, 332 (31. — Loca corporum caelestium non sunt calida neque frigida. II. x. 391 (101. Situs. De diversitate partium situalium caeli: opi­ nio Pythagoricorum. II, n per tot. — Differentiae positionum an et quomodo caelo conveniant. II. m per tot. vir. 365 (5). 366 [6]. III. i, 545 [21. — Quo­ modo determinetur diameter ipsius. II, m. 321 [9]. — Secundum quid attendatur longitudo. II, m, 320 [81 sqq. — An ordo nobilitatis in corporibus caelesti­ bus sit secundum ordinem situs. II, xvm, 458 [11, 469 [12]. Corpora caelestia sunt adinvicem continua seu im­ — 693 mediate coniuncta. II, v. 358 (91. xi. 401 (71. xm. 413 |3|. Cf. II. xiv. 429 (101. — Non est aliquod corpus medium inter sphaeras, nec interponitur va­ cuum. II, v, 352 [91. vi, 357 (51. — Item, continua, idest convenientia in natura. I. xx, 199 (2). — In caelo oportet esse plura corpora sphaerica circulariter mota. II. iv per tot. — Octo corpora caelestia circu­ lariter mota. II. xxi, 487 (21. Cf. II. xi, 397 (31. xii. 405 (4L xvm, 470 (13). — Ostenditur esse in caelo corpora distincta non solum stellarum, sed et sphaerarum. II. xm. 413 [31. — Quod caelum sit unum numero. 1. xvnt. 179 [51. — De corporibus caelestibus in speciali. -— Vide Sphaera, Stellae. Caelum ab antiquis nominatur aether: quarc. L vu, 77 [71. IIL iv. 568 (1). — Ab antiquis dicebatur Deus vel divinum: quo sensu. II. iv. 334 (51. xix. 475 (4L Cf. 1. vu. 75 (51. II. l. 299 (12]. — Caelum dicitur locus Dei. L vn, 75 (51. II. i. 292 (51. Liber de Caelo. A Graecis sic intitulatur. Prooem. 3 (31. — Primus post librum Physicorum: quare, ibid. — Dc eius subiecto. Prooem. 4 [4], 5 [51. I. m. 19 IU. vm, 88 UH. III. i, 345 (2). — Vide Aristote­ les. Calidum — Calidum et frigidum sunt qualitates conse­ quentes species elementorum. II, x. 393 [121. — Sunt primae tangibiles qualitates (// de Generat.): quo­ modo. II. x. 391 [10]. 393 (131. — Calidum est prius frigido, sicut forma privatione. II. rv, 337 [81. x. 391 [101. — Quamvis non sint nata esse in eodem subiecto proximo, contrariantur adinvicem. II, x, 394 [31. — Contrarietate corruptiva. I, vm, 82 [51. — Causantur a corporibus caelestibus. II, x, 397 (6) sqq. — Non insunt corporibus caelestibus nisi ut in causa activa: quarc. II. x, 394 (131. — Quomodo motus sit causa caloris. II, x, 391 (101. — Quomodo calor generetur in aere et igne ex motu solis: duplex causa caloris a stellis generati. II, x, 392 (111. 39.3 (121. — De causa differentiae graduum caloris. II. x. 392 [11|, 393 (121. Cf. Alexander, Averroes, Sim­ plicius. — Calor a stellis procreatus, ad medium per­ tingit, omnia conservans. II. xx, 481 (31. — Deriva­ tur calor ab igne ad minus calida (II Metaph.). I, xxi, 216 [10], — Reflectitur cum invenit obstaculum. II, x, 392 [111. Callippus — Quomodo irregularitates apparentes pla­ nctarum explicaverit. II, xvn, 543 (4). Capillus — Sophisma de capillo fortiter extenso. II, xxv, 517 [4L Caput — In animalibus, a capite incipit motus au­ gmenti. 11. n. 304 [51. — Sensus movens (localiter) est in capite (III de Anima). II, n, 311 (12). — Caput est dignius pedibus. II, vn, 365 (51. — Caput quod est sursum hominis, est sursum etiam secundum positionem mundi : quid de aliis animalibus. II, n. 304 (51. — Secundum Empedoclem, in constitutione mundi producta sunt multa capita sine cervice: quo­ modo, IIL vi, 582 [31. — Vide Nodi, Plantae. Casus — Quod est a casu vel a fortuna, neque sicut semper neque sicut frequenter aut est aut fit. I, xxix, 284 (9). Π, vn, 362 (21. xt, 398 (4L Cf. Ingenitum. — Casus non est in his quae sunt a natura. II, xi. 398 (4L — Non est in caelo, ibid. Cauda — Vide Nom. Causa — Causa et elementum in quo differant. III. vm, 598 (4L — Causa materialis et effectiva substan­ tiarum naturalium. III, i, 547 [4L — Causam primam super omnem intellectum et nominationem posuerunt quidam antiqui. III, n, 554 (4L — Dc ordine inter principia (seu causas). II, xviii, 471 (141. III, vm, 597 (31. — Causa continet effectum. II. i, 289 [2J. — Quomodo, secundum Iamblichum, formae effectuum sint in suis causis. II, xn, 410 [9], — Quomodo ef­ fectus sint in causis universalibus. II, x, 384 (31. xm. 417 [71. — Causa universalis intendit imprimere suam INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM similitudinem in suis effectibus: ipsam non adaequate recipiunt. II. t, 291 [4]. — Quae sunt eiusdem spe­ ciei,· producunt eosdem effectus. II, xvi, 449 [9]. — In eisdem rebus, quantum ad eosdem effectus, necesse est ponere easdem causas. II, xiv, 421 [2]. ·— Re­ mota causa, removetur effectus. II, xxiv, 511 141. — Non oportet dicere aliquid tale quale est secundum causam violentam vel praeternaturalcm. II, xxvin, 543 (II. — Effectus voluntarius quomodo agenti assimiletur. I. vi, 66 |9j. — Effectus sensibiles quomodo sint in corporibus caelestibus. II, xn, 410 [9). Propter quid est, idest, quae est causa. III, vm, 597 [31. 'Cf. Esse — Causas omnium velle inquirere, vel multam stultitiam vel magnam praesumptionem in­ dicat: non omnes tamen increpandi sunt similiter: quomodo discernendum quis reprehendendus sit, et cui sint gratiae agendae. II, vil, 364 (4], xvn, 450 111. — C/. Agere, Finis, Forma, Materia. Centrum — Vide Medium, Sphaera. Chaos — Vide Hesiodus. Circulatio — Vide Motus. Circulus — Circulus, idest linea circularis est linea perfecta simpliciter: prior recta. 1, iv, 41 [9], 42 1101, 43 [U]. 11. v, 347 [4L — Quare non possit recipere additionem. II, v, 347 [41. — Non est simpliciter ma­ gnitudo perfecta. I, iv, 43 111J. — Est ab eodem in idem. II, i, 356 [4], vm, 372 [6]. — Est infrangibilis, non divisa in actu, seu non habens actu prin­ cipium et finem. II, vm, 372 [61. — Est minima li­ nearum quae ab eodem in idem redeunt. II, vi, 356 [4|. — Minima linearum aequale spatium continen­ tium. Il, XIII, 412 [21. — In linea circulari sunt si­ mul concavum et convexum. I, vm, 81 [41, 82 [5], Circulus idest figura circularis, est superficialis figu­ ra. I, xi, 106 [11. — Prima inter superficiales figuras. II, v, 346 (31, 347 14]. — Prima et simplicissima fi­ gurarum. II, v, 350 [71. — Adaptatur unitati, ibid. — Comprehenditur ab una linea. II, v, 346 [3]. — Habet fractionem per totum. I, vm, 81 [4], — In cir­ culo cuiuslibet puncti est accipere maximam 'distantiam ad aliud punctum. I, vm, 91 [141. — Maxima di­ stantia in circulo mensuratur secundum diametrum. 1, vm, 85 |8|, 86 [91, 91 [14], xvn, 172 [91. — A cen­ tro ad circumferentiam possunt infinitae lineae duci. I, vm, 84 [7], 92 [151. — Ad unitatem medii et ex­ tremi sequitur unitas circuli. I, xvi, 162 [9], — Li­ nea tangens in summitate tres lineas aequales, egredientes ab eodem puncto, est circularis. II, vi, 359 17). — Linea protracta ad rectos angulos a loco con­ tactus, cum linea circulum contingente, transii per centrum. II, xxvi. 529 [61. Circuli a longe apparentes, videntur secundum mo­ dum lineae rectae: quando. II. xxi. 492 [7]. — Cir­ culi, i. c. sphaerae. II, xi, 400 [61. xvi, 442 [2|. — Vide Rectum, Sphaera. Circumgyratio — Circumgyratio et volutatio sunt mo­ tus proprii sphaerae: in quo differant. II, xn, 402 [11, 404 [3], 409 (81. — Circumgyrata manent in eo­ dem loco secundum totum. II. xn, 405 [41. — Per gyrationem graviora ad medium congregantur. II. xxm, 507 [4L xxiv, 513 (61. Cf. Grave, Sol. Coactum — Nullum coactum potest esse sempiternum. II, i, 297 [10], — Vide Necessarium. Cognitio — Omnis cognitio est per aliqua prima ex quibus definitiones ct demonstrationes procedunt. HI, vm, 599 [5J. — Composita cognoscuntur per simpli­ cia. Prooetn. 2 [2j. — Corruptibilia per formas suas. III, ii, 552 [2|. — Vide Intellectus, Scientia, Sen­ sus. Color — Color est principium visionis, quo aliquid vi­ detur. III, vu, 594 [9], — Colorem esse passionem divisibilem secundum speciem, dupliciter intelligi po­ test. III, tu, 561 [51. — Licet quilibet colorum me­ diorum non sit album neque nigrum, seinvicem ta­ men non consequuntur. I, xxvm, 274 [8], — Aliis animalibus praeter hominem non conveniunt colores, nec ca delectant, nisi causa alimenti. II, xiv, 426 [71. Columnae Heracleae. —· De convenientia vel propinqui­ tate locorum circa Columnas Heracleas et mare In­ dicum. II. xxvm, 542 [31. Columnare: — Revoluto corpore figurae columnaris, accidit totum non retinere eundem locum. II. vi, 351 131. Commentator — Vide Averkoes. Commune — Intellectus speculativus procedit a com­ munibus ad minus communia, seu ab universalibus ad particularia. Prooem. 2 [21. — Quomodo ordo iste respondeat ordini apprehensionis intellectus practici. ibid. — Negato communi, negatur proprium: posito proprio, ponitur commune. I, xxvi, 528 [61. — Nihil prohibet de aliquo indivisibili praedicari aliquod com­ mune ad multa. III. m, 561 [5]. — Communium non est generatio. III, vm, 598 [4]. Comparativum — In his quae diciintur tantum abso­ lute, comparativum praesupponit positivum et infert ipsum : non semper tamen in his quae quandoque ab­ solute quandoque relative dicuntur. III. m, 563 [7], — Comparatio abusiva est duplex, ibid. Compositio — Ordo compositionis in ratione practica: quid ipsi correspondeat in ratione speculativa. Prooem. 2 [2|. Cf. III, vm, 599 [51. — Per viam compositio­ nis, idest, procedendo a primo ad ultimum quod quaeritur. II, iv, 333 [41. — Compositio secundum partes essentiales et quantitativas. III, m, 566 [10]. — Composita. Vide Cognitio, Corpus, Simplicia. Concavum — Concavum et gibbosum seu convexum, in quo differant. I, vm, 81 [41. — Inter se habent op­ positionem relationis. I, vm, 81 [41, 82 [51. — Prout nempe sunt in linea circulari: non autem prout in corpore sphaerico. I. vm, 82 [51. — Videntur etiam opponi recto. I. vm, 81 (4). Cf. Circulare. — Cor­ pora quae continentur ct continguntur a corpore quod est sphaericum secundum suum concavum, necesse est esse sphaerica secundum convexum; et etiam secun­ dum concavum, si sint unius naturae in concavo et convexo. II, v, 351 [8|. vi, 357 [51, 358 [61. Cf. I. vm, 82 [5|. — Magis concavum inter corpora est illud quod est propinquius centro mundi. II. vi, 359 [71. Conclusio — Si praemissa sint vera, necesse est con­ clusionem esse veram. I, xix, 194 (11J. — Non po­ test interimi conclusio ex necessitate consequens ex praemissis, nisi interimatur aliquod praemissorum. L xxix, 277 [21. Condensatio — Vide Rarum. Congregatio — Vide Anaxagoras, Empedocles. Consonantia — Quomodo causetur consonantia musicalis, seu harmonia in sonis. II, xiv, 422 [31. Contemplatio — Vehementem contemplationem impedit continuitas laboris et tristitia consequens. Π. I. 298 [111. Continens — Continens habet rationem finis, seu ter­ mini. respectu contenti. II, i, 291 (4). xx, 478 |7|. — Contentum est infra continens. II, xi, 399 [51. — Continens est nobilius et formalius contento (IV Phy­ sic.). II, xvm, 468 1111. xx, 483 [51, 485 [71. — Con­ tentum pertinet ad rationem materiae; continens ad rationem formae. I, iv, 40 |8|. II. xvm, 468 111], xx, 485 [7]. — Continens non mensuratur per contentum, sed e converso. IL I, 289 [2], — Vide Sphaera. Contingens — Vide Esse, Possibile, Sempiternum. Continuum — Formaliter definitur, cuius partes copu­ lantur ad unum communem terminum. I, n, 9 [2], Cf. I. xx, 199 (21. II, vi, 357 [5], — Materialiter, II. x, 393 112]. xvin, 470 [131. — Sol et luna sunt I luminaria mundi. II. xvin, 469 [12]. — Fulgor solis corrumpit visum. II, xiv, 426 171. — Quaedam ani­ malia secundum visum eius claritatem inspiciunt, ibid. — Sol excedit alia corpora virtute et magnitudine. II, x, 392 [111. xvm, 470 [131. — Centies septuagies maior terra. II. xxviii, 543 [4]. Sol et luna habent maximam efficaciam ad causan­ dum transmutationes in inferioribus. II. xvm, 466 [91. 467 [10[. — Summum locum in hoc ordine obtinet sphaera solis. II. xvm, 469 [121. — Sol est causa vi­ tae. II. xiv, 426 (7[. — Ex virtute radiorum solis ct stellarum generantur plures species rerum circa terram. II. x. 393 (12|. — Ex motu solis generatur calor in acre ct in igne: quomodo. II. x. 389 [8]. 392 [111. 393 [I2|. — Est maxime potens ad calefaciendum: quare. II, x, 393 [121. — Quomodo eius impressio­ nem recipiant corpora caelestia media inter ipsum ct inferiora. II. x. 392 [11], 393 [12]. Circa solem et lunam non apparent tot irregulari­ tatum genera sicut circa alios planetas. II. xvn, 451 (21. — De numero motuum ct sphaerarum solis. II. xvn, 451 [21, 453 [41. 454 [5], xvin. 470 [131. — In uno fere anno circulum suum peragit. II, xv. 432 121. Sol ct luna moventur super circulos invicem inter­ secantes. II, xm, 404 [3|. xvn. 454 |5|. Cf. Zodiacus. — Intersectiones illae dicuntur nodi, seu caput et cauda, ibid. — Non semper sunt eadem puncta, ibid. Eclipsis solaris fit per interpositionem lunae inter nos et solem. II. xn. 410 |9|. xvt, 448 181. xx, 481 [31. xxi. 488 [31. — Non videtur eodem modo ex omnibus partibus mundi. II. xn, 410 [9[. — Quan­ donam contingant eclipses solares. 11. xm, 404 [31. xvn, 454 (51. xxi, 489 [4|. — Habent circulares sectiones. II. xvi, 448 [81. xxr, 492 [71. Sol oriens et occidens secatur secundum lineam re­ ctam: quarc. II. xxi, 492 [7], — Prius oritur ct oc­ cidit in regione magis orientali. II. xxvni, 542 [3]. — In sole (maxime quando oritur et occidit) apparet circumgyratio: causa huius phaenomeni. II. xn, 405 [41, 407 [61. — Secundum Simplicium, non ipse sol. sed cius lumen circa terram videtur. II, xiv, 427 [81. — Ab ortu solis ad maximam cius exaltationem est temporis spatium aequale tempori ab exaltatione ma­ xima ad occasum. 11. xxvi, 530 [101. — Cf. Luna. Solidum — Solida, idest corpora. II. v, 345 (2|, 348 [51. 349 [6|. III. m. 559 [31. Sonus — Est effectus motus localis (II de Anima). II, xiv, 420 (1). 426 [71. 429 [101. — Simul cum ipso fit vehemens percussio acris et motus ipsius (II de Ani­ ma). II, xiv, 424 [51, 429 [101. — Quae sunt in cor­ pore localiter lato non sonant nisi etiam per se ipsa moveantur. II, xiv, 429 [101. — Causae magnitudinis sonorum. II. xiv, 421 [21. — Sonus acutus quomodo causetur: item, gravis. II, xiv, 422 (31. — Causa harmoniae in sonis, ibid. — Soni excellentes destruunt auditum, imo et corpora quaedam inanimata. II. xiv, 424 (5). 426 [71. — Vide Auditus. Spatium — Aequatur corpori in se existenti. 1. xi, 108 [31, 109 [41. xm, 132 (91. xv, 147 131. Species — Vocatur etiam formalis ratio. I, n, 15 [81. — Idea. I, xvi, 160 [71. — Natura. I. xvi, 163 [10], — Forma. I, xix, 187 [4] sqq. — Ultimum ct maxi­ mum dat speciem. I. xxv, 249 [41. — Species seu for­ mae vel sunt subsistentes, vel in materia. I, xvm, 179 [51. xix, 190 [71. — Formae seu species tum na­ turalium tum artificialium, sunt aliae ct aliae, prout considerantur in se et in materia: exemplificatur in mathematicis. 1. xix. 187 [4], 194 [111. — In natu­ ralibus forma seu species est ratio rei in communi : materia signata non est de ratione cius: idem dicen­ dum de artificialibus. 1, xix, 187 (4[, 189 [6], 191 (81. — Formae et species subsistentes non possunt esse plura unius speciei. I, xvin, 179 (51. xix, 190 (71. — Quae habent formam in materia, aut sunt aut con­ tingit esse plura in una specie: quando. I. xix, 190 (71. 191 [81. 194 (111, 195 1121. Cf. Individuum — Multiplicatio specierum magis pertinet ad perfectionem universi quam multiplicatio individuorum. II, xvi, 449 [9J. — Quanto aliquid est nobilius, tanto species eius est magis virtuosa. I. xix, 197 (141. — Quae sunt eiusdem speciei habent easdem specie operationes ct eosdem effectus. II, xvi. 449 [91. — De perpetui­ tate speciei in inferioribus. I. xxi. 216 [101. II, 1, 291 [4], xvi, 449 [9], xvm, 468 [111. — Differentia ma­ thematicorum non diversificat speciem. I. xvi, 450 [101. — De speciebus seu ideis separatis Platonis. I. xix, 191 [81. Sphaera — Figura corporea. I. xi. 106 [1]. — Defini­ tur. II, xxvii, 535 [4]. Cj. II. vi, 355 (3). — Conti­ netur una superficie. II. v, 348 [5], 349 [6]. — Sicut se habet circulus in superficiebus, ita sphaera in so­ lidis. II, v. 348 (51. — Est prima figurarum. II. v per tot. — Maxima dimensio eius est secundum dia­ metrum: quomodo determinetur diameter. II. m, 321 (9|. — In ipsa convexum potest esse absque concavo. I. vm, 82 [5], Facile mobilis est: quare. II. xxi, 493 (8|. — Ine­ ptissima est ad motum progressivum. II, xm. 411 [1|. 412 [2|. xvi, 442 [21.— Duplex motus proprius sphae­ rae. II. xn. 404 (31.— Aptissima est ad motum cir­ cularem. II, xn. 408 (71- xm, 412 (21. xvi, 442 [2). — Non mutat locum secundum totum nisi rationes (VI Physic.). II, xn, 405 (41. xm, 412 [2], xvt, 442 12]. — Secundum partes tamen mutat locum (VI Phy­ sic.). II. xm, 412 [2], — Haec diversitas in motu sphaerae non est actualis, sed potcntialis. I, m, 24 [61. — Sola sphaerica figura est quae non occupat de novo aliquem locum secundum aliquem sui par­ tem. a quacunque parte moveatur. II. vi, 355 [3|. — De immobilitate centri ct polorum in sphaera mota. II. m. 321 |9[. 327 [151. xi. 400 [6[. xn. 405 [4|. — Circuli polis propinquiores sunt minores et motus tardioris. I, m, 13 (6|. II. xi, 400 (6[. xiv, 422 [3]. Ad unitatem medii et extremi sequitur unitas sphae­ rae. I. xvi, 162 [9[. — Corpora sphaerica se invicem secant secundum arcuales sectiones. II. xvi, 448 (81. xxi, 492 [7], — Solum corpus sphaericum natum est semper facere umbram sphaericam. II. xxvni, 541 [2], — Corpus continuum sphaerico debet esse sphaericum. II. v. 352 [91. vi. 357 [51. — Quaedam corpora di­ cuntur sphaerica, quae non sunt perfecte sphaerica. II. vi. 358 [81. Cf. II. xxvni, 540 [11. — Corpus sphaericum non potest esse sensitivum. II. xm, 417 (71. Sphaerae caelestes. Sunt corpora. II. xm, 413 [31. Cf. I. xx. 199 (21. II, xi. 401 (71. xix, 476 [51. 477 (61. — Eiusdem naturae cum stellis. II. x, 383 [21 sqq. xi, 400 [6], — Sphaerae planetarum continuan­ tur cum ultima sphaera: quo sensu. I. xx, 199 (21. — Sphaera inferior tangit immediate superiorem se­ cundum totum. II, v. 352 [9]. xi, 401 (7J. Cf. II. xix, 476 [5]. — Orbes seu sphaerae planctarum mo­ ventur motu primi orbis, absque hoc quod impedian­ tur a propriis motibus. I. vm, 93 [161. — De nu­ mero ct motibus sphaerarum secundum diversos. II, vm, 368 [2], xvn, 451 [21 sqq. xvm, 470 [13], xix per tot. — Sphaerae moventur secundum se. II, xt. 400 [6]. xiv, 429 [10]. — Non sonant. II. xiv, 429 (101. — Motus sphaerae est propter motum stellae (XII Metaph.). Π. xix, 474 (31. Sphaera ultima seu suprema. Ipsa primo et prin­ cipaliter dicitur caelum: alia per respectum ad ipsam. Prooem. 4 [41. I, xx, 480 (2). — Appellatur primum 7^ — INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM cadum. II. vm, 368 (2J. ix, 374 111. xv, 432 [2], III. i. 545 (2|. — Est primum c nobilissimum corpus. Π. v. 345 (21. 351 (8|. vit. 363 [3], xvn, 452 (3). xx, 485 (71. — Omnium contentivum. I. iv. 42 (10). xxi, 209 131. II. vi. 360 [81. xx. 485 [7], — Medium naturae in mundo. II. xx. 485 (71. — Est simpliciter perfecta. l. IV, 42 (10|. — De eius gradu in universo. II, xvirr, 463 [6], 468 (111, 470 (131. — De cius forma sphae­ rica. II. v, vi per tot. vn, 363 (31. (N. B. II, v, 352 191. vi. 360 |8]). — Excellentia cius in comparatione ad alias sphaeras. I, vm, 93 [161. II, xv, 438 [8]. xix. 473 [2],—Est primum mobile. I. xxi, 220 [141. II. xv. 438 181. — Movetur uno motu tantum. II, xv. 432 121. 438 |8|. xvn. 452 [31. xtx, 473 [2], xxvi, 523 I3[. — Circa polos aequinoctialis. II. xvi, 523 [31. — Motus eius est incessabilis. I. xxi, 220 [141. — Simplex, regularis ct velocissimus. Π, IV, 341 [12]. vm, ix per tot. xv. 432 [2], 438 [8], xix, 473 (21. xxvi, 523 [3[. — Non habet irregularitatem, ne ap­ parenter quidem. II. vm, 368 |2[. — Est primus mo­ tus circularis. II. iv. 341 (121. vm, 368 |2[. — Cau­ sât tempus. II. i, 289 [21. —■ Latio ultimae sphaerae ordinatur sicut extrinseca ct contentiva omnis muta­ tionis. I. xxi. 213 (71. — Movet multa corpora. II. xtx, 475 (4[. Cf. II. xxvi, 523 [31. — Non movet per coactionem. II. xv, 434 [41 sqq. — Motu diurno revolvit totum caelum ab oriente in occidentem. I, m. 28 [7J. II, iv. 341 [121. vm, 368 [2], ix. 374 (!]. xn, 408 [71. xv, 432 (2|. xvn, 454 (51. — Ultima sphaera est causa universalis corporalium, per suum motum causans permanentiam ct sempiternitatem. II, iv. 341 [12|. xv, 438 [8J. xvm, 463 [61. 468 [11], 470 |13|. xix, 473 [2|. — Utitur planctis ut instrumentis. II, xtx. 475 [4|. — De motore eius. II, vm, 373 [71. XIX, 473 [21. 477 [6], — Cf. CAELUM. Sphaera stellarum fixarum. Est sphaera octava. II. xn, 405 [4[. xvm, 470 [131. — In ipsa sunt innume­ rabiles stellae, licet in sphaeris inferioribus sit una tantum: quarc. II, xvn, 453 [41. xviii, 470 [13], xix per tot. — Aristoteles ct antiqui ponebant sphaeram stellarum fixarum esse primum mobile, seu ultimam sphaeram; ipsique unum tantum motum attribuebant. I. xx. 199 [2], II. ix, 374 (11. xvn, 456 [7J. xix, 473 [2]. xx, 485 [7], xxvi, 523 [31. III. i, 545 [2], — Posteriores astrologi aliam sphaeram supra illam po­ nunt, cui primum motum attribuunt: sphaerae autem stellarum fixarum duos concedunt. II, ix, 374 [11. xvn, 456 (7). xvm. 470 (131. xix. 474 [31. 475 [41. — Vide Stellae. Spissum — Vide Rarum. Stare — Vide Quies. Stellae — Stellae, seu astra, sunt ex materia caelesti: sunt eiusdem naturae cum suis sphaeris: differunt in natura a quatuor elementis. II, x, 383 [21 sqq. xi, 400 (61. xn, 403 [2], 405 (41, 408 [71. xvi, 441 [I|. Ill, i, 545 [21. — Sunt nobilissima et magis activa inter corpora caelestia. II. x. 392 [11]. xi, 400 |6|. xix, 473 [21. 477 [6|. — Sunt lucida. II. x, 384 [31. 393 (12[. xix, 473 [2], 477 [61. — Magis commassatac quam sphaerae. 11. x. 384 [31, 394 [13]. — Tanto magis activa ct lucida quanto spissiora. II. x. 384 (31. — Quomodo non sit contrarietas inter stellas ct sphaeras, ibid. — Quo sensu dicantur simplicia cor­ pora. II. x. 385 [41. — Omnes conveniunt genere, licet specie differant. II. x, 385 [4|. xvi, 449 [91. Cf. Averroes. — Quidam dicebant stellas esse de natura ignis: refutantur. II. x, 387 [6] sqq. Non moventur per se, sed deferuntur ad motum orbium in quibus sunt. II, xi, xn, xm, xiv, 429 [10], 430 [llj. xvi, 442 [21. Cf. Plato, Simplicius. — Non moventur in corporibus mediis. II. x, 388 (71. xi, 401 (7[. xiv, 429 [101. — An suo motu faciant sonum. II. Xiv per tot. — In stellis non est aliquid resistens motui. II, xix, 477 [6[. — Feruntur in caelo, non in universo. III. I, 545 [2[. — De velocitate stellarum. II. xi, 397 [31 sqq. xiv. 421 [2], 422 [31. xv, 432 [21 sqq. — Moventur ab oriente versus superius he­ misphaerium. II, m. 325 [13], — Sidus oriens prius apparet his qui sunt in regione magis orientali: pro­ batur: II. m, 328 [16], xxviii, 542 [3J. — Stellae diversificantur moventibus se ad septentrionem vel me­ ridiem. II, xxvm, 542 [3]. Dc ordine ipsarum ct distantiis ab invicem tractare pertinet ad astrologiam. II. xv. 431 (11. — Sunt sphae­ ricae figurae. II. xvr per tot. Cf. II. xtl, 403 (21. 408 (71. xm. 413 (3], HI, I. 545 [2], — De anima­ tione stellarum. II. xn. 408 [71. xm, 414 [4]. III, i, 545 (2|. — An acquivocc dicantur animalia. II. xm, 414 |4| sqq. — Dc magnitudine stellarum. II, xtv, 421 |2|. 427 [81. — De carum multitudine. II, xiv. 421 [2]. — Non sunt subiectae generationi ct corru­ ptioni. Ill, i. 545 [2]. — Non sunt susccptivac pere­ grinae impressionis. II. x, 388 [71. Dc vi ipsarum calefactiva et illuminativa. II. x, 387 [6] sqq. — Calor ex stellis procreatus ad mundi me­ dium pertingit, omnia contemperans. II. xx, 481 [31. — Quaedam dicuntur humectarc et infrigidare. II. x. 393 [121. — Plures species rerum generantur ex virtute radiorum stellarum, ibid. Stellae vel sunt fixae vel erraticae, seu planetae: quare sic appellatae. II. xn. 407 [6], 408 [7], III. i. 545 [21. Stellae fixae sunt in sphaera octava. II, xt, 397 . [3] xn, 405 (41. — Vide Sphaera. — Semper viden­ tur oriri ct occidere secundum eandem terrae partem. II. xxvi, 523 [31. — Eandem semper figuram conser­ vant. ct eodem modo ab invicem elongantur. II, ix, 374 [1], — Dc innumerabili multitudine stellarum fixa­ rum. II. xvn, 456 [7], xvm, 470 [13]. xix per tot. — Influentia carum in inferiora. II, x, 393 [12], xvm, 470 [131. xix, 475 [41. — An unum vel duos motus habeant. II. xvn, 457 [71. xix, 475 [41. — Tanto ve­ locius moventur quanto magis distant a polis. II. Xi, 400 [61. xiv. 422 [31. Cf. II. xi, 397 [3], — Quaenam dicatur extra. II. xi, 399 [5]. — Videntur scintillare: quare. II. xi, 398 [4]. 400 [6], — Vide Sphaera. ■— Dc stellis erraticis. — Vide Planetae. Stella comata. Movetur ab oriente in occidentem secundum motum caeli. II. vi, 358 [6], — Ex eius motu patet ignem ct superiorem aeris partem circulariter ferri ex motu sphaerae caelestis (Z Meteor.'). I. iv, 39 [7[. II, vi, 358 [6], x, 389 [8]. Stilbon — Vide Mercurius. Stoici — Posuerunt vacuum infinitum, in cuius quadam parte est mundus: ab Alexandro impugnantur. I, xxi, 209 (31. 210 [4], Stupor — Dc pisce qui dicitur stupor. II, x, 392 [11], Subcontraria — Idest habentia quandam adiunctam ct latentem contrarietatem. I, xxm, 232 [21. Substantia — Considerare de ipsa pertinet ad Metaphysicam. I. xx. 199 [2], Cf. III, n, 552 [2], — An ha­ beat contrarium. I. vi. 67 [10|. — Est susceptiva con­ trariorum (Praedicam.). I. vi, 70 [131. — Unius rei non est nisi una substantia. II, xiv, 427 [81. Substantia naturalis seu sensibilis, ct supcrnaturalis seu immobilis vel separata. II, i, 290 [3]. xviii, 463 (61. 468 [111. III, ii, 552 (21. — Omnes substantiae naturales aut sunt corpora, aut generantur cum cor­ poribus et magnitudinibus. I, i, 7 [2], III, i, 546 [31. 548 [5], — Quae sint substantiae naturales: quae ope­ rationes et passiones carum. I, i, 7 [2], III, i, 547 I4[. — Determinare de his pertinet ad naturalem, ibid. Cf. III. n, 552 [21. Deus et aliae substantiae separatae sunt impassibi­ les. inalterabiles. et omnino intransmutabiles. I, xxi, 213 [7], 214 [81, 217 (111 sqq. II, xvm, 463 [6], 468 --- 716 --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM |ll|. Ci. III. ii. 552 (2). vi, 581 [21. — Expertes materiae et magnitudinis. I, χχι, 213 [71, 214 [81. — Obtinent primum gradum inter entia. II, xvm, 463 [61, 468 (111. — Omnes substantiae separatae appel­ lantur divina ct dii', quo sensu. I. vir, 75 [51. xx, 199 [21. xxi, 216 [10], Cf. II. I, 290 [3] sqq. IV, 334 [5], xvm, 465 [81. — Non continentur tempore: in ipsis est virtus essendi semper. I. vi, 67 (101. xxi. 213 [7| sqq. Cf. II. iv. 334 [5]. — Non continentur loco. I. xxi, 213 (7| sqq. — Attribuitur ipsis locus sursum. I, vn, 75 [51. xx. 199 [21. H. i. 292 (51. — Quo sensu sint extra caelum. I. xxi, 213 (71. — Habent vitam optimam ct per se sufficientissimam. 1, xxi, 214 181. 216 [IO[. Cf. II. xvm, 463 [6], 468 [11]. — Ab ipsis communicatur aliis esse cl vivere. I. xxr. 216 [101. — Item permanentia. II. xvm, 468 [11], — Non possunt esse plures in una specie. I. xix, 190 [7]. — Intellectus substantiae separatae cognoscit particu­ laria ct universalia. II. xm, 413 (81. — Operatio sub­ stantiae immobilis est absque motu. II. iv. 332 [31. Substantia intellectualis vel est anima vel separata a corpore. II. iv. 332 [31. xvm. 458 (11. — Quacnam sit nobilior. II, m. 315 [31. Cf. Anima. Substantia idest ratio definitiva seu essentia. I. v, 52 (2|. xix. 187 (4|. 191 (81. — Significatur per de­ finitionem. 1. xix, 187 [4], 191 (81. — Prius substan­ tia. idest secundum rationem. II, v, 344 (11. Subtractio — Vide Appositio. Summum — In unoquoque ordine oportet esse aliquod summum. II. xvm. 470 (131. — Summum, idest non contentum loco. I. xxr, 217 (11). Superficies — Superficies, seu planum, est magnitudo habens longitudinem ct latitudinem sine profunditate. III, m, 558 [2]. — Dividitur ad duas partes, et est continua duobus modis. I, n, 10 [31. 15 (81. — Su­ perficies infinita sic dicitur secundum longitudinem ct latitudinem. I. xm, 136 [131. — Superficies figurata non est infinita. I. xi, 106 [1], Cf. Figura. — Pro­ portio inter puncta, lineas, superficies et corpora. III, iv. 571 [41. 572 [51. Cf. III, m. 558 [21. 559 [31, 562 (6|. — Ex lineis non fit superficies. Ill, ili, 558 [2|. 559 [3[. — Superficies mota dicitur facere cor­ pus. I, n, 16 [9|. — Est prior corpore. II. n, 303 [41. — Terminus ct divisio corporis. I, I, 7 [2], m, 21 [31. III, m, 559 [31. — Dicitur indivisibile respe­ ctu corporis. III, m. 561 (51. — Secundum quosdam, corpora generantur ex supcrficiebus ct in ipsas resol­ vuntur: refellitur haec opinio. II. v, 349 [6], III, H, 556 [6]. m, iv per tot. — Superficies sunt mobiles lo­ caliter per accidens. T. m. 21 [3]. — Non habent gravitatem. III, iv. 570 [3]. — Quomodo consideren­ tur a naturali; quomodo a geometra. I. I, 7 (21. ■— Dupliciter una superficies alteri superponitur. III. iv, 569 [2], — Superficies continentis quomodo habeat rationem loci. I. xvm, 181 (71Superiora — Quae attribuuntut inferiori per multa, su­ periori attribuuntur per unum. II. xm, 418 [81. — Naturam superioris magis participat quod est ei pro­ pinquius. II. xv. 440 [101. — Vide Corpus. Suppositiones — Suppositiones, idest ea quibus utitur ad propositum ostendendum: quare sic dictae. I. v, 52 (21. xvi, 161 [81. — Vide Astrologi, Mathema­ tici. Sursum — Sursum proprie est quo feruntur levia; deorsum quo feruntur gravia. I. v, 53 [31. 54 [41. xx. 199 [2[. II, i, 292 [51. — Secundum communem lo­ quendi medum, sursum est id quod est super caput nostrum, ct deorsum quod sub pedibus. I, v, 53 [31. II. u, 303 [41. vn, 365 [3]. — Item, sursum dicitur quod est remotius a medio. I. xx. 199 [2], — Item, sursum dicitur locus omnium divinorum seu caelum. 1. vn. 75 (51. xx. 199 [2]. Π. I. 292 [5], Secundum quid distinguantur sursum ct deorsum. l. v, 53 (31. — Sunt in mundo non solum quoad nos. sed etiam secundum rei veritatem. I, v, 53 [31. II. ni, 320 (8| sqq. — Inveniuntur in omnibus animali­ bus ct in plantis. II. u, 301 [2], 309 [10], — Sursum in plantis per oppositum se habet ad sursum mundi. II. u. 304 [51. — Quomodo se habeat in homine ct in aliis animalibus, ibid. Sursum ct deorsum important differentiam ct contrarictatem loci. I. vm, 81 (41. xn, 111 [21. xvn, 171 (81. — Sunt determinata. I, xn, 111 [21. xm. 132 (91. — Locus sursum est mundi extremum, deorsum est medium. I. xn. 111 (2[. xm, 132 [91. xv, 152 (81. — Ubi non est medium ct extremum, ibi non est sur­ sum ct deorsum. I. xv. 152 [8[. — Locus supremus altitudine est locus corporis circulariter moti. 1. xvm. 180 171. — Locus maxime deorsum est locus corporis gravis. I. xvm, 181 [81. — Sursum ct deorsum sunt termini naturalium motuum corporum simplicium. I. xvn, 171 [81. Sursum ct deorsum sunt magis principalia quam aliae positiones. II. n. 303 [41. 304 (5|. 307 [81 sqq. — In animali differunt virtute ct figura. II, n. 308 |9|. m. 316 [51. — Locus sursum est dignior loco deorsum. II. vn. 365 [51. — Sursum est principium longitudinis. II. n. 302 (31. 303 (41. 310 [11], — Est principium motus augmenti. II. n, 304 (51. 311 (12|. m, 22 141. — Item, principium motus localis. II. n. 311 (12|. ni, 316 [4]. — Vide Positiones. Suspiciones — Idest opiniones quae levibus rationibus innituntur. I. xxn, 222 (21. Syntagmatica — Vide Philosophema. Syrianus — Dc subiccto libri de Caelo. Prooem. 4 [41. T Tangere — Tactum non contingit generari. 1. xxiv, ( 31. 245 (91. — Quo sensu dicatur genitus. I. xxiv, [51. — Est incorruptibilis: quomodo. I. xxiv, 245 — Quomodo dicatur corruptibilis. I. xxiv, 243 — Cedere tangenti est habentis plures partes. III, 565 [91. — Vide Qualitas. Tardum — Vide Velox. Templa — Existimantur esse locum Dei ex parte co­ lentium Deum. I. vn, 75 [51. Tempus — Consequitur ad corpus naturale. I, xxi, 207 Ill. — Sequitur motum. I. xxi, 215 [91. — Causatur ex motu primi corporis mundi (IV Physic.). IL I, 289 [2[. — Est numerus motus (IV Physic.). I. xxi, 211 [51. — Mensurat motum caeli. II. i, 289 [2], — Continetur a toto mundo, ibid. — Est in eo successio praeteriti, praesentis ct futuri. I, xxi, 215 [9|. xxix, 278 131. II. i. 289 (21. — Ordo eius non potest per­ verti. I. xxix, 285 [101. — Non constituitur ex indi­ visibilibus nunc, seu instantibus. III. iv, 573 [6], Cf. Instans. — Est divisibile: idque in infinitum. T. xn. 111 (21. II. ix, 378 [5], 380 [7]. — Non est accipere minimum tempus. I. xn. 121 (121. — Duo tempora non possunt esse simul. I. xxvi, 254 (21. Tempus, motus et mobile consequuntur se invicem in hoc quod est esse finitum vel infinitum. I. x, 103 (2|. — Quid sit tempus finitum. I. x. 102 [11. — Tem­ pus infinitum simpliciter, ct infinitum secundum quid seu infinitum quo. I, xxix, 278 [3|. 284 [91. — Tempus infinitum est determinatum secundum rationem: quale ct quomodo. 1. xxix, 278 [3]. — Extra tempus infini­ tum non datur aliquod tempus. 1, xxvi, 257 (51. Esse in tempore, idest quadam temporis parte men­ surari (IV Physic.). I. xxi, 213 [71. — An caelum sit in tempore, ibid. — Extra caelum non est tempus. I. xxi. 211 (5| sqq. — Vide Esse, Substantia. Quod tempus et temporalia non fuerint semper, est ex determinatione intellectus divini. I. vi, 66 [9]. — 239 241 (9J. (7|. m, INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Tempus est imago ab aeternitate divina derivata. II, i. 289 (21. — Vide Aeternum. Tenue — Vide Alteratio. Terminus — Vide Finis, Motus. Terra — Est elementum : unum ex corporibus extremis. I. m, 32 |11]. v, 55 (51. xn, 110 [1], xvm, 181 [7], 183 (91. TI, iv, 338 |9|. III. t. 547 14). vm, 600 [61, 602 181. — Locus eius est medium. I, xvm, 181 [71. xx, 202 (51. II. xx, 485 (7]. — Movetur ad medium, seu est corpus grave, imo gravissimum. I, m, 32 [11], iv, 33 (11. 34 (21. v, 55 |5|. vm, 78 (11. xn, 110 [1], xv. 153 [9J. xvi, 161 [81. xvm, 181 [71. xx, 202 [5], II, ii, 305 (6], iv, 337 (8|. III, 1, 549 [61. m, 563 [71. 565 (9|. vn. 591 (6]. — Movetur sursum praeter naturam. I, xv, 153 (91. xvi, 157 [41. — Motus cius non est omnino idem specie cum motu aquae. I. iv. 34 (2|. — Quanto magis appropinquat ad medium, tanto velocius fertur: diversae rationes huius assignat. I. xvn, 172 (91. 174 (III. Cf. II. xxn, 502 [91. — Naturaliter ferri ad medium est proprium terrae. II, xv, 433 [3]. — Quidam causam motus terrae ad me­ dium posuerunt circumgyrationcm caeli : refutantur. II. xxm, 507 [4|. xxvi, 521 [11. 524 ( 41 sqq. xxvn, 534 [31. Omnes partes terrae feruntur ad medium terrae ct mundi: idque naturaliter. I. xvi, 162 (91. II, xxn, 502 (91. XXV, 516 (31. xxvi, 522 [21 sqq. — Utrum quatenus medium mundi, an quatenus medium terrae. 11. xxvi, 525 (5|. — Maior pars depellit minorem quousque ipsa maior pars perveniat ad medium : ex­ plicatur. II. xxvn, 533 [21. 534 (31. 537 [61. — In quolibet mundo partes terrae naturaliter ferrentur ad medium huius mundi. I. xvn, 167 |4J. Est maxime materialis ct ignobilissima corporum. II, xx. 485 [71. Cf. I, iv. 39 [71. II. xvm, 465 [81. — Quanto magis spissa, tanto magis materialis ct passi­ va. mtnusque lucida. II. x, 384 [31. — Dominatur in mixtis. II. x. 384 [31. Cf. I. m, 32 (111. iv, 33 [11. — Est principium duritiei. III, m. 565 (91. — Affini­ tas cius cum aqua. I. m, 32 [11], — Contrarietas in­ ter ipsam et ignem. II. iv, 336 (7|. 338 (9|. xxiv, 512 [51. — Item, inter ipsam ct aerem. II. iv. 338 (91. Si essent plures mundi, in quolibet esset terra, atque eiusdem naturae cum terra huius mundi. I. xvi, 157 , [4] 159 (6). 160 [71. 161 [81. — Terram esse necesse est, si caelum sempiterne movetur. II. iv. 335 [61. — Figuram cubicam terrae attribuit Plato. Ill, iv, 568 IU. Situs orbis terrestris. Qui posuerunt universum infi­ nitum. non potuerunt assignare terrae determinatum situm. II. xx. 481 [31. — Ex aliis, plures ipsam in medio mundi collocarunt, ibid. — Opinio Pythagori­ corum ct Archedcmi: refutantur. II. xx, 481 (31 sqq. XXL 487 [21. 489 [41. xxvi, 521 [1|. — Probatur ter­ ram esse in medio mundi. II, xxvi, 527 [7], 530 [101. — Centrum eius est medium mundi. I. m. 27 (71. II, xvn, 452 (31. XXVI, 527 [71. xxvn, 538 [71. — Esse in medio non est proprium terrae. II. xxv, 515 (21. Motus et quies. Qui terram esse in medio negant, dicunt ipsam moveri circulariter circa medium: refel­ luntur. II. xx, 481 (31. xxi 487 [2], 488 131. xxvi, 521 (II sqq. — Quidam alteram, vel etiam plures alias terras circulariter motas ponunt: respondetur ipsis. II, xx. 481 [31. xxi, 487 [21. 488 (31. Cf. Pythagorici. — Alii dicunt ipsam in medio positam revolvi super axem mundi: improbatur haec opinio. II, xi, 396 [21. xxi, 490 [51. xxvi, 521 [1] sqq. — Non movetur de loco ad locum. II. xxvi, 531 [11], — Non sequitur circu­ lationem firmamenti nisi secundum alterationem par­ tium ipsius. 1. iv, 39 (71. Cf. II. xxiv, 511 141. Est omnino immobilis. II, xvm, 465 [8], 471 [141. — Quare tota terra sit immobilis, quamvis partes mo­ veantur: quinque solutiones afferuntur ct reiiciuntur. II, xxn, xxm, xxiv, xxv. — Quod sil quiescens in medio mundi probatur: vera causa huius assignatur. II. xxvi per tot. Cf. I, xvi, 158 [5], Π, IV, 335 [6]. xi. 396 [21. — Quiescere in medio non est proprium terrae. II, xxv, 515 [21. Figura et magnitudo. Duae opiniones circa terrae figuram. II, xxi, 491 [61. — Quod non sit lata pro­ batur. II, xxi, 492 [7], 493 [81. xxm, 505 [21. xxvm, 540 [1|. — Est sphaerica; non perfecte tamen. II, vt, 360 [8]. xxm, 505 [21. xxvn, xxvm per tot. — Licet per accidens non sit omnino sphaerica, dicitur tamen sphaerica: quarc. II, xxvm. 540 (11. Cf. II. xxvn, 536 [51. — Est parva in comparatione ad corpora cae­ lestia. II. x. 392 1111. xxvm, 542 (31, 543 (41. Cf. II. xxi, 489 (41. — De magnitudine lotunditatis ipsius secundum diversos. II. xxvm, 543 (41. Est in ultimo gradu rerum. II. xvm. 465 (81. Cf. l, iv, 39 |7|. — Non est animata: respondetur Simplicio. II, xvm, 471 (141. — Gentiles cultum divini­ tatis ipsi attribuebant, ibid. — Vide Habitabilis. Thales Milesius — Quis fuerit: aquam posuit omnium principium fixum, unteumque elementum. II. xxn. 499 (6[. III, n, 555 [51. vm, 601 (71. — Terram aquam supernatare dixit: refutatur. II. xxn, 499 [6| sqq. Themistius — Expositio textus Aristotelis in 111 de Anima, circa animam intellectivam ct non sensitivam. II. xm. 416 |6]. Theophrastus — De libello quodam ipsi adseripto. Ill, m, 559 [31. Totum — Cuius non est plus est definitio totius ct per­ fecti (III Physic.). I, xxix, 278 13], — Omne, totum ct perfectum, in quo differant. I. n, 15 [81. — To­ tum et omne determinatur ternario numero secundum Pythagoricos. I, n. 11 (41. Totum dissimilium partium ct similium partium. I. xm. 129 [6], III, vm, 602 [81. — Duplex modus quo totum dividitur in diversa secundum speciem. III, vm, 600 |61. — Eadem est natura totius et partis. II. xvm, 471 [141. — Ex par­ tibus specie diversis totum specie diversum componi­ tur. I, xvi, 160 [7|. — Contrarictas totius non sequi­ tur ad contrarietatcm partium. I. vm, 88 [111. — Totum est prius in consideratione quam partes: quo­ modo intelligendum. Prooem. 2 [2|. — Partes speciei ponuntur in definitione totius, ibid. — Idem est mo­ tus, eademque quies, totius et partium. I, v, 56 [6]. xv, 150 [61. II. xvm, 471 [141. xxn, 502 [9], xxv. 516 [31. xxvi, 522 (21. 524 [41. 529 [9], — Totum. idest universum. I, n. 18 [11]. Tria — Habent rationem ut sint omnia. I, n, 10 [3] sqq. Triangulus — Figura superficialis rectilinea. II, v, 346 [31. — Triangulus adaptatur dualitati : quomodo. II. v, 350 (71. U Umbra — Umbrae corporum erectorum in aequinoctiis orientales fiunt in directo occidentalibus. II. xxvi, 530 (101. — Solum corpus sphaericum natum est semper facere sphaericam umbram. II. xxvm, 541 (21. Universalia — Dicuntur secundum formam absolutam. Prooem. 2 (2|. 1. xix, 187 |4) sqq. — Vide Commu­ ne, Intellectus. Universum — Vide Mundus. Unum — Unum quod est principium numeri et unum quod convertitur cum ente. III, iv, 568 [11. — Unitas est pars numeri, ct habet proportionem ad omnem numerum. I. xn, 122 [131. — Est mensura numeri. 11, vi, 356 [41. — Unum est prius multis secundum rationem: idque in omni genere. II. v. 344 [1], 346 (31. — Unitates coniunctae non possunt facere corpus INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Continuuiii. sed discretum. III, iv, 574 [71. — Non habent gravitatem: quare, ibid. — Unum uni est con­ trarium (X Metaph.): idest secundum idem. I, iv, 38 16], 40 [8], v, 51 [1], vm. 81 [4], III, v, 576 (2). — Unum habet rationem boni. I, xix, 197 [14], ·— Vide Circulus, Multitudo. V Vacuum — De ipso tractatur in Physica. I. i, 7 |2|. clusionem falsitatis veritas comprobatur. I. xvm. 175 [1[. — Vide Beatitudo, Dubitatio, Philosophi. Violentum — Quid sit violentum. I. xvn, 165 [21. III, v. 576 [2|. — Violentum est praeter seu contra natu­ ram. 1, iv, 38 [6], 39 [7], II. i, 297 [10]. — Est quae­ dam exorbitatio ab co quod est secundum naturam. II. i, 296 (9). xxm, 507 [4], Cf. II, iv, 335 [6], — Coa­ ctum seu violentum non potest esse sempiternum. II, i, 297 [101. iv, 335 [6], xv, 433 [31. xxvi, 522 [2], — Non potest durare maiori tempore quam naturale. II. L 296 [9], — Non est in voluntariis. II. xv. 433 (31. — Vide Motus, Natura, Velox. Virtus — Virtus, idest potentia. Vide Potentia-Virtus. — Virtus, idest summa velocitas motus. II. vm, 369 [3], 370 [4], 372 [6]. — Virtus, idest violentia. III, vn, 589 [4], 590 (51. Visus — Non fit extra mittendo. II. xn, 406 [5], — Color est principium quo visionis. III, vn. 594 (9). — Qui magnam quantitatem videt, non propter hoc potest minorem videre, sed potius e contrario: quare. I. xxv, 251 [6], 252 (7(. — Ex infirmitate visus nostri eiusque elongatione provenit apparens circumgyratio et scintil­ latio solis ct stellarum. II. xn, 405 [4], 406 [5], — Vide xxi. 207 111. — Quid sit. 1. xxi. 208 |2|. II. vi, 354 [2|. III. vm, 596 (2|. — Vacuum non potest esse in natura (IV Physic.). II, xm, 413 131. Cf. III. vm, 596 |21, 597 [3], — Non datur extra caelum. I. xxi, 207 (II. 208 |2|. II. vi, 354 [2]. — Opinio Stoicorum; refutantur ab Alexandro. I, xxi, 208 I3|. 209 |4J. — Vacuum separatum. III, vm, 596 |2|. — Vacuum in­ ditum corporibus. I, xv, 150 |6|. II. vi, 354 [2]. III. vm, 596 |2|. Cf. Democritus. Vapor — Anaximander posuit vaporem esse principium fixum, subsistens omnibus. III, u, 555 [5], Velox — Mobile velocius pertransit aequale vel etiam maius spatium in minori tempore (VI Physic.). I. xn, Sol. 120 (111. xxv, 252 |7|. II. vi, 356 |4J. xi, 397 13). Vita — Vivere importat esse et operationem. II. iv, 334 400 [6], ■— Aeque velox pertransit minus spatium in (5|. — Intelligere est quoddam vivere, et sentire et alia minori tempore. II. xi, 400 [6|. — Quod in maiori huiusmodi (II de Anima, IX Ethic.). II, iv, 334 (51. tempore movetur, potest esse velocius vel aeque ve­ xvm, 471 |14|. Cf. I, xxi, 216 [10]. — Iis quae sunt lox. II, xv, 437 17). — Maius et gravius fertur velo­ extra caelum (idest substantiis separatis), attribuitur cius proprio motu, tardius autem motu violento. I. vita optima, per se sufficientissima et in toto aeterno. xii, 120 [11|. 121 (12). xvm, 176 |2|. II. xi, 398 1. xxi, 214 [8] sqq. — Ab illis communicatur aliis vi­ 141, 400 (6). xm, 413 13). xv, 434 |4|, 440 (101. xxn, vere. non aequaliter tamen omnibus. I, xxi, 216 (10J. 502 |9|. III, vn, 588 (31. 589 (4], — Grave est ve­ — Vita corporalium non est optima. I. xxi, 214 (8). lox per suam gravitatem. I, xvn, 173 [10], Cf. III, — Caelestia corpora, etiamsi sint animata, non ha­ vn, 588 131. — Quanto virtus motiva est fortior tanto bent vitam optimam; nec per se sufficicntissimam. motus est velocior. I. xn, 120 IUI. xvn, 176 [2]. —Ab ibid. — Cuiuslibet viventis corporis debet esse aliqua eadem virtute minus velociter movetur gravius et maius, operatio vitae in ipso apparens. II, xvm, 471 [14]. velocius autem minus et levius. I. xiv, 142 16], xvm, Mensura vitae cuiuslibet rei vocatur saeculum vel ae­ 176 (2|. Ill, vn. 589 (4). — Minor virtus in aequali ternum ipsius. I, xxi, 216 [10]. — Perpetuitas vitae di­ tempore movet minus mobile. I. xtv, 139 [31. — Quanto citur immortalitas. II, i, 289 [2], iv, 334 [5]. Cf. I. mobile magis vel minus vincitur a movente, tanto velo­ xxi, 215 [9|. — Conservatio vitae praeexigitur ad beacior vel tardior est motus. 1. xtv, 142 [6], xvm, 176 titudinem. II, xvm, 461 (41. [21. II, vm, 373 171. — Quanto plus ad propria loca Vitium — Uni vitio contrariatur et virtus et vitium op­ appropinquant, tanto velocius moventur corpora. I. xvi, positum, diversimode tamen. I, iv, 40 (8|. 163 [101. xvn, 173 110], 174 IUI. xvm. 177 (3). II, Voluntarium — Vide Motus, Violentum. vm, 369 |3). Cf. Proiecta. — In motis per violentiam Volutatio — Vide Circumgyratio, Luna. tanto tardior est motus quanto magis elongantur a mo­ Vox — Vox et silentium per se invicem diiudicantur et tore. I, xvm. 177 [3], — In his quae moventur natu­ discernuntur. II. xiv. 423 |4|. — Vide Pythagorici. raliter post motum violentum, quanto minoratur vio­ lentia, tanto velocior fit motus naturalis. I, xvtl, 174 111). — In qua parte motus irregularis sit summa ve­ X locitas. II, vm, 370 [4J, 371 151. 372 [6], — Non datur velocitas infinita. II. ix. 379 16], III. vn, 589 (41. — Xenocrates — Eius expositio doctrinae Platonicae mundi Differentia velocitatis est secundum quantitatem, non geniti et incorruptibilis: reficitur. I. xxm, 231 111, 232 secundum speciem. I. xvi, 163 (101. — Cf. Motus. |2|. Cf. I. xxix, 277 (2). Venus — Locus eius inter planetas. II. x, 392 (111. xv. Xenophanes Colophonius — Ad assignandum causam 438 18]. xvn, 451 (2|. — Fere in uno anno circulum quietis terrae, dixit ipsam esse infinitam inferius: re­ suum peragit. Π. xv, 432 [2], 438 |8|. — Numerus prehenditur. II. xxn, 497 |4|. 498 (5). xxiv, 425 [6], sphaerarum et motuum ipsius. II. xvn, 451 [2], 453 |4|. 454 |5). — Quomodo recipiat impressionem solis. II, x, 392 111], 393 [12], — Secundum Ptolomaeum, quae sunt Veneris, attribuuntur ad loca mensium. II. xvm, 468 111). Verum — Verum et falsum dicitur vel ex suppositione, Zodiacus — Horizon dividit circulum Zodiacum in duo vel absolute et secundum se, seu simpliciter. I. xxvi, media: sex signa apparent super terram, tam in sphaera 256 [4|. — Cessantibus impedimentis, renovantur opi­ recta quam in obliqua. II, xxi, 489 [4], xxvi, 530 (10], — Circulus sphaerae lunaris secat Zodiacum in duobus niones verae: falsas renovari non est necesse. I, vn, ; 77 |7I. — Nihil prohibet aliquid esse falsum, quod ta- | punctis. II, xvn. 454 (51. Cf. Nodi. — De motibus stel­ larum in Zodiaco. II. xvn, 451 (21. 456 [7|. men contingit esse verum. I. xix, 184 (1). — Per ex- I — 7Î9 De Generatione et Corruptione Accidens — Esse accidentium praesupponit aliud esse, ix, 6« I2J. — Non possunt esse sine substantiis, vi, 47 16], 51 (10J. vu, 54 [3|. — Impossibile est acci­ dentia propria inveniri nisi in propriis subiectis. n, 14 ]4]. — Est transmutatio in accidentibus, x, 74 [2]. — Non generantur nisi secundum quid, ix, 68 [2], ·— Quo sensu dicatur esse in ipsis generatio simpliciter et secundum quid. ibid. — In quibusdam accidentibus contingit quod subiectum sit sub privatione unius for­ mae absque hoc quod subsit formae contrariae, ix, 69 |31. — Corrupto subtecto, accidens non remanet idem numero, x, 78 16]. — Vide Forma, Passio. Actus — Aliquid reducitur in actum per id quod est actu, xiv, 98 12], — In iis, dc quorum ratione est esse in potentia, non potest poni esse simul in actu, quod est simul in potentia: manifestatur in successi­ vis et in permanentibus, v, 38 15]. — Nihil est in po­ tentia ad unum, quin sit in actu aliud, xvi, 111 |2). Adveniens — Quod de novo advenit, potest auferri. II, 16 |6]. Aer — Qualitas in ipso dominans est humiditas. x, 76 |4J. — Est frigidus per accidens, x, 77 [51. — Est diaphanus. ibid. — Modice sensibilis: quare, x, 76 |4|. Cf. vm, 65 ]8]. — Quidam posuerunt ipsum esse unicum principium materiale omnium, i, 5 ]3]. II, 12 12]. vn, 55 [4|. — De generatione aeris, n, 14 [4]. v, 41 181. vm, 65 |8|. x, 75 [3], 76 [41. xiv, 100 141. Affirmativa — Quaedam affirmative dicta significant hoc aliquid, quaedam non ens. vm, 59 (2|. Agere — De facere, seu agere, et pati insuffleienter determinaverunt philosophi, m, 19 (21. — Effectus est semper aliqualiter similis in forma agenti, xm, 94 14). — Agens est ens in actu, eiusdem generis, vel eiusdem speciei cum effectu, ibid. — Triplici modo contingit aliquod factum non assimilari agenti, ibid. — Effectus per accidens et per posterius, ibid. —Agens principale et instrumentale, ibid. — Cf. Instru­ mentum. — Agens propinquum et remotum, ibid. — Quaedam agunt et non patiuntur: quaedam agunt et patiuntur adinvicem. xiv, 100 ]4J. Album — Album ct nigrum sunt qualitates sensibiles, n, 14 |4|. Alexander — Reprobatur quaedam expositio textus ab ipso data, xv, 105 [2], 107 141. Alteratio — Est transmutatio secundum accidentia et passiones, v. 40 (71. x, 74 12], 77 15], 79 [7], xi, 83 121. xiv, 99 [3], 103 171. — Est primo et per se in tertia specie qualitatis; per accidens ct ex consequenti in aliis, x, 74 (21, 79 (7). — Fit permanente substan­ tia. n. 13 131. xiv, 100 [4]. Cf. x, 77 (51. — Non omnis mutatio facta in integro manente est alteratio. v, 40 (71. — Est ex potentia in actum, xi, 83 [21. — Ordinatur ad generationem sicut ad finem. Prooem. I IH. —- Quidam posuerunt alterationem a generatione differre, quidam non: ratio huius diversitatis. I, 4 121 sqq. — Quod alteratio a generatione differre debeat arguitur, tam secundum ponentes unum principium quam secundum eos qui ponunt plura, π per tot. m, 22 [5], — De differentia inter generationem et alterationem. x per tot. — In quo differat ab augmento et deminutione, xi, 83 [2], 84 [31. — Per alteratio­ — 720 nem producuntur accidentia. I, 7 (5|. Cf. xiv, 101 . (5) — Mutatio secundum locum consequitur ipsam per accidens, xi, 84 [3]. — zMterans quandoque trans­ mutatur, quandoque non. xiv, 103 [71. — Vide De­ mocritus, Empedocles. Amicitia — Amicitia et Iis sunt contraria, n, 16 [6], — Vide Empedocles. Anaxagoras — Posuit plura, immo infinita, principia materialia, i, 6 [4] sqq. — Infinitas nempe partes consimiles, i, 6 [4], vn, 58 [7]. — Posuit elementa et accidentia misceri, i, 7 151. iv, 31 16], — Item, tam corpora quam accidentia fieri per abstractionem a mixto, ibid. — Generari ct alterari idem esse sta­ tuit: quare, i, 7 [51. — Per hoc suae positioni con­ tradicit. ibid. Cf. i, 6 (4|. — Comparatur ad Demo­ critum et Leucippum: item ad Empedoclem, j, 9 (71. 10 [8], Anima — Anima ingrediens corpus conformat ipsum sibi, xiv, 103 [7], — Operationes animae magis appa­ rent in dissimilibus membris, xv, 108 [5]. — Per mor­ tem anima separatur a corpore, ibid. — Tres opera­ tiones animae vegetabilis, xvi, 111 [2], — Liber de Anima. — Vide Aristoteles. Animal — Animal, quando nascitur, generatur simpli­ citer. ix, 67 [1], — De animalibus generatis ex vir­ tute solis sine semine, xm, 94 [4], — Post mortem nulla pars animalis manet nisi aequivoce (II de Ani­ ma). xv, 108 [5], — Membra dissimilium partium ma­ gis videntur remanere, ibid. — De augmento anima­ lis. xiv, 102 [6], 103 [7J. xv, 105 [21 sqq. — Aliqui existimabant vivere et esse animalia in hoc quod sen­ tiunt vel possunt sentiri, vm, 64 [7]. — Liber de Partibus Animalium. — Vide Aristoteles. Anomoeomera — Quae sint, xv, 105 [2], — De ipso­ rum augmento, xv, 105 (21 sqq. Antiqui — Antiqui philosophi erronee de alteratione indicabant, v, 40 [71. — Quidam ponebant materiam corporum naturalium esse aliquod corpus actu, xn, 88 (2J. — Vide Naturales. Apparentia — Apparentia quorundam causatur ex ali­ quo modo reflexionis secundum ordinem et situm, m, 24 [71. Aqua — Densior est aere, x, 76 [4]. — Est diaphana. x, 77 (51. — Qualitas eius dominans est frigiditas, x, 76 (4|. — De generatione aquae ex aere, x, 76 |4), 77 151. — De mixtura aquae et vini, xiv, 102 |6|, 103 (71. xvi, 112 131. XVII, 118 |6|. — Aqua in vase, si guttatim effluat ct guttatim simul augeatur, eadem manet secundum mensuram, non secundum ma­ teriam. xv, 107 [41. — Quidam posuerunt aquam esse unicum materiale principium omnium, i, 5 [3]. II, 12 [2]. vn, 55 ]41. — Vide Aer, Empedocles. Aristoteles — Quandoque utitur exemplis secundum opinionem non suam sed aliorum, vm, 59 12], — Sequentia ex eius operibus (1) citantur: *Praedicam. vm, 5. — *7 Priorum iv, 2. — *1 Physic. J, 5, 7. v, 7. vn, 6. x, 9. xm, 4, 5. — *11 Physic. Prooem. 1. xm, 4. xv, 4. — *111 Physic, vn, 4, 5. xi, 2. — *IV Physic, xiv, 5. — *V Physic. Xiv, 2. — *VI Physic, xi, 5. — *VII Physic. n, 4. x, 2. — *VIII Physic. Prooem. 1. v, 1. vn, 2. xi, 3. xvn, 6. — *7 de Caelo et Mundo, vn. 4. xm. 1. — *777 de Caelo (1) Videsis observ. pag. 3. INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM et Mundo, m, 7. iv, 8. v, b. — *11 de Anima. Prooem. 1. xv, 5. xvi, 2. — *111 de Anima. Prooem. 1. vm, 5, 6. — */ de Partibus Animalium. Prooem. 2. — *1V Metaphys. m, 4. — *VII Metaphys. xvn, 6. — *V11I Metaphys. vm, 5. — *X Metaphys. ibid. —- *XI1 Metaphys. vu, 2. Artificialia — Vide Generatio. Augmentum — De augmento nullus philosophorum suf­ ficienter tractavit, m, 19 |2J. — Augmentum et de­ minutio est transmutatio secundum magnitudinem, sub­ stantia permanente n, 14 |4J. X, 79 [71. XI, 83 [2], xn. 87 |1J. xiv, 100 [41, 103 [7|. — Quomodo sub­ stantia remaneat, xv, 107 |4[. — Est de contrario in contrarium, x, 79 (7|. — Ex potentia in actum, xi, 83 121. xvi. 111 [2]. xvn, 114 |2J. — De ratione augmenti est quod sit additamentum magnitudinis; de­ minutionis vero quod sit minoratio, xm, 96 [6], xiv, 97 11], 99 131. xvn, 115 [3]. Augmentum et decrementum fit adveniente aliquo vel recedente, xiv, 98 (2], 99 [31. xv, 104 [11. xvi, 110 |11. xvn, 114 (21. — Id quod advenit in princi­ pio est dissimile, in fine autem simile, m, 19 [2], xvi, 110 [1], 111 [21. xvn, 115 (3). — Vocatur ci­ bus. xvi, 110 II). — Debet esse in actu quantum, xvn. 114 (21. — Augmentum non fit per additionem incorporei, xiv, 99 (31. xv, 104 [II. — Vide Rarefactio. Subiectum augmenti debet habere quantitatem in actu, xn, xm per tot. — Est particulare, non uni­ versale. xvn, 113 [1], — Nonnisi corpora viventia proprie augentqr. xvn, 118 16). Cf. Ignis. ·— Eius quod augetur vel deminuitur, quaelibet pars est augmentata vel deminuta: solvuntur difficultates, xiv, 98 |2| sqq. xv per tot. — Id quod augetur permanet in esse, xiv, 100 [41, 103 [71. xv, 104 [11. — Quidnam sit id quod augetur; an id cui, an id quod apponi­ tur. xiv, 102 [61, 103 [71. In his quae augentur est vis alterativa eius quod apponitur: alteratur et ipsum augmentatum. xiv, 103 [71. —- Quod advenit transit in naturam augmentati. xvi, 110 [1]. — Augmentum ct deminutio in quo dif­ ferat a generatione et alteratione. xi per tot. xvi, 2 [31. xvn, 118 [6]. — Consequenter se habet ad ge­ nerationem. Prooem. 1 [11. — In augmento concur­ rit generatio aliqualiter. Prooem. 1 [11. xvi, 111 [21. xvn, 118 16]. — Quod augetur, mutatur secundum lo­ cum. xi, 84 [31. — In quo differat ab eo quod fer­ tur. xi, 85 (4|, 86 [51. — Vis augmentativa pertinet ad speciem, xv. 107 [41. — Augmentum est actus animae vegetabilis, xvi. 111 12). — Quomodo fiat augmentum explicatur, xv, 107 |4|. — Quomodo fiat deminutio, xvn, 118 [61. Differentia inter augens et nutriens: item, inter ipsum augmentum ct ipsum nutrimentum. Prooem. 1 (II. xvn, 115 |31, 117 [51. — Aliquid nutritur quamdiu conservatur in vita, non autem semper augetur, xvn, 116 [41. Averroes — Citatur cius expositio litterae, xv, 105 |2). 107 (41. Avicebron — Falsa est eius opinio de ordine formarum in materia, x, 80 [8|. Avicenna — Citatur eius Sufficientia, vm, 60 [3]. C Caelum — Motor caeli est movens immobile per omne tempus: caelum ipsum est movens quod semper mo­ vetur. vn, 53 |2|. — Ubi de eis tractetur, ibid. — Causant perpetuam generationem ct corruptionem. ibid. — Partes caeli variant locum etiam subiecto. xi, 86 (51. — Corpora caelestia agunt ct non patiuntur, xiv, 103 [7]. Liber de Caelo est secunda pars scientiae naturalis: --- 72I in eo agitur de corporibus localiter motis. Prooem. I (II. — Commentaria in lib. 1 de Caelo citantur, vu, 52 (1J. — Vide Ajustoteles. Calidum — Qualitas passibilis, u, 14 (4J. — Est quod­ dam affirmativum et forma, vm, 61 [4], — Calidum et frigidum contrarie opponuntur, vm, 62 [5], — Calidum est perfectius frigido, ibid. — Calidum non est forma substantialis ignis: quoadmmodo tamen sic dici potest, ibid. Caro — Caro, os ct huiusmodi sunt corpora mixta si­ milium partium, i, 9 171. m, 19 [21. xv, 115 [2J. — Caro secundum speciem et caro secundum materiam, quid sit: reficitur expositio Alexandri, xv, 115 |2J. 117 |41. — Permanet species carnis, etsi materia mu­ tetur. xv, 107 |4|. Causa — Causa unde est principium motus, idest mo­ vens vel efficiens, vn, 53 [2]. — Causa materialis, idest materia, ibid. — Causae intelligibiles innotescunt per effectus sensibiles. VIH, 62 (51. Cibus — Vide Augmentum. Color — Vide Democritus. Commune — De communi prius determinandum est. Prooem. 2 121. Compositio — Unumquodque constituitur ex rebus sui generis, iv, 31 (61. — Ea quorum forma consistit in compositione vel ordine, fiunt et corrumpuntur per congregationem et segregationem partium, v, 40 [71. — In generatione compositorum, inter primum princi­ pium generationis et ultimam formam sunt multae ge­ nerationes mediae, vm, 60 [31. — Vide Divisio. Congregatio — Quidam posuerunt congregatione et se­ gregatione omnia fieri et corrumpi, i, 6 [4], n, 13 |3|. — Tempore Aristotelis communis erat haec opi­ nio. m, 22 [5]. — Ex hac opinione multa impossibilia accidunt, ibid. — Quaedam, sed non omnia, fiunt et corrumpuntur congregatione ct segregatione, v, 40 [71. — Congregatio et segregatio corporum est ex parvis et minoribus, et parvorum et minorum, non ex mini­ mis et minimorum, v, 39 [6J. — Quaedam, ex hoc quod sunt congregata vel segregata, redduntur levius vel difficilius corruptibilia vel mutabilia, v, 41 [81. Connaturalis — Secundum quid attendatur connaturalis. xi, 84 |3L Continuum — Vide Divisio. Contradictoria — Quidam posuerunt contradictoria pos­ se esse simul vera: quomodo, m, 21 [41. Contraria — Contrariorum utrorumque est natura ali­ qua. vm. 62 (5). — Unum est semper cum defectu ct privatione quadam alterius: quare, ibid. — Prima contrarietas est habitus, seu formae, et privationis (A' Metaphys.). vm, 62 [51. x, 81 [9], — Subiectum huius oppositionis est materia prima (/ Physic.), x, 81 [9], — Aliae contrarietates in hanc primam redu­ cuntur. ibid. Corpus — Corpus naturale actu existens constat ex materia ct forma, v, 40 |71. — Utrum corpus possit componi cx punctis: an ex passionibus: an ex incor­ poreis. iv, 31 16], 32 [7], 33 (81. v, 39 [6|. — Ma­ teria corporum non est quid mathematicum, xm, 91 111 sqq. Cf. Plato. — Non datur corpus non deter­ minatum ad speciem et individuum, xm, 91 11], — Omne corpus habet aliquam passionem, ibid. — Im­ possibile est dari corpus non sensibile, ibid. — Cor­ pus mathematice acceptum est magnitudo perfecta (/ de Caelo), xm, 91 [1], — De divisibilitate corporis secundum omne signum, iv, v per tot. — Cf. Demo­ critus, Divisio. — Duo corpora non possunt esse si­ mul in eodem loco, xiv, 99 [31. xv, 105 [2], — Cor­ pora homoeomera, quid sint. I, 9 (7). — Vide Ana­ xagoras. — Corpora inferiora agunt et patiuntur ad invicem, xiv, 103 [71. — Corpora caelestia. Vide Caelum. — Corporum productio est per generationem, i. 7 [51. INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM primo et per se. ix, 72 |6|. — Comparantur ad in­ vicem in densitate, x, 76 [4L — Vide Empedocles. Empedocles — Plura principia materialia posuit: qua­ D Deminutio — Vide Augmentum. Democritus — Spatium vacuum infinitum posuit, vn, 55 [4|. — Democritus et Leucippus plura principia materialia ponebant, i, 6 (41. — Indivisibilia nempe corpora, seu magnitudines, eiusdem naturae, numero infinita, infinitarumque figurarum, i, 9 [71. m, 20 [3], 23 [61. vn, 35 |41. — Formas et naturas corporum determinari per eorum positionem et ordinem in di­ versis. i, 9 [71. v, 37 [4], — Ratio ob quam Demo­ critus dixit corpora ex indivisibilibus componi : sol­ vitur. iv, v per tot. — In quo differat systema De­ mocriti et Leucippi a systemate Anaxagorae. i, 9 [71. — Indivisibilia Democriti rationi magis consonant quam indivisibilia Platonis: causa huius, m, 24 [71. 25 [81. Licet de generatione aliisque motibus diligenter inquisiverit. de his tamen non sufficienter tractavit De­ mocritus. m, 19 [2[. — Generationem ct corruptio­ nem per congregationem ct segregationem indivisibi­ lium explicavit Leucippus cum Democrito. I, 6 [41. ni, 20 [31, 21 [41. v, 37 [4], x, 75 [31. — Refutatur haec positio, v, 39 [6], 40 [71. — In quo sensu verificctur. v, 41 [81. Colores aliasquc huiusmodi qualitates esse fixum in rebus habere negabant, m, 24 [71. Cf. Ili, 21 [4], — Alterationem fieri dicebant per transmutationem qualemcumque ordinis, positionis et figurae partium, toto permanente. I, 6 [4], m, 20 (31. 21 [41, 24 [71. v, 40 [71. — Quid dicendum de hac opinione, v, 40 [7], Verum in apparendo consistere putabant: quomodo explicaverint opinionum diversitatem, m, 21 141. Differentia — Differentiae substantiales constituunt spe­ ciem. i, 4 [21. vm, 62 |5J. — Principia talium sunt formae substantiales, vm, 62 [51. — Manifestantur per differentias accidentales, ibid. — Multoties utimur dif­ ferentiis accidentalibus loco substantialium, ibid. — Cuius differentiae magis significant hoc aliquid, est ma­ gis substantia: quo sensu: cuius differentiae magis si­ gnificant privationem, est magis non ens. vm, 61 [4L Dimensiones — Dimensionem vel magnitudinem esse materiam corporum posuerunt Platonici, xiii, 92 [21. Cf. Mathematica. — Puncta et lineae sunt termini dimensionum, ibid. Divisio — Aliquid dividitur in ea ex quibus compo­ nitur. iv, 33 [8|. Cf. iv, 29 [41. — Corpus dividitur in partes divisibiles, et maior magnitudo in minores, et totum coniunctum in segregata ct separata. V, 36 [31. — Dividi in duo vel plura non efficit ut totum sit maius nec minus, iv, 29 [41. — Corpus (idemque de magnitudine quacumque) est divisibile secundum quodcumque signum, potentia non actu, v, 35 [2], — Rationes Democriti in contrarium afferuntur et sol­ vuntur. iv, v, 36 [31 sqq. — De divisione continui in infinitum, v, 36 [31. vll, 56 [51. Durum — Durum et molle sunt qualitates sensibiles, n. 14 |4|. tuor nempe elementa cum amicitia ct lite. I, 6 [41. 8 [61, 10 (8). n. 16 [6], 17 (71. — Formam compositi esse mixturam, privationem autem segregationem pu­ tavit. n, 13 [31. — De qualitatibus elementorum, n, 14 [4L 16 [6], — Generationem et corruptionem dixit esse congregationem ct segregationem. I, 6 [4L 10 [8]. ii, 13 [3], 16 [61, 17 [7]. — Nullum elementorum ge­ nerari ex altero, n, 16 [61. — Disputatur contra ipsum, n, 16 [6], 17 [7]. — Alterationem esse solam trans­ positionem partium posuit, i, 6 [4L II, 13 [3], — Comparatur cius systema ad systemata aliorum, i, 8 [61, 10 [81. Ens — Simpliciter ens duobus modis accipi potest: item, simpliciter non ens. vi, 46 [5L Cf. vi. 51 [10). vm, 60 [31. — Non ens non est in genere, vm, 62 (51. — Quidam ponebant solum id quod sentitur, esse ens: erronee tamen, vm, 63 [6], 64 [7]. — In Metaphysica Philosophus simul determinavit de primo ente a mate­ ria separato et de ente in communi. Prooern. 2 [2). — Vide Parmenides, Privatio. Exempla — Inducendo exempla quaerimus modum sed non subiectum. vm, 59 [21. Experientia — Est circa sensibilia, m, 25 [8[. F Facere — Vide Agere. Fieri — Vide Generatio. Figura — Platonici ponebant ideas separatas etiam in figuris, m, 25 [81. Finis — Est perfectior naturaliter his quae sunt ad fi­ nem. Prooern. 1 [1]. Finitum — Omne finitum consumitur si semper ab eo fiat ablatio, vn, 54 [3], 56 [5], — Cf. Divisio. Forma — Forma est terminus materiae, xm, 92 [2]. — Est eius finis (77 Physic.), xv. 107 [4L — Ipsi non debetur locus nisi ratione materiae, ibid. — Cuilibet formae naturali in generabilibus et corruptibilibus ad­ jungitur privatio, vm, 60 [31. Forma perfecta ct forma incompleta, quid, vm, 60 [31. — Formae substantiales specificae sunt principia differentiarum substantialium quae speciem constituunt, vm, 62 [51. — Quod est accidens in uno, non est forma substantialis in alio. ibid. — Omnes formae substantiales differunt secundum magis et minus per­ fectum. vm, 62 [5]. x, 80 [81. — Subiectum formae substantialis est ens potentia tantum, ix, 68 [21. X, 79 (71, 80 [8], — Nempe materia prima, x, 81 [9|. — Forma substantialis est solo intellectu perceptibilis, vm, 62 [51. — Formae sensu perceptibiles sunt qua­ litates speciei, ibid. — Quaedam sunt quorum forma consistit in compositione vel ordine, v, 64 |7|. — Vide Avicebron, Democritus. Frigidum — Est qualitas passibilis, n, 14 [4L — Est privatio: quomodo, vm, 61 [4L 62 [51. — Contra­ riatur calido, vm, 62 [5], — Frigus non est forma substantialis terrae: quo sensu possit sic dici. ibid. E G Effectus — Vide Agere. Elementa — Sunt prima principia in genere generabi­ lium et corruptibilium: causant generationem et cor­ ruptionem in aliis corporibus: de generatione et cor­ ruptione eorum tractatur in hoc libro. Prooern. 2 12]. — Qui plura principia materialia ponebant, elementa ex invicem fieri negabant: refutatur haec positio, n, J4 [41 sqq. — Quatuor elementis contrarietates insunt Generatio — Liber de Generatione et Corruptione est tertia pars scientiae naturalis. Prooern. 2 [21. — De eius subiecto. ibid. — Quare de generatione simul cum aliis motibus agatur. Prooern. 1 (1). — Conside­ ratio generationis artificialium non pertinet ad natura­ lem. i, 3 [11. --- 722 --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Post modum localem principatum inter motus obti­ net generatio et corruptio : alii ad hunc ordinantur. Prooem. 1 (II. m. 18 |I|. — Nullus antiquorum suf­ ficienter de generatione tractavit, m, 19 (21. — Qui­ dam unum principium materiale ponentes, inter alte­ rari et generari, seu fieri, non distinguebant: hi gene­ rationem simplicem dari fatentur, i. 5 13]. n, 12 12]. m, 18 Ul. — Tempore Aristotelis iam abolita est haec opinio, m. 22 151. — Qui plura ponebant prin­ cipia. generationem ab alteratione distinguebant qui­ dem. simplicem autem generationem negabant, i, 6 (4). it, 13 13|, 14 14|. m, 18 [1|. — Invaluit haec opinio tempore Philosophi, m. 22 151. — Alii putant genera­ tionem esse transmutationem ex insensibili ad sensi­ bile. vm, 65 |8|. ix, 70 [41. Cf. x. 76 141. — Quando secundum hanc opinionem, maxime fiat, x, 76 |4|. Quid sit generatio et in quo differat ab alteratione. n. 12 (21. 14 (41. v, 40 171. ix, 68 |2|. x per tot. xi. 83 (21. — An eadem numero passio possit esse in generato ct corrupto, x. 77 (51. 78 [6|. — Generatio comparatur ad augmentum, x. 79 (71. xi per tot. xvi, 112 [31. — In quo differat a motu locali. x. 79 [71. Generatio simplex et secundum quid: ratio huius divisionis in iis quae ex invicem generantur, et in iis quae non generantur adinvicem. vm, ix, 68 121 sqq. Cf. ti. 12 (21. — Disputatur an sit generatio simplex, et an sit solius individui in genere substan­ tiae. vi, per tot. Cf. v. 40 [71. xi. 83 121. xiv, 100 I4|. — Simpliciter generatur alterum ex altero (/ Phy­ sic·). xm. 94 [4|. — Simplex generatio in naturalibus non est per congregationem ct segregationem, v, 40 171. — Quae generantur, sive simpliciter, sive secun­ dum quid, distinguuntur secundum praedicamenta, ix, 68 121. Omnium generabilium et corruptibilium est unum subiectum. scilicet ens in potentia, seu materia, n, 12 [2). 14 141. vi. 48 [7|. VH, 57 16). ix, 72 [6]. x, 81 |91. xn. 88 |2|. xm, 94 141. — Quomodo genera­ tio sit ex ente et ex non ente, vi, 43 121 sqq. vn, 57 [61. ix, 70 |4|. — Per generationem id quod fuit in potentia, fit in actu, xi, 83 [21. xm, 96 16]. — Nihil actu ens idem numero secundum substantiam, est commune generato et corrupto, xiv. 100 [4], — Materia in generatione est non ens. non per se. sed per accidens, vm. 60 [31. ix, 72 [61. — Terminus corruptionis, per sc loquendo, est non ens, seu ens in potentia, vi. 51 |10|. vn. 57 [61. vm, 59 [2|. 60 [31. ix. 70 |4|. — An illud non ens ex quo est generatio et in quod est corruptio, sit alterum contrariorum, ix, 71 [5|. — An materia sit diversa in iis quae adinvicem generantur, ix, 72 (61. xn, 90 [41. — Qualis debeat esse materia generationis, xm, 93 (31 sqq. — Unumquodque generatur ex his in quae resolvitur, iv. 29 |4|. Generatio est ab actu existenti. sive eiusdem gene­ ris. sive eiusdem speciei : semper tamen aliqualiter si­ mili in forma, xm. 94 [41. Cf. Agens. — Corrumpi­ tur aliquid a contrario, ibid. — Simile corrumpit per accidens, x, 78 [6|. Causa efficiens perpetuitatis generationis tam sim­ plicis quam secundum quid, est ipsum caelum, seu motor cius, vn, 53 [2]. — Causa eius materialis, quae sit. vn, ix. 69 [31, 71 |5|. 72 [61. — Argumenta Phi­ losophi mundi perpetuitatem supponunt, vn. 52 [11. 57 16]. — Corruptio unius est generatio alterius, et e converso: quomodo, vn. 57 161. vm, 58 (11 sqq. — Semper generatur aliquid ex corruptis: quarc. ix. 70 |4|. xii, 89 131. xm. 94 [41. Generatio non causât motum localem nisi per acci­ dens. xi, 84 131. — Generatum est ibi. ubi fuit id ex quo generatum est. xii. 88 [21. — Generatio est ope­ ratio animae vegetabilis (ii de Anima), xvi. 111 [21. 48 De Caelo et Mundo. I Habitum — Habitum, idest consequenter sc habens, v. 39 (61. Habitus — Distinguuntur per obiecta ex quibus speciem habent. Prooem. 1 |1|. — Vide Privatio. Hoc aliquid — Hoc, seu hoc aliquid, idest individuum in genere substantiae, vi. 47 [61. 50 [9], 51 (101. vm. 59 121, 61 [4|. ix. 68 [2|. x, 80 |8|. xi. 83 |2|. Homo — Homo generatus assimilatur patri, non semini nec soli: quare, xm. 94 |4|. Homoeomera — Quae sint, i, 9 [71. xv. 105 121. Humidum — Humidum et siccum sunt qualitates pas­ sibiles. u. 14 [4|. — Humidum est qualitas passiva, x. 76 |4|. — Excellit in aere. ibid. — Humidum se­ minale et humidum nutrimentale. xv, 105 [21. 107 (41. ' | I Idea — Vide Plato. Ignis — Est naturaliter calidus, vm, 61 [4|. — Excel­ lit in eo calidum, x, 76 |4|. — Calor non est eius forma substantialis: quodammodo sic dicitur, vm, 62 [5|. — Ex calido ct frigido perpendimus quod for­ ma substantialis ignis sit perfectior forma substantiali terrae, ibid. — Ignis est rarior aere, x, 76 [4]. — Similitudinaric est in ipso vis augmentativa et nutritiva. xvn. 118 (61. — Differentia inter augmentum et generationem ignis, xvi, 112 [31. — Species eius ma­ nci. lignis aliis additis et consumptis, xv, 107 [41. ■— Ex aere ignem fieri videmus, n, 16 |6|. — Quidam posuerunt ignem esse unicum principium rerum mate­ riale. i, 5 131. n, 12 [21. ■— Vide Parmenides. Ignotum — Est non ens. vm, 63 (6). Inanimata — Habent speciem in materia, xv, 125 (21. ' — Non augentur neque nutriuntur, nisi forte simili­ tudinaric. xv. 125 [2]. xvn, 118 (6). Infinitum — Nihil est actu infinitum in natura (HI Physic, i de Caelo), vn. 55 |4|. — Quomodo detur infinitum in potentia, vn. 56 [5J. Instrumentum — Agit in virtute principalis agentis, xm. 94 (4|. — Effectus non assimilatur instrumento. ibid. j Intellectus — Obicctum eius est quod quid est (III de Anima), vm, 62 [51. — Intellectiva scientia est capax aliqualiter omnium entium, vm. 63 [6], Inteli igentia — Vide Sensus. ' Latio — Quando est transmutatio secundum contrarie­ i I tatem loci, est latio, idest motus localis eiusdem cor­ poris permanentis, x. 79 [71. — In quo differat ab illa mutatione locali quae consequitur augmentum et deminutionem, xi, 85 |4(. 86 (51. — Est primus et perfectissimus motuum, omnibus communior, et causa aliorum. Prooem. 1 (11. XI. 84 (31. — Quod fertur motu recto, mutat locum secundum sc totum, xi. 85 (41. — Quod fertur motu sphaerico, variat locum se­ cundum partes; totum vero mutat locum ratione, non subiecto. xi. 86 [51. Leucippus — Vide Democritus. Linea — Est res mathematica, m, 24 (71. — Caret la­ titudine et profunditate, xm. 91 [1], — Fit ex pun­ ctis. ni. 24 (71. — Lineant componi ex punctis, po­ test exponi dupliciter, iv, 32 [7|. — Non potest simul actu dividi secundum omne signum, v, 38 (51. 39 [61. — Vide Plato, Superficies. Lis — Vide Amicitia. Lot us — Omnis locus habet aliquam dimensionem, xn. INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 88 12). — Locus commensuratur locato secundum ma- · gnitudinem. xr. 84 13], — Mutatur locus, mutata ma- I gnitudinc locati; non autem mutata qualitate vel sub- ! stantia, ibid. — Vide Situs, Vacuum. Logici: — Quid sit considerare logice, m, 25 18). x, 80 [81. M Magnitudo — Utrum sint aliquae primae magnitudines indivisibiles, m. 24 [71. iv, v, 36 [3] sqq. — An ma­ gnitudo possit dividi secundum quodeumque signum datum, tv, v, 35 [2) sqq. — Non potest componi ex punctis, iv, 29 14] sqq. v, 38 [51. 39 [6], Magnum-Maius — Idem est subiectum magni et parvi, xiv, 101 |5|. — Aliquid fit maius per augmentum, vel per altcrationcm (IV Physic.), ibid. Materia — Materia accipi potest vel ut materia pura, vel ut res ex qua aliquid generatur et in quam cor­ rumpitur. vm, 66 |9). — Est una materia omnium transmutationum, n, 15 [5], — Materia' prima est maxime proprium subiectum generationis et corruptio­ nis: ex consequenti aliarum transmutationum, x, 81 [9|. — Vide Generatio. Antiqui ponebant ipsam esse ens actu, xu, 88 [21. — Totam substantiam rei. i. 5 [31. 11, 12 [21. — Se­ cundum Aristotelem ct Platonem non est ens actu, sed potentia, ix, 72 [61. xn. 88 [21. Cf. vi. 51 [101. De ratione materiae est ut sit in potentia ad omnes formas, v, 38 [51. — Nunquam denudatur omni for­ ma. vm, 62 [51. IX. 69 [31. xm, 93 [3], 94 [41. — Immediate substat formis naturalibus, x, 81 [9J. — Vide Avicebron. Non datur materia separata existens sine magnitu­ dine. xu, 88 [2], — Materia separata a magnitudine non potest esse in aliquo, xn, 89 [31. — Materia est in unoquoque actu magnitudini subiecta, seu est pro­ prie subiectum quantitatis dimcnsivac. xn, 90' [41. xv. 107 [4|. — Non est quid mathematicum, ut aliqui ponebant, xm, 91 [11 sqq. — Non potest esse sine passibili qualitate, xm, 93 [31. 95 151. — Est alicubi vel per se vel per accidens, xn, 88 [21. — Vide Forma. Materia manet in his quae fiunt ex materia. I. 5 [31. n. 12 [21. — Quae in materia speciem habent, possunt considerari secundum speciem vel secundum materiam, xv. 105 [2|. Mathematica — Non possunt causare cx seipsis pas­ sionem naturalem, m, 24 [71. — Secundum Platoni­ cos mathematica sunt substantia et materia natura­ lium: refutantur, xm, 91 [11 sqq. — In genere ma­ thematicorum quaenam carcant quantitate, xm, 92 [21. Metaphysica — Est prima inter partes philosophiae, vn, 53 [2], — In ipsa determinatur de ente in communi ct de primo ente. Prooem. 2 [21. — Item, de primo motore immobili, vn, 53 [21. — Liber Metaphysicae. — Vide Aristoteles. Mixtio — De mixtione non sufficienter tractaverunt Philosophi, m, 19 [21. — Id cuius substantia manet, est dominans in mixtione, xiv. 103 [71. Molle — Vide Durum. Mors — Per mortem anima separatur a corpore, xv, 108 |51. — Vide Animal. Motus — Motus et mobilia considerantur a naturali. Prooem. 1 [11. i, 3 [1). — In quibus libris de diver­ sis motibus tractetur. Prooem. 1 [II. — De motibus insuffieienter tractaverunt philosophi ante Aristotelem, m, 19 (2|. — Motus est actus existentis in potentia (III Physic.), xi, 83 [2]. — In omni motu est unum subiectum suppositum contrariis, quae sunt termini motus, n, 14 14]. 15 [51. — Diversae species motus comparantur adinvicem. x, 79 [71, 81 [9], — Primus motuum est motus localis. Prooem. 1 [1). — Vide Latio. — Simpliciter movetur id cuius quaelibet pars movetur: secundum partem autem, cuius aliqua pars movetur, xtv. 98 (2). — Movens immobile et movens motum, vn. 53 [2]. — De primo motore immobili tractatur in Metaphysica. ibid. — Omne movens scipsum dividitur in movens et motum (VIII Physic.). xvn, 118 [61. — Vide Mundus. Mundus — Qui mundum ct motum perpetuum ponunt, generationem perpetuam ponere debent, vu, 52 [1], — Fides Catholica non supponit perpetuitatem mundi et motus, vn, 57 [6]. — Ubi de rationibus Philosophi in hac materia sit dictum, vn, 52 [11. N Naturales ■—■ Priores Naturales non distinguebant in­ ter altcrationcm ct generationem corruptioncmquc. in. 22 [5], — Philosophi Naturales negabant aliquid ge­ nerari simpliciter cx penitus non ente. vi. 47 [6]. 51 110], — Ad causandam generationem perpetuam, attri­ buerunt infinitum principiis, vn, 55 |4[. — Cf. Gene­ ratio. Naturalis — De quo tractet Physica, seu Philosophia naturalis. Prooem. 1 11). t, 3 [1]. — Partes quaedam ipsius enumerantur. Prooem. 1 [II. — Quid sit con­ siderare physice, seu naturaliter, m. 25 [81. Cf. X, 80 [8]. — In scientia naturali oportet accipere ut prin­ cipium id quod sensibile apparet. Cf. m, 25 |8j. Nigrum — Vide Album. Non ens — Vide Ens. Numeri — Species numerorum variantur secundum ad­ ditionem ct subtractionem (VIII Metaphys.). vm, 62 151. Nutrire — Nonnisi viventia proprie nutriuntur, xvn. 118 [6], — Nutrire est operatio animae vegetabilis (II de Anima), xvi, 111 [21. — Est quaedam aggeneratio. xvi, 114 [21. 115 [3], xvn, 118 [61. — Vide Aug­ mentum. O Operatio — Operatio propria est signum evidens spe­ ciei. xiv, 103 [71. Opinio — Vide Democritus. Ordo — Vide Compositio. P Parmenides — Ens et non ens esse duo rerum principia posuit, vm, 59 [21. — Ens appellavit ignem, non ens terram: quare, vm, 59 [21. ix, 71 [51. — Hoc non est secundum sententiam Aristotelis, vm, 59 [21. Pars — Quorundam partes conveniunt cum toto in no­ mine et ratione; quorundam vero non. i. 9 [71. xv. 105 [2[. — Secundum partem, idest secundum quid, vn. 52 [11. xiv, 98 [2]. Passio — Passiones vel consequuntur formam specificam, ut passiones propriae, vel aliter adveniunt, ut acciden­ tia individualia. xm, 95 [5|. —■ Non separantur a substantia, vi, 47 [6|. 51 110). xm, 95 [5]. — Subie­ ctum et passio, seu qualitas, differunt ut substantia ct accidens, x, 74 [21. — Ad utrumque est transmu­ tatio. ibid. — Ex passionibus non generatur neque substantia neque quantitas, iv, 33 [8]. — Vide Qua­ litas. Pati — Vide Agere. Perfectius — Potest quidquid potest imperfectius, ct adhuc amplius, x, 80 [8], Philosophi — De generatione aliisque motibus insuffi- cicntcr tractaverunt philosophi ante Aristotelem, m. — 724 — INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 19 |2J. — Differunt in perscrutatione veritatis illi qui physice considerabant et illi qui logice. m, 25 («J. — Primi philosophi maxime timuerunt generationem ex nullo praeexistente, vi, 51 [101. — Vide Antiqui, Naturales. Physica — Scientia physica. — Vide Naturalis. — Ci­ tantur commentaria in VIII Physic, vu, 52 |1|. 57 161. — Vide Aristoteles. Plato — Quomodo insufficientcr de generatione tracta­ verit. m. 19 |2J. — Posuit magnitudines primas indi­ visibiles, superficies nempe: quomodo hoc probaverit, m, 23 |6|, 24 171. 25 [8]. — Comparatur haec ad opinionem Democriti, m, 24 17], 25 181. — Differen­ tia inter modum procedendi utriusque. m, 25 [81. — Dc ideis separatis Platonis, ibid. — Materiam dixit esse non ens per se. ix, 71 [5). — Ipsam posuit ens in potentia, xii, 88 [2). — Secundum Platonicos, ma­ thematica erant substantia omnium naturalium: puncta et lineae quasi formae, terminata ab ipsis quasi ma­ teria: refutantur, xm, 91 [1| sqq. Possibile — Possibili posito, nullum sequitur impossi­ bile. iv, 27 (21, 28 (3). Potentia — Vide Actus. Praedicamentum — Omnia praedicamenta comprehen­ duntur sub ente, vi, 46 [5], — Primum est substantia. ibid. — Alia non sunt simpliciter entia, vi, 50 19). Cf. ix, 68 [2], — Praedicamentum, idest affirmatum sine privatione, vm, 61 [4], Primum — Eiusdem considerationis est commune genus et primum in illo genere quod sit causa aliorum. Prooem. 2 |2J. Principium — Quidam posuerunt unum principium ma­ teriale: ens actu, substantiam omnium, i, 5 [3]. II, Il [1], 12 [21. — Dicebant id esse infinitum, vn, 55 (41. — Quidam plura: varia systemata eorum qui plura ponebant, i, 6 (4). 8 (61. Π, 11 (1). — Qui plura ponebant, negabant unum converti in aliud, n, 14 14]. — Dicebant qualitates passibiles esse propria illo­ rum differentias, ibid. — Quid in re hac opinetur Aristotclcs. ii, 12 (21. — Vide Generatio, Parmeni­ des. Privatio — Est non ens absque omni forma, vi, 51 [10). vm, 60 [31. — Adiuncta alicui formae privatio est non ens in quod tendit corruptio, vm, 60 [3], — Id cuius differentiae magis significant privationem, est magis non ens. vm, 61 (41. — Privatio non est in ge­ nere. vm, 62 (51. — Oppositio privationis et habitus est principium oppositionis contrariorum, ibid. Punctum — Est mathematica, m, 24 (7). xm, 91 [11. — Indivisibile, v, 38 (51. — Absolute caret quanti­ tate. xm, 91 [11. — Eius non est locus, xn, 88 12], — Ex punctis non causatur nisi linea, m, 24 (71. — Punctum in actu est quaedam actualis divisio partium lineae, tv, 29 (41. v, 39 (6J. — Puncta non possunt esse contigua vel consequenter se habentia, v, 39 [61. — Omnia puncta coniuncta non sunt nisi unum, v, 38 [5], 39 (6J. — Non constituunt corpus, iv, 29 (41. — Non faciunt aliquid maius, ibid. — Vide Linea, Magnitudo, Plato. 50 [91. ix, 68 [21. x. 79 (71. — Fundatur in substan­ tia. n, 14 (4). — Advenit subiecto existenti in actu, x, 79 J7J. — Materia est proprie subiectum quantita­ tis dimensivae. xv, 107 (4). — Non generatur ex pas­ sionibus. iv. 33 [8], — Quantum universale non ge­ neratur. xvn, 113 (II. — Quaenam careant quantitate in genere mathematicorum, xm, 91 (1). Quid — Significat existens in genere substantiae, vi, 51 (101. vu, 54 (31. — Differre in circa quid, idest ex parte generis in quo sunt, xi, 83 12], 86 (5], Quod quid est — Significat quidditatem seu speciem, xiv, 103 (71. — Est obiectum intellectus, vm, 62 [5], R Rarefactio — Per ipsam aliquid fit maius, xiv, 101 (51. — Talis transmutatio non est augmentum, sed altera­ tio. ibid. — Rarefactio contingit non solum transmutata specie, sed etiam eadem specie manente, ibid. S Scientia — Secantur quemadmodum et res (III de A- nima). Prooem. 1 [11. — Scibile est ens. vm, 62 (5). Segregatio — Vide Congregatio. Semen — Est primum principium in generatione anima­ lium. vm, 60 (31. — Quaedam generantur sine semi­ ne. xm, 94 (4], — Virtus speciei est primo in semine, xv, 105 12], Sensibile — A quibusdam ponitur, nonnisi sensibile esse ens: refutantur, vm, 63 (6), 64 [71. — Vide Expe­ rientia, Tactus. Sensus — Est perfectio sentientis, vm, 64 [71. — Se­ cundum quosdam, sensus non differt ab intelligentia (ZZ7 de Anima), vm, 63 [61. Siccum — Vide Humidum. Signum — Signum signo non se habet consequenter, v, 39 [6]. — Signum sensatum, idest pars sensibilis, xv, 104 II]. Singulare — Singularia, idest species, xvn, 113 [1], Situs — Variatio situs consequenter se habet ad varia­ tionem loci. xiv. 101 [5]. — Cf. Motus. Sol — Vide Animal, Homo. Solutio — Vera solutio qualis debeat esse, xv, 104 [II. Species — Differentia constituit speciem, i, 4 [2]. vm. 62 |5J. — Species rerum sunt sicut numeri (.VIII Me­ taphys.). vm, 62 [5], — Species est praeter materialia et individuantia principia, m, 25 [81. — Comparatur ad materiam ut mensura ad mensuratum, xv, 107 |4|. — Quando dicatur aliquid secundum speciem et se­ cundum materiam, xv, 105 (2), 107 (4L — Quomodo species permanent, materia mutata, xv, 107 |4|. — Species non habet locum nisi ratione materiae, ibid. — Virtus speciei est primo in semine, xv, 105 [2J. ·— Aliter se habet virtus speciei in viventibus et in ina­ nimatis. xvn, 118 [61. — Species, idest forma, iv, 31 16], vm, 61 |4|. Cf. xm, 94 (4). xv. 107 141. — Vide Forma. Spiritus — Spiritus idest ventus, seu aer. vm, 65 18). xiv, 101 (5). — Spiritus, idest anima, ibid. Q Subiectum — Aliud est subiectum, et aliud passio, x, Qualitas — Est praedicamentum: accidens, vi, 47 [6], 50 (9). ix, 68 [21. x, 79 [71. — Fundatur in substan­ tia. n, 14 (41. — Advenit subiecto actu existenti. x, 79 (7|. — Qualitates speciei quare dicantur passibiles, vm, 62 [5], — Quae sint qualitates passibiles, seu passiones, n, 14 (41. — Quidam dixerunt eas esse dif­ ferentias proprias elementorum, ibid. — Vide Demo­ critus, Empedocles. Quantitas — Est praedicamentum: accidens, vi, 47 (6) 74 [2]. — Contingit ad utrumque esse transmutatio­ nem. ibid. — Subiectum est per modum materiae in generatione, vm, 69 (31. ix, 66 |9|. — Vide Gene­ ratio. Substantia — Substantia est ens simpliciter, vi, 46 [51. — Illud cuius differentiae magis significant hoc aliquid, magis est substantia: quomodo intelligendum. vm, 61 , [4] 62 [5]. — Idem est constituere substantiam et facere hoc aliquid, x, 80 (8). — Substantia non su­ scipit magis et minus, vm, 62 [5], — Substantia per- — 725 — 48* — De Caelo et Mundo. INDICES RERUM NOTABILIUM ÊT NOMINUM liiancnte, fiunt in ea transmutationes secundum magni­ tudinem et qualitatem, it, 14 [4|. — Ad ipsam est transmutatio, x, 74 [2]. — Quae significant substan­ tiam, generantur simpliciter, ix, 68 [21. — Quomodo in substantiis di versificetur generatio simpliciter et se­ cundum quid. ibid. — Non generatur ex passionibus, iv, 33 [8]. — Substantiae incorporeae sunt immateria­ les. xm, 95 [51. Superficies — Res mathematica, ut, 24 [71. xm, 91 |1]. — Caret quantitate secundum profunditatem, ibid. — Causatur ex lineis: quomodo, m, 24 [71. iv, 32 [71. — Superficies causât corpus, et hoc solum, ibid. — Vide Corpus. substantialis, etsi quodammodo sic dici possit. Vni, 62 [5]. — Comparatur ad ignem, vm. 61 [41. — Item, ad aerem, vm. 65 [81. U Ubi — Esse ubi est accidens, vi, 47 [6], 50 [9J. x, 79 I [71. — Advenit corpori actu existenti. x, 79 [7). — Non generatur nisi in aliquo particulari, xvn, 113 111. niversale V Vacuum — Quid sit. xn, 88 |2|. — Impossibile est dari vacuum, ibid. T Tactus — Tactus semper est unus quorundam duorum, Vegetabilis — Vide Anima. Verum — Quidam posuerunt verum esse in apparendo iv, 32 [71. — Tactus est materialior ct grossior om­ nibus sensibus, x, 76 [4]. — Vulgares maxime vident aliquid esse sensibile secundum tactum, ibid. Tempus — Est numerus motus secundum prius et po­ sterius. v, 38 15). Terra — Densissima elementorum, x, 76 [4J. — Est ens. ix, 71 [51. — Vide Parmenides. — Est natura­ liter frigida, vm. 61 [4|. — Frigus non est cius forma (IV Metaphys.). m, 21 [4|. — Verum non est in sen­ tiente tantum, sed et in rebus, vm, 64 [71. Viventia — Corpora viventia movent scipsa non solum secundum motum localem, sed et secundum motum altcrationis, augmentationis, et generationis, xvn, 118 161. — In ipsis virtus speciei non determinat sibi ali­ quam materiam signatam; est tamen in hac vel illa determinate, ibid. Meteorol ogicorum A Accensiones — Accensiones, seu ignitiones, quae appa­ rent in caelo, seu aere superiori, omnes sunt eiusdem speciei, differentes secundum magis ct minus. I, vi, 38 [11, 42 [5], — Causa materialis ct effectiva talium. I, vi, 39 [21. vn, 47 [41. vm, 49 [11. — Generalis causa generationis huiusmodi passionum. I, vi, 40 [31. — Unde sumatur differentia ipsarum. I, vi, 41 [41. — Variae species indicantur. I, vi, 38 [11, 42 [5]. — De loco generationis carum. I, vn, 48 [51. xm, 93 18], Aeges — Vocatae aeges, seu caprae, videntur in caelo: causa huius apparitionis. I, vi, 38 [11, 42 [51. Aegeum — De profunditate maris Aegaei. Π, I, 145 171. Aegyptii — Testantur de stellis comatis. I, x, 64 [6|. — Item, de coniunctionibus stellarum. I, x, 66 [8]. Aegyptum — Terra Aegypti paulatim exsiccata. I, xvn, 133 [31. — Demissior mari circumstante: quod impe­ divit ne duo maria conjungerentur. I, xvn, 137 [71. Aequinoctialis circulus — Est in medio sphaerae cae­ lestis, inter utrumque polum. II, x, 200 [21, 201 [31. Aer — Communiter dicitur aer totum inter terram et lunam. I, m, 20 [6], xm. 86 [1], — Superior pars huius vocatur ignis, improprie tamen. I, iv, 28 bis [61. v, 29 [11. vi, 39 [21. xm, 86 [11. — Vide Ignis. Aer proprie dictus. Est corpus ct elementum aliorum corporum. I. i, 3 [31. n, 12 [3], — Igni propinquior in natura. I, n, 12 [3|. — Calidus et humidus. I, ii, 11 121. iv. 28 bis [61. vi, 39 121. II. vn, 183 [61. — Levis respectu terrae ct aquae, gravis respectu ignis. I. u, 12 [3|. — Rarior quam aqua. II, u, 152 [61. — De eius loco. I, rv, 28 bis [6]. v, 30 [21. vi, 39 12). II, n, 148 [2|, 150 [4], Cf. I, i, 5 [51. — In loco aeris est semper aer, non tamen semper idem nume­ ro. I, v, 30 [21. II, vi, 170 [1]. — Aer non multo tempore manet similis. I, vn, 48 [21. ·— Fluit circulariter delatus a caelo; tardius tamen motu caeli. I, v, 30 |2), 36 [8], xi, 70 [3], 74 [71. — Nonnisi aer qui excedit montes movetur a sphaera caelesti. I, v, 30 [21. xiv, 96 [3]. II, vm, 188 [11. — Aer infra montes aliquid participat de motu superioris, licet im­ perfecte. II. vm, 188 [1]. Causa aeris secundum antiquos Naturales. II, i, 142 (41. — Quidam posuerunt aerem, aquam ct ven­ tum esse idem: improbatur haec opinio. I, xvi, 124 121. II. vn, 183 [6], 184 [7], — De passionibus com­ munibus aeris ct aquae tractatur in Meteorologia. I, i, 6 [61. — Idem locus communis est non solum aquae et acri, sed etiam cis quae accidunt circa generationem ipsorum. I. i, 6 [6], xiv, 95 |2J. — De causis huius­ modi passionum. I, xiv, 96 [31, 97 [4]. — De modo generationis. I, xiv, 98 [5|. Cf. I, xv, 114 [51 sqq. — De medio ipsius I. xiv, 99 [61. — Quomodo in his transmutationibus repraesentetur similitudo circulatio­ nis solis. I, xiv, 100 |7I. — De praedictis in speciali. I. xiv, 101 [81 sqq. — Aer inspissatus omnes modos colorum repraesentat, idque duobus modis. I. vm. 50 [21. — Vide Aqua. Aeschylus — Vide Hippocrates. Aesopus — Fabulose dixit, Charybdim bis ex parte absorbuisse, et ultimo totaliter absorpturum mare. II. iv. 161 131. Aestas — Quandonam fiat nobis: item, iis qui habi­ tant in parte terrae nobis opposita. II, vn, 187 [101. Aether — Quam significationem habuerit apud anti­ quos: item, apud Anaxagoram. I. m, 19 [51. Aethiopia — Ultimi termini ipsius sunt fines terrae ha­ bitabilis. II, x, 201 [31. — Vide Pluvia. Agens — Est causa. I. i, 3 [31. — Quomodo agens, seu causa movens, sit prima causarum. I, n, 13 [4|. — Agens corporale tangit passum. I, n, 12 [3|. Alimentum — Vide Cibus. Anaxagoras — Dc significatione aetheris. I, m, 19 (51. — Totum corpus circulariter motum igneum esse pu­ tavit. I. m, 20 |61. — Eius opinio de cometis. I, ix, 54 [21. — Improbatur. I, x, 60 [2], 64 [61 sqq. --- 726 --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM — Item, de lacteo circulo. I, xn, 80 14] sqq. — Dc causa magnitudinis et violentiae guttarum pluviae tem­ pore calido: item, de generatione grandinis. I, xv, 115 [6J, 119 [10). — De generatione et salsedine maris. II, i, 142 [41. Animal — Animalia patiuntur statum et senectutem si­ mul secundum totum. I, xvn, 132 [2L — Ostenditur quod in corporibus animalium salsa fiunt ex admixtio­ ne alicuius. II. vi, 171 [2). — Contrarietas ventosi­ tatis in corpore animalis aliquando invenitur. II. vn, 185 (81. Antiperistasis — Antiperistasim facere, quid sit. I, xiv, 109 [161. Antiqui — Quid intellexerint nomine aetheris. I, m, 19 |5|. — Corpus caeleste quale esse putaverint, ibid. — Testantur de cinere salvo invento post annum in summis montibus. I. v, 30 |2L — Occulte forsitan loquebantur de Oceano tanquam fluvio circumdante terram. I, xiv, 100 [71. — Quidam putabant solem non ire sub terra, sed circa terram. II. I, 146 [81. — De causa gyrationis solis secundum antiquos. II, n, 151 [51 sqq. — Vide Poetae, Naturales. Apparitionis — De apparitionibus in caelo factis agitur in Meteorologia. I, i, 5 [5], — De acccnsionibus quae apparent in caelo. — Vide Accensiones. — Aliae ap­ paritiones. scu phantasmata, apparent dc nocte: quae sint. I. vm, 49 [11. — Causa carum. I. vm, 50 [21, 51 |3|. — Huiusmodi fiunt multa quae non videntur. I, vm, 52 [41. Aqua — Est corpus ct elementum corporale. I, i, 3 [3], n, 12 [31. II, iv, 160 [21. — Terrae propinquior in natura. I, n, 11 [2], — Naturaliter gravis. I, iv, 28 bis [61. — Levis respectu terrae, gravis respectu ignis et aeris. I, n, 11 [2], II, iv. 162 [4]. — De Joco aquae. I. iv, 29 |6|. II. n, 148 [2) sqq. m, 157 [4|, 158 [5]. iv, 161 [31. 162 [4J. Cf. I, I, 6 [61. Aqua fit cx aere, et e converso (77 de Generat.). I, iv, 26 [3], — Aqua resolvitur in vapores, et vapores congregantur in aquam. I, xiv, 95 [2] sqq. II, n, 150 . [4] — De causa, modo et medio huius transmuta­ tionis. I, xiv, 96 [3] sqq. — Quomodo assimiletur cir­ culationi solis. I, xiv, 100 (7). — Locus generationis aquae supra terram. I. xiv, 95 [21. — In aere supe­ riori non generatur aqua: quarc. I, iv, 26 [31. v, 29 11], 30 [21. — Generatur infra terram, eodemque modo quo supra. I, xvi, 127 15] sqq. Non datur aqua per sc constans et separata: quare. 1, m, 19 [5], — Omnis aqua non est una. I, xvi, 125 [21. — Divisiones aquarum quae sunt circa ter­ ram. IL I, 143 [51. — Aequalis multitudo aquae sem­ per conservatur super terram: quomodo. II, ii, 152 [6). m, 157 (4|. v, 165 [21. vi, 171 151. — Dc rece­ ptaculis aquarum infra terram. I, xvi, 125 [3] sqq. — Aqua quandoque submergitur in terra. I, xvi, 130 181. II, i, 143 [51. Aqua cx natura sua est dulcis. II, n, 149 [31. v, 165 [21. vi, 176 [7). — Per evaporationem assumitur superius aqua dulcis, salsa manente deorsum. II, n, 153 [71. m, 158 [51. iv, 162 [41. vi, 175 [6]. — Per admixtionem cineris aqua fit salsa ct amara. II, v, 167 [4J. vi, 171 [2], 177 [81. Aqua est naturaliter frigida. I, iv, 28 bis [6], II, vn, 183 [6]. — Maxime congelatur in hieme. I, xv, 111 [2]. — Citius infrigidatur aqua calida. I. xv, 122 [13], — Vide Aer. Arabia — Vide Pluvia. Arida — Vide Terra. Aristoteles — Mundum ct generationem hominis ab aeterno fuisse putavit. I, m, 19 [5], xvn, 138 [8]. II, iv, 160 [2], — Item, easdem opiniones esse reiteratas in hominibus infinities. I, ni, 19 [51. — Observa­ tiones quaedam astronomicac ab ipso factae. I. x, 64 [6). 66 [81. — Ex cius operibus (1) sequentia ci­ tantur: *111 Physic. I, n, 5. m, 5. — *JV Physie. I, iv, 3. — *Vl Physie. I. X, 9. — *VII1 Physic. I. n, 5. nr, 5. xvn, 8. II, iv. 2. — */ de Caelo et Mundo. I. n, 2, 5. m, 5. xvn, 8. II, iv, 2. — *11 de Caelo et Mundo. I, m, 6. — *1 de Generat, et Corrupt. I, m, 5. — *11 de Generat, et Corrupt. I, π, 2. m, 2. iv, 3. Ars — Individuum non cadit sub consideratione artis. I, t, 1 [11. — Artes eaedem destructae ct reinventae infinities, supposita aeternitate generationis hominum. I, m, 19 [5|. Astra — Vide Stellae. Auster — Auster est idem qui notus. II, vni, 190 [31. — Ventus calidus: quare. II, vi, 173 [4], — Facit temperiem. I, xiv, 108 [151. — Non flat a polo an­ tarctico. H, vn, 187 [101. x, 202 [4L — Flat a Joco sub tropico aestivali. II, x, 199 [1], 203 [51. — Sta­ bilis et fortis, procedens ad locum boreae. II, x, 204 (61. — Causa vehementiae cius. ibid. Cf. II, vn, 187 [10], — Serenus in locis meridionalibus. II, vi, 173 [4L — Non flat continue post solstitium hiemale: quare. II, ix, 197 [71, 198 [81. — Nobis fiunt plu­ rimi austri: quarc. II, x, 202 [4L — Vide Pluvia. Autumnales Aquae — Vide Pluvia. Avis — Oriente constellatione Avis, flant ornithiae. II, ix, 199 [81. B Boreas — Ventus frigidus, faciens hiemen: quare. I, xiv, 108 [151. IL vi, 173 [4L — In Ponto aliquando causât rorem, non in aliis locis: quare. I, xiv, 107 114] sqq. — Est nobis serenus; aquosus autem in me­ ridionalibus. Π, vi, 173 [4L — Flat a locis sub polo arctico. II. vn, 187 [101. ix, 198 (8J. x, 202 [4], — Non multum procedit. II. x, 202 [4], — Causa vehe­ mentiae eius. II, x, 204 [6]. — Plurimi boreae flant nobis: quare. II, x, 202 [4L — Venti boréales flant post solstitium aestivale: quare. II. tx, 197 [7], 198 [8], Cf. Etesiae. Bosphorus — Invenitur semper minoratus. I, xvn, 137 17]. Bothyni — Bothyni, seu voragines, aliquando apparent in caelo: quare. I, vm. 49 [II, 51 [3]. C Caelum — Caelum, seu corpus caeleste, dicitur primum elementum, scu primum corpus. I, i, 5 [5]. in, 19 (51. iv, 24 [11. 28 [5]. — Quo sensu dicatur elemen­ tum. I. i, 5 [51. — Appellatur aether: quare. I, m, 19 (5|. — Qualis sit naturae secundum antiquos, ibid. — Formatur ex quinta essentia, quae est principium omnium corporum caelestium. I, n, 11 (2(. m, 19 . [5] — Non est ignis, nec aer. nec utrumque. I, m, 20 [6] sqq. iv, 26 (31, 27 (4). — Natura eius quo­ modo ordinem participet. I, i, 5 [51. Π, VI, 172 [31. — Corpus caeleste habet differentias in nobilitate et virtute. I. iv, 27 (4L — Non est grave neque leve. I, n, 11 [2]. — Non est calidum. I, iv, 25 [2], v, 32 [4L 37 [9], — Movetur circa medium. I, n, 11 [2]. — Eius motus est perpetuus. I, n, 14 [5], in, 19 [51. — Movetur ad occidentem. II, vm, 188 [11. — Corpora superiora moventur multo velocius quam inferiora. I, vn, 48 [5], Diversos effectus in inferioribus producit. I, iv, 28 [51. v. 35 [7], xvn, 131 [1], 132 [2], — Est primum principium generationis. I, iv, 28 [51. — Movet et regit inferiora. I, n, 12 [3] sqq. — Motus facti a caelo in inferioribus sunt naturales: quomodo. II, vm, (1) Videsis observ. pag. 3. INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM 188 IU. — Quomodo causer caliditatem in inferiori­ bus. I, iv, 25 (2), 28 [5]. v, 33 151 sqq. — Corpora superiora non aluntur ex vaporibus. II, n, 152 [61. — In caelo, idest in aere superiori. I, vt, 38 [11. vm, 188 11). Caelum, idest mundus. — Vide Mundus. — Subie­ ctum libri de Caelo. I, 1, 3 (31. — Citantur D. Tho­ mae commentaria in hunc librum. 1, xvn, 138 (81. — Vide Aristoteles. Calidum — Una ex primis qualitatibus tangibilibus. 1, it, 11 121. Cf. 1, v, 32 14|. — Est leve, seu natura­ liter fertur sursum. I, vi, 39 121. vn, 45 [2], 47 [4], — Per violentiam fertur vel sursum vel deorsum vel oblique. 1, vn, 47 |4). — Eius est rarefacere. I, iv, 26 [31. vi, 39 (21. — De calore causato a stellis. — Vide Caelum. Cancer — Principium Cancri est tropicus aestivus. II, vn, 187 [101. ix, 194 141. x, 199 U), 200 [21. Canis — Post ortum Canis, seu Caniculae, est maior calor: eo tempore flant etesiae. II, ix, 194 |4|, 198 (81. Caprae — Vide Aeges. Capricornus — Eius principium est tropicus hiemalis. II, vn, 187 (101. x, 199 [1], 200 [2], Caspium — Vide Pontus. Caucasus — Unus ex maximis montibus Asiae: est ad ortum hiemalem: ex ipso oriuntur fluvii multi et maximi. I, xvi, 129 (7). Causa — Primae causae naturae quae sint, et ubi de eis tractetur. I. t, 3 131. — De ordine causarum. I, n, 15 |4|. Chaonia — De fonte aquae salsae in Chaonia. II, vi, 177 [81. Charybdis — Vide Aesopus. Cibus — Superfluum cibi, seu alimenti, in corporibus animalium est salsum ct amarum. Π. n, 153 [71. m, 158 [51. vi, 171 [21. — Est subtilissima inter omnes superfluitates. II. vi, 171 [21. Cinis — Est residuum ab actione caloris in adustis. II, vi, 171 [21. 173 |4|. — Vide Aqua, Ignis. Circulatio — Magna circulatio (seu periodus) dividitur per magnam hiemem et magnam aestatem. I, xvn, 135 (51. Circulus — In ipso non est accipere finem in actu: quodlibct punctum datum est principium et finis. I. n, 14 151. Coagulatio — Vide Congelatio. Colores — Colores aliquando de nocte in caelo appa­ rent: assignatur causa. I, vm, 49 (1| sqq. Columnae Herculis — Sunt quasi in ultimo termino occidentis. II, x, 201 (3|. — De mari extra Columnas. II, i, 144 [61, 145 17). Coma — Vide Cometae, Luna, Sol. Cometae — Cometes, quare sic dictus. I, xi, 71 |4|. — Tres sententiae antiquorum de cometis. 1, ix pet­ lot. Cf. I. xi, 74 (71. — Reprobantur. I, x per tot. — Qualis certitudo possit haberi in hac materia. I. xi, 68 [II. — Vera causa apparitionis cometae. I. xi, 71 [4J. xm, 86 |l|. — Cometes quandoque est stella, errans vel non errans, comam habens: explicatur haec apparitio. I, x, 64 [61. xi, 73 [61. xm, 87 12], — Differentia inter duos modos apparitionis cometarum. 1. xi, 74 [7J. xm, 87 [21. — Cometes comparatur ad stellam cadentem. I, xi, 72 (5|. — Differentia inter comam et halo. I, xi, 73 [6|. 74 17). xm, 87 [2). Non fiunt cometae multi et saepe: quare. I, xi, 76 )9). xm, 92 [7|. — Saepe visi sunt plures uno simul facti. I, x, 60 [2]. — Fiunt magis extra viam solis, quam intra: quare. I. xi, 76 [9|. xm, 89 [4], Cf. 1. x, 60 [21. — Non fiunt tantum ad septentrio­ nem nec tempore aestivali solum. I, x, 62 [41, 63 , [5] Cf. I, ix, 58 [61. — Cometae significant siccita­ tes et ventos. I. xt, 75 [81. De magno comete in Achaia viso. I, x, 62 [41. 65 [7]. xi, 75 [8J. — De alio viso tempore cuius­ dam principis Atheniensium. 1, x, 63 [5]. — De eo qui visus est sub principe Nicomacho. I, xi, 75 [81. Congelatio — Quoddam conferens ad celeritatem coa­ gulationis seu congelationis. I, xv, 122 [131. — Con­ gelata non facile adunantur. I. xv, 114 [51. — Non exhalant. II, ix, 195 [5|. — Vide Aqua. Contiguum — Quid sit. I, n, 12 [31. Continuum — Ex multis parvis non possunt fieri multa magna continua. L xv, 114 [5|. — Continuum, idest contiguum. 1, n, 12 (31. v, 30 [2(. xm, 93 [8|. Corona — Constellatio Coronae fit nobis super summi­ tatem capitum cum fuerit in circulo meridiano. Jl, x, 200 [21. Corpus — Corpora corporibus contiguari debent: qua­ re. I. ii, 12 [31. — Corpora superiora et inferiora. 1. n, 11 [2). — Vide Caelum, Mundus. D 1. vi, 38 [11. — Differentia harum ad alias apparitiones. I. vi, 42 [51. — Ex hiatibus excidunt. 1, vm, 51 [31. Danubius — Vide Ister. Delphis — Delphis, seu constellatio Delphini, est in lacteo circulo. I. xn, 84 [81. Democritus — Opinio eius de cometis. I, ix, 54 [2[. — Improbatur. I, x, 64 [6] sqq. — Item, de galaxia. 1. xn, 80 [41 sqq. — De defectu maris: im­ probatur. II, iv, 161 [3) sqq. Deorsum — Vide Subtus, Sursum. Digesta — Omnia digesta videntur inspissata esse a calore. II. vi, 171 [2). Diluvium — De diluvio tempore Deucalionis. I, xvn, 135 [51. Diogenes — De generatione ct defectu maris. II, i, 142 141. Dulce — Est magis subtile quam salsum. II, vi, 174 |5J. Cf. Salsum. Durum — Dura non ita adunantur sicut humidiora. I. xv, 114 [51. Dali — Dali, seu titiones, apparent in caelo. Effectus — Diversorum diversi sunt effectus. II. vn, 183 (6). Elementa — De elementis ubi sit determinatum. 1. i, 2 (2|, 3 [31. — Sunt principia aliorum corporum. I, n, 11 [2|. — Elementa corporalia quare sic dicta. I. i, 3 [31. — Quae sint. I, i. 3 [31. n, 11 [2], Cf. I, m, II [2|. — Veniunt in compositionem mixti. I. i, 5 [51. — Fiunt ex invicem: quare. I, m, 11 (21. — Ordo elementorum. I, iv, 28 bis [6). Cf. I. v, 30 (2). vi, 39 (2[. x, 61 131. II, II, 148 (21, 150 [41. — De aequalitate proportionis inter elementa. I, m, 16 |7| sqq. iv, 26 (31. — Unius elementi est unus locus con­ tinuus. II. n, 148 |2|. — Motus naturalis elementi videtur esse principium ct terminus motus omnium quae sunt de natura illa. ibid. — Omne elementum in proprio loco videtur intransmutatum et naturaliter se habens. II. n, 149 [31. — Vide Caelum, Natu­ rales. Empedocles — Elementa ex invicem fieri negavit. I, m, 11 (2[. 20 (9). — Eius opinio de causa salsedinis ma­ ris. (I, i, 142 (4|. v, 167 (4). — Metrice scripsit, et probabile est quod multa metaphorice protulerit. II, v, 167 [41. Essentia — Quinta essentia quid sit. I, n, 11 (2). Etesiae — Qui venti sint etesiae. II. ix, 191 [1], 194 (4). Cf. II. x, 204 (6). — Quando flent. II, ix, 191 [11, 194 [4], 198 (8). — Quare spirent magis de die, --- 728 --- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM maximcquc circa vesperum; nocte vero deflciant. II, ix. 195 [5|. 196 [6]. — Etesias aliquando praecurrunt alii venti. II. ix, 191 [11. Eurus — Extra mare Libycum flant plurimi curi. II, x, 202 [41. Evaporatio — Vide Vapor. Exhalatio — Duplex exhalatio. I, vi, 39 [2|. II. vn, 179 [2[. 181 |4|. 183 (6|. — Humida vocatur vapor. II. vit, 179 [21, 180 [31. Cf. I. iv. 29 [6|. vi, 39 [21. — Sicca dicitur fumus vel ignis, licet improprie. I, vi. 39 121. 40 |3]. II. vn, 179 [21. 180 [31. Cf. I. iv, 29 [6|. xni, 86 [11. — Admiscentur adinvicem. II. vn. 179 (21. 181 [4[. Cf. II. vi, 172 [31. — Utraque denominatur ab eo quod excedit. H. vn, 179 12). — Quomodo causcntur. I. vi, 39 [2]. II. vn, 180 [31. 182 |5). Exhalatio sicca est suprema pars mundi inferioris. 1. vi. 40 |3|. xi, 70 [31. — Circumducitur a motu caeli. I. vi, 41 (41. xi. 70 [31. — Est materia incen­ dii: frequenter ignitur ex motu caeli. I, iv, 28 151. vi. 40 |3]. xi. 70 [3). — Abundat in terra. II, vi. 172 [3|. — Est residuum ab actione caloris, ibid. — Est causa materialis apparitionum in caelo. I. vi, 40 |3|. — Causât salsedinem maris. II. vi. 172 [31 sqq. — Est principium ventorum. II. vn, 180 |3|. 181 [41. — Vide Ignis. Vapor. Extremum — Vide Medium. Figura — Rotunda est capacissima figurarum. I. xvt, 129 (71. Finis — Est causa. I. i, 3 [31. — Quomodo prior agen­ te. I. n, 13 |4|. Flamma — Quid sit. 1. vi, 40 |3|. — Non semper ma­ net eadem. II. it, 152 [61. vi, 170 [II. — Non nutri­ tur. II. n, 152 [6[. — Flammae accensae apparent in caelo: quare. I. vi, 38 [1], 42 [51. — Flamma in fumo facit diversos colores. I. vn, 47 [4], — Maior flamma quomodo exterminet minorem. II, tx. 191 [1]. Fluvius — Dc generatione fluviorum. I. xvi, 112 [3] sqq. II, vm, 190 [31- — Dc durationc ct transmuta­ tione ipsorum. I, xvt per tot. Cf. II. vt. 176 [7]. — Permutantur aquae fluviorum. I. v, 30 [21. II. n, 148 [2|. vi, 170 IU. — Est dulcis: quarc. II. v, 166 (31. vn, 176 (7). — Contingit quod sit salsa: quomodo. II. vi, 177 [81. — Omnes fluvii non sunt unus. I. xvi, 124 (21. — Plurimi fluunt ex fontibus. 1, xvi, 130 [8], Cf. I. xvn, 132 [21. II. i, 143 151. vn. 184 (71. — Aliqui ex paludibus. I, xvi, 129 [71, 130 [8], — Fluxus ipsorum videtur esse ex montibus, et ma­ ximi fluvii ex maximis montibus. I. xvi, 129 (71. ■— Maiores sunt ii qui per longam viam fluunt: quare. 11. m, 157 [41. — Terminus ipsorum est mare. II. n. 148 (21. m, 157 [41. Cf. II. v, 166 131. — Multi absorbentur a terra. I, xvi, 130 18]. II, i, 143 [5]. — Secundum Platonem Tartarus est terminus: refutatur. II. ii, 151 |3]. 152 [41. — In hieme est maior fluxus quam in aestate. I. xvi, 125 [31. — Dc fluvio circularitcr fluente circa terram. I. xiv, 100 [71. — Pro­ verbium. Sursum fluviorum. II. Ill, 157 (4|. — Vide Mare. Fontes — Aquae fontales quae sint. II, i, 143 [51. ·— Sunt manufactae. ibid. ■— Fontes sunt vicini monti­ bus: quarc. I. xvi, 129 [7], — In campestri sunt pauci separati a fluviis, ibid. — Causa exsiccationis fontium. I. xvn, 132 [2], — Fiunt novi, exsiccatis aliis, ibid. — Aqua fontium in aestate est frigida, in hieme vero calida: quarc. I. xv, 129 [10]. — Quare sit dul­ cis. II. vi, 176 [71. — Quandoque est salsa: quare. II. vi, 177 [81. — Vide Chaonia. Forma — Est effectus moventis. I. n, 13 [4L — Omnes formae inferiorum corporum reducuntur in corpora caelestia sicut in quaedam principia. I, v, 35 [71. — Vide Materia. Frigidum — Est qualitas tangibilis. I, n, 11 [21. — Frigidi est inspissate. I, iv, 26 (31. v, 33 [5], — Fri­ gidissimum est magis remotum a motu caelesti. I, iv, 28 bis [61. — De frigido circumstante calidum et viceversa. I, xiv, 109 (161. xv, 119 [10], 122 [13], Fulmina — De casu fulminum agitur in Metcorologia. I, i, 8 [81. — Quare cadunt deorsum. I, vn, 45 [2]. Fumus — Quid sit. II, vn, 179 [2], 180 [3]. — Est calidus ct siccus. II. vn, 179 [2], 183 [61. — Ex li­ gnis viridibus maior exhalat fumus quam ex siccis. II, vn. 187 [10], — Fumus incensus fit flamma. I, vi, 40 [3]. — De ignitionc fumi inferioris lucernae a flamma superioris. I, vn. 44 111, 45 [21. — Vide Exhalatio. I. i, 5 151. xn. 85 |9|. — Tres opiniones antiquorum dc galaxia: reprobantur. I, xn per tot. — Opinio Aristotelis. I. xm per tot. — Est unus ex maximis circulis sphae­ rae. I. xn, 81 151. xm, 89 |4J. — Quomodo dispo­ situs secundum situm. I, xm. 89 [4]. — Est plenus stellis magnis et fulgidis, ibid. — Unus ex eius semi­ circulis duplatur et habet amplius de lumine: quare. I. xm, 90 [51. — Claritas lactea semper apparet in eodem loco ct in eisdem stellis. I. xn. 81 [5]. Generatio — Simile generat sibi simile. I, iv. 25 [2], — Primum principium generationis est corpus caeleste. I. iv, 28 [5]. Cf. IT, H, 150 [41. Subiectum libri de Generatione. I. i. 2 [2] i — Vide Galaxia — Galaxia seu lacteus circulus. Aristoteles. Gentes — Corruptiones gentium ex quibus causis pro­ veniant. I, xvn, 134 [4]. — Non facile servant me­ moriam transmutationum quae accidunt circa magnas partes terrae; nec transmigrationum suarum, ibid. Glacies — Quid sit. I. iv, 28 bis [61. xm, 85 [I]. Grando — Est aqua vehementer congelata. I, xv. 111 [2], 118 [9], 119 [10]. — Generatur in loco nubium. I. xv, 110 [1], — Non convenit ei proportionale in­ ferius. ibid. — Cadit in locis temperatis. I. xv. Ill [2[. — Non fit in montibus altis. I. xv, 116 171. — Fit maxime vere ct autumno; item, magis in aestate quam hieme: quare. I, xv, 111 [21. 119 [101. 121 [121. — Dc causa generationis grandinis. I, xv, 115 [6[ sqq. — Saepe fit valde magna ct figurae non ro­ tundae: quandonam. et qua de causa. I. xv, 117 [81. 118 [9[. 120 [111. — Vide Guttae. Grave — Gravia moventur ad medium: levia a me­ dio. I. n, 11 [2|. — Grave ct leve simpliciter ct se­ cundum quid. ibid. — Gravissimum est quod habet plurimum de terrestri. II. vi, 173 [4], — Locus gra­ vissimi. I, iv, 29 [6], Grossum — Vide Subtile. Guttae — Psecades, idest guttae, quomodo differant a pluvia. I. xiv, 102 [9], Cf. I. xv, 113 [4], — Fiunt maiores diebus calidis: quarc. I, xv, 119 (101. — Sunt maiores guttae grandinis ct pluviae quanto pro­ pinquius nobis generantur. I, xv, 120 [111. — Guttae magnae non sunt crebrae: quare, ibid. — Generantur guttae aquae non solum supra, sed etiam infra ter­ ram. I. xvi, 128 [61. H Habitabilis — Vide Terra. Habitum — Idest consequenter se habens. I. iv. 28 bis . (6) II, vn, 185 (81. Halo — Quid sit. I. i, 8 [8]. x, 64 [61, 65 [71. xn. 78 [2], — Non est in loco solis et lunae. 1. x. 64 — 729 — INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM [6|. — In quo differat a coma. I, xi, 73 [6], 74 [71. xm, 87 [21. Heraclitus — Posuit solem innovari quotidie. II, n, 152 [61. Hesiodus — Unus ex poetis Theologis. II, i, 141 [31. Hiatus — Hiatus, seu apertura, aliquando apparet in caelo. I, vm, 50 (21, 51 [3], — Causa huius. I, vili, 51 [31. Hippocrates — Opinio Hippocratis ct Aeschyli circa co­ metas. I, vm, 52 [4]. Cf. I, xi, 74 171. xn, 83 [71. — Improbatur. I, x, 61 [3] sqq. Cf. I. x, 60 [2], 64 [61. Hiems — Causa hiemis. II, vn, 187 [101. Homerus — Poeta Theologus. II. i, 141 [31. — Fa­ bula de principio ventorum. I, xvi, 124 [2J. Humidum — Qualitas tangibilis. I, n, 11 [2]. — Hu­ midum est bene terminabile. II, vn, 183 [6], — Humidorum omnium mare esse principium putaverunt quidam antiqui. II, n, 152 [6], — De generatione humidorum ex aqua. II, vi, 175 [6]. Hypeccauma — Quid sit. I. vt, 40 [3]. Cf. I. vm, 51 [31. xi, 74 171. Hyrcanum — Mare Hyrcanum separatur omnino ab Occano, ct undique per circuitum habitatur. II. r. 144 [61. Leuconoti — Quare sic dicti. II, ix, 198 [81. — Ap­ I Maeotis — Paulus Maeotis fluit in mare Ponticum. II. Ignis — Proprie dictus, est excessus calidi. I. iv, 28 bis ,[6] xm. 86 [1], — Causatur a motu. I, v, 33 [5]. — Raritas et igneitas se consequuntur, ibid. — Dc nutritionc ignis. II. n, 151 [5], 152 (6). — Ex ignitis relinquitur aliquid quod ignis non potest dissolvere. II, vi, 171 [2], 172 [31. — Post extinctioncm ignita habent in se virtutem caloris. II, vi, 173 [41. Ignis improprie sumitur pro quarto elemento. I, iv, 28 bis [6], vi, 39 [21. xm, 86 [1], Cf. I, i, 3 [31. n, 11 [21. — Sic acceptus, est aer superior. I, iv, 28 bis (6). v, 29 (1|. xm, 86 [1). Cf. I. vi, 39 [2|. — Exhalatio calida et sicca, seu fumosa. I. iv, 28 bis [61. vi, 39 [21. 40 [31. xi, 70 [31. xm. 86 [1], Cf. I. ii, 11 [2], — Elementum supremum (incipiendo a terra). I. vi. 40 [31. xi, 70 [31. II, n. 148 [21, 150 [41. — Est contiguus caelesti corpori. I, v, 30 [21. Cf. I. xi. 70 [31. II. n, 150 [41. — Secundum quos­ dam. est corpus caeleste. I. m, 20 [6). II, II, 150 [4). — In loco ignis est semper ignis, non tamen nu­ mero idem. I, v, 30 [2], — Est levis simpliciter. I. π. 11 [21. — Movetur circulariter, delatus a motu caeli. I, v. 30 (21. 36 [81. xi, 74 [71. Cf. I. VI. 41 14]. xi, 70 [3J. — Non attingit ad velocitatem motus caelestis. I, xi, 74 [71. — Ignis ambiens inferiores partes mundi frequenter fertur deorsum ex motu caeli. I. v, 30 (21, 36 [81. — De motu ignitorum expulso­ rum. I, vn, 45 [2], 47 [4]. — Cf. Exhalatio. Ignis, idest calor. I. xiv, 103 [10]. Individuum — Vide Ars. Indivisibilia — Indivisibilia adinvicem coniuncta non faciunt maiorem magnitudinem (VI Physic.'). I. x, 67 [9|. Intellectus — Non est individuorum. I, i, 1 (11. Iris — Quomodo causetur. I. i, 8 (81. Ister — Ister, idest Danubius, maximus quidam flu­ vius: de fontibus cius diversi diversa dicunt. II. Ill, 157 [4], Iupiter — Una ex stellis errantibus. I. v, 34 [61. ix, 54 (21. — De love viso in coniunctionc cum stella quadam in Geminis. I, x, 66 [81. Iu ventus — Vide Status. I. Lacteus Circulus — Vide Gai axia. Latitudo — In superficie minor dimensio vocatur lati­ tudo. II. X. 201 (3). — Vide Terra. pellantur etiam ornithiae; quare, ibid. — Quo tem­ pore flent : quare non flent continue, ibid. — Sunt debiliores quam etesiae, ibid. Leve — Vide Grave. Linea — In linea recta est accipere finem in actu. I, ii, 14 (51. — Vide Circulus. Locus — Impossibile est locum vacuum esse. I, n, 12 (31. iv, 26 [31. — Vide Motus. Longitudo — In superficie maior dimensio vocatur lon­ gitudo. II, x, 201 [3]. — Vide Terra. Lumen — Lumen causât diversos colores in fumo vel vapore duplici modo. I, vn, 45 (2]. Luna —■ Apparent in eo defectus luminis ct umbrositates. I. iv, 27 (41. — Secundum proprios motus velo­ cissime movetur. I, v, 34 [6]. — Est inferior sole. I, v, 34 [61. xn, 82 [6], — Immutatur a sole. I, v, 35 |7|. — Eclipsatur a terra: quare. I, xn, 82 [61. ■— Secundum propriam naturam habet commovere humi­ dum. II. r, 145 |7]. — Non habet comam: quare. I. xm. 89 (4[. M i, 145 [7). — De eius profunditate, ibid. — In ipsam multi fluvii decurrunt, ibid. — Dc eius exsiccatione. l. xvn. 137 [71. Magnum — Vide Continuum. Mare — Opiniones antiquorum de origine ct salsedine maris. Π, I, 141 [3], 142 [4], — Item, dc eius na­ tura. II, n. 150 [21. — Item, de eius incoeptionc ct defectu. II, iv, 160 121, 161 [31. Maris non sunt fontes. II, i, 143 15] sqq. — Est locus naturalis totius aquae. II, n per tot. III, 157 [4] , 158 (51. — Est terminus aquarum, ct non prin­ cipium. Π. ii, 148 [2], 153 (71. m. 157 [41, 158 [51. Cf. I. xvi, 127 [51 sqq. II. vi, 176 (71. — Quare non crescat, cum tot ct tanta flumina in ipsum intrent. II, m, 154 [11, 155 (2], — Excluditur falsa solutio Pla­ tonis. II, m, 156 [3] sqq. — Mare semper fuit et semper erit. II, iv per tot. vi, 176 [71. — Secundum aliquas determinatas periodos accidit defectus maris in diversis partibus terrae. I. xvn per tot. II, iv, 163 (5) . vi. 176 [71. — Reficiuntur opiniones antiquorum de salsedine maris. II. v per tot. — Vera causa huius assignatur. II, ii, 148, [2], 153 [71. vi per tot. — Aqua maris, colata per terram, efficitur potabilis. II, n, 150 |2J. — Quod evaporat de mari, fit aqua dulcis: qua­ re. II. vi, 175 (61. Cf. II, II, 153 [71. m, 158 [51. — Pars evaporata est submultiplex illius quod remanet. II. v. 168 [51. — Aqua maris differt ab aquis flumi­ num in hoc quod sit salsa. II. v. 166 [31. — Est gros­ sior quam aqua fluviorum. II. vi, 177 [8]. — Mare semper conservatur aequale et in quantitate et in sal­ sedine: sed partes eius non semper manent eadem. II. vi. 174 (51. 176 [7], Cf. II. v, 165 [2], — Triplex ratio fluxus qui videtur in mari. II, i, 145 [71. — Fluxus ct refluxus maris est naturalis: quarc. II. vm, 188 [II. — Mare est calidum et regiones propinquae: quarc. 11. vi, 173 [4]. Materia — Materia, forma ct privatio sunt prima prin­ cipia naturae. I. i. 3 [3[. — Materia ct forma sunt elementa corporum, non tamen corpora, ibid. — Quo­ rum est una materia communis,unum est in potentia in alio. I. m. 16 [2], — Materia est unum ex qua­ tuor generibus causarum. I. r, 3 (31. n, 14 [51. — Patitur ab agente. I. n, 13 [4|. — Movens educit ipsam de potentia in actum, ibid. — Item, agens primum. I. iv. 28 (51. Mathematica — In mathematicis exquirenda est demon­ stratio certa ct necessaria. I. xi, 68 [1], INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM Medium — Medium non potest esse locus corporis: quare. I. iv, 28 bis (6], — Non semper eadem specie immutationis immutantur medium et extremum. I, v, 35 (71. Mercurius — Stella errans. I, ix, 54 [21. — Frequen­ ter non apparet: quare. 1. ix, 55 [31. Meridianus circulus — Qui sit. II, x, 200 [21. Metaphora — Dicere per metaphoras pertinet ad poe­ tas. II. v, 167 [4|. — Non sufficit ad cognoscendam naturam rei : quare, ibid. Meteorologia — Pars scientiae naturalis: derivatio huius nominis. I. t. 4 [4|. — De iis quae considerantor in hac doctrina. I. 1, 5 [51 sqq. — Non omnia cum cer­ titudine tradi possunt. 1, i, 7 [71. xi, 68 [11. Montes — In montibus altissimis non generantur nec venti nec pluviae. 1, v. 30 12]. — In ipsis neque ros neque pruina cadit. I. xtv, 106 [13). — In montibus • non ita altis cadit pluvia et nix. I. xtv, 106 [131. xv. 116 |7|. — In altis montibus non fiunt grandines. I. xv. 116 [7|. Morus — De motu in genere agitur in libris Physico­ rum. 1. i. 3 [31. — Triplex motus (localis) corporum. I. n, 11 [21. — De motibus obliquis. I. vn, 47 [41. Cf. II, vm. 188 (II. — Motus circularis est perfectus in qualibet parte. I. n, 14 [5]. — Motus rectus est perfectus in fine. ibid. — Non durat unus continuus nisi secundum mensuram magnitudinis rectae per quam transit, ibid. — Motus reflexus non est continuus (VIII Physic.), ibid. — Omnis motus localis est in tempore. 1. xv, 120 [11], — Omnia naturaliter tendunt ad Jo­ cum proprium. II. n, 148 (21. — Quod semper mo­ vet. comparatur ad non semper motum ut agens. I. n, 14 (5|. — Motus natus est ignire. I. v, 33 [51. — Motus causans vehementem calorem debet esse velox ct propinquus. I. v, 34 (6|. — Motus rarefacit et con­ gregationem impedit. I. v, 30 (2|. — Motus corporis solidi maxime disgregat et causai calorem. I, v, 35 (71. — Causa movens. Vide Agens. Mundus — Caelum, seu totum mundum, esse subie­ ctum generationi ct corruptioni posuerunt quidam: fal­ so tamen. I. xvn. 134 [41, 136 [6). II. iv, 163 [5], Cf. II. iv, 160 [21. — Secundum partes mundus est generalis et corruptibilis, ibid. — Aristoteles posuit ipsum esse perpetuum : haec positio est erronea ct aliena a fide. I, m. 19 [5|. xvn, 138 [81. II, iv, 160 121. Cf. I. xvn, 136 [6], — Totum esse propter ter­ ram ct aquam dixerunt poetae Theologi, II, i, 141 131. Mundus inferior constat ex quatuor corporibus. I. it. 11 [2|. 12 [31. — Supponitur generationi et cor­ ruptioni. I. xnt, 93 (8). — De passionibus cius hic agitur: quae sint. I. n, 11 (2|. — Quatuor elementa ct composita ex cis sunt causa materialis accidentium mundi inferioris. I. n, 14 |5|. — Motus inferiorum corporum sunt finiti et non perpetui, ibid. — Regun­ tur ac moventur a corporibus superioribus; idque na­ turaliter. I. n, 12 (3] sqq. II. VIII, 188 IU. — Omnes transmutationes in inferioribus ordinantur secundum motum caeli. I. xvn, 131 [11. Cf. II, II, 150 [41. — Corpora inferiora recipiunt a superioribus non solum accidentia sed etiam ipsam naturam. I, iv, 28 [51. V, 35 (71. — Pars mundi inferioris propinquior corpori caelesti accenditur per eius motum: quare. 1, iv, 28 [51. v per tot. — Latio mundi inferioris est tardior motu firmamenti. I. xi, 74 (71. — In transmutationi­ bus inferiorum corporum est multa varietas; non sunt a casu tamen. I, i, 5 [5], — Quomodo inferiora par­ ticipent ordinem. II. vi. 172 [3|. Cf. I, i, 5 [5], turale est unicuique quod consequitur ipsum ex causa suae generationis. II. vm, 188 [11. — Non omnia na­ turalia ab homine cognosci possunt. I, i, 9 (91. — Natura rei non cognoscitur per metaphoras: quare. II, v, 167 [41. Naturales — Fuerunt sapientiores poetis Theologis sa­ pientia humana. II. i, 142 (4J. — Ponebant elementa esse generabilia ct corruptibilia. II. n, 148 [2], — Opiniones antiquorum Naturalium de mari. II, i, 141 13], 142 [4], ii, 148 12J. iv. 160 12], 161 [31. Naturalis scientia — Ordo librorum in ipsa : de qui­ bus tractetur in unoquoque. I. i, 3 (31. Nebula — Quid sit. xvi, 128 [6], — Est magis signum serenitatis: quandoque tamen pluviae, ibid. Nilus — Fluvius maximus: exit in mare Mediterra­ neum: de fontibus cius diversi diversa dicunt. II, m. 157 141. Nix — Venit ex loco nubium. I. xv. 110 [1). — Nix ct pruina proportionaliter sunt idem: differunt secun­ dum magis ct minus et secundum multum et paucum. I. xv. 110 |1|. Cf. 1. xtv, 106 (131. — Utrumque est signum temporis aut regionis frigidae. I, xv, 110 (11. Ill [2|. — In montibus non valde altis cadit nix. I. xiv. 106 (131. Notus — Vide Auster. Nox — Est umbra terrae. I, xn, 82 (6J. Nubes — Est medium transmutationis aeris in aquam. I. xiv, 99 (6). — Naturalis cius effectus est pluvia. I. iv, 26 13]. xiv, 99 [6|. — Condensatio nubium fit ex frigiditate. I, iv, 26 [31. xiv, 96 [31. Cf. I. xv, 114 131. — Tempore calido aliquando ex nube cito fit aqua: quare. I, xv, 119 [101. — Condensantur nubes superius in acre inferiori. I, xiv, 95 12|. Cf. T. xv. 110 [1]. — Quare in superiore parte aeris nubes non inspissentur ad generationem aquae. I, iv. 26 13]. v. 29 [11, 30 12], — Saepe visae sunt nubes quae ferun­ tur prope terram cum multo sono; aliquando sine sono. I. xv, 117 (7|. Nutrire — Quod nutritur, oportet manere idem. II. n. 152 16). O Oceanus — Secundum antiquos est fluvius quidam cir­ cumdans terram: occulte forte loquebantur. I. xiv, 100 (7|. — Mare Oceanum extra Columnas non est profundum: signum huius. II. n, 153 (7). Opiniones — Secundum Aristotelem, caedem opiniones reiteratae sunt postquam desierunt; idque infinities. I. m, 19 [51. Orion — Ortus Orionis est in tempore ferventis aesta­ tis. II. ix, 191 [11. — Ante cius ortum est tranquil­ litas: in ipso autem ortu et occasu tempestas. II. ix, 191 [1], 193 (31. Ornithiae — Vide Leuconoti. Orpheus — Unus ex poetis Theologis. II. i, 141 [31. Ova — Ova plena supernatant in aqua mixta cum sale. II. vi. 177 [81. P Palaestina — De stagno salso Palaestinae. II. vi, 177 181. Paludes — Quae sint: in quo differant a stagnis. II. i, 143 [5], — De Maeotide Palude. — Vide Maeotis. Parnasus — Mons quidam maximus in Asia, ad ortum hiemalem: ex ipso multi ct maximi fluvii oriuntur. 1, xvi, 129 [71. Parvum — Vide Continuum. Patiens — Vide Agens, Subiectum. Perfectum — Perfectum simpliciter et secundum quid. N Naturale — Naturaliter fiunt non solum ea quae sunt semper, sed et quae in pluribus. I, I, 5 (51. — Na­ — 731 L i. 1 [11. Perpetuum —· Quod est perpetuum et semper, est mo- INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM , tivum corum quae non sunt semper. I. 11, 14 [51. Cf. Motus. cteo circulo: [21. 79 (31. improbatur eorum positio. I. xn, 78 Phaeton — De exorbitatione caeli sub Phactonte. I. xn, 78 |21. Q Phantasmata — Vide Apparitiones. Physicorum liber — De subiecto cius. I. i, 3 [31. — Citantur commentaria S. Thomae in hunc librum. I. xvn, 138 [8|. — Vide Aristoteles. Planetae — Stellae erraticae, seu planetae, sunt quin­ que. I. v. 34 (61. ix. 54 [2]. x, 61 13], — Sunt supra solem. 1, v, 34 [61. — Subdeficiunt in zodiaco: qua­ re. I, ix, 57 [51. x, 60 (2). — Videntur in suo motu contrarian motui firmamenti ex sola retardatione. 1, xi, 75 [7|. — Vide Cometae. Plantae — Patiuntur senectutem et statum simul secun­ dum totum. I. xvn, 132 [2]. Plato — Ratio ab eo allata quare mare non crescat, tot et tantis fluviis in ipsum intrantibus: improbatur. II, m, 156 [31, 157 |41. Pluvia — Venit ex loco nubium. I. xv, 110 (11. — Est naturalis effectus nubis. I, xiv, 99 [61. Cf. I. iv, 26 131. — De generatione pluviae. I. xiv, 102 19], xvt, 128 [61. II, vn, 180 [31. 181 [4|, 186 [91. — Differen­ tia inter pluviam ct guttas. I. xiv, 102 [9|. — Pluvia ct ros proportionaliter sunt idem: in quo differant. I, xiv, 106 [131. xv. 110 [11. — Pluvia non cadit in montibus altissimis. I, xiv, 106 (131. — Ab illo loco incipit descendere, quo ascendit vapor. II. vm. 179 [21. Diebus calidis pluviae sunt violentiores: quarc. I. xv, 119 [101. — Item, quando generatio aquae est propinquior terrae. I, xv, 120 [111. — In hieme magis pluit quam in aestate, ct nocte magis quam in dic: quarc. Il, vn, 180 [31. — In Arabia et Aethiopia fiunt pluviae aestate non hieme. I, xv. 122 (131, — Multiplicantur pluviae in permutationibus temporum. II, ix, 193 131. — Aquae australes et primae autum­ nales sunt graviores ct magis salsae: quarc. II, vi, 173 (41. — Inaequalitas pluviae secundum diversos annos et diversa loca: causa cius. II. vn, 185 18|. — Vide Guttae, Ventus. Poetae — Ad poetas pertinet dicere per metaphoras. II. v, 167 141. Poetae theologi. Qui fuerint. Π, I, 141 13], — Quid senserint de mari: refutantur. II, i, 141 [3], 143 151 sqq. Poli — Polus caeli manifestus ct polus immanifestus. II. x. 199 [1), 200 (21. — Vide Ursa. Pontus — In Ponto fit ros flantibus ventis borcalibus. non autem australibus; quarc. I. xiv, 107 1141. 109 [16], — In illa regione piscatores circumfundunt aquam calidam calamis ut citius coaguletur. I. xv, 122 [131 Mare Ponticum. Mare Ponticum, seu Caspium, non continuatur alteri. II. i, 144 [61. 145 [71. — Habita­ tur in circuitu. II, i. 144 [6], — Fluit in Aegaeum. Π. I, 145 [71. — Quare fluat, ibid. — Est profundius Maeotide, sed minus profundum quam Aegaeum, ibid. Principia — Omnia resolvuntur in sua principia. II. vi. 175 [61. Privatio — Vide Materia. Pruina — Vide Nix, Ros. Psecades — Vide Guttae. Putei — In puteis aqua colligitur in locis infimis ct defossis. I. xvi, 128 [61. — Aquae puteales sunt sta­ tionariae ct fontanae: sunt manufactac. II. i, 143 [5]. — Putei magis vaporant flantibus ventis borcalibus quam australibus. I, xiv, 109 [16]. Pyrenaeus — Mons quidam maximus in Europa, ad occasum aequinoctialem: ex ipso fluunt magna flu­ mina. I. xvi, 129 [7]. Pythagorici — Opinio Pythagoricorum circa cometas. I, ix, 55 (31. — Disputatur contra ipsam. I, x. 60 (2|. Cf. 1. X, 64 [6), 65 [71. — Quid senserint de la­ Qualitas — Quatuor primae tangibiles qualitates quae sint. I. n, 11 [2]. — Sunt principia agendi et patien­ di. ibid. — Earum sunt tantum quatuor possibiles combinationcs. ibid. R Radius — Radii procedentes ad terram a sole causant caliditatem. I. iv. 26 (31. — Repercussio radiorum a terra quomodo fiat. ibid. — Desinunt habere virtutem calefaciendi radii percussi quando in immensum spar­ guntur: explicatur. I. iv, 26 [3], xiv, 98 [51. Rarefactio — Vide Calidum, Motus. Raritas — Raritas ct igneitas se consequuntur. 1, v, 33 [51. Ros — De generatione roris ct pruinae. I. xiv, 103 110]. 106 [13]. — In quo differant. I. xiv. 104 [11], — Qualiter existente aere disposito, fiat ros ct pruina. I. xiv, 105 [12], — Specialiter de rore. I. xiv. 107 [141 sqq. — Ros ct pruina fiunt inferius. I, xiv. 106 [131. xv, 110 [1]. — Non cadunt in montibus altissimis. 1. xiv, 106 (131. — Pruina impeditur fieri a fluxu acris seu a ventis. I. xiv, 106 (131. II. ix, 192 [2], — Vide Pluvia. Rubrum Mare — Coniungitur secundum modicum ad Oceanum. II. I. 144 (6). S Sagittae — Calefiunt a motu. I. v, 33 |5|. Salsum — Sapor salsus quomodo causctur. H. vi. 171 [2J sqq. — Salsum fit dulce quando colatur. II. II, 148 [2|. vi, 177 (81. Sardicum — De profunditate maris Sardici. II. i. 145 (71. SCIENTIA — Complementum scientiae requirit quod non sistatur in communibus, sed procedatur usque ad spe­ cies. I, i. 1 [1J. Scythia — Ultimi fines cius sunt extremi termini terrae habitabilis. II. x, 201 [31. Senectus — De senectute ct statu, seu iuventute. ter­ rae: in quo differat a senectute et statu animalium ct plantarum. I. xvn, 132 12], Sensus — Cognoscit individua. I. i, 1 |1|. — Sensus et sensibile habent eandem scientiam. 1. v, 32 (41. — In his quae subjacent sensui exquirenda est demon­ stratio certa et necessaria. I. xi, 68 (1). Septentrio — Ex parte septentrionis terra est altior. II. i, 145 [71. — Ostenditur per signum. II. i, 146 [8]. — Septentrio vocatur Ursa: quare. II, vn, 187 [10], — In partbus septentrionalibus est tranquillitas in hieme, et sunt sine ventis borealibus. II. vm, 190 131. Siccitas — Causa siccitatum. I, xi, 75 [8]. Siccum — Una ex primis qualitatibus tangibilibus. I. Π, 11 [2|. — Siccum est leve. I. vi, 39 (2|. Siculum — Mare Siculum est profundius Aegeo. II. I. 145 [71. Sidera — Vide Stellae. Sol — Est maxime calidus. I. v, 37 19]. — Solem esse igneae naturae putaverunt quidam. II. n. 151 [5]. — Videtur albi coloris. I, v. 37 [9]. — Est maior terra. I. xn. 82 [6). — Circa ipsum non fit coma: quare. 1. xiii, 89 (41. — A terra magis distat sol quam luna: est tamen infra stellas. 1. v. 34 [6], xn, 82 [61. 84 [8]. — Sol et stellae non semper distant aequaliter a — 732 — INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM scipsis. I. xn. 84 [81. — Duplicem habet motum, diur­ num scilicet et motum proprium. I. v, 34 [6], Cf. I. xn, 81 [51. xiv, 100 [7], — De causa motus solis se­ cundum quosdam antiquos: refutantur. II. j, 143 [41. n. 151 [51 sqq. — Movetur in circulo zodiaco. I. xiv. 93 |3]. — Per suum motum (diurnum) non fit a nobis magis vel minus distans. I. xn, 84 [81. — Fit autem prope vel longe per proprium motum. I. xiv, 93 (31. — Quandonam maxime appropinquet ct elon­ getur a nobis. II, ix, 194 [51, 198 [8|. — Disgregat ct congregat vapores per cius absentiam ct praesen­ tiam. I. xiv. 93 131. II. vn. 180 131. 182 [5], 186 (91. 187 110]. — Per motum cius versus polos fit aestas ct hiems. II. vn, 185 [81. — Latio solis est causa ef­ fectiva apparitionum in caelo. I, vi. 39 [21. 43 [6]. — Eius motus causal generationem ct corruptionem ct omnes permutationes in inferioribus. II. n, 150 [4]. — Generationem et corruptionem causât per motum proprium. I. 3 [3]. — Secundum motum diurnum causât pluviam; secundum proprium vero rorem ct pruinam. I, xiv. 103 [10], C/. II. vn, 180 [3], 185 [8]. — Motus eius est principium efficiens vetitorum. 11. vn. 180 131. 185 [81. vm. 188 [11. — Quomodo causct ventos et pluvias. II. vn. 187 [10]. — Sol ces­ sare facit ventos ct impedit ne fiant. II. ix, 191 [11. — Motus cius calefacit terram. I. vi. 39 (2). xvn, 132 |2J. 11, vn, 180 [31. — Quare calor causetur in infe­ rioribus magis ex motu solis. I. v. 34 [6]. — Quare magis cx motu solaris corporis quam sphaerae solis. I. v, 35 [71. — Qua ratione motus cius causet calo­ rem. ibid. — Quaedam causa particularis caliditatis generatae cx motu solis. I. v, 36 [81. — Quandonam sit maximus calor. II, ix, 198 [8|. — Vide Stellae. Solida — Vide Motus. Speculum — De visione rei in speculo. I. ix, 56 14]. xn, 84 [81. Cf. I. vm, 50 [2], Sphaera — De dispositione sphaerae caelestis. II, x, 200 |2|. — De cius magnitudine. I. m, 17 [31. 22 [81. xvn, 134 [4J. Spiritus — Spiritus, idest ventus. I. i, 7 [71. II. vn, 179 (2). — Spiritus, idest fumus siccus. I, vi. 40 [31. Spissum — Frigiditas ct spissitudo seinviccm conse­ quuntur. I. v, 33 [5], — Vide Motus. Stagna — In quo differant a paludibus. II, i. 143 151. — Quaedam sunt naturalia, quaedam artificialia, ibid. Status — Vide Senectus. Stellae — Stellae, seu astra, vel sidera. Ubi agatur de ipsis. I, i, 3 [31. — Stellas esse igneae naturae posue­ runt quidam antiqui. II. n, 152 [6]. Cf. II. n, 151 [51. — De magnitudine stellarum. I. m, 17 [3], 20 161. II, n, 152 [61. — Adinvicem comparatae, quae­ dam maiores, quaedam minores videntur. I, x, 67 (91. — Duplex motus stellarum. I, v, 34 [61. — De velo­ citate motus carum. I, vn, 48 (51. — Causa motus solis et stellarum secundum antiquos Naturales. II. i, 142 [4], — De calore causato a stellis superioribus. I. iv. 25 [2]. v, 32 [4] sqq. — Secundum diversos aspe­ ctus solis ct stellarum diversae partes terrae accipiunt diversas virtutes. I, xvn, 132 [2]. Cf. II, vn, 185 (81. — Sol et stellae non semper distant aequaliter a sci­ psis. I, xn, 84 [8]. — Sol et luna et alia astra orientia et occidentia quandoque apparent punicca vel sub­ rubeat quare. I, vm, 50 |2|. — Occasus stellarum, quandonam sit. I. x, 65 [71. Astra ultima, seu determinata vel fixa. I. m, 18 (41. v, 34 [61. x, 65 (71. — Magis distant a terra quam sol. I, xn, 82 [6], 84 [8]. — Umbra terrae non est apud astra fixa. I, xn. 82 [61. — De stellis erraticis. Vide Planetae. — Stellae sporadicae, quae sint, et quare sic dictae. I, xm, 89 [4], 91 (6). — De stellis cometis. Vide Cometae. — De stella pogonia, seu barbata. I, xi. 71 [41. Stellae cadentes generantur cx ignitione in inferiori­ bus. I. i. 5 [51. v, 37 [9], — Explicatur phenomenon siderum discurrentium. I, vi, 43 [6]. xi, 70 [3], 72 [5], — Discursus siderum est vel per continuam ignitionem vel per proicctioncm. I, vi, 43 [61. vn, 45 [21. — Differentia inter discursus siderum ex duabus cau­ sis provenientes. I, vn, 46 [31. Cf. I. vi. 43 [61. — Cadunt stellae in terram ct in mare, die ac nocte, se­ renitate existente. I. vn, 45 [2J. — Feruntur sursum, deorsum ct oblique. I, vn, 47 [4], — Ut plurimum vero oblique: quare, ibid. — Quare proficiantur quae­ dam deorsum. I, vm, 45 [2], 46 131. — Comparan­ tur ad cometas. I. xi, 72 [5], Subiectum — Subiectum. seu patiens, est causa mate­ rialis. I. it, 14 [5[. Submultiplex — Quid sit. II, v. 168 [51. Subtile — Citius evaporat quam grossum. II. vi. 174 15], 176 [71. Subtus — Nihil est subtus respectu medii. II. ni. 156 131. Sudor — Cum illud quod bibitur, sit dulce, quare su­ dor et urina fiant salsi. II, v, 167 [4|. vi. 171 |2|. Sursum —■ Idem est moveri a medio ct moveri sursum. II. in. 156 13). — A superficie terrae vocatur aliquid sursum, et aliquid deorsum propter altitudinem ct de­ missionem. II. m. 157 [4], Tanais — Maximus quidam fluvius. I. xvn, 138 18). Tartarus — Quid nomine Tartari intelligatur. II. m. 156 [3], — Vide Plato. Tempus — Tempus esse aeternum opinatus est Aristo­ teles: haec opinio fidei contrariatur, et non innititur rationibus demonstrativis. I, xvn, 138 [81. Cf. I, m, 19 [51. II, iv. 160 [21. Terra — Quacnam circa terram tradantur in Meteorologia. I, i, 7 [7]. — Est corpus et elementum corpo­ rale. I. i, 3 (31. n. 12 (3). — Simpliciter gravis. 1, n. 12 [31. iv, 28 bis [61. Cf. I, xvi, 126 |41. II. vi, 173 [4J. — Locus cius est in medio. I. iv, 28 bis [61. xvi, 126 [41. II, ii, 148 [21. x. 200 (2). — Ibi quie­ scit. 1. xn, 84 [81. xiv. 87 [41. — Frequenter super­ natat aquae propter parvitatem partium. I, xv, 113 |4|. — Est frigidissima. I. iv, 28 bis [61. — Habet tamen aliquam caliditatem intrinsecam. II, vn, 186 (91. ix, 195 [51. — Interiora terrae sunt frigida in aestu, in tempore frigido vero c contrario: quare. I. xv. 119 [101. — Excessus frigoris ct caloris ubinam inveniatur in terra. II. x. 200 12], 201 [31. — Terra calefit a corporibus caelestibus. I, iv, 26 [31. vi, 39 12], II. vn. 180 [31. 186 (91. ix, 195 [51. — Duae causae calefactionis in terra. I, iv, 26 13]. — Caliditas circa terram causât exhalationem. II. vn, 180 [3]. 182 [5J, 186 [91. — Est siccae naturae. I, vi, 39 [2]. Cf. II. vn, 183 [6], —· Abundat exhalatione sicca. II. vi, 172 [31. Cf. II. vn. 180 [3], 183 (61. 186 [91. — Red­ dit aquam salsam, et in ea causât alios sapores. II, vi, 177 181. — Diversas virtutes recipit secundum di­ versos aspectus solis et stellarum. I. xvn, 132 [2], Cf. II. vn, 185 181. Tota terra est sphaerica. II. x, 200 [2], — Terra est multo minor quibusdam astris: respectu ultimae sphaerae obtinet vicem puncti. I. m. 17 [31. 20 [61, 22 [8], xn. 79 13]. xvn, 134 [4]. — Est minor sole. L xn, 82 [61. — Tota moles terra eadem manet, par­ tes autem mutantur. II. vi, 176 [7]. — Terra ex parte septentrionis est altior. II. i, 145 [7], 146 (8). — Quaedam pars elevatur sursum per exhalationem, et quaedam dimittitur, ibid. — Non semper eadem Joca terrae sunt aquosa vel arida: quarc. I. xvn, 131 [1] sqq. — Umbra eius est nox, I. xn. 82 [6], — Umbra — 733 INDICES RERUM NOTABILIUM ET NOMINUM terrae non est apud astra fixa: est tamen apud lu- ; nam. ibid. Terra nostra habitabilis est versus polum arcticum: | altera versus meridiem. II. x, 200 [2], 202 [4], — Fisura utriusque est ad modum tympani. II. x, 200 [2|. — Probatur quod non sit circularis. II, x, 201 13). — De latitudine ct longitudine terrae habitabilis. ibid. — Tota terra habitabilis secundum latitudinem, habitatur: utrum secundum suam longitudinem habi­ tetur nescimus, ibid. — Quacnam partes terrae sint inhabitabiles, ct quo sensu dicantur inhabitabiles. II, x, 200 [2]. — Ultra tropicum aestivalem non habita­ tur: quare, ibid. — Vide Mare, Poetae. Terraemotus — De ipsis agitur in Meteorologia. I. i, 7 (71. — Causae eorum assignantur cx diversa specie terrae, ibid. Titiones ■— Vide Dali. Transmutatio — Omnis transmutatio naturalis fit suc­ cessive. I, xvn, 133 131. Tropici — Puncta tropica, seu convcrsiva, quae sint ct quare sic dicta. 11. vn, 187 110). x. 200 (2). Cf. II. IX. 194 (4). Typhones — De ipsis agitur in Meteorologia. I. t, 8 18). — Quomodo generentur, ibid. Tyrrhenum — Mare Tyrrhenum est profundissimum. 11, I. 145 |7|. U Umbra — Quare calor sit minor in locis umbrosis. 1, v, 35 [7]. — Umbra corporis opaci minoris corpore lucido ascendit in conum tanto minorem quanto luci­ dum minus distat ab opaco, et magis excedit ipsum. I. xn, 82 16). — Umbra ibi deficit ubi sol existit su­ per summitates capitum; ad meridiem vero fit ubi sol ad septentrionem declinat. II. x, 200 |2[. Universale — Vide Scientia. Urina — Vide Sudor. Ursa — Ursa, idest septentrio: quare sic dicatur. 11. vn. 187 110). Cf. II. x. 199 (11. — Ursa, idest polus, sive arcticus sive antarcticus. II. x. 199 Ill. 202 [41. V niunt multi vapores. I, xiv, 96 [13]. — Omne quod sursum fertur (per evaporationem), redit ad terram: in aliquibus tamen regionibus plus evaporat quam pluat. II. n, 152 [61. v, 165 [2], — Vapores non sunt nutrimentum corporum superiorum, ibid. — Subtile evaporat citius quam grossum. II, vi, 174 [51. 176 [71. — Vide Exhalatio. Ventus — Dc causis ventorum agitur in Meteorologia. I. t, 7 [71. — Causa ventorum secundum antiquos Naturales. II, i, 142 [41. — Principium materiale ven­ torum sunt exhalationes siccae. I. x, 66 (81. Cf. II. vu. 179 [21. 181 (41. 184 (7], 186 |9[, 187 [10]. vm, 189 [2]. IX, 191 [11.— Principium efficiens est motus so­ lis. I, v. 30 [2], II, vn, 180 (3|, 182 [51. VIII, 188 (1|. — Dc modo generationis ventorum. II, vn, 181 |4| sqq. Cf. II. vm. 190 [3]. ix, 195 [51. — Gene­ ratio ventorum est in acre infra montes: venti non excedunt montes altos. I. v. 30 (21. II. vm, 188 [11. — Quidam dixerunt eandem esse naturam aquae, acris ct venti: ct ventum non esse nisi aerem motum. I. xvi, 124 [2J. Π, vn. 183 [61. — Excluduntur hac opi­ niones. II, vn, 183 [61. 184 [7]. — Differentia ven­ torum attenditur secundum diversitatem terrae. I, i, 7 [71. — Falsum est tamen eos non differre nisi se­ cundum loca ex quibus flant. I. xvi, 124 [2]. — Mo­ tus ventorum est obliquus. II, vm, 188 [1], 189 [2[. — Est naturalis, quamvis obliquitas eius sit cx motu caeli. II, vm, 189 [2|. — Principium motus ventorum est sursum, ibid. — Motus venti magis dominatur in locis altis, ibid. — Causae cessationis ventorum. II. ix, 191 (II, 192 [21. — Ante ortum Orionis fit maxi­ ma tranquillitas usque ad etesias. II, ix, 191 [1], 193 [3]. — Etiam tempore magni frigoris. II, ix, 132 [21. — Quandoque temporibus intermediis, ibid. — Fit aug­ mentum ventorum in ortu ct occasu Orionis; item post ortum Canis. II. ix, 193 13). 194 [41. 198 [81. — Quando apparent cometae, est excessus venti. I, xi, 75 [81. — Dc inaequalitate ventositatis secundum di­ versa tempora et loca. II. vn, 185 [8], — Post plu­ vias fiunt venti; ct post ventos superveniunt pluviae, imo ventos destruunt. II. vn. 186 (9[. — Ventus im­ pedit pruinam. 1. xiv, 105 |12[. II. ix, 192 [21. — Qui venti sint maximi ct magis abundent. IT. vil, 187 1101. Vorago — Vide Bothyni. Vacuum — Vide Locus. Vapor — Vapor est exhalatio humida. I. tv. 28 bis [6|. vi, 39 [2], II. vn, 179 [2], 180 [31. — Est aqua ra­ refacta. I, iv, 26 131. II. n, 175 [61. — Pertinet ad naturam aeris. I. xiv, 94 [1|. — Mediat inter acrem ct aquam. I. xiv, 99 [61. — Est naturaliter humidus ct frigidus. II, vn, 183 [6]. — Calidior quam aqua. 1. xiv, 104 [111. — Est principium pluviae. II, vn, 180 [31, 181 [4[. — De causis vaporis. I, xiv, 96 [3], 97 [4J. — II. vn, 180 [3], 181 [41. — Sursum fertur per calorem, deorsum per infrigidationem. I, xiv, 98 [5], 102 (91 et pluries. — Ascensus et descensus va­ porum est quasi fluvius circularis communis aeri et aquae. I. xiv, 100 [7[. — Fit secundum ordinem. II, vi, 172 [3]. — Ex locis infimis et humcfactis prove­ — 734 Z Zephyri — Plurimi zephyri flant extra mare Libycum. II. x. 202 (41. Zodiacus — Circulus zodiacus, seu animalium. I, x, 60 [21. xiir, 89 [4], — Intersecat circulum aequinoctia­ lem, declinans ad utramque partem. II, x, 200 [2], — Totus nobis manifestus est diversis temporibus. I, xn, 79 [3[. — Sol et alii planetae per ipsum feruntur. I. xn. 79 [3], xm, 89 [41. xiv, 96 [3]. — In ipso, ut plurimum, non apparent cometae: quare. I, xm, 89 [4], — Est causa movens et principalis in generatione aquae ct acris. I, xiv, 93 [31. INDEX GENERALIS /n troductio edi toris IN LIBROS ARISTOTELIS DE CAELO ET MENDO EXPOSITIO LIBER I. Pag. Prooemium S. Thomae. Dc ordine huius libri ad alios scientiae naturalis li­ bros. - Eius materia et subiectum . 1 Caput I. Lectio I. De quibus ad scientiam na­ turalem pertineat determinare ... 6 Lectio II. De perfectione universi quam habet tum secundum rationem com­ munem corporis, tum secundum ratio­ nem propriam suae universitatis . . 8 Caput II. Lectio III. Praenotiones quaedam ad ostendendum ex quibus partibus prin­ cipalibus perfectio universi integretur 13 Lectio IV. Quinque rationibus ostendi­ tur quod praeter quatuorelementa necesse est dari aliud corpus sim­ plex ......................................................... 17 Caput III. Lectio V. Ex notione gravis et levis ostenditur corpus quod circulariter movetur non habere gravitatem neque levitatem ................................................24 Lectio VI. Ostenditur corpus caeleste esse ingenerabile et incorruptibile . . 28 Lectio VII. Ostenditur corpus caeleste non esse subiectum neque augmento et deminutioni, neque alterationi. Manifestantur per quaedam signa ea quae in hac et praecedenti lectione per rationem probata sunt ... 33 Caput III, IV. Lectio VIII. Ad integritatem universi non requiritur praeter quinque cor­ pora simplicia aliquod aliud corpus simplex. - Probatur motui circulari non esse aliquem motum contrarium 37 Caput V. pag. Lectio IX. Ratio quare post praemissa inquirendum sit de infinitate mundi. - Quo ordine procedendum. - Prima ratio ad probandum quod impossibile est corpus quod circulariter movetur esse infinitum secundum magnitudi­ nem ........................................................ 45 Lectio X. Secunda et tertia ratio ad probandum corpus quod circulariter movetur non esse infinitum ... 49 Lectio XI. Aliae tres rationes ad pro­ bandum quod corpus quod circulari­ ter movetur non potest esse infi­ nitum ..................................................... 52 Caput VI. Lectio XII. Tum ratione sumpta ex par­ te locorum, tum ratione sumpta ex parte gravitatis et levitatis, ostenditur non esse infinitum corpus quod mo­ vetur motu recto, vel a medio scilicet vel ad medium......................................54 Caput VI, VII. Lectio XIII. Ratione naturali et de­ monstrativa desumpta ex parte mo­ tus localis, ostenditur universaliter quod nullum corpus naturale potest esse infinitum ...................................... 61 Lectio XIV. Ostenditur nullum corpus sensibile esse infinitum, ratione acce­ pta ex actione et passione, seu ex parte motus in communi.......................66 Lectio XV. Ostenditur rationibus logicis nullum esse corpus infinitum ... 71 Caput VIII. Lectio XVI. Duabus rationibus sum­ ptis ex inferioribus corporibus ostendi­ tur esse tantummodo unum mundum 76 Lectio XVII. Tertia ratio ex corpori­ bus inferioribus ad probandam unita­ tem mundi. - Ostenditur corpora na­ turalia habere determinata loca, ad quae naturaliter feruntur .... 81 — 735 — INDEX GENERALIS Pag. Lectio XVIII. Excluditur opinio quod corpora naturalia non moventur natu­ raliter ad loca determinata. - Osten­ ditur unitas mundi per corpora su­ periora ................................................86 Caput IX. Lectio XIX. Solvitur ratio ex qua vi­ detur ostendi quod possibile sit esse plures mundos...................................... 90 Lectio XX. Ostenditur mundum consta­ re ex omni corpore naturali et sen­ sibili, quod est materia eius ... 96 Lectio XXL Extra caelum non est ali­ quid eorum quae consequuntur ad corpora sensibilia. - Qualia sint ea quae ibi nata sunt esse..................... 101 Caput X. Lectio XXII. Opiniones aliorum circa quaestionem an mundus sit genitus vel ingenitus, corruptibilis vel incor­ ruptibilis. - Improbatur duabus ra­ tionibus prima opinio ..................... 106 Lectio XXIII. Excluditur primo excu­ satio quorundam Platonicorum. Deinde improbantur aliae duae opi­ niones positae in praecedenti lectione 110 Caput XI. Lectio XXIV. Varii modi quibus ali­ qua dicuntur generabilia et ingenerabilia, corruptibilia et incorruptibilia . 114 Lectio XXV. Quomodo dicatur aliquid possibile et impossibile..................... 120 Caput XII. Lectio XXVI. Praemissis quibusdam de­ clarationibus, ostenditur omne sem­ piternum esse incorruptibile et inge­ nitum ................................................... 123 Lectio XXVII. Nonnullis praemissis, ostenditur nullum sempiternum esse genitum et corruptibile, et e converso nullum genitum aut corruptibile esse sempiternum. - Item omne ingenitum et incorruptibile esse sempiternum . 128 Lectio XXVIII. Genitum et corruptibi­ le, et similiter ingenitum et incorru­ ptibile, se invicem consequuntur . . 131 Lectio XXIX. Reprobatur opinio po­ nens quod nihil prohibet aliquid in­ genitum esse corruptibile, et aliquid genitum incorruptibile. - Contrarium ostenditur per rationem naturalem . 134 LIBER 11. Caput I. Lectio I. Quod caelum sit sempiternum, et quod eius motus, nullum habens finem, sit finis aliorum motuum et sit sine labore. - Excluduntur opiniones contrariae. ......................................... 142 Caput II. Lectio II. De diversitate partium caeli secundum diversitatem situs; et primo iuxta opinionem Pythagoricorum . . 148 Pag. Lectio 111. Differentiae positionum quo­ modo conveniant partibus caeli se­ cundum Philosophi opinionem . . . 154 Caput III. Lectio IV. Ostenditur quae sit causa quod in caelo sint plures sphaerae circulariter motae ............................... 160 Caput IV. Lectio V. Caelum esse figurae sphae­ ricae ostenditur ex eo quod haec figu­ ra est prima figurarum .... 167 Lectio VI. Ostenditur caelum esse sphae­ ricae figurae, ex eo quod haec figura est ipsi convenientissima..................... 171 Caput V. Lectio VII. Qua de causa caelum, cum moveatur circulariter, movetur potius versus unam partem quam versus aliam ................................................... 176 Caput VI. Lectio VII1. Motum caeli esse regula­ rem, idest semper uniformem veloci­ tatem habere, duabus rationibus osten­ ditur ....................................................... 180 Lectio IX. Duae aliae rationes ad pro­ bandum in motu caeli non esse irre­ gularitatem ..........................................184 Caput VII. Lectio X. De natura stellarum . . . 188 Caput VIII. Lectio XI. Stellas moveri non per se, sed delatas ad motum orbium, proba­ tur comparando illas ad suos circulos 195 Lectio XII. Stellas secundum seipsas non moveri, ex motibus sphaericae fi­ gurae propriis concluditur .... 200 Lectio XIII. Quod stellae secundum se non moveantur, ex earum figura ma­ nifestatur. - Item corpora caelestia vim sensitivam non habere .... 204 Caput IX. Lectio XIV. Indirecte, scilicet refellen­ do argumenta contraria, et directe probatur corpora caelestia non pro­ ducere sonos ....................................208 Caput X. Lectio XV. Velocitas et tarditas in motu planetarum est secundum pro­ portionem distantiae eorum a prima sphaera et a terra. - Quomodo sit hoc intelligendum ......................... 214 Caput XI. Lectio XVI. Per rationem, et per ea quae sensibiliter apparent, probatur stellas esse sphaericae figurae . . . 219 Caput XII. Lectio XVII. Proponuntur duae dubi­ tationes in ordine ad ea quae deter­ minata sunt de stellis , , . . , 223 — 736 — INDEX GENERALIS Lectio XVIII. Solvitur prima dubitatio lect. praeced. posita, de numero mo­ tuum caelestium corporum : quem etiam a modernis astrologis conve­ nienter assignare ostenditur . . . 229 Lectio XIX. Solvitur secunda dubitatio lect. XVII posita ...............................236 Caput XIII. Lectio XX. Opiniones philosophorum de situ terrae. - Solvuntur rationes Pytha­ goricorum, qui non terram, sed ignem in medio ponebant ..........................239 Lectio XXL Diversae opiniones de mo­ tu, quiete et figura terrae .... 243 Lectio XXII. Dubitatio circa terrae quietem. - Non quiescit propter infi­ nitatem eius quod est deorsum, nec propter aquam sustentantem . . . 247 Lectio XXIII. Causa quietis terrae non est aër sustinens ipsam .... 251 Lectio XXIV. Quies terrae non causa­ tur ex caeli gyratione. - Motus eius ad medium non est ex motu caeli . . 254 Lectio XXV. Ratio quietis terrae non est quod similiter se habet ad om­ nem caeli partem...............................257 Caput XIV. Lectio XXVI. Quod terra sit in medio mundi quiescens, probatur. - Vera etiam causa eius quietis ostenditur . 260 Lectio XXVII. Quod terra sit sphaeri­ cae figurae, probatur ex specie natu­ ralis motus partium eius .... 266 Lectio XXVIII. Terram esse sphaericam, probatur ex figura motus partium eius, et rationibus astrologicis. - Ostenditur etiam quod non sil magnae molis . 270 LIBER III. Caput I. pttg. Lectio I. Praemittitur recapitulatio prae­ cedentium. - Ostenditur de quibus restat dicendum ...............................276 Lectio II. Antiquorum opiniones circa generationem rerum ..........................280 Lectio III. Quod corpora ex superfi­ ciebus non generantur, probatur ra­ tionibus mathematicis et naturalibus . 284 Lectio IV. Aliae rationes naturales af­ feruntur contra opinionem Platonis. Improbatur opinio Pythagoricorum . 290 Caput II. Lectio V. Corporibus naturalibus ali­ quem motum naturalem inesse, osten­ ditur. - Ex quo insufficientia positio­ nis Leucippi et Democriti concluditur 293 Lectio VI. Tum rationibus intrinsecis, tum dictis aliorum philosophorum, improbatur Platonis positio de motu inordinato elementorum ante mundi constitutionem ....................................297 Lectio VII. Omne corpus quod recto motu naturaliter movetur, gravitatem habet vel levitatem. - Quomodo natu­ ralis motus et violentus perficiantur . 301 Caput II, III. Lectio VI11. Non omnium esse genera­ tionem, iterum ostenditur. - Quid sit elementum. - Quaedam corporum ele­ menta existere, infertur..................... 307 IN LIBRUM PRIMUM ARISTOTELIS DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE EXPOSITIO PagProoemium S. Thomae. Subiectum et materia huius operis.......................... 315 Caput 1. Lectio L Aristotelis prooemium. — De diversis antiquorum opinionibus circa differentiam generationis et alterationis. - Ratio diversitatis..................... 318 Lectio II. Diversitatis inter antiquos circa differentiam generationis et alterationis ratio secundum se manife­ statur. - Inconsequentiae redarguuntur illi qui ponebant plura principia . . 322 Caput II. Lectio 111. De quibus agendum sit. Generatio et alteratio secundum opi­ nionem Democriti et Leucippi. - Utrum rerum principia, si sint indivisi­ bilia, corpora sint an superficies . . 326 Lectio IV. Ratio Democriti ad osten­ dendum quod corpora naturalia com­ ponuntur ex corporibus indivisibilibus 332 PagLectio V. Solvitur praemissa (lect. prae­ ced.) ratio Democriti ..................... 336 Caput III. Lectio VI. De generatione: et primo an sit generatio simpliciter dicta. - Ra­ tio dubitandi. - Solutio dubitationis. Difficultas contra solutionem datam . 341 Lectio VII. Ostenditur quae sit ex par­ te' materiae causa quod generatio nun­ quam deficiat .................................... 346 Lectio VIII. Qua de causa, in his quae generantur ex invicem, quandoque est generatio simpliciter, corruptio autem secundum quid; quandoque vero e converso .............................................. 349 Lectio IX. Quae sit causa differentiae generationis simpliciter et secundum quid, in his quae non ex invicem gene­ rantur. - Tres quaestiones consequen­ tes ........................................................ 354 — 737 — INDEX GENERALIS Caput IV. Lectio X. De differentia generationis et alterationis Caput V. Lectio XL Augmentatio differt a gene­ ratione et alteratione non solum ex parte eius in quo sunt istae transmu­ tationes, sed etiam ex parte modi quo fit ipsa transmutatio...................... Lectio XII. Subiectum quod augetur non esse aliquid actu incorporeum et magnitudine carens, ostenditur ra­ tione accepta ex parte materiae, seu subiecti ipsius augmenti, prout ab ipso Philosopho consideratur . . . . Lectio XIII. Iterum ex parte materiae, secundum quod ipsa consideratur a pag. Platonicis, ostenditur quod nihil quod 357..................................... caret quocumque modo magnitudine, potest esse subiectum augmenti. - Idipsum probatur ex natura ipsius aug­ menti ................................................... Lectio XIV. Dubitatio circa naturam eius quo aliquid augetur. - Solvitur alia quaestio interposita, utrum nem­ pe augeatur solum id cui apponitur, 362 vel etiam illud quod apponitur . . Lectio XV. Solutio dubitationis in prae­ ced. lectione propositae . . . . Lectio XVI. Qualiter fiat augmentum. - In quo augmentum conveniat et in quo differat a generatione . . . . 365 Lectio XVII. Comparatio augmenti ad alimentum. - Quomodo fiat deminutio 369 372 377 381 383 IN LIBROS ARISTOTELIS M ET EO RO LOGICORUM EXPOSITIO LIBER L Caput I. pag. Lectio L Intentio Aristotelis in prae­ senti libro. - Enumeratio eorum de quibus determinatum est in praece­ dentibus scientiae naturalis libris. De quibus sit agendum in hoc et in consequentibus libris.......................... 390 Caput I, II. Lectio II. Principia naturalium trans­ mutationum quas oportet in hoc libro considerare. - Quomodo se habeant adinvicem in causando..................... 394 Caput III. Lectio 111. De elementorum transmuta­ tione adinvicem. - Non totum spatium quod est a supremis stellis usque ad terram est plenum aëre et igne: sed supra ista elementa est corpus cae­ leste alterius naturae ab eis ... 398 Lectio IV. Tres quaestiones. - Resolvi­ tur prima, quae est de ordine ele­ mentorum ..............................................403 Lectio V. Solvuntur aliae duae quae­ stiones: quare nempe in superiori par­ te aëris non generantur nubes; et pro­ pter quam causam corpora caelestia, licet non sint calida in sui natura, causant calorem in istis inferioribus . 408 Caput VI. Pag. Lectio IX. Aliorum de cometis opinio­ 421 nes .................................................... Lectio X. Improbantur aliorum opinio­ 424 nes de cometis............................... Caput VII. Lectio XI. Causa apparitionis cometa­ rum secundum opinionem Aristotelis. - De loco et tempore apparitionis . . 427 Caput VIII. Lectio XII. Discutiuntur aliorum opi­ 431 niones de lacteo circulo................. Lectio XIII. De lacteo circulo, iuxta 436 opinionem Aristotelis...................... Caput IX, X. Lectio XIV. De causis in communi il­ lorum meteororum quae ex humida exhalatione generantur in inferiori parte aëris. - De pluvia, rore et prui­ 439 na .................................................... Caput XI, XII. Lectio XV. De loco generationis gran­ dinis, et de nive. - De ipsa grandinis 445 generatione ..................................... Caput XIII. Lectio XVI. De causa generationis flu­ viorum ............................................... 452 Caput IV. Lectio VI. De causis et generatione di­ scurrentium siderum et similium meleororum. - Differentia inter ea . . 412 Lectio VII. Solvitur quaedam dubitatio circa sidera discurrentia. - Ratio quorundam accidentium circa ipsa . . . 416 Caput XIV. Lectio XVII. De duratione et transmu­ 458 tatione fluviorum .......................... Caput V. Lectio VIII. Causa quorundam aliorum meteororum quae aliquando apparent in nocte. - Quare multa alia huius­ modi fiunt quae non apparent . . . 418 Caput I. Lectio I. Opiniones antiquorum circa originem et salsedinem maris. - Refi­ citur sententia dicentium mare oriri ex quibusdam fontibus................ 466 LIBER II. — 738 — INDEX GENERALIS Caput II. pag. Lectio IL Ostenditur mare esse locum naturalem totius aquae.....................471 Lectio III. Explicatur cur mare, etsi quotidie tot et tanta flumina recipiat, tamen non videtur crescere. - Refici­ tur sententia Platonis de Tartaro . . 476 Caput III. Lectio IV. Utrum mare semper fuerit, et semper futurum sit.......................... 479 Lectio V. De salsedine maris secundum aliorum opiniones...............................483 Lectio VI. Causa salsedinis maris iuxta opinionem Aristotelis .................... 487 Caput IV. Lectio VII. De generatione ventorum . Lectio VIII. De motu locali ventorum . 493 499 Caput V. Lectio IX. De augmento et deminutio­ ne ventorum......................................... 502 Lectio X. Ostenditur quod auster non flat a polo antarctico, sed a loco qui est sub tropico aestivo.....................507 APPENDIX I //V LIBROS ARISTOTELIS DE GENERATIONE ET CORRUPTIONE CONTINUATIO Libri I caput VI. pag. | Lectio XVIIL Quare et quo ordine sit tractandum de mixtura, de agere et pati, et de tactu. - Determinatur de­ finitio tactus......................................... 511 Caput VII. Lectio XIX. Opiniones contrariae circa habitudinem mutuam agentis et pa­ tientis; assignatur causa contrarietatis. - Agens et patiens esse similia genere et diversa specie probatur . . . . Lectio XX. Diversitas et causa diver­ sitatis agentium. - Ostenditur ad quas causas reducantur agens et patiens . mentorum manifestat Philosophus opi­ nionem propriam.................................. 539 Caput I, II. Lectio II. Qualia sint prima principia formalia elementorum ..................... 542 Caput III. Lectio III. Quatuor esse elementa pro­ batur ex ratione et antiquorum variis opinionibus de numero elementorum. 515 | - Quis locus proprius cuilibet elemen­ to, et quae qualitas in unoquoque dominetur .............................................546 518 Caput IV. Caput VIII. Lectio IV. Omnia elementa nata sunt Lectio XXI. Diversae opiniones de mo­ ex se invicem generari. - Quo modo do quo perficitur agere et pati in cor­ eorum mutua generatio contingat in poribus; comparantur adinvicem . . 520 speciali ostenditur............................... 549 Lectio XXII. Opiniones praedictae (lect. praeced.) multipliciter reprobantur . 524 Caput V. Lectio V. Probatur subiectum transmu­ Caput IX. tationis elementorum non esse aliquod Lectio XXIII. Secundum veritatem de­ corpus. - Recapitulatio praeceden­ terminatur quomodo et sub quibus tium ........................................................ 553 conditionibus contingat agere et pati. Lectio VI. Reprobatur opinio dicentium - Falsa opinio de modo patiendi im­ non omnia elementa adinvicem trans­ probatur ............................................. 528 1 mutari. - Ostenditur suppositum quod in transmutatione elementorum im­ Caput X. possibile est procedere in infinitum . 556 Lectio XXIV. Utrum et quomodo mi­ xtio differat a generatione, altera­ Caput VI. tione et augmento. - Explicatur qua­ Lectio VII. Refutatur opinio Empedo­ liter elementa veniant ad mixtionem, clis de transmutatione elementorum . 559 et quomodo sint in mixto .... 531 Lectio XXV. Duae opiniones de modo Caput VII, VIII. mixtionis refutantur. - Determinatur L ectio VIII. Improbata opinione Em­ quando et ex quibus fiat mixtio, et pedoclis determinatur quomodo fit quae facilius, quae difficilius miscean­ mixtum ex elementis. - Ulterius osten­ tur ........................................................ 535 ditur cuilibet mixto omnia inesse ele­ menta ................................................... 564 LIBER II. Caput IX. Caput I. Lectio IX. Praeter causam materialem Lectio I. Recapitulatio praecedentium. et formalem generabilium requiritur - Quid restet considerandum. - Refu­ quaedam tertia. - Improbantur opi­ tatis falsis opinionibus de materia ele­ niones contrariae ............................... 568 — 739 — INDEX GENERALIS Caput IX, X. pag. Lectio X. Quae sit causa efficiens gene­ rationis et corruptionis perpetuae. Ex dictis solvitur quaestio quaedam antiquorum. - Utrum et unde sit mo­ tus continuus in rebus.................... 572 Caput XI. pag. Lectio XI. Utrum quaedam generentur ex necessitate ....................................578 Lectio XII. Qualis generatio secundum Philosophum sit perpetua. - Solvun­ tur duae quaestiones consequentes . 580 APPENDIX II /N LIBROS ARISTOTELIS METEOROLOGICORUM CONTINUATIO Libri 11 caput VI. pag. Lectio XI. De ordine et contrarietate ventorum............................... . . 584 Lectio XII. De quibusdam accidentibus et effectibus ventorum ..................... 588 Caput VII. Lectio XIII. Improbantur quaedam opi­ niones de terraemotu .....................591 Caput VIII. Lectio XIV. Principium terraemotus iuxta Philosophum. - Eius opinio ex pluribus signis accidentibus circa ter­ raemotus probatur ......................... 593 Lectio XV. De accidentibus consequen­ tibus terraemotum et differentiis eius . 600 Caput IX. Lectio XVI. Quomodo generentur to­ nitruum et coruscatio ..................... 604 Lectio XVIL Opiniones aliorum de co­ ruscatione et tonitruo refutantur . . 607 LIBER III. Caput I. Lectio I. De ecnephia et typhone . Lectio II. Dc incensione et fulmine . .611 . 614 Caput II. Lectio III. De quibusdam accidenti­ bus circa halo, iridem, parelios et virgas. - Assignatur eorum causa uni­ versalis. - Praemittuntur quaedam sup­ ponenda in sequentibus.................... 617 Caput III. Lectio IV. De halo.................................. 621 Caput IV. Lectio V. De generatione colorum iridis in generali. - Determinatur de colore puniceo ..............................................624 Lectio VI. Absolvitur quaestio de colo­ ribus iridis. - Additur dissertatio, qua nonnullae aliae circa iridem quaestio­ nes solvuntur ................................... 628 Caput V. Lectio VIL De figura et quibusdam aliis accidentibus iridis.....................636 Caput VI. Lectio VIII. Dc virgis et pareliis . . 639 Caput VII. Lectio IX. De fossilibus et metallicis . 642 LIBER IV. Caput I. pag. Lectio L Prooemium. - Resumuntur quaedam alibi determinata .... 645 Lectio II. De operationibus qualitatum activarum in mixto, et primo de ge­ neratione simplici et naturali et de corruptione ei opposita.....................647 Caput II. Lectio III. De digestione et indigestione 650 Caput III. Lectio IV. De speciebus digestionis et indigestionis, et primo de pepansi et omote ................................................... 652 Lectio V. De hepsesi et molynsi . . . 654 Lectio VI. De optesi et stateusi . . . 656 Caput IV. Lectio VII. De primis qualitatibus pas­ sivis corporum. - Definiuntur durum et molle .............................................. 658 Caput V, VI. Lectio VIII. Quo ordine sit proceden­ dum. - Ostenditur quaenam siccantur et humectantur et quomodo . . . 660 Caput VI, VII. Lectio IX. Determinatur de quibusdam speciebus qualitatum passivarum in particulari ......................................... 662 Caput VIII. Lectio X. Corollarium quoddam ex praecedentibus. - Quae et quot sint species qualitatum passivarum. - De­ terminatur de eis in particulari . . 667 Caput IX. Lectio XI. Sequitur de speciebus quali­ tatum passivarum in particulari . . 669 Lectio XII. Sequitur de speciebus qua­ litatum passivarum in particulari . . 672 Lectio XIII. Sequitur de speciebus qua­ litatum passivarum in particulari . . 676 Caput X. Lectio XIV. De qualitatibus passivis per comparationem ad corpora .... 679 Caput XI. Lectio XV. De qualitatibus activis per comparationem ad corpora . . . 682 Caput XII. Lectio XVI. De corporibus homoeomeris per comparationem ad passiones praedictas ............................... 684 - 740 — INDEX ALPHABETICUS eorum quae continentur Pag. Super Aristotelis libros De Caelo et Mundo................................................................................ 687 Super Aristotelis libros De Generatione et Corruptione............................................................ 720 Super Aristotelis libros Meteorologicorum...................................................................... 726