SANCTI THOMAE DE AQUINO OPERA OMNIA IUSSU LEONIS XIII P. M. EDITA TOMUS XLVII SENTENTIA LIBRI ETHICORUM CURA ET STUDIO FRATRUM PRAEDICATORUM VOLUMEN II LIBRI IV-X - INDICES ROMAE, AD SANGTAE SABINAE 1969 SANCTI THOMAE DE AQUINO OPERA OMNIA TOMUS XLVII ADDENDA ET EMENDANDA Praefatio uide t. XLVIII Appendix i* post descriptionem codicis Ba adde : Ba1 3bls. Basel Universitdtsbibliothek F VI 2j, f. jr-ijzy. Saec. XV (classis Φ) 2* in descr. codicis Bx. ». 6 : ia ... libris lege cia ... librum 8* 6 : 2832 lege 2833 11* in descr. codicis P23 : Paris apud bibliopolam quendam lege Toronto Pontifical Institute of Mediaeval Studies Ms. Latin 4 ; et in fine descr. adde Repert., n° 3iO2A. 18* adde 86bls. Krakôiv Biblioteka Jagiellonska 6/2, f. ira-8ovb. Saec. XIV, lib. IV-X. Repert., n° izjoA. 21* 20 : F. i72vb lege F. 1721b 21* post descriptionem codicis F® : adde 95bls. HelsinkifHelsingfors Yliopiston KirjastofJniversitetsbiblioteket, Thomas de Aquino fragm. 1/, Ff. 11. Saec. XIV. Lib. I, 1-13 et 18-20; II, 1-11 ; III, 1-2 (classis Φ). Repert., n° 1903^ 28* 3 et 21 : Kungliga Biblioteket AA VAR 8 et VAR ji lege Kungl. Vitterhets Historic- och Antikvitetsakademien, Medeltida pergamentsundersQkningar, Cod. Fragm. Var. 8 et Cod. Fragm. Var. ji. 30* post descr. codicis Wr1 : adde i25bis. Praha Universitni knihovna, unius codicis saec. XIII ex. - XIV in. folia dispersa in codicibus III A 1, III A 4, IV C 8 et IX A 2. Repert., nos 2691, 2692, 2099a et 2720. 47* adn. 149, ». 2 : Ch. V. Langlois lege [P. L.] Langlois. 51* adn. 160, ». i : Inkunabulen lege Inkunabeln 55* in descr. Ed2bls, u. 7 : touiani lege tauiani ; et in fine descr. adde Napoli Naz. S.Q. XXXII.B.69. 203* uide t. XLVIII, p. B 33-54. 206* 6 : 117332 lege 1117332 207* in descr. codicis SI, u. 3 : est. lege ext. in descr. codicis V13, ». 4 : int. lege ext. 208* 27, col. 2 : delete lege deletae 2ii*-2i3* De Rp1 et Rp2, uide t. XLVIII, Appendix, p. xi, adn. 3. 214* 5 : 92.2 lege 97.Z 220* 31 : 22. orbitates lege 22. 1149 b 29 orbitates 41 : suspiciendum lege suscipiendum 236* De P18 et P19, uide R. A. Gauthier, Le cours sur l’Ethica noua d'un maître ès Arts de Paris (12^-1240), in Arch, d'hist. doctr. et lilt, du M.A., 42, 1975, p. 71-141. in descr. codicis N : III G 8 lege VIII G 8 246* § 2, u. 3 : in I-IV libros lege in II-IV libros 266* in loco D.L. II in 6-7 : φς lege ώς ibid., u. 11 : γάρ adde καί 208* in ult. adn., u. 6 : praesidium lege praesidum Textus 90 184 208 397 531 599 32 : comprehunduntur lege comprehenduntur in app. fontium, u. 9 : 525 lege 535 3-4 : totali-liter lege tota-liter in app. fontium, u. 10 : disipere lege desipere in app. fontium, u. 2 : 247a lege 247b 155 : ab lege ad INDEX PETIARUM CODÏCUMQUE QUI E PETÏA PRIORIS (Φ1) VEL ALTERIUS (Φ2) ORDINIS PROXIME PENDENT usque ad Petiae I 2 3 4 5 6 7 8 9 ίο II 12 13 14 15 ιό 17 ι8 19 20 21 22 23 24 25 20 27 28 29 3° 3ΐ 32 33 34 35 36 37 38 5 1χη· 19-20 9 lin. 117 14 lin. 99 19 lin. 26 Π, 5 Un· ιιδ-119 7ϋη· Mi-142 ιι lin. 173-174 III, 5 1χπ· 88-89 ιι lin. 76 15 K11· 155-156 19 lin. 195 IV, 2 lin. 120-121 8 lin. 22-23 13 lin. 42-43 17 lin. i V, 3 lin· x48 7 lin. 65-66 11 lin. 119 15 lin. 43-44 VI, 2 lin. 13 5 lin. 90 9 lin. 94-95 VII, i lin. 132-133 4 lin. 82-83 7 lin. 210 9 lin. 188-189 14 lin. 72 VIII, 3 lin· 259-260 8 lin. 113 12 lin. 175-176 IX, 2 lin. 33-34 6 lin. 61-62 il lin. 23 X, 2 lin. 98-99 7 lin. 29-30 il lin. 69-70 15 lin. 94-95 extremum librum I, Φχ .== AsBoDbEr2FOxPxPxoPdV3W Φ1 = Bg’BoBxODbEriEriOOTT^TdVVW Φ1 = AoBoBxCxErErxFKrOxP6PxoPdV2V3V4W Φ13= EriEriOO^^VV4 φη»== AsBgxBoCxDbP6Pxo Φ1 = AoDbFKrOOxPxP3P5P7P10V2V3V4 Φχ = Bg3BoBxCxErxFKrOxPT6P7PxoV3 Φ1 = AsBg1BoDbErEr2KrOOxP5P10VV2V3V4(Bx) Φ1 = AoAsBoBxEr2P1P3P5P10VV3 Φ1 = BoBxFPxP6Px»V3V4W Φχ = BgxBg3BoBxErxEr2FOxP1P6P7VV2W Φ1 = AsBg3BxErEr2KrOP6P7W Φ1 = AoBgxBg3BxErErxEr2FKrOPxP5P6P7PdVV2VxoW ®1 = Bg3BxErEr1Er2KrOP3 Φ1 = aErKrOP^TWWW^W Φ1 = AoBg1Bg3BoC1ErxEr2FKrO1P1P3PGP10VV2W Φχ — Bg3CxDbKrOP3P5P®VV2V3V4 Φ1 = BgxBoCxEr2FKrOOxP5P6VV2 φΐ3= Er2FOxPxP7PdV4VxoW Φχχ>= BxCxErxOP5V Φχ = (Bgx)BxDbErxEr2KrOOxPxP3P5P7PdVV3Vx0 Φχ =. AoBgxBxFOP3P10V4 Φχ = AoBg3Er1Er2FKr007PdVW Φχ = AsBg3BoBxErErxEr2FOOxP3P6P7P10PdVV2V4Vx° Φχ = AoAsBgxBg3BxCxDbEr2FOOxP«P7P10PdVV2V4 Φχ = AsBgxBg3ErxKrPd (Ρβ in priore parte) Φχ = AoBg1Bg3C1Er1Er2FKrOP3P5P6V2V10W Φχ = AoAsBoBxErxKrOxP3P7V2V3V4Vx0W Φχ = AsDbPdV2W Φχ = AoAsBoCxErxEr2KrOOxPdVV4 Φ1 = AoBg3BoDbFOxP3P7V3VJ0 Φ1 =χ AoBoCxDbErxEr2KrOPxPxoPdVV2V3V4Vxo Φχ = AoAsDbEr'EriKrP'PT’oV3 Φ1 = AsBgxBg3BoBxCxDbErxFP3P6PxoPdVVxoW Φχ = AoAsBgxBg3BxErxEr2OxPxP3P6Px0V4V10W Φχ = AoBxErFKrOOxP3PGP7PdVV2V3 Φ1 = Bg3BxEr1OP3P5V4 Φχ = AoAsCxDbEr2P3P5P6V3W Φχ =±= AsBg3BoCxEr2OP6P7V2V3V10 Φχ = AoAsBg3BoBxCxEr2OOxPxP3P5PxoV2Vxo Φ2 = AoBgxBg3BxCxErErxKrOP3P5P6P7VV2V4Vxo Φ2 = AoAsBgŒrFKrPGP7P10V3V4V10 Φ2 = AsBgxBg3DbEr2OP1P3P5P7VVx0 Φ2 = AoBg3BxErFKrP5P7PdV2V3VX0W Φ2 = Bg1Bg3BoBxCxErEr1Er2P6PdVV10W (As) Φ2 = AoAsBgxDbErEr2OPxP3PdVV2V4VxoW Φ2 = AoBg3CxEr1FPxP3P6P7PdVx0W (Βχ a c. 9 lin. 2) Φ2 = BgIBg3C1DbErEr1FKrOOtPGP7PdV2V'1V10W Φ2 = AoAsBgxBg3CxDbErErxEr2KrOO1P3P5P7PdVV2Vx° Φ2 = AoAsCxDbErKrOP3P5P10V3V4V10 Φ2 = AoBgxBoCxDbEr1FOxPxP3P5P1«PdVV2V3V4Vxo ®2a= ÇxOxP3P10V3 Φ2ΐ>= AsBoDbV4 φ2“= AoFO1PxP5P7P10PdVV2V3VX0W Φ2”=± AsBoCxDbP6V4 s®2 = AoAsBg3BoBxDbEr1Er2FO1P1PGP10PdVV3 Φ2 = AsBxDbErOP5P7PdV3V4V10 Φ2 = AoAsBg1BoBxErEr1Er2FO1P1P7P10PdVX0W Φ2 = AoAsBg3BxDbErEr1P1P3P7P10PdV3V4V10W Φ2 = AoAsBg3BoErKrP3PX0V2 BgxDbP8V3 Φ2α= AoAs(Bgx a c. 12 Un. 246)BoV2W Φ2^= Bg3Er F CXP6V4 Φ23= AsBg3BoErxEr2PxP5PdVV2VX(>W ®2b= CxDbErKrOxP«P7V3 Φ2“= BgxBoBxCxErP1P3P5P7Px0V2V10 Φ2*>== AsDbP«V3V4 Φ2 = AoBgxCxpbKrPxP&V3W Φ2 = BoErErxKrPxP3P5V3VxoW ; Φ2 = AoBoBxCxDbErEr2FOOxPxP3P5P7P10VV2V3V4V10W (P«) Φ2“~ BoBxErOxP7PdV ®2b= AsPbPxPxoV3V4 Φ2 = BgxBg3CxDbErEr2FOPxP5PGpi0PdV Φ2 = AoBg1Bg3BoBxCxErEr1Er2FKrOOxPxP3p5p«P7pi0VV3V4Vx0 Φ2 = Bg1Bg3BxDbErFPxP3P5P6P7P10V2V3VX0W Φ2 = AsBgxBxCxErErxEr2KrOPxP5P6P10PdVV2V4W φ3 = AsBgxBxErFOxP3P5P6P7W φ2 = Bg1Bg3BoBxC1ErFOOxP3P5P6PdVV2V4V10W φ2 = AoErEr2KrOOT3P5P7V2V3V4 Φ2 === BoCxDbErFKrOP5P7PdVV2V3 φ28^= Bg3DbErxEr2P5VxoW Φ2ί>= AsBgxBoCxPxPxoV4 φ2ϊ= AoBgxErEriFKrO1P6P7PdVV2V3Vx0W ®2b= AsBoCxDbPxPxo Φ2 = BoPTTW BgxBg3BxErErxFKrOOxPdV2V4Vx0 φ2 = AoBgxBxDbErErxFKrOxP'P3P5pi«PdVV4W Φ2 = BgxErErxFKrPT7PdVV3V4W CONSPECTUS SIGLORUM Θ — Archetypum omnium codicum Φ — Exemplaris Parisiaci duplicati utraque petia Φ1 = Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis Φ2 = Exemplaris Parisiaci petia alterius ordinis Φ,α= Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis genuina Φιι>= Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis refecta Φ2®= Exemplaris Parisiaci petia alterius ordinis genuina 02b— Exemplaris Parisiaci petia alterius ordinis refecta Φ3 = Exemplar deterius Φ4 — Exemplar germanicum ( ? ) Ψ — Recensio Italica seu conventualis A = Libri Ethicorum Aristotelis verba graeca Ao — Averbode Abdij Archief sectio IV 103 Ar1 = Avranches Bib. mun. 232 (Arist. Eth. nova et vetus, nec' non comm. in Eth. vet.) As — Assisi Bib. Comunale 289 As1 = Assisi Bibi. Comunale 280 (Arist. Rp) Av = Avignon Musée-Calvet 1074 (fragm.) B = Berlin Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 774 (fragm.) B1 = Berlin Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 781 (/mgm.) Ba — Basel Universitâtsbibliothek F I 10 Ba1 = Basel Universitâtsbibliothek F I 30 (Arist. Rp) Bb — Bamberg Staatliche Bibliothek Class. 61 Bd = Bordeaux Bibliothèque de la Ville 418 Bg — Brugge Stadsbibl. 203 Bg1 = Brugge Stadsbibl. 492 Bg2 = Brugge Seminarie 106/145 Bg3 = Brugge Seminarie 107/62 Bg4 — Brugge Stadsbibl. 138 (fragm.) Bl — Barcelona Bibl. Provincial y Universitaria 290 Bo = Bologna Bibl. del Collegio di Spagna 27 Bo1 — Bologna Bibl. Universitaria 2252 (1119) (fragm.) Bu = Boulogne-sur-mer Bibl. de la Ville (Arist. Rp) Bx = Bruxelles Bibliothèque royale 5207 (1563) C = Cambridge Gonville and Caius Coll. 289 (273) C1 = Cambridge Gonville and Caius Coll. 508 (387) C2 = Cambridge Peterhouse 82 C3 = Cambridge Peterhouse 208 C4 — Cambridge Fitzwilliam Museum C.F.M. 14 (Arist. Rp) C5 — Cambridge Peterhouse 206, f. 285-ra-3O7vb (Comm, in Eth. novam et vet.) C6 = Cambridge University Library Hh.1.6 (1620) (fragm.) Db = Dubrovnik Bibi. Fratrum Praed. 36.VII.11 (olim 15) Do = Douai Bibl. de la Ville 417 Du — Durham Cathedral Chapter Library B.I.23 Ed1 — Editio princeps. Barcinone 1478 Ed2 — Editio Vicentiae 1482 Ed2bis = Editio Venetiis 1505 Ed3 = Editio Venetiis 1519 Ed3bis = Editio Venetiis 1531 Ed4 = Editio Venetiis 1539 Ed5 — Editio Venetiis 1563 Ed6 = Editio Romana seu Piana. Romae 1570 Ed7 = Editio Venetiis 1593-1594 Ed8 = Editio Venetiis 1595 Ed9 — Editio Antverpiae 1612 Ed10 — Editio Parisiis 1644 Ed10bia = Editio Parisiis 1660 Ed11 = Editio Parmae 1867 Ed12 = Editio Parisiis 1875 Ed13 = Editio Avenione 1882 (fragm.) Ed14 = Editio Parisiis 1889 Ed15 = Editio Taurini 1934 Ed16 — Editio Nco-Eboraci 1949 Ed17 = Editio Taurini-Romae 1949 Er — Erfurt Wissenschaftliche Bibi, der Stadt Amplon. Fol. 25 Er1 = Erfurt Wissenschaftliche Bibi, der Stadt Amplon. Fol. 363 Er2 = Erfurt Wissenschaftliche Bibi, der Stadt Amplon. Fol. 364 Es = El Escorial Real Biblioteca dei Monasterio de San Lorenzo f.II.3 (fragm.) Et = Eton College Library 122 (Arist. L1) E = Firenze Bibi. Medicea Laurenziana Santa Croce Plut. XXIX dext. 10 F1 = Firenze Bibi. Medicea Laurenziana Gaddiani Plut. LXXXIX sup. 44 F2 = Firenze Bibi. Medicea Laurenziana Fiesole 168 F3 F4 F5 Ffi G U» Ha He Hr Kb Ki Kr Kr1 Kr2 L L1 L2 L3 L4 L5 La Lb Lf Lo Lo1 Lo2 Lp Μ M1 M2 Mb Me — Firenze Bi bl. Nazionale Centrale II. IX. 92 = Firenze Bibl. Nazionale Centrale conv. soppr. G 4 853 (Comm, in Eth. novam et vet.) — Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Ashb. 1557 (fragm.) = Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Plut. LXXIX, 13 (fragm.) = Eratris Guidonis de Arimino, O.P., Sententia Libri Ethicorum (Mss. : Vat. lat. 1172 et Venezia Marc. VI 94) = Venezia Bibl. Nazionale Marciana Graeci fondo antico 214 (Arist. grace.) = Cambridge (Mass.) Library of Harvard University (Olim Library of Philip Hofer) Typ 233 H, f. i7ra~58ra (Arist. L2 cum Ant. transi, contaminatus) — Hereford Cathedral Library B.2.3 (fragm.) = Haverhill (Mass.) The Public Library 1 (A 096 T46) = Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Plut. 81, ii (Arist. grace.) = Kiel Universitâtsbibl. KB.B.B. 33 (fragm.) — Krakow Bibl. Uniwersytetu Jagiellohskiego 767 = Krakow Bibl. Uniwersytetu Jagiellonskiego 501 — Krakow Bibl. Uniwersytetu Jagiellohskiego 502: (fragm.) — Liber Ethicorum a Roberto Grosseteste episcopo Lincolniensi translatus = Libri Ethicorum a Roberto Grosseteste translati editio maior = Libri Ethicorum a Roberto Grosseteste translati editio minor — Leipzig Universitâtsbibl. 1443 — Leipzig Universitâtsbibl. 1444 = Leipzig Universitâtsbibl. 1442 — Laon Bibl. de la Ville 432 (Arist. L et Rp) — Paris B.N. Grec 1854, f. 1-188 (Arist. graec.) = Lilienfeld Zisterzienserstiftsbibl. 155 = London British Museum Royal 9.E.1 — London British Museum Add. 18375 = London British Museum Harley 5004 (Arist. Rp) — Libri Ethicorum a Roberto Grosseteste trans­ lati exemplar Parisiacus =ί= München Bayerische Staatsbibl. Clm 4147 = München Bayerische Staatsbibl. Clm 9559 (fragm.) — München Bayerische Staatsbibl. Clm 22381 (fragm.) = Venezia Bibl. Nazionale Marciana graeci fondo antico 213 (Arist. graec.) = Montecassino Bibl. dell’Abbazia 10 Md = Madrid Bibl. Nacional 6400 Mi = Milano Bibl. Ambrosiana A 204 inf. Mp == Monteprandone Bibl. del convento di S. Ma­ ria delle Grazie o di S. Giacomo 15 (Arist. L1) N = Napoli Bibl. Nazionale VIII G 8 (fragm., nec non comm, in Eth. nov.) N1 = Napoli Bibl. Nazionale VIII G 27 (Arist. L2) Nb — Venezia Bibl. Nazionale Marciana graeci class. IV cod. 53 (936) (Arist. graec.) Nil — Nürnberg Stadtbibl. Cent. V, 12 (fragm.) O = Oxford Balliol Coll. 241 O1 = Oxford Balliol Coll. 278 O2 = Oxford Bodleian Library Auct.F.3.3 (2166) O3 ~ Oxford Bodleian Library Hatton 15 (4121) O4 = Oxford Magdalen Coll. lat. 178 O5 = Oxford Magdalen Coll. MS lat. 265 (fragm.) O6 = Oxford Merton Coll. MS D.3.10 (2) (fragm.) O7 = Oxford Christ Church Coll. Evelyn Collection h 65 (fragm.) O8 — Oxford All Souls Coll. 84 (Arist. L1 cum adn. e Thoma depromptis) O9 = Oxford Bodleian Library Lat. mise. c. 71 (comm, in Eth. nov. et vet.) O10 = Oxford Bodleian Library Selden sup. 24 (Arist. Eth. vetus) θ11 = Oxford All Souls Coll. 1 inf. 2 (1 et 2) (fragm.) O’2 = Oxford Bodleian Library Ms. Lat. mise, b 19, B 37rv (fragm.) Ob = Firenze Bibl. Riccardiana 46 (Arist. graec.) Om = Saint-Omer Bibl. publique 619 Om1 = Saint-Omer Bibl. publique 598 (Arist. L cum adn. e Thoma depromptis) P = Paris Bibliothèque nationale Nouv. acq. lat. 1760 P1 — Paris B.N. lat. 6304 P2 = Paris B.N. lat. 6456 P3 = Paris B.N. lat. 6457 P4 = Paris B.N. lat. 15092 Ps — Paris B.N. lat. 16104 P6 = Paris B.N. lat. 16105 P7 = Paris B.N. lat. 16106 P8 ~ Paris B.N. lat. 16110 P9 = Paris B.N. lat. 16612 P10 = Paris Bibl. mazarine 3482 Pu = Paris Bibl. de 1’Arsenal 698 (Arist. L1 cum adn. e Thoma depromptis) P12 =Paris B.N. lat. 16582 (Arist. L1) P13 =Paris B.N. lat. 12954 (Arist. L2) P14 =Paris B.N. lat. 17810 (Arist. Rp) P15 =Paris B.N. lat. 8802 (Arist. Eth. vetus) P16 = Paris B.N. lat. 6293 (Arist. Eth. nova et vetus) P17 == Paris B.N. lat. 6569 (Arist. Eth. nova et vetus) P18 = Paris B.N. lat. 3804 A (Comm, in Eth. nov. el vet.) P19 = Paris Β.Ν. lat. 3572 {Arist. Eth. nova el vetus, nec non comm, in Eth. vet.) P20 _ paris b.N. lat. 16153 {Diffinitiones virtutum et vitiorum ex Eth. vet.) p2i _ Paris Bibl. de Γ Arsenal 699 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) P22 _ paris B.N. lat. 16090 {Arist. Rp cum adn. e Thoma depromptis) P23 _ Paris ( ? Anno 1962 quidam bibliopola Lu­ tetiae Parisiorum hunc codicem venalem habuit) Pd = Padova Bibi. Universitaria 1113 Pm = Parma Bibi. Palatina, Fondo Parm. Palat. 65 {fragm.) / Po = Pommersfelden Gràflïch Schônbornsche Bibi. 65/2639 Pr = Praha Universitni Knihoviià III. F. 10 (513) {Comm. in Eth. nov. et vet. \ Sententia Thomae a III c. 12 lin. 1) Pu = Poppi Bibi. Comunale Rilliana 14 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) R = Liber Ethicorum a Roberto Grosseteste trans­ latus, sed ab Anonymo recognitus Re. = Reims Bibi, municipale 876 {Arist. Lp) Rn = Rouen Bibi, municipale I 40 (922) {Arist. L2) Rn1 = Rouen Bibi, municipale I 39 (923) {Arist. Rp) Rp = Libri Ethicorum recogniti ( = R) exemplar Pdrisiacum Rp1 = Exemplaris Parisiaci antiquioris petia prioris ordinis Rp2 — Exemplaris Parisiaci antiquioris petia alterius ordinis (Rp4 = Exemplaris Parisiaci anti­ quioris petia refecta et ad normam textus L correcta) Rp3 — Exemplar Parisiacum recentius et deterius quod adhuc adservatur = Paris B.N. lat. 16584 Rt = Libri Ethicorum recogniti (==R) recensio quae nunc in solo codice Toledo Bibi, dei Cabildo 47-9 adservatur S = Sienna Bibi. Comunale deglTntronati H.VI.3 51 = Sienna Bibi. Comunale deglTntronati H.VI.i {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) 52 = Sienna Bibi. Comunale deglTntronati H.VI.4 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) 53 — Sienna Bibi. Comunale deglTntronati L.III.17 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) Sa = Salamanca Bibi. Universitaria 2259 Sk = Stockholm Kungliga Bibl. AA VAR 8 {fragm.) Sk1 = Stockholm Kungliga Bibl. VAR 51 {fragm.) Sk2 = Stockholm Kungliga Bibl. V. a. 3 {Arist. L1) SI = Schlâgl Stiftsbibl. 22 Cpl. 21 {Arist. Rp) = Libri Ethicorum recogniti codex contaminatus quo Thomas usus est T1 = Toledo BibL del Cabildo 95-14 {Arist. L1) Ti = Trier Stadtbibl. 1037/1278 To = Torino Bibl. Nazionale Ε.ΙΪΙ.ιι Tt = Trento Bibl. Comunale 1583 Tu = Tours Bibl. municipale 741 Tu1 = Tours Bibl. municipale 685 {Arist. Rp) V = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Archivio della Basilica di S. Pietro C 120 VI = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Pal. lat. 1018 V2 = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Pal. lat. 1026 V3 = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Ross. 453 V4 = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Ross. 569 V5 = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Urb. lat. 212 V6 — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Urb. lat. 1366 V7 — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 773 Ve — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 774 V9 — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 776 V10 = Città delVâticâno Bibl. Àpost. Vat. lat. 4262 VII = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 10135 V12 = Città dei Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 2171 {Arist. L1) V13 — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Pal. lat. ion {Arist. Rp cum adn. e Thoma depromptis) V14 = Città del Vaticano Bibl. Apost. Borghes. 108 {Arist. Eth. nova, vetus nec non Eth. Borghesiana) V15 — Città dei Vaticano Bibl. Apost. Chigi E.VII. 224 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) N16 = Città del Vâticâno Bibl. Apost. Ottob. lat. 1526 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) V17 — Città del Vaticano Bibl. Apost. Ottob. lat. 2524 {Arist. L2 cum adn. e Thoma depromptis) V18 = Città del Vaticano Bibl. Apost. Urb. lat. 1325 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) V19 = Città del Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 2995 {Arist. cum adn. e Thoma depromptis) V* = Città del Vaticano Bibl. Apost. Vat. lat. 3003. Va = Valencia Bibl. del Câbildo 211 Vd = Vendôiné Bibl. municipale 105 {Arist. Rp) Ve — Venezia Bibl. Nazionale Marciana Lat. VI, 43 {Arist. ab Rp3 descriptus) W = Wien Nationalbibl. 2361 Wa = Warszawa Bibl. Uniwersytecka 10 Wi = Wiener-Neustadt Neukloster Stiftsbibl. Cod. 6 Wo = Worcester Cathédral Library F 138 Wr = Wroclaw Bibl. Uniwersytecka IV Q 11 Wr1 = Wroclaw ■ Bibl. Uniwersytecka IV Q 52 {fragm.) Za = Zagreb Sveùgilisna knjiènica (Olim Metropolitanska knjiznica) MR 14 T SANCTI THOMAE DE AQUINO OPERA OMNIA IUSSU LEONIS XIII P. M. EDITA TOMUS XLVII SENTENTIA LIBRI ETHICORUM CURA ET STUDIO FRATRUM PRAEDICATORUM VOLUMEN II LIBRI IV-X - INDICES ROMAE, AD SANCTAE SABINAE ΐ9θ9 © St. Thomas Aquinas Foundation, 1969 LIBER QUARTUS 1 1119 b 22 Dicamus autem deinceps de liberalitate. § Videtur enim esse circa pecunias medietas; laudatur enim libe­ ralis non in bellicis neque in quibus temperatus, rursus neque in 25 indiciis, sed circa dationem pecuniarum et sumptionem, magis autem in datione. § Pecunias autem dicimus omnia quorumcumque dignitas nummismate mensuratur. § Est autem et prodigalitas et illiberalitas circa pecunias superabundantia et defectus. § Illiberalitatem quidem copulamus semper magis quam oportet circa pecunias 30 studentibus. § Prodigalitatem autem inferimus quandoque complecten­ tes intemperatis hominibus; incontinentes enim et in intemperantiam consumptores prodigos vocamus. Propter quod et pravissimi videntur esse; multas enim simul malitias habent. Non autem proprie appel­ lantur; vult enim prodigus esse qui unum aliquod malum habet, cor1120 a i rumpere substantiam. Prodigus enim qui propter se ipsum perditus; videtur autem perditio quaedam ipsius esse et substantiae corruptio, ut vivere per has existente. Sic utique prodigalitatem accipimus. § Quorum autem est aliqua utilitas, his est bene uti et male; 5 divitiae autem sunt utilium ; unoquoque autem optime utitur qui habet circa singula virtutem; et divitiis autem utetur optime qui habet circa pecunias virtutem; iste autem est liberalis. § Usus autem esse videtur pecuniarum sumptus et datio, acceptio autem et custodia possessio magis. § Propter quod io magis est liberalis dare quibus oportet quam accipere unde oportet et non accipere unde non oportet. § Virtutis enim magis benefacere quam bene pati et bene operari magis quam turpia non operari. Non immanifestum autem quoniam dationi quidem sequitur benefacere et bene operari, sumptioni autem 23 enim1 T (lin. 31, 39) : autem ALR 24 rursus neque LaR : neque rursus AL1 27 et1 ALRT (lin. 28) : om. T (lin. 68) 28 pecunias AURtRp^T (lin. 72) : studentibus add. (ex lin. 30) L2Rp2 28 superabundantia L2RT (lin. 73) : superabundantiae AL1 28 Illiberalitatem T (lin. 78) : Et illiberalitatem ALR 29 oportet ALRt : quidem add. Rp 31 in intem­ perantiam AL(EtPuV12 P12 W1 L2) RtT (lin. 88-89 ; cf. infra 1121 b 9 cum adn.) : intemperantiam O8 Sk2"!1 Re Rp1 intemperantia Rp2 1120 a 1 perditus ALRtT (lin. 99) : prodigus Rp (proditus pr.m. V13) 4-5 autem... unoquoque : hom.om. L2 4 aliqua utilitas RT (lin. 25, 116) : utilitas aliqua A(LbMb) L1 4 his est Rt : his enim Rp est his AL1 4 bene uti R : uti et bene AL1 8 sumptus LT (lin. 140) : consumptio R 9 possessio AL^p^ (lin. 142) : passio L2RtRp2 10 quam AL2RpT (lin. 153) : et L1 (10 oportet... unde hom.om. Rt) 12 bene2 O8V12 L2RT (lin. 162) : bona AL1(EtP11 Sk2TJ Lp dona pr.m. bona sec.m. P18) 14 bene T1 RnP13 P14 Rp2 T (lin. 167) : bona AL1(-T1) N'Ha RtRp’(-P14 13-14 Non... operari hom.om. As1) 202 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM 1120 a 15 bene pati vel non turpe operari. § Et gratia danti, non accipienti vel non accipienti, sed et laus magis. § Et facilius autem non accipere quam dare; proprium enim minus emittunt magis quam non accipiunt alienum. § Sed et libe­ rales dicuntur qui dant, qui vero non accipiunt non 20 in liberalitatem laudantur, sed non minus in iustitiam, qui autem accipiunt neque laudantur multum. § Amantur autem maxime liberales eorum qui in virtute, utiles enim: hoc autem in datione. i6 non accipienti vel non accipienti T (lin. 178-179) : non accipienti Affr.m. Kb Mb) L et non acci­ pienti RnRp2As1Ba1 non non accipienti A(LbOb) Rt et non non accipienti Rp’(- AsŒa1) 19 vero RpT (lin. 191) : autem LRt 19 non accipiunt ART (lin. 191) : accipiunt L (non add. ante accipiunt sec.rn. P11 V12) 1119 b 22 Dicamus autem deinceps de liberalitate etc. Post­ quam Philosophus determinavit de fortitudine et temperantia, quae respiciunt ea quibus conservatur ipsa hominis vita, hic incipit agere de aliis medieta5 tibus, quae respiciunt quaedam secundaria bona vel mala. Et primo determinat de medietatibus laudabi­ libus quae sunt virtutes; secundo de his quae non sunt virtutes, sed passiones, ibi : De verecundia autem etc. Circa primum duo facit: primo determinat de 10 virtutibus respicientibus res exteriores ; secundo de virtutibus pertinentibus ad actus humanos, ibi: In colloquiis autem et convivere etc. Circa primum duo facit: primo determinat de virtutibus quae respi­ ciunt exteriora bona; secundo de virtute mansuetu15 dinis, quae respicit exteriora mala, ibi: Mansuetudo autem est quaedam medietas etc. Circa primum duo facit: primo determinat de virtutibus respicientibus divitias; secundo de his quae respiciunt honores, ibi: Magnanimitas autem etc. Circa primum duo 20 facit : primo determinat de liberalitate ; secundo de magnificentia, ibi: Videbitur autem consequens esse etc. Circa primum duo facit: primo inquirit mate­ riam liberalitatis et oppositorum vitiorum; secundo determinat actus eorum circa propriam materiam, 25 ibi : Quorum autem est aliqua utilitas etc. Circa pri­ mum duo facit: primo ostendit quod liberalitas est circa pecunias; secundo ostendit quod circa eandem materiam sunt opposita vitia, ibi: Est autem et prodigalitas etc. Circa primum tria facit: primo dicit 30 de quo est intentio ; secundo ostendit materiam libe­ ralitatis, ibi: Videtur enim esse etc.; tertio exponit quod dixerat, ibi: Pecunias autem etc. Dicit ergo primo quod post temperantiam dicendum est de liberalitate. Et hoc propter convenientiam liberali­ tatis ad temperantiam ; sicut enim temperantia 35 moderatur concupiscentias delectationum tactus, ita liberalitas moderatur cupiditatem acquirendi vel possidendi res exteriores. Deinde cum dicit: Videtur enim esse etc., ostendit 1119 b 23 quae sit materia liberalitatis. Et dicit quod est 40 medietas quaedam circa pecunias, sicut manifeste apparet, ex hoc scilicet quod liberalis laudatur non in rebus bellicis, circa quas est fortitudo, neque in delectationibus tactus, circa quas est temperantia, neque etiam in iudiciis, circa quae est iustitia, sed 45 laudatur in datione et sumptione, id est acceptione, pecuniarum, magis tamen in datione quam in accep­ tione, ut infra ostendetur. Est tamen consideran­ dum quod aliquid potest dici materia virtutis mo­ ralis dupliciter: uno modo sicut materia propinqua, 50 et hoc modo passiones sunt materia plurimarum virtutum moralium; alio modo sicut materia remota, et hoc modo obiecta passionum ponuntur materiae. Sicut fortitudinis materia proxima est timor et au­ dacia, materia autem remota pericula mortis; tem- 55 perantiae autem materia proxima concupiscentiae et delectationes, materia autem remota cibi et actus venerei. Sic igitur et liberalitatis materia quidem propinqua est cupiditas vel amor pecuniarum, ma­ teria autem remota ipsa pecunia. 60 Deinde cum dicit: Pecunias autem etc., exponit ιιιθ b 26 quid nomine pecuniae intelligatur. Et dicit quod nomine pecuniarum significantur omnia illa quorum dignum pretium potest nummismate mensurari, sic- 16 quaedam Θ (om. Db SV6 que O1) Cf. infra c.13 lin. 12] an quidem? Cf. infra c.13 lin. 1; Arist. 1125 b 26 cum adn. coni, cum sec.rn. Wi] esse Θ (est Bg3Er* etiam Za sec.rn. As om. ErKrP1W V4 V6) 58 et 8 Cap. 17, 1128 b 10. ii Cap. 14, 1126 b 11. 15 Cap. 13, 1125 b 26. 19 Cap. 8, 1123 a 34. 21 Cap. 6, 1122 a 18. 25 Lin. 1120 a 4. 28 Lin. 1119 b 27. 31 Lin. 1119 b 23. 32 Lin. 1119 b 26. 34-38 Albertus Led. f. 52va-vb : « Hic primo dubitatur de ordine... Prius debuit determinare de iustitia et prudentia quam de his... Solutio. Dicendum quod istae virtutes maxime conveniunt cum duabus determinatis in materia quae sunt circa passiones sicut et illae ; sed haec sunt circa passiones adiunctas, illae autem circa principales passiones...». 45 Albertus Comm. p. 273 b : «nec rursus laudatur in iustitiis». - Aliter Led. f. 53Λ : «neque in iudiciis rationis, sicut prudens». 48 Lin. 1120 a 9-23. i (1119 b 22 - 1120 a 13) 65 ut equus, vestis, domus et quaecumque ''denariis appretiari possunt; quia idem est dare vel accipere ista et dare vel accipere pecunias. 1119 b 27 Deinde cum dicit: Est autem prodigalitas etc., ostendit quomodo circa praedictam materiam sunt 70 etiam vitia liberalitati opposita. Et circa hoc tria facit. Primo proponit in communi quod intendit. Et dicit quod etiam circa pecunias se habent se­ cundum superabundantiam et defectum prodigalitas et illiberalitas. Medium enim et extrema circa idem 75 sunt; unde, cum prodigalitas et illiberalitas sint extrema liberalitatis, consequens est quod etiam ipsa sint circa pecunias. 1119 b 28 Secundo ibi: Illiberalitatem quidem etc., ostendit specialiter de illiberalitate quod semper copulamus eo eam, id est attribuimus, illis qui student, id est sollicitantur, circa pecunias acquirendas vel con­ servandas magis quam oportet. 1119 b 30 Tertio ibi: Prodigalitatem autem etc., ostendit quo­ modo prodigalitas se habeat circa pecunias. Et 85 dicit quod nomen prodigalitatis quandoque exten­ dimus attribuentes ipsum intemperatis hominibus; vocamus enim quandoque prodigos illos qui incon­ tinenter vivunt et consumunt divitias suas in in­ temperantiam sive ciborum sive Venereorum. Unde 9o et tales videntur esse pravissimi in hoc genere, quia simul habent multa vitia, id est intemperantiam et prodigalitatem. Et quamvis quandoque tales vocen­ tur prodigi, nomen tamen intemperantiae proprie competit eis; quia nomen prodigi impositum est 95 ad significandum unum vitium quod consistit in indebita corruptione vel consumptione substantiae, id est propriarum divitiarum. Et hoc probat ex ipso nomine prodigalitatis: nam prodigus dicitur quasi perditus, in quantum scilicet homo corrumpendo 100 proprias divitias per quas vivere debet videtur suum esse destruere, quod per divitias conservatur; sed oportet quod hoc conveniat ei propter se ipsum, quia unumquodque habet speciem et denominatio­ nem ab eo quod convenit ei per se; ille ergo vere 105 dicitur prodigus cui per se hoc convenit quod con­ sumat suas divitias, quasi non habens curam debi­ tam de eis, ille vero qui consumit suam substantiam propter aliquid aliud, puta propter intemperantiam, non per se est consumptor divitiarum, sed per se 110 est intemperatus; contingit enim quandoque quod etiam homines cupidi et tenaces propter vim con­ cupiscentiae bona sua consumant. Sic ergo nunc de prodigalitate loquimur, prout scilicet aliqui consu­ 203 munt proprias divitias secundum se et non propter aliud. 115 Deinde cum dicit: Quorum autem est aliqua utili1120 a 4 tas etc., ostendit qualiter liberalitas et opposita vi­ tia circa praedictam materiam operantur. Et circa hoc tria facit : primo determinat de liberali ; secundo de prodigo, ibi: Qui autem superabundat etc.; tertio 120 de illiberali, ibi: Illiberalitas autem etc. Circa pri­ mum duo facit: primo determinat de actu liberali­ tatis; secundo ponit quasdam proprietates ipsius, ibi : Liberalis autem est vehementer etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quis sit praecipuus actus 125 liberalitatis; secundo ostendit qualis esse debeat, ibi: Quae autem secundum virtutem etc. Circa pri­ mum tria facit. Primo ostendit quod actus liberali­ tatis est bonus usus pecuniae, tali ratione. Quae­ cumque sunt ad aliquid utilia, contingit his uti 130 bene vel male; sed divitiae quaeruntur tamquam ad aliud utiles; ergo contingit eis uti bene vel male; sed si aliquibus rebus contingat bene uti, bonus usus illarum rerum pertinet ad virtutem quae est circa illas res; ergo bene uti pecuniis pertinet ad 135 liberalitatem, quae est circa pecunias, ut supra ostensum est. Secundo ibi: Usus autem etc., ostendit quis sit 1120 a 8 usus pecuniae. Et dicit quod usus pecuniae consistit in emissione eius, quae quidem fit per sumptus uo expensarum et per dationes, sed accipere vel custo­ dire pecunias non est uti pecuniis, sed est possidere eas. Nam per acceptionem pecuniae acquiritur eius possessio, per custodiam autem conservatur; accep­ tio enim est sicut quaedam pecuniae generatio, 145 custodia autem sicut quaedam habitualis retentio; usus autem non nominat generationem vel habitum, sed actum. Tertio ibi: Propter quod etc., infert quandam con1120 a 9 clusionem ex dictis. Et primo ponit eam, conclu- 150 dens ex praemissis quod magis pertinet ad liberalem dare pecuniam quibus oportet, quod est bene uti eis, quam accipere unde oportet, quod pertinet ad pecuniae generationem debitam, et non accipere unde non oportet, quod pertinet ad remotionem 155 contrarii. Secundo ibi: Virtutis enim magis etc., confirmat 1120 a 11 inductam conclusionèm quinque rationibus, quarum prima talis est. Magis pertinet ad virtutem benefa­ cere quam bene pati, quia benefacere est melius 160 et difficilius; similiter etiam magis pertinet ad vir­ tutem bene operari quam abstinere a turpi opera- 72 quod etiam] inv. ®(etiam om. Era O1) 90 et om. ψ 93 nomen tamen] non tamen nomen Φ(ηοη tamen V no­ men tamen nomen V2) 93 intemperantiae] prodigalitatis ErEr*Kr sec.m. Ao om. W 112 consumant] consumunt φ V6 117 ostendit] dicit Φ 157 Virtutis P1 PWiV®] Virtus ©(-P1) SZa 103-104 Aristoteles Met. VII 3, 1029 b 13-14· 120 Cap. 3, 1120 b 24. b 4. 127 Cap. 2, 1120 a 23. 136 Lin. 1119 b 22-26. 121 Cap. 5, 1121 b 12. 124 Cap. 2, 1120 204 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM tione, quia recessus a termino est principium motus, cui assimulatur vitatio turpis operationis, sed ope165 ratio boni assimulatur perventioni ad terminum, quae perficit motum. Manifestum est autem quo­ niam ex eo quod aliquis dat, benefacit et bene operatur; ad sumptionem autem, id est receptio­ nem, pertinet bene pati, in quantum scilicet aliquis no recipit unde oportet, vel non turpe operari, in quan­ tum scilicet non recipit unde non oportet. Ergo consequens est quod ad virtutem liberalitatis magis pertineat bene dare quam bene accipere vel abstinere a mala acceptione. 1120 a 15 ns Secundam rationem ponit ibi : Et gratia danti etc. Quae talis est. Operationi virtutis debetur laus et gratiarum actio; sed utrumque horum magis debe­ tur danti quam accipienti bene vel non male acci­ pienti; ergo virtus liberalitatis magis consistit in iso dando quam in accipiendo. 1120 a 17 Tertiam rationem ponit ibi: Et facilius autem etc. Quae talis est. Virtus est circa difficile; sed facilius est quod aliquis non accipiat aliena quam quod det proprium, quia, cum aliquis dat id quod est sibi proprium, quasi abscidit a se id quod est sibi incor- ies poratum; ergo virtus liberalitatis magis est circa dationem quam circa acceptionem. Quartam rationem ponit ibi: Sed et liberales di1120 a is cuntur etc. Quae sumitur ex communi modo lo­ quendi. Dicuntur enim maxime liberales illi qui i’o dant; illi vero qui non accipiunt inordinate non multum laudantur de liberalitate, sed magis de iustitia; illi vero qui accipiunt non multum laudan­ tur ; ergo liberalitas maxime videtur esse circa dationes. 195 Quintam rationem ponit ibi: Amantur autem ma*120 a 21 xime etc. Quae talis est. Inter omnes virtuosos ma­ xime amantur liberales, non quidem amicitia ho­ nesti quasi liberalitas sit maxima virtus, sed amicitia utilis, in quantum scilicet sunt aliis utiles; sunt 200 autem utiles per hoc quod dant; ergo liberalitas maxime consistit circa dationes. 168 sumptionem] assumptionem T(-Za) Sed cf. Arist. 1120 a 14 loco quam Bx) 173 pertineat] pertinet Φ P 183 quod2 om. φ(αάά. 181-182 Albertus Lect. f. 53va : «Tertiam rationem ponit ibi : Facilius autem. Quae talis est. Virtus est circa difficile [II 3, 1105 a 9]... ». 2 1120 a 23 Quae autem secundum virtutem operationes bonae et boni gratia. Et liberalis igitur dabit boni gratia et recte, quibus 25 enim oportet et quando oportet et alia quaecumque sequuntur rectae dationi. § Et haec delectabiliter vel sine tristitia (quod enim secun­ dum virtutem delectabile vel non triste), vel minime triste. § Qui au­ tem dat quibus non oportet vel non boni gratia, sed propter quandam aliam causam, non liberalis, sed alius quis dicetur. § Neque qui 30triste; magis enim utique eligerent pecunias bona opera­ tione, hoc autem non liberalis. § Neque accipiet unde non oportet; neque enim est non honorantis pecunias talis acceptio. Non utique erit neque petitivus; non enim est benefacientis beneficiari faciliter. § Unde autem oportet accipiet, puta a 1120 b i propriis possessionibus, non ut bonum, sed ut necessarium, ut habeat dare. Neque non curabit propria, volens per haec quibusdam sufficere. Neque quibuslibet dabit, ut habeat dare quibus oportet et quando et ubi bonum. § Liberalis autem 5 est vehementer et superabundare in datione ut derelinquat sibi ipsi minora; non respicere enim ad se ipsum liberalis. § Secundum substantiam autem liberalitas dicitur; non enim in multitudine datorum quod liberale, sed in dantis habitu, hic autem secundum substantiam dat. Nihil autem prohibet io liberaliorem esse minora dantem, si a minoribus det. § Liberaliores autem esse videntur non qui acquisie­ runt, sed qui susceperunt substantiam. Inexperti enim indigentiae. Et omnes diligunt magis sua opera, ut paren­ tes et poetae. § Ditari autem non facile liberalem, ne15 que acceptivum existentem neque custoditivum, emissivum autem et non honorantem propter ipsas divitias, sed gratia dationis. § Propter quod et accusant fortunam, quoniam maxime digni existentes nequaquam ditantur. Contingit autem non irrationabiliter hoc; non enim possibile pecunias habere non curantem ut habeat, quemadmodum 20 neque in aliis. § Non tamen dabit quibus non oportet, neque quando non oportet, neque quaecumque alia talia; non enim utique adhuc operabitur secundum liberalitatem, et in haec consumens non utique habebit in quae oportet consumere. Quemadmodum enim dictum est, liberalis est qui secundum substantiam expendit et in quae oportet. 25 quando oportet T (lin. 20) : quando et quaecumque oportet LRt quaecumque et quando ARp 27 Post triste1 parenthesi finem imponit T (lin. 28) : vel minime triste in parenthesi in­ cludit A 27 minime RpT (lin. 29) : nequaquam L minime nequaquam Rt Cf. infra 1161 a 31 cum adn. 30 eligerent T (lin. 48) : eligeret AL eliget R (eligeret corr. sec.m. Ba1) 34 bene­ ficiari R (petere add. Rt) : ut sibi bene fiat L (fiat bene L2) 1120 b 1 non ut ATJRpT (lin. 69-70) : inv. L2Rt 3 haec AL(P«Sk2P12 bPRn) : hoc Rp^-P11) h’ cett. Cf. IlMIae q.117 a.i ad 2 7 autem AT (lin. 88) : utique LR 11-12 qui acquisierunt, sed qui susceperunt RT (lin. 97-99 ; cf. IIa-IIae q.117 a-4 arg.i) : possidentes, sed accipientes L 21 operabitur ALRtT (lin. 132) : comparabitur Rp (corr. sec.m. Ba1SlV13) 2o6 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM Quae autem secundum virtutem [et] operationes etc. Postquam Philosophus ostendit quis sit praecipuus actus liberalitatis, hic ostendit qualis debeat esse. Et primo ostendit qualis sit praecipuus actus eius; 5 secundo quales sint actus eius secundarii, ibi: Neque accipiet etc. Circa primum duo facit : primo ostendit qualis debeat esse liberalitatis datio, quae est prae­ cipuus actus eius; secundo ostendit quod aliae da­ tiones non pertinent ad liberalitatem, ibi: Qui autem io dat quibus non oportet etc. Circa primum duo facit. Primo ostendit quod datio liberalis debeat debitis circumstantiis esse vestita, quia scilicet omnes ope­ rationes quae sunt secundum virtutem debent esse bonae, id est rectificatae a ratione secundum de­ is bitas circumstantias, et ulterius ordinatae per in­ tentionem ad bonum finem. Cum igitur datio sit praecipuus actus liberalitatis, consequens est quod liberalis det propter bonum finem et quod recte, id est secundum regulam rationis, in quantum sci20 licet dat quibus oportet et quando oportet et quae­ cumque aliae debitae circumstantiae consequuntur ad rectam dationem. 1120 a 26 Secundo ibi: Et haec delectabiliter etc., ostendit quod datio liberalis debet esse delectabilis. Et hoc 25 est quod dicit quod liberalis dat delectabiliter vel saltem sine tristitia (ita enim est in omni virtute, ut ex supra dictis patet, quod actus virtuosus vel est delectabilis vel saltem est sine tristitia), vel, si oporteat aliquam tristitiam admisceri, minimum ha3o bebit per comparationem ad alios homines, sicut supra dictum est de forti quod, si non multum delectetur in suo actu, tamen non tristatur vel saltem minus tristatur inter omnes qui huiusmodi pericula subeunt. 1120 a 27 35 Deinde cum dicit : Qui autem dat quibus non opor­ tet etc., ostendit quod aliae dationes non pertinent ad liberalem, et primo de dationibus quibus desunt debitae circumstantiae. Et dicit quod ille qui dat quibus non oportet vel non propter honestatem, 40 sed propter aliquam aliam causam licitam vel illi­ citam, non dicitur liberalis, sed alio nomine nomi­ natur secundum differentiam finis propter quem dat, ex quo moralia speciem et nomen sortiuntur. 1120 a 23 Secundo ibi: Neque qui triste etc., ostendit idem de dationibus quae sunt cum tristitia. Et dicit 45 quod neque illi qui cum tristitia dant sunt liberales, quia ex hoc ipso quod tristantur in dando, videtur quod magis eligerent pecunias quam operationem virtuosam honestae dationis, quod non pertinet ad liberalem. 50 Deinde cum dicit: Neque accipiet etc., ostendit quales sint operationes liberalitatis sicut acceptio et alia huiusmodi. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quid vitet liberalis in accipiendo; secundo ostendit quid observet, ibi : Unde autem oportet etc. 55 Circa primum duo ponit. Quorum primum est quod liberalis non accipit unde non oportet; sic enim accipere non videtur competere homini qui non appretiatur pecunias. Secundum est quod liberalis non est promptus ad petendum ; sicut enim in natu- 60 ralibus quod est multum activum est parum passi­ vum, ut ignis, ita etiam in moralibus liberalis, qui est promptus ad benefaciendum donando, non de facili vult beneficia ab alio recipere, quod est bene pati. Deinde cum dicit: Unde autem oportet etc., osten- 65 dit quid observet liberalis in accipiendo vel reti­ nendo. Et ponit tria. Quorum primum est quod liberalis accipit unde oportet, scilicet a propriis possessionibus vel ab aliis huiusmodi, non quia quaerit pecuniam quasi per se bonum, sed quasi 70 necessarium ad dandum. Secundum est quod libe­ ralis non negligit procurationem bonorum proprio­ rum, quia vult habere unde sufficiat ad dandum aliis. Tertium est quod liberalis non dat quibus­ cumque, sed retinet ad hoc quod possit dare quibus 75 oportet et loco et tempore debito. Deinde cum dicit: Liberalis autem etc., ponit quatuor proprietates liberalitatis. Quarum prima est quod ad liberalem pertinet ut vehementer superabundet in datione, non quidem sic quod superabun- eo det a ratione recta, sed ita quod datio in ipso superabundet retentioni, quia minus sibi relinquit quam aliis det; paucis enim in se ipso contentus est, sed, dum vult multis providere, oportet quod plu­ rima largiatur; non enim pertinet ad liberalem es quod sibi soli intendat. i et Q(om. V5 6*Za et operationes om. Db S)] sect. (cf. Arist. 1120 a 23) 2 quis coni, cum V3 V6Za sec.m. EriV10 Wi] quid Φ(-Υ3 que P10) qui PWi 3 debeat esse inv. ψ i2 esse] ante 11 debeat ψ i8 det] dat T(intendat sed om. propter Za) 46 dant] ante cum tristitia Ψ 58 non2] multum add. ψ 84-85 plurima] plurimis Φ 86 sibi soli inv. T(solis Ve) 5 Lin. 1120 a 31. 9 Lin. 1120 a 27. 27 Lib. I 13, 1099 a 7-21 ; II 3, 1104 b 4-9 ; III 18, 1117 b 15-16. 31 Lib. Ill 18, 1117 a 35 - b 16. 43 Aristoteles Phys. II 15, 200 a 5 - b 8 (cf. supra I c. 2 lin. 72-73 ; c. 18 lin. 153-154) ; Met. V 16, 1020 b 23-25 (cf. ipse Thomas Super II Sent, d.35 q.i a.i ; d.40 q.i a.i ad 5) ; Albertus Lect. f. 56ra : «... finem voluntatis, a quo est species moralis » ; f. 58ra : « voluntas autem coniuncta fini est differentia specifica in habitibus et actibus moralibus > ; f. 8grb : « Ad 4 dicendum quod iudicium de rebus moralibus potest attendi dupliciter : quantum ad nominationem et speciem, et sic verum est in omnibus tam bonis quam malis quod indicantur ex eo cuius gratia, quia, sicut dicit in II De anima [ ? legend, in II Phys.], ex fine tamquam digniori fiunt denominationes et finis dat speciem praecipue in moralibus... » - Cf. infra c. 8 lin. 178-179 ; ipse Thomas Super II Sent, d.34 a.i ad 3 ; d.42 q.2 a.3 ; Contra Gent. Ill 9 ; /a q.48 a.i ad 2 ; Za-77ae ςφΙ a>3 ; qeI8 a.6 ; q.6o a.i ad 3 > q-72 a-3 > H&-IIae q.135 a.i ; q.148 a.4 ad 1 ; De virt. in comm. a.2 ad 3 ; De car. a.3. 55 Lin. 1120 a 34. 83 Boe­ thius De cons. Philos. II pr.5, 16 (PL 63, 692 A) : «Paucis enim minimisque natura contenta est». - Cf. infra X c. 13 lin. 36-37. 1120 a 29 1120 a 31 1120 a 34 H20 b 4 2 (lI20 a 23 - 1120 b 24) Secundam proprietatem ponit ibi: Secundum sub­ stantiam autem etc. Et dicit quod liberalitas com­ mendatur secundum proportionem substantiae, id 9o est divitiarum ; non enim datio iudicatur liberalis ex multitudine donorum, sed ex habitu, id est ex fa­ cultate et voluntate, dantis, qui scilicet dat secun­ dum modum suarum divitiarum. Unde nihil pro­ hibet quod aliquis qui minora dat liberalior iudi95 cetur, si a minoribus divitiis det. 1120 b 11 Tertiam proprietatem ponit ibi: Liberaliores autem etc. Et dicit quod illi qui suscipiunt divitias a pa­ rentibus sunt magis liberales quam illi qui proprio labore eas acquirunt. Et huius assignat duas ratio100 nes. Quarum prima est quod illi qui suscipiunt divitias a parentibus numquam fuerunt experti in­ digentiam ; unde non timent eam et propter hoc non timent expendere, sicut illi qui aliquando experti sunt paupertatem. Secunda ratio est quia naturale 105 est quod omnes diligant sua opera, sicut parentes diligunt suos filios et poetae sua poemata, illi autem qui acquirunt proprio labore divitias reputant eas quasi sua opera, unde magis volunt eas conservare. 1120 b 14 Quartam proprietatem ponit ibi: Ditari autem non no facile etc. Et circa hoc tria facit. Primo ponit pro­ prietatem. Et dicit quod non est facile quod ditetur 1120 b 7 207 homo liberalis, cum non de facili accipiat neque multum custodiat divitias; sed magis a se emittit eas dando et expendendo et non appretiatur divi­ tias propter ipsas, sed solum propter dationem. 115 Secundo ibi: Propter quod etc., manifestat quod 1120 b 17 dixerat per quoddam signum. Quia enim liberales non de facili sunt divites, homines vulgares accusant fortunam, cui attribuunt divitias, quod non sunt divites illi qui maxime essent digni, scilicet liberales, 120 qui aliis largiuntur. Sed ipse dicit quod hoc non irrationabiliter accidit, quia non est possibile quod homo habeat pecunias qui non multum curat ha­ bere, sicut etiam non est possibile quod aliquid aliud habeatur de quo homo non curat. 125 Tertio ibi: Non tamen dabit etc., excludit falsam 1120 b 20 opinionem. Non enim propter hoc dictum est quod non curet divitias quia det quibus non oportet vel quando non oportet vel indebite secundum quamcumque aliam circumstantiam, tum quia talis ope- no ratio non esset liberalis, tum quia per hoc impedi­ retur ab operatione liberali dum inutiliter consu­ mens non haberet quod oportune consumeret. Sicut enim dictum est, liberalis dicitur qui expendit se­ cundum proportionem propriae substantiae et in ea 135 quae oportet. 88 Et] om. Bx Φ2 T(-V6) 94-95 liberalior indicetur] inv. T(liberalior videtur P) 97 Et om. Ψ 97 illi om. Φ 121 qui aliis inc. I3a peda 123 qui] quas Ψ(-νβ) Sed cf. Arist. 1120 b 19 i33 oportune PWi Bg2O’Wo] oportuit Φ(ομζ. P6) optime S V6Za 134 Lin. 1120 b 7 ; 1120 a 23-25. 3 1120 b 24 Qui autem superabundat prodigus. Propter quod tyrannos non dicimus prodigos; multi­ tudine enim possessionis non videtur facile esse dationibus et expensis superabundare. § Liberalitate utique medietate existente circa pecuniarum dationem et acceptionem, liberalis et dabit et expendet in quae oportet et quaecumque oportet, similiter 30 in parvis et magnis, et hoc delectabiliter. § Et accipiet unde oportet et quaecumque oportet. Virtute enim circa ambo existente medietate, faciet utraque ut oportet; sequitur enim decenti datio­ ni talis acceptio, non talis autem contraria est. Sequentes quidem igitur fiunt simul in ipso, contrariae autem manifestum 1121 a i quod non. § Si autem praeter optimum et bene habens contingat ipsum consumere, tristabitur, moderate autem et ut oportet; virtutis enim et delectari et tristari in quibus oportet et ut oportet. § Sed etiam bene communicativus est liberalis in pecu5niis; potest enim iniusta pati non honorans pecunias. § Et ma­ gis gravatus si quid quod oportet non consumpsit quam tristatus si non oportunum aliquid consumpsit, et Symonidi non placens. § Prodigus autem et in his peccat. Neque enim delectatur in quibus opor­ tet neque ut oportet neque tristatur ut oportet. Erit autem procedenti10 bus manifestius. § Dictum est autem a nobis quoniam superabundantiae et defectus sunt prodigalitas et illiberalitas et in duobus, in datione et acceptione, et expensas enim in dationem ponimus. Prodigalitas quidem igitur in dando et non accipiendo superabundat, in accipiendo autem deficit, illiberalitas autem in dando deficit, 15 in accipiendo vero superabundat, nisi in parvis. 25-26 multitudine RpT (lin. 19) : multitudo L multitudinem Rt sec.m. Tu1 27 expensis RT (lin. 20) : consumptionibus L Cf. supra 1120 a 8, et infra 1121 a 12 cum adn. 28 accep­ tionem RT (lin. 33) : sumptionem L (consumptionem O8 assumptionem P12) Cf. 1121 a 12 cum adn. 29 quaecumque ALRtT (lin. 36) : quae Rp 30 in ARpT (lin. 38) : et L et in Rt 30 hoc R(- Ba’Rp2) T (lin. 40) : haec AL(PU Sk2 P12) h’ cett. 1121 a 1 optimum RT (lin. 48, 67, 73) : oportunum AL 3 in AIAT (lin. 80) : om. L2R 4 etiam T (lin. 82) : et ALRp om. Rt 4-5 pecuniis RT (lin. 85) : pecunias AL 6 quid ALT (lin. 94) : quidem R 7 Symonidi RT (lin. 97) : Simonidi L 10 a nobis T (lin. 8, 106) : nobis ALR 12 acceptione RT (lin. 113) : sumptione L Cf. supra 1120 b 28 cum adn. 12 expensas RT (lin. ii3) : sumptum L Cf. supra 1120 b 27 cum adn., nec non Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. c. 6 lin. 30 laud. 14 in dando : Inc. 6a peda in Rp1’2’4 nec non in Rp3 (peda 5a rescripta textum praebet usque ad 1121 a 31 unde non sed 1121 a 16-31 in dando... unde non cancell, post.m.) 15 vero LRt : autem Rp 15 nisi (=πλήν) RT (lin. 119) : tamen L Cf. infra 1137 a 22, 1161 a 4, 1167 b 10, 1173 b 23, cum adn. 1120 b 24 Qui autem superabundat etc. Postquam Philoso­ liter prodigus ; secundo de eo qui est partim prodigus phus determinavit de liberali, hic determinat de et partim illiberalis, ibi: Sed multi prodigorum etc. 5 prodigo. Et primo determinat de eo qui est totali -5* Circa primum duo facit: primo determinat de eo 5 illiberalis coni, cum sec.m. Er2 (cf. infra c. 4 lin. 65)] liberalis Θ 5 Cap. 4, 1121 a 30. IV, 3 (1120 b 24 - 1121 a 7) 209 prodigo absolute; secundo comparat prodigum illi­ virtus medium teneat circa utrumque, scilicet accep­ berali, ibi: Dictum est autem a nobis etc. Circa pri­ tionem et dationem, liberalis utrumque faciet sicut mum duo facit: primo ostendit respectu cuius pro- oportet, quia ad decentem dationem sequitur quod 10 digus superabundet ; secundo ostendit qualis sit sit decens acceptio, sed, si acceptio non sit decens, prodigi actus, ibi: Liberalitate utique etc. Dicit ergo contraria est decenti dationi, quia ex contrariis cau- 55 primo quod, cum dicatur aliquis liberalis ex hoc sis procedunt; decens enim datio procedit ex hoc quod expendit secundum proportionem suae sub­ quod homo praefert bonum rationis cupiditati pe­ stantiae, prodigus dicitur qui superabundat propor- cuniae, sed indecens acceptio provenit ex hoc quod 15 tionem suae substantiae expendendo vel dando. Et homo cupiditatem pecuniae praeponit bono rationis. ex hoc concludit quod tyranni, qui habent indefi­ Et quia ea quae se invicem consequuntur simul 60 cientem divitiarum abundantiam, utpote omnia quae fiunt in eodem, quae vero sunt contraria simul esse sunt communia sibi usurpantes, non dicuntur pro­ non possunt, inde est quod decens datio et decens digi, quia, multitudine eorum quae possident, non acceptio, quae se invicem consequuntur, simul ad­ 20 videtur esse facile quod in dando et expendendo unantur in liberali, sed indecens acceptio non simul superabundent proportionem propriarum divitiarum. invenitur in eo cum decenti acceptione, cui contra- 65 1120 b 27 Deinde cum dicit: Liberalitate utique etc., mani­ riatur. festat qualis sit actus prodigi. Et quia opposita ex Deinde cum dicit: Si autem praeter optimum etc., 1121 a 1 invicem manifestantur, primo resumit ea quae dicta ostendit quomodo se habeat liberalis circa tristitiam 25 sunt de actu liberalis ; secundo ostendit qualis sit quae est de amissione pecuniae. Et circa hoc tria actus prodigi, ibi: Prodigus autem etc. Circa pri­ facit. Primo ostendit quomodo tristetur de inordi- 70 mum duo facit: primo resumit qualiter liberalis se nata datione. Et dicit quod, si contingat ipsum habeat circa ea quae principaliter ad eum perti­ aliquid de suis divitiis consumere praeter ordinem nent, scilicet circa dationem et delectationem da- ad finem optimum et praeter hoc quod bene se 30 tionis; secundo qualiter se habeat in his circa quae habeat in dando secundum debitas circumstantias, est secundario liberalitas, ibi: Et accipiet unde opor­ de hoc tristatur, sicut et quilibet virtuosus tristatur 75 tet etc. Dicit ergo primo quod, cum liberalitas sit si contingat ipsum aliquid facere quod sit contra quaedam medietas circa dationem et acceptionem virtutem, et tamen circa ipsam tristitiam modum pecuniarum, liberalis emittit pecunias dando et ex- rationis observat, ut scilicet tristitia sit moderata 35 pendendo, et hoc secundum rationem rectam, in et secundum quod oportet, quia ad virtutem perti­ quae oportet et quaecumque alia oportet in huius- net ut aliquis delectetur et tristetur in quibus opor- eo modi observare, per quod differt liberalis a prodigo; tet et secundum quod oportet. et hoc facit tam in parvis quam in magnis, per quod Secundo ibi: Sed etiam bene communicativus etc., 1121 a 4 differt liberalis a magnifico, qui est tantummodo ostendit quomodo tristetur circa ablationem pecu­ 40 circa magna, ut infra dicetur ; et hoc facit delecta­ niarum. Et dicit quod liberalis est bene communi­ biliter, per quod differt ab illiberali, qui in emissione cativus in pecuniis, id est promptus ad hoc quod 85 pecuniarum contristatur. pecunias suas quasi communes cum aliis habeat; 1120 b 30 Deinde cum dicit: Et accipiet unde oportet etc., potest enim absque tristitia sustinere quod aliquis resumit quomodo liberalis se habeat circa ea quae ei in pecuniis iniurietur, eo quod non multum pe­ 45 secundario ad liberalitatem pertinent. Et primo quo­ cunias appretiatur. modo se habeat circa acceptionem; secundo quomo­ Tertio ibi: Et magis gravatus etc., ostendit qua-90 1121 a 5 do se habeat circa tristitiam, ibi: Si autem praeter liter tristetur circa indebitam retentionem pecuniae. optimum et bene etc. Dicit ergo primo quod liberalis Et dicit quod magis gravatur, id est tristatur, si accipit unde oportet et observat quaecumque opor- non consumit dando vel expendendo quam tristetur 50 tet in accipiendo observari. Cum enim liberalitatis si consumat aliquid quod non oportebat consumere, 14-15 proportionem] proportioni Φ1 AsP7P8 *10V2W Ψ hom.om. DbV3 Za Sed cf. infra c. 8 lin. 143 cum adn. 19 multitudine] multitudinem Φ*(-Εγ) C’FP^VV2 propter multitudinem Ψ (pro ante multitudine add. sec.m. PdV10) Cf. Arist. 1120 b 25 cum adn. 22 Liberalitate coni, ex Arist. (cf. supra lin. 11) cum C1 V6Za sec.m. Er2Kr] Liberalitatem Θ 29-30 dationis] dantis Φ 41 in] om. Φ (de add. sec.m. PdV10) 50-51 liberalitatis virtus inv. Ψ 8 Lin. 1121 a 10. 11 Lin. 1120 b 27. 23-24 Cf. infra VII c. 14 lin. 119-120 cum adn. 26 Lin. 1121 a 8. 31 Lin. 1120 b 30. 40 Cap. 6, 1122 a 20-29, b 10-13. 47 Lin. 1121 a 1. 55'56 Cf. Aristoteles De gen. II 10, 336 a 30-31 : «contrariorum enim contraria causa» ; 336 b 9 ; Meteor. IV 9, 383 b 16 ; 384 b 2 ; Pol. V 8, 1307b 29. 61-62 Aristoteles Met. IV 15, ion b 17-18 see. Thomam Super IV Sent, d.49 q.i a.3 qla 1 arg.3 ; Augustinus Enchir. 14 (PL 40, 238) sec. Thomam I& q.48 a.3 ad 3. Cf. etiam Aristoteles Peri Herm. 14, 24 b 9 ; Top. II 7, 113 a 22-23 (PL 64, 930 B) ; Met. V 12, 1018 a 25-27 ; Ps.-Aristoteles Cat. 6, 5 b 34 - 6 a 8 (PL 64, 210 D - 211 A ; Boethii transi., ed. comp. et transi. Guillelmi, ed. Minio-Paluello^ p. 16-17, 57» 95) ; IL 14 a 6-14 (PL 64, 282 A ; ed. Minio-Paluello, p. 36, 75, 113). 210 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM 95 et hoc ideo quia magis ad ipsum pertinet dare quam accipere vel conservare, quamvis hoc non placeret Symonidi, id est cuidam poetae qui contra­ rium fieri oportere dicebat. 1121 a 8 Deinde cum dicit: Prodigus autem etc., ostendit ico ex praemissis qualis sit actus prodigi. Et dicit quod in omnibus praedictis prodigus peccat, id est non solum in dando et accipiendo, sed etiam in delec­ tando et tristando, quia neque delectatur neque tristatur in quibus oportet et secundum quod opor105 tet. Et hoc erit magis manifestum in sequentibus. 1121 a 10 Deinde cum dicit: Dictum est autem a nobis etc., comparat prodigalitatem illiberalitati. Et primo quantum ad oppositionem ; secundo quantum ad quantitatem peccati, ibi: Quae quidem igitur etc. Dicit ergo primo dictum esse supra quod prodiga- uo litas et illiberalitas se habent secundum superabun­ dantiam et defectum in duobus, scilicet in datione et acceptione, et hoc ideo quia expensae, quae etiam ad liberalitatem pertinent, sub datione com­ prehenduntur. Contrarie autem in his superabundat ns et deficit prodigus et illiberalis : prodigus enim super­ abundat in dando et in hoc quod non accipiat, illiberalis autem e contrario deficit in dando et su­ perabundat in accipiendo, nisi forte in parvis, quae illiberalis dat et non curat accipere. 120 96-98 Anonymus, p. 180, 15-17 ; O8, f. yirb (Roberti Grosseteste notulas, quarum prima e Suidae Lexico [ed. Bernhardy, t.2, p.i coi. 756] excerpta est, uncis inclusimus) : «Simonidem autem Melopium cognominatum dicit. [Cognominabatur autem Melopios eo quod melodias faciebat. Fuit autem liricus, qui et vocabatur Melikertes, quasi 'mei miscens’, propter delectabilem melodiarum. Adinvenit autem iste artem memorativam et longas litterarum et duplices, et lirae tertium addidit sonum. Scripsit autem dorico sermone Cambisi et Darii regum et Xerxis navale bellum.] Ut amatoris autem argenti ipsius Simonidis recordantur alii et Theo­ phrastus in his quae De moribus et in libro De divitiis. [Hic autem Simonides dixit tristari quidem aliquem quando non oportunum operatus est, quando autem non operatus est oportunum, non tristari. Liberalis igitur et sic et illo modo tristatur, et quando non oportunum operabitur et quando oportunum non operabitur ; unde non est contentus ratione Simonidis] > ; Albertus Lect. f· 55vb : « Et ideo liberalis non placet Symonidi, qui fuit quidam poeta liricus, qui dicebat quod magis est tristandum si detur non dandum quam si retineatur quod dandum est> ; Comm. p. 281 a. 105 An cap. 4, 1121 a 16 - b 12? 109 Cap. 4, 1121 a 16. no Lib. II 8, 1107 b 10-14. 4 Quae quidem igitur prodigalitatis non multum coaugentur; non enim facile ex nulla parte accipientem omnibus dare, velociter enim derelinquit substantia dantes ydiotas, qui et videntur pro­ digi esse. Quare talis videbitur utique non parvo melior esse 20 illiberali. Bene sanabilis enim est et ab aetate et ab egestate. § Et ad medium potest venire. Habet enim quae liberalis, et enim dat et non accipit, neutrum autem ut oportet neque bene. Si utique hoc assuescat vel qualiter aliter transmutet, erit utique liberalis; dabit enim quibus oportet et 25 non accipiet unde non oportet. Propter quod et videtur non esse pravus secundum morem; non enim mali neque inviniis superabundare dantem et non accipientem, insipientis autem. § Secundum hunc autem modum prodigus multum videtur melior illiberali esse, et propter ea quae dicta sunt, et quoniam hic quidem prodest multis, hic autem nulli, 30 sed neque sibi ipsi. § Sed multi prodigorum, quemadmodum dic­ tum est, et accipiunt unde non oportet et sunt secundum hoc illiberales. § Acceptivi autem sunt propter velle quidem consumere, facile autem hoc facere, velociter enim derelinquunt eos existent]a; coguntur igitur aliunde 1121 b i acquirere. Simul autem et propter nihil boni curare indifferen­ ter et undique accipiunt; dare enim concupiscunt, qualiter autem vel unde, nihil eis differt. § Propter quod neque liberales dationes ipsorum sunt; neque enim bonae neque huius ipsius gratia ne5que ut oportet, sed quandoque quos oportet indigere, hos divites faciunt; et moderatis quidem secundum mores nihil utique darent, adulatoribus autem vel secundum aliquam aliam voluptatem tribuunt multa. § Prop­ ter quod intemperati ipsorum sunt multi. Facile enim consumentes et in intemperantias consumpti vi sunt. Et propter non ad io bonum vivere, ad voluptates declinant. § Prodigus qui­ dem igitur inducibilis effectus in haec transit. Potitus autem studio, in medium et id quod oportet adveniet utique. 1121 a 16 i6 coaugentur A(Mb) LR : coniunguntur A(KbOb) Ant. ZrawsZ.(Ha) an simul augentur T (c/. lin. 8 et infra IX c. ii, 1170 b 4, 10)? 18 ydiotas ART (lin. 12) : idiotis (y-) L 19 Quare RT (? cf. lin. 15 inde est) : Quia AL 21 potest ALRtT (lin. 29, 31) : praeter Rp 24-25 et non accipiet unde non oportet A(LbMb) RT (lin. 41) : et accipiet unde oportet ex A(Kb) praem. L 27 autem2 LRtT (lin. 53) : ante hunc Rp1’2 om. Rp4 pr.m. Rp3 29 prodest multis A(= ωφελεί πολλούς KbLbMbOb) R (in marg. Rt) T (lin. 58) : iuvat multos Ant. transi. (Ha) amat multos L (nec non in textu Rt) ex A(= φιλεϊ) vel potius ex falsa lect. Ant. transi. 29 nulli R (in marg. Rt) T (lin. 60) : nullum L (nec non in textu Rt) 30 sibi ipsi sec.m. Ba*Rp3 T (lin. 61 ; cf. IIa-IIae q.119 a.3) : se ipsum LR 32 sunt L2RT (lin. 78) : fiunt AL1 32 quidem ALRt : om. Rp 33 facere A(KbOb) RT (lin. 80-81) : facere non posse A(LbMb) L non facere posse L2) 1121 b i acquirere RT (lin. 84) : tribuere L Cf. infra 1160 a 10, 25, cum adn. 3 nihil A A nt. transi. (Ha ; cf. Albertus Lect., f. 56ra : Alia littera melius habet : Nihil eis differt) RT (lin. 88) : confestim (=εύθύς) L 4 neque enim RpT (lin. 94) : non enim ALRt 7 vel ALRtT (lin. 101) : non Rp 7 aliquam aliam ALRt : inv. Rp 7-8 Propter quod L2RT (lin. 68, 105) : Propter quod et AL1 9 in AL1(EtP11V12 sec.m. Sk2) T (lin. no ; cf. IIa-IIae q.117 a.i ad 3) : om. L4(O8 Sk2T* P12 Lp) L2R (add. V13 sec.m. Rp3) Cf. supra 1119 b 31 cum adn. 212 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM Quae quidem igitur prodigalitatis etc. Postquam Philosophus ostendit oppositionem prodigalitatis ad illiberalitatem, hic ostendit quod illiberalitas exce­ dit in gravitate peccati, et hoc tribus rationibus. 5 Quarum prima sumitur ex mutabilitate prodigali­ tatis, quia non de facili augetur, sed de facili remo­ vetur. Unde dicit quod ea quae pertinent ad prodi­ galitatem non multum possunt augeri simul, ut scilicet aliquis nullo modo accipiat et superflue io omnibus det, eo quod substantia, id est divitiae, velociter deserit eos qui dant indiscrete, quasi qui­ dam ydiotae et irrationabiles, et tales videntur esse prodigi. Et quia vitium quod < non > multum augetur, sed de facili curatur, est minus grave, is inde est quod prodigus non modicum est melior, id est minus malus, illiberali. Prodigus enim de facili sanabilis est a suo vitio ex duobus. Uno qui­ dem modo ab aetate, quia, quantum aliquis magis accedit ad senectutem, fit magis pronus ad retinen20 dum et ad non dandum ; quia enim divitiae appe­ tuntur ut per eas humanis defectibus subveniatur, consequens est ut, quanto aliquis maiores sentit defectus, tanto pronior sit ad retinendum et ad non dandum. Secundo propter paupertatem, quae con25 sequitur ex superflua prodigi datione, paupertas autem impedit prodigalitatem tum propter impossi­ bilitatem dandi, tum propter experientiam defectus. 1121 a 21 Secundam rationem ponit ibi: Et ad medium potest venire etc. Quae sumitur ex similitudine eius 30 ad liberalitatem. Unde dicit quod prodigus de facili potest reduci ad medium virtutis propter conve­ nientiam quam habet cum liberali. Habet enim prodigus ea quae habet liberalis, quia scilicet liben­ ter dat et non de facili accipit; differt autem a libe35 rali, quia neutrum horum facit secundum quod oportet et bene, id est secundum rationem rectam. Et ideo, si perducatur ad hoc quod faciat praedicta secundum quod oportet, sive per assuetudinem sive per quamcumque aliam transmutationem, puta aeta4o tis vel fortunae, erit liberalis, ut scilicet det quibus oportet et non accipiat unde non oportet. Et ex hoc concludit quod prodigus non videtur esse pra­ vus secundum id quod pertinet proprie ad virtutem moralem, quae respicit directe appetitivam poten45 tiam ; non enim pertinet ad malum sive corruptum appetitum neque ad defectum virilis animi quod aliquis superabundet in dando et in non accipiendo, 1121 a 16 sed hoc videtur pertinere ad insipientiam quandam; et sic videtur quod prodigalitas non tam pertineat ad malitiam moralem, quae respicit pronitatem ap- so petitus ad malum, quam secundum rationis defec­ tum. Tertio ibi: Secundum hunc autem modum etc., ponit tertiam rationem, quae sumitur ex effectu prodigalitatis. Unde dicit quod prodigum esse multo 55 meliorem illiberali non solum apparet propter prae­ dictas duas rationes, sed etiam propter hanc ter­ tiam, quoniam prodigus multis prodest per suam dationem, licet sibi noceat inordinate dando, sed illiberalis nulli prodest, in quantum deficit in dando, 60 nec etiam prodest sibi ipsi, in quantum deficit in expendendo. Deinde cum dicit: Sed multi prodigorum etc., determinat de eo qui est commixtus ex prodigo et illiberali. Et circa hoc duo facit: primo ostenditis quomodo aliqui prodigi aliquid illiberalitatis habent ; secundo infert quasdam conclusiones ex dictis, ibi: Propter quod intemperati etc. Circa primum duo facit; primo ostendit quomodo quidam prodigi male se habent in accipiendo; secundo quomodo male se 70 habent in dando, ibi: Propter quod neque liberales etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod multi qui sunt prodigi se­ cundum superfluam dationem, sunt etiam secundum aliquid illiberales, in quantum accipiunt unde non 75 oportet. Secundo ibi: Acceptivi autem etc., assignat duas rationes. Quarum prima est quia tales proni sunt ad accipiendum propter hoc quod volunt consumere sua superflue dando et expendendo et de facili eo consumunt, quia ea quae habent cito eos deserunt; unde ad hoc quod implere possint voluntatem suam circa superfluas dationes et expensas, coguntur aliunde inordinate acquirere quae non habent. Se­ cunda ratio est quia magis dant ex quadam concu- es piscentia dandi quam ex ratione recta, quasi inten­ dentes ad aliquod bonum; unde volunt quidem dare, sed qualiter aut unde dent, nihil apud eos differt, et ideo, quia nullam curam habent de bono, indiffe­ renter undecumque accipiunt. ?o Deinde cum dicit: Propter quod neque liberales etc., ostendit quomodo deficiant circa dationes. Et dicit quod, quia nullam curam habent de bono, ideo dationes eorum non sunt liberales, quia neque 13 non coni, cum Ve sec.m. BxEr AsP5P7P10PdV10 SWiZa] om. Θ 38 assuetudinem] assuefactionem O(assuescionem Bg3ErEr*O assuesionem P3 assuessionem Ao assuetudinem pr.m. assuefactionem sec.m. P5) 51 secundum] om. P1 Za Ed3 ad corr. sec.m. As forsitan recte (secundum rationis corr. ad sapiencie sec.m. Pd [om. ad] V10) vel sit secundum legendum? 65 duo coni, cum O1 Ed2] tria Θ 94-95 ideo... bonae] hom.om. (-Bg2WoC2HrSa Ed3 sec.m. F1 ideo ipsi non habent dationes liberales, quia non sunt bonae sec.m. V7) 94 neque PP2Wi V6Za Hr Sa sec.m. F1] nec Ed3 non S Bg2Wo C2 sec.m. V7 Cf. Arist. ii21 b 4 cum adn. 68 Lin. 1121 b 7. 71 Lin. 1121 b 3. 1121 a 27 1121 a 30 1121 a 32 1121 b 3 4 (ii2i a ι6 - II2I b 12) 95 sunt bonae neque propter bonum neque modum debitum habent, sed quandoque divites faciunt ma­ los homines, quos oporteret pauperes esse, quia, dum divitiis male utuntur, et sibi et aliis sunt no­ civi; et tamen hominibus qui habent mores mode100 ratos secundum virtutem nihil darent, in quo de­ ficiunt in dando, sed multa dant adulatoribus vel aliis hominibus qui eos qualitercumque delectant, puta histrionibus vel lenonibus, in quo superabun­ dant in dando. 1121 b 7 105 Deinde cum dicit: Propter quod intemperati etc., inducit duas conclusiones ex praemissis. Quarum prima est quod propter praemissa multi prodigorum sunt intemperati, et hoc apparet ex duobus. Primo quidem quia, cum sint faciles ad consumendum no sua, de facili etiam consumunt in intemperantias, 103 vel] et Ψ puta in cibos et venerea, a quibus multi retrahun­ tur timore expensarum. Secundo quia, cum non ordinent vitam suam ad bonum honestum, conse­ quens est quod declinent ad voluptates; haec enim duo sunt propter se appetibilia, honestum quidem 115 secundum appetitum rationalem, delectabile autem secundum appetitum sensitivum; utile autem re­ fertur ad utrumque horum. Secundam conclusionem ponit ibi: Prodigus qui1121 b 10 dem igitur etc. Et dicit quod ex praemissis patet 120 quod prodigus, si non potest induci ad virtutem, transit in praedicta vitia. Si autem potiatur studio, scilicet virtutis, perveniet de facili ad medium et ut det et abstineat ab accipiendo secundum quod oportet, ut supra dictum est. 125 123 scilicet om. Ψ 103 Albertus Comm. ρ. 284 a : « Sicut histriones... sicut sunt lenones... ». 1121 a 21-25. Ethica - 31 213 114-118 Cf. infra VIII 2, H55 b 19-21. 125 Lin. 5 Illiberalitas autem insanabilis est. Videtur enim senectus et omnis impotentia illiberales facere. Et magis connaturale homiisnibus prodigalitate. Multi enim amatores pecuniarum magis quam datores. § Extendit autem in multum et multiforme est; multi enim modi videntur illiberalitatis esse. In duobus enim existens, et defectu dationis et superabundantia acceptionis, non omnibus integra advenit, sed quandoque di2oviditur, et hi quidem acceptione superabundant, hi autem da­ tione deficiunt. § Qui quidem enim in talibus appellationibus, puta parci, tenaces, kyminibiles, omnes datione deficiunt, aliena autem non appetunt neque volunt accipere. Hi quidem propter quandam moderantiam et reverentiam turpium; 25 videntur enim quidam vel dicunt propter hoc custodire, ut non aliquando cogantur aliquid operari; horum autem et cymini venditor et omnis talis, nominatus est autem a super­ abundantia eius quod est nulli utique dare. Hi rursus propter timorem abstinent ab alienis ut non facile ipsum quae aliorum 30accipere, quae autem ipsius alios non; placet igitur eis neque dare neque accipere. § Hi autem rursus secundum ac­ ceptionem superabundant undique accipiendo et omne. Puta illiberales operationes operantes et de meretricio pasti et omnes tales et usurarii et parva in multo. Omnes enim 1122 a i isti unde non oportet accipiunt et quantum non oportet. Com­ mune autem in ipsis turpis lucratio apparet; omnes enim gratia lucri et huius parvi opprobria sustinent. Eos enim qui magna non unde oportet accipiunt neque quae oportet, 5 non dicimus illiberales, puta tyrannos civitates et sacra praedantes, sed perniciosos magis et impios et ini ustos. § Aleator quidem et mortuorum spoliator et latro illiberalium sunt; turpes lucratores enim, lucri enim gratia utrique negotiantur et opprobria sustinent. Et io hi quidem pericula maxima gratia lucri, hi autem ab ami­ cis lucrantur, quibus oportet dare. Utri que utique unde non oportet lucrari volentes turpes lucratores. Et omnes utique tales sumptiones illiberales. § Congrue utique illiberalitati 1121 b 12 i8 existens ART {lin. 39) : om. L 22 kyminibiles T {lin. 51, 65) : kiminibiles (= kini- Cf. adn. ad Thomae comm. lin. 51) Rp1’2’4 kymbiles RtRp3 kinibiles L2 kimbikes AL1 25 dicunt ALRtT {lin. 60) : dicuntur Rp 26 aliquid Rp2T {lin. 61-62 ; lin. 63 turpe et lin. 65 indecens ex ii21 b 24) : turpe aliquid ALRtRp1’3’4 27 cymini T {lin. 66) : cimini LR 27 autem AL : ante est Rt om. Rp 28 Hi L2R : Hi autem AL1 29 ipsum A(KbOb) RT {lin. 71) : eundem A(LbMb) L 29 quae L2R : quidem quae AL1 ' 32 undique R : in undi­ que L 34 parva A^hO1*) L4RpT (? Cf. IIa-IIae q.118 a.8 ad 4) : parvo I 2Rt 34 in multo A(LbMbOb) RtT {lin. 87-88) : in multos Rp et in multo A(Kb) L 1122 a 5 civitates T {lin. 97) : desolantes add. ALR {nec non IIa-IIae q.118 a.8 arg.5) 13-14 illiberalitati liberalitas T {lin. 8, 121-122) : illiberalitati illiberalitas Rp liberalitati illiberalitas ALRt IV, 5 (ii2i b 12 - II2I b 23) 215 liberalitas contrarium dicitur. Maius enim est malum 15 prodigalitate, et magis in hanc peccant quam secundum dictam prodigalitatem. De liberalitate quidem igitur et oppositis malitiis tanta dicta sunt. 17 sunt L2R : sint AL'(- EtP11 Lp) 1121 b 12 Illiberalitas autem insanabilis est etc. Postquam Philosophus determinavit de prodigalitate, hic de­ terminat de illiberalitate. Et circa hoc tria facit: primo proponit quandam condicionem illiberalita5 tis; secundo distinguit illiberalitatis modos seu spe­ cies, ibi: Extendit autem in multum etc.; tertio com­ parat illiberalitatem ad suum oppositum, ibi: Con­ grue utique illiberalitati etc. Dicit ergo primo quod vitium illiberalitatis est insanabile. Et huius assig10 nat duas rationes. Quarum prima est quia vita humana et etiam res mundanae ut plurimum ten­ dunt in defectum; manifestum est autem ex expe­ rimento quod et senectus et quaelibet alia impoten­ tia vel defectus facit homines illiberales, quia vi­ is detur homini quod pluribus indigeat et ideo magis cupit res exteriores quibus humanae indigentiae subvenitur. Secunda ratio est quia illud ad quod homo naturaliter inclinatur non de facili removetur ab eo; magis autem inclinatur homo ad illiberalita20 tem quam ad prodigalitatem. Cuius signum est quod plures inveniuntur amatores et conservatores pecu­ niarum quam datores, id autem quod naturaliter est in pluribus invenitur. In tantum autem natura inclinat ad amorem divitiarum in quantum per eas 25 vita hominis conservatur. 1121 b 16 Deinde cum dicit: Extendit autem in multum etc., distinguit modos seu species illiberalitatis. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quod illiberalitas attenditur secundum duo, scilicet secundum super­ fluum in accipiendo et secundum defectum in dan- 30 do; secundo ponit species quae accipiuntur secun­ dum defectum in dando, ibi: Qui quidem enim in talibus etc.; tertio ponit species quae accipiuntur secundum superfluam acceptionem, ibi: Hi autem rursus secundum acceptionem etc. Dicit ergo primo 35 quod illiberalitas in multum augetur, ad multa etiam se extendit et multiformis est, in quantum scilicet sunt multi modi illiberalitatis. Cum enim illi­ beralitas in duobus existât, scilicet in defectu dationis et in superabundantia acceptionis, non omnes illibe- 40 rales in utroque peccant, quasi totam rationem illi­ beralitatis habentes, sed dividitur aliquando in di­ versis, ita quod quidam superabundant in acceptione qui tamen non deficiunt in datione, sicut de prodigis supra dictum est, alii vero deficiunt in datione et 45 tamen non superabundant in acceptione. Deinde cum dicit: Qui quidem enim etc., deter1121 b 21 minat modos eorum qui in datione deficiunt. Et dicit quod tales appellantur parci, eo quod parum expendunt, et tenaces, a defectu dationis, quasi so multum retinentes; dicuntur etiam kyminibiles, qua­ si venditores cymini, a quodam superexcessu tena­ citatis, quia scilicet nec minimum aliquid darent absque recompensatione. Et tamen isti non super­ abundant in accipiendo, quia nec aliena appetunt 55 nec oblata multum curant accipere. Et hoc propter 8 illiberalitati] libertati PWi liberalitati V6Za om. Db S (nec non in hom.om. P3) Cf. Arist. 1122 a 13 cum adn. 51 kyminibiles coni, ex lin. 52. cf. infra lin. 65-66 et Arist. 1121 b 22 cum adn.] kÿnibiles Θ ? Quo in verbo nota kÿni- legenda est kymini- (c/. dini [=divini], mimi [=minimi], maxi [=maximi], etc.), sed perperam legerunt kynni- (kynm-, kymu-) accipiant ea quae sunt eius; et ideo placet eis quod neque dent neque accipiant. 1121 b 31 75 Deinde cum dicit: Hi autem rursus etc., ponit modos illiberalitatis < qui accipiuntur secundum superfluam acceptionem >. Et primo quantum ad eos qui turpiter accipiunt; secundo quantum ad eos qui accipiunt iniuste, ibi: Aleator quidem etc. eo Dicit ergo primo quod quidam illiberales superabun­ dant in acceptione non curantes quid vel unde accipiant seu lucrentur. Quorum quidam lucrantur de vilibus et servilibus operationibus; quidam vero lucrantur de turpibus et illicitis, puta de meretricio 85 vel de aliquo simili, sicut lenones; quidam vero lucrantur per improbam exactionem, sicut usurarii et qui saltem aliquid parvum volunt lucrari in aliquo multo quod dant vel mutuant. Omnes enim praedicti accipiunt unde non oportet, scilicet de 90 servilibus vel turpibus operationibus, vel quantum non oportet, sicut usurarii qui accipiunt ultra sor­ tem. Quibus omnibus commune est quod turpiter lucrantur, in quantum scilicet sustinent ut oppro­ brio habeantur propter aliquod lucrum, et hoc par­ vum. Quia illi qui, ut magna lucrentur, accipiunt 95 unde non oportet vel quae non oportet, sicut ty­ ranni qui depraedantur civitates et templa, non di­ cuntur illiberales, sed magis dicuntur perniciosi, in homines, et impii, in Deum, et iniusti, quasi legis transgressores. 100 Deinde cum dicit: Aleator quidem etc., ponit 1122 a 7 illiberales qui accipiunt iniuste, sicut aleator, qui lucratur ex ludo taxillorum, et ille qui spoliat mor­ tuos, qui antiquitus cum magno apparatu sepelie­ bantur, et latro, qui spoliat vivos; omnes enim isti 105 turpiter lucrantur, in quantum propter lucrum ne­ gotia quaedam faciunt unde sunt opprobriosi. Quod etiam et de superioribus dictum est, sed in istis est aliqua specialis ratio turpitudinis: quidam enim horum, scilicet spoliator mortuorum et latro, expo- 110 nunt se magnis periculis propter lucrum, agentes ea quae legibus puniuntur, alii vero, scilicet alea­ tores, volunt lucrari ab amicis cum quibus ludunt, cum tamen magis conveniat secundum liberalitatem amicis aliquid dare. Et sic patet quod utrique, dum 115 volunt lucrari unde non oportet, sunt turpes lu­ cratores. Et sic patet quod omnes praedictae sump­ tiones, id est acceptiones, sunt illiberales. Deinde cum dicit: Congrue utique etc., determinat 1122 a 13 de illiberalitate per comparationem ad oppositum 120 vitium. Et dicit quod illiberalitas congrue denomi­ natur ab oppositione liberalitatis. Semper enim peius vitium magis opponitur virtuti; illiberalitas autem est peior prodigalitate, ut supra ostensum est; unde relinquitur quod magis opponatur liberalitati. Se- 125 eunda ratio est quia homines magis peccant secun­ dum vitium quod dicitur illiberalitas quam secun­ dum vitium quod dicitur prodigalitas, et propter hoc nominatur a privatione liberalitatis, quia pluries per hoc vitium corrumpitur liberalitas. Ultimo 130 autem epilogat quae dicta sunt, dicens tanta dicta esse de liberalitate et de oppositis vitiis. 61-62 aliquid] aliquod T(-V8 aliquod turpe Za) Cf. Arist. 1121 b 26 cum adn. 65-66 kyminibilis] kynnibilis (kynm- kymu-) C>(kynn- AsPd kynin- W i pro y Bg3P3 O1) kymibilis (kynn-) SPWiV8 (i pro y PV8) rumibilis Za Cf. supra lin. 51 cum adn. 66 cymini] cimini P3 AoP7V2 VF( rumini Za) cf. supra lin. 52 cum adn. 72 non coni, cum Ed3] om. Θ 72 accipiant coni, cum Ed11] accipiunt Φ om. Ψ {nec non in hom.om. P3) 73 eius] sua Ψ 75 Hi coni, ex Arist. {cf. supra lin. 34) cum V8Za sec.rn. P5V10] Qui Θ 76-77 qui... acceptionem coni, ex lin. 33-34] om· © {add. qui accipiuntur secundum superfluam dationem sec.rn. PdV10 sed dationem in acceptionem corr. tertia m. Pd secundum superfluam acceptionem sec.rn. As) 87 volunt] vellent Ψ {om. P3) 89 praedicti coni, cum V6Za sec.rn. ErW10 SWi] pdâ (==predam pro pdci=predicti)O(pdam Er2KrO AsCX^P^PdVV2V4W sec.rn. Bg3 pdeam [=predictam] Er’P3 P5 pr.m. Bg3) pdea (=predicta) PSWi 95 ut om. Φ S 112 alii coni, cum V8Za sec.rn. ErKr AsV10 SPWi] aliquando (alii) Θ 118 id est coni, cum sec.rn. V10 SWi] in Θ (et V8 sec.rn. ErKr As P vel Za om. Pd) 75-79 Albertus Lect. f. 57rb : «Deinde cum dicit : Hi autem rursus, poni modos qui sunt circa acceptionem. Et primo eos qui sunt in turpi acceptione, ubi tamen transit dominium ; secundo eos qui sunt circa illicitam acceptionem, ibi : Et aleator quidem...». 79 Lin. 1122 a 7. 85 Albertus Lect. f. 57rb : «de meretricio pasti, ut lenones». 91-92 Albertus Lect. f. 58rb : (stricte) «dicitur usurarius qui ex conventione accipit aliquid ultra sortem». Cf. Gratianus Deer. II Causa xiv q.3 c.4 (ed. Friedberg t. 1, coi. 735) ; Decretal. Lib.V Tit.xix c.io et 19 (ed. Friedberg, t. 2, coi. 814 et 816). 98-100 Albertus Lect. f. 58rb : «Ad 3 dicendum quod potest tyrannus considerari quantum ad affectum et sic dicitur perniciosus, quia in necem homines inducit subripiendo eis sua ; aut secundum actum, et hoc dupliciter : vel in quantum peccat contra Deum spoliando sacra et impugnando fidem et sic impius (unde alia translatio habet 'non credentes’ ('incredulos’ Averroes, IV c. 1; ed. 1562, f. 5irb]), aut quantum ad alios homines et sic est iniustus in quantum per iniustas leges accipit ab eis quae ipsorum sunt». - Aliter Comm. p. 286 a. 103 Albertus Lect. f. 58va : « Unde dicet infra [ ?] quod interest legislatoris quod taxillatores exterminet de civitate ». 104-105 Albertus Lect. f. 57rb : « Propter hoc quod antiquitus, et alicubi adhuc, sepeliuntur homines cum magnis divitiis » ; cf. Gregorius Moralia N vi 10 (PL 75, 684 D) : «antiqui mortuos cum divitiis obruebant». 108 Lin. 1122 a 2. 122-123 Cf. supra II 10, 1108 b 35 - 1109 a ii. 124 Cap. 4, 1121 a 16-30. ό 1122 a 18 Videbitur autem consequens esse et de magnificentia per tran­ sire. Videtur enim et ipsa circa pecunias quaedam virtus esse. 20 § Non quemadmodum autem liberalitas extenditur circa omnes quae in pecuniis operationes, sed circa sumptuosas solum. In his autem superexcellit liberalitatem magnitudine, quemadmodum nomen ipsum significat. In magnitudine enim decens sumptus est. § Magnitudo autem ad aliquid; non enim idem sumptus trierarchae 25 et architheoro. Decens utique ad ipsum et in quo et circa quae. § Qui autem in parvis vel in moderatis secundum dignitatem expen­ dit non dicitur magnificus, puta haec multotiens dare tanti, sed qui in magnis iste. Magnificus quidem enim li­ beralis, liberalis autem nihil magis magnificus. 30 § Talis autem habitus defectus quidem parvificentia vocatur, superabundantia autem bannausya et apyrocalia et quaecumque tales, non superabundantes magnitudine circa quae oportet, sed in quibus non oportet et ut non oportet praeclarae. Posterius autem de ipsis dicemus. § Magnificus autem scienti assimulatur; decens enim 35 potest speculari et expendere magna prudenter. Quemadmodum 1122 b i enim in principio diximus, habitus operationibus deter­ minatur et quorum est. Magnifici utique sumptus magni et decentes. Talia utique et opera; sic enim erit magnus sumptus et decens operi. Quare opus quidem sumptu 5 dignum oportet esse, sumptum autem opere vel et superabundare. § Consumet autem talia magnificus boni gra­ tia; commune enim hoc virtutibus. § Et adhuc delectabiliter et emissive; ratiocinii enim diligentia parvifica. § Et qualiter optimum et decentissimum intendet utique magis quam quanto et io qualiter minimo. § Necessarium autem et liberalem magnifi­ cum esse; et enim liberalis expendet quae oportet et ut oportet. In his autem magnum magnificivelut magnitudo r8 autem T (lin. i ; cf. supra c. i lin. 21) : autem utique ALR 19 ipsa AL4R : haec ipsa L2 19 quaedam ALRtT (lin. 19) : quidem Rp 20 autem ALRtT (lin. 14, 21) : om. Rp 20 extenditur L2RT (? lin. 27 ; cf. IIa-IIae q.i34 a.3 s.c.) : extendit AL1 21 sump­ tuosas ALR (cf. IIa-Ilae q.134 a.3 s.c.) : an sumptus T (lin. 30) 23 significat L^Sk2!1 Lp) L2R : subsignificat AL1(EtO8P11V12) 23 sumptus RT (lin. 39) : sumptuositas L1 sumptuo­ sus L2 27 haec T ( ? cf. lin. 68 multa) : hoc ALR(h’ EtV12!'1 Ba4Vd Tu4V13 haec Sk2N4 ?) 27 dare tanti L2RT (lin. 67-71) : da erranti AL1 (aliter : dare tanti T1 Cf. Albertus in app. font, ad Thomae comm. lin. 67-73 laud.) 31 bannausya T (lin. 81) : banausia ALRt bonausia Rp 31 apyrocalia T (lin. 83) : apirocalia Ant. transl.(Via.) apeirokalia ALRt apenokalia Rp (capenokalia pr.m. Tu1 apperrokalia P14) 33 praeclarae AL (cf. Roberti Grosseteste notula : «Nomen, non adverbium» EtPnV12 Sk2) Rt (?) : praedare Rp (id est ante dare glossa sup. lin. V13) an praeclare T (lin. 90) ? 1122 b 3 et ALRtT (cf. lin. 125 etiam) : om. Rp 4 operi ALRtT (lin. 128) : operatio Rp 5 et AL4T (lin. 133 etiam) : om. L2R 8 enim ALRt : om. Rp 12 autem ALRtT (lin. 164) : enim Rp 12 Post magnifici non post magnitudo interp. T (lin. 157-167) : post magnitudo non post magnifici interp. L (cf. Roberti Grosseteste notula in O8 : ... magnitudo scilicet est magnum magnifici) 12 velut R : puta L Cf. infra 1134 a 2ibis, 1168 a 32 cum adn. 2l8 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM circa haec liberalitatis existente. § Et ab aequali sumptu opus faciet magis magnificum. Non enim eadem virtus possessionis 1122 b is et operis. Possessionis quidem enim virtus quod plurimo dignum et honoratissimum, puta aurum, operis autem magnum et bonum, talis enim speculatio admirabilis, magnificum autem admirabile. Et est operis virtus magnificentia in magnitudine. 13 liberalitatis T {lin. 166) : liberalitate LR 13 existente LR : an existens {vel existentis) T {cf. lin. 166) ? 13 aequali ART {lin. 168-169 ; cf. IIa-IIae q.i34 a.3 ; q.i35 a.i) : operi add. L 16 puta ALRt : autem add. Rp 16 autem ALRtT {lin. 177) : enim Rp Videbitur autem consequens esse etc. Postquam Philosophus determinavit de liberalitate, hic deter­ minat de magnificentia. Et dividitur pars ista in duas partes: in prima inquirit materiam magnifi5 centiae et oppositorum vitiorum ; in secunda osten­ dit qualiter magnificentia et opposita vitia circa propriam materiam operantur, ibi : Magnificus autem scienti assimulatur etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quae sit materia magnificentiae; se10 eundo ostendit quae sint vitia ei opposita, ibi : Talis autem habitus etc. Circa primum tria facit: primo proponit materiam communem magnificentiae et liberalitati ; secundo ostendit differentiam inter utrumque, ibi: Non quemadmodum autem liberalitas 15 etc. ; tertio probat propositum, ibi : Qui autem in parvis etc. Dicit ergo primo quod post liberalitatem videtur esse conveniens quod sequatur tractatus de magnificentia. Et ratio convenientiae est quia mag­ nificentia videtur esse quaedam virtus circa pecu20 nias sicut et liberalitas. 1122 a 20 Deinde cum dicit: Non quemadmodum autem etc., ostendit differentiam quantum ad materiam inter liberalitatem et magnificentiam. Et circa hoc duo facit: primo ponit differentiam; secundo manifestat 25 quod dixerat, ibi: Magnitudo autem etc. Circa pri­ mum ponit duas differentias. Quarum prima est 1122 a 18 quod liberalitas se extendit ad omnes operationes quae sunt circa pecunias, scilicet ad acceptiones, dationes et expensas, sed magnificentia est solum circa sumptus, id est expensas. Secunda differentia 30 est quia etiam in sumptibus sive in expensis, mag­ nificentia excedit liberalitatem magnitudine expen­ sarum; magnificentia enim est solum circa magnas expensas, sicut ipsum nomen demonstrat, sed libe­ ralitas potest esse etiam circa moderatas vel etiam 35 modicas. Nec tamen intelligendum est quod, quia magnitudo importat excessum quendam, quod mag­ nificus ita magnos sumptus faciat quod excedat id quod debet fieri secundum rationem; sed sumptus magnifici ita est cum magnitudine quod cum hoc 40 est decens; decet enim et personam facientis et opus in quo fiunt expensae, ut infra dicetur. Deinde cum dicit: Magnitudo autem etc., exponit 1122 a 24 quod dixerat, scilicet qualiter magnitudo sumptus conveniat magnifico. Et quia magnum dicitur rela- 45 tive, ut habetur in Praedicamentis, ideo et hic di­ citur quod magnitudo sumptus accipitur per respec­ tum ad aliquid aliud, puta ad id in quo fiunt ex­ pensae vel ad personam expendentis, quia non idem sumptus dicitur esse magnus per comparationem 50 ad trierarcham, id est principem galearum quae habent tres ordines remorum unde et trieres vocan- i Videbitur coni, ex Arist. {cf. supra c. 1 lin. 21) cum pipi® Za Ed2 tertia m. P] Videtur © 4 duas partes inv. T(-Za) 14 utrumque] utramque Ed11 40 hoc coni, cum sec.m. Er2 AsP5P’PdV10] homo Φ om. C1 Ψ 51 trierarcham] trierarchas Ψ 51 principem] principes Ψ 7 Lin. 1122 a 34. 11 Lin. 1122 a 30. 14 Lin. 1122 a 20. 15 Lin. 1122 a 26. 18-20 Albertus Lect. f. 5qva : « Secundo assignat causam ex parte convenientiae, ibi : Videtur enim, et primo dicit quod est circa pecunias sicut liberalitas et ideo simul determinandae sunt» ; Comm. p. 287 a. 25 Lin. 1122 a 24. 30-31 Robertus Grosseteste Notulae (adn. marg. ad 1121 a 12 «sumptum» in Et V12 Sk2) : «id est expensam» ; (adn. in comm. Anonymi, p. 180, 26, inserta ; O7 8,* f. 7irb) : «Et sumptum enim [sive expensam]». Cf. adn. ad Arist. 1121 a 12 et infra lin. 130-131. 34 Anonymus, p. 183/25-26 ; O8, f. 72va (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : «Determinavit autem magnificentiam a nomine [id est ab hoc nomine megaloprepeia, quod secundum derivationem et compositionem graecam sonat in 'magni decentia’] in magnitudine decentem expensam » ; Albertus Lect. f. 5gva : «Et hoc probat per nominis expositionem secundum quod dicitur graece megalopreregia [!], quasi magna decentia secundum derivationem graecam, sicut dicit Eustratius in commento» ; Comm. p. 287 a. 42 Lin. 1122 a 24-25, 34 - b 6 ; c. 7, 1122 b 23-26. 46 Ps.-Aristoteles Cat. 7, 6 b 9, a Boethio transi. (PL 64, 219 C ; ed. Minio-Paluello, p. * 18, cf. ed. comp., p. 59 ; aliter Guillelmus, p. 97). 51-55 Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : «Trierarchae : princeps galearum. Archyteoro : princeps speculationis. Trieris : genus navis currentis per mare». - Anonymus, p. 184, ίο-n ; O8, f. 72vb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : « Architheoros dicebant missos publice ad contiones vel solemnes congregationes vel ad deos utentes divinationibus. [Trieres autem est navigium bellicum, trierarcha autem est princeps huiusmodi navigii vel praepositus qui decentes sumptus praeparat in ministerium huiusmodi navigii] » ; Albertus Lect. f. 5qva : « trierarchae, id est principi navium, et architectoro [-ri ms. Vat. lat. 722] id est principi legatorum seu praelatorum [vel principi sacerdotum hab. ms. Cambridge Gonv. and Caius coli. 510] ; a theoro, quod est contemplator » ; Comm. p. 288 a. 6 (ii22 a ι8 - 1122 b 6) tur, et architheorum, id est principem speculationis, puta si aliquis fuerit praefectus templi vel etiam 55 studii. Oportet enim sumptum esse decentem per comparationem ad ipsum qui expendit et per com­ parationem ad id in quo expendit, circa quod etiam oportet attendere circa quae illud fiat, puta, si fiunt expensae in aedificatione domus, oportet ulterius 60 considerare cui domus illa aedificetur, utrum scilicet principi vel privatae personae, quia scilicet secun­ dum hoc diversi sumptus requiruntur. 1122 a 26 Deinde cum dicit : Qui autem in parvis etc., pro­ bat quod dixerat, scilicet quod ad magnificentiam 65 pertineat magnitudo sumptus. Quia ille qui expendit in rebus parvis vel etiam moderatis secundum quod dignum est non dicitur magnificus, puta si multotiens divisim expenderet multa in parvis rebus, ita quod omnes illae expensae congregatae facerent aliτο quid tantum quantum est illud quod expendit mag­ nificus, nihilominus tamen magnificus non dicere­ tur, etiam si prompte et liberaliter illa parva ex­ penderet. Quia omnis magnificus est liberalis, non tamen sequitur quod omnis liberalis sit T5 magnificus. 1122 a 30 Deinde cum dicit: Talis autem habitus etc., osten­ dit quae sint vitia opposita magnificentiae. Et dicit quod vitium oppositum habitui magnificentiae per modum defectus vocatur parvificentia ; sed vitium eo quod opponitur ei per modum superabundantiae vocatur bannausya, a bannos, quod est fornax, quia tales sicut in fornace omnia sua consumunt ; vocatur etiam apyrocalia, quasi sine experientia boni, quia scilicet inexperti sunt qualiter oporteat bonum ope85 rari, et si quae etiam sunt aliae tales nominationes, quae quidem important superabundantiam non quia excedant magnificum in magnitudine expensarum circa quae Oportet expendere, sed superabundant in hoc quod excedunt rationem rectam in hoc quod 90 faciunt magnos sumptus cum quadam praeclaritate in quibus non oportet et sicut non oportet. Ex quo patet quod medium et extrema in virtutibus mora­ libus non accipiuntur secundum quantitatem abso­ lutam, sed per respectum ad rationem rectam. Sub95 dit autem quod de istis vitiis posterius dicetur in hoc eodem capitulo. 219 Deinde cum dicit: Magnificus autem etc., ostendit 1122 a 34 quomodo magnificentia et opposita vitia circa prae­ dictam materiam se habeant. Et primo determinat de magnificentia; secundo de vitiis oppositis, ibi: 100 Sufierabundans autem et bannausus etc. Circa pri­ mum duo facit : primo ponit quasdam proprietates magnifici pertinentes ad modum expendendi; secun­ do ostendit in quibus magnificus expendat, ibi: Est autem sumptuum etc. Circa primum ponit sex pro- 105 prietates magnifici. Quarum prima est quod magni­ ficus assimulatur scienti, quia scilicet, sicut ad scien­ tem artificem pertinet cognoscere proportionem unius ad aliud, ita etiam ad magnificum pertinet cognoscere proportionem expensarum ad id in quo 110 fiunt expensae; potest enim magnificus ex virtute habitus sui considerare quid deceat expendere et sic faciet magnas expensas prudenter, quod requi­ ritur ad omnem virtutem moralem, ut scilicet pru­ denter operetur. Hoc autem quod dictum est mani- 115 festat per hoc quod supra dictum est in II, quod quilibet habitus determinatur per operationes et per obiecta quorum est habitus, quia scilicet determi­ nati habitus sunt determinatorum operationum et obiectorum. Et quia operationes magnificentiae sunt 120 expensae, et obiecta operationum sunt ea in quibus fiunt expensae magnae, consequens est quod ad magnificum pertineat considerare et facere magnos sumptus et convenientes, quod non potest fieri sine prudentia. Oportet etiam quod opera, id est operata, 125 sint talia, id est magna et decentia; per hunc enim modum expensae erunt magnae et convenientes operi operato, puta domui aedificandae vel alicui huiusmodi. Sic igitur oportet quod opus in quo fiunt expensae sit tale quod sit dignum huiusmodi 130 sumptu, id est expensa, sumptum autem, id est expensam, oportet esse talem ut proportionetur ope­ ri vel quod etiam superabundet. Quia enim diffi­ cillimum est medium attingere, si contingat a medio declinare, semper virtus declinat in id quod minus 135 habet de malo, sicut fortis in minus timendo et liberalis < in plus > dando, et similiter magnificus in plus expendendo. Secundam proprietatem ponit ibi : Consumet autem 1122 b 6 etc. Quae sumitur ex parte finis. Et dicit quod i*o 54 fuerit] esset Ψ 81 bannausya] bannausia Er1?3 DbPsP7P10V19 bannansya O1 humanas usya Pd banascia V6 banausia Za Cf. supra II c. 8 lin. 180-181 cum adn. 123 pertineat] pertinet Φ 137 in plus coni.] om. Θ (in add. P3 CxDb Ed6) 67-73 Albertus Led. f. 59va-vb : « puta hoc [vel haec ?] multotiens dare, scilicet moderatione, tanti, sed non magnifici » ; Comm. p. 288 a : « etiamsi talis toties expendendo tanti valeat expensum quantum valet quod magnificus expendit. Si verbi gratia circa centum parva vel moderata, pro quolibet marcham expendendo, centum expendat marchas, quas magnificus in uno magno negotio expendit». Cf. adn. ad Arist. 1122 a 27. 81-82 Cf. supra II c. 8 lin. 180-182 cum adn. 82-85 Cf. supra II c. 8 lin. 175-180 cum adn. 90 Albertus Led. f. 5gvb : «Sed tales expendunt in quibus non oportet, quod non facit magnificus, et praeclare, id est manifeste, et ut non oportet» ; Comm. p. 288 b : «isti praeclare expendunt». Cf. adn. ad Arist. 1122 a 33· 96 Hoc est Aristotelis c.2, sed Thomae c.7 (1123 a 19-23). 101 Cap. 7, 1123 a 19. 104 Cap. 7, 1122 b 19. in-112 Albertus Comm. p. 289 a : «Magnificus enim ex facultate habitus sui potest speculari decens... ». 116 Cap. 1, 1103 b 22-23 >' 4» 1104 a 27-29, licet non iisdem verbis. 131-132 Cf. supra lin. 30-31 cum adn. I33~i34 Cf. supra II 7, 1106 b 32-33 ; ii, 1109 a 25-26, 34. 134-138 Cf. supra II 10, 1108 b 35 - 1109 a 19 ; 11, 1109 b 24-26. 220 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM magnificus consumet, scilicet expendendo, talia mag­ facit delectabiliter et emissive et propter bonum. na et decentia propter bonum honestum sicut Sed ad magnificum proprie pertinet quod aliquid propter finem ; operari enim propter bonum est magnum circa hoc faciat, ac si magnificentia nihil us commune in omnibus virtutibus. aliud sit quam quaedam magnitudo liberalitatis 1122 b 7 ms Tertiam proprietatem ponit ibi: Et adhuc delecta­ circa praedicta. biliter etc. Et dicit quod ad magnificum pertinet Sextam proprietatem ponit ibi: Et ab aequali 1122 b 13 delectabiliter magna expendere et emissive, id est sumptu etc. Et dicit quod, dum magnificus in ali­ prompte et sine difficultate emittendo, quia quod quo magno opere facit magnas expensas, constituit no aliquis sit multum diligens in ratiocinio, id est in opus magis magnificum ex aequalitate expensarum. iso computatione expensarum, pertinet ad parvificen- Quia non ad idem pertinet virtus, id est ultimum et tiam. optimum, in possessione divitiarum et in opere quo 1122 b 8 Quartam proprietatem ponit ibi: Et qualiter opti­ divitiae expenduntur. Quia virtus, id est maximum mum etc. Et dicit quod magnificus < magis > in­ et optimum, in possessionibus est illud quod est 175 tendit quomodo faciat opus optimum et decentissi- plurimo pretio dignum et quod homines maxime 155 mum quam quomodo minimum possit expendere honorant, id est appretiantur; sed virtus operis est ad opus intentum faciendum. quod sit magnum et bonum, quia consideratio talis 1122 b io Quintam proprietatem ponit ibi: Necessarium au­ operis inducit admirationem et tale est opus magni­ tem etc. Et dicit quod necessarium est quod mag­ ficentiae, ut scilicet sit admirabile. Et sic patet iso nificus sit liberalis, quia ad liberalem pertinet ex­ quod virtus operis, id est optima excellentia eius, uo pendere ea quae oportet et sicut oportet et hoc est secundum magnificentiam cum magnitudine etiam magnificus expendit ; expendit enim circa expensarum. magna et decentia opera, ut dictum est, et hoc 143 enim] autem Φ 153 magis coni, cum sec.m. A0P7] om. Θ (magis add. post intendit sec.m. BxAs post decentissimum Pd ante magnificus Ve plus add. post magnificus sec.m. C1 post decentissimum Er1) 161 expendit1] om. Φ (facit add. ante magnificus sec.m. Er2 Ao post magnificus sec.m. Pd) nec non in hom.om. Ve 162 et decentia om. Ψ 162 Supra 1122 a 21-23 : 1122 a 24-26 ; 1122 a 34 - b 6. 171-172, 173-174, 180 Albertus Lect. f. 6orb : « Ad 5 dicendum quod virtus non sumitur univoce, sed dicitur virtus sumptus et operis quae ponit in ultimo utriusque... Et haec virtus fluit ex principiis naturalibus et ideo non pertinuit ad propositum determinare multiplicitatem istam virtutis, sed determinavit in I Caeli et mundi [25, 281 a 7-15 ; cf. supra adn. ad II c. 6 lin. 22-33], ubi dixit quod est ultimum in re de potentia » ; f. 6ovb : « vir­ tus, id est ultimum, operis, id est officii magnifici» ; Comm. p. 290 b 18, 26, 33-34. - Cf. etiam Aristoteles Phys, VII 5, 246 b 23 : (virtutes sunt) « dispositiones enim quaedam perfecti ad optimum ». 7 1122 b 19 Est autem sumptuum qualia dicimus honorabilia. Puta circa deos dona reposita et praeparationes et sacrificia. Similiter autem et quaecumque circa omne daemonium. Et quaecumque ad commune magnificata sunt, puta si alicubi largiri quale oportere praeclare vel trieris esse principem vel et convivare civitatem. § In omnibus autem, quemadmodum dictum est, et ad operantem refertur quis 25 est et quarum possessionum. Digna enim oportet his esse et non solum opus, sed et facientem decere. § Propter quod inops quidem non utique erit magnificus; non enim sunt a quibus multa consumet decenter. Tentans autem, insipiens; praeter digni­ tatem enim et oportunum, secundum virtutem autem, recte. § Desocet autem et eos quibus talia praeexistunt per se ipsos vel per progenitores vel per quos ad ipsos transeunt. Et nobiles et gloriosos et quaecumque talia; omnia enim haec magnitudinem ha­ bent et dignitatem. § Maxime quidem igitur talis magnificus et in talibus sumptibus magnificentia, quemadmodum dictum est; 35 maxima enim et honorabilissima. § Propriorum autem quaecumque 1123 a lin semel fiunt, puta nuptiae et si quid tale. § Et si circa aliquid tota civitas studet vel qui in dignitatibus et circa peregrinorum autem susceptiones et missiones et dationes et re­ tributiones. Non enim in se ipsum sumptuosus magnificus, sed 5 in communia. Dona autem Deo sacratis habent aliquid simile. § Magnifici autem et habitationem praeparare decenter divitiis; ornatus enim quidam et haec. Et circa haec magis sumptus facere quaecumque diuturna operum; optima enim haec. § Et in singulis decens; non enim idem congruit io diis et hominibus, neque in templo et sepulcro. Et in sumptibus unumquodque magnum in genere; et magnificen­ tissimum quidem quod in magno magnum, hic autem quod in his magnum. Et differt in opere magnum ab eo quod in sump­ tu; spaera quidem enim vel lechitus pulcerrima magnifiiscentiam habet puerilis doni, huius autem pretium parvum et illiberale. Propter hoc est magnifici in quo utique faciat genere, magnifice facere (tale enim non facile superabile) et habens secundum dignitatem sumptus. Talis quidem igitur magnificus. § Superabundans autem et bannausus in praeter 2i circa... quaecumque2 : hom.om. L2 21 daemonium {sic nos ex conv. scrips, demonium mss.) RpT {lin. 25, 28, 31) : daimonium Rt divinum L1 Cf. Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. lin. 26-28 laud., nec non eiusdem notula in app. font, ad Thomae comm. VIII c. 10 lin. 30 laud. ; infra 1141 b 7 ; 1169 b 8, cum adn. 22 magnificata L2R : magnifica L1 26 opus LT {lin. 60) : operi R (opera Rp1) 28 insipiens ALRt : et insipiens Rp 1123 a 2-3 circa peregrinorum autem R : de peregrinis et L 5 aliquid ART {lin. 117) : om. L 7 haec2 AL(O8PU Sk2 P12 Rn) RtRp8 : h’ cett. an hoc T {cf. lin. 125-126 habere... domum) ? 14 lechitus sec.m. Ba1 {ex T ?) T {lin. 155) : lekythus AL lekytus Rt lelentus Rp (levitus Rp3 ?) 15 preίηιπι(=τιμή) ALRtT {lin. 158) : partium Rp honor Ant. transl.(Ha) 18 habens ALRt : est praem. Rp 222 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM 1123 a 20quod oportet consumendo superabundat, quemadmodum dictum est; in parvis enim sumptuum multa consumit et resplendet praeter melodiam (et est parabola quaedam), puta histriones nuptialiter cibans et comoedis tribuens, in transitu purpuram inferens, quemadmodum Megares. Et omnia talia non boni faciet 25 gratia, sed divitias ostentans et propter hoc existimans admirari. Et ubi quidem oportet multa consu­ mere pauca consumens, ubi autem pauca, multa. § Parvificus autem circa omnia deficiet. Et maxima consumens, in parvo bonum perdit. Et quodcumque faciat, tardans. Et intendens 30 qualiter minimum consumat utique. Et haec tristatus. Et omnia existimans maiora facere quam oportet. § Sunt quidem igitur habitus hi malitiae, non tamen opprobria quidem inferunt, propter neque nocivos proximo esse neque valde turpes. 22 melodiam Α(=μέλος) RT (Un. 178) : partem (=μέρος) L 22 et est parabola quaedam RpT (lin. 179-180) : om. ALRt 22 puta ARp : et add. LRt 24 non boni faciet L2R : faciet non boni AL1 26 hoc SI Rp33 T (lin. 186) : haec AL(Pn Sk3 Rn) h’ ceil. 1122 b 19 Esi autem sumptuum etc. Postquam Philosophus ostendit qualiter magnificus se habeat in expenden­ do, hic ostendit in quibus magnificus expendat. Et circa hoc duo facit: primo ostendit in quibus 5 expendit magnificus; secundo ostendit quomodo ser­ vat proportionem sumptuum ad ea in quibus expen­ dat, ibi : Et in singulis decens etc. Circa primum duo facit : primo ostendit in quibus principaliter magnificus expendat; secundo in quibus expendat 10 secundario, ibi: Propriorum autem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quae sunt principalia in quibus magnificus expendit; secundo ostendit ad quos pertineat in talibus expendere, ibi: In omnibus autem, quemadmodum dictum est etc.; tertio epilogat 15 quod dictum est, ibi : Maxime quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod magnificus facit sumptus circa ea quae sunt maxime honorabilia. Huiusmodi autem sunt duorum generum. Primum genus est eorum quae pertinent ad res divinas, puta cum ali20 qua donaria reponuntur in templis deorum, et prae­ parationes, puta templorum aedificia vel aliquid aliud huiusmodi; et etiam sacrificia ad idem perti­ nent. Gentiles autem non solum colebant deos, id est quasdam substantias separatas, sed etiam cole­ bant daemones, quos dicebant esse medios inter 25 deos et homines, et ideo subdit quod ad idem ge­ nus pertinet quicquid expenditur circa cultum cuius­ cumque daemonis; et loquitur hic Philosophus se­ cundum consuetudinem Gentilium, quae nunc ma­ nifestata veritate est abrogata, unde, si aliquis nunc 30 circa cultum daemonum aliquid expenderet, non esset magnificus, sed sacrilegus. Secundum autem genus honorabilium sumptuum sunt ea quae mag­ nifice fiunt per respectum ad bonum publicum, puta quod aliquis ad aliquid utile communitati prae- 35 clare et magnifice largiatur quod oportet; vel, si aliquod officium committitur alicui a civitate, puta quod sit princeps trieris, id est exercitus navium vel galearum, quod circa executionem officii faciat magnos sumptus ; vel etiam quod convivium faciat 40 toti civitati, sicut solitum erat apud <...>, ut habetur in II Politicae. Deinde cum dicit: In omnibus autem etc., ostendit 1122 b 23 quibus competat tales sumptus facere. Et circa hoc 5 expendit] expendat Er2 C1 Ψ Ed3 (extendit Bx hom.om. pr.m. expendit sec.rn. S) Sed cf. lin. 5-6 servat 6-7 expendat] expendit Ao V6Za Ed3 41 apud] eos add. P*W Ψ antiquos add. sec.rn. Er AoAsPdV3 Lacedaemonas, Cretenses et Calchedonenses ex Arist. locis in app. fontium laud, cum Thomae comm, suppi.; quae nomina cum sibi excidissent Thomas supplenda reliquisse videtur, quod tamen facere postea oblitus est 7 Lin. 1123 a 9. 10 Lin. 1122 b 35. 13 Lin. 1122 b 23. 15 Lin. 1122 b 33. 20 Albertus Led. f. 6ovb : «sicut quae sunt circa donaria quae fiunt diis». 23 Augustinus De civ. Dei VIII xii (PL 41, 237). 23-24 Cf. supra I c. 14 lin. 41-42 cum adn. 24-26 Augustinus De civ. Dei VIII xiv 1 (PL 41, 238 ; cf. ipse Thomas Contra Gent. II 90 ; III 109, 120); IX ΐ-π (PL 41, 255-257) sec. Thomam I& q.22 a.3. - Cf. infra IX c. 10 lin. 26-31. 26-28 Anonymus, p. 185, 19-21 ; O®, f. 73va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : « Et quaecumque circa omne divinum. [Ubi nos posuimus divinum, in graeco habetur daimonion] Ait autem daimonion vel daemones quosdam indigenas secundum quasdam leges patrias vel et mortuos ita ait. [Habet autem daimonion vel daimon plures significationes. Significat enim omhia scientem deum ; significat etiam immun­ dum et artificem et beatum et divitem et bene fortunatum et stellam et intellectum]». Cf. adn. ad Arist. 1122 b 21. 34 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 41-42 Cap. 5, 1263 b 40 - 1264 a 1 (in Lacedaemonia et Creta, Pol. a Guillelmo de Moerbeke transi., ed. Susemihl, p. 78-79) ; 7, 1265 b 35, 40-41 (Lacedaemoniorum ; p. 92-93) ; 14, 1271 a 26-37 (in Creta, apud Lace­ daemonas ; p. 127-128) ; 15, 1272 a 1, 12-27 (melius ordinata sunt Cretensibus quam Lacedaemonibus ; p. 131-133) ; 16, 1272 b 24, 33-34 (Calchedonii ; p. 136-137). 7 (ii22 b 19 - 1123 a 9) 45 tria facit : primo ostendit in generali quibus com­ petat tales sumptus facere; secundo concludit in speciali quibus non competat, ibi : Propter quod inops quidem etc.; tertio ostendit in speciali quibus com­ petat, ibi: Decet autem et eos etc. Dicit ergo primo 50 quod in omnibus quae expenduntur, sicut supra dictum est, oportet haberi respectum non solum ad ea in quibus expenditur, < sed etiam ad eum qui expendit, > ut scilicet consideretur quis est qui expendit, utrum scilicet sit princeps vel privata 55 persona, nobilis aut ignobilis, et etiam consideretur quas possessiones habeat, utrum scilicet magnas vel parvas. Oportet enim expensas esse dignas, id est bene proportionatas, his, scilicet condicioni personae et divitiis, ita quod expensae non solum deceant 60 tale opus in quo expenditur, sed etiam deceant facientem. 11*22 b 26 Deinde cum dicit: Propter quod inops etc., con­ cludit quos non deceant tales sumptus. Et dicit quod propter praedicta inops, id est qui habet 65 parvas divitias, non potest esse magnificus, quia non habet tot ex quibus possit convenienter multa consumere. Et, si tentet ultra posse expendere, erit insipiens, quia hoc erit praeter dignitatem et prae­ ter id quod fieri oportet et ita non pertinet ad 70 virtutem magnificentiae, quia secundum virtutem omnia fiunt recte, id est secundum quod oportet. 1122 b 29 Deinde cum dicit: Decet autem et eos etc., osten­ dit quos deceat facere praedictos sumptus. Et acci­ pit hoc secundum duo. Primo quidem secundum 75 quantitatem divitiarum ; unde dicit quod praedictos sumptus facere decet illos homines quibus talia praeexistunt, id est qui habent magnas divitias ex quibus possunt multa consumere decenter, sive habeant huiusmodi divitias abundantes per se ipsos, so puta acquirendo eas per propriam industriam, sive etiam habeant eas per progenitores quibus succe­ dunt, sive etiam per quoscumque alios per quos ad eos transeunt divitiae, puta cum relinquuntur heredes extraneorum. Secundo autem accipit pro85 positum per condicionem personarum ; decet enim quod faciant magnos sumptus nobiles genere «et gloriosos», puta in honoribus constitutos, et quae­ cumque similia sunt; omnia enim huiusmodi habent in se quandam magnitudinem et quandam dignita90 tem ut deceat tales magnos sumptus facere. 223 Deinde cum dicit: Maxime quidem igitur etc., epilogat quae dicta sunt. Et dicit quod talis est magnificus qualis supra dictus est et in talibus sumptibus est magnificentia, sicut dictum est, sci­ licet in rebus divinis et communibus; huiusmodi 95 enim inter omnia humana sunt maxima et honora­ bilissima. Deinde cum dicit: Propriorum autem etc., ostendit in quibus secundario magnificus expendit. Et ponit circa hoc tres gradus. Quorum primus est quod 100 magnificus magnos sumptus facit in his quae pro­ prie ad ipsum pertinent quae semel tantum fiunt, puta nuptiae, militia et si aliquid tale est. Secundum gradum ponit ibi: Et < si > circa aliquid etc. Et dicit quod, si tota civitas vel princi­ 105 pes civitatis student ad aliquid faciendum, circa hoc faciet magnos sumptus magnificus. Sicut si oporteat honorifice suscipere aliquos extraneos, pu­ ta principes vel reges, vel si oporteat eis mittere magna exenia, vel etiam si oporteat eis praesentialiter dona magna offerre, vel si oporteat eis retribuere pro aliquibus beneficiis impensis, in omnibus his magnos sumptus faciet magnificus. Magnificus enim non est sumptuosus in se ipsum, ut scilicet multum expendat in proprium usum, sed facit magnos sump- 115 tus in communia. Dona autem quae magnifice ali­ quibus dantur habent aliquid simile cum his quae Deo consecrantur, quia scilicet, sicut Deo dona con­ secrantur non quia eis Deus indigeat, sed propter reverentiam et honorem, ita etiam et magnis viris 120 dona offeruntur magis propter honorem quam prop­ ter indigentiam. Tertium gradum ponit ibi : Magnifici autem etc. Et dicit quod ad magnificum etiam pertinet praeparare domum convenienter propriis divitiis, quia habere 125 decentem domum pertinet ad hominis ornatum. Et in aedificiis faciendis magis intendit magnificus fa­ cere sumptus circa opera diuturna et permanentia quam circa aliquos fragiles ornatus, puta circa co­ lumnas marmoreas in domo quam circa fenestras 130 vitreas; ista enim quae sunt magis permanentia sunt optima. Sic igitur ex praedictis patet quod magnificus principaliter expendit circa res divinas et publicas, sed circa ea quae pertinent ad privatas personas expendit secundario propter tres condicio- 135 nes: primo, quia semel fiunt; secundo, quia commu- 52-53 sed etiam ad eum qui expendit coni.} om. Θ {add. sed ad eum qui expendit V6 sed oportet sec.m. Bx sed et eos qui expendunt sec.m. Kr et ad eum pro quo expenditur sec.m. Ao sed etiam ad operantem sec.m. Bo sed etiam ad expenden­ tem sec.m. Pd) 54 sit om. Ψ 84 accipit] accipitur Ψ (-Za) 104 si coni, ex Arist. {cf. lin. 105) cum tertia m. Ρ] om. Θ 109 principes vel reges] reges vel principes Ψ in dona magna inv. O2b ψ 124 etiam] om. Φ SZa Sed cf. Arist. 1123 a 6 et 47 Lin. 1122 b 26. 49 Lin. 1122 b 29. 83-84 Albertus Lect. f. 6ovb : «sicut per donationem principis vel adoptionem» ; Comm. p. 291 b. 107-ni Albertus Lect. f. 6ira : «Similiter in susceptione peregrinorum et quorumlibet extraneorum et similiter in missionibus exeniorum et in donis aliis quae praesentibus dat...». 118-122 Albertus Lect. f. 6ova : «Deus non eget, sed cultores Dei egent talibus donationibus». Cf. etiam infra c. 9, 1124 a 8-9. 1122 b 33 1122 b 35 1123 a 1 1123 a 6 224 SENTENTIAE QUARTI, LIBRI ETHICORUM niter ad hoc insistitur; tertio, quia sunt diuturna; haec enim sunt quae afferunt etiam rebus privatis magnitudinem. 1123 a 9 no Deinde cum dicit: < Et > in singulis decens etc., ostendit quomodo magnificus conservat debitam proportionem sumptuum ad ea in quibus expendit. Et dicit quod magnificus in singulis expendit illud quod decet et secundum speciem et secundum quan145 titatem; manifestum est enim quod non idem se­ cundum speciem aut quantitatem congruit exhibere diis et hominibus, neque in templo et sepulcro construendo. Hoc tamen observabit quod semper faciet magnum sumptum in genere illo ; unde magni150 ficcntissimum erit quando in magno facto magnum sumptum facit, sed hic, id est in hoc facto, faciet id quod est magnum in tali genere. Et ita quando­ que differt magnum respectu operis ab eo quod est simpliciter magnum in expensa; puta quod aliquis iss faciat pulcerrimam spaeram, id est pilam, vel lechitum, id est aliquod vasculum, ad dandum alicui puero, habet magnificentiam in genere puerilis doni et tamen pretium pulcerrimae spaerae secundum se consideratum est parvum et non pertinens ad libe160 ralem donationem. Et propter hoc manifestum est quod ad magnificum pertinet ut in quolibet genere magnum aliquod opus faciat, in quo etiam facit sumptus secundum operis dignitatem; tale autem factum, scilicet quod est in genere suo magnum 165 et habet sumptus convenientes, non est de facili superabile. Ultimo autem epilogando concludit quod magnificus est talis qualis dictus est. 1123 a 19 Deinde cum dicit: Sufierdbundans autem etc., de­ terminat de oppositis vitiis. Et piimo de superabun170 dantia; secundo de defectu, ibi: Parvificus autem etc.; tertio determinat communiter de utroque, ibi: Sunt quidem etc. Dicit ergo primo quod ille qui superabundat in sumptibus magnis, qui vocatur bannausus, quasi in fornace sua consumens, excedit magnificum non quidem in absoluta sumptuum quan- ns titate, sed in expendendo praeter id quod oportet, quia in superfluis sumptibus multa consumit et vult splendidos sumptus facere praeter melodiam, id est praeter debitam proportionem (quod parabolice sive metaphorice dictum est), puta quia facit nuptialia ιβο convivia histrionibus, et comoedis, id est repraesen­ tatoribus, multa tribuit, et viam cooperit purpura, sicut faciunt Mégarés, qui erant quidam cives Grae­ ciae. Et omnia haec et similia facit non propter aliquod bonum, sed solum ad ostentandum divitias, iss et propter hoc existimat quod in admiratione ha­ beatur. Nec tamen ubique superflue expendit, sed quandoque deficit, quia, ubi oporteret multa expen­ dere, ibi expendit pauca, et ubi oporteret pauca expendere, ibi expendit multa, quia non attendit i9o ad bonum, sed ad vanitatem. Deinde cum dicit: Parvificus autem etc., determi1123 a 27 nat de vitio defectus. Et dicit quod parvificus est qui circa omnia deficit. Et ponit quinque proprie­ tates eius. Quarum prima est quod, cum faciat 195 magnas expensas, pro modico perdit quod [ non ] bene facit. Secunda proprietas est quod, quicquid facit in sumptibus, facit cum quadam tarditate. Tertia est quod semper intendit qualiter possit mi­ nimum expendere. Quarta est quod expendit cum 200 tristitia. Quinta est quod omnia reputat se maiora facere quam oporteat; videtur enim ei quod opor­ teret eum minus expendere. Deinde cum dicit: Sunt quidem igitur etc., deter1123 a 31 minat communiter de utroque vitio. Et concludit 205 ex praedictis quod praedicti duo habitus sunt qui­ dem malitiae propter hoc quod contrariantur vir­ tuti < per > recessum a medio, non tamen sunt opprobriosi, quia neque inferunt aliquod nocumen­ tum proximo neque sunt multum turpes, eo quod 210 difficile est in magnis sumptibus non recedere a medio. 138 etiam om. ψ 140 Et coni, ex Arist. (cf. supra lin. 7) cum V6 sec.m. V10] om.Q 149-150 magnificentissimum] -mus V6Za Ed2 Sed cf. Arist. 1123 a 11-12 151 facit] faciet Ed3 152 est] post magnum P5 T(-S) om. Φ2 (-P«) S 155-156 lechitum (cf. HI Reg. xvn12)] leschitum Kr lecitum A0P7 lichitum P5 185 ostentandum ErEr2P3 (cf. Arist. 1123 a 25 ; 7/a-7Za0 q.135 a.2 arg.3)] ostendendum Φ^-ΕγΕγ2?3) φ2 ψ i88 oporteret] oportet Ψ Cf. Arist. 1123 a 26 189 expendit pauca ζκν. ψ 189 oporteret] oportet Ψ 196 non Θ] sed. Cf. II*-II** q.135 a.i 208 per coni, cum C1 V6 sec.m. ErErtOP3 AsP7 SWi] om. Θ (propter add. Za Ed3 sec.m. Er2 DbFPd habentes add. sec.m. Ao) 155 Isidorus Etym. liber XVIII lxix i (PL 82, 662 B-C). - Aliter Albertus Lect. i. 6ovb : «spera, id est trochus» ; Comm. p. 292 b : «Sphaeram autem dicimus trochum » (gallice «toupie» ; cf. adn. seq.). 155-156 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 V12) : « Lekithus feminini generis est secundum Aristotilem [re vera secundum Aristophanem Byzantium, cf. Suidae Lexicon, ed. Bemhardy, t. 2, p. 1 coi. 561, ut recte adn. Pelzer, Les versions latines..., p. 394, adn. 3], et derivatur ab eleon, quod est oleum, subtracta prima littera, et keutho, quod est abscondo. Est enim vas parvum artificiose operatum unguenti pretiosi receptivum » ; Albertus Lect. f. 6irb : « Lechitus, id est vas quoddam picturatum et vitreum [vitratum alii\ extra, vel corrigia quae vertit speram » ; Comm. p. 292 b. 170 Lin. 1123 a 27. 172 Lin. 1123 a 31. 174 Cf. supra II c. 8 lin. 180-182 cum adn. 8 1123 a 34 Magnanimitas autem circa magna quidem et ex nomine videtur esse. Circa qualia autem est primum accipiamus. Differt autem nihil habitum 1123 b i vel eum qui secundum habitum intendere. § Videtur autem magnanimus esse qui magnis se ipsum dignificat dignus existens. § Qui enim non secundum dignitatem id facit insipiens. Eorum autem qui secundum vir­ tutem nullus insipiens neque stultus. Magnanimus quidem igitur qui dic5 tus est. § Qui enim parvis dignus et his dignificat se ipsum temperatus, magnanimus autem non; in magnitudine enim magnanimitas quemadmodum et pulcritudo in corpore magno; parvi autem formosi et commensurati, pulcri autem non. § Qui autem magnis se ipsum dignum facit indignus exi­ stens, chaymus. Qui autem maioribus quam dignus non omnis caymus. § Qui io autem minoribus quam dignus pusillanimus sive magnis sive moderatis sive parvis dignus existens adhuc minoribus se ipsum dignificet. Et maxime utique videbitur qui magnis dignus; quid enim utique faceret nisi talibus esset dignus ? § Est autem magnanimus magnitudine quidem extre­ mus, eo autem quod ut oportet medius, eo enim quod secundum dignitatem is se ipsum dignificat; hi autem superabundant et deficiunt. § Si autem utique magnis se ipsum dignificat dignus existens, et maxime maximis, circa unum maxime utique erit. Dignitas autem dicitur ad ea quae exterius bona. Maximum autem hoc utique ponemus quod diis attribuimus et quod maxime desiderant qui in dignitate et quod in optimis praemium. 20 Tale autem honor. Maximum enim utique hoc eorum quae exterius bonorum. Circa honores utique et inhonorationes magnanimus est ut oportet. § Et sine ratione autem videntur magnanimi circa honorem esse. Honore enim maxime magni dignificant se ipsos secundum dignitatem. § Pusillanimis autem deficit et ad se 25 ipsum et ad magnanimi dignitatem. Caymus vero et ad se ipsum quidem superabundat, non tamen ad magnanimum. § Mag­ nanimus autem, si quidem maximis dignus, optimus utique erit. Maiori enim semper melior dignus et maximis optimus. Ut vere ergo magnanimum oportet bonum esse. 30 § Videtur autem esse magnanimi quod in unaquaque virtute magnum. § Et nequaquam utique congruit magnanimo fugere commonentem neque iniusta facere; cuius enim gratia operabitur turpia cui nihil magnum? 1123 b i eum AURp : om. L2 post qui Rt 6 magnanimus ALRtT (lin. 51) : magnificus Rp 6 magnanimitas ALxRp : et add. LaRt 7 corpore magno RpT (lin. 53) : magno corpore ALRt 9 chaymus R(chayimus Rt chahymus As1) T (lin. 65) : chaimus L2(caimus Rn) chaunus L1 9 caymus As1 T (lin. 68) : chaymus R(-Asx) chaimus L2(caimus Rn) chaunus L1 10 pu­ sillanimus L2RT (lin. 76) : pusillanimis L1 12 utique videbitur qui (=av [particula] δόξειεν ô) RpT (lin. 78-79) : si videatur (=Sv [coniunctio]) LRt (nec non post qui Rp) Cf. infra 113a a 11, 1134 a 20, 1153 b ii, 1163 a 6, 1163 b 18, 1164 b 35, 1179 a 31 cum adn. xq maxime utique erit ALRt : utique erit maxime Rp 23 enim ALRt : autem Rp 23 dignificant ALRtT (lin. 131) : magnificant Rp 25 Caymus T (lin. 140) : Chaymus Rp Chaimus L2 Chaumus Rt Chaunus L1 26 tamen ALRtT (lin. 143) : tantum Rp 27 maximis ALRtT (lin. 162) : maximi Rp 28 maximis ALRtT (lin. 165) : maxime Rp 30 Videtur T (lin. 158-159, 168) : Videbitur L2R Et videbitur AL1 31 commonentem T (lin. 186 ; cf. IIa-IIae q.129 a.4 arg.2) : commoventem Α(=παρασείσαντα cf. παρασείσαντι KbLbMbOb) LR 226 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM § Secundum singula autem intendenti omnino derisibilis videbitur utique magnanimus non bonus existens; non erit autem utique neque honore dig35 nus pravus existens, virtutis enim praemium honor et attribuitur 1124 a i bonis. § Videtur quidem igitur magnanimitas ut ornatus quidam esse virtutum; maiores enim ipsas facit et non fit sine illis. Propter hoc difficile secundum veritatem magnanimum esse; non enim possibile sine bonitate. 33 videbitur utique ALRt : inv. Rp 34 autem utique AL*Rp : inv. L2Rt 34-35 neque honore dignus AL^P11) R : dignus neque honore EtV12Lp honore neque dignus O7 8* Quid (Quis P12) honor dignus neque honore P12 L2 1124 a 1 Videtur ALRtT (lin. 151, 202) : Videbitur Rp Magnanimitas autem circa magna quidem etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus quae sunt circa pecunias, hic determinat de virtu­ tibus quae sunt circa honores. Et primo de magna5 nimitate, quae est circa magnos honores; secundo de quadam virtute innominata, quae est circa mo­ deratos honores, ibi : Videtur autem et circa hunc esse virtus quaedam- etc. Circa primum duo facit: primo investigat materiam magnanimitatis et oppositorum 10 vitiorum ; secundo determinat actus et proprietates eorum, ibi: Maxime quidem igitur circa honores etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod in­ tendit; secundo manifestat propositum, ibi: Videtur magnanimus esse etc. Dicit ergo primo quod ex ipso is nomine magnanimitatis apparet quod magnanimitas est circa magna. Oportet autem primo accipere cir­ ca qualia magna sit. Et deteiminat de modo consi­ derationis, quod nihil differt utrum loquamur de ipso habitu magnanimitatis vel de eo qui disponitur 20 secundum habitum, id est de magnanimo. 1123 b 1 Deinde cum dicit: Videtur autem magnanimus esse etc., manifestat propositum. Et circa hoc duo facit: primo manifestat materiam magnanimitatis in ge­ nerali; secundo in speciali, ibi: Si autem utique 25 magnis etc. Circa primum tria facit : primo ostendit quod magnanimitas est circa magna ; secundo osten­ 1123 a 34 dit quomodo circa eadem fiunt vitia opposita, ibi: Qui autem magnis se ipsum dignum facit etc. ; tertio ostendit quomodo virtus in medio consistit, ibi: Est autem magnanimus etc. Circa primum tria facit. 30 Primo proponit quod intendit, dicens quod ille vi­ detur esse magnanimus qui dignum se ipsum aesti­ mat magnis, id est ut magna faciat et magna ei fiant, cum tamen sit dignus. Secundo ibi: Qui enim non secundum dignitatem 35 1123 b 2 etc., ostendit quod ad magnanimum requiratur quod sit dignus magnis. Ille enim qui magnis se dignificat non secundum dignitatem, id est quorum non est dignus, est insipiens; sapientis enim est in omnibus debitum ordinem servare. Nullus autem virtuosus 40 est insipiens vel stultus, quia virtus operatur se­ cundum rationem rectam, ut in II habitum est. Sic igitur patet quod magnanimus est ille qui dictus est, qui scilicet dignus est magnis quibus se ipsum dignificat. 45 Tertio ibi: Qui enim parvis dignus etc., ostendit 1123 b 5 quod magnanimus dignificet se ipsum magnis. Ille enim qui est dignus parvis et his se ipsum dignifi­ cat potest dici temperatus, prout temperantia large sumitur pro quacumque moderatione. Non tamen 50 potest dici magnanimus, quia magnanimitas consistit in quadam magnitudine, sicut et pulcritudo proprie 7 honores om. Ψ 7 hunc] hanc Bg’Er1 AsBoDbPeV4 T(om. S) Cf. Arist. 1125 b 1 cum adn. et infra c.12 lin. 1 circa hoc duo facit Inc. 14s peda 27 fiunt] sunt V2 V3 Ψ 32-33 se ipsum aestimat inv. Ψ 49 large om. Φ om. N* ψ Sed cf. Arist. 1123 b 7 22 Et 52 et] 7 Cap. 12, 1125 b i. ii Cap. 9, 1124 a 4. 13 Lin. 1123 b 1. 22-25 Albertus Lect. f. 6ivb : «Prima dividitur in duas : in prima determinat materiam magnanimitatis in generali, quia est circa magna ; secundo in speciali, ibi : Si autem utique magnis». 24 Lin. 1123 b 15. 28 Lin. 1123 b 8. 30 Lin. 1123 b 13. 33-34 Summa Alexandrinorum (ed. Marchesi, p. lvii) : « Magnanimus autem est ille qui ad res arduas aptus ens ex ipsarum gaudet et delectatur tractatione » ; Averroes, IV c. 3 (ed. 1562, f. 55rb) : « Et videtur quod magnanimussit ille, qui praeparat animum suum vel seipsum ad res eximias, ens aptus ad hoc». 39-40 Cf. supra I c. 1 lin. 1-2. 42 Cap. 2, 1103 b 32 ; 7, 1106 b 36. 49-50 Averroes, IV c. 3 (ed. 1562, f. 53va) : « Qui vero aptus fuerit ad res exiles et pro tali se exhibuerit, est homo sanae opinionis » ,· Albertus Lect. f. 62ra : « Quod autem dicitur temperatus non est a temperato delectabilis secundum tactum quod est temperantiae, sed a ratione temperante, et haec temperies salvatur in omnibus virtutibus ; unde etiam alia translatio habet quod est bonae opinionis homo » ; f. 62va : « temperatus, non virtute temperantiae, sed a discretione rationis temperantis ; unde alia translatio : bonae opinionis » ; Comm. p. 295 a. 52-57 Robertas Grosseteste Notula (in comm. Anonymi post p. 187, 7, inserta) O8, f. 74ra : « Quemadmodum pulcritudo in magno corpore. In graeco habetur kallos ubi nos ponimus pulcritudo ; et significat kallos, secundum strictam acceptionem nominis, non omnem decorem corporis sed proprie illum qui est in magno corpore. [Significat autem kallos commensurationem dissimilium in nobis partium quae aliis partibus sunt posteriores, scilicet partibus consimilibus ; primae enim sunt consimiles in nobis in quibus est fortitudo, posteriores autem partes dissimiles in quibus est pulcritudo ; unaquaeque enim dissimilium partium ex partibus similibus componitur, puta facies ex ossibus et nervis et carnibus ; ex quo ostenditur quod fortitudo melior est quam pulcritudo.] Parvi autem formosi. Pro formosi in graeco habetur asteioi ; significat autem asteios virilem, civilem, iocundum, gratum et decorem facie > (quae uncis inclusimus e Suidae Lexico [ed. Beriihardy, t. 2, p. 1, coi. 50] excerpta sunt ; 8 (1123 a 34 - II23 b 24) consistit in corpore magno; unde illi qui sunt parvi possunt dici formosi, propter decentiam coloris, et 55 commensurati, propter debitam commensurationem membrorum, non tamen possunt dici pulcri, propter magnitudinis defectum. 1123 b 8 Deinde cum dicit: Qui autem, magnis etc., osten­ dit quomodo circa magna se habeant opposita vitia. 60 Et primo quomodo se habeat circa magna vitium quod est in excessu; secundo quomodo ad hoc se habeat vitium quod est in defectu, ibi: Qui autem minoribus quam dignus etc. Dicit ergo primo quod ille qui aestimat se ipsum dignum magnis, cum sit 65 indignus, vocatur chaymus, id est fumosus, quem possumus dicere ventosum vel praesumptuosum. Sed ille qui est dignus magnis et adhuc maioribus se dignum aestimat, non semper vocatur caymus, eo quod difficile est mensuram rectam attingere, ut 70 aliquis non maioribus vel minoribus se ipsum dig­ num aestimet. 1123 b 9 Deinde cum dicit: Qui autem minoribus quam dignus etc., ostendit quomodo se habeat ad magna vitium quod est in defectu. Et dicit quod ille qui 75 aestimat se ipsum dignum minoribus quam sit dig­ nus, vocatur pusillanimus, et hoc sive sit dignus magnis sive mediocribus sive parvis, dum tamen adhuc minoribus se ipsum dignificet. Maxime tamen vocatur pusillanimus ille qui est dignus magnis, si eo illis magnis intendere recuset et intendat aliquibus minoribus; multo enim magis ad parva se deiceret nisi esset magnis dignus. 1123 b 13 Deinde cum dicit: Est autem magnanimus etc., ostendit quomodo magnanimitas sit in medio. Vi­ es detur enim, si est circa magna, quod sit in extremo, nam, cum aequale medium sit inter magnum et parvum, magnum habet rationem extremi. Unde dicit quod magnanimus quidem quantum ad magna quibus se ipsum dignificat in extremo consistit, sed 90 in quantum hoc facit secundum quod oportet, con­ sistit in medio, quia scilicet se ipsum dignificat magnis secundum suam dignitatem (medium enim 227 virtutis non attenditur secundum quantitatem rei, sed secundum rationem rectam; unde, quantumcumque sit opus quod homo faciat, dummodo a 95 ratione recta non recedat, non propter hoc est extra medium virtutis); sed vitia opposita superabundant et deficiunt ab eo quod oportet. Deinde cum dicit: Si autem utique magnis etc., 1123 b 15 manifestat materiam magnanimitatis in speciali. Et 100 circa hoc tria facit: primo ostendit quod magna­ nimitas est circa honores ; secundo ostendit quomodo circa hoc se habeant vitia opposita, ibi: Pusillani­ mis autem etc.; tertio ostendit quomodo magnani­ mitas se habeat ad alias virtutes, ibi: Magnanimus 105 autem, si quidem etc. Primum autem ostendit du­ pliciter. Primo quidem per rationem, dicens quod, si magnanimus dignificat se ipsum magnis tamquam eis dignus existens, consequens est quod maxime dignificet se ipsum maximis et ulterius quod magna- 110 nimitas sit praecipue circa unum, quia id quod per excellentiam dicitur, uni attribuitur. Cum autem 'dicitur aliquis esse aliquibus dignus, talis dignitas refertur ad bona exteriora quae homini pro prae­ mio dantur. Illud autem oportet ponere maximum 115 quod Deo attribuitur et quod maxime desideratur ab his qui sunt in dignitate et quod est praemium optimorum actuum. Huiusmodi autem est honor. Honorem enim Deo exhibemus; honor etiam est quem requirunt hi qui sunt in dignitate; honore 120 etiam praemiantur virtuosi actus. Unde manifestum est quod honor est optimum inter omnia exteriora bona. Et ita sequitur quod magnanimitas maxime attendatur circa honores et opposita, in quantum scilicet magnanimus se habet sicut oportet circa 125 talia. Secundo ibi: Et sine ratione autem etc., manifestat 1123 b 22 propositum pér experimentum, dicens quod etiam sine ratione apparet quod magnanimitas maxime est circa honorem ex hoc quod experimento vide- 130 mus quod magnanimi maxime dignificant se ipsos honore, sed non supra suam dignitatem. 61-62 ad hoc se habeat vitium] se ad hoc habeat vitium T(-S) se habeat vitium ad hoc pr.m. S se habeat ad hoc vitium V3 sec.m. S om. φ2(-ν3 se habeat circa magna vitium add. sec.m. BxEr2) 65 chaymus PSWi] claymus Φ(-Ρ5 clyamus Kr corr. sec.m. V10 Ao) caymus V6 charnus Za 65 fumosus] furiosus pr.m. S famosus Za Sed cf. supra II c. 9 lin. 11-16 69 rectam coni, cum Bx Ed2] certam Θ 71 aestimet] existimet Ψ 79 pusillanimus] pusillanimis C1ErP3P5P7V3 AsBoFPTdV WiV6 (obsc. V2 Ο’Ρ1) Cf. Arist. 1123 b 10 cum adn. 129-130 maxime est inv. Ψ cf. Pelzer, Les versions latines..., p. 391, adn. 2) ; Albertus Lect. f. 62va : « Ponit exempla in corporalibus, quia similiter parvus statura, si habet membra commensurata, potest dici formosus, sed non pulcer, et hoc secundum proprietatem graeci ydiomatis : kallos enim in graeco significat pulcrum in magno corpore» ; Comm. p. 295 b. Cf. supra II c. 7 lin. 15-17 cum adn. nec non ipse Thomas Super I Sent. d.31 q.2 a.i. 62 Lin. 1123 b 9. 65-66 Cf. supra II c. 9 lin. 11-16 cum adn. 66-68 Albertus Lect. f. 62va : « alius quidem est dignus magnis, sed dignificat se maioribus ; et hic non habet nomen » ; Comm. p. 296 a. Aliter Anonymus, p. 187, 4-7 ; O8, f. 74va : «Vel dicit utique non chaunos quicumque per calliditatem et recordantes aliquid maius propter hoc maioribus se ipsos dignificant simulantes et figentes, non propter chaunotita sed propter astutiam ; chaunus enim insipiens, non callidus vel astutus». 69 Cf. supra II 7, 1106 b 32-33 ; 11, 1109 a 25, 34. 86-87 Aristoteles Met. X 7, 1056 a 12 (cf. supra II 6, 1106 a 28-29 1 infra V 6, 1132 a 14-15 ; 7, 1132 a 29 ; Phys. VIII 15, 261 b 19-20). Cf. infra c. 15 lin. 92-93 ; V c. 4 lin. 116, 122-123 ; c. 6 lin. 157-158 ; c. 10 lin. 19. 92-97 Cf. supra II 7, 1107 a 6-8. 103 Lin. 1123 b 24. 105 Lin. 1123 b 26. in-112 Aristoteles Top. N 5, 134 b 23-24 (PL 64, 963 A) : «Nam quod est secundum super­ abundantiam, uni soli inest» ; quae verba iam protulerat Albertus Lect. f. 62va : «Quod enim per superabundantiam dicitur, uni soli convenit, ergo etc. ». Cf. etiam infra VIII 6, 1158 a 12-13 > I2< II7I a 11-13. 228 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM Deinde cum dicit: Pusillanimis autem etc., osten­ dit quomodo opposita vitia se Ihabeant circa prae135 dictam materiam. Et dicit quod pusillanimis deficit et per respectum ad se ipsum, quia scilicet dignificat se minoribus quam dignus sit, et etiam per respectum ad dignitatem magnanimi, quia videlicet dignificat se ipsum minoribus quam magnanimus no sit dignus. Sed caymus, id est praesumptuosus, su­ perabundat quidem per respectum ad se ipsum, quia scilicet magnificat se ipsum maioribus quam sit dignus, non tamen superabundat magnanimum, quia scilicet non dignificat se ipsum maioribus quam us magnanimus sit dignus. 1123 b 26 Deinde cum dicit: Magnanimus autem etc., de­ terminat de magnanimitate per comparationem ad alias virtutes. Et circa hoc duo facit: primo osten­ dit quod magnanimitas non est sine aliis virtutibus; iso secundo infert quasdam conclusiones ex dictis, ibi : Videtur quidem igitur etc. Circa primum duo facit: primo ostendit per rationem communem quod mag­ nanimitas non est sine aliis virtutibus; secundo ostendit idem per ea quae in singulis apparent, ibi: iss Secundum singula autem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quod magnanimitas non est sine aliis virtutibus; secundo ostendit quid faciat magnanimitatem esse specialem virtutem, ibi: Vi­ detur autem esse etc. ; tertio excludit quendam erro160 rem, ibi : Et nequaquam utique congruit etc. Dicit ergo primo quod, cum magnanimus dignificet se ipsum maximis bonis et eis dignus existât, conse­ quens est ut sit optimus. Maiori enim bono semper melior est dignus et per consequens ille qui est 165 maximis dignus oportet quod sit optimus. Oportet ergo quod magnanimus vere sit bonus, alioquin non esset dignus maximis honoribus. 1123 b 30 Deinde cum dicit: Videtur autem esse magnanimi etc., ostendit per quid magnanimitas sit specialis no virtus, cum concomitetur alias virtutes. Et dicit quod ad magnanimitatem videtur pertinere id quod est magnum in unaquaque virtute, propter hoc quod non est dignus magno honore qui non operatur magnum virtutis actum. Sic igitur circa actum ali­ 1123 b 24 cuius alterius virtutis operatur illa virtus attendens ns id quod est proprium sibi, puta fortitudo intendit fortiter agere, sed magnanimitas attendit magnum operari in fortiter agendo; et quia moralia speciem habent ex fine quem intendunt, manifestum est quod magnanimitas et fortitudo specie differunt, iao licet circa idem operentur, quia scilicet non ad eandem rationem moti vi attendit utraque virtus. Deinde cum dicit: Et nequaquam utique etc., ex1123 b 31 eludit quendam errorem. Videtur enim quibusdam quod ad magnanimum pertineat ut suo sensui sem- iss per innitatur et nullius alterius admonitionem se­ quatur, et quod non dubitet cuicumque iniustitiam facere. Sed Philosophus dicit hoc esse falsum, quia nullus operatur aliquid indecens nisi propter appe­ titum alicuius; sed magnanimus non tantum appre- i9o tiatur quamcumque rem exteriorem ut propter eam aliquid turpe operari velit. Deinde cum dicit: Secundum singula autem etc., 1123 b 33 manifestat quod dictum est per ea quae in singulis apparent. Et dicit quod, si aliquis velit ad singu- 195 laria intendere, omnino videbitur derisibilis ille qui reputat se magnanimum nisi sit bonus, quia, si sit malus, non erit dignus honore, nam honor est praemium virtutis. Unde magnanimus dignificat se ipsum magnis honoribus. Unde non potest esse quod 200 aliquis malus sit magnanimus. Deinde cum dicit: Videtur quidem igitur etc., 1124 a 1 infert duas conclusiones ex praemissis. Quarum pri­ ma est quod magnanimitas videtur esse quasi orna­ tus quidam omnium virtutum, quia per magnanimi- 205 tatem omnes virtutes efficiuntur maiores, eo quod ad magnanimitatem pertinet operari magnum in omnibus virtutibus et ex hoc crescunt virtutes, et iterum non fit magnanimitas sine aliis virtutibus et sic videtur superaddi aliis tamquam ornatus earum. 210 Secunda conclusio est quod difficile est esse vere magnanimum, quia magnanimitas non potest esse sine bonitate virtutis et etiam sine magna virtute, cui debeatur magnus honor; hoc autem consequi est difficile ; unde difficile est hominem esse mag- 215 nanimum. 136 et om. Ψ 136 scilicet om. Ψ 136-137 dignificat coni, cum Za sec.m. ErVX0 AoPp WiV6] dignificant Θ (magnificat Kr hom.om. pr.m. V6) 137 dignus sit coni, cum Za sec.m. ErV10 AoEriPd WiV6] digni sint Θ (digni sunt V2W O1 sit dignus Kr hom.om. pr.m. V6) 143 magnanimum] magnanimi Er1 T(-mus Za om. V6) ad ante magnanimum add. sec.m. AsPdV10 {ex Arist. 1123 b 26) Sed cf. supra c. 3 lin. 14-15 cum adn. 157 faciat] facit Φ(-ν4) S 162 existât coni, cum Er1 V6] existit Θ 177 attendit om. Ψ 186 alterius om. Φ S 151 Lin. 1124 a 1. 155 Lin. 1123 b 33. lin. 43 cum adn. 184-187 Aliter Anonymus, fugere, suspicanti periculum aliquod » ; Averroes, moverit ipsum aliquod modicum quid » ; Albertus moventem, id est concitantem eum ad bellum vel 158 Lin. 1123 b 30. 160 Lin. 1123 b 31. 178-179 Cf. supra c. 2 p. 187, 22-23 ; O8, f. 7jva : « Neque enim magnanimo congruit commoventem IV c. 3 (ed. 1562, f. 55vb) : « Non convenit igitur ei penitus ut fugiat, quando Lect. f. 63ra : « Et numquam fugiet (quod est magnum fortitudinis), scilicet com­ provocantem ad aliquod arduum» ; Comm. p. 299 a. Cf. adn. ad Arist. 1123 b 31. 9 1124 a 4 Maxime quidem igitur circa honores et inhonorationes magnanimus est. § Et in magnis et studiosis moderate delectabitur, ut propria adipiscens vel et minora; virtuti enim perfectae non utique fiet dignus honor. Sed tamen et adhuc recipiet in non habendo ipsos maiora ipsi tribuere. io § Eum autem qui a contingentibus et in parvis omnino parvipen­ det, non enim His dignus. § Similiter autem et inhonoratione; non enim erit iuste circa ipsum. Maxime quidem igitur est, quemadmodum dictum est, magnanimus circa honores. § Sed adhuc et circa divitias et potentatum et omnem bonam fortunam et infortunium moderate hai5bebit quomodocumque utique fiat, et neque bene fortunatus gaudiosus erit neque infortunatus tristis. Neque enim circa honorem ita ha­ bet, ut maximum ens; potentatus enim et divitiae propter ho­ norem sunt desiderabilia, habentes igitur ipsa honorari per ipsa volunt. Cui autem et honor parvum est, huic et aha. 20 Propter quod despectores videntur esse. § Videntur autem et bo­ nae fortunae conferre ad magnanimitatem. Nobiles enim dignificantur honore et potentes vel ditantes. In super excellenti a enim, bono autem superexcellens omne honorabilius. Propter quod et talia magnanimiores faciunt; honorantur enim a quibusdam. 25 Secundum veritatem autem bonus solus honorandus. Cui autem ambo existunt, magis dignus fit honore. § Qui autem sine virtute talia bona habent, neque iuste magnis se ipsos dignificant neque recte magnanimi dicuntur; sine virtute enim perfecta non sunt haec. Despectores autem et iniuriatores 30et talia habentes mala efficiuntur; sine virtute enim non facile ferre moderate bonas fortunas. Non potentes autem 1124 b i ferre et existimantes alios superexcellere, illos quidem contem­ nunt, ipsi autem quodcumque utique continget operantur. Imitantur enim magnanimum non similes existentes; hoc autem operantur in quibus possunt, quae quidem igitur secundum virtutem non operanstur, contemnunt autem alios. Magnanimus autem iuste contemnit; glorificat enim vere, multi autem contingenter. 6 studiosis RT (lin. 21, 24-25) : a studiosis AL 7 vel ALRt : illis Rp 7-8 virtuti enim perfectae L2R : virtute enim perfecta L1 10 a ALRtT (lin. 40) : in Rp 13 Sed adhuc et L2RT (lin. 13, 57) : Sed et adhuc et L1 (et1 om. O8 et2 om. V12 T1) 15 quomodocumque RT (? cf. lin. 70) : ut L 15 utique ALRt : post fortunatus Rp ,15 fiat ALRtT (lin. 70) : fiant Rp 18 sunt ALRt : fient Rp 18 desiderabilia AL(- V12 P13) T (lin. jf) : delectabilia V12 pu r 24 magnanimiores ART (lin. 103) : magnanimiorem L 30 mala Α(γρ Lb Paris B.N. grec 1417) RT (lin. 123) : mali L 1124 b 2 continget L2(N1P13) R : contingent ALK-geret O» -get sec.rn. V12) L2(Rn) Ethica - 32 23θ SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM Maxime quidem igitur circa honores etc. Postquam Philosophus inquisivit materiam magnanimitatis et oppositorum vitiorum, hic determinat de actibus et proprietatibus eorum. Et primo determinat de 5 magnanimitate ; secundo de oppositis vitiis, ibi : De­ ficiens autem pusillanimis etc. Circa primum duo facit: primo ostendit qualiter magnanimus operetur circa propriam materiam; secundo determinat pro­ prietates magnanimi, ibi: Non est autem microkinlo dinos etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo se habeat circa honores, qui sunt materia propria magnanimitatis; secundo quomodo se ha­ beat circa alia, ibi: Sed adhuc et circa divitias etc. Circa primum duo facit. Primo resumit quod supra is dictum est de materia magnanimitatis. Et dicit quod ex supra dictis patet quod maxime et principaliter dicitur aliquis esse magnanimus eo quod bene se habet circa honores et opposita, scilicet inhonora­ tiones. Eadem virtus est circa opposita, sicut for20 titudo circa timores et audacias. 1124 a 5 Secundo ibi: Et in magnis et studiosis etc., osten­ dit qualiter se habeat circa huiusmodi materiam. Et primo ostendit qualiter se habeat circa magnos honores, dicens quod, si magnanimo exhibeantur mag25 ni et boni honores et pro bonis actibus, moderate in eis delectatur. Contingit enim quod aliquis im­ moderate de aliquibus adeptis delectetur, ex eo quod ex insperato sibi adveniunt et admiratur ea quasi quaedam maxima supra se ipsum existentia. Sed, 30 cum magnanimus adipiscitur maximos honores, exis­ timat quasi quaedam bona proprie sibi convenientia et adhuc minora? quam ei debeantur; considerat enim quod nullus honor exterius ab hominibus exhi­ bitus est condignum praemium virtutis, quia bonum 35 rationis, ex quo laudatur virtus, excedit omnia ex­ teriora bona. Nec tamen propter hoc indignatur quod sibi minora exhibentur quam debeantur, sed recipit aequanimiter, considerans quod homines non habent aliqua maiora quae ei retribuant. 1124 a 10 40 Secundo ibi: Eum autem qui a contingentibus etc., ostendit quomodo se habeat circa parvos honores. Et dicit quod, si exhibeantur ei honores a contin­ gentibus, id est si honoretur pro quibuscumque aliis rebus praeter virtutem, puta si honoretur propter 45 divitias vel propter aliquid huiusmodi, vel si hono­ 1124 a 4 retur in aliquibus parvis honoribus, tales honores contemnet, quia reputat se non esse talibus hono­ ribus dignum. Non enim sufficit virtuoso ut hono­ retur tamquam dives. Tertio ibi: Similiter autem etc., ostendit quomodo so 1124 a 11 se habeat circa inhonorationes. Et dicit quod etiam in hoc se habet moderate; sicut enim non extollitur magnis honoribus, ita animus eius non deicitur per contumelias, quia considerat iniuste eas sibi inferri. Sic igitur manifestum est quod magnanimus maxime 55 laudatur circa honores. Deinde cum dicit: Sed adhuc et circa divitias etc., 1124 a 13 ostendit quomodo se habeat magnanimitas circa quasdam secundarias materias, puta circa divitias et circa alia huiusmodi. Et circa hoc duo facit : 60 primo ostendit quomodo magnanimus circa talia operetur; secundo ostendit quomodo talia conferant ad magnanimitatem, ibi: Videntur autem et bonae fortunae etc. Dicit ergo primo quod, quamvis mag­ nanimus principaliter sit circa honores, est tamen 65 adhuc secundario circa divitias et potentatum et omnia quae pertinent ad bonam fortunam, in quan­ tum scilicet propter huiusmodi aliquis honoratur, et tam circa ista quam circa infortunia magnanimus moderate se habebit qualitercumque sibi accidat, 70 ita scilicet quod neque, si sit bene fortunatus, su­ perflue gaudebit, neque etiam, si infortunia patiatur, superflue tristabitur. Quod probat per hoc quod supra dictum est quod etiam moderate se habet circa honorem, qui tamen est maximum aliquid inter 75 omnia exteriora bona, quod patet ex hoc quod tam potentatus quam divitiae desiderantur propter ho­ norem, prout scilicet homines habentes talia volunt honorari per ipsa. Si ergo magnanimus ipsum hono­ rem parvum aestimat, ut non superflue pro ipso eo gaudeat, multo magis et alia reputabit parva, ita quod non superflue gaudebit pro eis. Et inde est quod a quibusdam iudicantur esse despectores, pro eo quod exteriora bona contemnunt et sola interiora bona virtutis appretiantur. 85 Deinde cum dicit : Videntur autem et bonae fortu1124 a 20 nae etc., ostendit quomodo exteriora bona fortunae conferant ad magnanimitatem. Et primo ostendit quod conferunt ad magnanimitatem augentes eam quando sunt cum virtute ; secundo ostendit quod 90 69 tam] iterum O(tam post iterum add. P’ sec.m. V10 AoAsBxEr2P5 6*) 75 est maximum aliquid] maximum est aliquid Ψ (mani­ festum e.a. P m. quid est Za) 89 augentes Θ (intellege bonae fortunae ex Arist. 1124 a 20-21)] augendo Ed3C/. Praef.,p. 201* 5 Cap. ii, 1125 a 17. 9 Cap. 10, 1124 b 6. 13 Lin. 1124 a 13. 15-16 Cap. 8, 1123 a 34 - b 24· 21, 24-26 Rectius Albertus Led. f. 63rb : « Et delectabitur moderate, secundum debitas circumstantias, in magnis, scilicet honoribus, et a studiosis, sibi exhibitis, quia maxime est testimonium virtutis honorari a virtuosis'» ; Comm. p. 299 b. Cf. adn. ad Arist. 1124 a 6. 42-45 Aliter et recte Albertus Led. f. 631b : « Sed parvipendit honorem qui est a contingentibus, id est a quibuscum­ que non virtuosis» ; Comm. p. 300 a : «Eum autem honorem qui sibi a contingentibus personis sive idiotis... ». 63 Lin. 1124 a 20. 74 Lin. 1124 a 5-6. 86-88 Anonymus, p. 188, 7-8 ; O8, f. 75va : «Componere aliquid et conferre et bonam fortu­ nam ad magnanimitatem ait, et qualiter apponit » ; Albertus Led. f. 63vb : « Deinde cum dicit : Videntur autem et bonae fortunae, ostendit quod dicta conferunt ad magnanimitatem ». 9 (ii24 a 4 - II24 b 6) sine virtute non possunt magnanimum facere, ibi: Qui autem sine virtute etc. Dicit ergo primo quod omnia exteriora bona fortunae videntur aliquid con­ ferre ad magnanimitatem, in quantum scilicet prop95 ter ea aliqui reputantur digni honore, puta nobiles et potentes vel divites. Omnia enim ista consistunt in quadam superexcellentia, prout scilicet nobiles excedunt ignobiles et sic de aliis, omne autem illud quod superexcedit in bono est magis honorabile; 100 honor enim est quaedam reverentia quae debetur superexcellenti bono. Et quia magnanimus est dig­ nus honore, inde est quod talia faciunt homines magis magnanimes, prout scilicet honorantur a qui­ busdam vulgaribus hominibus, qui sola haec bona 105 cognoscunt. Sed secundum rei veritatem solus bonus, id est virtuosus, est honorandus, quia scilicet honor est proprium praemium virtutis. Si autem aliquis habeat ambo simul, scilicet virtutem et bona for­ tunae, fiet magis dignus honore, in quantum scilicet 110 utroque modo est honorabilis, et secundum verita­ tem et secundum opinionem. Ipsa etiam bona for­ tunae organice deserviunt ad operationes virtutum. 1124 a 26 Deinde cum dicit: Qui autem sine virtute etc., ostendit quod bona fortunae sine virtute non pos115 sunt facere magnanimum. Et dicit quod illi qui habent talia bona sine virtute non possunt iuste reputare se dignos magnis honoribus, unde nec recte 121 Sed] et add. T(-V6 231 magnanimi dicuntur, quia quod aliquis sit dignus magnis honoribus et quod sit magnanimus non pot­ est contingere sine virtute perfecta, ut supra dic- 120 tum est. Sed tales qui virtute carent propter excel­ lentiam exteriorum rerum despiciunt alios et iniuriantur eis et in similia mala incidunt, eo quod non est facile quod aliquis moderate ferat bona fortunae sine virtute; hoc enim est magnum opus virtutis ut 125 aliquis moderate se habeat in bonis fortunae. Unde, cum illi qui carent virtute non possunt bene ferre fortunas, dum existimant quod simpliciter excellant alios quos in divitiis excellunt, contemnunt eos. Et quia non reputant aliquam excellentiam esse secun- 130 dum operationem virtutis, ideo ipsi non curant operari aliquid boni, sed operantur quicquid venit eis ad cor. Volunt enim imitari magnanimum, cum tamen non sint ei similes; imitantur autem eum in quibus possunt, non quidem in hoc quod operentur 135 secundum virtutem, quod maxime facit magnani­ mus, sed in hoc quod contemnunt alios, non tamen eodem modo sicut magnanimus. Nam magnanimus iuste contemnit, scilicet malos, et vere glorificat, scilicet bonos, sed multi, scilicet qui carent virtute, uo contemnunt et glorificant indifferenter qualitercum­ que contingit, contemnendo scilicet interdum bonos et glorificando malos. etiam S) 100 Cf. supra I c. 18 lin. 18-20 cum adn. 106-107 Cf. supra c. 8, 1123 b 35. 111-112 Aristoteles supra I 14, 1099 b 27-28 (cf. 13, 1099 a 33 - b 2) ; Albertus Lect. f. 63vb : « Deinde cum dicit : Sed adhuc et circa divitias, ostendit qualiter se habeat magnanimitas ad ea quae organice operantur ad virtutem » ; f. 64ra : « Magnanimitas non est circa divitias sicut circa principalem materiam, sed sicut circa materiam organice servientem ad suum finem». 120 Cap. 8, 1123 b 26-29, 1124 a 4 ; 9, 1124 a 7-8. 10 1124 b 6 Non est autem microkindinos neque philokindinos propter pauca honorare, megalokindinos autem. § Et cum periclitetur non parcens vitae, ut non dignum existens omnino vivere. § Et potens benefacere, bénéficia­ it) tus autem verecundatur; hoc quidem enim superexcellentis, hoc autem superexcessi. § Et re tributivus plurium; ita enim debitor erit qui incepit et erit bene passus. § Videntur autem et in memoria habere eos quibus utique faciant bene, a quibus autem utique patiantur bene, non; minor enim qui patitur bene eo qui facit, vult autem superexcellere. § Et 15 haec quidem delectabiliter audit, haec autem indelectabiliter. Propter quod et Thetin non dicere beneficia lovi neque Lacones ad Athenienses, sed quae passi sunt bene. § Magnanimi autem et nullo indigere vel vix, ministrare autem prompte. § Et ad eos quidem qui in dignitate et bonis fortunis magnum esse, ad medios 20 autem moderatum. § Hos quidem enim superexcellere difficile et venerabile, hos autem facile. Et in illis quidem venerari non invirile, in humilibus autem onerosum. § Quemadmodum ad im­ becilles fortem esse et ad honorabilia non ire vel ubi prae­ cellunt alii. § Et otiosum esse et tardum, sed vel ubi 25 honor magnus vel opus. Et paucorum quidem operativum, magnorum autem et nominabilium. § Necessarium autem manifestum oditorem esse et manifestum amatorem; latere enim timidi. § Et curare veritatem magis quam opinionem. § Et dicere et operari manifeste, liber propalator enim, quia contemptivus est. 29 bis Contemptivus autem, propter quod libere propalati vus ; 29 teret libere propalativus enim, propter quod contemptivus. 30 § Et veridicus, verum tamen quaecumque non propter yroniam; yronia autem ad multos. § Et ad alium non posse vivere, sed 1125 a ivel ad amicum; servile enim. Propter quod et omnes blanditores obsequiosi, et humiles blandi tores. § Neque admirativus; nihil enim magnum ipsi est. § Neque memor mali. Non enim magnanimi recordari aliterque et mala, sed magis 5 despicere. § Neque humaniloquus ; neque enim de se ipso loquitur neque de alio, neque enim ut laudetur cura est ii superexcessi ALi-Sk2"!1) RtT (lin. 52) : superexcelsi SUT1 Rp 11 debitor erit LRt : inv. Rp an om. T (lin. 56-59) ? 13 faciant R : fecerint L 13 a quibus autem R : eos autem a quibus L 13 patiantur R : passi fuerint L 20 moderatum AUT (? cf. IIa-IIae q.129 a.3 ad 5 ) : moderatim L2(-Rn) R 22 Ante Quemadmodum paragraphe interp. T : ante quemadmodum virg. tantum et post 23 esse paragraphe interp. ALR 24 tardum RpT (lin. 12, 133; cf. Ha-IIae q.129 a-3 arg.5 et ad 5) : pigrum LRt (et etiam post tardum Rp) Cf. IIa-IIae q.47 a.9 arg.3 26 manifestum L2RT (lin. 130) : et manifestum AL1 29 contemptivus L Rt(fw textu) RpT (lin. 160) : contemptivi Rt(m marg.) obsc. A 29bis Contemptivus Afrec.m. Kb) LT (? lin. 164-166) : Contemptivi A(Ob) R 2gter propalativus A(rec.m. Kb) LT (? lin. 164166) : propalativi A(Ob) R (om. in textu sed add. in marg. Rt) 30 yroniam Rn RtRp1’4’3 T (lin. 172) : ironiam L(-Rn) Rp2(-As1) 31 yronia RT~(Zzn. 173) : ironia L(-Rn) 31 alium ALRtT (lin. 145, 175, 179) : illum Rp (corr. sec.rn. Rp3) 1125 a 2 obsequiosi R(m marg. Rt) T (lin. 182) : serviles L (et etiam in textu Rt post obsequiosi Rp) 4 aliterque R : aliter L IV, ίο (ιΐ24 b 6 - ΙΙ24 b ίο) 233 ipsi neque ut alii vituperentur. Neque rursus laudativus est, propter quod neque maliloquus neque de inimicis, nisi propter iniuriam. § Et de necessariis vel parvis nequaquam plancti vus 10 et deprecati vus; studentis enim sic habere circa haec. § Et potens possedisse magis bona et infructuosa fructuosis et utilibus; sufficientis enim magis. § Sed et motus lentus magnanimi videtur esse et vox gravis et locutio stabilis. Non enim festinus qui circa pauca studet, 15neque contentiosus qui nihil magnum existimat; acumen autem vocis et velocitas per haec. Talis quidem igitur magnanimus. 13 lentus A(= βραδεία KbLbMbOb) RpT (lin. 238, 240; cf. IIa-IIae q.129 a.3 arg.3) : gravis(= βαρεία) LRt (et etiam ante lentus Rp) 1124 b 6 Non est autem microkindinos etc. Postquam Phi­ losophus ostendit qualiter magnanimus operetur cir­ ca propriam materiam, hic determinat proprietates magnanimi. Et circa hoc duo facit: primo ponit 5 proprietates magnanimi quae accipiuntur per com­ parationem ad materias virtutum; secundo ponit proprietates quae accipiuntur secundum dispositio­ nem ipsius magnanimi, ibi: Neque admirativus etc. Circa primum duo facit: primo ponit proprietates 10 magnanimi quae accipiuntur per comparationem ad res exteriores; secundo per comparationem ad hu­ manos actus, ibi: Et otiosum esse et tardum etc. Circa primum tria facit: primo ponit proprietates magnanimi per comparationem ad exteriora peri­ ls cula, quae sunt materia fortitudinis; secundo per comparationem ad exteriora beneficia, quae proprie pertinent ad liberalitatem, ibi: Et potens benefacere etc.; tertio per comparationem ad honores, qui pro­ prie pertinent ad magnanimitatem, ibi: Et ad eos 20 quidem qui in dignitate etc. Praetermittit autem de materia temperantiae, quia non habet de se ali­ quam magnitudinem, sed est circa ea quae sunt nobis et brutis communia, ut in III habitum est; magnanimitatis autem est operari magnum in omni25 bus virtutibus, ut supra habitum est. Circa primum V6 32 pertinet coni, cum Kr V6Za sec.m. Rd S] pertinent Θ nec non primo sed exp. N enim add. Za sec.m. V10 As ponit duas proprietates. Quarum prima est quod magnanimus non est microkindinos, id est pro par­ vis periclitans, neque est philokindinos, id est ama­ tor periculorum, quasi prompte et de facili se ad pericula exponens, et hoc ideo quia nullus exponit 30 se periculo nisi propter aliquid quod multum appre­ tiatur, ad magnanimum autem pertinet pauca in tantum appretiari quod pro eis se velit periculis exponere, unde non de facili neque pro parvis rebus pericula subit ; est autem magnanimus megalokin- 35 dinus, id est pro magnis periclitans, < quia > exponit se quibuscumque periculis pro magnis rebus, puta pro salute communi, pro iustitia, pro cultu divino et aliis huiusmodi. Secundam proprietatem ponit ibi : Et cum peri- 40 1124 b 8 ditetur etc. Et dicit quod magnanimus quando pe­ riculis se exponit, hoc facit vehementer, ita ut non parcat vitae suae quasi non sit dignum quod magis velit vivere quam magna bona per mortem consequi. Deinde cum dicit: Et potens benefacere etc., ponit 45 1124 b 9 quinque proprietates magnanimi quae accipiuntur per comparationem ad beneficia, quae sunt propria liberalitati. Quarum prima est quod magnanimus est potens benefacere, id est promptus ad beneficia lar­ gienda, sed verecundatur ab aliis beneficia accipere; 50 36 quia coni, cum sec.m. S] om. Θ 41 Et om. T(-V6) 37 exponit] exponens 3-4 Albertus Lect. f. 64ra : «Hic ponit XIX proprietates magnanimi». 8 Lin. 1125 a 2. 12 Lin. 1124 b 24. 17 Lin. 1124 b 9. 19 Lin. 1124 b 18. 20-25 Albertus Lect. f. 65ra : «In quibusdam virtutibus est magnum simpliciter, sicut in fortitudine periculum mortis et in liberalitate magnum datum, et ideo posuit potius proprietates magnanimi secundum comparationem istarum virtutum quam secundum iustitiam et temperantiam, in quibus simpliciter non est aliquid magnum, cum sint in communibus operationibus vitae». 23 Cap. 19, 1118 a 23-25. 25 Cap. 8, 1123 b 30. 27-29 et 35-36 Robertus Grosseteste Notula (in comm. Anonymi post p. 188, 27 : « Talia autem honorabilia et pretiosa », inserta) O8, f. 75va-vb : « Microkindinos autem est qui pro parvis se exponit periculo, ut miles stipendarius et gladiator qui pro parva mercede se exponunt etiam mortis periculo ; talis etiam est philokindinos, quasi amator periculi. Megalokindinos autem est qui pro magnis se exponit periculo ; qui idem est oligokindinos, hoc est pro paucis se exponens periculo, non enim nisi pro magnis honorabilibus et pretiosis, quae quidem pauca et rara sunt. Dicuntur autem haec nomina a micron, quod est parvum, et philos, quod est amicus, et mega, quod est magnum, et oligon, quod est paucum, et kindinos, quod est periculum » ; Albertus Lect. f. 64rb : « Et dicit quod magnanimus non est microkindi­ nos, id est pro parvis periclitatus ; dicitur enim a micros, quod est parvum, et kindinos, quod est periculum... neque est philokin­ dinos, id est amator periculi... et ideo dicitur megalokindinos, id est pro magnis periclitatus ; mégalos enim dicitur magnum »’; Comm. p. 302 a. - Lexicon verborum graecorum..., p. 260*, : « Mikrokindinos : qui periclitatur pro parvis. - Phylokindinos : qui amat periculum. - Megalokindinos : qui periclitatur pro magnis». 40-41 Albertus Lect. f. 641b : «Secundam proprietatem ponit ibi.: Et cum periclitetur ». 45'46 Albertus Lect. f. 64rb : «Deinde cum dicit : Et potens benefacere, ponit proprietates quae sunt in benefactis alteri ». 49 Albertus Lect. f. 64rb : « potens benefacere, id est promptus ex habitu ad benefaciendum ». 234 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM nam beneficia dare est excellentis, beneficia autem recipere est eius qui exceditur; magnanimus autem semper intendit ad hoc quod superexcedat in bono. 1124 b 11 Secundam proprietatem ponit ibi: Et retributivus 55 plurium etc. Et dicit quod si magnanimus beneficia accipiat, semper studet ut retribuat maiora; sic enim ille qui incepit beneficia conferre erit magis bene passus, id est beneficia recipiens, in quantum plura accepit quam dedit. 1124 b 12 60 Tertiam proprietatem ponit ibi: Videntur autem et in memoria etc. Et haec quidem proprietas non est ex electione magnanimi et consequitur ex dispo­ sitione ipsius; ita enim est dispositus magnanimus ut delectetur beneficia dare, invitus autem beneficia 65 recipiat ; ea vero quae nos delectant frequenter co­ gitamus et per consequens in memoria habemus, ea vero quae non sunt nobis delectabilia raro cogita­ mus et per consequens non multum in memoria tenemus. Et inde est quod magnanimi videntur in 7o memoria habere eos quibus dant beneficia, non autem eos a quibus recipiunt; hoc enim est contra­ rium voluntati eius secundum quam vult superexcellere in bono, ille autem qui bene patitur, recipiendo scilicet beneficia, est minor eo qui beneficia confert. 75 Secundum electionem autem magnanimus non obli­ viscitur beneficiorum, sed studet ad hoc quod maio­ ra recompenset, sicut dictum est. 1124 b 14 Quartam proprietatem ponit ibi: Et haec quidem etc. Et dicit quod magnanimus delectabiliter audit eo beneficia quae ipse contulit, non autem delectabili­ ter audit beneficia quae recepit. Delectari si quidem potest in amore eius cui beneficia contulit, sed de hoc quod ipse beneficia recepit, non delectatur. Et circa hoc ponit duo exempla. Quorum primum sumi85 tur ex dictis Homeri, qui introducit Thetim, quam dicebant esse deam aquarum, accedentem ad lovem, quem dicebant esse regem omnium deorum, et quod Thetis non dixit lovi beneficia quae ipsa lovi con­ tulerat, quasi hoc non esset ei acceptum, sed potius 90 beneficia quae ipsa acceperat a love, quod lupiter libenter audiebat. Aliud autem exemplum sumit ex historia Graecorum, in qua narratur quod quidam cives, scilicet Lacones, Atheniensium auxilium im­ plorantes, non dixerunt eis beneficia quae fecerant, sed quae receperant. 95 Quintam proprietatem ponit ibi: Magnanimi au­ tem etc. Et dicit quod ad magnanimum pertinet quod exhibeat se tamquam nullo indigentem vel non de facili, in quantum scilicet non petit aliquid neque accipit, sed quod sit promptus ad hoc quod 100 aliis beneficium ministret. Deinde cum dicit: Et ad eos quidem qui in digni­ tate etc., ponit proprietatem magnanimi per compa­ rationem ad honores. Et circa hoc tria facit. Primo ponit proprietatem. Et dicit quod ad magnanimum 105 pertinet ut se magnum et honorabilem exhibeat ad illos qui sunt in dignitate et excellentia bonorum fortunae; sed ad mediocres moderationem quandam exhibet, non utendo magnitudine sua ad eos. Secundo ibi: Hos quidem enim etc., inducit duas 110 rationes eius quod dixerat. Quarum prima est quia omnis virtus nititur ad id quod est difficile et ho­ norabile; quod autem aliquis excellat in bono mag­ nos viros est difficile et venerabile, sed quod ali­ quis excellat mediocres viros facile est. Secunda ratio est quia, quod aliquis inter magnos viros exhi­ beat se venerandum, pertinet ad quandam animi virilitatem, sed quod aliquis velit magnam reveren­ tiam sibi exhiberi ab infimis personis, est eorum qui sunt aliis onerosi. 120 Tertio ibi: Quemadmodum ad imbecilles etc., ponit exemplum. Et dicit quod simili modo hoc quod dictum est est vitiosum, sicut et quod aliquis exhibeat se fortem contra imbecilles et quod non aggrediatur difficilia quae sunt honorabilia et in quibus alii 125 praecellunt. Deinde cum dicit: Et otiosum esse etc., ponit proprietates magnanimi secundum actus humanos. Et primo quantum ad se ipsum ; secundo per respec­ tum ad alios, ibi: Necessarium autem manifestum 130 etc. Dicit ergo primo quod ad magnanimum pertinet quod sit otiosus, ex eo scilicet quod non multis 53 intendit] tendit Ψ 59 dedit] dederit Φ 62 est om. Ψ 62 et] sed Za sec.m. V10 AsEr2Pd SWi (sed etiam V6 sed post consequitur) 79 Et] om. V T(-V6Za) 82 cui coni, cum Ed2 sec.m. Er] qui Θ 83 recepit] recipit P3 AoEr1 su­ scepit Ψ 90 ipsa om. Ψ 91 libenter] libentius Φ Sed cf. Alberti verba in app. fontium laud. 97 Et] om. Bx P3 T(-V6Za) 122 hoc om. Ψ 54 Albertus Lect. f. 64Λ : «Secundam ponit ibi: Et retributivus-». 77 Lin. 1124 b 11. 84-95 Anonymus, p. 189, 5-18 ; O8, f. 76va ; Albertus Lect. f. 64rb-va : « Et hoc probat per duo exempla. Quorum unum sumitur a fabulis, in quibus dicitur quod superi insidiati sunt ut caperent lovem, et Thetis, dea aquarum, eripuit ipsum ; et, cum quadam vice Thetis vellet aliquid impetrare a love, quia maior est ea, non dixit sibi beneficia quae sibi fecit, sed quia maiora ab eo esset passa beneficia, quia illa libenter lupiter audivit ; et sumitur de Homero, ut dicit Commentator. Aliud exemplum sumitur de gestis civilibus in quibus dicitur quod Lacones minores erant Atheniensibus et, cum praestiterint eis frequenter auxilia in bellis, [et] haec, ad con­ servandam amicitiam, Lacones non referebant Atheniensibus, quia non libenter audissent, sed potius ea quae bene receperant ab Atheniensibus » ; Comm. p. 303-304. - Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : « Thetin : dea aquarum. - Lacones : nomen gentis ». Cf. etiam de Thetide ipse Thomas Sent, libri Met. I 4 (in 983 b 30). 112 Cf. supra II 3, 1105 a 9. 119 Albertus Lect. f. Ô4va : «in humilibus : inter infimas personas». 121-126 Albertus Lect. f. 64va : «... est esse onerosum, sicut est etiam in fortitudine quod vitiosum est exercere suam fortitudinem contra imbecilles et ad ardua quae sunt honorabilium non ire ubi sunt aliqui excellentes». - Aliter Anonymus, p. 189, 23-24 ; O8, f. y6va : « Vel ubi praecellunt alii : ut non hic secundum reddant » ; Albertus Comm. p. 304 a-b. Cf. adn. ad Arist. 1124 b 22. 130 Lin. 1124 b 26. 1124 b 17 1124 b 18 1124 b 20 1124 b 22 1124 b 24 ίο (ιΐ24 b ίο - 1125 a 6) 1124 b 1124 b 1124 b 1124 b negotiis se ingerit, et quod sit tardus, id est quod non de facili se ingerat negotiis sed solum illis ac135 tibus insistat qui pertinent ad aliquem magnum honorem vel ad aliquod magnum opus faciendum. Et sic magnanimus est operati vus paucorum, sed operatur magna et quae sunt digna nomine magno. 26 Deinde cum dicit: Necessarium autem etc., ponit no proprietates magnanimi circa actus humanos qui sunt per comparationem ad alium. Et primo quan­ tum ad veritatem; secundo quantum ad delectatio­ nem (haec enim praecipue requiruntur in convictu ad alios, ut infra dicetur) ; secundum ibi : Et ad 145 alium non posse vivere etc. Circa primum ponit quatuor proprietates. Quarum prima respicit inte­ riorem affectum. Et dicit quod necessarium est quod magnanimus manifestus sit amicus et mani­ festus inimicus, quia quod aliquis latenter amet vel iso odiat provenit ex aliquo timore, timor autem mag­ nanimitati repugnat. 27 Secundam proprietatem ponit ibi: Et curare etc. Et dicit quod ad magnanimum pertinet quod magis curet de veritate quam de opinione hominum. Non 155 enim propter humanam opinionem recedit ab eo quod facere debet secundum virtutem. 28 Tertiam proprietatem ponit ibi: Et dicere et ope­ rari etc. Et dicit quod ad magnanimum pertinet quod manifeste loquatur et operetur, eo quod ipse 160 est contemptivus aliorum, et inde est quod ipse libere propalat sua dicta et facta. Quod enim ali­ quis occultet ea quae facit vel dicit provenit ex hoc quod timet alios, nullus autem timet eos quos con­ temnit; unde ista duo convertuntur ad invicem, ut 165 scilicet aliquis sit libere propalativus et contempti­ vus. Non autem dicitur magnanimus esse contemp­ tivus eo quod despiciat alios quasi privans eos debita reverentia, sed quia non appretiatur eos ultra quam debeat. 30 no Quartam proprietatem ponit ibi: Et veridicus etc. Et dicit quod magnanimus in verbis suis non fal­ sum, sed verum dicit, nisi forte aliqua yronice lo­ quatur ex ludo; utitur autem yronia in societate multorum. 235 Deinde cum dicit: Et ad alium non posse vivere 175 etc., ponit proprietatem magnanimi circa delecta­ tionem quae est in convictu. Et dicit quod ad mag­ nanimum pertinet ut non promptus sit ad convi­ vendum cum aliis, nisi cum amicis; quod enim ali­ quis ingerat se familiaritatibus omnium est servilis iso animi. Unde et omnes blanditores, qui volunt omni­ bus indifferenter placere, sunt obsequiosi, id est ad serviendum parati, et e converso omnes humiles, qui scilicet sunt abiecti animi, sunt blanditores. Deinde cum. dicit: Neque admirativus etc., ponit iss proprietates magnanimi quae accipiuntur secundum dispositionem ipsius. Et primo ponit quasdam quae consistunt in corde; secundo quasdam quae consi­ stunt in locutione, ibi: Neque humaniloquus etc.; tertio ponit illas quae consistunt in exteriori conver- 190 satione, ibi: Et potens possedisse etc. Circa primum ponit, duas proprietates. Quarum prima est quod magnanimus non est promptus ad admirandum, quia admiratio est de rebus magnis, sed magna­ nimo non est aliquid magnum eorum quae exterius 195 occurrere possunt, quia tota intentio sua versatur circa interiora bona quae sunt vere magna. Secundam proprietatem ponit ibi: Neque memor mali etc. Et dicit quod magnanimus non multum recordatur malorum quae passus est. Et ad hoc in- 200 ducit duas rationes. Quarum una est quia non con­ venit magnanimo multa recordari sicut neque admi­ rari; eorum enim solemus multum recordari quae tamquam magna admiramur. Alia ratio est quia ad magnanimum specialiter pertinet oblivisci malorum 205 quae passus est, in quantum scilicet ea despicit utpote a quibus minorari non potuit. Unde de Iulio Caesare Tullius dicit quod nullius oblivisci solitus erat, nisi iniuriarum. Deinde cum dicit: Neque humaniloquus etc., po-210 nit duas proprietates magnanimi circa locutionem eius. Quarum prima est quod non multum loquitur de hominibus, quia particulares res hominum non multum appretiatur, sed tota eius intentio est circa bona communia et divina; unde nec de se ipso 215 multum loquitur neque de aliis, non enim est sibi 133 quod2] om. Φ 138 nomine magno inv. Ψ 170 veridicus] veredicus Of-AsPW3) S Sed cf. infra c. 15 lin. 115 et 248 cum adn. 172 yronice] irronice T(-V6Za) 173 yronia] yronya Er yroneia W yronea P3Va irronia SWi ironia (vel rronia) P 178 promptus sit] prompti sit CW10 O2(-AoEr2V3 promptius sit AsDbO1?6) inv. Ψ 199 Et om. Y(-V6Za) 202 multa] multum Bg3 om. ψ 144 Cap. 14-16, 1126 b 10 - 1128 b 9. I44~i45 Lin. 1124 b 31. 185-188 Albertus Lect. f. 64vb : « Deinde cum dicit : Neque admirativus, ponit proprietates quantum ad ea quae sunt cordis». 189 Lin. 1125 a 5. 191 Lin. 1125 a ii. 194 Albertus Lect. f. 64vb : «Est autem admiratio semper respectu magni». Cf. Cicero De off. II x 36 (ed. Atzert, p. 87) : «Admirantur igitur communiter illi quidem omnia, quae magna et praeter opinionem suam animadverterunt... » ; loannes Damascenus De fide orth. II c. 15 (PG 94, 932 C) a Burgundione transi, c.29 (ed. Buytaert, p. 122) : «Admiratio vero est timor ex magna imaginatione » ; cf. ipse Thomas 1^-11^ q.32 a. 5 ; q.41 a.4 c. et ad 4 ; II&-IDQ q.i8o a.3 ad 3. 194-197 Cf. Seneca Epist. VIII 5 : « Cogitate nihil praeter animum esse mirabile, cui magno nihil magnum est » ; De vita beata III 3 ; nec non Cicero Tuse. III xiv 30 ; Horatius Epist. I vi 1. 207-209 Augustinus Epist. 138 π 9 (PL 33, 529), qui ipse laudat Cice­ ronem Pro Ligario 35 (cf. Testard, t. 2, p. 107-108). 1124 b 31 1125 a 2 1125 a 3 1125 a 5 236 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM curae quod ipse' laudetur neque quod alii vituperen­ tur. Unde neque ipse multum laudat alios, neque etiam male loquitur de aliis, nec etiam de inimicis, 220 nisi propter iniuriam sibi ab eis illatam repellendam. 1125 a 9 Secundam proprietatem ponit ibi : Et de necessariis etc. Et dicit quod de necessariis ad vitam humanam vel quibuscumque aliis rebus neque etiam est planctivus, scilicet conquerendo vel murmurando si ei 225 desint, neque deprecativus, ut ei exhibeantur; haec enim pertinent ad illum qui studet circa necessaria vitae consequenda quasi circa aliqua magna, quod est contrarium magnanimitati. 1125 a 11 Deinde cum dicit: Et potens possedisse etc., ponit 230 proprietates magnanimi per comparationem ad ex­ teriora. Et primo quantum ad exteriores possessio­ nes. Et dicit quod magnanimus est promptus magis ad possidendum quaedam bona, id est honorabilia, et infructuosa, id est quae non sunt lucrosa, quam 235 aliqua quae sunt lucrosa et utilia, quia magis per­ tinet ad hominem sibi sufficientem quod non indi­ geat aliunde lucrari. 1125 a 12 Secundo ibi: Sed et motus lentus etc., ponit pro­ prietatem magnanimi quantum ad motus corporales. Et dicit quod motus magnanimi videtur esse lentus 240 et vox eius videtur esse gravis et locutio eius vi­ detur esse stabilis, id est tarda. Et horum rationem assignans dicit quod non potest motus magnanimi esse festinus, cum ipse ad pauca operanda intendat ; similiter etiam magnanimus non est contentiosus, 245 eo quod nihil exteriorum magnum existimat, nullus autem contendit nisi pro aliquo magno; acuitas au­ tem vocis et velocitas locutionis accidit propter contentionem; patet ergo quod ipsa affectio magna­ nimi requirit gravitatem vocis et tarditatem locu- 250 tionis et motus. Dicit autem Philosophus in Prae­ dicamentis quod, si aliquis naturaliter inclinatur ad aliquam passionem, puta ad verecundiam, oportet eum naturaliter habere talem colorem qui competat verecundiae; unde, si aliquis habet naturalem apti-255 tudinem ad magnanimitatem, consequens est etiam quod habeat naturalem dispositionem ad huiusmodi accidentia. Ultimo vero concludit epilogando quod magnanimus talis est qualis dictus est. 223-224 planctivus coni, ex Arist. 1125 a 9 cum Za sec.m. AoP10] plancturus O(planiturus Bg3FOPd planturus V pr.m. DbP6 planctatus Bg1 plantaturus Er2 plantativus Bx) plantivum PSWi (-vus corr. sec.m. S) plangitivus V6 sequenda] gerenda T(agenda V6) 258 vero] autem Ψ plantatus 227 con­ 218-220 Anonymus, p. 190» 14-16 ; O8, f. y6vb : «Nisi propter iniuriam, hoc est nisi praevaricetur ; praesentes enim detrahit et obiurgat (tale enim obiurgatio), absentes autem non blasphemat » ; Albertus Led. f. 04vb : « nisi propter iniuriam sibi factam, quia commovetur aliquo modo ab iniuria» ; Comm. p. 305 b. 232 Albertus Led. f. 04vb : «est potens habitudinaliter, id est promptus magis possedisse». 251-252 Ps.-Aristoteles Cat. 8, 9 b 14-19» a Boethio transi. (PL 64, 247 B ; ed. Minio-Paluello, p. 26 ; cf. ed. comp., p. 65 ; aliter Guillelmus, p. 103). 11 1125 a 17 Deficiens autem pusillanimis, superabundans autem caymus. Non mali quidem igitur videntur esse neque isti, non enim malefactores sunt, peccantes autem. § Pusillanimis quidem enim dig2onus existens bonis se ipsum privat quibus dignus est. § Et videbi­ tur malum habere aliquod ex non dignificare se ipsum bonis. Sed et ignorare se ipsum; appeteret enim utique quibus dignus erat, bona existentia. Non tamen insipientes tales videntur esse, sed magis pigri. § Talis autem opinio videtur et deteriores facere. 25 Singuli enim appetunt quae secundum dignitatem. Discedunt autem et ab operationibus bonis et adinventionibus ut indigni existentes. Similiter autem et ab exterioribus bonis. § Caymi autem insipientes et se ipsos ignorantes. Et hoc manifeste: ut enim digni existentes ad honorabilia conantur, deinde redarguuntur. 30 § Et veste ornantur et figura, et talibus volunt bonas fortunas manifestas esse ipsorum. Et dicunt de se ipsis ut per haec honorandi. § Opponitur autem magnanimitati pusillanimitas magis quam caymotis. Et fit magis et deterius est. Magnanimitas quidem igitur 35 circa honorem est magnum, quemadmodum dictum est. i8 caymus T (lin. io) : chaymus Rp chaimus L2(chay-Rn) chaumus Rt chaunusAL1 20-21 vi­ debitur T (lin. 26) : videtur ALR 27 Caymi Vd Rp2(-V13) T (lin. 20, 59, 62) : Chaymi Rp1(-Vd) V13 Rp3-4 Chauni ALRt 28 hoc Rn Rt SI P14 T (lin. 65) : haec AL(PU Sk2 P12 h’ EtO8V12 T1 Re) h’ Rp (- SI P14) 30 Post figura virg. interp. T (lin. 75) 30 talibus L2RT (lin. 75) : et add. AL4(-P12) 32 se ipsis Α(=αύτών Lb) LR : an his T (cf. lin. 77-78) Cf. A αύτών Kb 33 caymotis Rp4 T (lin. 82-83) : chaunotis AL*Rt chaimotis L2(cai- Rn) chaymons Rp (chaymoris As1 caymos Tu1 corr. sec.rn. chaymotis Ba4V13) 1125 a 17 Deficiens autem etc. Postquam Philosophus deter­ minavit de magnanimitate, hic determinat de vitiis oppositis. Et circa hoc tria facit: primo determinat id quod est commune utrique vitio; secundo deter5 minat de utroque secundum se, ibi : Pusillanimis quidem enim etc.; tertio comparat unum alteri, ibi: Opponitur autem magnanimitati etc. Dicit ergo pri­ mo quod ille qui deficit a medio magnanimitatis vocatur pusillanimis, ille autem qui superabundat 10 vocatur caymus, id est fumosus, quem nos dicimus inflatum vel praesumptuosum. Non autem dicuntur esse mali, quantum ad hoc quod non sunt malefac­ tores (non enim alicui nocumentum inferunt) nec faciunt aliquid turpe, sed tamen peccant, in hoc quod recedunt a medio rationis. 15 Deinde cum dicit: Pusillanimis quidem enim etc., 1125 a 19 determinat de utroque vitiorum secundum se. Et primo de vitio quod est secundum defectum; se­ cundo de vitio quod est secundum excessum, ibi: Caymi autem etc. Circa primum tria facit. Primo 20 proponit proprium actum pusillanimis. Et dicit quod pusillanimis, cum sit dignus bonis, privat se ipsum 10 fumosus] furiosus Bo S Sed cf. supra, c. 8 lin. 65 cum adn. PV6 hom.om. O1 22 pusillanimis] pusillanimus V10 *P6V3 Ψ 5 Lin. 1125 a 19. 7 Lin. 1125 a 32. 21 pusillanimis C1 Er2 SWiZa] pusillanimi Φ(-Ο Er2) 10-11 Cf. supra II c. 9 lin. 9-16 cum adn. 20 Lin. 1125 a 27. 238 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM illis quibus dignus est, dum scilicet non conatur ad operandum vel consequendum ea quae sibi com25 peterent. 1125 a 20 Secundo ibi: Et videbitur malum habere etc., osten­ dit causam pusillanimitatis. In qua quidem causa tria consideranda sunt per ordinem. Quod enim aliquis se privet bonis quibus dignus est, primo 30 quidem contingit ex hoc quod non reputat se dig­ num talibus bonis, cum tamen sit dignus. Hoc autem secundo contingit ex hoc quod ignorat suam condicionem; cum enim proprium bonum sit cuili­ bet appetibile, si se ipsum cognosceret pusillanimis, 35 appeteret ea quibus est dignus, cum sint quaedam bona et de se appetibilia. Huiusmodi autem igno­ rantia non contingit ex insipientia, quia insipientes non sunt digni magnis, sed magis contingit ex qua­ dam pigritia per quam contingit quod nolunt magnis 4o se ingerere secundum suam dignitatem; et hoc est tertium ex quo alia duo oriuntur. .1125 a 24 Tertio ibi: Talis autem opinio etc., ponit effectum pusillanimitatis. Et dicit quod talis opinio per quam alicui videtur quod homo non sit dignus bonis qui45 bus est dignus, videtur homines facere deteriores. Singuli enim homines appetunt illa quae conveniunt eis secundum propriam dignitatem. Et ideo, quando nesciunt suam dignitatem, dupliciter detrimentum patiuntur suae bonitatis. Primo quidem quia rece50 dunt ab ipsis operationibus, virtutum, et adinven­ tionibus, speculabilium veritatum, quasi indigni et insufficientes ad talia existentes; ex hoc autem quod magna bona praetermittunt, efficiuntur peiores, quia magnorum bonorum exercitatio facit homines me­ ss liores. Secundo, quia per praedictam opinionem re­ cedunt aliqui ab exterioribus bonis quibus sunt digni, quae instrumentaliter ad operationes virtutum deserviunt. 1125 a 27 Deinde cum dicit: Caymi autem etc., determinat 60 de vitio quod est per excessum. Et circa hoc duo facit. Primo enim proponit causam huius vitii. Et 68 unde] ut Φ dicit quod caymi, id est praesumptuosi, et sunt insipientes et ignorant suam condicionem, non qui­ dem propter pigritiam, sicut pusillanimes, sed prop­ ter insipientiam. Et hoc apparet manifeste, quia 65 ipsi conantur ad agendum vel consequendum aliqua honorabilia ad quae eorum dignitas non se extendit ; unde, quando in eorum operatione vel consecutione deficiunt, manifeste redarguendi apparent. Secundo ibi: Et veste ornantur etc., ponit actum 70 1125 a 30 huius vitii qui consistit in quadam exteriori magni­ ficatione, in quantum scilicet magnificant se ipsos. Primo quidem quibusdam exterioribus signis, dum scilicet ornatis utuntur vestibus et etiam figura ornantur, pompose incedentes, et alia huiusmodi 75 faciunt ad manifestandum excellentiam suam in ex­ terioribus bonis fortunae. Secundo quia huiusmodi etiam verbis manifestant quasi per haec volentes assequi honorem. Deinde cum dicit: Opponitur autem etc., comparat eo 1125 a 32 praedicta vitia ad invicem. Et dicit quod pusillani­ mitas magis opponitur magnanimitati quam caymotis, id est praesumptio. Et huius assignat duas rationes. Quarum prima est quia, sicut in II habitum est, vitium quod magis accidit propter maiorem 85 inclinationem naturae humanae in ipsum magis op­ ponitur virtuti quae ad hoc praecipue ordinatur ut reprimantur humanae inclinationes ad malum; ma­ nifestum est autem quod pluries accidit aliquos esse pusillanimes, qui scilicet omittunt facere bona quae 90 possent, quam quod se extendant ad faciendum bona quae non possunt; unde pusillanimitas magis opponitur virtuti. Alia ratio est quia pusillanimitas deterior est, utpote faciens homines deteriores, ut supra habitum est; quod autem est peius, magis 95 virtuti opponitur; et sic patet pusillanimitatem ma­ gis opponi virtuti. Ultimo autem concludit epilogando quod magnanimitas est circa magnum hono­ rem, ut dictum est. 71 huius vitii] inv. T(-Za huiusmodi AsEr2 PSV6) 57-58 Cf. supra c. 9 lin. m-112 cum adn. 91 possent] possunt Ψ (obsc. P5) 84 Cap. 10, 1109 a 12-19. 95 Lin. 1125 a 24. 12 1125 b i Videtur autem et circa hunc esse virtus quaedam, quemadmodum in primis dictum est, quae videbitur utique similiter habere ad magnanimitatem quemadmodum et liberalitas ad magni­ ficentiam. Ambae enim istae a magno quidem distant, cirsca moderata autem et parva disponunt nos ut oportet. § Quemadmodum autem in acceptione et datione pecuniarum est me­ dietas et superabundantia et defectus, ita et in honoris appetitu ma­ gis quam oportet et minus et unde non oportet, et ut oportet. § Philotimum. enim vituperamus ut magis quam oportet et unde non io oportet honorem appetentem, et non amatorem honoris ut neque in bonis eligentem honorari. Est autem quando amatorem honoris laudamus ut virilem et amatorem boni, et non amatorem honoris ut moderatum et temperatum, quemadmodum et in primis diximus. § Manifestum autem quoniam multipliciter amatore talium dicto, 15 non in id ipsum ferimus semper amatorem honoris, sed laudantes quidem in magis quam multi, vituperantes autem in magis quam oportet. § Innominata autem existente medietate ut deserta, vi­ dentur esse dubia extrema. § In quibus autem superabundantia et defectus, et medium; appetunt autem honorem et magis quam opor2otet et minus, etiam et ut oportet. § Laudatur igitur habitus hic, medietas existens circa honorem; innominatus, videtur autem ad amorem honoris quidem non amor honoris, ad non amorem honoris autem amor honoris, ad utraque autem utraque qualiter. Videtur autem et hoc esse et circa alias virtutes. § Opponi autem hic 25 extrema videntur, propter non esse nominatum medium. 1125 b i hunc [scii. honorem] L2RT [lin. i, 12; cf. supra c. 8 lin. 7) : hanc Α(=ταύτην [scii. τιμήν]) L1 4 Ambae RtRp1’4’3 T (lin. 14) : Ambo LRp2 4 istae ART (lin. 14) : isti L 6-7 est medietas L2RT (lin. 27) : medietas est AL1 8-9 et minus... quam oportet hom.om. L2 8 non T (lin. 32) : om. AL4R 8-9 Philotimum enim R (Phy- RtRp1’4’3) T (lin. 25, 40) : Amatorem enim honoris L1 (sed cf. Roberti Grosseteste notula in app. font, laud.) 12 et amatorem boni, et (om. Rt) non amatorem RT (lin. 53-55) : et amatorem boni, non amatorem autem AL1 et non amatorem L2 17 Post deserta non ante ut interp. LRT (lin. 79-83) 18 esse dubia Rp2T (lin. 82) : dubia esse LRtRp1·4’3 18 quibus ALRtT (lin. 84) : quibusdam Rp 18 autem L2R : autem est AL1 20 et minus, etiam T (lin. 89-90) : et minus, et iam Rp et minus, est iam Α(=έστιν ήδη Nb) Rt et minus quam oportet (=ή δει om. έστιν) L1 om. L2 21 Post honorem interp. T (lin. 94-95) 24 et2 AL4T ( ? cf. lin. 103 etiam) : om. L2R (add. Rp2 sed om. et1) 25 extrema T (lin. no) : extremi ALR (-ma corr. sec.m. Ba1 ex T) 25 esse R : om. L 1125 b 1 Videtur autem et circa hunc etc. Postquam Philo­ sophus determinavit de magnanimitate, quae est circa magnum honorem, hic determinat de quadam alia virtute innominata, quae est circa mediocres 5 honores. Et circa hoc tria facit: primo proponit esse aliquam talem virtutem; secundo probat quod dixerat, ibi: Quemadmodum autem in acceptione etc.; 7 Lin. 1125 b 6. 9 Lin. 1125 b 17. tertio ostendit quomodo considerentur medium et extremum in hac virtute, ibi: Innominata autem existente etc. Dicit ergo primo quod, sicut prius 10 in II dictum est, quaedam virtus videtur esse circa hunc, scilicet honorem, quae ita se habet ad mag­ nanimitatem sicut liberalitas ad magnificentiam. Ambae enim istae virtutes, scilicet liberalitas et illa ïi Cap. 9, 1107 b 24 - 1108 a 3. 240 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM is de qua nunc loquimur, distant ab illis duabus, sci­ licet magnificentia et magnanimitate, sicut a quo­ dam magno, quia scilicet magnanimitas est circa magnum honorem, magnificentia autem circa mag­ nos sumptus, sed duae virtutes, scilicet liberalitas 20 et illa de qua nunc agimus, disponunt nos circa parva et moderata, vel honores vel divitias. 1125 b 6 Deinde cum dicit: Quemadmodum autem etc., probat quod dixerat. Et primo per rationem a simili sumptam; secundo per communem usum loquendi, 25 ibi : Philotimum enim etc. Dicit ergo primo quod, sicut in acceptione et datione pecuniarum, scilicet parvarum et mediocrium, est medietas et superabun­ dantia et defectus, ut supra habitum est, ita etiam et in appetitu honoris parvi vel mediocris contingit 30 aliquem se habere plus quam oportet et minus quam oportet, quantum ad intentionem appetitus, et etiam ex causa, unde non oportet, in quantum scili­ cet unus ex pluribus vel maioribus cupit honorari quam oporteat et alius ex paucioribus vel minoribus, 35 contingit etiam quod aliquis appetat honorari se­ cundum quod oportet quantum ad omnia. Et sic patet quod circa parvos vel moderatos honores est accipere medium virtuosum et extrema vitiosa, sicut et circa moderatas pecunias. 1125 b 8 4o Deinde cum dicit: Philotimum enim etc., mani­ festat propositum per communem usum loquendi. Et circa hoc duo facit: primo proponit communem usum loquendi; secundo ex eo argumentatur ad propositum, ibi: Manifestum autem etc. Dicit ergo 45 primo quod quandoque vituperamus philotimum, id est amatorem honoris, quasi appetat honorem magis quam oportet et unde non oportet, et simili­ ter quandoque vituperamus eum qui non est ama­ tor honoris quasi non velit bona operari ex quibus so honoretur. E contrario autem quandoque laudamus eum qui est amator honoris quasi existentem viri­ lem, id est magnum animum habentem, et quasi amatorem boni, scilicet virtuosi actus cui debetur honor, et similiter quandoque laudamus eum qui 55 non est amator honoris quasi moderantem et tem­ perantem se ipsum ut non excedat suam condicio­ nem, sicut dictum est in II. 1125 b 14 Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., argu­ mentatur ex praedicto usu loquendi. Et dicit quod, 60 quia quandoque laudamus amatorem honoris, quan­ doque autem vituperamus, manifestum est quod multipliciter dicitur amator honoris, et ideo non ad idem referimus laudem et vituperium, sed lau­ damus amatorem honoris prout magis studet ad ea quae sunt honoris quam vulgaris multitudo, vi- 65 tuperamus autem in quantum magis cupit honores quam oporteat. Et eadem ratio est de non amatore honoris. Unde sequitur quod medium circa hoc est laudabile, prout scilicet honor et appetitur et con­ temnitur secundum quod oportet, extrema autem το sunt vituperabilia, in quantum scilicet appetitur honor plus vel minus quam oportet. Deinde cum dicit: Innominata autem existente etc., determinat de medio et extremis circa hanc vir­ tutem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit du-75 bietatem quae circa hoc contingit; secundo ostendit quid ex illa dubietate sequatur, ibi: Opponi autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit du­ bietatem. Et dicit quod, quia medietas circa appe­ titum honoris est innominata et sic videtur esse eo quasi deserta quia non designatur aliquo nomine, inde est quod extrema videntur esse dubia in quan­ tum quandoque laudantur, quandoque vituperantur. Secundo ibi: In quibus autem etc., ostendit qualiter in hac materia se habeat veritas circa medium es et extrema. Et dicit quod in quibuscumque inveni­ tur superabundantia et defectus, ibi etiam oportet esse medium, et ideo, cum aliqui appetant honorem et magis et minus quam oporteat, consequens est quod etiam aliqui appetant secundum quod oportet, 90 quod pertinet ad rationem medii. Tertio ibi: Laudatur igitur etc., ostendit rationem praedictae dubietatis. Quia enim est medium acci­ pere circa honores, habitus medius laudatur; et quia est innominatus, nominatur nominibus extre- 95 morum, in quantum per comparationem ad unum extremum videtur habere similitudinem cum alio extremo, habitus enim medius per comparationem ad superfluum amorem honoris videtur esse con­ temptus honoris, per comparationem autem ad con- 100 temptum honoris videtur esse amor honoris et per comparationem ad utrumque videtur esse utrum­ que aliqualiter. Et hoc etiam apparet in aliis vir­ tutibus; nam fortis per comparationem ad timidum videtur esse audax, per comparationem autem ad 105 audacem videtur esse timidus. Sic ergo in proposito extrema vituperantur secundum se considerata, lau­ dantur autem secundum quod attribuuntur medio. Deinde cum dicit: Opponi autem etc., ostendit quod ex praedicta dubietate sequitur quod extrema 110 vitia solum ad invicem videantur opponi, non au­ tem ad medium virtutis, propter hoc quod est innominatum. 31 intentionem] intensionem OErKrOP’ Bg^oEi^FO1?1?1^ WiZa sec.m. As SVe 61 autem om. ψ 25 Lin. 1125 b 8. 28 Cap. 1-5, 1119 b22 - 1122 a 17. 44 Lin. 1125 b 14. adn. 57 Cap. 9, 1107 b 32 - 1108 a 1. 77 Lin. 1125 b 24. io6 esse] om. (Φ-KrP’W Bg1) 45-46 Cf. supra II c. 9 lin. 31-35 cum 1125 b 17 1125 b 18 1125 b 20 1125 b 24 13 Mansuetudo autem est quidem medietas circa iras, innomina­ to autem existente medio, fere autem et extremis, ad medium mansuetudinem ferimus, ad defectum declinantem innominatum existentem; superabundantia autem iracundia quaedam dicetur utique. 30 § Passio quidem enim est ira, facientia autem multa et differentia. Qui quidem igitur in quibus oportet et quibus oportet irascitur, adhuc autem et ut oportet et quando et quanto tempore, laudatur, mansuetus autem iste utique erit, si quidem mansuetudo laudatur. Vult enim mansuetus imperturbatus esse et non duci a passione, 35 sed secundum quod utique ratio ordinabit, ita et in his et in 1126 a i tantum tempus irasci. § Peccare autem videtur magis ad defectum; non enim punitivus mansuetus, sed magis condo­ nativus. § Defectus autem, sive inirascibilitas quaedam est sive quodcumque, vituperatur. § Non irasci enim in quibus oportet 5 insipientis videtur esse et qui non ut oportet neque quando neque quibus oportet; videtur autem non sentire neque tristari. § Et non iratus non esse vindicativus. § Iniuriantem autem susti­ nere et familiares despicere servile. § Superabundantia autem secundum omnia quidem fit; et enim quibus non oportet et in io quibus non oportet et magis quam oportet et velocius et pluri tempore. Non tamen omnia eidem existunt; non enim utique posset esse. Malum enim et se ipsum destruit, et si integrum sit, importabile fit. § Qui quidem igitur iracundi velociter quidem irascuntur et quibus non oportet et in quibus non oportet et ma­ is gis quam oportet; quiescunt autem velociter, quod et optimum habent. Accidit autem ipsis hoc, quoniam non retinent iram, sed reddunt vel manifesti sunt propter velocitatem, deinde requi­ escunt. In superabundantia autem sunt acrocoly, acuti et ad omne iracundi et in omni; unde et nomen. § Amari autem 20 difficile solubiles et multo tempore irascuntur; retinent enim iram. Quies autem fit cum retribuerint, punitio enim quietat impetum irae, delectationem pro tristitia faciens. Hoc autem non effecto, grave habent; propter non manifestum enim esse neque suadebit ipsis aliquis, in ipso autem digeri 25 iram tempore indiget. Sunt autem tales sibi ipsis molestis­ simi et maxime amicis. § Difficiles autem dicimus in quibus non oportet irascentes et magis quam oportet et pluri tem- 1125 b 26 26 quidem A(KbOb) LRT (lin. 1) : quaedam T (lin. 12 ; cf. supra c. 1 lin. 16) 29 dicetur R : dicatur L 31 et ALRtT (lin. 39) : in add. Rp 1126 a 3 inirascibilitas LRtT (lin. 64) : irascibilitas Rp 4 irasci L2RT (lin. 69) : irati AL1 5 insipientis videtur esse R (vid. ins. esse Rp2 ins. esse vid. Rp3 insipiens vid. esse Rp4) T (lin. 73) : insipientes videntur esse AL 5 non ut ALRtRp3 : inv. Rp1-2·4 6 autem L2R : enim AL1 13 Qui RT (lin. 105, 128) : Hi L 13 igitur ALRT (lin. 128) : om. T (lin. 105-106) 13 iracundi velociter quidem ART (lin. 106, 128, 131) : om. L 17 vel (=ή) LT (lin. 138) : secundum quod A (=η KbLbMbOb) Rp om. Rt 18 acrocoly T (lin. 146) : acrocholi ALRp1 SI achrocholy Rt acrochali (-thali ?) Rp2(-Sl -tali Tu1) acrocoli Rp3 27 irascentes : Inc. η* peda in Rp’-2>3>4 242 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM pore et non commutatos sine cruciatu vel punitione. § Mansuetudini autem magis superabundantiam opponimus. 30 Et enim magis fit, humanius enim magis punire. Et ad convivere difficiles deteriores. § Quod autem in prioribus dictum est et ex dictis manifestum, non enim fa­ cile determinare qualiter et in quibus vel qualibus et quan­ to tempore irascendum et usquequo recte facit vel peccat. 35 Qui quidem enim parum transgreditur non vituperatur neque in maius neque in minus, quandoque enim deficientes 1126 b i laudamus et mansuetos dicimus et irascentes viriles ut potentes principare. Quantum autem et qualiter transgrediens vituperabilis non facile ratione reddere; in^singularibus enim et sensu indicium. § Sed quod quidem tale manifestum, quoniam 5 quidem medius habitus laudabilis secundum quem quibus oportet irascimur et in quibus oportet et ut oportet et omnia talia, super­ abundantiae autem et defectus vituperabiles et in parvum quidem factae quiescibiliter, in plus autem magis, in multum vero valde. Manifestum igitur quoniam medio habitui adhaerendum. Qui quidem io circa iram habitus dicti sunt. 31 convivere AT (lin. i88) : convenire Rt vivere L (in textu, sed in comm. convivere) Rp 31 in RpT (lin. 8, 190) : et in AL(-Rn) Rt 32 Post est non interp. T : virg. interp. A 33 in quibus vel T (lin. 198) : quibus et in ALR (in quibus et in pr.m. V13) 36 maius L2R(-PU) T (lin. 201) : magis L1 P14 1126 b 9 quidem R : quidem igitur AL 10 sunt P12 SK2T1 L2R : sint AL’(-P12 5Κ2Τ’) 1125 b 26 Mansuetudo autem est quidem etc. Postquam Phi­ bene sive male), sed superabundantia vocatur losophus determinavit de virtutibus respicientibus iracundia. 25 bona exteriora, scilicet divitias et honores, hic de­ Deinde cum dicit: Passio quidem enim etc., deH25 b 30 terminat de mansuetudine, quae respicit exteriora terminat de mansuetudine et vitiis oppositis. Et 5 mala ex quibus aliquis provocatur ad iram. Et circa primo de mansuetudine; secundo de vitiis oppositis, hoc duo facit: primo determinat de mansuetudine ibi: Defectus autem etc. Circa primum duo facit: et vitiis oppositis; secundo respondet tacitae quaes­ primo ostendit quid conveniat mansuetudini se- 30 tioni, ibi: Quod autem in prioribus dictum est etc. eundum quod ponitur virtus; secundo quid conve­ Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo niat ei secundum nominis proprietatem, ibi: Peccare 10 circa iram inveniuntur medium et extrema ; secundo autem videtur etc. Dicit ergo primo quod iracundia de eis determinat, ibi: Passio quidem enim etc. Dicit ponitur vitium extremum, quia importat quendam ergo primo quod mansuetudo est quaedam medietas superexcessum irae quae est passio quaedam ; quae 35 circa iras, in qua tamen materia medium proprie ex multis et differentibus rebus fit, et ita secundum acceptum est innominatum et fere etiam extrema, horum diversitatem contingit in ira accipere medium 15 quia non expressis nominibus distinguuntur, nomen et extrema. Ille igitur qui irascitur in quibus re­ autem mansuetudinis assumitur ad significandum bus oportet et etiam quibus personis oportet et medium, cum tamen ex vi nominis magis declinet insuper medio modo se habet in modo irascendi, 40 ad defectum irae (dicitur enim aliquis mansuetus quia irascitur sicut oportet et quando oportet et ex eo quod non irascitur, quasi manu assuetus, ad quanto tempore oportet, talis homo laudatur; et 20 similitudinem bestiarum quae iracundiam deponunt iste est mansuetus, si tamen nomen mansuetudinis manibus hominum assuetae), ipse etiam defectus in laudem accipiatur. Videtur enim ad hoc disponi inordinatus irae est innominatus (dicitur enim ali­ mansuetus, ut primo quidem interius indicium ra- 45 quis mansuetus qualitercumque non irascatur sive tionis non perturbetur ab ira, secundo ut in exteriori 5 aliquis provocatur] aliqui provocantur ψ 30 mansuetudini coni, cum V«Za Ed3 sec.m. ErKrPsP7 AoAsBxFCHPd S] magnitudini Θ 42 homo laudatur Inc. I5a peda 46 in exteriori coni, cum V6Za sec.m. Wi] interiori Θ (in minori P3V2)8 * 8 Lin. 1126 a 31. 11 Lin. 1125 b 30. 18-19 Isidorus Etym. liber X 168 (PL 82, 385 A ; rect. ed. Lindsay) : «Mansuetus, mitis vel domitus, quasi manu adsuetus » ; Albertus Lect. f. 6yva : « Dicitur enim mansuetus quasi manu suetus ». 29 Lin. 1126 a 3. 32 Lin. 1126 a 1. 13 (ii25 b 26 - 1126 a 13) 1126 a 1 1126 a 3 1126 a 4 1126 a 6 actione non ducatur ab ira, sed secundum ordina­ tionem rationis et in his rebus et in tanto tempore irascatur. so Deinde cum dicit: Peccare autem etc., ostendit quid pertineat ad mansuetum secundum nominis proprietatem. Et dicit quod secundum hoc videtur magis peccare in hoc quod accedit ad defectum; cum enim dicitur aliquis mansuetus, significatur 55 quod non sit punitivus, sed magis remittat et con­ donet poenas, quod pertinet ad defectum irae, nam ira est appetitus vindictae quae fit per poenam. Deinde cum dicit: Defectus autem etc., determinat de vitiis oppositis. Et primo de vitio defectus; se60 eundo de vitio superabundantiae, ibi: Superabun­ dantia autem etc.; tertio comparat haec duo vitia ad invicem, ibi: Mansuetudini autem magis etc. Dicit ergo primo quod defectus a medio in ira, sive vocetur inirascibilitas per oppositum ad iracundiam 65 sive qualitercumque aliter, vituperatur. Et quia Stoici dicebant omnem iram esse vituperabilem, ideo consequenter ostendit quod defectus irae quan­ doque est vituperabilis, triplici ratione. Quarum primam ponit ibi: Non irasci enim etc. 70 Et est talis. Omne quod pertinet ad insipientiam est vituperabile, quia laus virtutis est in hoc quod operatur secundum rectam rationem prudentiae. Sed ad insipientiam videtur pertinere quod aliquis non irascatur in rebus in quibus oportet irasci et eo 75 modo et tempore quo oportet irasci et quibus per­ sonis irasci oportet; manifestum est enim quod ira causatur ex tristitia, tristitia autem est sensus no­ cumenti, si igitur aliquis non irascitur in quibus oportet irasci consequens est quod non doleat de so eis et ita quod non sentiat ea esse mala, quod per­ tinet ad insipientiam. Patet ergo quod defectus irae est vituperabilis. Secundam rationem ponit ibi: Et non iratus etc. 74 in rebus om. Φ 243 Ira enim est appetitus vindictae. Qui ergo non irascitur in quibus debet irasci, sequitur quod non 85 vindicet ea quae debet vindicare, quod est vitupe­ rabile. Non est autem haec ratio sic intelligenda quasi non possit aliqua vindicta fieri ex iudicio rationis sine ira, sed quia motus irae excitatus ex iudicio rationis facit promptiorem ad recte vindi- 90 candum. Nisi enim appetitus sensitivus adiuvaret ad exequendum indicium rationis, frustra esset in natura humana. Tertiam rationem ponit ibi: Iniuriantem autem 1126 a 7 etc. Et dicit quod ad servilem animum pertinet 95 quod aliquis despiciat familiares suos et quod susti­ neat iniuriantes sibi, ita scilicet quod non repellat iniurias debito modo. Hoc autem consequitur ex defectu irae, quia per hoc redditur homo piger et remissus ad repellendum iniurias. Unde patet quod 100 defectus irae est vituperabilis. Deinde cum dicit: Superabundantia autem etc., 1126 a 8 determinat de superabundantia irae. Et primo osten­ dit quod hoc vitium multipliciter contingit; secun­ do determinat de speciebus ipsius, ibi : Qui quidem 105 iracundi etc. Dicit ergo primo quod superabundantia irae potest fieri secundum omnes circumstantias, in quantum scilicet contingit quod aliquis irascatur quibus personis non oportet et in quibus rebus non oportet et magis quam oportet et velocius etiam 110 provocetur ad iram et pluri tempore duret ira quam oportet. Non tamen omnes isti excessus inveniuntur in uno homine, tum propter molestiam quam ipse ex sua ira pateretur tum etiam quia aliis molestus existens inter homines vivere non posset. Et ita 115 etiam est universaliter loquendo de malo, quia si esset integrum, se ipsum destrueret; fieret enim importabile, tollendo subiectum a quo portari debet, si sit, quod enim nihil est, non potest dici malum, cum malum privatio sit ; quodlibet autem ens in 120 109 et Kr SVeZa] etiam Φ(-Κν) P (deest Wi) 120 privatio] boni add. Za Ed3 sec.m. P 57 Hanc irae definitionem ascripsit ipse Thomas Aristoteli (Super III Sent, d.15 q.2 a.2 qla 2 arg.3 ; De malo q.12 a.i arg.14 ; Za q.20 a.i ad 2) ; loanni Damasceno (Super III Sent, d.15 Q·2 a·2 qla 2 arg. 3) ; nec non Glossae (ZZa-ZZae q.158 a.i arg.3) ; apud quos tamen nusquam iisdem verbis expressa invenitur. - Aristoteles Top. VIII 1, 156 a 32 (PL 64, 995 B ; cuius verba mss. com­ probant) : «appetitus... poenae» ; De anima I 2, 403 a 30, a lacobo Veneto transi, (ed. Alonso, t. 3, p. 92-93) : «appetitus contrarii doloris», a Guillelmo de Moerbeke (ibid. t. 2, p. 305) : «appetitus recontristationis » ; Rhet. II 2, 1378 a 31-32, ab Hermanno transi, (ms. Paris B.N. lat. 16673, f· 95vb) : «Sit igitur ira molestatio aut turbatio animae cum desiderio poenae sive vin­ dictae», ab anonymo (ms. Paris B.N. lat. 16673, f. 25va) : «Sit autem ira appetitus cum tristitia, afflictione apparente...», a Guillelmo autem (ed. Spengel, p. 240) : « Sit [Est perperam ed.] autem ira appetitus cum tristitia punitionis » (cf. infra VII 6, 1149 a 3°~3I) ; cf- Gauthier Saint Thomas d’Aquin Contra Gentiles, t. 1, Intr., p. 53-54. - Cicero Tuse. III v 11 : «sic enim definitur iracundia : ulciscendi libido» (cf. IV ix 21 : « ut ira sit libido poeniendi eius qui videatur laesisse iniuria»), quam definitionem profert Augustinus De civ. Dei XIV xv 2 (PL 41, 424 ; cf. Testard, t. 2, p. 62 ; cf. p. 108), nec non Glossa (super Lev. xix18 ; PL ΙΧ3» 351 A) : «Sic enim recte ira definita est quae sit ulciscendi libido», et ipse Thomas (Za-ZZae q.46 a.3 arg.i). - Seneca De ira I in 2 : « cupiditatem esse poenae· exigendae » ; I in 3 : «Aristotelis definitio non multum a nostra abest : ait enim iram esse cupi­ ditatem doloris reponendi ». - Ps.-Andronicus De passionibus (ed. Tropia, p. 109) : « Ira quidem igitur est concupiscentia punicionis eius qui iniuriam fecisse videtur, vel appetitus recontristationis propter apparentem contemptum». - Nemesius De nat. hom. c.21 (PG 40, 692 A) a Burgundione transi, c.19 (ed. Burkhard, p. [83]) : «Est autem quando ira est et concupiscentia recruciationis». - loannes Damascenus De fide orth. II c. 16 (PG 94, 932 D) a Burgundione transi, c.30 (ed. Buytaert, p. 122) : «Est autem quando ira est et desiderium vindictae ». - Cf. etiam Augustinus Conf. II vi 13 (PL 32, 681) : « Ira vindictam quaerit », quem laudat Thomas Za-ZZae q.46 a.2 s.c.i. - Cf. infra lin. 84. 60 Lin. 1126 a 8. 62 Lin. 1126 a 29. 65-68 Cf. supra I c. 16 lin. 137-147 cum adn. (nec non ZZa-ZZae q.158 a.i ad 1). 71-72 Cf. infra VI 11, 1144 b 25-32. 84 Cf. supra lin. 57 cum adn. 105 Lin. 1126 a 13. 120 Augustinus Enchir. 11 (PL 40, 236) sec. Thomam De malo q.i a.2 s.c.2 ; Augustinus De nat. boni 4 (PL 42, 553) sec. Thomam Za-ZZae q.84 a.3 ad 2 (cf. etiam Za-ZZae q.18 a.8 arg.i). 244 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM quantum huiusmodi est bonum, unde patet quod malum non aufert totum bonum, sed aliquod parti­ culare bonum cuius est privatio, sicut caecitas aufert visum, non autem aufert animal, quo sublato iam 125 non esset caecitas ; ex quo patet quod malum non potest esse integrum, quia sic auferendo totum bo­ num, auferret etiam se ipsum. 1126 a 13 Deinde cum dicit: Qui quidem igitur iracundi etc., ponit tres species superabundantiae in ira. no Circa quarum primam dicit quod illi qui dicuntur iracundi, id est prompti ad iram, velociter irascun­ tur et etiam quibus personis non oportet et in qui­ bus rebus non oportet et vehementius quam opor­ tet; non tamen multo tempore durat eorum ira, 135 sed velociter ab ea requiescunt, et hoc est optimum in eis. Quod accidit quia non retinent iram interius in corde, sed statim prorumpit exterius, quia vel retribuunt statim vindictam, vel qualitercumque manifestant iram suam per aliqua signa, propter no velocitatem motus irae, et sic ira exterius exhalante requiescunt; sicut etiam calor inclusus magis con­ servatur, evaporans autem citius evanescit. Ad hanc autem speciem irae maxime videntur disponi colerici, propter subtilitatem et velocitatem colerae. In us hac autem velocitate superabundantiam obtinent acrocoly, id est extremi in ira, ab aeros, quod est extremum, et ethymos, quod est ira; qui sunt acuti et prompti ut irascantur circa omnia, unde et nominantur. 1126 a 19 150 Secundam speciem ponit ibi: Amari autem etc. Et dicit quod amari secundum iram dicuntur quo­ rum ira difficile solvitur; et diu irascuntur, quia retinent iram in corde. Tunc autem eorum ira quiescit quando retribuunt vindictam pro iniuria 155 illata; punitio enim facit quiescere impetum irae, dum loco tristitiae praecedentis inducit delectatio­ nem, in quantum scilicet aliquis^,delectatur de vin­ dicta. Sed si hoc non fiat quod puniant, gravi­ ter affliguntur interius; quia enim non manifes­ tant iram suam, nullus potest persuadendo eorum ιβο iram mitigare quae ignoratur, sed cum hoc ad hoc quod eorum ira digeratur necessarium est longum tempus per quod paulatim tepescat et extinguatur accensio irae. Tales autem, qui sic iram retinent diuturnam, sunt sibi ipsis molestissimi et praecipue i65 amicis, cum quibus delectabiliter non possunt con­ vivere; et propter hoc vocantur amari. Ad hanc autem speciem superabundantiae maxime videntur disponi melancolici, in quibus impressiones susceptae diu propter humoris grossitiem perseverant. m Tertiam speciem ponit ibi: Difficiles autem etc. 1126 a 26 Et dicit quod illos dicimus difficiles sive graves qui irascuntur in quibus non oportet et magis quam oportet et pluri tempore quam oportet et non com­ mutantur ab ira sine hoc quod crucient vel puniant 175 eos quibus irascuntur. Non enim est in eis diutur­ nitas irae ex sola retentione irae ut possit tempore digeri, sed ex proposito firmato ad puniendum. Deinde cum dicit: Mansuetudini autem etc., com1126 a 29 parat praedicta ad invicem. Et dicit quod super- iao abundantia irae magis opponitur mansuetudini quam defectus. Quod probat duplici ratione. Primo quidem quia in pluribus accidit; homo enim magis inclinatur naturaliter ad puniendum post iniuriam sibi illatam, licet, quando non est iniuriam passus, ias naturaliter inclinetur homo ad mansuetudinem. Se­ cundo quia illi qui superabundant in ira magis sunt difficiles ad convivendum et in hoc sunt deteriores, unde et magis contrariantur bono virtutis. Deinde cum dicit: Quod autem in prioribus etc., 190 1126 a 31 136 non SVeZa sec.m. AoErŒi^FKrP3?10 AsBxDbErOP5P7PdV10 P] om. Φ P 146 acrocoly] acrocoloy Bg1 acrocohy V acrocoy P acrocoli C1?1 O Za acrooli Bx acrochi O1 acrochomi Ve om. Er8 147 ethymos ] ethoymos V hymos As ymos Pd ethmos pr.m. P7 ethimos BgTgW PZa sec.m. P7 thymos Ve Cf. Praef., p. 265* 158 quod] scilicet praem. Za Ed2 forsitan recte 161 cum hoc P] cum O(-Pd) tamen Pd SV6Za sec.m. AoV10 175 crucient coni, cum P7] cruciant Θ (-P7 ciuciant pr.m. cruciant sec.m. Kr) 177 possit P Ed3] possint Φ SZa (o&sc. Ve) 178 digeri coni, cum Ed3 sec.m. V10] dirigi Θ igo in] et praem. Φ (-Bg1C1Er2O1V2 O) S Sed cf. supra lin. 8 et Arist. 1126 a 31 cum adn. 144 Cf. infra VII c. 6 lin. 34-36 cum adn. 146-147 Anonymus, p. 194, 10-12, 32 ; O8, f. 78va-vb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : « In superabundantia enim sunt tales acrocholi... et sic nominantur velut extremi existentes secundum iram. [Ab aeros, quod est extremus, et cholos, quod est ira]... oxycholi, id est eius qui est velocis irae » ; Albertus Lect. f. 68va : « Et propter hoc dicuntur acrocoli, ab aeros, quod est extremum, et colos, quod est ira, quasi extremi in ira » ; Comm. p. 312 b. Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : «Achrocoli : acutae irae». 167-170 Albertus De animal. XX tr.i c.2 n. 60 (ed. Stadler, p. 1304) : « Quaecumque autem grossi sunt sanguinis et calidi, immixtam in sanguine habent coieram adustam vel aduri inci­ pientem quae est quoddam genus melancoliae... » ; Comm. p. 312 b : « (amari)... spiritum habent terrestrem fumosum et calidum grossum sicut est lapidum ignitorum. Sanguinem etiam habent spissum grossum non de facili infrigidabilem, et ideo conceptam iniuriam diutissime tenent... ». Cf. supra III c. 12 lin. 16-18 cum adn. 183-186 Aristoteles Top. V 1, 128 b 17-18 ; 2, 130 a 28 ; 3, 132 a 7 (PL 64, 953 C ; 956 B ; 959 A) : «hominis proprium animal mansuetum natura» ; quam sententiam iam bis protulerat Albertus Lect. f. 67ra : « Secundo quaeritur utrum mansuetudo sit naturalis virtus ? Quod videtur per hoc quod dicitur in Topicis quod proprium est hominis esse mansuetum natura... » ; f. 68vb : « Sed videtur hoc esse falsum, quia homo est animal mansuetum natura. Et dicendum quod quantum ad naturam hominis unde est homo, sibi naturalior est mansuetudo quam punitio ,· sed quantum ad naturam individui hominis, cum unumquodque natum sit ex natura ad propulsandum nociva, punitio est sibi naturalior» ; cf. ipse Thomas infra VII c. 6 lin. 80-88 cum adn. ; Za-ZP® q.46 a.5. 188 Anonymus, p. 195, 5-8 ; O8, f. 78vb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : « Et ad convivere difficiles deteriores. Ergo et propter hoc superabundantia secundum iram mansuetudini opponitur. Species enim irae est chalepotis, ut et simpliciter iracundi chalepos [quem difficilem dici­ mus] » ; Albertus Lect. f. 68vb : « Secundam [rationem] ponit ibi : Et ad convivendum... iracundi sunt peiores quia sunt diffici­ liores ad convivendum... ». Cf. adn. ad Arist. 1126 a 31. 13 (1126 a 13 - 1126 b 10) respondet tacitae quaestioni, scilicet in quibus et qualiter homo debeat irasci. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quid circa hoc non possit determinari per certitudinem; secundo quid sit in hoc manifes­ ts tum, ibi: Sed quod quidem tale etc. Dicit ergo primo quod, sicut dictum est in II et ibidem manifestatum, non est facile determinare qualiter sit irascendum et in quibus vel qualibus rebus et quanto tempore, et usque ad quem terminum recte facit qui irasci200 tur et usque ad quem terminum peccat. Ille enim qui parum recedit a medio vel in maius vel in mi­ nus, non vituperatur; sed potius quandoque eos qui deficiunt in ira laudamus et vocamus eos man­ suetos, illos autem qui parum excedunt vocamus 205 viriles, quasi potentes et aptos ad principandum propter promptitudinem ad vindictam quae compe­ tit principibus. Sed per quantum et qualem recessum 195 Lin. 1126 b 4. Ethica - 33 196 Cap. 11, 1109 b 14-26. 245 a medio aliquis vituperetur vel non vituperetur, non de facili potest ratione determinari, quia huius rei iudicium consistit in singularibus et in sensu, 210 non tam exteriori quam interiori aestimatione. Deinde cum dicit: Sed quod quidem tale etc., 1126 b 4 ostendit quid sit in talibus manifestum. Et dicit manifestum esse quod laudabilis est medius habitus secundum quem irascimur quibus oportet et in qui- 215 bus rebus oportet et secundum quod oportet et similiter de aliis circumstantiis, et quod superabun­ dantia et defectus sunt vituperabiles, ita tamen quod, si in parvum fiant, tolerabile est, si autem plus fiant, magis vituperabile est, si autem multum 220 fiant, valde vituperabile est. Unde semper se debet aliquis ad medium trahere. Ultimo autem epilogat quod dictum est de habitibus qui sunt circa iram. 14 In colloquiis autem et convivere et sermonibus et rebus communicare, hi quidem placidi videntur esse, omnia ad delec­ tationem laudantes et nihil contradicentes, sed existimantes opor­ tere sine tristitia quibuscumque esse. § Qui autem contrario his ad 15 omnia contrariantes et eius quod est contristare neque quodcumque curantes, discoli et litigiosi vocantur. § Quoniam quidem igitur dic­ ti habitus vituperabiles sunt, non immanifestum, et quoniam medius horum laudabihs, secundum quem recipiet quae oportet et ut oportet, similiter autem et spernet. § Nomen autem non redditur ipsi aliquod. 20 § Assimulatur autem maxime amicitiae. Talis enim est qui secun­ dum medium habitum qualem volumus dicere moderatum amicum, diligere assumentem. § Differt autem ab amicitia, quoniam sine passione est et sine eo quod est diligere quibus colloquitur. Non enim in amando vel inimicando recipit singula ut oportet, sed in eo 25 quod talis est. Similiter enim ad ignotos et notos et consuetos et inconsuetos id faciet. § Verum tamen et in singulis ut congruit; non enim similiter convenit consuetos et extraneos curare neque rursus contristare. § Universaliter quidem igitur dictum est quoniam ut oportet colloquitur. § Referens autem ad bonum et conferens, consoiciet non contristare vel condelectare; videtur quidem enim circa de­ lectationes et tristitias esse in colloquiis factas. § Horum autem quae­ cumque quidem ipsi est non bonum vel nocivum condelectare asper­ nabitur et eliget contristare; et si facienti autem deformitatem ferat et hanc non parvam vel nocumentum, contrarietas autem 35 parvam tristitiam, non recipiet, sed aspernabitur. § Differenter autem colloquitur his qui in dignitatibus et quibus1127 a i cumque et magis vel minus notis, similiter autem et secundum alias differentias, singulis tribuens quod decet. § Et per se quidem desiderans condelectare, contristare autem renuens, considerans eventura autem si sint maiora, dico autem bono et confe5 rente et delectationis autem gratia eius quae est in posterum magnae, parum contristabit. Medius quidem igitur tabs est, non nominatus 1126 b ii 13 contradicentes Re L2 rec.m. Rp3 (ex T ?) T (lin. 25) : contratendentes AL*(-Re) R 14 con­ trario RT (lin. 28) : e contrario AL 19 et ALRt : et ut Rp 20 Assimulatur RT (lin. 50, 52) : Videtur L 20 amicitiae A (=φιλία) RT (lin. 52) : amicitia (=φιλία) L 21 qualem R : puta L 23 sine eo quod est diligere R : diligendi L diligendi affectu Ant. transi. (Ha; cf. Albertus Lect., f. 701a : Si autem in littera sit «affectu», tunc repetatur «sine» et dicatur : «Talis est sine affectu diligendi etc. ») 25 enim ALRt : autem Rp 29 ut ART (lin. 96) : quibus L 29 col­ loquitur RpT (lin. 96) : colloquetur ALRt 29-30 coniciet LRt : conviciet Rp(convivet Ba1 sec.m. V13) an conititur T (cf. lin. 99 tendit) ? 36 colloquitur RpT (lin. 123, 125) : colloquetur ALRt 1127 a 2-3 per se T (lin. 131, 133 ; cf. IIa-IIa® q.114 a.i arg. 3) : vel perse Rt secun­ dum se ipsum LRp 3 renuens T (lin. 134) sec.m. Ba^u^ex T?) : reverens ALR (et etiam IIa-Hae q.114 a.i arg.3) 4 considerans (=σκοπούμεvoç?) R (emendationem marg. revisaris ante eventura perperam inserunt Rt Rp) T (lin. 135) : consecutus Α(=συνεπόμενος) L (post maiora) 4 eventura RT (lin. 135) : contingentibus L 4 autem1 ALT (? cf. lin. 134 tamen) : quidem Rt quod Rp (et quod PM sed As1) utrumque ex falsa lect. (q’ pro a’)? 4 sint RT (lin. 135-136) : sit L 4-5 Post conferente non interp. T : puncto interp. A (et, ut videtur, L ; cf. Roberti Grosseteste notula Et) 5 est add. R : om. AL 5 magnae ALRtT (lin. 138) : maximae Rp IV, 14 (1126 b ii - 1126 b 22) 247 est autem. § Condelectantis autem qui quidem eius quod est delectabi­ lem esse coniectativus non propter aliquid aliud placidus, qui autem ut utilitas aliqua ipsi fiat in pecunias et quaecumque per pecunias, 10 blanditor. § Qui autem omnes contristat dictum est quoniam litigio­ sus et discolus. § Opponi autem videntur extrema sibi ipsis propter innominatum esse medium. 7 est autem ALRt : inv. Rp ALRt : in pecuniis Rp 7-8 delectabilem ALRt : delectabile Rp In colloquiis autem et convivere etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus quae respi­ ciunt res exteriores, hic determinat de virtutibus quae respiciunt actus humanos. Et primo in seriis; 5 secundo in ludicris, ibi : Existente autem requie etc. In actibus autem seriosis est duo considerare, sci­ licet delectationem et veritatem. Primo ergo deter­ minat de virtute quae est circa delectationes et tristitias in seriosis actibus hominum; secundo de 10 virtute quae est circa veritatem, ibi: Circa eadem autem fere est etc. Circa primum duo facit: primo ostendit circa delectationes et tristitias humanorum actuum esse medium et extrema; secundo determi­ nat de eis, ibi: Nomen autem non redditur etc. Circa is primum tria facit. Primo proponit vitium pertinens ad superabundantiam delectationis. Et dicit quod circa colloquia humana per quae maxime homines ad invicem convivunt secundum proprietatem suae naturae et universaliter circa totum convictum ho20 minum qui fit per hoc quod homines sibi invicem communicant in sermonibus et in rebus, quidam videntur esse placidi quasi hominibus placere inten­ dentes; unde omnia laudant quae ab aliis dicuntur et fiunt, ad hoc quod delectabiles se eis exhibeant, 25 et in nullo contradicunt eis quibus convivunt ne eos contristent, aestimantes quod oportet omnibus convivere sine tristitia. 1126 b 14 Secundo ibi: Qui autem contrario his etc., ponit vitium quod pertinet ad defectum in talibus. Et 30 dicit quod illi qui contrario modo se habent ad placidos, volunt contrariari omnibus quae dicuntur vel fiunt, quasi intendentes alios contristare et nihil curantes praetermittere ne alios contristent; et isti vocantur discoli et litigiosi. 1126 b 11 9 in pecunias Tertio ibi: Quoniam quidem igitur etc., concludit 35 esse quendam medium habitum laudabilem. Et dicit quod, quia praedicti habitus qui sunt in extremo sunt vituperabiles, manifestum est quod medius habitus est laudabilis, secundum quem aliquis ac­ ceptat ea quae ab aliis dicuntur vel fiunt, vel etiam 40 despicit et contradicit secundum quod oportet. Deinde cum dicit: Nomen autem non redditur etc. determinat de praedictis. Et primo de medio; se­ cundo de extremis, ibi: Condelectantis autem etc. Circa primum duo facit: primo determinat de no-45 mine medii habitus; secundo de eius proprietatibus, ibi: Universaliter quidem igitur etc. Circa primum tria facit. Primo proponit medium habitum esse innominatum. Secundo ibi: Assimulatur autem etc., nominat so ipsum per similitudinem amicitiae. Et dicit quod ista virtus maxime assimulatur amicitiae, quia com­ municat cum ea in actu exteriori maxime proprio ei, qui est delectabiliter convivere ad amicos. Ille enim qui est dispositus secundum medium habitum 55 huius virtutis taliter se habet in delectabili convictu ad alios sicut dicimus competere amico, cuius scili­ cet amicitia moderatur ratione, quod pertinet ad amicitiam honesti (non enim omnis amicitia est secundum virtutem, ut infra dicetur), et si ita esset 60 quod ille qui habet istam virtutem assumeret affec­ tum dilectionis ad eos quibus convivit, esset omnino talis qualis est omnino virtuosus. Tertio ibi: Differt autem ab amicitia etc., ostendit differentiam huius virtutis ad veram amicitiam. Et 65 circa hoc duo facit: primo ponit differentiam; se­ cundo excludit falsum intellectum, ibi: Verum tamen et in singulis etc. Dicit ergo primo quod haec virtus i In coni, ex Arist. cum pipi» VeZa Ed3 (c/. supra c. 1 lin. 11)] De Θ 31 dicuntur coni, cum S V6Za Ed3 sec.m. Er*Er2] dicunt Θ (om. P5) 38 vituperabiles coni, cum Bg1 P V6Za sec.m. AoEr2P10 AsErP5P7*PdV10 Wi] intemperabiles Θ (intem­ porales Φ2 sec.m. Bg3 intemporabiles V2 illaudabiles Ed2) 5 Cap. 16, 1127 b 33. 10 Cap. 15, 1127 a 13. 14 Lin. 1126 b 19. 22-23 I Thess. n< : «non quasi hominibus pla­ centes» ; cf. Gal. i10 : «An quaero hominibus placere? Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem». 44 Lin. 1127 a 7. 47 Lin. 1126 b 28. 51-54 Albertus Lect. f. 6qrb : «Ad 2 dicendum quod aequivoce sumitur haec amicitia ad veram amicitiam. Consistit enim vera amicitia in affectione secundum quod uni complacet in alio et eius actus principalis est idem velle et idem nolle [Sallustius Bellum Catii, c. 20] et consequens actus est conformare se amico in exterioribus dictis et factis. Et ideo haec virtus de qua nunc agitur dicitur amicitia in quantum imitatur actum amicitiae verae, non quidem primum sed consequentem, in quantum talis decenter se habet in dictis et factis». 60 Lib. VIII 2, 1155 b 17-21 ; 3, 1156 a 6-8. 64-65 Albertus Lect. f. 7ora : «Tertio ibi : Differt autem, ostendit differentiam huius virtutis ad veram amicitiam». 67 Lin. 1126 b 26. 1126 b 16 1126 b 19 1126 b 20 1126 b 22 248 1126 b 26 1126 b 28 1126 b 29 1126 b 31 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM differt a vera amicitia, quia ista virtus est et sine 70 amore, qui est passio appetitus sensitivi, et sine dilectione ad eos quibus colloquitur, quae pertinet ad appetitum intellectivum. Non enim ex hoc accep­ tat singula ab aliis dicta vel facta sicut oportet quia afficiatur ad eos odio vel amore, sed quia est ita 75 dispositus secundum habitum. Et huius signum est quia hoc observat non solum ad amicos, sed com­ muniter ad omnes, ignotos et notos, consuetos et inconsuetos. Et est simile de liberalitate ; amicus enim dona confert amicis propter amorem, liberalis eo autem non ex eo quod amat, sed ex eo quod est talis ut facile emittat pecuniam. Deinde cum dicit: Verum tamen et in singulis etc., excludit falsum intellectum praedictorum. Quia enim dixerat quod similiter se habet haec virtus ad igno85 tos et notos, posset aliquis intelligere similitudinem istam quantum ad omnia. Est autem intelligenda praedicta similitudo quantum ad hoc commune quod est delectabiliter omnibus convivere; est autem dif­ ferentia quantum ad speciales modos convivendi, 90 quia in singulis facit secundum quod congruit, non autem convenit quod similiter aliquis delectet aut contristet consuetos et extraneos. Deinde cum dicit: Universaliter quidem etc., ponit proprietates quinque huius virtutis. Quarum prima 95 sumitur ex modo colloquendi. Et dicit quod, sicut dictum est, in universali omnibus colloquitur sicut oportet. Secundam ponit ibi: Referens autem etc. Quae sumitur ex parte finis. Et dicit quod tendit ad hoc 100 quod sine tristitia vel etiam cum delectatione aliis convivat, et hoc refert ad bonum honestum et ad conferens, id est utile, quia est circa delectationes et tristitias quae fiunt in colloquiis, in quibus prin­ cipaliter et proprie consistit convictus humanus; io5 hoc enim est proprium hominum respectu aliorum animalium quae sibi in cibis vel in aliis huiusmodi communicant. Tertiam proprietatem ponit ibi: Horum autem etc. Quae sumitur per comparationem ad tristitiam. Et dicit quod quandoque habens hanc virtutem refugit 110 delectare alium, quin immo eligit contristare ipsum, et hoc dupliciter: uno quidem modo ex parte sui ipsius, puta si non sit sibi honestum, ut cum alius loquitur verba turpia, vel si etiam sit sibi nocivum, puta cum alius loquitur in detrimentum eius; alio 115 modo ex parte illius cui convivit, puta si dicat vel faciat aliquid quod ad propriam sui ipsius magnam inhonestatem pertineat, vel etiam sit ei multum nocivum, et per hoc quod ei contradicitur ingeritur ei parva tristitia; sic enim non acceptabit virtuosus 120 quod ab aliis dicitur vel fit, sed magis reprehendet. Quartam proprietatem ponit ibi: Differenter autem 1126 b 36 colloquitur etc. Quae sumitur per comparationem ad diversas personas. Et dicit quod hic virtuosus diversimode colloquitur et conversatur cum his qui 125 sunt in dignitatibus constituti et cum quibuscum­ que privatis personis, et similiter diversimode cum magis vel minus notis et secundum alias diversi­ tates personarum, singulis enim attribuit quod est conveniens. 130 Quintam proprietatem ponit ibi: Et per se quidem 1127 a 2 etc. Quae sumitur per comparationem delectationis ad tristitiam. Et dicit quod per se quidem intendit delectare et renuit contristare, tamen aliquando parum contristat considerans futura, si praeponde-135 rent praesenti contristationi quantum ad honesta­ tem et utilitatem vel etiam quantum ad futuram delectationem magnam cui locus paratur per prae­ sentem contristationem. Concludit autem quod talis est medius habitus, cum tamen sit innominatus, mo licet apud nos possit affabilitas nominari. Deinde cum dicit: Condelectantis autem etc., de1127 a 7 terminat de oppositis vitiis. Et circa hoc tria facit. Primo determinat de vitio quod pertinet ad super­ abundantiam delectationis. Et dicit quod ille qui us superabundat in condelectando, si hoc non faciat propter aliud, vocatur placidus; si autem hoc faciat vel propter adipiscendam pecuniam vel quicquid 72-73 acceptat coni, cum V6Za Ed® sec.m. AoBg1Er2P10 AsP5PdV10 SWi] accepta Θ (excepta pr.m. P7) cum Za Ed2 sec.m. Er1 As SWi] ibi <5) {om. V3 Vs) 114 si etiam] si etiam si PWi etiam si S VeZa Bg1BoC1Er1P10VW om. T(-S) 74 ita coni, 114 sibi] ibi 70-72 Augustinus In ep. Ioan, ad Parthos VIII 5 (PL 35, 2038) : «Omnis dilectio sive quae carnalis dicitur, quae non dilectio sed magis amor dici solet (dilectionis enim nomen magis solet in melioribus rebus dici, in melioribus accipi)... » ; De div. quaest. 83, xxxv 2 (PL 40, 24) : « Amor autem rerum amandarum caritas vel dilectio melius dicitur » ; Isidorus Etym. liber VIII 11 7 (PL 82, 296 B) : « Omnis autem dilectio carnalis non dilectio sed magis amor dici solet. Dilectionis autem nomen tantum in melioribus rebus accipi solet» ; Diff. liber I 17 (PL 83, 12 B) : «Alii dixerunt amare nobis naturaliter insitum, diligere vero electione» ; Bonaventura Super I Sent, d.io Dub. circa litt.i (ed. Quaracchi, t.i, p. 205 a) : «Quaeritur ergo utrum caritas et dilectio differant? Et quod sic videtur per Isidorum dicentem : Amor est rationalium et irrationalium, dilectio rationalium tantum... Dilectio... addit electionem» ; Thomas Super I Sent, d.io Exp. litt. : «dilectio praesupponit electionem... unde tantum rationabilium est» ; Super III Sent, d.27 q.2 a.i ; Za-ZZae q.26 a.3 ; infra IX c. 7 lin. 49-50. E quibus locis conligi potest antiquiorem traditionem, licet eam Augustinus De civ. Dei XIV vu 2 (PL 41, 410-411) ; In Ioan. Εν. cxxni 5 (PL 35, 1968) et Dionysius De div. nom. c.4 § 12 (PG 3, 709 B ; Dionysiaca, t. 1, p. 210 ; sancti Thomae lect.9) refellissent (cf. Pétré Étude sur le vocabulaire..., p. 90-96 ; p. 88 adn.4), ut ipse Thomas commemorat Za-ZZae q.26 a.3 arg.i et 3, tandem praevaluisse, ita tamen ut falsa interpretatione subiectis et non obiectis dilectio et amor inter se differrent, cum dilectio iam non esset tantum rationalium obiectorum, id est bonorum, sed rationalium subiectorum, id est intellectuum. 141 Cf. supra II c. 9 lin. 135-136 cum adn. 14 (ii26 b 22 - 1127 a 12) aliud pecunia aestimari potest, vocatur blanditor iso sive adulator. 1127 a 10 Secundo ibi: Qui autem omnes contristat etc., de­ terminat de opposito vitio. Et dicit quod ille qui omnes contristat vocatur litigiosus et discolus, ut dictum est. 149-150 Cf. supra II c. 9 lin. 140 cum adn. 154 Lin. 1126 b 14-16· 249 Tertio ibi: Opponi autem videntur etc., comparat 155 1127 a 11 praedicta duo vitia ad invicem. Et dicit quod ex­ trema videntur opponi sibi invicem, non autem virtuti, quia medium virtutis est innominatum. 15 1127 a 13 Circa eadem autem fere est et iactantiae medietas; innominata autem et ipsa. § Non malum autem et 15 tales pertransire; magis enim utique sciemus quae circa mores singulos pertranseuntes. § Et medietates esse virtutes credemus utique, in omnibus sic habens conspicientes. § In con­ vivere utique qui quidem ad delectationem vel tristitiam collo­ quuntur dicti sunt, de veridicis autem et falsidicis dicamus 20 similiter in sermonibus et operationibus et fictione. § Vide­ tur utique iactator simulativus gloriosorum esse et non existentium et maiorum quam existunt. Eyron autem e converso negare quae existunt vel minora facere. Medius autem autochiastos quis existens verax et vita et sermone, existen25 tia confitens esse circa ipsum et neque maiora neque mi­ nora. § Est autem horum singula et gratia alicuius facere et nullius; unusquisque autem qualis est talia dicit et operatur et sic vivit, si non alicuius gratia operetur. § Per se autem mendacium pravum et fugiendum, verum autem et bonum et lausodabile. Sic autem et verax quidem medius existens laudabilis. Qui autem mendaces ambo quidem vituperabiles, magis autem iactator. § De utrisque autem dicemus, prius autem de ve­ raci. Non enim de veridico in confessionibus dicimus, neque quaecumque ad iustitiam vel iniustitiam contendunt; alterius 1127 b i enim erunt haec virtutis. Sed in quibus nullo tali differente et in sermone et in vita verum dicit eo quod talis est secun­ dum habitum. § Videbitur utique talis moderatus esse. Amator enim veri et in quibus non differt verum dicens, verum dicet 5 et in quibus differt adhuc magis. Ut enim turpe mendacium verebitur, quod et secundum se verebatur. Talis autem laudabilis. § In minus autem magis a vero declinans; prudentius enim videtur propter onerosas superabundan­ tias esse. § Maiora autem existentibus fingens nullius io gratia, pravo quidem assimulatur, non enim utique gauderet mendacio; vanus autem videtur magis quam malus. Si autem gratia alicuius, qui quidem gloriae vel honoris non valde vituperabilis ut iactator. Qui autem argenti vel quaecumque in argentum, defor­ mior. § Non in potentia autem est iactator, sed in electione. Se13 fere est ALRT(c/. supra c. 14 lin. 11) : inv. T (lin. 1, 14) 17 sic ALRtT (lin. 31) : sicut Rpi.M sint pr.m. Rp3 (sic sec.rn.) 18 vel LRpT (lin. 37) : et ARt 18-19 colloquuntur ALRt : collocetur Rp 19 dicamus R : dicemus L 22 Eyron RT (lin. 57) : Eiron L1 Erron L2 23-24 autochiastos T (lin. 60) : authechiastos Rn autechastos P13 antheckastos Rt authekastos AL*Rp 28 si non ALT (cf. lin. 79 nisi) : sine Rt sed non Rp (corr. sec.rn. Ba’Tu1 Rp3) 28 Per se RT (lin. 51, 81; cf. IIa-IIae q.no a.3) : Secundum se ipsum L 29 menda­ cium L2R : mendacium quidem AL1 29 fugiendum (= φευκτόν) LRT (lin. 84) : vituperandum (= ψεκτόν) A Ant. transi. (Ha) 34 iustitiam vel (ad add. Rt) iniustitiam RT (lin. 113-114 ; cf. IIa-IIae q.109 a.3 ad 3) : iniustitiam vel iustitiam AL 1127 b 1 erunt haec ALT (lin. 114 Φ) erit hoc RtT (lin. 114 Ψ) erunt huius Rp 6 se RT (lin. 134) : se ipsum L 7 declinans L2R : declinat AL1 (cf. IIa-IIae q.109 a-4 s.c.) IV, 15 (1127 a x3 ■ II27 a J9) 251 i5cundum habitum enim et in eo quod talis est, iactator est, quemadmo­ dum et mendax, hic quidem mendacio ipso gaudet, hic autem gloriam appetens vel lucrum. § Qui quidem igitur gloriae gratia iactant, talia fingunt in quibus laus vel felicitas. Qui autem lucri, quo voluptas est proximis et quae latere est 20non exister» tia; puta medicum vel divinatorem sapientem; propter hoc plures fingunt tafia et iactant, sunt enim. in ipsis quae dicta sunt. § Eyrones autem et minus dicen­ tes gratiosiores quidem secundum mores videntur; non enim lucri gratia videntur dicere, sed fugientes tumidum. § Ma25xime autem et isti gloriosa negant, ut Socrates fecit. Qui autem parva et manifesta non fingunt, blancopanurghy dicuntur et facile contemptibiles sunt; et quandoque iactantia videtur, puta Laconiorum vestis, et enim superabundantia et valde defectus iactantium. Qui autem 30 moderate utuntur eyroneia et circa quae non valde prompta et manifesta eyronizant, gratiosi videntur. § Opponi autem videtur iactator veridico; deterior enim. 19 quo (=ω?) R : quorum et Α(=ών και LbOb) L 19 voluptas RT (lin. 195) : lucrum L 19 proximis RtRp3 : proximus Rp1’2’4 propinquis L 19 ct AI.Rt : om. Rp 19 quae A(=a LbOb) LT (? cf. lin. 197) : per quae Α(=δι’ a MbHa) Ani. transl.fRz) quo R (ex lect. errore?) 19 latere Α(=διαλαθεϊν) Ant. transl.(Ha) RT (lin. 198) : pertransire (=διελθεΐν cf. 1122 a 18, 1155 a 3, 1176 a 31 etc.) L 20 divinatorem sapientem A(HaNb etc.) RT (lin. 199-208) : divinatorem vel sapientem L (cf. lin. 208-210 et IIa-IIae q.112 a.i ad 3) 22 Eyrones RT (lin. 150, 211) : Eirones L1 Errones pr.m. P11 V12 (cf. Erones pr.m. O8 Ey- corr. sec.rn.) L2 22 et L2RT (cf. Ila-Ilae q.113 a.2 s.c.) : in AL1 24 tumidum Α(=ογκηρόν LbMbOb) T (lin. 219 ; cf. IIa-IIae q.113 a.i arg.3) : timidum Rt molestum et tumidum (=όχληρόν κα'ι όγκηρόν cf. οχληρόν Kb) L*(EtO8 P12) sec.rn. Ba4V13Rp3 molestum et timidum L1(P11V12 Sk2T4 Lp) L2Rp (cupidum pr.m. V13) 24-25 Maxime autem Ant. translflAa.) RtT (lin. 214-215, 220) : Sed et maxime L Sed et maxime autem Rp 25 ut L2R : ut et AL1 26 non A(HaNb) RtRp4T (lin. 226) : om. A(KbLbMbOb) LRp2’3’4 27 blancopanurghy (cf. βλακοπανοΰργοι sec.rn. Nb) T (lin. 227) : baukopanurgoiAL’ baukopanurgoy Rt bauropanurgoi L2 vauro panurgoy Rp (auro panusgoy Tu1 vauro panulgoy Ba1 vauro palnugoy Rp3) 29 iactantium V12P12 L2RpT (lin. 233 ? cf. IIa-IIae q.113 a. 2 ad 2) : iactativum AL’ (EtO8Pn Sk2T4 Lp) Rt 30 eyroneia(-neya RtSl -nia Tu1) R : eironeia L 31 eyronizant Rp : eironizant LRt 32 videtur iactator RpT (lin. 151-152, 246) : iactator videtur ALRt 1127 a 13 Circa eadem autem est fere etc. Postquam Philo­ sophus determinavit de virtute quae tenet medium in humanis actibus quantum ad delectationem, hic determinat de virtute quae tenet medium in eis5 dem humanis actibus quantum ad veritatem. Et circa hoc duo facit: primo dicit de quo est intentio; secundo determinat propositum, ibi: Videtur utique iactator etc. Circa primum tria facit : primo proponit quandam virtutem mediam esse oppositam iactan10 tiae; secundo ostendit quod de hac virtute est trac­ tandum, ibi: Non malum autem etc.; tertio ostendit differentiam huius virtutis ad praecedentem, ibi: In convivere utique etc. Dicit ergo primo quod me­ dietas opposita iactantiae est fere circa eadem cum is praedicta virtute, quia est circa actus humanos, sed non secundum idem, quia non secundum de­ lectationem, sed secundum aliquid aliud, ut post dicetur; et tamen ipsa medietas est innominata, sicut et praedicta virtus. 7 Lin. 1127 a 20. 11 Lin. 1127 a 14. 13 Lin. 1127 a 17. Deinde cum dicit: Non malum autem etc., ostendit 20 1127 a 14 quare necessarium est determinare de hac virtute. Et ponit ad hoc duas rationes. Circa quarum pri­ mam dicit quod non est malum, immo utile ad scientias morales, pertranseunter tractare de huiusmodi virtutibus, quia per hoc magis sciemus ea 25 quae pertinent ad mores, si pertranseamus tractando ea quae pertinent ad singulos habitus, quia cognitio rerum moralium perficitur per hoc quod particularia cognoscuntur. Secundam rationem ponit ibi: Et medietates etc. 30 1127 a 16 Et dicit quod considerando in singulis ita se habere, magis certificabimur quod virtutes sint medietates quaedam. Deinde cum dicit: In convivere utique etc., deH27 a 17 terminat differentiam huius virtutis ad praeceden- 35 tem. Et dicit quod de illis qui aliqualiter se habent ad delectationem vel tristitiam in convictu et collo­ cutione dictum est, restat autem dicendum de illis 17 Lin. 1127 a 17-20. 38 Cap. 14, 1126 b 11 - 1127 a 12. 252 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM qui secundum veritatem et falsitatem se habent in 4o sermonibus et operationibus secundum veritatem vel secundum fictionem factis. 1127 a 20 Deinde cum dicit: Videtur utique etc., determinat de virtutibus et vitiis. Et primo ponit virtutem et vitia contraria; secundo determinat de eis, ibi: De 45 utrisque autem dicemus etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quid pertineat ad medium et extre­ ma in hac materia; secundo ostendit qualiter ea quae dicta sunt pertineant ad medium habitum et extremos, ibi: Est autem horum singula etc.; tertio so ostendit medium habitum esse laudabilem, extre­ mos autem esse vitiosos, ibi: Per se autem etc. Dicit ergo primo quod iactator qui peccat per super­ abundantiam simulat aliqua gloriosa, et hoc dupli­ citer : uno modo quia simulat sibi inesse aliqua 55 gloriosa quae non insunt ; alio modo quia simulat ea quae insunt maiora esse quam sint. Ille autem qui peccat per defectum dicitur esse eyron, et hoc dupliciter: uno modo quia negat sibi inesse gloriosa quae insunt; alio modo quia dicit ea esse minora 60 quam sint. Ille vero qui tenet medium dicitur autochiastos, id est per se admirabilis, quia scilicet non quaerit magis in admiratione esse quam sibi secun­ dum se conveniat; vel dicitur autophastos, id est per se manifestus, quia talem se manifestat qualis 65 est ; est enim verax in quantum de se confitetur ea quae sunt, et hoc non solum sermone, sed etiam vita, in quantum scilicet exterior sua conversatio confor­ mis est suae condicioni, sicut et sua locutio. 1127 a 26 Deinde cum dicit: Est autem horum singula etc., 70 ostendit qualiter praedicta pertineant ad tres habi­ tus dictos. Et dicit quod unumquemque praedicto­ rum actuum contingit dupliciter facere: uno modo propter aliquid aliud, puta cum aliquis negat se esse talem qualis est propter timorem; alio modo non propter aliquid aliud, sed propter hoc quod in 75 tali actu delectatur ; et hoc proprie pertinet ad habitum, quia unusquisque secundum qualitatem sui habitus loquitur et operatur et vitam ducit, nisi quandoque aliter operetur propter aliquid aliud emergens. eo Deinde cum dicit: Per se autem mendacium etc., 1127 a 28 ostendit quid in praedictis habitibus sit laudabile et vituperabile. Et dicit quod mendacium secundum se est pravum et fugiendum, verum autem est bo­ num et laudabile. Ad hoc enim signa sunt instituta ss quod repraesentent res secundum quod sunt et ideo, si aliquis repraesentat rem aliter quam sit mentiendo, inordinate agit et vitiose, qui autem verum dicit, ordinate agit et virtuose. Manifestum est autem quod ille qui verum dicit medium tenet, quia signi- 90 ficat rem secundum quod est ; veritas enim in aequa­ litate consistit quae est medium inter magnum et parvum. Qui autem mentitur est in extremo, [ quia ] vel secundum superabundantiam, quia plus dicit quam sit, vel secundum defectum, quia minus dicit 95 quam sit; unde patet quod ambo sunt vituperabiles, sed magis iactator qui excedit ad plus, quia plus recedit a vero, in aequali enim invenitur minus, non autem maius. Deinde cum dicit: De utrisque autem etc., deter-100 1127 a 32 minat de praedictis habitibus. Et primo de virtute; secundo de vitiis oppositis, ibi: Maiora autem existentibus etc. Circa primum tria facit: primo deter­ minat de quo veraci sit agendum; secundo ostendit quid ad eum principaliter pertineat, ibi : Videbitur 105 utique talis etc.; tertio ostendit ad quod extremum 60-61 autochiastos] anthotiastos C1 P5 anthothiastos E^KrOTW’ AsBxV10 autochyatos Db antosciastos P7 antociastos S ancogchiastos (g exp.) Wi anthocastos Ve anthetiastos Ao antethiastos Za Cf. Praef., p. 194* 63 autophastos] authopastos AoBg’E^KrO1 anthophastos PlP3 Db VeZa ancophastas PWi antopastas S 87 repraesentat] representetT qa quia Θ] secl. (om. V6Za) 44 Lin. 1127 a 32. 49 Lin. 1127 a 26. 51 Lin. 1127 a 28. 60-65 Anonymus, p. 197, 16-20 ; O8, f. 8ora (Roberti Grosseteste notulas, quarum prima e Suidae Lexica [ed. Bernhardy, t.i, p.i, col.855] excerpta est, uncis inclusimus) : « Medius autem authekastos quis existens. [Hoc nomen authekastos significat non absconditum, certum, austerum sermone, per se mani­ festum et secundum modum simplicem]. Authekaston itaque de veridico et vero, ut ipse nominat, nomen imposuit manifestativum existens eius quod est auto ekaston [hoc est ipsum unumquodque] quale est et dicere et ostendere » ; Albertus Lect. f. y^ra : « Et dicit quod dicitur authecastos, ab autos, quod est per se, et chastos, quod est manifestum, quasi per se manifestus » ; Comm. p. 319 b, ubi legend. : « Aftecastos enim componitur ab eo quod est aftos, quod idem est quod secundum ipsum, et ab eo quod est ecaston, quod idem est quod ostendere vel manifestare ; unde aftecaston est ea quae sunt secundum ipsum ostendens vel enuntians». Cf. Praef., p. 204*-265*. 85-86 Cf. Augustinus De doctr. christ. I 11 2 (PL 34, 19-20) ; II ι-m 1-4 (ibid., 35-38). 90-91 Aristoteles Mel. IV 7, ion b 25-28, sec. Thomam De ver. q.i a.i ; Za q.17 a.4 ; Ps.-Aristoteles Cat. 5, 4 b 8-10 a Boethio transi. (PL 64, 199 D ; ed. Minio-Paluello p. 13 ; cf. ed. comp., p. 54; Guillelmi transi., p. 92), see. Thomam Za q.16 a.i ad 3 ; Augustinus Solii. II 5 (PL 32, 888) ; De vera rei. 36 (PL 34, 151), sec. Thomam Super I Sent, d.19 q.5 a.i ; De ver. q.i a.i arg.i et c. ; Za q.16 a.i arg.i et c. ; etc. 91-92 Albertus Lect. f. 7ova : «Philosophus dicit quod veritas est adaequatio rerum et intellectuum» ; Comm. p. 318 b. - Cum in Za q.85 a.7 arg.2 ipse Thomas scripserit : «Veritas autem cum sit aequalitas quaedam intellectus et rei» et in ZZa-ZZae q.109 a.2 ad 3 : « verum secundum suam rationem importat quandam aequalitatem*, nihil est dubii quin et hic, auctore Alberto, Thomas in memoria habuerit illam celeberrimam definitionem : « Veritas est adaequatio rei et intellectus », quam Isaac in libro quem scripsit De definitionibus bis ascripsit Thomas De ver. q.i a.i ; Za q.16 a.2 arg.2, cum tamen nec apud Aristotelem nec apud Isaac inveniatur, sed e verbis Avicennae Met. tr.I c.9 (ed. 1508, f. 74ra) a Guillelmo Altissiodorensi et Guillelmo Alverno adumbrata sit, et tandem a Philippo Cancellario iisdem verbis expressa, e quo pendet scriptor Summae fratris Alexandri (ed. Quaracchi, t. 1, p. 142), Bonaventura, Albertus et alii (cf. Pouillon Le premier Traité..., p. 59-60. Adde tamen verba Averrois in libro qui Destructio destructionum inscribitur certo perperam adlata esse, cum hic liber ex hebraeo in latinum a Calonymo Arelatensi non nisi anno 1328 partim translatus sit; cf. Zedler Averroes’ Destructio destructionum..., Intr.). 92-93 Cf. supra c. 8 lin. 86-87 cum adn. (nec non ZZa-ZZae q.109 a·2 ad 3). 102 Lin. 1127 b 9. 105 Lin. 1127 b 3. 15 (ii27 a 19 - 1127 b 20) 253 magis declinet, ibi: In minus autem etc. Dicit ergo cedit in plus; secundo ostendit secundum quid prae­ primo quod de praedictis habitibus dicendum est, cipue vitium iactantiae attendatur, ibi: Non in po-155 sed prius de veraci. Non autem intendimus nunc de tentia autem etc.; tertio ostendit in quibus vitium 110 eo qui veritatem loquitur in confessionibus iudicio- iactantiae praecipue committatur, ibi: Qui quidem rum, puta cum aliquis interrogatus a iudice confi­ igitur gloriae gratia iactant etc. Dicit ergo primo tetur quod verum est , neque etiam de eo qui verum quod quandoque aliquis iactat de se quae non sunt dicit in quibuscumque pertinentibus ad iustitiam vel vel maiora quam sint non propter aliquem alium 160 iniustitiam; haec enim pertinent ad aliam virtutem, finem, sed quia in hoc delectatur, et talem dicit 115 scilicet ad iustitiam. Sed de illo veridico intendimus habere quandam mali similitudinem, alioquin non qui verum dicit et vita et sermone in talibus quae gauderet de mendacio, hoc enim ex inordinatione non habent differentiam iustitiae et iniustitiae, sed animi provenit; non tamen talis est omnino malus, verum dicit solum propter dispositionem habitus. quia non intendit aliquam malitiam, sed est vanus, 105 Sicut etiam supra dictum est de virtute praemissa in quantum delectatur in re quae secundum se nec 120 quod delectabiliter vult aliis convivere non propter est bona nec utilis. Secundo modo contingit quod amorem, sed propter dispositionem sui habitus, ita aliquis se iactat propter appetitum gloriae vel ho­ etiam et haec virtus verum dicit non propter ser­ noris et talem dicit non esse multum vituperabilem, vandam iustitiam, sed propter aptitudinem quam in quantum scilicet gloria et honor habent quan- 170 habet ad verum dicendum. dam affinitatem cum rebus honestis, propter quas 1127 b 3 125 Deinde cum dicit: Videbitur utique etc., ostendit aliqui laudantur et honorantur. Tertio modo aliqui quid maxime pertineat ad veracem de quo intendit. se iactant causa argenti vel cuiuscumque alterius Et dicit quod talis videtur in suis verbis et factis quod argento aestimari potest et talem dicit esse moderationem habere vitando excessum et defec­ magis deformem, quia propter minus bonum 175 tum. Amat enim veritatem et verum dicit etiam in mentitur. 130 illis in quibus non multum refert ad nocumentum Deinde cum dicit: Non in potentia autem etc., 1127 b 14 vel profectum, et multo magis in illis in quibus ostendit secundum quid praecipue attenditur iactandicere verum vel falsum facit aliquam differentiam tia. Et dicit quod non iudicatur aliquis iactator ex ad nocumentum vel iuvamentum alterius. Et hoc eo quod habet aliquid vel non habet unde se potest iso ideo quia abhorret mendacium secundum se tam- sic iactare, sed ex eo quod hoc eligit. Dicitur enim 135 quam quoddam turpe et non solum secundum quod aliquis iactator secundum habitum quem consequi­ cedit in nocumentum alterius. Talem autem dicit tur talis electio, sicut etiam de quocumque esse laudabilem. mendaci qui dicitur mendax ex eo quod eligit menti­ 1127 b 7 Deinde cum dicit: In minus autem etc., ostendit ri, vel quia gaudet de ipso mendacio vel quia iss ad quod extremum magis declinat. Et dicit quod, mentitur propter appetitum gloriae vel lucri. no si aliquando difficile sit omnino ad punctum dicere Deinde cum dicit: Qui quidem igitur etc., ostendit 1127 b 17 veritatem, magis vult declinare ad minus quam ad de quibus praecipue aliqui se iactant. Manifestum maius; hoc enim videtur magis ad prudentiam per­ est autem quod illi qui de ipsa iactantia gaudent, tinere eo quod homines superabundanter de se ipsis indifferenter de quibuscumque se iactant. Illi vero 190 loquentes efficiuntur aliis onerosi, quia per hoc qui iactant se causa gloriae fingunt talia quae vi­ 145 videntur aliis se velle praeferre. deantur esse laudabilia, sicut sunt virtuosa opera, 1127 b 9 Deinde cum dicit: Maiora autem etc., determinat vel quae pertinent ad felicitatem, sicut nobilitas, de vitiis oppositis. Et circa hoc tria facit : primo de­ divitiae et alia huiusmodi. Illi vero qui iactant se terminat de vitio quod pertinet ad superabundan­ causa lucri fingunt talia in quibus alii delectentur, 195 tiam; secundo de vitio quod pertinet ad defectum, alioquin nihil lucrarentur, et iterum observant quod iso ibi: Eyrones autem etc.; tertio determinat de oppo­ sint talia illa de quibus se iactant quae, si non sint sitione vitiorum ad virtutem, ibi: Opponi autem vera, possit hoc latere, ita quod eorum mendacium videtur etc. Circa primum tria facit: primo ostendit non deprehendatur; et ponit exemplum de duobus, quot modis committatur vitium iactantiae quod ex­ scilicet de his quae pertinent ad medicinam, quia 200 114 haec enim pertinent] hoc enim pertinent Er hoc enim pertinet P3 DbO Ψ Cf. Arist. 1127 b 1 cum adn. 115 veridico] veredico Φ2(-Ο) Cf. infra lin. 248 et supra c. 10 lin. 170 150 de] om. Φ Sed cf. infra lin. 247 150-151 oppositione S V6Za] oppositionem ®(oppositum Bg’E^V2 pr.m. F oppositorum P3) Wi oppinione P 151 virtutem coni.] invicem Θ Sed cf. infra lin. 247 i55~i5'5 in potentia coni, ex Arist. (cf. infra lin. 177) cum sec.m. Er1 Pd P V6] impossibile Θ (in plus Za hom.om. pr.m. Ve) 183 est coni.] om. Θ 188 iactant] iactent Ψ(-Υ6) 107 Lin. 1127 b 7. 119 Cap. 14, 1126 b 22-25. b 14. 157 Lin. 1127 b 17. 150 Lin. 1127 b 22. 151 Lin. 1127 b 31. 155 Lin. 1127 254 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM omnes desiderant sanitatem nec potest a quibus­ cumque deprehendi utrum aliquis in medicando er­ ret; alia autem sunt quae pertinent ad divinationes futurorum, de quibus naturaliter homines sollicitan205 tur et circa quae non de facili mendacium depre­ henditur; et ideo illi qui iactant se propter lucrum praecipue fingunt se esse medicos vel sapientes in divinando. Quamvis hoc quod dicit sapientem pos­ sit referri ad hoc quod tales se iactent de cognitione 210 divinorum, quae est desiderabilis et latens. 1127 b 22 Deinde cum dicit: Eyrones autem etc., determinat de vitio quod pertinet ad defectum. Et circa hoc duo facit: primo comparat hoc vitium iactantiae; secundo ostendit diversitatem huius vitii, ibi: Maxi215 me autem et isti etc. Dicit ergo primo quod eyrones qui minus de se ipsis dicunt quam sit, videntur habere mores magis gratiores quam iactatores, quia non videntur talia dicere gratia lucri, sed quasi fu­ gientes tumorem superbiae. 1127 b 24 220 Deinde cum dicit: Maxime autem et isti etc., os­ tendit quomodo diversimode hoc vitium contingat. Et dicit quod quidam sunt qui maxime de se ne­ gant ea quae videntur ad magnam gloriam pertinere, sicut Socrates qui negabat se esse scientem. Quidam 225 vero sunt qui in quibusdam parvis et manifestis volunt ostendere quod non fingant de se maiora quam sint, et isti vocantur blancopanurghy, quasi in quadam astutia simulationis suas delicias haben­ tes; panurghy enim graece dicuntur astuti, blancon autem idem est quod deliciosum. Hos autem dicit 230 esse de facili contemptibiles, quia nimis manifesta est eorum simulatio ; et talis defectus in exterioribus quandoque videtur ad iactantiam pertinere, dum per hoc volunt se ostendere meliores et magis mo­ deratos, sicut Laconii qui deferebant vestimenta 235 magis despecta quam deceret statum eorum, quia tam superabundantia exteriorum quam etiam immo­ deratus defectus videtur ad iactantiam pertinere, in quantum per utrumque ostenditur quaedam ho­ minis excellentia. Quidam vero sunt qui moderate 240 utuntur hoc vitio, quia neque omnino negant de se gloriosa neque etiam assumunt aliqua nimis parva, et utuntur hoc vitio in his quae non sunt prompta et manifesta, et tales videntur esse gratiosi, ut supra dictum est. 245 Deinde cum dicit: Opponi autem videtur etc., de1127 b 31 terminat de oppositione vitii ad virtutem. Et dicit quod magis videtur opponi veridico iactator, in quantum est deterior, sicut dictum est ; semper enim peius vitium magis virtuti opponitur. 250 205-206 deprehenditur] non praem. Θ (-P7 dei. sec.m. Er2 AsErOP5 SPWi) 216 minus coni, cum C*Er!F (nec non post dicunt P1?6) V6Za sec.m. AoBg3 Ei4Kr PSWi] magis O^-OErTP1?6 minora ante dicunt Bo) T(-V6Za) minus magis Φ2 Cf. Praefp. 103* 217 gratiores] grationes P5 gratiosos Er2 gratiosiores Za sec.m. V10 Cf. Arist. 1127 b 23 219 tumorem] timorem Bg^oKrPWW DbErP5PdV3 T(-Ve) spatium vac. P3 om. P10 (corr. sec.m. Kr P5 S) Cf. Arist. 1127 b 24 cum adn. 227 blancopanurghy W] blançhopanurghy O(-W blanchopanurgy Bg1?1 -pamyrghy V2 -pamyrgy Bg3 -panurghi P7 -panurichy V3 blancopanurchy Db planehopanurghy Er) blanco[...] PSWi (in spatio vacuo relicto suppi, sec.m. pamigy S pamini P pam mirghi Wi) blanchoparghy Za pankoblaton Ve 229 panurghy] panurghi P3 panurgy Bg1 Za panurgi AoO1 pamirgy pr.m. Bg3 pamirghy Er1 As pamyrghy Kr parmirghy V2 pa[...] PSWi (suppi, sec.m. paramgi S pamichi P pamirghi Wi) pank’o Ve 229 blancon] blancho P8 blanco Bx blanchon P5 blacon BoEr’QJP’Pi’W blachon BgŒr2 blaton T (blanton Za) 248 veridico] veredico AsDb Cf. supra lin. 115 cum adn. 208-210 Anonymus, p. 199, 28-29, et 200, 3-4 ; O8, f. 8ira : « Divinativa autem haec et medicinalis et sapientia... Amatores enim divinationis multi, et medicinalis ad multa utilis, et sapientia eo quod admirabilis est» ; Albertus Lect. f. 72va : «Et huiusmodi sunt medicinalia, quoad primum, sapientia, quoad secundum, divinatio, quoad tertium » ; f. 73va : « sicut medici­ nam et divinationem et sapientiam» ; Comm. p. 321-322. Cf. adn. ad Arist. 1127 b 20. 214 Lin. 1127 b 24. 224 Aristo­ teles De soph, elench. 33, 183 b 7-8 (PL 64, 1039 C) : « Socrates interrogabat, sed non respondebat : confitebatur enim se non scire » ; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in O8 P11 V12 Sk2) : « Episcopus. Socrates semper dicebat se nihil scire » ; Albertus Lect. f. 73va : « Sicut faciebat Socrates, qui confitebatur semper se nescire, cum sapientissimus esset » ; Comm. p. 322 a. 227-230 Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : «Baukopanurgai : ficta astutia» ; Lexicon graeco-latinum : «Blakos : qui fingit se curialem. Blakia : fallax curialitas... Panourgeuo : astute ago. Panourgos : astutus» ; Anonymus, p. 200, 7-12 ; O8, f. 8ira : « Baukopanurgos ait ut unum pro uno dicere, ait autem semnopanurgos. Baukon enim dicebant veteres deliciosum, ut poeta convenienter in Kamphilone : ‘Bauka, mollia, delectabilia, deliciosa*. Deductum autem videtur nomen a baukidis, quod est species calciamentorum ionicorum quibus lades mulieres utuntur, cuius et Aristophanes in Thesmophoriazusis meminit. Kleitarchus quidem linguarumscriptor hoc nomen semnon assignavit » ; Albertus Lect. f. 73va : « Et isti dicuntur paukopanurgoy. Paucon enim, ut dicit Commentator, dicebant veteres deliciosum ; et habet nomen deductum a baukidis [ab aukidis mss.], quod est genus calciamentorum ionicorum quibus mulieres utebantur ; pan vero [pannon mss.] est totum, argos est operatio ; unde dicuntur per contrariam nominationem, quasi : totam operationem habentes in deliciis, cum magis in quibusdam vilibus eorum sit operatio ; unde alius mutavit nomen et vocavit eos semnopanurgos ; semnon enim est vile» ; Comm. p. 322 a. Cf. adn. ad Arist. 1127 b 27. 235-236 Anonymus, p. 200, 12-18 ; O8, f. 8ira : « Puta Laconiorum vestis. Vilis valde historizatur a Xeno­ phonte. Propter hoc et reprehendunt ipsos comoediarum factores, ut Plato in Presbesibus : 'Gaudes, existimo, ad aleas ludens ipsum de gradu deponere sive superare, vagum, hirsutum, sordidum, vestes trahentem*. Hoc enim Lacones faciebant, abstinentiam quandam et perseverantiam repromittentes. Propter vehementem autem vilitatem fictio et simulatio videbatur et iactantia quaedam esse » ; Albertus Lect. f. 73va : « Sicut vestis Laconiorum erat vilis et per hanc volebant ostendere quandam abstinen­ tiam et perseverantiam» ; Comm. p. 322 b. 245 Lin. 1127 b 22. 249 Lin. 1127 a 31-32. Ιό 1127 b 33 Existente autem requie in vita et in hac conversatione cum ludo, videtur et hic esse collocutio quae1128 a i dam consona et qualia oportet dicere et ut, similiter autem et audire; differet autem et in dicendo in talibus vel talia audire. Manifestum autem quod et circa haec est et superabundantia quaedam et defectus medii. § Qui quidem in derisione superabundant, bomoslochi videntur esse et onerosi, desiderantes omnino risum et magis conjectantes risum facere quam dicere decora et non contristare conviciatum. § Qui autem neque ipsi utique dicunt aliquod ridiculum et dicentibus moles­ ti sunt, agrii et duri videntur esse. § Moderate autem io ludentes eutrapeli appellantur, puta bene vertentes. § Mo­ ris enim tales videntur motus esse; quemadmodum autem corpora ex motibus indicantur, ita et mores. § Re­ dundante autem risu et pluribus gaudentibus ludo et ipso conviciari magis quam oportet, et bomolochi 15eutrapeli appellantur ut gratiosi. Quoniam autem differunt et non parum, ex his quae dicta sunt manifestum. § Medio autem habitui proprium et epidesyotis est. Epydesii autem est talia dicere et audire qualia modesto et liberali congruunt. § Est enim quaedam decentia talem dicere in 20 ludi parte et audire, et liberalis ludus differt ab eo qui servilis, et disciplinati et indisciplinati. § Videbit autem utique aliquis et ex comoediis veterum et modernorum. His quidem enim erat derisio turpiloquium, his autem magis suspicio. Differunt autem non parum haec 25 ad honestatem. § Et utrum igitur bene conviciantem determinandum in dicendo quae decent liberalem, vel in non tristando audientem vel et delectando. § Vel et tale quidem indeterminatum; aliud enim alii odibile est et delectabile, talia autem audiet; quae enim sustinet audiens, haec et facere videtur. § Non utique omne faciet; 30 convicium enim contumelia quaedam est, legispositores autem quaedam contumeliosa dicere prohibent. Oportebat autem forte et conviciari; gratiosus utique et liberalis sic habebit, puta lex existens sibi ipsi. Talis quidem igitur medius est, sive epydissius sive eutrapelus dicitur. 1127 b 34 - 1128 a i collocutio quaedam consona LRT (lin. 25) : vel societas quaedam pru­ dens add. marg. Rt 2 in2 ART (lin. 27) : om. L 3 autem A(LbOb) L2R : om. A(KbMb) L1 4-5 bomolochi Ant. transl,(^.a) T (lin. 47) : bomolochoi LR 7 conviciatum L Rt(z>z textu) ~R-p(post derisum) T (lin. 55) : derisum R (in marg. Rt in textu ante conviciatum Rp) 9 agrii Ant. transi. (Ha) T (lin. 63) : agrioi LR 10 ludentes ALRtT (lin. 65) : sudentes Rp 15 ut ALRtT (lin. 85) : et Rp 17 epidesyotis T (lin. 102) : Epidexiotis L epydexiotis Rt ephidesiotis Rp(ephy- Rp2 Vd) 17 Epydesii Rp(ephy- Ba1 ephi- P14) : epidexii LRt (cf. 1128 a 33) 25 Et add. T (lin. 98, 135) : om. ALR 26 quae decent A(LbMbOb) T (lin. 140) sec.m. Tu1 (ex T ?) : non quae decent A(Ha etc.) LR 27 delectando ALRt : in delectando Rp 28 enim ALRtT (lin. 152) : om. Rp 30 legispositores LRtT (lin. 162) : legumpositores Rp 33 epy­ dissius T (lin. 171) : epydixyus Rp (-dyxyus Rp2 -dyxius Vd -dixius Lp3) epydexius Rt epidexius AL 256 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM § Bomolochus autem minor est derisore. Et neque a se ipso neque 35 ab aliis recedens, si risum faciat. Et talia dicens quorum 1128 b 1 nullum diceret utique gratiosus, quaedam autem neque audiret. § Agrios autem ad tales collocutiones inutilis; nihil enim conferens in omnibus tristatur. Videtur autem requies et lu­ dus in vita esse necessarium. § Tres igitur quae dictae sunt 5 in vita medietates. Sunt autem omnes circa sermonum quorundam et operum communicationem. Differunt autem quoniam haec quidem circa veritates est, hae autem circa delectabile. Earum autem quae circa delectationem, haec quidem in ludis, haec autem in his quae secun­ dum aliam vitam coRoquiis. 34 derisore sec.m. PnV12 L2RT (lin. 175) : deriso AL1 (-sio O7 8* pr.m. P11 Lp) 35 Et ALRt : Et tamen Rp 1128 b 1 audiret RT (lin. 183) : audiet L1 audet L2 7 hae ALRtT (lin. 197) : haec Rp 1127 b 33 Existente autem requie etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus quae sunt circa humanos actus seriosos, hic determinat de quadam virtute quae est circa ludicra. Et circa hoc tria facit: primo 5 ostendit quod circa ludos potest esse virtus et vi­ tium ; secundo determinat de virtute quae circa ludos existit et de vitiis oppositis, ibi: Qui quidem in derisione etc.; tertio ostendit differentiam huius virtutis ad supra dictas, ibi: Tres igitur quae dictae 10 sunt etc. Circa primum considerandum est quod circa id quod est secundum se malum et non potest habere rationem boni, non est virtus et vitium, ut in II ostensum est ; si igitur ludus nullam rationem boni posset habere, non esset circa ludum aliqua is virtus, habet autem aliquam rationem boni in quan­ tum est utilis humanae vitae: sicut enim homo in­ diget a corporalibus laboribus interdum desistendo quiescere, ita etiam indiget ut ab intentione animi qua rebus seriis homo intendit interdum anima 20 hominis requiescat, quod quidem fit per ludum. Et ideo dicit quod, cum sit quaedam requies hominis ab anxietate sollicitudinum in hac vita et in con­ versatione humana per ludum et sic ludus habet rationem boni utilis, consequens est quod in ludis 25 possit esse quaedam conveniens collocutio homi­ num ad invicem, ut scilicet homo dicat et audiat qualia oportet et sicut oportet; et tamen in talibus multum differt dicere et audire, multa enim aliquis homo decenter audit, quae non decenter diceret. 30 Ubicumque autem est differentia eorum quae opor­ tet fieri et eorum quae non oportet, ibi non solum est medium, sed etiam superabundantia et defectus Ve a medio. Unde circa ludum contingit esse medium virtutis et extrema. Deinde cum dicit: Qui quidem in derisione etc., 35 1128 a 4 determinat de medio et extremis. Et primo ostendit quid sit circa unumquodque eorum; secundo osten­ dit quid unicuique eorum conveniat, ibi: Medio autem habitui etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quid sit medium et extrema in ludo; se-40 eundo ostendit quod hoc pertineat ad diversitatem morum, ibi: Moris enim etc.; tertio ostendit quod quandoque extremum accipitur pro medio, ibi: Re­ dundante autem risu etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quid pertineat ad superabundantiam. 45 Et dicit quod illi qui superabundant in derisione ludi dicuntur bomolochi, id est raptores templi, ad similitudinem milvorum qui volabant circa templum ut raperent intestina animalium immolatorum; ita et isti insidiantur ad hoc quod possint aliquid ra- 50 pere quod convertant in derisionem; et ideo tales sunt onerosi, quia desiderant undecumque facere risum, ad quod magis student quam ad hoc quod dicant aliqua decora, id est honesta, et quod non turbent illum cui ingerunt convicium ex ludo : ma- 55 gis enim volunt dicere aliqua turpia vel ex quibus alii turbentur quam quod non inducant homines ad risum. Secundo ibi: Qui autem neque ipsi etc., ostendit 1128 a 7 quid sit vitium per defectum. Et dicit quod illi 60 qui neque volunt dicere aliquid ridiculum et molesti sunt illis qui dicunt, dum ex hoc irrationabiliter turbantur, videntur esse agrii, id est agrestes, et duri, quasi qui non emolliantur delectatione ludi. 23 habet Θ (hom.om. Er) Cf. Praef., p. 199**200* 24 in ludis] ludus Ψ (corr. sec.m. S) 42 morum coni, ex lin. 71 cum sec.m. V10] horum Θ (eorum Er1 Er) 43 accipitur] accipiatur Ψ Cf. supra lin. 40 et infra lin. yi; Praef., p. 199**200* 7 Lin. 1128 a 4. 9 Lin. 1128 b 4. 13 Cap. 7, 1107 a 9-17. 38 Lin. 1128 a 16. 42 Lin. 1128 a 10. 43 Lin. 1128 a 12. 47-51 Cf. supra II c. 9 lin. 119-127 cum adn. 63 Albertus Lect. f. 7jrb : «Et dicitur agrioy, quasi agre­ stis» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : «Agrioy : agrestes». Cf. supra II c. 9 lin. 128 cum adn. ι6 (1127 b 33 - 1128 a 26) Tertio ibi: Moderate autem ludentes etc., ostendit quid sit medium in ludo. Et dicit quod illi qui moderate se habent in ludis vocantur eutrapeli, quasi bene vertentes, quia scilicet ea quae dicuntur vel fiunt convenienter in risum convertunt. 1128 a 10 70 Deinde cum dicit: Moris enim etc., ostendit quod praedicta pertineant ad diversitatem morum. Et dicit quod praedicti motus, scilicet quod aliquis velit facere risum vel superabundanter vel diminute vel moderate, est quoddam indicium interioris mo75 ralis dispositionis ; sicut enim per motus corporales exteriores discernuntur interiores corporum disposi­ tiones, ita etiam per exteriores hominum operatio­ nes discernuntur interiores mores. 1128 a 12 'Deinde cum dicit: Redundante autem risu etc., so ostendit quomodo extremum quandoque sumitur pro medio. Et dicit quod, quia risus ad multos redundat et multi sunt qui magis quam oportet delectantur in ludo et in hoc quod dicant aliis convicia iocosa, inde est quod apud eos bomolochi vocantur eutra85 peli, quia sunt eis gratiosi; superabundant enim in ludo, quem plures hominum superabundanter dili­ gunt. Differunt tamen non parum bomolochi ab eutrapelis, ut ex supra dictis patet. 1128 a 16 Deinde cum dicit: Medio autem habitui etc., os9o tendit quid proprie pertineat ad praedictos habitus. Et primo ostendit quid proprie pertineat ad medium virtutis; secundo quid ad extremum superabundan­ tiae, ibi: Bomolochus autem etc.; tertio quid perti­ neat ad extremum defectus, ibi: Agrios autem etc. 95 Circa primum duo facit : primo ostendit qualiter se habeat eutrapelus universaliter circa ludum ; se­ cundo qualiter se habeat specialiter circa convicia iocosa, ibi: Et utrum igitur etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod ad medium habitum 100 pertinet convenientibus ludis uti. Et dicit quod ad medium habitum huius virtutis pertinet id quod est proprium epidesyotis, id est bene aptati et dispositi 1128 a 9 65 257 ad hoc quod cum hominibus conversetur. Ad talem enim pertinet quod dicat et audiat talia ludicra quae congruant viro modesto et liberali, qui scilicet 105 liberum animum habet a servilibus passionibus. Secundo ibi: Est enim quaedam etc., probat et 1128 a 19 inducit rationem ad hoc quod dixerat. Quia scilicet ubicumque est invenire aliquid quod decenter fieri potest, hoc pertinet ad virtutem. Sed contingit ali- 110 quem ludentem dicere et audire quaedam conve­ nientia; et hoc patet ex differentia ludorum; ludus enim liberalis hominis, qui scilicet intendit propria sponte bonum agere, differt a ludo hominis servilis, qui circa servilia occupatur, et ludus hominis disci­ plinati, qui scilicet instructus est qualiter debeat ludere, differt a ludo hominis indisciplinati, qui nulla disciplina in ludo refrenatur. Unde manifestum est quod ad medium habitum virtutis pertinet de­ centia in ludo dicere et audire. Tertio ibi: Videbit autem utique aliquis etc., in­ ducit quoddam signum ad supra dicta, quod scilicet differat ludus disciplinati et indisciplinati. Et dicit quod hoc maxime apparet considerando tam in veteribus quam in novis comoediis, id est reprae-125 sentationibus collocutionum hominum ad invicem. Quia, si alicubi in talibus narrationibus occurreret aliquod turpiloquium, ex hoc quibusdam generaba­ tur derisio dum talia turpia in risum vertebantur, quibusdam vero generabatur suspicio dum scilicet 130 suspicabantur eos qui turpia loquebantur habere aliquod malum in corde. Manifestum est autem quod non parum differt ad honestatem hominis utrum dicat in ludendo turpia vel honesta. Deinde cum dicit: Et utrum igitur etc., ostendit 135 1128 a 25 qualiter se habeat virtuosus circa convicia iocosa. Et circa hoc tria facit. Primo movet quaestionem, utrum scilicet determinandum sit quod aliquis bene convicietur in ludo ex parte eorum quae dicit, quia scilicet dicit ea quae decet dicere liberalem horni- 140 102 epidesyotis] epidelyoris C1 epidesyoris P3 epidespotis pr.m. As epydesyotis P10 Pd epydesyoris V2 epydesiotis Bg’P1 epidesyodys Db epidesiotis Ao BxP7 epidephiotis W epydetiotis Er2 epi[...] SWi epef...] P {in spatio vacuo relicto suppi, sec.m. desyotis S pediscothis P dechiotis Wi) epidesiodis Za epytl’xiotis V6 67-68 Cf. supra II c. 9 lin. 118-119 cum adn. 88 Lin. 1128 a 4-8 et 9-10. 93 Lin. 1128 a 34. 94 Lin. 1128 b 2. 98 Lin. 1128 a 25. 102-103 Robertus Grosseteste Notula (in comm. Anonymi, p. 201, 21, inserta) ; O8, f. 8ivb : «Videtur autem hoc nomen epidexiotis sonare in aptitudinem vel acceptabilitatem, velut dictum ab epi et dexios, quod est aptus > ; Albertus Lect. f. 74Λ : « Quarto videtur quod non sit proprium eutrapeli epidyxiotem esse, qui dicitur ab epi, quod est supra, et dixios, quod est aptus, quasi optime aptus ad convivendum aliis... » ; f. 74va : « epidixius, id est supra alios aptus ad convi­ vendum » ; f. 75rb : « Et dicit quod proprium eius est quod sit epidixum, id est semper aptus ad conversandum cum hominibus » ; Comm. p. 324 a. - Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : « Epidexiotis vel epidexii : ydoneitas vel ydonei ». Cf. infra lin. 171 ; IX c. 13 lin. 82-83 cum adn. 105-106 Albertus Lect. f. 74va : « Liberalitas dicitur dupliciter : aut secundum quod est specialis virtus consistens in dationibus, et sic non accipitur hic ; aut secundum quod importat libertatem animi quae opponitur servituti vitii, secundum quod probat Tullius quod omnis vitiosus est servus et virtuosus liber... » ; f. 75rb : « liberali... id est qui non habet admixtam servitutem vitii». 123-134 Averroes, IV c. 8 (ed. 1562, f. 62va) : «Et scitur hoc ex poematibus, quae posuerunt Antiqui et Moderni in satyricis vel reprehensi uis. Et hoc, quoniam quidam ex ipsis sunt, quos ridere facit turpiloquium ; et quidam quos ridere facit suspitio : et inter istas duas res differt non modicum quae earum habenda pro decenti sit » ; Albertus Lect. f. 74rb-va ; f. 75Λ : << Tertio ibi : Videbit autem, probat hanc differentiam ludorum ex comoediis quae sunt de recitationibus gestorum quae sunt in villis (dicitur enim a cornos, quod est villa [cf. Isidorus Etym. liber VIII vn 6 ; PL 82, 308 C]) tam in anti­ quis quam in modernis ; quia turpiloquia et ludicra verba quibusdam recitantur fuisse tantum ad derisionem, id est ad risum, quae scilicet non habent inhonestatem, et quibusdam erat suspicio de vitiis dicentis ; qui enim delectatur in turpibus verbis dat de se praesumptionem quod sit vitiosus. Sed hi ludi multum differunt ad honestatem » ; Comm. p. 324 a-b. 258 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM nem, id est virtuosum et modestum, vel non deter­ minatur penes hoc bene convicians, sed potius ex parte finis vel effectus, quia scilicet intendit non contristare audientem, vel etiam, quod plus est, us intendit eum delectare. 1128 a 27 Secundo ibi: Vel et tale quidem etc., respondet quaestioni quantum ad secundum membrum. Et dicit quod hoc est indeterminatum, quid scilicet contristet vel delectet audientem, quia scilicet di150 versis diversa sunt odibilia et delectabilia, talia au­ tem unusquisque libenter audiet quae sunt sibi delectabilia ; illa enim quae aliquis patienter sustinet audire, haec facere videtur, scilicet ingerendo ea aliis, dummodo non intendat eos contristare. 1128 a 29 iss Tertio ibi: Non utique omne etc., ostendit aliquid esse determinatum quantum ad primum membrum, scilicet quantum ad convicia quae dicuntur. Mani­ festum est enim quod virtuosus non faciet, id est non proponet, omne convicium, quia convicium est 160 quaedam contumelia, dum tale quid in convicio dicitur ex quo homo infamatur, et hoc prohibent dicere legispositores. Sunt autem quaedam convicia quae non prohibent, quae oportet dicere propter delectationem vel propter hominum emendationem, 165 [ quae fit ] dummodo fiat absque infamia ; ille enim qui se habet in conviciando sicut gratiosus et libe­ ralis vir, est sibi ipsi lex, dum scilicet per propriam electionem vitat ea quae lex prohibet et utitur his quae lex concedit. Ultimo autem concludit quod no talis qualis dictus est, est medius, sive nominetur epydissius, id est aptus, sive eutrapelus, id est bene vertens. Deinde cum dicit: Bomolochus autem etc., deter1128 a 34 minat de vitio superabundantiae. Et dicit quod bomolochus est minor derisore, quia scilicet derisor 175 intendit aliquem confundere, quod non intendit bomolochus, sed solum intendit risum facere. Et neque recedit a se ipso neque ab aliis, si debeat risum facere, quia scilicet exempla sua et aliorum dicta et facta convertit in risum. Et talia dicit ieo quorum nullum diceret homo gratiosus, id est vir­ tuosus, et quaedam eorum non solum non diceret, sed nec etiam audiret. Deinde cum dicit: Agrios autem etc., determinat 1128 b 2 de vitio defectus. Et dicit quod ille qui est agrios, ies id est agrestis, est inutilis ad tales collocutiones, scilicet ludicras; nihil enim confert ad eas, sed in omnibus contristatur. Et in hoc est vitiosus, dum totaliter abominatur ludum, qui est necessarius ad vitam humanam sicut requies quaedam. 190 Deinde cum dicit: Tres igitur etc., ostendit diffe1128 b 4 rentiam huius virtutis ad praedictas duas. Et dicit quod tres sunt medietates praedictae in vita hu­ mana, quae omnes sunt circa communicationem sermonum et operum. Differunt autem ab invicem 195 quia una earum consistit circa veritatem in dictis vel factis, aliae vero duae circa delectabile. Quarum una consistit circa delectationem quae est in ludis, alia vero consistit circa delectationem quae est in colloquiis quae est secundum aliam vitam, consi- 200 stentem scilicet in seriis. 141-142 determinatur Θ (terminatur O1) Cf. Praef., p. 199* 149 scilicet om. Ψ 165 quae fit Θ] seel. (bene ante fit add. Za) Ipse Thomas verba «quae fit» primo scripsisse videtur, quae cum in «dummodo fiat» postea correxisset, delere oblitus est 171 epydissius] epidyssius Ao epidissius O’P7 epydiosius V epydissus BxDbV3 epydissimus O ep[...] PSWi (in spatio vacuo relicto suppi, sec.rn. ydysius S idisius P hidiffius Wi) epidesius Za epidexius Ve cf. tamen infra lib. IX c. 13 lin. 82 187 scilicet om. Φ 163-164 Albertus Lect. f. 75va : «Sed quaedam sunt quae oportet conviciari ad delectationem et ad hoc quod illa ca­ veat». 171 Cf. supra lin. 102-103 cum adn. 171-172 Cf. supra lin. 67-68 cum adn. 174-176 Albertus Lect. f. 75va : « Deinde cum dicit : Bomolochus, ostendit quid sit bomolochus. Et dicit quod est minor derisore, quantum ad ea per quae ludit, quia non per convicia...» ; f. 74va-vb ; Comm. p. 325 b. Cf. adn. ad Arist. 1127 b 34. 185-186 Cf. supra lin. 63 cum adn. 17 1128 b ίο De verecundia autem ut quadam virtute non convenit dicere; passioni autem magis assimulatur quam habitui. § Determinatur igitur timor quidem ingloriationis. § Perficitur autem circa pe­ ricula timori consimiliter; rubescunt enim verecundari, mortem autem timentes pallescunt. Corporalia utique videntur esse 15 utraque, quod videtur passionis magis quam habitus esse. § Non omni utique aetati passio congruit, sed iuvenili. § Existimamus enim oportere tales verecundos esse eo quod secundum passiones viventes multa peccant, a verecundia autem prohibentur. Et laudamus quidem iuvenum verecundos. § Senem autem nullus utique 20 laudabit quoniam verecundabilis ; nihil enim existimamus oportere ipsum operari in quibus est verecundia. § Neque enim studiosi est verecundia, si quidem fit in pravis; non enim operandum talia. § Si enim sunt haec quidem secundum veritatem turpia, haec autem secundum opinionem, nihil differt; neutra enim operanda, 25 quare neque verecundandum. Pravi autem et esse talem qualem ope­ rari aliquid turpium. § Sic autem ad turpia habere ut et, si opere­ tur aliquid talium, verecundari et propter hoc existimari studiosum esse, inconveniens. In voluntariis enim verecundia; volens autem studiosus numquam operabitur prava. § Erit autem utique verecundia 30ex suppositione studiosum; si enim operetur, verecundabitur utique. Non est autem hoc circa virtutes. § Si autem inverecundia pravum et non verecundari turpia operari, nihil magis talia operantem verecundari studiosum. § Non est autem neque continentia virtus, sed quaedam mixta; ostendetur autem de 35 hac in his quae posterius. Nunc autem de iustitia dicamus. ii autem L2RT (lin. 13) : enim AL1 12 quidem RT (? cf. lin. 17-18) : quidam AL(-Rn) 12 Perficitur ALT (lin. 21) : verecundia add. R (post autem Rt) 14 esse R : aliqualiter esse AL 16 omni ALRtT (lin. io, 46, 52) : om. Rpi-Tu1 add. post utique Rp3 sec.m. Ba’C4 V13Vd) 16 passio ALRp : haec add. Ant. transl.(Ha) Rt 17 passiones RpT (lin. 57) : passionem ALRt 19 quidem iuvenum L2R : iuvenum quidem L1 23 enim L2RT (lin. tj, 83) : autem AL1 25 verecundandum AR : verecundanda L 25 esse talem qualem R : tale puta L 26 ad turpia add. T (lin. 96-97) : om. ALR 29 numquam R : nequaquam L 1128 b 10 De verecundia autem ut quadam etc. Postquam Philosophus determinavit de medietatibus quae sunt virtutes, hic determinat de quadam medietate quae non est virtus, scilicet de verecundia. Et primo 5 ostendit verecundiam non esse virtutem ; secundo inducit simile de continentia, quae, cum sit lauda­ bilis, non est virtus, ibi: Non est autem neque conti­ nentia etc. Circa primum duo facit: primo inquirit genus verecundiae; secundo ostendit subiectum ipsius, ibi : Non omni utique aetati etc. Circa primum 10 duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod de verecundia non convenit loqui sicut de i De verecundia Inc. i6a peda 12 convenit V4 W T(-S)] contingit Φ(-ν4 W contingit perscriptum vel saltem clare scriptum V2 O2[-AsBg1BoP1XV] cett.) S Sed cf. Arist. 1128 b 10 7 Lin. 1128 b 33. 10 Lin. 1128 b 15. 200 SENTENTIAE QUARTI LIBRI ETHICORUM quadam virtute, sed magis assimulatur passioni quam habitui, qui est genus virtutis. 1128 b 11 is Secundo ibi: Determinatur igitur etc., probat pro­ positum dupliciter. Primo quidem per diffinitionem verecundiae. Dicitur enim verecundia esse timor ingloriationis, id est confusionis quae opponitur glo­ riae; sed timor est passio quaedam; ergo verecundia 2o est in genere passionis. 1128 b 12 Secundo ibi: Perficitur autem circa pericula etc., probat idem per effectum verecundiae. Circa quod considerandum est quod passiones sunt motus ap­ petitus sensitivi, qui utitur organo corporali; unde 25 passiones omnes cum aliqua corporali transmuta­ tione fiunt; similiter autem se habet in generali quantum ad hoc de verecundia et de timore qui est circa pericula mortis, quantum ad hoc scilicet quod utraque passio indicatur per transmutationem cor3o poralis coloris; sed in speciali differunt, quia illi qui verecundantur rubescunt, illi autem qui timent mortem pallescunt. Cuius differentiae ratio est quia natura spiritus et humores transmittit ad locum ubi sentit defectum; sedes autem vitae est in corde, 35 et ideo, quando periculum vitae timetur, spiritus et humores recurrunt ad cor et ideo exteriora quasi de­ serta pallescunt ; honor autem et confusio in exterio­ ribus est, et ideo, quando homo timet per verecun­ diam honoris, recurrentibus humoribus 4o et spiritibus ad exteriora, homo rubescit. Sic igitur patet quod et verecundia et timor mortis sunt quae­ dam corporalia, in quantum scilicet habent corpo­ ralem transmutationem annexam, quod videtur ma­ gis ad passionem quam ad habitum pertinere. Et ita patet quod verecundia non est virtus. 45 Deinde cum dicit: Non omni utique aetati etc., ostendit quid sit subiectum conveniens verecundiae. Et primo ostendit cui aetati conveniat; secundo ostendit cui condicioni, ibi: Neque enim studiosi etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod 50 intendit, scilicet quod passio verecundiae non con­ venit omni aetati, sed iuvenili. Secundo ibi: Existimamus enim etc., probat quod iuvenili aetati congruat verecundia. Et hoc duplici­ ter. Uno modo per proprietatem iuventutis, quia 55 scilicet iuvenes propter fervorem aetatis vivunt se­ cundum passiones et ideo proni sunt ad multipliciter peccandum ; et ab hoc prohibentur per verecundiam per quam turpitudinem timent et ideo iuvenes decet verecundia. Alio modo probat idem per humanam 60 consuetudinem ; iuvenes enim verecundos laudare consuevimus. Tertio ibi: Senem autem nullus etc., ostendit quod alii aetati, scilicet senili, non congruit verecundia. Et dicit quod nullus laudat senem de hoc quod est 65 verecundus, quia existimamus quod non oporteat eum aliquid turpium operari, pro quibus consuevit esse verecundia, tum quia propter longitudinem tem­ poris reputamus eos esse expertos, tum quia, ces­ sante fervore aetatis, reputamus quod propter pas- 70 sionem non debeat aliquid turpe operari. Deinde cum dicit: Neque enim studiosi etc., ostendit cui condicioni hominum competat vel non com­ petat verecundia. Et circa hoc duo facit: primo 35 quando coni, cum Ν6Ζά Ed2 sec.m. KrOP5 AoAsBg*BoEr2 SWi] coni.} om. Θ (ablationem add. sec.m. Er2 privationem add. Ed2) sec.m. Bx) Ψ 58 ab coni, cum Bg3C1OP6V2 Bg1Er V6] ad Θ mamus V2 Φ2 Sed cf. Arist. 1128 b 20 71 debeat] debeant V10 Wi quantum Θ (quan tum ad V4 BxO1) 39 periculum 40 igitur] ergo Ψ 47 quid] quod P5 Φ2(ο»ΐ. pr.m. quid 66 existimamus Φ’(-ν2) V’Za] existimavimus PSWi estiV6Za sec.m. Ao 17-19 Anonymus, p. 204, 7-11 ; O8, f. 82va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : «Videtur autem sic differre aidos [quod nos dicimus verecundiam] ab aischine [quod similiter verecundiam quandoque dicimus, quandoque autem confusionem], quoniam aischine in operatis fit malis, aidos autem timor est ingloriationis de turpibus suspicio. Videtur autem Aristotiles ab aidus [id est verecundia] ad aischinin [id est confusionem] transcendens talem passionem non laudabilem neque studiosam osten­ dere » ; Albertus Lect. f. 76rb : « Dicendum quod, sicut dicit Commentator, verecundia differt a confusione in hoc quod confusio est de turpi praeterito, sed verecundia respicit futurum turpe, licet Philosophus in littera utatur verecundia secundum quod est de turpi praeterito, secundum diffinitionem Damasceni quod est timor in turpi perpetrato ; et tunc in verecundia est duo con­ siderare, scilicet causam quae est turpe commissum et secundum hoc diffinit ipsam Damascenus, et secundum effectum quae est ingloriatio et sic diffinit ipsam Philosophus » ; Comm. p. 326 b 29-32 ; 327 b. Cf. supra III c. 16 lin. 75-76 cum adn. 22-26 Cf. supra II c. 5 lin. 42-72 cum adn. 34 Alfredus de Sareshel De motu cordis c.3 : « Quod cor domicilium est vitae... cor igitur vitae domicilium pronuntio» (ed. Baeumker, p. 12-14 i cf· etiam p. 33, 84, 94) see. Vincentium Belvacensem Speculi maioris P. I : Spec, naturale XiXIN c. 46-47 (ed. 1591, f. 298va). Quam sententiam Aristotelem posteris tradidisse constat ; cf. De somno et vigilia 2, 456 a 3-6 (ed. Drossaart Lulofs, p. 5*-6*) ; De vita et morte 1 ( = De iuvent.}, 467 b 28-34 ; 4, 469 a 4-6 ; 8 ( = De resp.), 474 a 25 - b 3 ; 16, 478 b 33 - 479 a 1 ; De part, animal II 1, 647 a 24-31 ; III 12, 665 a 10-15 ; De gen. animal. N 2, 781 a 20-23 (cf. Rodier Aristote, t. 2, p. 332-333) ; pro cuius doctrina propugnaverunt Avicenna De anima sive Sext. nat. P.V c.8 (ed. 1508, f. 28ra-vb ; f. 28vb C : « ergo cor est principium primum, et ab ipso virtutes emanant ad cerebrum ») ; De nat. animal. XII c.io (ed. 1508, f. 4gra, in ultimo cap.) ; Averroes Comm. magnum in Ar. libros De anima III 55 (ed. Crawford, p. 526-527). Cf. infra VI c. 6 lin. 18-20 cum adn. 35-40 Ps.-Aristoteles Probi. 'XSXNH, 947 b 10 - 949 a 20, see. Thomam 7a-IIae q.44 a.i ; Nemesius De nat. horn, c.20 (PG 40, 689 B) a Burgundione transi, c.20 (ed. Burkhard, p. [84]) : «Fit autem timor secundum circuminfrigidationem, calido omni concurrente ad cor ad principale, quemadmodum et plebs cum timet refugit ad principes » ; loannes Damascenus De fide orth. Ill c.23 (PG 94, 1088 C) a Burgundione transi, c.67 (ed. Buytaert, p. 265), see. Thomam ΙΛ-ΙΙΜ q.44 a.i s.c. ; Albertus Lect. f. 76rb-va : «Solutio. Dicendum quod periculum est duplex, scilicet famae et personae ; verecundia autem est circa periculum famae, timor circa periculum personae... Ad 4 dicendum quod timor per se respicit periculum personae, sicut mortem, cum desperatione resistendi et ideo non fit ibi aliquis motus ad extra sed est motus tantum secundum sistolem [loannes Damascenus loc. laud.} in quantum spiritus et calor et sanguis trahitur ad cor et sic in exterioribus membris remanet pallor ; sed verecundia est de turpi perpetrato et ideo motus animae est ad repellendum id quod obicitur sibi et motus corporis sequitur motum animae et ideo spiritus et sanguis effluunt ad exteriora et sequitur rubor in exterioribus partibus corporis» ; Comm. p. 326 b. 49 Lin. 1128 b 21. 1128 b 15 1128 b 16 1128 b 19 1128 b 21 17 (1128 b io - 1128 b 35) 261 75 ostendit quod non competat virtuoso ; secundo ex­ tuosum ex suppositione, quia scilicet verecundare­ cludit quasdam cavillationes contra propositum, ibi : tur virtuosus si turpia operaretur. Hoc autem non Si enim sunt haec quidem etc. Dicit ergo primo quod est de his quae proprie conveniunt virtuosis, immo neque ad virtuosum pertinet verecundia. Verecundia absolute eis conveniunt, sicut patet circa omnes enim est respectu pravorum ; sed virtuosus non virtutes. Unde relinquitur quod verecundia non 120 eo operatur prava, quia virtus est quae bonum facit proprie conveniat virtuoso. habentem et opus eius bonum reddit; ergo verecun­ Tertiani obviationem ponit ibi : Si autem invere1128 b 31 dia non competit virtuoso. cundia etc. Posset enim aliquis concludere quod, 1128 b 23 Deinde cum dicit: Si enim sunt haec etc., excludit quia inverecundia et non verecundari de turpi ope­ tres obviationes contra praedicta. Quarum prima ratione est quiddam pravum, quod propter hoc ve-125 es est quia posset aliquis dicere quod verecundia non recundari sit virtuosum. Sed ipse dicit hoc non esse solum est de his quae secundum veritatem sunt necessarium, quia utrumque, scilicet tam verecundia turpia, quae contrariantur virtuti, sed etiam de his quam inverecundia, supponit operationem turpem, quae sunt turpia secundum opinionem. Sed ipse quae non competit virtuoso; qua tamen supposita, dicit quod nihil differt ad propositum quia virtuoso convenientius est quod eam aliquis aspernetur per 130 90 neutra sunt operanda, scilicet neque turpia secun­ verecundiam quam quod de ea non curet per indum veritatem neque turpia secundum opinionem, verecundiam. Ex his etiam apparet quod verecun­ et ideo non imminet virtuoso quod de aliquo vere- dia non sit virtus, nam si esset virtus, inesset vir­ cundetur. Sed hoc pertinet ad pravum ut sit talis tuoso. Est autem attendendum quod supra posuit passio-135 quod operetur aliquid turpium vel secundum verinem laudabilem, scilicet nemesym, de qua hic men­ 95 tatem vel secundum opinionem. 1128 b 26 Secundam obviationem ponit ibi: Sic autem ad tionem non facit quia non est intentionis suae de turpia habere etc. Posset enim aliquis dicere quod, his passionibus hic determinare. Hoc enim magis licet virtuosus non habeat aliquid de quo verecun- pertinet ad rhetoricam, ut patet in II Rhetoricae. detur, est tamen ita dispositus ut si aliquid talium Unde nec hic de verecundia determinavit nisi osten-140 100 operaretur, de hoc verecundaretur. Si quis ergo dens eam non esse virtutem, et relinquitur idem propter hoc existimaret quod verecundia compete­ intelligendum de nemesy. Deinde cum dicit: Non est autem etc., inducit 1128 b 33 ret studioso, probat hoc esse inconveniens duplici­ ter. Primo quidem quia verecundia proprie loquendo simile de continentia quae, cum sit laudabilis, non non respicit nisi voluntarios defectus, quibus de- est virtus, sed habet aliquid virtutis admixtum ; 145 105 betur vituperium ; sed hoc repugnat virtuti quod continens enim sequitur rationem rectam, quod per­ aliquis voluntarie operetur malum; ergo non com­ tinet ad virtutem, patitur tamen concupiscentias petit ei verecundia propter rationem praedictam. pravas vehementes, quod pertinet ad defectum vir­ Secus autem esset si verecundia esset eorum quae tutis; et de his dicetur infra in VII. Satis autem involuntarie possunt accidere, sicut aegritudo invo- convenienter inducit similitudinem de continentia, iso no luntarie accidit homini, unde virtuoso etiam sano quia verecundia maxime requiritur ubi abundant potest competere curare de medico propter infirmi­ passiones pravae, quod convenit continentibus, ut dictum est. Ultimo autem continuat se ad sequentia, tatem quae posset accidere. 1128 b 29 Secundo excludit praedictam obviationem, ibi: dicens quod dicendum est deinceps de iustitia. 155 Erit autem utique etc. Et dicit quod secundum prae­ Et in hoc terminatur sententia quarti libri. ii 5 dictam obviationem verecundia esset quiddam vir­ 86 solum est inv. Ψ 114 secundum d>2(om. Bo) V6Za] si <^{om. V) Ψ(-ν6Ζ&) Cf. Praef., p. 105* 115 quiddam coni, cum Za] quidem Θ (quedam W om. V3 quid sec.m. S V6) 123 Posset] Possit Bg3OP5VV3V4 «^(-AsBgŒr’T’W) PWi 130 eam coni, cum V8Za sec.m. As] ea Θ (si V3) 140 determinavit] determinant Er1 determinat Ψ 77 Lin. 1128 b 23. 80-81 Cf. supra II 6, 1106 a 15-17, 22-23. 135 Lib. II 9, 1108 a 35 - b 6. 139 Cap. 9, 1386 b 9 - 1387 a 20. 135-142 Albertus Lect. f. 77ra : «Octavo videtur quod debuerit determinare de nemesi... Solutio. Dicendum quod tractatus de nemesi nullo modo pertinet ad ethicum. Est enim tristitia de prosperitatibus malorum, et talem nominat Aristotiles in Topicis [II 2, 109 b 38 - no a 4 ; cf. supra adn. ad II c. 9 lin. 155, 160-165] reprehensorem ; et quia per hoc ordinatur quis ad alterum incusando ipsum, ideo hoc magis pertinet ad rhetorem, cuius est invenire argumenta accusationis et excusationis ; sed pei' accidens ipsam numeravit supra [II 9, 1108 a 35] in quantum communicat cum virtutibus in materia et passione quadam»; Comm. p. 328 b. 149 Cap. 1-10, 1145 a 15 - 1152 a 36. Ethica - 34 LIBER QUINTUS 1 1129 a 3 De iustitia autem et iniustitia intendendum et circa qua­ les sunt existentes operationes. § Et qualis medietas est iusti5tia et iustum. § Et quorum est medium. § Intentio autem nobis sit secundum eandem methodum his quae praedicta sunt. § Vi­ demus utique omnes talem habitum volentes dicere iustitiam a quo operativi iustorum sunt et a quo iusta operantur et volunt iusta. Eodem autem modo et de iniustitia a quo operativi iniuslo torum sunt et a quo iniusta faciunt et volunt iniusta. Propter quod et nobis primum ut in tipo supponantur haec. § Neque enim eundem habet modum et in scientiis et potentiis et in habitibus; potentia quidem enim et scientia videtur contrariorum eadem esse, habitus autem contrarius contra­ is riorum non. Puta a sanitate non fiunt contraria, sed sana solum; dicimus enim sane ambulare quando ambulat ut utique sanus existens. § Multotiens quidem igitur cognoscitur contrarius habitus a contrario, multotiens au­ tem habitus a subiectis. Si enim euechia sit manifesta, et 2ocathechia manifesta fit, et ex bene habentibus euechia et ex hac bene habentia. Si enim est euechia densitas carnis, necessarium et cathechiam esse raritatem carnis, et bene habens factivum densitatis in carne. § Consequitur autem ut in multum, si alterum multipliciter dicitur, et 25 reliquum multipliciter dici, puta si iustum, et iniustum. § Videtur autem multipliciter dici iustitia et iniusti­ tia, sed propter propinquam esse aequivocationem ipsorum latet. Et non quemadmodum in his quae longe manifesta magis, differentia enim multa quae secundum ideam; puta quoniam vosocatur clavis aequivoce et quae sub collum animalium et qua ostia claudunt. § Sumatur autem iniustus quotiens dicitur. 1129 a ,5 Post iustum paragraphe interp. T (lin. 35) : non interp. ALR 5 Et add. P1* T 5 est add. T (lin. 35) : om. ALR 9-10 a quo operativi iniustorum (lin. 35) : om. ALR sunt et add. RpT (lin. 69-70) : om. ALRt 13 in A Ant. transi.(Ή,ά) T (lin. 82) : om. L add. ante 12 potentiis Sk2!1 R 15 Puta LRt : Puto Rp 15 fiunt ALRt : om. Rp 19 eue­ chia Rp3T (lin. 107, 112, 113) : euexia AL1 euexeia L2 euexeya Rt Rp1>2>4 (et sic post­ ea} 20 cathechia Rp®T (lin. 108) : kachexia AL kachexia vel kathexia Rp (-te- As1 -xa Ba1 -xya Vd) chathexya Rt 22 cathechiam T (lin. 115) : kachexiam AL kachexiam vel kathexiam Rp (-xyam SIVd -xam Ba1 cachexyam P14 -chyam sec.m. Rp3) chathexiam Rt 27 ipsorum L2RT (lin. 135) : ipsarum L1 28 in his quae ALRtT (lin. 135) : his quae de Rp 264 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM Videtur autem illegalis iniustus esse et avarus et inae­ qualis. Quare manifestum quoniam et iustus erit et legalis et aequalis. lustum quidem igitur legale et aequale, in1129 b 1 iustum autem illegale et inaequale. § Quia autem avarus iniustus, circa bona erit non omnia, sed circa quaecumque bona, fortuna et infortunium; quae sunt autem simpliciter semper bona, alicui autem non semper. Homines autem haec orant et per5 sequuntur, oportet autem non, sed orare quidem bona simpliciter et ipsis bona esse, eligere autem quae sibi ipsis bona. § Iniustus autem non semper plus eligit, sed et minus in simpliciter malis. Sed quoniam videtur et minus malum bonum aliqualiter esse, boni autem est avaritia, propter hoc videtur avarus 10esse. Est autem inaequalis; hoc enim continet et commune, lobis § Et illegalis. Haec enim illegalitas aut inaequalitas contilotemet omnem iniustitiam et commune est omnis iniustitiae. 1129 b 3 bona, fortuna (bona neutri gen. plur. num.} T {lin. 166) : bona fortuna (= ευτυχία) ALR eufortunium Ant. transl.^Rz. —ti—) 3 autem RpT {lin. 167) : quidem ALRt lobis Haec Rp (SlT^Rp3 h’ cett.) T {lin. 194) : Hoc ALRt lobis enim ALRtT {lin. 194) : autem Rp lobis aut inaequalitas RT {lin. 195-196) : scilicet inaequalitas Ant. transl.{tia.) scilicet {om. inaequalitas) L ήτοι (=aut vel scilicet) ή άνισότης A(LbMbOb) 1129 a 3 De iustitia autem et iniustitia etc. Postquam Phi­ losophus determinavit de virtutibus moralibus, quae sunt circa passiones, hic determinat de virtute iustitiae, quae est circa operationes. Et dividitur in 5 partes duas : in prima determinat de iustitia proprie dicta; in secunda determinat de iustitia metaphorica, ibi: Utrum autem contingit sibi ipsi iniustum facere etc. Circa primum duo facit : primo determinat de virtute iustitiae; secundo determinat de quadam 10 virtute, scilicet epiikya, quae est communis iustitiae directiva, ibi: De epiikya vero etc. Circa primum duo facit: primo dicit de quo est intentio; secundo exequitur propositum, ibi: Videmus utique etc. Circa primum duo facit. Primo dicit de quo intendat, 15 quia de iustitia et iniustitia. Et proponit tria circa iustitiam consideranda in quibus differt iustitia a supra dictis virtutibus. Quorum primum tangit cum dicit quod intendendum est circa quales operationes sint iustitia et iniustitia. Virtutes enim et vitia de 20 quibus supra dictum est sunt circa passiones, quia scilicet in eis principaliter consideratur qualiter ho­ mo interius afficiatur secundum passiones, sed quid exterius operetur non consideratur nisi ex conse­ quenti, in quantum scilicet operationes exteriores ex interioribus passionibus proveniunt. Sed circa iusti- 25 tiam et iniustitiam praecipue attenditur quid homo exterius operatur, qualiter autem afficiatur interius non consideratur nisi ex consequenti, prout scilicet aliquis iuvatur vel impeditur circa operationem. Secundum autem tangit cum dicit: Et qualis me- 30 dietas est iustitia et iustum, quod scilicet est obiectum iustitiae. In praehabitis enim virtutibus accipi­ tur medium rationis et non rei, sed in iustitia acci­ pitur medium rei, ut infra dicetur. Tertium autem tangit cum dicit: Et quorum est 35 medium. Quaelibet enim supra dictarum virtutum est medium duorum vitiorum, iustitia autem non est medium duarum malitiarum, ut infra patebit. Secundo ibi: Intentio autem etc., ostendit secundum quem modum tractanda sunt praedicta. Et 40 dicit quod intendendum est tractare de iustitia se­ cundum eandem artem secundum quam tractatum est de praedictis virtutibus, scilicet figuraliter et aliis huiusmodi modis. Deinde cum dicit: Videmus utique etc., incipit 45 determinare de iustitia. Et primo distinguit iusti­ tiam particularem a iustitia legali; secundo deter­ minat de iustitia particulari, de qua principaliter 10 epiikya] eupiikya ®7(empukya Db epukya P3 eupiileya {vel -loya) DbP3P5VV3V4 [c/. supra II c. 9 lin. 129 cum adn.}) Za epykya Φ*(βρί- OH” -kia Bg^’Pd epyikia W) epiilf...] PSWi^epikeia corr. sec.m. Wi) epyekia Ve Cf. Arist. 1137 a 31 cum adn. 11 epiikya] eupiikya ®’Za epiikya Φ2(- kia BoEr‘P10Pd epykia AoBg1 epikya Er2 epykya O1 epikia P7) epiilf...] PSWi (epiikia corr. sec.m. Wi) epyekia V6 Cf. lin. 10 cum adn. 1-4 Albertus Lect. f. 77va : « Determinatis virtutibus moralibus quae sunt circa passiones et earum adiunctis, hic determinat in hoc V libro de iustitia, quae est circa operationes» ; Comm. p. 329-330. Cf. supra II c. 3 lin. 71-75 cum adn. 7 Cap. 17, 1138 a 4. ii Cap. 16, 1137 a 31. 13 Lin. 1129 a 6. 17, 20, 32, 36, 43 Lib. III 14 - IV 17. 19-29 Cf. supra lin.1-4 cum adn. 30-38 Aliter et recte Albertus Lect. f. 78va : « Intendit etiam qualis medietas sit iustitia, et etiam de ipso iusto concreto quorum sit medium». Cf. adn. ad Arist. 1129 a 5. 34 Cap. 4-7, 1131 a 9 - 1132 b 20. 38 Cap. 10, 1133 b 32 · 1134 a 6. 42 Albertus Lect. f. 78va : «secundum eundem methodum, id est secundum eandem artem». 1129 a 4 1129 a 5a 1129 a 5b 1129 a 6 i (1129 a 3 - 1129 a 28) intendit, ibi: Eius autem quae secundum partem etc. 50 Circa primum tria facit: primo dividit iustitiam in legalem et particularem; secundo ostendit quae et qualis sit iustitia legalis, ibi: Quia autem illegalis etc.; tertio ostendit quod praeter iustitiam legalem est quaedam particularis iustitia, ibi: Quaerimus 55 autem eam etc. Circa primum duo facit: primo osten­ dit quid significetur nomine iustitiae vel iniustitiae; secundo distinguit utrumque, ibi: Consequitur autem etc. Circa primum tria facit: primo notificat iusti­ tiam et iniustitiam; secundo ostendit notificationem 60 esse convenientem, ibi: Neque enim eundem habet etc.; tertio infert correlarium ex dictis, ibi: Multo­ tiens quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod omnes videntur velle dicere quod iustitia sit talis habitus per quem tria causantur in homine: primo quidem 65 inclinatio ad opus iustitiae, secundum quam dicitur homo operativus iustorum; secundum est operatio iusta; tertium autem est quod homo velit iusta operari. Et similiter dicendum est de iniustitia quod est habitus a quo homines sunt operativi iniusto70 rum et faciunt et volunt iniusta. Et ideo hoc nobis primo supponendum est de iustitia, sicut id quod figuraliter apparet. Et est considerandum quod con­ venienter notificavit iustitiam per voluntatem, in qua non sunt passiones et tamen est exteriorum 75 actionum principium, unde est proprium subiectum iustitiae, quae < non > est circa passiones. 1129 a 11 Deinde cum dicit: Neque enim eundem etc., osten­ dit praedictas notificationes esse convenientes, quan­ tum ad hoc scilicet quod iustitia notificata est per eo hoc quod se habet ad volendum et operandum iusta, iniustitia autem ad volendum et operandum iniusta. Non enim eodem modo se habet in habitibus sicut in scientiis et potentiis; contraria enim pertinent ad eandem potentiam, sicut album et nigrum ad 85 visum, et ad eandem scientiam, sicut sanum et ae­ grum ad medicinam; sed habitus contrarius non se habet ad contraria sibi. Et ponit exemplum de ha­ bitibus corporalibus: nam a sanitate non procedunt ea quae sunt contraria sanitati, sed solum ea quae 90 sanitati congruunt ; sicut dicimus quod aliquis sane ambulat quando ita ambulat sicut ille qui sanus 265 existit. Unde et ipsa scientia, licet secundum quod est cognitio quaedam ad contraria se habeat in quantum unum contrariorum est ratio cognoscendi aliud, tamen in quantum est habitus quidam se 95 habet tantum ad unum actum qui est cognoscere veritatem, non autem se habet ad errorem contra­ rium. Sic igitur convenienter dictum est quod per iustitiam operamur iusta et per iniustitiam iniusta. Deinde cum dicit: Multotiens quidem igitur etc., 100 1129 a 17 infert quoddam correlarium ex dictis. Quia enim contrarii habitus sunt contrariorum et unus actus est determinate unius obiecti, inde est quod multo­ tiens unus habitus contrarius cognoscitur per alium et multotiens habitus cognoscitur a suo obiecto, 105 quod est quasi materia obiecta operationi habitus. Et hoc manifestat per exemplum, quia si euechia sit manifesta, id est bona dispositio, et cathechia est manifesta, id est mala dispositio, et sic habitus cognoscitur a suo contrario; cognoscitur etiam ex 110 obiecto, quia ex his quae faciunt hominem bene se habere fit manifesta euechia. Et hoc ulterius spe­ cialius manifestat, quia, si ad euechiam pertinet quod homo habeat carnes bene densatas, necessa­ rium est quod ad cathechiam pertineat quod homo ns habeat carnes raras, id est incompactas propter in­ digestos humores, et iterum necessarium est quod illud quod facit hominem < bene > se habere sit illud quod faciat eum habere carnes bene densatas. Deinde cum dicit: Consequitur autem etc., distin-120 1129 a 23 guit iustitiam et iniustitiam. Et primo ponit divi­ sionem; secundo manifestat membra divisionis, ibi: Quia autem avarus etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quod multiplicitas iniustitiae mani­ festat multiplicitatem iustitiae, quia ut in pluribus 125 consequens est ut, si unum oppositorum dicatur multipliciter, et reliquum. Et ita etiam se habet de iusto et iniusto. Secundo ibi: Videtur autem multipliciter etc., os1129 a 26 tendit qualis sit horum multiplicitas. Et dicit quod 130 tam iustitia quam iniustitia videtur multipliciter dici, sed multiplicitas eorum est latens propter < hoc > quod ea quae faciunt aequivocationem sunt propinqua ad invicem secundum convenientiam 71 iustitia coni, cum V4 W V6 Ed3] iniustitia Θ 76 non coni, cum Ed2 sec.m. As] om. Θ 107 quia coni, cum V6Za sec.m. P5] qui Φ4(-Ο quasi Kr pr.m. P5) T(-VGZa) quod Ο Φ2 118 bene coni, cum VeZa Ed2 sec.m. AoAsEr1 SP] om. Θ 133 hoc coni, cum N*Za Ed3 sec.m. Wi] om. Θ 49 Cap. 4, 1130 b 30. 52 Cap. 2, 1129 b 11. 54 Cap. 3, 1130 a 14. 57 Lin. 1129 a 23. 60 Lin. 1129 a ii. 61 Lin. 1129 a 17. 92-95 Aristoteles Met. IX 2, 1046 b 4-24. 105 Aliter et recte Albertus Lect. f. 78vb : «Alius modus est quo frequenter [habitus] cognoscitur a subiectis, sicut alius habitus prudentia, cuius subiectum est ratio, et temperantia, cuius subiectum est participans aliqualiter rationem ; cognoscuntur enim propria accidentia per subiecta sicut per differentias a quibus ab invicem distinguuntur, sicut simum distinguitur a claudo quia hoc est curvitas nasi et illud curvitas cruris» ; Comm. p. 331 b. 107-119 Isidorus Etym. liber IV vix 26 (PL 82, 190 A) ; Averroes, V c. 1 (ed. 1562, f. 64vb) : « Et enim possibile est, quando fuerit dispositio bona notior, ut cognoscatur ex ea dispositio prava » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 260* : « Euexia : bona habitudo. Kathexia : mala habitudo'» ; Albertus Lect. f. 78vb : «Et ponit exemplum de primo modo in euechia, quae est densitas carnis secundum quod est signum optimae dispositionis interioris, et cachexia, quae est raritas carnis secundum quod significat malam dispositionem complexionis in qua recipiuntur plurimae superfluitates » ; Comm. ■ p. 331 a. 123 Lin. 1129 b 1. 266 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM ns ipsorum. In his autem quae multum distant magis est manifesta aequivocatio si idem nomen eis impo­ natur, eo quod in promptu apparet multa diffeYentia ipsorum quae est secundum ideam, id est secundum rationem propriae speciei; sicut hoc nomen clavis mo aequivoce dicitur de instrumento quo clauduntur ostia et de quodam operculo quod cooperit traceam arteriam, quae est in collo animalium. 1129 a 31 Tertio ibi: Sumatur autem iniustus etc., ostendit quot modis praedicta dicantur. Et dicit quod pri­ us mo sumendum est quotiens dicatur iniustus. Dicitur enim tripliciter: uno modo illegalis, qui scilicet fa­ cit contra legem; alio modo dicitur iniustus avarus, qui scilicet vult plus habere de bonis; tertio modo dicitur iniustus inaequalis, qui scilicet vult minus iso habere de malis. Unde manifestum est quod iustus dicetur dupliciter: uno enim modo dicitur iustus legalis, id est ille qui est observator legis; alio mo­ do dicitur iustus aequalis, qui scilicet aequaliter vult habere de bonis et malis; aequale enim ορρο­ ί 55 nitur utrique, scilicet et ei quod est in plus et ei quod est in minus. Et ex hoc ulterius concludit quod iustum dicitur legale et aequale, et iniustum illegale et inaequale, in quantum obiecta notificantur per habitus, ut supra dictum est. 1129 b 1 160 Deinde cum dicit: Quia autem avarus etc., mani­ festat membra praemissae divisionis. Et primo os­ tendit qualiter avarus dicatur iniustus. Et dicit quod, quia avarus qui vult plus habere est iniustus, consequens est quod sit circa bona quorum abun165 dantiam homines appetunt, non tamen circa omnia bona, sed solum circa illa circa quae est fortuna et infortunium; huiusmodi autem sunt simpliciter, id est absolute et in se considerata, semper bona, sed non semper sunt bona alicui, quia non semper sunt proportionata homini nec semper ei expediunt. Ho- 170 mines autem haec petunt a Deo in oratione et suo desiderio haec inquirunt quasi semper essent eis bona et ex hoc efficiuntur avari et iniusti; non au­ tem ita fieri oportet, sed oportet orando a Deo petere ut ea quae sunt secundum se bona efficiantur 175 homini bona, ita quod unusquisque eligat id quod est sibi bonum, scilicet operari recte secundum virtutem. Secundo ibi: Iniustus autem etc., manifestat quo- 1129 b 6 modo inaequalis dicatur iniustus. Et dicit quod ieo iniustus non semper dicitur aliquis ex eo quod plus eligit, sed ex eo quod minus eligit in his quae sim­ pliciter et absolute considerata sunt mala, sicut sunt labores, inopia et alia huiusmodi. Sed, quia etiam minus malum videtur aliqualiter esse bonum ias in quantum est eligibile, cum avaritia sit boni, sicut dictum est, videtur propter hoc quod ille qui appetit minus habere de malis sit quodam modo avarus. Sed verius dicitur quod sit inaequalis, quia hoc continet utrumque et est commune ad plus 190 et ad minus. Tertio ibi: Et illegalis etc., manifestat quomodo 1129 b iobis iniustus dicitur illegalis. Et dicit quod etiam ille­ galis dicitur iniustus. Haec enim illegalitas secun­ dum quam dicitur aliquis illegalis, quae etiam est 195 inaequalitas in quantum homo non adaequatur re­ gulae legis, continet universaliter omnem iniustitiam et est quiddam commune respectu omnis iniustitiae, ut infra patebit. 142 arteriam P’ PWi] arteream Φ(-Ρ7 artraceam Ao) ciceriam (vel aceriam?) S lin. 148, 149 cum V6 Ed3] quia Θ 166 circa2] om. (?Ρ3 Φ2(-Ββ1) T(-V«) ateriam V6 artere Za 146 qui coni, ex 139-142 Albertus Lect. f. 78vb : « Sicut in hoc nomine clavis, quod significat instrumentum quo aperiuntur ostia, et quoddam membrum quod est in collo animalium, quod scilicet est operimentum cannae » ; Comm. p. 333 a : « Puta sicut quando aequivoce vocatur clavis epiglottis, quae est sub collis animalium claudens cannam tempore cibi, ne aliquid de cibo incidere possit, et aperiens tempore vocationis ut in libero sono vox formetur [Aristoteles De vita et morte 8 ( = De resp.), 476 a 29 - b 5 ; Cicero De nat. deorum II liv 136], et quando dicitur clavis instrumentum quo serae ostiorum clauduntur et aperiuntur» (cf. Albertus De animal. I tr.2 c.io ; ed. Stadler, p. 86 ; Vincentius Belvacensis Speculi maioris P.I : Spec, naturale XXI 22 ; XXVIII 65 ; ed. 1591, f. 259r et 345r)· - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 4, 17-18 ,· O8, f. io2ra : « Et clavis qua ostia claudimus, et secundum collum animalium os » ; Glossa in Eth. (adn. marg, in ms. Toledo Cab. 47-9, f. 4ora) : « Cleis, hoc est furcula et clavis. » ; de furcula, cf. Hali ibn Habbas Pantegni I 6 a Constantino Africano transi, (ms. Paris B.N. lat. 14393, f· 6vb), cuius verba profert Vincentius Belvacensis Speculi maioris P.I : Spec, naturale XXVIII 13 (ed. 1591, f. 342m) ; Fr. Godefroy Diet, de Vancienne langue française s.v. Forcelle, t. 4, p. 66 a, ult. lin. : « Les clavicules ou forcelles (Trad, de Galien, p. 447, ed. de 1609) ». 148 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 Sk2) : « ... Hoc nomen autem 'pleonectes’ consueverunt transferre in hoc nomen ’avarus’, sicut et nos hic fecimus. Sonat autem hoc nomen pleonectes secundum compositionem suam in 'plus habens’. Habet enim aut re aut voluntate plus aequo fortuitorum bonorum quae vocat hic Aristotiles simpliciter bona, cum sint tamen alicui non bona, eo quod utentibus bene bona sunt, abutentibus autem mala. Malitia autem a qua denominatur pleonectes pleonexia dicitur, malitia vero huic opposita dicitur meionexia, quasi minoris habitio, et malus secundum hanc malitiam dicitur meionectes et est meionectes qui minus eligit in simpliciter malis, id est in malis fortuitis». 159 Lin. 1129 a 17-19. 180-191 Anonymus, p. 208, 18-24 S θ8» f· 83vb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : « Eligens enim iniustus bonorum quidem plus, malorum autem minus erit utique inaequalis. Vocatur autem solum pleonectis [quod est avarus, a pleon, quod est plus, et echo, quod est habeo] non adhuc autem et meionectis [a minus habendo], quoniam videtur et in malis minus pleonexia quaedam [quasi pluris habitio, id est avaritia quaedam] bonorum esse, ut dictum est. Pleonexia autem [id est avaritia] boni dicitur. Propter hoc quidem igitur vocatur pleonectis [id est avarus] qui iniustus,* quasi plus bonum tribuens sibi ipsi. Est quidem secundum veritatem inaequalis. Hoc enim continet in bonis pleonexiam et in malis meionexiam » ; Michael Ephesinus, p. 6, 4-10 ; O8, f. io2rb ; Albertus Lect. f. 8ovb ; Comm. p. 333 b. 187 Lin. 1129 b 1-2. 199 Cap. 2,_ 1130 a 9-10. 2 Quia autem illegalis iniustus erat, legalis autem iustus, manifestum quoniam omnia legalia sunt aliqualiter iusta. De­ terminata autem a legispositiva legalia sunt et unumquodque horum i ustum esse dicimus. § Leges autem dicunt de omnibus 15 coniectantes vel communiter conferente omnibus vel optimis vel dominis, vel secundum virtutem vel secundum alium aliquem modum talium. Quare secundum unum quidem modum iusta dici­ mus factiva et conservativa felicitatis et particularum ipsius politica communicatione. § Praecipit autem lex et fortis 20 opera facere, puta non derelinquere aciem neque fugere neque abicere arma; et quae temperati, puta non moechari neque conviciari; et quae mansueti, puta non percutere neque contendere. Similiter autem et secundum alias virtutes et malitias, haec quidem iubens, haec autem prohibens, recta 25 quidem quae posita recte, deterior autem aposchediasmenos. § Ipsa quidem igitur iustitia virtus quidem est perfecta, sed non simpli­ citer, sed ad alterum. Et propter hoc multotiens praeclarissima virtutum esse videtur iustitia et neque Hesperus neque Lucifer ita admirabilis et proverbium dicentes aimus. § In iustitia 30 autem simul omnis virtus est et perfecta maxime virtus, quoniam perfectae virtutis usus est. § Perfecta autem est quoniam habens ipsam et ad alterum potest virtute uti, sed non solum ad se ipsum; multi enim in propriis quidem vir­ tute possunt uti, in his autem quae ad alterum non possunt. uso a i Et propter hoc bene videtur habere hoc Biantis, quoniam prin­ cipatus virum ostendit; ad alterum enim in communicatione iam princeps. Propter hoc ipsum autem et alienum bonum videtur esse iustitia sola virtutum, quoniam ad alterum est; alii 5 enim conferentia operatur vel principi vel communi. Pessi­ mus quidem igitur qui et ad se ipsum et ad amicos utitur malitia, optimus autem non qui ad se ipsum virtute, sed qui ad alterum; hoc enim opus difficile. § Haec quidem igitur iusti­ tia non pars virtutis, sed tota virtus est, neque contraria iniuslo titia pars malitiae, sed tota malitia. § Quid autem differt virtus et iustitia haec, manifestum ex his quae dicta sunt; est quidem enim eadem, esse autem non idem, sed secundum quod ad alterum qui­ dem iustitia, secundum quod autem tab’s habitus, simpliciter virtus. 129 b ii 12 iusta ALRtT (lin. 12) : iusto Rp (corr. sec.rn. Ba4Rp3) 13 autem L2RT (lin. 23) : enim AL1 13 legispositiva ALRtT (lin. 25) : lege positiva Rp 17 talium L2R (om. Rp2 - C4) : talem AL1 25 aposchediasmenos LT (lin. 80) : ape- A Ant. transi.(Ha) R 25 Ipsa (=αύτη) R (post Haec Rt) T (lin. 5, 82, 87) : Haec (=αύτη) ALRt 29 Post admirabilis non interp. T : puncto interp. AL 29 et A(KbOb) Ant. transi.(Ha) RT (lin. 93) : Propter quod et A(LbMb) L 29 Post aimus paragraphe interp. T (lin. 86, 97) : semicolo tantum interp. AL 30 Post est non interp. T (lin. 107) : puncto interp. AL 33 ad RT (lin. 116) : secundum AL1 om. L2 (? om. P13 32-34 sed... uti hom.om. RnHa deest N1) 1130 a 2 ostendit L2RT (lin. 122 : cf. De regno I 10, ed. Perrier, p. 247, 11) : ostendet AL1 2 in T (lin. 124) : et in ALR 8 Haec ALRtT (lin. 112, 145) : Hic Rp (corr. sec.rn. Ba4V13Rp3) 13 quod autem ALRt : inv. Rp 268 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM Quia autem illegalis etc. Postquam Philosophus distinxit iustitiam, hic determinat de iustitia legali. Et primo determinat de ipso iusto legali, quod est obiectum legalis iustitiae; secundo determinat de sipsa legali iustitia, ibi: Ipsa quidem igitur etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod iustum legale determinatur secundum legem; secundo os­ tendit qualia sunt illa quae lege determinantur, ibi: Leges autem dicunt etc. Dicit ergo primo quod, quia io supra dictum est quod illegalis est iniustus et legalis est iustus, manifeste consequitur quod omnia legalia sunt aliqualiter iusta. Dicit autem aliqualiter, quia omnis lex datur in ordine ad aliquam politiam; non autem in omni politia est simpliciter iustum, is sed in quibusdam est iustum solum secundum quid, ' ut patet per Philosophum in III Politicae, nam in politia democratica, in qua populus totus vult do­ minari, attenditur iustum secundum quid, sed non simpliciter, ut scilicet, quia omnes cives sunt aequa20 les secundum quid, scilicet secundum libertatem, ideo habeantur ut aequales simpliciter; unde nec ea quae secundum legem democraticam statuuntur sunt simpliciter iusta, sed aliqualiter. Dicit autem illa esse legalia quae sunt statuta et determinata 25 per legispositivam, quae competit legislatoribus, et unumquodque eorum sic determinatorum dicimus esse aliqualiter iustum. 1129 b 14 Deinde cum dicit: Leges autem dicunt etc., osten­ dit qualia sint quae lege statuuntur. Et circa hoc 30 duo facit : primo ostendit respectu cuius finis aliquid lege statuatur; secundo ostendit de quibus aliquid statuatur lege, ibi: Praecipit autem lex etc. Dicit ergo primo quod leges de omnibus loquuntur, se­ cundum quod potest conici quod pertineat ad ali35 quid utile vel toti communitati, sicut est in rectis politiis, in quibus intenditur bonum commune, vel ad aliquid quod sit utile optimis, id est aliquibus maioribus de civitate per quos civitas regitur qui 1129 b 11 et optimates dicuntur, vel ad aliquid utile dominis, sicut contingit in politiis quae reguntur regibus vel 4o tyrannis; semper enim in legibus ferendis attenditur id quod est utile ei quod est principale in civitate. Quod autem aliqui habeantur ut optimi vel ut do­ minantes, contingit quidem vel secundum virtutem, sicut in aristocratica politia, in qua aliqui propter 45 virtutem principantur, vel secundum aliquem alium modum, puta in politia oligarchica, in qua aliqui pauci principantur propter divitias vel potentiam. Et quia omnis utilitas humana finaliter ordinatur ad felicitatem, manifestum est quod secundum unum 50 modum iusta legalia dicuntur ea quae sunt factiva et conservativa felicitatis et particularum ipsius, id est eorum quae ad felicitatem ordinantur vel principaliter, sicut virtutes, vel instrumentaliter, sic­ ut divitiae et alia huiusmodi exteriora bona, et 55 hoc per comparationem ad communitatem politicam ad quam respicit legispositio. Deinde cum dicit: Praecipit autem lex etc., os1129 b 19 tendit de quibus aliquid lege statuatur. Et dicit quod lex praecipit ea quae pertinent ad singulas 60 virtutes; praecipit enim facere opera fortitudinis, puta cum praecipit quod miles non derelinquat aciem et quod non fugiat neque proiciat arma ; similiter etiam praecipit ea quae pertinent ad tem­ perantiam, puta cum praecipit quod nullus moeche- 65 tur et quod nullus faciat mulieri aliquod convicium in propria persona; et similiter etiam praecipit ea quae pertinent ad mansuetudinem, sicut cum prae­ cipit quod unus non percutiat alium ex ira et quod non contendat cum eo opprobria inferendo. Et si- 70 militer est de aliis virtutibus, quarum actus lex iubet, et de aliis malitiis, quarum actus lex prohibet; et si quidem lex recte ponatur ad hoc, dicetur lex recta, alias vero dicitur lex apostomasmenos, ab a quod est sine, et postochios, quod est scientia, et 75 menos, quod est perscrutatio, quasi lex posita sine 13 politiam] politicam (polii- poly- -yearn etc.) <&(corr. sec.rn. ErEr1) T(politheiam V6 pollitiam Za politiam sec.rn. Wi) 14 politia] politica Φ^-Εγ2?1 corr. sec.rn. ErEr1) obsc. T(politica sec.m. PS politheia V8* policia Za sec.rn. Wi) 17 po­ 36 politiis] politicis V4 ®2(-AsEr1Er2P1P’P10 corr. sec.rn. Ao) polilitia] politica P3P8V4 Φ2 T(politheia V6 policia Za) theis V6 38 quos] quod &(corr. sec.rn. Db) T(-V6Za corr. sec.rn. Wi) om. P1 40 politiis] politicis (-ciis) V4 AoBg*PdW politheiis Ve 45 politia] politica OVV4 ®2(-AsBoEr2P1P10V10) S polytheia V8 47 politia] politica V4 Bg^irP’Pd S po­ litheia V8 51 dicuntur] dicantur T(-V8) 74 apostomasmenos] aposicomasmenos Bg3P5 sec.rn. P3 aposercomasmenos V apoco masmenes pr.m. apoctimasmenos sec.rn. V4 apostomasmenos B0P7 apostmamenos Er apostoivasionenos Pd apostomasmeries Za 75 postochios] postochiaos (a exp.} V2 postocheos pr.m. V4 postochias Φ2 posteas V8 76 menos] nemos Kr menereos Φ^πιβηεοβ P’) meneres T(menes V8 meries Za) 5 Lin. 1129 b 25. 9 Lin. 1129 b 14. 10 Cap. 1, 1129 a 31 - b ioter. 16 Cap. 7, 1280 a 7 - 1281 aio. 17-18 Cf. infra VIII c. 10 lin. 96 cum adn. 32 Lin. 1129 b 19. 36 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 45-48 Cf. infra VIII c. 10 lin. 24-26 et 85-86 cum adn. 53"55 Cf. supra I 14, 1099 b 24-26. 74-77 Anonymus, p. 209, 22-23 ; O8, f. 82ra : « Deterior autem aposchediasmenos, id est quae non cum scientia et perscrutatione» ; Michael Ephesinus, p. 7, 12-14; O8, f. io2va (Robert! Grosseteste notulam uncis inclusimus) : « Aposchediasmenon autem legem dicit eam quae non ex multa medita­ tione et perscrutatione ponitur, sed repente et impraemeditate. [Nomos autem, id est lex, masculini generis est in graeco, cuius adiectivum, scilicet aposchediasmenos, posuimus, sicut in graeco ponitur, masculine] » ; Albertus Lect. f. 8ira : « Et nominat eam apostediasmenos, ab a, quod est sine, et postdios, quod est scientia, et menos, quod est perscrutatio, quasi lex posita sine perscrutatione scientiae» (ex Anonymo, quem etymologiam tradidisse Albertus perperam credidit) ; Comm. p. 342 a : « Aposchediamonos, a monos, quod est regula, et a, quod est sine, et poschedias, quod est adiectum [legend, adiectivum] regulae ; et sonat idem quod imperscrutatum vel irrationabile, quasi lex sive regula absque ratione et perscrutatione posita» (ex Michaele Ephesino et Robert! Grosseteste notula). 2 (ii29 b ii - 1130 a 9) perscrutatione scientiae; vel schedos dicitur dictamen ex improviso editum, inde schediazo, id est ex improviso aliquid facio ; unde potest dici lex eo aposchediasmenos, id est quae caret debita pro­ videntia. 1129 b 25 Deinde cum dicit: Ipsa quidem igitur etc., deter­ minat qualis sit iustitia legalis. Et circa hoc duo facit: primo ostendit condicionem legalis iustitiae; es secundo ostendit qualiter legalis iustitia se habeat ad alias virtutes, ibi: In iustitia autem etc. Dicit ergo primo quod ipsa iustitia est quaedam virtus perfecta, non simpliciter, sed in comparatione ad alterum. Et quia esse perfectum non solum secun90 dum se, sed etiam in comparatione ad alterum, potius est, propter hoc [ cum ] multo tiens dicitur quod haec iustitia sit praeclarissima inter omnes virtutes et proverbium inde sumitur quod neque Hesperus, id est stella praeclarissima vespertina, 95 neque Lucifer, id est stella praeclarissima matutina, ita fulgeat sicut iustitia. 1129 b 29 Deinde cum dicit: In iustitia autem etc., ostendit ex hoc quod dictum est qualiter iustitia legalis se habeat ad virtutes. Et circa hoc tria facit: primo 100 proponit quod intendit ; secundo manifestat propo­ situm, ibi: Perfecta autem est etc.; tertio determinat quiddam quod poterat esse dubium ex praedictis, ibi: Quid autem differt virtus etc. Dicit ergo primo quod, quia iustitia legalis consistit in usu virtutis les qui est ad alterum et secundum omnem virtutem de qua lex praecipit, inde est quod in ipsa iustitia simul comprehenditur omnis virtus et ipsa est etiam virtus maxime perfecta. 1129 b 31 Deinde cum dicit: Perfecta autem est etc., osten 110 dit quod propositum est. Et primo quod iustitia legalis sit virtus maxime perfecta; secundo quod comprehendat omnem virtutem, ibi: Haec quidem igitur iustitia etc. Dicit ergo primo quod ideo iustitia 269 legalis est perfecta virtus quia ille qui habet hanc virtutem potest uti virtute ad alterum et non solum 115 ad se ipsum, quod quidem non contingit omnibus virtuosis; multi enim possunt uti virtute in propriis qui non possunt ea uti in his quae sunt ad alterum. Et ad manifestationem praemissorum inducit duo quae communiter dicuntur sive proverbialiter. Bias 120 enim, qui fuit unus de septem sapientibus, dixit quod principatus ostendit virum, utrum scilicet sit per­ fectus vel insufficiens; ille enim qui est princeps iam se habet in communicatione ad alterum, quia ad eum pertinet disponere ea quae ordinantur ad 125 bonum commune; et ita ex hoc habetur quod per­ fectio virtutis ostenditur ex hoc quod unus bene se habet ad alterum. Aliud autem proverbialiter dic­ tum inducit ad ostendendum quod iustitia legalis sit ad alterum; propter hoc enim sola iustitia inter 130 virtutes videtur esse alienum bonum, quia est ad alterum in quantum intendit operari ea quae sunt utilia alteri, scilicet vel ipsi communitati vel prin­ cipi communitatis; aliae vero virtutes intendunt operari bonum proprium, puta temperantia intendit 135 quietare animum a turpibus concupiscentiis, et idem est in aliis virtutibus. Concludit igitur quod, sicut pessimus est ille qui utitur malitia non solum ad se ipsum sed etiam ad amicos, ita optimus dicitur ille qui utitur virtute non solum ad se ipsum sed mo etiam in comparatione ad alterum; hoc enim est maxime difficile. Sic igitur patet quod iustus legalis est optimus et iustitia legalis est perfectissima virtus. Deinde cum dicit: Haec quidem igitur etc., con-us 1130 a 8 cludit quod iustitia legalis includat omnem virtutem. Ad eam enim pertinet uti virtute ad alium ; qualibet autem virtute potest aliquis uti ad alterum; unde manifestum est quod iustitia legalis non est quae­ dam particularis virtus, sed ad eam pertinet tota 150 91 cum] quod cum 2(quid cum As) om. P3 V6Za Ed3 (hom.om. Ed2) dei. sec.m. AsBo S secl. 96 fulgeat] fulgebat Bg’C^VW4 ful­ gebit V3 refulgeat Ao luceat pr.m. V10 fulget Za Ed3 116 contingit] convenit Φ2 Ψ 120 Bias coni. (cf. De regno I 10, ed. Perrier, p. 247, 11; Seni, libri Met. I c. 4 in 983 b 20)] Biemps Θ ([Bians enim exp.\ Biemps Kr biems P1 byans sec.m. Ao bians sec.m. As biens V6 Biops Za) 77-81 Fontem non invenimus. - Lexicon graeco-latinum : « Aposchediazo : deleo de scripto... SchedTjn. Adverbium : prope. Schedia : navis vel pons navefactus. Schedanon : tabula ad nota... Schediazo : noto, tango. Schedios, ion : paratus et minimus. Schedon adv. : fere. Schedias^s, n. 4 : notarius». 86 Lin. 1129 b 29. 93-108 Albertus Lect. f. 82ra-rb : «Praeterea, videtur diminutus, cum non ponat proverbium quod ad probationem inducit. Praeterea videtur quod Commentator non rectum proverbium ponat. Dicit enim Commentator quod vult inducere proverbium Theognidis qui dixit : 'Malo vivere sine opibus honestus quam cum multis divitiis iniustus’. In hoc enim proverbio nulla mentio fit de iustitia... Ad secundum dicendum quod potest dici quod ipse ponit proverbium et est illud quod 'iustitia est magis mirabilis quam Hesperus et Lucifer’. Vel secundum Commentatorem dicendum quod non ponit, quia tunc temporis apud Graecos erat communiter notum... Tertio ibi : In iustitia, ostendit idem per rationem... »; Comm. p. 337 b. Cf. adn. ad Arist. 1129 b 29-30. - Aliter et recte Anonymus, p. 210, 10-18 ; O8, f. 8qvb : «Et proverbium dicentes aimus. Hoc Theognidis. Dictum est autem sic : 'Volo autem bene honestus paucis cum pecuniis habitare quam ditari iniuste pecunias possidens ; in iustitia autem simul omnis virtus’. Locum quidem proverbii retinet, et meminit ipsius ut proverbii Theophrastes in I De moribus. In I autem Moralium ut Phokilides ipsius meminit. Et forte et Phokilides ipso utebatur, vel et similiter ambo utuntur Phokilides et Theognides hoc» ; Michael Ephesinus, p. 8, 8-12 ; O8, f. iO2va : «Quoniam autem praeclarissima et admirabilissima et optima est iustitia credere faciens, intulit et dictum proverbium : 'In iustitia autem simul [sive comprehensive] omnis virtus est’, hoc est omne malum longe a iustitia. Proverbium autem Theognidis est... ». 101 Lin. 1129 b 31. 103 Lin. 1130 a 10. 107 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad 1129 b 30 «simul» in Et Sk2) : «seu comprehensive» (cf. notula in comm. Michaelis Ephesini inserta, adn. ad lin. 93-108). 112 Lin. 1130 a 8. 120-121 Cicero Laelius De amicitia xvi 59 ; Augu­ stinus De civ. Dei XVIII 25 (PL 41, 582), cf. ipse Thomas Sent, libri Met. I 4, ; Anonymus p. 210, 33 ; O8, f. 8qvb : «Unus iste Bias septem sapientum» ; Albertus Lect. f. 821b : «Probat hoc per auctoritatem Biantis, qui fuit unus de septem sapientibus». 270 1130 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM virtus; neque etiam contraria malitia est pars ma­ litiae, sed ad eam pertinet tota malitia, quia simili­ ter qualibet malitia potest homo uti ad alterum. 10 Deinde cum dicit: Quid autem differt virtus etc., iss manifestat quiddam quod possit esse dubium circa praemissa. Et dicit quod ex dictis manifestum est in quo differant virtus et iustitia legalis, quia se­ cundum substantiam est eadem, sed secundum ra­ tionem non est idem, sed per comparationem ad 160 alterum dicitur iustitia, in quantum autem est ha­ 155 possit] posset Db V6Za Ed3 bitus operativus talis boni, est simpliciter virtus. Hoc autem intelligendum est quantum ad ipsum actum iustitiae et virtutis; actus enim idem subiecto producitur a iustitia legali et a virtute simpliciter dicta, puta non moechari, tamen secundum aliam i65 et aliam rationem; verum, quia ubi est specialis ratio obiecti etiam in materia generali oportet esse specialem habitum, inde est quod ipsa iustitia legalis est determinata virtus habens speciem ex hoc quod intendit ad bonum commune. no sec.m. pi» Cf. infra c. 6 lin. 112 cum adn. 166-170 Cf. Albertus Led. f. 8ira-rb : «Utrum iustitia legalis de qua nunc agit sit virtus specialis?...». 3 mo a 14 Quaerimus autem eam quae in parte virtutis iustitiam; est enim quaedam, ut dicimus. Similiter autem et de iniustitia quae secundum partem. § Signum autem quoniam est. Secundum alias quidem enim mali­ tias qui operatur, iniuste quidem facit, avare facit autem nihil; pu­ ta qui abiecit clipeum propter timorem vel qui maledixit propter iram vel qui non adiuvit pecuniis propter illiberalitatem. Quando autem 20 avare facit, multotiens neque secundum unam talium, sed tamen neque secundum omnes, secundum malitiam autem quandam, vituperamus enim, et secundum iniustitiam. Est ergo alia quaedam iniustitia ut pars quaedam totius et iniustum quoddam in parte totius iniusti eius quod praeter legem. § Adhuc si hic quidem lucrandi gratia moechatur et ac25cipiat, hic autem apponens et iacturam patiens propter concupiscentiam, iste quidem luxuriosus videbitur utique esse magis quam avarus, ille autem iniustus, luxuriosus autem non, manifestum ergo quoniam propter lucrari. § Adhuc circa alias quidem omnes iniustificationes fit relatio ad quandam malitiam semper, puta si moechatus est 30 ad luxuriam, si dereliquit ducem exercitus ad timiditatem, si percussit ad iram. Si autem lucratus est, ad neque unam malitiam, sed vel ad iniustitiam. Quare manifestum quoniam quaedam iniustitia praeter totam alia in parte. § Univoca quoniam diffinitio in uso b i eodem genere; ambae enim in eo quod ad alterum habent potentiam. § Sed haec quidem circa honorem vel pecunias vel salutem vel si quodam habeamus uno nomine comprehendere haec omnia, et propter delectationem quae a lucro. Haec autem circa omnia quaecumque 5 studiosus. § Quoniam quidem igitur sunt iustitiae plures et quoniam est quaedam et altera praeter totam virtutem, manifestum; quae autem et qualis quaedam sumendum. § Determinatum est utique iniustum et illegale et inaequale, iustum autem et legale et aequale. § Secundum quidem io igitur illégale prius dicta iniustitia est. Quoniam autem in­ aequale et illegale non idem, sed alterum ut pars ad totum, inaequale enim omne illegale, illegale autem non omne inaequale, i2bis plus quidem enim omne inaequale, inaequale autem non omne plus, et iniustum et iniustitia non eadem, sed altera ab illis, haec quidem ut partes, haec autem ut tota; pars enim 15 haec iniustitia totius iniustitiae, similiter autem et iustitia 17 quidem facit L2R : facit quidem AL1 19 adiuvit ALT (lin. 40) : adivit Rt audiunt Rp (corr. sec.m. Ba^lV^Rp3) 22 iniustitiam ART (lin. 48) : quandam add. L1 (21-22 Vitupera­ mus... iniustitiam hom.om. L2) 27 ergo AR (=RtP14 ante enim As1 post enim cett.) T (lin. 72) : enim L 32 quoniam L2R : quoniam est AL1 1130 b 2 salutem ALRtT (lin. in) : saltem Rp (corr. sec.m. BaTu1 V13Rp3) 10-12 Quoniam... inaequale2 A(Ob) RT (lin. 142-145) : Quia autem inaequale et plus non idem, sed alterum ut pars ad totum, plus quidem enim omne inaequale, inaequale autem non omne plus A(Lb) L i2bis plus quidem enim (igitur Rp) omne inaequale, inaequale autem (om. Rp) non omne plus add. R (ex L 1130 b 12 cf. adn. praec. Quia... totum add. etiam ante i2bis plus1 Rt ex L 1130 b 10-11) T (lin. 146-147) 13 et1 ALRt : om. Rp 272 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM iustitiae. § Itaque de ea quae in parte <................................ ..................................iustitia dicendum et de iusto et iniusto similiter. § Secundum quidem igitur totam virtutem ordinata iustitia et iniustitia, haec quidem totius virtutis uso b 2oexistens usus ad alium, haec autem malitiae, dimittatur. Et iustum et iniustum secundum has enim manifestum quomodo determinandum; fere enim multa legalium a tota vir­ tute praecepta sunt, secundum unamquamque enim virtutem praecipit vivere et secundum unamquamque malitiam prohibet lex. 25 § Factiva autem totius virtutis sunt legalium quaecumque lege posita sunt circa disciplinam quae ad commune. De ea autem quae secundum unumquemque disciplina, secundum quam simpliciter vir bonus est, utrum politicae est vel alterius, posterius determinandum. Non enim forte idem et viro bono esse et civi omni. i6 Itaque T (lin. 155) : Itaque et A(= ώστε και KbI.bOb καί om. Mb) R Quare L 16 parte RT (lin. 157) : iustitia et de ea quae in parte add. AL 17 iustitia T (lin. 157) : iniustitia ALR 19 haec R : quae L (nec non post haec Rt) 20 haec R : quae L 21 enim add. RpT (lin. 166) : om. ALRt 21 quomodo RT (lin. 166) : ut L 27 unumquemque ALRtT (lin. 182-184) : unamquamque Rp 29 civi omni ALRt : cuique bono Rp1 cuique Rp2·3·4 (bono add. sec.m. Tu1 civi bono corr. sec.m. Ba1Rp3) Quaerimus autem eam quae in parte virtutis etc. Postquam Philosophus ostendit qualis sit iustitia legalis quae est omnis virtus, hic ostendit quod praeter eam est quaedam particularis iustitia. Et 5 circa hoc tria facit : primo proponit quod intendit ; secundo ostendit propositum, ibi: Signum autem etc.; tertio epilogat quae dicta sunt et ostendit quae restant dicenda, ibi: Quoniam quidem igitur sunt iustitiae plures etc. Dicit ergo primo quod, 10 cum iustitia legalis sit omnis virtus, non eam nunc principaliter quaerimus, sed illam quae est pars to­ tius virtutis sicut quaedam particularis virtus; est enim quaedam talis iustitia, sicut communiter di­ cimus. Et similiter etiam intendimus de iniustitia 15 particulari. 1130 a 16 Deinde cum dicit: Signum autem etc., ostendit propositum. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod praeter iustitiam legalem quae est omnis vir­ tus est quaedam iustitia quae est particularis virtus ; 20 secundo assignat rationem quare communicat in nomine cum iustitia legali, ibi: Univoca quoniam diffinitio etc. Circa primum considerandum est quod, ad ostendendum esse quandam iustitiam quae est particularis virtus, assumit probandum quod est 25 quaedam iniustitia quae est particularis malitia ; nam supra dictum est quod habitus ex contrariis manifestantur. Inducit autem ad hoc tres rationes. Quarum prima sumitur secundum separationem 1130 a 14 iniustitiae ab aliis malitiis, in quantum scilicet iniustitia invenitur sine aliis malitiis et e converso, 30 ex quo patet quod iniustitia est quaedam particu­ laris malitia ab aliis distincta. Dicit ergo quod hoc signum habemus quod sit quaedam particularis iusti­ tia vel iniustitia, quia ille qui operatur secundum alias particulares malitias facit quidem iniuste se- 35 eundum iniustitiam legalem, non tamen facit avare, ut scilicet aliquid accipiat de alieno ; sicut cum aliquis miles abicit clipeum in bello propter timi­ ditatem, vel qui dixit alicui opprobrium propter iram, vel qui non praestitit auxilium amico suo in 40 pecuniis propter vitium illiberalitatis; et sic aliae malitiae possunt esse sine avaritia, quae est specialis iniustitia. Quandoque autem est e converso quod aliquis peccat per avaritiam tollendo aliena et ta­ men non peccat secundum unam aliquam aliarum 45 malitiarum neque secundum omnes et tamen peccat secundum quandam malitiam, quod patet quia prop­ ter hoc vituperatur et quasi iniustus. Unde patet quod est quaedam alia iniustitia < quae est sicut pars totius malitiae, et quaedam aliaiustitia > quae 50 est sicut pars totius virtutis, sicut quaedam specialis virtus, et similiter etiam patet quod est quoddam iniustum quod est pars iniusti legalis, quod est commune iniustum. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc si hic quidem 55 1130 a 24 etc. Quae sumitur ex ordine ad finem. Manifestum 8 Quoniam coni, ex Arist. cum sec.m. Ao Ρ] Quod Θ Cf. infra lin. 119 cum adn. 49-50 quae... iustitia coni.} om. Θ 54 iniustum coni, cum V6Za Ed2] iustum Θ 55 si hic coni, ex Arist. cum Za Ed3] sic Θ (si P5 AoO1 V6) 6 Lin. 1130 a 16. 8 Lin. 1130 b 6. 33. 26 Cap. i, 1129 a 17-18. 10, 18-19 Cf. supra c. 2, 1129 b 29-30, 1130 a 8-9. 21 Lin. 1130 a 3 (ιΐ3θ a 14 - H3° b M) est enim quod, si actus unius vitii vel malitiae ordinetur ad alium finem indebitum, ex hoc ipso sortitur quandam novam speciem malitiae. Sit ergo 60 aliquis qui adulterium committat causa lucri ut scilicet spoliet mulierem vel qualitercumque ab ea accipiat; contingit etiam quandoque quod aliquis adulterium committit propter concupiscentiam, non quidem ut lucretur, sed magis apponit aliquid de 65 suo et in rebus suis patitur iacturam ; talis autem proprie videtur esse luxuriosus, quia vitium luxu­ riae praecipue ordinatur ad satisfaciendum concu­ piscentiae; ille autem qui moechatur ut accipiat aliena non videtur esse luxuriosus per se loquendo, 70 quia non intendit luxuriae finem, sed magis videtur esse iniustus, quia propter lucrum contra iustitiam fecit. Sic ergo patet quod iniustitia est quaedam specialis malitia. 1130 a 28 Tertiam rationem ponit ibi: Adhuc circa alias 75 quidem etc. Quae sumitur per comparationem ad iustitiam legalem. Sicut enim nihil est in genere quod non sit in aliqua eius specie, ita omne quod fit secundum iniustitiam legalem reducitur ad quan­ dam particularem malitiam; sicut si aliquis fecit eo contra legalem iustitiam moechando, hoc refertur ad vitium luxuriae, si autem aliquis miles in bello derelinquat ducem exercitus, reducitur hoc ad ma­ litiam timiditatis, si autem inordinate percussit pro­ ximum, hoc reducitur ad malitiam irae. Si vero 85 aliquis inordinate lucratus est subripiens aliena, hoc non reducitur ad aliquam aliam malitiam, sed ad solam iniustitiam. Unde relinquitur quod sit quae­ dam iniustitia particularis praeter aliam iniustitiam quae est tota malitia. Et eadem ratione est alia 9o iustitia particularis praeter iustitiam legalem quae est tota virtus. 1130 a 33 Deinde cum dicit: Univoca etc., ostendit quare huiusmodi particularis virtus etiam iustitia nomi­ netur. Et circa hoc duo facit: primo enim assignat 95 rationem huius ex convenientia particularis iustitiae cum legali; secundo ostendit differentiam inter ea, ibi: Sed haec quidem etc. Dicit ergo primo quod iniustitia particularis est univoca, id est conveniens in nomine cum iniustitia legali, et hoc ideo quia loo conveniunt in diffinitione secundum idem genus, in quantum scilicet utraque est in eo quod est ad alterum, licet iustitia legalis attendatur in ordine ad aliud quod est bonum commune, iustitia autem 273 particularis ordinatur ad alterum quod pertinet ad aliquam personam privatam. ios Deinde cum dicit: Sed haec quidem etc., ostendit differentiam utriusque iniustitiae ex parte materiae. Et dicit quod iniustitia particularis est circa illa secundum quae attenditur communicatio inter ho­ mines, sicut honor et pecunia, et ea quae pertinent no ad salutem vel dispendium corporis, et circa alia huiusmodi; est etiam particularis iniustitia non so­ lum circa res exteriores, sed etiam propter delecta­ tionem quae consequitur ex lucro, per quod scilicet aliquis accipit aliena ultra quam debeat. Sed iusti-115 tia legalis et iniustitia est universaliter circa totam materiam moralem, qualitercumque potest aliquis circa aliquid dici studiosus vel virtuosus. Deinde cum dicit: Quoniam quidem igitur etc., epilogat quae dicta sunt et ostendit quid restat 120 dicendum. Et primo proponit hoc in generali; se­ cundo resumit in speciali, ibi: Determinatum est utique etc. Dicit ergo primo quod manifestum est ex praemissis quod sunt plures iustitiae, scilicet legalis et aequalis, et quod praeter iustitiam legalem 125 quae est tota virtus est quaedam alia particularis iustitia; sed quae et qualis sit, posterius determi­ nandum est. Deinde cum dicit: Determinatum est utique etc., ostendit in particulari quid sit dictum et quid restat 130 dicendum. Et primo resumit id quod dictum est de divisione iusti et iniusti. Et dicit quod determi­ natum est supra quod iniustum dicitur illegale et inaequale sive in plus sive in minus, sed iustum dicitur e contrario legale et aequale. 135 Secundo ibi: Secundum quidem igitur etc., resumit quod secundum duplex iustum est duplex iustitia. Et dicit quod secundum iniustum illegale est quae­ dam iniustitia, de qua supra dictum est quod est omnis malitia, et similiter secundum iustum legale uo est quaedam iustitia legalis quae est omnis virtus. Sed quia iniustum inaequale et iniustum illégale non sunt penitus idem, sed alterum se habet ad alterum ut pars ad totum, ita scilicet quod omne iniustum inaequale est illégale, sed non convertitur, 145 et iterum omne iniustum quod se habet ut in plus est inaequale, sed non convertitur, quia est etiam quaedam iniustitia inaequalis in hoc quod est habere minus de malis; quia, inquam, unum iniustum est pars alterius iniusti et non sunt penitus idem, ideo 150 71 esse iniustus inv. T(esse om. S) 82 derelinquat] -quatur CJDb -quitur V delinquat P3 AoBoBxEAFP’P^W delin­ quitur Pd An dereliquit? Cf. Arist. 1130 a 30; supra lin. 79; infra lin. 83; sed cf. Praef., p. i99*-2oo* 99 iniustitia] iustitia Φ1 Ψ 112 iniustitia coni.} iustitia Θ 114 scilicet om. Φ2 ψ Cf. Praef., p. 105* 119 Quoniam coni. ex Arist. cumWa Ed3 sec.m. V10] Que Θ (Qui Wi) Cf. supra lin. 8 cum adn. 146 ut] om. P3V Ψ Ed3 148 inaequalis Inc. 17» peda 76-77 Aristoteles Top. IV 1, 121 a 28-29, 34~35 (PL 64, 942 C-D) ; cf. Albertus Super Top. IV tr.i c.2 (ed. Borgnet, t. 2, P· 358 b). - Perperam ipse Thomas Super II Sent, d.39 q.3 a.3 arg.2 ; d.40 q.i a.5 ad 4, scripsit : «ut in II Top. dicitur» (sic habent editiones et plerique mss.). 97 Lin. 1130 b 2. 122 Lin. 1130 b 8. 127 Infra cap. 4. 133 Cap. 1, 1129 a 31 - b i. 139 Cap. 2, 1130 a 8-10 ; cf. 1129 b 30. 1130 b 2 1130 b 6 1130 b 8 1130 b 9 274 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM similiter iniustitia quae dicitur inaequalitas non est penitus idem cum iniustitia illegali, sed comparatur ad ipsam ut pars ad totum, et similiter comparatur iustitia aequalitatis ad iustitiam legalem. 1130 b 16 us Tertio ibi: Itaque de ea etc., ostendit de qua ha­ rum sit agendum. Et circa hoc tria facit. Primo dicit quod agendum est infra de iustitia particulari et similiter de iusto et iniusto particulariter dicto. 1130 b 18 Secundo ibi: Secundum quidem igitur etc., osten160 dit quod non est hic agendum de iustitia legali. Et dicit quod dimittenda est ad praesens iustitia legalis quae ordinatur secundum totam virtutem, in quantum scilicet ad eam pertinet usus totius virtutis ad alium, et similiter dimittenda est iniusti165 tia ei opposita ad quam pertinet usus totius mali­ tiae. Manifestum est enim quomodo debeat deter­ minari id quod dicitur iustum vel iniustum secun­ dum huiusmodi iustitiam vel iniustitiam, quia ea sunt quae determinantur lege; maior enim pars le­ no galium praeceptorum praecipiuntur secundum quod convenit toti virtuti, in quantum scilicet lex prae­ cipit vivere secundum unamquamque virtutem et prohibet vivere secundum quamcumque malitiam. Sunt vero quaedam lege determinata quae non pertinenridirecte ad usum alicuius virtutis, sed ad ali-175 quam dispositionem exteriorum bonorum. Tertio ibi: Factiva autem totius etc., movet quan1130 b 25 dam dubitationem. Manifestum est enim quod illa quae sunt lege posita sunt factiva totius virtutis secundum disciplinam qua instruitur homo in ordine iao ad bonum commune. Est autem quaedam alia disci­ plina secundum quam instruitur homo ad actus virtutum secundum quod competit singulariter sibi in respectu scilicet ad proprium bonum, in quantum per hoc homo efficitur bonus in se ipso; potest iss ergo esse dubitatio utrum huiusmodi disciplina per­ tineat ad politicam vel ad aliquam aliam scientiam, et hoc dicit posterius esse determinandum, scilicet in libro Politicae. In III enim libro Politicae osten­ ditur quod non est idem esse simpliciter virum 190 bonum et esse civem bonum secundum quamcum­ que politiam; sunt enim quaedam politiae non rec­ tae secundum quas aliquis potest esse civis bonus x qui non est vir bonus; sed secundum optimam politiam non est aliquis civis bonus qui non est vir bonus. 192 politiam] politicam V directivum etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo accipiatur medium in iustitia distributiva, hic ostendit quomodo acci­ piatur medium in iustitia commutativa. Et circa 5 hoc tria facit : primo ostendit esse quandam speciem iustitiae praeter distributivam ; secundo ostendit dif­ ferentiam huius ad illam, ibi: Hoc autem iustum etc.; tertio ostendit qualiter accipiatur medium in hac iustitiae specie, ibi: Et quemadmodum linea etc. 10 Dicit ergo primo quod praeter praedictam speciem iustitiae quae consistit in distributionibus, relinqui­ tur una quae est directiva in commutationibus tam voluntariis quam involuntariis. 1131 b 26 Deinde cum dicit: Hoc autem iustum etc., ostendit is differentiam huius speciei ad praemissam. Et circa hoc duo facit. Primo proponit quod intendit, dicens quod istud iustum quod consistit in commutationi­ bus est alterius speciei a supra dicto iusto quod consistit in distributionibus. 1131 b 27 20 Secundo ibi: Distributivum quidem enim etc., as­ signat differentiam. Et primo resumit quid pertineat ad distributivam iustitiam; secundo ostendit quid pertineat ad iustitiam commutativam, ibi : In commu­ tationibus autem etc. Dicit ergo primo quod iustum 25 supra dictum semper est distributivum communium bonorum secundum supra dictam proportionalitatem, scilicet geometricam, quae attenditur secundum ae­ 1131 b 25 qualitatem proportionis. Et hoc manifestat, quia si communes pecuniae civitatis vel aliquorum homi­ num debeant distribui in singulos, hoc erit ita fa- 30 ciendum ut singulis detur aliquid de communi se­ cundum illam proportionem secundum quam ipsi intulerunt in commune; puta in negotiationibus, quantum aliquis plus posuit in societatem, tanto maiorem partem accipit; et in civitatibus, quanto 35 aliquis plus servivit communitati, tanto plus accipit de bonis communibus. Et sicut iustum distributivum consistit in hac proportionalitate, ita iniustum op­ positum consistit in hoc quod praetermittitur huiusmodi proportionalitas. ίο Deinde cum dicit: In commutationibus autem etc., 1131 b 32 ostendit quid pertineat ad iustitiam commutativam. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quid perti­ neat ad iustitiam commutativam; secundo manifes­ tat per exemplum, ibi: Et enim cum hic quidem^ vulneretur etc. ; tertio infert quaedam correlaria ex dictis, ibi : Quare pluris quidem et minoris etc. Dicit ergo primo quod iustum quod consistit in commu­ tationibus in aliquo quidem convenit cum iusto distributivo, quod scilicet iustum est aequale et 50 iniustum inaequale, sed in hoc differunt quod ae­ quale in iustitia commutativa non attenditur se­ cundum proportionalitatem illam, scilicet geometri­ cam, quae attendebatur in distributivo iusto, sed i una coni, ex Arist, (cf. supra c. 4 lin. 100 et infra lin. 12) cum sec.rn. ErW10] om. Θ 27 secundum] circa '¥(hom.om. P3) 30 erit ita] inv. Ψ (ita om. V2) 34 quantum] quam PSWi (quantum corr. sec.rn. SWi) quanto V6Za Ed3 36 accipit] commodi add. Ψ 1-13 Cf. supra c. 4 lin. 25-31 (in 1130 b 33 - 1131 a 1). - Albertus De bono tr.V q.3 a.7 (ed. Coi., t. 28, p. 305, 10-12) : « Est et alia iustitia quae dicitur restitutiva vel communicativa sive directiva » ; Lect. f. 85ara : « Reliqua autem. In parte ista determinat de iustitia directiva in communicationibus » ; f. 86ra : « Reliqua, id est relicta a praedicta, est directiva quae fit in communicationibus voluntarii set involuntariis et per quam tales communicationes diriguntur ad aequalitatem... Potest aliter exponi ut dicatur quod in hoc tangit unam differentiam distributivae ad communicativam, quia distributiva est rerum communium, commutativa autem rerum propriarum... ; secunda differentia est quod distributiva est secundum proportionem geometricam, commutativa secundum arismeticam». -Verbum « commutativus », ceteroquin perquam rarum (deest enim in Blaise Diet, latin-français des auteurs chrétiens ; Souter Glossary of Later Latin to 600 A.D. ; Baxter-Johnson A Medieval Latin Word-List ; Niermeyer Mediae latinitatis Lexicon minus ; unum tantum exemplum profert Breitmeyer Le suffixe latin -iuus"), in Libro Ethicorum Aristotelis a Roberto Grosseteste translato semel invenitur (infra c. 8, 1132 b 31), semel etiam in libro Politicorum a Guillelmo de Moerbeke translato (I 7, 1257 a 28 ; ed. Susemihl, p. 36 ; cf. transi, imperfecta, ed. Michaud-Quantin, p. 15), nusquam tamen apud Aristotelem invenitur vox « iustitia commutativa », cum nec iustitiam « commutativam », sed tantum « directivam », id est emendatricem, Aristoteles agnoscat. Qua voce, etsi Albertus primus forsitan usus sit (cf. loci supra laud.), qui tamen voce « iustitia communicativa » saepius usus esse videtur, ipse Thomas in codice autographo scripti Super III Sent., Vat. lat. 9851, praeterquam in f. 37va 48 (d.18 a.2 ; ed. Moos, p. 559 lin. 24), non utitur usque ad f. 88vb, sed voce «iustitia communicativa», nam in f. 88vb (d.33 q.3 a.4 qla 5 ad 2) etiam tum scripsit : « et in his dirigit communicativa iustitia. Est enim in ea aequalitas communicationis, quia quantum unus dedit alteri, debet tantum ab eo recipere » ; sed, dum folium 8qr scribebat, in margine inferiore folii 88vb sua manu adnotavit : « Et propter hoc etiam commutativa dicitur », et deinde a f. 8qr voce «iustitia commutativa» semper usus est. Sic ergo vocem « iustitia commutativa » Thomas dum scriptum Super III Seni, scribebat adsumpsisse et in usum adduxisse videtur. E Thoma in primis pendet Maistre Nicole Oresme Le livre de Ethiques d’Aristote (ed. Menut, p. 283, 288), qui vocem «Justice commutative» in linguam gallicam introduxisse videtur. 7 Lin. 1131 b 26. 9 Cap. 7, 1132 a 25. 23 Lin. 1131 b 32. 25 Cap. 4, 1131a 9 - cap. 5. 26 Cap. 5. 45 Lin. 1132 a 7. 47 Lin. 1132 a 14. 284 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM 55 magis secundum arismeticam, quae scilicet attendi­ tur secundum aequalitatem quantitatis et non se­ cundum aequalitatem proportionis sicut geometrica. Sex enim secundum arismeticam proportionalitatem medium est inter octo et quatuor; exceditur enim 60 ab uno et excedit alterum duobus, sed non est proportio eadem utrobique, nam sex se habet ad quatuor in sesqualtera proportione, octo autem ad sex in sesquitertia; e contrario vero secundum geo­ metricam proportionalitatem, medium exceditur et 65 excedit secundum eandem proportionem, sed non secundum eandem quantitatem; sic enim sex est medium inter novem et quatuor, utrobique enim invenitur sesqualtera proportio, sed non eadem quantitas, novem enim excedunt sex in tribus, sex 7o vero quatuor in duobus. Quod ergo in commutativa iustitia attendatur aequale secundum arismeticam proportionem, manifestat per hoc quod non consi­ deratur ibi diversa proportio personarum. Nihil enim differt, quantum ad iustitiam commutativam, si ali75 quis bonus privavit per furtum vel rapinam aliquem malum re sua vel e converso, neque etiam differt si bonus vel malus commisit adulterium. Sed lex attendit solum ad differentiam nocumenti, ut scili­ cet qui plus nocuit plus recompenset, cuiuscumque eo condicionis sit, et sic patet quod, si unus duorum iniustum faciat et alter iniustum patiatur et unus laedat et alter laedatur, lex utitur his duobus quasi aequalibus, quantumcumque sint inaequales. Unde et iudex, qui est minister legis, hoc attentat ut es istud iniustum quo unus laesit alium, quod habet quandam inaequalitatem, reducat ad aequalitatem, constituendo scilicet aequalitatem in ipsa quantitate rerum, non secundum proportionem diversarum personarum. 1132 a 7 90 Deinde cum dicit: Et enim cum hic etc., manifes­ tat per exemplum quod dixerat. Et primo proponit exemplum; secundo removet quoddam dubium, ibi: Dicitur enim ut simpliciter etc. Primo ergo ponit exemplum de laesione personali, in qua minus est 95 manifestum. Et dicit quod, si duorum unus vulne­ retur et alius percutiat vel etiam unus occidat et alius moriatur, divisa est hic actio et passio in inaequalia, quia scilicet percutiens vel occidens ha­ bet plus de aestimato bono, in quantum scilicet implevit voluntatem suam, et ita videtur esse quasi 100 in lucro, ille autem qui vulneratur vel etiam oc­ ciditur habet plus de malo, in quantum scilicet privatur incolumitate vel vita contra suam volun­ tatem, et ita videtur esse quasi in damno; sed iudex tentât hoc adaequare subtrahens a lucro et 105 apponens damno, in quantum scilicet aufert ali­ quid percutienti vel occidenti contra suam volun­ tatem et exhibet in commodum vel honorem vul­ nerati vel occisi. Deinde cum dicit: Dicitur enim etc., removet 110 1132 a 10 quoddam dubium quod possit oriri circa nomen lucri et damni. Et dicit quod, ut simpliciter loqua­ mur, lucrum et damnum dicitur in talibus, quando scilicet aliquis habet plus vel minus, et proprie accipiuntur haec nomina in bonis possessis; sed in 115 aliquibus ista nomina non videntur proprie compe­ tere, puta in iniuriis personalibus, ut cum unus percutit et alius percutitur et in hoc quasi damnum patitur, eo quod non potest certa mensura accipi actionis et passionis in huiusmodi iniuriis personali- 120 bus, ut sic id quod est plus possit dici lucrum et quod est minus possit dici damnum. Sed quando passio est mensurata, scilicet secundum mensuram iustitiae, tunc id quod est plus vocatur lucrum et id quod est minus vocatur damnum. 125 Deinde cum dicit: Quare pluris quidem etc., infert 1132 a 14 duas conclusiones: primam quidem ex parte ipsius iusti; secundam ex parte iudicis, ibi: Propter quod etc. Dicit ergo primo quod, quia iustum commutativum est quoddam aequale, [ sit ] quod sit medium 130 inter plus et minus ita quod lucrum et damnum se habeant sicut plus et minus, diversimode tamen in bonis et malis; nam habere plus de bono et minus de malo pertinet ad rationem lucri, contrarium au­ tem pertinet ad rationem damni; inter quae duo, 135 scilicet damnum et lucrum, medium est illud aequa­ le quod dicimus iustum. Unde sequitur quod iustum quod est directivum in commutationibus sit medium inter damnum et lucrum, communiter accipiendo utrumque. mo 81 faciat] facit Ψ 82 alter] alius T(-Za) 93 Primo ergo ponit] Ponit ergo primo T(primo om. S) ni possit] posset Er2P5 DbP’ S sec.m. Ao Wi Cf. supra c. 2 lin. 155 cum adn. 130 sit Θ] secl. (sicut sec.m. P* fit sec.m. Bg3?) 131 damnum] ita add. Ψ 55-70 Boethius De arilhm. II 43-44 (PL 63, 1147-1152) ; Albertus Lect. f. 85rb : «Arismetica autem est quando attenditur comparatio in quantitate differentiae terminorum et non in proportione, ut si dicam : 'Sicut se habent quinque ad quatuor, ita se habent septem ad sex’, eo quod differentiae sunt aequales in quantitate, quia inter quatuor et quinque quasi est unitas differentia, similiter autem est inter septem et sex ; non tamen est eadem proportio, quia quinque ad quatuor se habent in sesquiquarta proportione, sed septem ad sex in sesquisexta ». 84 loannes Saresberiensis Polycraticus IV c. 2 (PL 199, 515 B:) «Publicae ergo utilitatis minister et aequitatis servus est princeps»; Comm. in Eth.vet., P18, f. 246vb :« Unde ille qui interficit latronem vel suspendit est sicut minister legis vel sicut organum, quia sicut dolabra vel manus est instrumentum carpentatoris, ita ille qui suspendit latronem est sicut organum legis » ; Aristoteles Pol. III 16, 1287 a 20-22, a Guillelmo de Moerbeke transi, (ed. Susemihl, p. 228) : « si aliquos principari melius, hos instituendum servitores legis et ministros legum ». 93 Lin. 1132 a 10. 128 Lin. 1132 a 19. 285 6 (1132 a i - 1132 a 25) 1132 a 19 Deinde cum dicit: Propter quod et quando etc., infert conclusionem ex parte iudicis, de quo supra dixit quod tentât adaequare. Et dicit quod, quia iustum est medium inter damnum et lucrum, inde us est quod, quando homines dubitant de hoc, refu­ giunt ad iudicem, quod idem est ac si refugerent ad id quod est iustum; nam index debet esse quasi quoddam iustum animatum, ut scilicet mens eius totaliter a iustitia possideatur. Illi autem qui refu150 giunt ad iudicem videntur quaerere medium inter 145 de hoc] om. φ medio add. Hr Ed3 iustum Kr) 158 medium est inv. Ψ partes quae litigant, et inde est quod iudices vocant medios vel mediatores, ac si ipsi attingant medium in hoc quod perducunt ad id quod est iustum. Sic ergo patet quod iustum de quo nunc loquimur est quoddam medium, quia index qui determinat 155 hoc iustum medius est, in quantum scilicet constituit id quod est aequale inter partes, aequale autem medium est inter plus et minus, ut supra dictum est. 152 medium] et add. O(-As ut Kr) 153 est] om. Ot-Bg1?6?6 post Ï5I-I53 Cf. ipse Thomas Sent, libri Pol. II 17 (in 1274 a 20), cuius vera verba invenies apud C. Martin The Vulgate Text..., p. 61. Rectius Michael Ephesinus, p. 27, 33-35 ; O8, f. io6ra (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : «Et vocant iudicem mesidicum [quasi mesondikaion, id est medium iustum] qui videntur iniusta pati, ut proprium medium et iustum tribuentem his» ; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 V12) : «Quidam, id est iniusta passi, vocant iudices mesidicos, id est medios iustos, quia si sortiantur medio, id est aequali, hoc fiet per hoc quod iniustum passus et qui iniustum fecit componentur, hoc est coordinabuntur et comproportionabuntur arismetice iusto, id est iudici » ; Albertus Lect. f. 86rb : « Ideo iudices dicuntur mesidici, quasi medium dicentes, ut si, id est ac si, compositi, id est illi inter quos componitur per iudicem, contingant in iusto medio» ; Comm. p. 351 b. Cf. adn. ad Arist. 1132 a 23. 157-159 Lin. 1132 a 14-15. 7 1132 a 25 Et quemadmodum linea in inaequalia sec­ ta, quo maior sectio medietatem superexcedit, hoc abstulit et minori sectioni apposuit. Cum autem dica dividatur totum, tunc aiunt habere quod ipsius cum accipiant aequale, aequale autem medium est maioris et mino30 ris secundum arismeticam proportionalitatem. § Propter quod et nominatur dicheon quoniam dica est, quemadmodum si quis dicat dicaon et dicastes et dicaste. § Si enim duobus aequalibus auferatur ab altero, ad alterum autem apponatur, duobus his superexcedit alterum; si enim ablatum sit quidem, non sit au1132 o i tem appositum, uno utique solum superexcellet. Medium ergo uno et medium a quo ablatum est uno. Hoc ergo cognoscemus et quid auferre oportere a plus habente et quid apponere minus haben­ ti; quo quidem enim medium superexcedit, hoc apponere opor5 tere minus habenti, quo autem superexceditur, auferre a maximo. § Aequales in quibus AA, BB, GG, ad invicem. Ab AA auferatur AE et apponatur GG, quod in quibus GD; quare tota DGG eam quae est AE superexcedit eo quod est GD et eo quod est GZ; eam ergo quae est BB eo quod est GD. § Est autem et in aliis artibus io hoc. Destruerentur enim utique si non fecit faciens et quantum et quale et patiens pateretur hoc et tantum et tale. § Venerunt autem et nomina haec et damnum et lucrum ex voluntaria commutatione. Plus quidem enim habere quam quae sui ipsius, lucrari dicitur, minus autem his quae ex principio damnifi15 cari, puta in vendere et emere et in quantis ahis licen­ tiam dedit lex. Quando autem neque plus neque minus sed ipsa per se ipsa fiunt, quae ipsorum aiunt habere et neque damnificari neque lucrari. Quare lucri cuiusdam et damni me­ dium iustum est, quod praeter voluntarium aequale habere et 20 prius et posterius. 25 linea ALT (lin. i, 22; cf. c. 6 lin. 9) : linia Rt ligna Rp 25 in inaequalia ALRtT (lin. 22) : inaequalia Rp (in non aequalia corr. rec.m. Rp3) 26 hoc ALRtT (lin. 24) : hic Rp 28 dica T (lin. 29) : dicha ALRt dico Rp (dica corr. sec.rn. Ba*V13Vd rec.m. Rp3) dupliciter A nt. transi.(Ha) 30 quod RpT (lin. 20, 38) : hoc ALRt 31 dicheon T (lin. 42) : dikeon Ant. transi.(Ha) dikaion L dykaion (dikayon, dykayon) R 31 quoniam ALRt : quando Rp (corr. rec.m. Rp3) 31 dica Rn T (lin. 41) : dicha L dycha Rt dika (dyka) Rp cf. 1132 a 28 cum adn. 32 dicaon T (lin. 44) : dichaion L dychaion RtBa1 dikaion Et Lp Tu1 dykaion As’V13 dikayon SIRp3 dykayon PnVd dikeon Ant. transl.(Ha) 32 dicastes T (lin. 44) : dikastes LR (dy- P14VdRp2) 32 et dicaste T (lin. 44-45) : dichastes L(PnV12 sec.rn. Sk2 P13Ha) Rt dicastes O8 Rp1-3 dikastes Et Lp dykastes Ba1 om. pr.m. Sk2 Rn Rp2 (-Ba1 et dikaste add. ex T sec.rn. V13) 34 sit quidem ALRt : inv. Rp 1132 b 1 superexcellet Rt : excelleret Rp superexcessit L1 superexcellit L2 2 cognoscemus ALRtT (lin. 69) : cognoscimus Rp 3 opor­ tere (=δεϊν) LR : oportet (=δεϊ) A Ant. transi.(Ha) 3 quid ALT (lin. 70) : quidem R 4 super­ excedit ALRt : superexcedat Rp(-Ba’) 4-5 oportere LR : oportet A Ant. transi.(Ha) 10 Des­ truerentur LRtT (lin. 96-97) : Destruentur Rp (corr. sec.rn. Ba4V13Vd) 11 pateretur RT (lin. 98) : passus est L 11 et tale ALRtT (lin. 99) : tale Rp 12 et nomina T (lin. 8-9) : nomina ALR 17 ipsa per se ipsa LT (? lin. 112) : vel eadem per eadem add. post se ipsa Rt post fiunt Rp 19 quod Α(=το Mb) RT (lin. 118) : eorum quae Α(=τών LbOb) L 19 praeter Α(=παρά KbLbOb) RT (lin. 120) : circa Α(=περΙ Mb) L 19 et AR : quod et L V, 7 (XI32 a 25 - IT32 b 6) H32 a 25 Et quemadmodum linea etc. Postquam Philosophus ostendit differentiam inter iustum quod est direc­ tivum commutationum et iustum distributivum, hic ostendit qualiter accipiatur medium in hoc iusto 5 quod est directivum commutationum. Et circa hoc duo facit: primo ostendit propositum; secundo ma­ nifestat originem horum nominum damnum et lu­ crum quibus usus fuerat, ibi: Venerunt autem et nomina haec etc. Circa primum duo facit: primo 10 ostendit quomodo inveniatur medium commutativae iustitiae circa easdem res; secundo quomodo inve­ niatur circa res diversarum artium, ibi: Est autem et in aliis artibus etc. Circa primum duo facit: pri­ mo inducit exemplum ad ostendendum qualiter ac15 cipiatur medium in commutativa iustitia; secundo manifestat quod dixerat, ibi: Si enim duobus aequa­ libus etc. Circa primum duo facit: primo proponit exemplum ad propositum ostendendum ; secundo os­ tendit convenientiam exempli ex ipso modo loquen20 di, ibi: Propter quod et nominatur etc. Dicit ergo primo quod ita iudex ad aequalitatem reducit sicut, si esset una linea divisa in partes inaequales, ille qui vellet ad aequalitatem reducere auferret a maio­ ri parte illud in quo excedit medietatem totius 25 lineae et apponeret illud minori parti, ita quod medietas totius lineae esset quasi quaedam dica, id est regula vel mensura, per quam inaequalia redu­ cerentur ad aequalitatem. Et sic, cum totum quod est duorum hominum dividatur tali dica, id est 30 mensura, tunc dicunt quod unusquisque habet quod suum est, in quantum scilicet accipiunt aequale, quod est medium inter maius et minus, et hoc secundum arismeticam proportionalitatem, quia sci­ licet quantum medium iustitiae exceditur ab eo qui 35 habebat plus, tantum excedit illum qui habet minus, quod pertinet ad proportionalitatem arismeticam, ut prius dictum est. 1132 a 30 Deinde cum dicit: Propter quod et nominatur etc., manifestat exemplum praemissum esse conveniens 287 per modum loquendi apud Graecos. Et dicit quod, 40 quia medium huius iustitiae est sicut quaedam dica, inde est quod iustum apud Graecos vocatur dicheon, sicut si aliquis volens huiusmodi nomina variare dicat quod dicaon est iustum et dicastes iustus et dicaste iustitia. 45 Deinde cum dicit: Si enim duobus etc., manifestat 1132 a 32 quod dixerat, scilicet quod oporteat subtrahere ab eo qui habet plus id in quo excedit medietatem et apponere ei qui habet minus. Et primo manifestat quod dictum est; secundo exponit in terminis, ibi: 50 Aequales in quibus etc. Dicit ergo primo quod, si sint duo aequalia quorum utrumque habeat duas mensuras, puta duas palmas aut duos pedes, et medietas auferatur ab uno et apponatur alteri, ma­ nifestum est quod illud cui apponitur superexcedit 55 alterum in duobus, quia ei cui subtrahitur non re­ manet nisi unum, illud autem cui additur habet tria; sed si id quod subtrahitur ab uno non appona­ tur alteri, manifestum est quod non erit excessus nisi in uno. Per id autem cui nihil additur nec sub- 60 trahitur, intelligitur ipsum medium iustitiae, quia habet quod suum est et nec plus nec minus; per id autem cui additur intelligitur ille qui plus habet; per id autem cui subtrahitur intelligitur ille qui minus habet. Sic ergo patet quod ille qui plus habet 65 excedit medium in uno, quod scilicet est sibi super­ additum, medium vero excedit id a quo ablatum est in uno, quod scilicet est sibi subtractum. Hoc ergo, scilicet medio, cognoscemus et quid oportet auferre ab eo qui plus habet et quid oportet apponere ei 70 qui minus habet; quia illud oportet apponere minus habenti in quo medium excedit ipsum, hoc autem oportet auferre a maximo, id est ab eo qui plus habet, in quo medium superexceditur ab eo. Deinde cum dicit: Aequales in quibus etc., propo- 75 1132 b 6 nit quae dicta sunt in terminis. Sint enim tres lineae aequales, in quarum una scribatur in terminis AA, in alia BB, in tertia GG; linea ergo BB maneat 29 dividatur] dividantur P dividitur Φ Sed cf. Arist. 1132 a 28 44 dicaon] dycaon C1 AsDbP^^PdVW^W dythaon Ao diacon Er Φ3 T(dyathon S dichaicon V6) sec.m. Er1 45 dicaste] dichaste BoEr2KrCP6 Φ^^ΡΎ1^ dycaste AoAs dychaste V3V4 dycasthe P1) 66 excedit medium Inc. i8a pecia 6-8 Albertus Lect. f. 86rb : « Et primo ostendit propositum ; secundo ostendit originem horum nominum lucrum et damnum, ibi : Venerunt autem». 8 Lin. 1132 b 11. 12 Lin. 1132 b 9. 16 Lin. 1132 a 32. 20 Lin. 1132 a 30. 26-27, 29“3°» 4o-45 Albertus Lect. f. 86va : « Et sciendum quod dica dicitur lignum in quo est mensura aliquorum quasi regula ad quam diriguntur ; et per similitudinem dicitur iustitia dica, quia est quaedam regula et mensura per quam ad aequalitatem reducuntur inaequalia in damnis et lucris. Dicit ergo quod, quando totum dividitur secundum mensuram dicae ita quod tantum detur unicuique quantum est quantitas dicae, tunc dicunt se habere quod suum est et tunc accipiunt aequale et medium, quia sic se habet in arismetica proportionalitate, ut dictum est, et ideo congrue iustitia dicitur dikaion, quasi dica quaedam, et iustus dicitur dikastes, in quantum est directivus ad dicam» ; Comm. p. 351-352. Ex Anonymi commentario, sed male interpretato, pendere videtur Albertus ; cf. Anonymus, p. 221, 10-12 ; O3, f. 8pra : «Iustum autem et directivum et aequale medii locum habet et regula est et mensura ad aequandum eum qui iniustum passus est ei qui iniustum fecit». - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 28, 21-22 ; O8, f. io6va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : « Et propter hoc, ait, nominatur dikaion [id est iustum], quia dicha est [id est in duo divisum aequaliter est] » ; Averroes, V c. 4 (ed. 1562, f. yora) : « Et derivatur quidem nomen iustitiae in graeco a dividendo in duo dimidia, et 'dicens iustitiae’, id est iudex, est ille qui dividit inter homines per duas par­ tes coaequales»; Lexicon verborum graecorum..., p. 261*: «Dikaion: iustum. - Dikastes: iudex iusti». 37 Cap. 6 lin. 55-7°· 51 Lin. 1132 b 6. 288 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM AEA I-------- 1-------- 1 eo B B I------------------1 G Z G D I-------- 1-------- 1-------- 1 indivisa, linea vero AA dividatur per medium in puncto E, linea vero GG dividatur per medium in puncto Z; auferatur ergo a linea quae est AA una es pars quae est AE et apponatur lineae quae est GG et vocetur hoc appositum GD ; sic ergo patet quod tota linea quae est DGG superexcedit eam quae est AE in duobus, scilicet in eo quod est GD et in eo quod est GZ, sed lineam quae est BB excedit 90 in uno solo quod est GD. Sic ergo patet quod id quod est maximum excedit medium in uno, mini­ mum autem in duobus ad modum arismeticae proportionali tatis. 1132 b 9 Deinde cum dicit: Est autem et in aliis etc., os95 tendit quod id quod dictum est observari oportet etiam in commutatione diversarum artium. Destrue­ rentur enim artes si ille qui facit aliquod artificium non pateretur, id est non reciperet pro illo artificio, tantum et tale quantum et quale fecit. Et ideo 79-81 Formam om. P‘P’V4 C1 ErV4 PeT(-S) DbPeV3) pervenerunt Ve proveniunt Za SZa hom.om. pr.m. Kr Bg1) oportet commensurari opera unius artificis operibus 100 alterius ad hoc quod sit iusta commutatio. Deinde cum dicit: Venerunt autem etc., ostendit 1132 b 11 originem horum nominum damnum et lucrum. Et dicit quod ista nomina provenerunt ex commuta­ tionibus voluntariis in quibus primo fuit usus talium 105 nominum. Cum enim aliquis plus haberet quam prius habuerat dicebatur lucrari, quando autem minus, dicebatur damnificari, sicut in emptionibus et ven­ ditionibus et in omnibus aliis commutationibus quae sunt licitae secundum legem. Sed quando aliqui neque no plus neque minus habebant eo quod a principio habuerant, sed ipsamet reportabant in aequali quan­ titate per commutationem eorum quae attulerant, tunc dicebantur habere ea quae eorum sunt et nihil lucrari neque amittere. Concludit autem ulterius us conclusionem principaliter intentam. Ex praemissis enim patet quod iustum de quo nunc agitur est medium damni et lucri; quod quidem iustum nihil est aliud quam habere aequale ante commutatio­ nem et post, etiam praeter voluntatem, ut patet 120 in eo qui, iudice cogente, restituit alteri quod plus habebat. 104 provenerunt PSWi] perveniunt Φ (pervenerunt P’ proveniunt Bg1 veniunt 119 ante coni, cum V6 Ed3 sec.m. Er2 V10W Er1 AoKrP10 Wi] aut Θ (ut P1 autem 8 Videtur autem aliquibus et contrapassum esse simpliciter iustum, ut Pictagorici dixerunt; determinabant enim simpli­ citer iustum contrapassum alii. § Contrapassum autem non con­ gruit neque in distributivum iustum. § Neque in directivum, 25quamvis volunt hoc dicere; et Radamanti iustum : « Si patiatur quae fecit, vindicta recta fit ». § Multis enim in locis dissonat ; puta si principatum habens percus­ sit, non oportet repercuti, et si principem percussit, non percuti 30 solum oportet, sed et puniri. § Adhuc involuntarium et voluntarium differt multum. § Sed in communicationibus quidem commutati vis continet tale iustum contrapassum secundum proportionalitatem et non secundum aequalitatem. § Per contrafacere enim proportio­ nale commanet civitas. Vel enim hoc male quaerunt? Si autem non, 1133 a i servitus videtur esse si non contrafaciat. Vel quod bene ? Si autem non, retributio non fit, retributione autem commanent. Propter quod et gratiarum sacrum prompte faciunt, ut retributio sit; hoc enim proprium gratiae, refamulari enim oportet ei qui gratiam 5 fecit et rursus incipere ipsum gratiam facientem. § Facit enim retributionem eam quae secundum proportionalitatem secundum dia­ metrum coniugatio. Puta aedificator in quo A, coriarius in quo B, domus in quo G, calciamentum in quo D. Oportet igitur acci­ pere aedificatorem a coriario illius opus et ipsum illi re10 tribuere quod ipsius. Si igitur primum sit secundum proportio­ nalitatem aequale, deinde contrapassum fiat, erit quod dici­ tur. Si autem non, non aequale neque commanet; nihil enim pro­ hibet melius esse alterius opus quam alterius, oportet igitur haec utique aequari. § Est autem hoc et in aliis artibus. Destruerentur 15 enim si non fecerit faciens et quantum et quale et patiens pateretur hoc et tantum et tale. Non enim ex duobus medicis fit communicatio, sed ex medico et agricola et omnino alteris et non aequalibus, sed hos oportet aequari. 1132 b 2i 2i Videtur ALRtT (lin. i ; c/. supra c. 4 lin. 95) : Videbitur Rp 22 Pictagorici P13 Rt Tu1 T (lin. 13): Pitha- O8 Sk2 SI Pytha- P14Vd Pita- EtPuV12 P12 Lp Rn V13 Pyta- T1 As^a1 Pycta- Rp3 25 volunt ALRt : voluerit Rp 25 Radamanti T (lin. 36) : Radamantis O8 L2Rp sec.m. Et redampnantis Rt sec.m. P13 Radamanthis L1(P11V12 SkU?1 P12 Lp in dampnanthis pr.m. Et) 27 recta ALRtT (lin. 38) : recte Rp 30 Adhuc ART (lin. 66) : Adhuc et L 31 communicationibus AL1(P11 SkTT1) L2RtT (lin. 99 et etiam 8, 87 coni.) : commuta­ tionibus L’(EtO8V12 P12 Lp) Tu1 Rp2’3 concomitationibus Rp1(-Tu1) 33 Per RpT (lin. denarius diu­ tius manet in suo valore, oportet omnia appretiari denariis, per hunc enim modum poterit esse commu­ tatio rerum et per consequens communicatio inter homines; nummisma quidem adaequat res commu­ ne tabiles sicut quaedam mensura faciens res commen- suratas. Manifestat autem quae dicta sunt per hoc quod communicatio esse non poterit si non sit com­ mutatio, quae non erit si non constituatur aequa­ litas in rebus, et si hoc non sit, non erit commensuratio. 175 Deinde cum dicit: Secundum veritatem quidem etc., 1133 b 19 ostendit per quem modum denarii mensurent. Et dicit quod res tam differentes impossibile est commensurari secundum veritatem, id est secundum proprietatem ipsarum rerum, sed per comparationem iao ad indigentiam hominum sufficienter possunt conti­ neri sub una mensura. Unde oportet esse unum aliquid quo omnia huiusmodi mensurentur, quod quidem non mensurat ex sui natura, sed quia ita positum est inter homines, unde etiam vocatur i»s nummisma ; quod quidem omnia facit commensurata in quantum omnia mensurantur nummismate. Deinde cum dicit: Domus in quo A etc., mani1133 b 23 festât quod dictum est in terminis, dicens: sit A domus quae valeat quinque mnas, B autem sit lec- 190 tus qui valeat unam mnam, et sic lectus erit in valore quinta pars domus; unde manifestum est quot lecti sint aequales in valore uni domui, scilicet quinque. Et manifestum est quod sic fiebat commu­ tatio ante quam essent denarii : dabantur enim quin- 195 que lecti pro una domo; nihil autem differt utrum dentur pro una domo quinque lecti vel quantum valent quinque lecti. Ultimo autem epilogando con­ cludit quod dictum est quid est iustum et quid iniustum. 200 152 accipit] accipiat Ψ 161 mensurantur] mensurentur Φ 165 quod1] sicut quedam mensura mensurans add. $(ex lin. 170?) 165 quod2 coni, cum V«Za sec.m. Ao SWi] om. Θ 172 communicatio coni, cum VeZa sec.m. AoErKrP10 S] commutatio Θ 174 si hoc non sit, non erit] forsitan legendum hoc non erit, si non sit Cf. Arist. 1133 b 18 191 qui coni, cum P5 DbV3 Wi V’Za] que Θ 162 Lin. 1133 b 19. 164 Lin. 1133 b 23. 10 Determinatis autem his, manifestum quoniam iusta operatio medium est eius quod est iniustum facere et iniustum pati; hoc quidem enim plus habere, hoc autem minus est. § Iustitia autem medietas est non secundum eundem modum praedictis virtutibus. Sed quoniam medii est, mi a i iniustitia autem extremorum. § Et quidem iustitia est habitus se­ cundum quem iustus dicitur operativus secundum electionem iusti et distributivus et ipsi ad alium et alteri ad alterum. Non sic ut eligibilis quidem plus ipsi, minus autem 5 proximo, nocivi autem e converso, sed aequalis eius quod secundum proportionalitatem; similiter autem et alii ad alium. § Iniustitia autem contrarium iniusti; hoc autem est superabundantia et defectus utilis vel nocivi praeter proportionale. Propter quod superabundan­ tia et defectus iniustitia quoniam superabundantiae et defectus est, loin se ipso quidem superabundantiae simpliciter utilis, defectus autem nocivi, in aliis autem totum quidem similiter. Quod autem praeter proportionale qualitercumque contingit. § Iniustificationis autem quod quidem minus iniustum pati est, quod autem maius iniustum facere. § De iustitia quidem igitur et iniustitia quae utriusque est 15 natura, dictum sit secundum hunc modum, similiter autem et de iusto et ini usto universaliter. 1133 b 30 1134 a i quidem iustitia L2RT (lin. 5, 38) : iustitia quidem L1 2 quem LRtT (lin. 47) : quam Rp 4 Non sic ut ART (lin. 63) : Iniustus autem non sic, quare L 7 iniusti ALRtT (lin. 73) : iusti Rp (corr. sec.m. V13 rec.m. Rp3) 11 Post similiter puncto interp. T : virg. tantum interp. A 12 qualitercumque RtT (lin. 88) : qualiter L om. Rp 12 contingit L1(EtP11V12 Lp pr.m. Sk2) L2RT (lin. 88) : contigit AL’(O8P12 T1 sec.m. Sk2) 1133 b 30 Determinatis autem his etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo iustum sit medium, hic ostendit quomodo iustitia sit medium. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; secundo pro5 bat propositum, ibi: Et quidem iustitia etc.; tertio epilogat quae dicta sunt, ibi: De iustitia quidem igitur etc. Quia vero habitus cognoscuntur per actus, circa primum duo facit: primo proponit quomodo operatio iustitiae sit medium; secundo quomodo 10 ipsa iustitia sit medium, ibi: Iustitia autem medietas etc. Dicit ergo primo quod ex praemissis quae de­ terminata sunt, manifestum est quod iusta operatio, quae est actus iustitiae, medium est inter iniustum facere et iniustum pati, quorum alterum est plus habere quam sit sibi debitum, scilicet iniustum fa-15 cere, alterum autem, scilicet iniustum pati, est mi­ nus habere propter hoc quod privatur aliquis eo quod sibi debetur; actus autem iustitiae est facere aequale, quod est medium inter plus et minus; unde manifeste sequitur ex praemissis quod iusta 20 operatio medium est inter iniustum facere et iniustum pati. Deinde cum dicit: Iustitia autem etc., ostendit i133 b 32 qualiter iustitia sit medium. Et dicit quod iustitia 4 proponit] ponit Of-OT’ Bx Kr corr. sec.m. PdV10) 5 Et coni. e% Arist. 1134 a 1 (cf. infra lin. 38)] Hec Θ Cf. supra III c. 16 lin. 72 cum adn. 13 medium est] inv. Ψ (est. om. pr.m Ao) 21 iniustum1 coni, cum Bg1 Za Ed3 sec.m. Wi] iniusta Θ 5 Lin. 1134 a i. 6 Lin. 1134 a 14. supra IV c. 8 lin. 86-87 cum adn.). 10 Lin. 1133 b 32. 19 Cf. supra c. 6, 1132 a 14-15 ; 7, H32 a 29 (nec non 298 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM 25 non est medietas eodem modo quo aliae virtutes morales, quarum unaquaeque medietas est inter duas malitias, sicut liberalitas, quae est media inter illi­ beralitatem et prodigalitatem; sed iustitia non est media inter duas malitias. Potest autem dici medie30 tas effective, in quantum scilicet est constitutiva medii, quia scilicet actus eius est iusta operatio, quae est medium inter iniustum facere et iniustum pati, quorum duorum alterum tantum, scilicet inius­ tum facere, pertinet ad malitiam, scilicet iniustitiam, 35 quae est extremorum, in quantum accipit sibi plus de bonis et minus de malis; sed iniustum pati non pertinet ad aliquam malitiam, sed magis est poena, i34 a 1 Deinde cum dicit: Et quidem iustitia etc., probat quod dictum est, scilicet quod iustitia non sit me40 dietas duarum malitiarum sicut aliae virtutes mo­ rales. Et circa hoc duo facit: primo assumit quid sit iustitia; secundo adiungit quaedam ad conclu­ dendum propositum, ibi: Iniustificationis autem etc. Circa primum duo facit: primo proponit quid sit 45 iustitia; secundo quid sit iniustitia, ibi: Iniustitia autem etc. Dicit ergo primo quod iustitia est habitus secundum quem ille qui est iustus dicitur esse operativus iusti, et hoc secundum electionem, quia, sicut supra in II dictum est, virtus moralis est ha5o bitus electivus. Hoc autem quod dicitur : « operativus iusti », potest referri ad iustitiam directivam commu­ tationum, in qua magis apparet ratio iustitiae prop­ ter aequalitatem rei; unde addit: «et distributivus», ut comprehendat etiam iustitiam distributivam, 55 quae consistit in aequalitate proportionis. Potest autem aliquis secundum electionem operari iustum tam in commutationibus quam in distributionibus dupliciter: uno modo inter se et alterum, et quan­ tum ad hoc dicit : «et ipsi» - sibi -«ad alium» ; alio modo 60 inter duos alios, quod pertinet ad indicem vel arbi­ trum, unde subdit : « et alteri ad alterum ». Quomodo autem iustus operetur iustum, manifestat per ex­ clusionem contrarii, subdens quod non sic facit quod de rebus eligibilibus, puta divitiis et honoribus, plus 65 conferat sibi et minus proximo, et de rebus nocivis, id est laboriosis et poenalibus, e converso plus pro­ ximo quam sibi, sed aequaliter secundum propor­ tionem; et hoc observat non solum inter se et alium, sed etiam inter duos alios. Deinde cum dicit: Iniustitia autem etc., proponit 70 1134 a 6 quid sit iniustitia. Et dicit quod iniustitia e con­ trario est habitus secundum electionem operativus iniusti; quod quidem contingit in superabundantia vel defectu rerum utilium vel nocivarum, quas acci­ pit praeter debitam proportionem. Propter quod, 75 sicut iustitia dicitur medietas quia est operativa medii, ita etiam iniustitia dicitur superabundantia et defectus, quia est factiva superabundantiae et defectus, ita quidem quod iniustus attribuit sibi ipsi superabundantiam rerum quae sunt simpliciter eo utiles, defectum autem rerum nocivarum; sed aliis quidem similiter attribuunt totum, id est superabun­ dantiam et defectum, sed non in eisdem, sed defec­ tum quidem utilium, superabundantiam vero noci­ vorum. Nec est determinatum qualiter iniustitia es debitam proportionem relinquat, id est quantum plus vel quantum minus debito accipiat; sed hoc facit qualitercumque contingit, id est prout sibi occurrit. Deinde cum dicit: Iniustificationis autem etc., 90 1134 a 12 adiungit quaedam necessaria ad concludendum pro­ positum. Et dicit quod duplex est iniustificatio : una quidem quae consistit in minus habere de bonis, ad quam refertur plus habere de malis, quod est eiusdem rationis, et hoc est iniustum pati ; alia au- 95 tem iniustificatio est habere maius in bonis et minus in malis, et hoc est iniustum facere. Ex his ergo potest sic argumentari : ad iniustitiam pertinet inius­ tum facere; sed habere minus in bonis vel plus in malis non est iniustum facere, sed iniustum pati ; 100 ergo hoc non pertinet ad malitiam iniustitiae; ius­ titia vero est medium inter plus habere et minus habere, ut supra habitum est; ergo iustitia non est media inter duas malitias. Deinde cum dicit: De iustitia quidem igitur etc., 105 1134 a 14 epilogat quae dicta sunt. Et dicit dictum esse de iustitia et iniustitia quae sit natura utriusque et similiter de iusto et iniusto in universali ; nam quos­ dam particulares modos iusti et iniusti postea determinabit. no 53 et] quod Φ S (corr. sec.m. Er8 Pd Kr S) 59 et] quod Φ S 59 sibi] scilicet praem. S V*Za 61 alteri coni, ex Arist. 1134 a 3] alterius Θ 82 attribuunt] attribuit VeZa sec.m. Wi Sed cf. Praef., p. 197* 96 est] om. ®(add. sec.m. Kr nec non ante iustificatio P7 Bg1 hom.om. O) 102 est medium inv. Ψ 43 Lin. 1134 a 12. 45 Lin. 1134 a 6. 49 Cap. 7, 1106 b 36. 103 Lin. 1133 b 30-32. cf. Albertus Lect. f. gora : « Dominativum autem. In parte ista determinat de modis iustitiae... ». 109 Cap. 11, 1134 b 8-1.8; 11 1134 a 17 Quia autem est iniustum facientem nondum iniustum esse, qua­ les autem iniustificationes iniusta faciens iam iniustus est secundum unamquamque iniustitiam, puta fur vel moechus vel latro? Vel sic 20 quidem nihil differt. Et enim utique commiscebitur mulieri sciens cui, sed non propter electionis principium, sed propter passio2ibisnem; iniustum facit quidem igitur, iniustus autem non est, velut neque fur, furatus est autem, neque moechus, moechatus est autem, similiter autem et in aliis. § Qualiter quidem igitur habet contrapassum ad iustum, dictum est prius. § Oportet autem non 25 latere quoniam quod quaeritur est et simpliciter iustum et politicum iustum. § Hoc autem est communitatis vitae ad esse per se sufficientiam in liberis et aequalibus vel secundum proportionali­ tatem vel secundum numerum. § Quare quantis non est hoc, non est his ad invicem politicum iustum, sed quoddam iustum et secundum 30 similitudinem. § Est enim iustum, quibus et lex ad ipsos. Lex au­ tem in quibus iniustitia; vindicta enim indicium iusti et ini usti. In quibus autem iniustitia, et iniustum facere in his; in quibus autem iniustum facere, non omnibus iniustitia. Et hoc autem est plus ipsi tribuere simpliciter bonorum, minus autem simpliciter malorum. 35 § Propter quod non sinimus principari hominem, sed rationem, quoniam 1134 b i sibi ipsi hoc facit et fit tyrannus. Est autem princeps custos iusti; si autem iusti, et aequalis. § Quia autem nihil ipsi plus esse videtur, si quidem iustus, non enim tribuit plus simpliciter boni ipsi, si non ad ipsum proportionale est; ideo 5 alteri laborat. Et propter hoc alienum aiunt esse bonum iustitiam, quemadmodum dictum est et prius. § Merces ergo quae­ dam danda, hoc autem honor et gloria; quibus autem non suffi­ cientia haec, isti fiunt tyranni. § Dominativum autem iustum et paternum non idem his, sed simile. § Non enim est in­ io iustitia ad quae ipsius simpliciter; possessio autem, et filius, usque utique sit pelicon et separetur, quemadmodum pars ipsius. Se ipsum autem nullus eligit nocere, propter quod non est iniustitia ad se ipsum. Non ergo iniustum. § Neque iustum politicum; secundum 17 nondum RT {lin. 17-18) : nequaquam L Cf. 1142 b 13, 1147 a 22 ; sed contra 1144 a 14, 1144 b 35 nequaquam L non corr. Rev. ; 1100 a 2 nondum ex Eth. nova retinet L 17-18 quales ALRpT {lin. 18) : secundum quales Rt {cf. Thomae comm. lin. 25, 26) 18 iniusta ART {lin. 20) : om. L 20 differt RT {lin. 23) : differet AL 20 utique commiscebitur R (vel praem. RtRp) : si commisceatur L Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 20 sciens RT {lin. 31) : hoc (=το) add. L 21 bis velut R (iniustus est add. Rp) : puta L Cf. supra 1122 b 12 cum adn. 25 quaeritur ALRtT {lin. 53) : quid Rp {coir. rec.m. Rps) 26 communitatis T {lin. 65) : communicatis Α(=κοΐνωνών Lb) R (communicans SI) communicativum A(=xoivœvovMb) L 32 inhisALRt : om. Rp 35 rationem ALRtT {lin. 131-132) : secundum rationem Rp 1134 b 5 alienum LRpT {lin. 148) : alterum Rt Cf. infra 1165 b 31 cum adn. 5 aiunt esse L2R (autem esse Rp3) : esse aiunt AL1 6 ergo ART {lin. 150) : autem ergo L 10 possessio : id est servus Roberti Grosseteste notula in EtSk2 an servus post possessio vel post autem add. T {cf. lin. 178) ? 11 separetur A(KbOb) R {sec.m. Rt) T {lin. 179-180) : non separetur A(LbMb)L {nec non pr.m. Rt) 13 Non RpT {lin. 183) : neque ALRt 13 Post non ergo iniustum paragrapho interp. T {lin. 184-185) : non post, sed ante, puncto interp. AL 300 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM legem enim erat et in quibus natum erat esse lex; isti autem erant 1134 b 15 quibus existit aequalitas eius quod est principari et subici. § Prop­ ter quod magis ad uxorem est iustum quam ad natos et possessiones. Hoc enim est yconomicum iustum; alterum autem est et hoc a poli­ tico. 15 eius quod est principari et subici (et subici om. Rt) RT (lin. 190-191) : ad principandum et essendum sub principe L 17 yconomicum L2(ico- P13 ?) RT (lin. 202, 203) : ikonomicum L’(yko- Et) 1134 a 17 Quia autem est iniustum facientem etc. Postquam Philosophus determinavit de iustitia et iusto et op­ positis horum absolute, hic determinat de eis per comparationem ad subiectum, ostendendo scilicet 5 qualiter aliquis faciendo iniustum fiat iniustus. Et cir­ ca hoc duo facit : primo determinat veritatem ; secun­ do movet quasdam dubitationes circa praedeterminata, ibi : Dubitabit autem utique aliquis etc. Circa pri­ mum tria facit : primo movet quaestionem ; secundo 10 interponit quaedam quae sunt necessaria ad quaes­ tionis solutionem, ibi: Oportet autem non latere etc.; tertio solvit quaestionem, ibi: Existentibus autem iustis etc. Circa primum duo facit : primo movet quaes­ tionem intentam; secundo ostendit quandam aliam 15 quaestionem prius esse determinatam, ibi : Qualiter quidem igitur habet etc. Dicit ergo primo quod con­ tingit aliquem qui facit aliquam rem iniustam non­ dum esse iniustum et ideo quaerendum est quales iniustificationes, id est operationes iniustorum, opor20 teat esse ad hoc quod ille qui facit iniusta iam sit iniustus in unaquaque specie iniustitiae, puta furti vel adulterii vel latrocinii. Vel potest dici et removendo praedicta quod sic quidem nihil differt, id est quod nihil differt ad hoc quod homo sit inius25 fus secundum qualescumque operationes iniusta fa­ ciat. Ideo autem quaesitum est secundum quales iniustificationes, quia multipliciter contingit aliquem facere iniustum, quia contingit quod aliquis com­ miscetur mulieri quae est uxor alterius non igno30 rans personam, quod faceret involuntarium, sed sciens cui commiscetur, non tamen hoc facit ex electione, sed ex passione; talis igitur facit quidem rem iniustam, non tamen videtur esse iniustus, quia non operatur ex electione; sicut etiam in speciali 35 possumus dicere quod aliquis non est fur licet sit furatus, quia non ex electione, et similiter non est moechus licet sit moechatus, et similis ratio est in aliis. Deinde cum dicit: Qualiter quidem igitur etc., 1134 a 23 ostendit quandam dubitationem iam esse solutam, 40 scilicet qualiter se habeat contrapassum ad iustum, de quo prius dictum est. Deinde cum dicit: Oportet autem non latere etc., 1134 a 24 interponit quaedam quae sunt necessaria ad solu­ tionem propositae quaestionis. Et primo quid sit 45 simpliciter iustum; secundo quid sit iustificatio, ibi: Differt autem iniustificatio etc. Circa primum duo facit: primo dicit de quo est intentio; secundo exequitur propositum, ibi: Hoc autem est etc. Dicit ergo primo quod ad evidentiam quaestionis qua quaeri- 50 tur quali operatione aliquis faciens iustum vel inius­ tum sit iustus vel iniustus, oportet non latere quod iustum de quo nunc quaeritur est iustum simplici­ ter, quod est iustum politicum. Deinde cum dicit: Hoc autem est etc., exequitur 55 1134 a 26 propositum. Et primo ostendit quid sit iustum po­ liticum; secundo dividit ipsum, ibi: Politici autem iusti etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod intendit, scilicet quid sit iustum politicum; secundo manifestat propositum, ibi : Est enim ius- 60 tum, quibus etc. Circa primum duo facit: primo os­ tendit quid sit iustum politicum; secundo concludit quod sunt quaedam alia iusta ab hoc differentia, ibi : Quare quantis etc. Dicit ergo primo quod iustum politicum consistit in quadam communitate vitae 65 quae ordinatur ad hoc quod sit per se sufficientia eorum quae ad vitam humanam pertinent, et talis est communitas civitatis, in qua debent omnia in­ veniri quae sufficiant humanae vitae; hoc autem iustum consistit in liberis, non autem in servis, 70 quia dominorum ad servos non est politicum iustum, sed dominativum, ut infra dicetur; consistit etiam 22 potest] poterit Ψ 22 et] quod Φ Za sec.m. S ad (removenda pro removendo) Ve Sed cf. supra c. 10 lin. 53 et 59 cum adn.; infra VI c. 3 lin. 172 cum adn. 31 commiscetur coni, cum EriOP5 Bg3 V6Za sec.m. Er2PdV8 *10 AoErKr SPWi] commit­ tetur Θ (miscetur C1) 40 iam esse inv. Ψ 60-61 iustum, quibus coni, ex Arist. 1134 a 30] quibus iustum 0 (hom.om. Pd Db) Cf. infra lin. 91 cum adn. 8 Cap. 14, 1136 a 10. 11 Lin. 1134 a 24. 12 Cap. 13, 1135 a 15. 15 Lin. 1134 a 23. 42 Cap. 8-9, 1132 b 21 1133 b 29. 47 Cap. 12, 1135 a 8. 49 Lin. 1134 a 26. 57 Cap. 12, 1134 b 18. 60 Lin. 1134 a 30. 64 Lin. 1134 a 28. 72 Lin. 1134 b 8. II (1134 a 17 - 1134 b 8) iustum politicum in personis aequalibus, id est qua­ rum una non subditur alteri naturali ordine vel 75 civili sicut filius patri, inter quos, ut infra dicetur, non est politicum iustum, sed paternum; hoc autem iustum politicum vel est secundum proportionalita­ tem, id est secundum aequalitatem proportionis, quantum ad iustitiam distributivam, vel secundum eo numerum, id est secundum aequalitatem numeralis quantitatis, quantum ad iustitiam commutativam. 1134 a 28 Deinde cum dicit: Quare quantis etc., concludit quaedam alia iusta a praedicto differentia, dicens quod ex quo iustum politicum consistit in liberis es et aequalibus, quibuscumque non inest hoc, scilicet quod sint liberi et aequales, his non est ad invicem politicum iustum, quod est iustum simpliciter, sed quoddam iustum, id est dominativum vel paternum, quod est iustum secundum quid, in quantum habet 9o aliquam similitudinem politici iusti. 1134 a 30 Deinde cum dicit: Est enim < iustum, > quibus etc., manifestat quod dictum est. Et primo quantum ad iustum politicum, quod est iustum simpliciter; secundo quantum ad iustum dominativum vel pa95 ternum, quod est iustum secundum quid, ibi: Domi­ nativum autem iustum etc. Circa primum duo facit: primo manifestat quod dictum est, scilicet quod iustum politicum sit in liberis et aequalibus ; secundo infert quaedam correlaria ex dictis, ibi : Propter quod 100 non sinimus etc. Dicit ergo primo quod ideo dictum est quod iustum politicum est in liberis et aequali­ bus, quia, cum iustum politicum determinetur lege, necesse est quod in illis sit ad quos datur lex; lex autem non datur principaliter pro servis, qui cohi105 bentur a dominis, neque pro filiis, qui cohibentur a patribus, sed pro liberis et aequalibus; unde in talibus est politicum, iustum. Quod autem in illis sit politicum iustum ad quos datur lex, manifestum est per hoc quod iustitia et iniustitia in eisdem sunt ; no lex autem ad illos se extendit in quibus potest esse iniustitia, quod patet ex hoc quod vindicta, quae fit secundum legem, nihil aliud est quam iudicium de iusto et iniusto. Et ex quo lex est in quibus est iniustitia, sequitur quod sit in quibus est iniustum iis et per consequens in quibus est iustum, quia in quibuscumque est iniustitia, in his invenitur inius­ tum facere, sed non convertitur: dictum est enim 301 in II quod contingit aliquem facere virtuosa absque virtute et similiter vitiosa absque habitu vitii. Hoc autem iniustum nihil est aliud quam quod aliquis 120 attribuat sibi ipsi plus de his quae sunt simpliciter et absolute bona, sicut sunt divitiae et honores, et minus de his quae sunt simpliciter et absolute mala, sicut sunt contraria praedictorum. Deinde cum dicit: Propter quod non sinimus etc., 125 infert tria correlaria ex praedictis. Et primo dicit quod, quia iniustum est quod aliquis sibi plus attri­ buat de bonis et minus de malis, inde est quod in recta gubernatione multitudinis non permittimus quod homines principentur, scilicet secundum volun-130 tat em et passiones humanas, sed quod principetur ratio, id est lex quae est dictamen rationis vel homo qui secundum rationem agat, quia, si princeps se­ quatur passiones humanas, faciet hoc sibi, scilicet quod plus accipiet de bonis et minus de malis, et 135 ita fiet tyrannus, cum hoc sit contra rationem prin­ cipis. Ad hoc enim princeps institutus est ut custo­ diat iustitiam et per consequens aequalitatem, quam praeterit dum sibi usurpat plus de bonis et minus de malis. uo Secundum correlarium ponit ibi: Quia autem nihil ipsi etc. Et dicit quod, quia princeps si sit iustus nihil plus sibi attribuit de simpliciter bonis quam aliis nisi forte secundum debitam proportionem distributivae iustitiae, inde est quod princeps non la-145 borat ad utilitatem suam, sed aliorum. Et propter hoc supra dictum est quod iustitia legalis, secundum quam princeps gubernat multitudinem, est alienum bonum. Tertium correlarium ponit ibi: Merces ergo etc. 150 Manifestum est enim quod quilibet debet dare mercedem ei qui pro se laborat; quia ergo princeps laborat pro multitudine, danda est ei merces a mul­ titudine, scilicet honor et gloria, quae sunt maxima bonorum quae ab hominibus dari possunt; si autem 155 sint aliqui principes quibus ista non sufficiant pro mercede, sed quaerant lucra, isti fiunt iniusti et tyranni. Super hanc autem mercedem ab hominibus exhibitam boni principes expectant mercedem a Deo. Deinde cum dicit: Dominativum autem iustum etc., i60 manifestat quod supra dictum est de eo quod non est iustum simpliciter, sed secundum similitudinem. 89 iustum om. φ 9i iustum coni, ex Arist. cum V6Za] om. Θ Cf. supra lin. 60-61 cum adn. 96 primum] autem add. ®(-0*V4W P5 As Bg1DbP6) 119 absque Inc. xqa peda 121 attribuat] post ipsi Ψ(tribuat Za) 148 princeps] principes Of-Ei^Kr AoW pr.m. Bg3) 148 gubernat] gubernant Φ(-Κγ) gubernatur P 157 quaerant coni.] quaerent Θ (quaerunt Er2 Za sec.rn. V6 om. pr.m. V6) 159 a Deo coni, cum V6Za Ed3 sec.rn. Er2P3PdV10 S] ab eo Θ 75 Lin. 1134 b 9. 88 Cf. infra lin. 1134 b 8-9. 95 Lin. 1134 b 8. 99 Lin. 1134 a 35. 1x8 Cap. 4, 1105 a 17 - b 12. 132 Cf. ΙΛ-ΙΙΛ* q.9i a.3 ; q.97 a.i, nec non Cicero De legibus I xu 33 : «lex quae est recta ratio in iubendo et vetando» ; I xv 42 : «lex est recta ratio imperandi atque prohibendi». 132-133 Albertus Lect. f. gora : «Non sinimus princi­ pari hominem, id est illum in quo est tantum natura humana sine perfectione virtutis addita, sed secundum rationem, id est illum sinimus principari qui est perfectus secundum rationem». Cf. adn. ad Arist. 1134 a 35. 147 Cap. 2, 1130a 3. 154-155 Alber­ tus Lect. f. 8qvb : «Datur autem sibi pro mercede honor, quo nihil maius exhiberi potest, sicut in IV [9, 1124 a 8-9 ; cf. 8, 1123 b 20-21] dixit de magnanimitate ». 1134 a 35 1134 b 2 1134 b 6 1134 b 8 302 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM Et primo quantum ad iustum dominativum et pa­ ternum; secundo quantum ad iustum quod est viri 165 ad uxorem, ibi : Propter quod magis etc. Circa pri­ mum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod dominativum iustum, quod scilicet est domini ad servum, et paternum, quod scilicet est patris ad filium, non est idem his iustis quae sunt no politica, sed habet aliquam similitudinem cum eis, secundum quod aliqualiter est ad alterum. 1134 b 9 Secundo ibi: Non enim est iniustitia etc., ostendit quod dictum est, quantum ad hoc quod dominati­ vum vel paternum iustum non est simpliciter ius175 tum. Manifestum est enim quod non potest esse simpliciter iniustitia hominis ad ea quae sunt ip­ sius, sicut neque iustitia, quia utrumque est ad al­ terum; sed servus est domini sicut possessio, et filius, quousque est pelicon, id est magnus, et sepa180 retur a patre per emancipationem, est quasi quae­ dam pars patris. Et quod non sit iniustitia ad se ipsum, patet per hoc quod nullus eligit nocere sibi ipsi. Unde patet quod simpliciter loquendo non est iustum vel iniustum ad filium vel servum. Tertio ibi: Neque iustum politicum etc., ostendit ibs 1134 b 13 quod dominativum et paternum iustum, etiam si esset simpliciter iustum, non esset politicum iustum, quia iustum politicum est secundum legem et in quibus nata est esse lex, et huiusmodi sunt illi quibus competit aequalitas quantum ad hoc quod i9o est principari et subici, ita scilicet quod unus eorum non subicitur alteri sicut servus subicitur domino et filius patri, unde in his non est politicum iustum. Deinde cum dicit: Propter quod magis etc., deter-195 1134 b 15 minat de iusto uxorio. Et dicit quod, quia uxor minus est subiecta viro quam servus domino vel filius patri, ideo plus habet de ratione iusti illud quod est viri ad uxorem quam id quod est patris ad natos, id est filios, et domini ad possessiones, 200 id est servos. Iustum enim quod est viri ad uxorem est yconomicum, quia vir praeest in domo sicut princeps in civitate ; hoc tamen iustum yconomicum est alterum a politico, sicut domus est aliud a civitate. 205 179-180 separetur] separatur Ps Ao PWi Sed cf. Arist. 1134 b 11 et Praef., p. 201* 165 Lin. 1134 b 15. 178 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad 1134 b 10 «possessio» in Et Sk2) : «id est servus» ; Alber­ tus Lect. f. gorb : «et servus est domini ut possessio». Cf. infra lin. 200-201. 179 Michael Ephesinus, p. 45, 20-22 ; O8, f. nora : « Hoc autem, scilicet : Usque utique sit pelicon, aequale est huic, scilicet : Usque utique sit filius imperfectus et nequaquam occupans ad aetatem secundum quam lex absolvi a patre, pars est patris » ; Albertus Lect. f. qorb : « Sed filius familias, usquequo est pelicio, id est non separatum a cura patris, est patris ut pars » ; Comm. p. 366 a, ubilegendum videtur : « filius familias, qui quandiu pollicon est non separatur a diligentia patris (quod sonat pollicon), est quemadmodum pars quaedam... patris ». Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Pelicon : in concupiscentiam trahens» (?). - Lexicon graeco-latinum : « Pyjlikos, -η : quantus, qualis». 200-201 Cf. adn. ad lin. 178. 12 1134 b is Politici autem iusti hoc quidem naturale est, hoc autem le­ gale. § Naturale quidem quod ubique habet eandem potentiam, et 20 non in videri vel non. § Legale autem quod ex principio quidem nihil differt sic vel aliter, quando autem ponitur, differt, puta mna redimi vel capram sacrificare, sed non duas oves. Adhuc quaecumque in singularibus lege ponunt, puta sacrificare Brasidae. Et sententialia. § Videtur autem quibusdam omnia esse 25 talia, quia quod quidem natura immobile et ubicumque eandem habet potentiam, quemadmodum ignis et hic et in Persis ardet, iusta autem mota conspiciunt. § Hoc autem non est sic habens, sed est ut, quamvis apud deos nequaquam aliter habens. Apud nos autem est quidem aliquid natura, mobile tamen omne; 30 sed est tamen hoc quidem natura, hoc autem non natura. § Qua­ le autem natura contingentium et aliter habere et quale non, sed legale et compositione, si ambo mobilia similiter? § Manifestum et in aliis eadem congruit determinatio; na­ tura enim dextera melior, quamvis contingit ambidextros 35 fieri. § Quae autem secundum compositionem et conferens 1135 a i iustorum, similia sunt mensuris. Non enim sunt ubique aequales vini et frumenti mensurae, sed ubi quidem emuntur, maiores, ubi autem venduntur, minores. Similiter autem et non naturalia, sed humana iusta non eadem ubique, quia neque urbanitas, 5 sed una solum ubique secundum naturam optima. § Iustorum autem et legalium unumquodque ut universalia ad singularia habet; operata quidem enim multa, illorum autem unumquodque unum, universale enim. § Differt autem iniustificatio et iniustum et iustificatio et iustum; iniustum quidem est natura io vel ordine, idem autem hoc quando operatum est, iniustificatio est, ante autem quam operatum est, nequaquam, sed iniustum. § Si19 habet eandem RpT (lin. 38 ; cf. Ia-IIae q.95 a.2arg.3) : eandem habet ALRt 21 ponitur V12 L2RT {lin. 83 ; cf. Ia-IIae q.96 a.i ad 1 ; IIa-IIae q.57 a.2 ad 2) : ponuntur AL^-V12) 23 lege LRtT {lin. 94 ; cf. la-Hae q.g6 a.i arg.i et ad 1 cum adn. ed. leon.) : legem Rp 23-24 Brasidae ALRtT {lin. 97,132) : Beasidae Rp1’3 B’saidae (= Besaidae) vel Besaidae (= Brisaidae) Rp2 25 quia ART {lin. 143) : puta L1 (23-25 sacrificare... puta hom.om. L2) 25 ubicumque L2RT {lin. 144) : ubi­ que L1 {cf. 1135 a 1,4,5, etc.) 27 conspiciunt ALR : an conspiciuntur T {cf. lin. 147) ? 28 nequa­ quam aliter T {lin. 158) : nequaquam aequaliter (=ούδαμώς ίσως) L forsitan (fortificati Rp) nequaquam (=Τ'σως ούδαμώς) AR cf. infra adn. ad 1159 b 18 29 mobile A(KbLbOb) RT {lin. 162-163) : non (=ού) add. A(MbHa) Ant. transi. (Ha) nec non pauci mss. vélut Bu sec.m. LaRn1 et ed. Fabri Stapulensis quia (=δτι) add. L 29 tamen RT {lin. 162) : quidem Ant. transl.{Ha) L Cf. infra 1153 b 31 cum adn. 30-31 Quale ALRtT (lin. 169, 176): Quare Rp 32 compositione AR : compositio L 33 congruit Et RT {lin. 186) : congruet AL(-Et) 34 dextera ALRtT {lin. 190) : deserta Rp {corr. sec.m. Ba1V13 Tu*Vd rec.m. Rp3) 34 contingit LT {lin. 192) : omnes add. A Ant. transl.{Ha) R 1135 a 1 sunt2 R : om. AL 3 venduntur PnV12 RT (lin. 217) : vendunt AL(-PUV12) 4 non ALRtT {lin. 219) : si Rp 4 quia ALRtT {lin. 221) : quod Rp 4 urbanitas LRT {lin. 221) : urbanitates A Ant. transl.ÇHa) 9 quidem L2R : quidem enim AL1 11 ante ALRtT {lin. 243) : aliquando Rp SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM 3°4 militer autem et iustificatio. Vocatur autem commune magis dikeopraëma, iustificatio autem directio iniustificationis. Secundum unumquodque autem ipsorum, et quales species et quot et quae 1135 a isexistunt, posterius videndum. 12 autem1 ALRt : om, Rp 12-13 dikeopraëma T (lin. 249) : dikeopragima Ant. transl.(Ha) dikaiopragema (dykaio- Rt VlsVdRp3 dykayo- P14 dikalo- L2 -pragenia Rp) LR Cf. 1135 a 20 14 autem ALRt : om. Rp 14 quae RT (lin. 254) : circa quae AL 15 videndum L2RT (lin. 256) : intendendum AL1 1134 b 18 Politici autem iusti etc. Postquam Philosophus ostendit quale sit politicum iustum quod est sim­ pliciter iustum, hic ponit divisionem huius iusti politici. Et primo dividit iustum politicum in spe5 cies; secundo tangit divisionem huius iusti in indi­ vidua, ibi: Iustorum autem et legalium etc. Circa primum tria facit: primo proponit divisionem; se­ cundo exponit eam, ibi: Naturale quidem etc.; tertio excludit errorem contra divisionem praedictam, ibi: 10 Videtur autem quibusdam etc. Dicit ergo primo quod politicum iustum dividitur in duo, quorum unum est iustum naturale, aliud autem iustum legale. Est autem haec eadem divisio cum divisione quam iuristae ponunt, quod iuris aliud est naturale, aliud est is positivum; idem enim nominant illi ius quod Aristotiles iustum, nam et Ysidorus dicit in libro Ethimologiarum quod ius dicitur quasi iustum. Videtur autem esse contrarietas quantum ad hoc quod poli­ ticum idem est quod civile; et sic id quod apud 20 Philosophum ponitur ut divisum, apud iuristas vi­ detur poni ut dividens, nam ius civile ponunt par­ tem iuris positivi. Sed attendendum est quod aliter sumitur politicum vel civile hic apud Philosophum et aliter apud iuristas; Philosophus enim hic nominat 12 autem] est Kr T(-S) om. (^(-DbEUOP1?5?10) S politicum iustum vel civile ex usu, quo scilicet cives 25 utuntur; iuristae autem nominant ius politicum vel civile ex causa, quod scilicet civitas aliqua sibi con­ stituit, et ideo convenienter hic a Philosopho nomi­ natur legale, id est lege positum, quod et illi dicunt positivum ; convenienter autem per haec duo divi- 30 ditur iustum politicum, utuntur enim cives iusto et eo quod natura menti humanae indidit, et eo quod est positum lege. Deinde cum dicit: Naturale quidem etc., mani1134 b 19 festat membra divisionis praemissae. Et primo ma- 35 nifestat iustum naturale dupliciter. Uno modo se­ cundum effectum vel virtutem, dicens quod iustum naturale est quod habet ubique eandem potentiam, id est virtutem, ad inducendum ad bonum et ad arcendum a malo ; quod quidem contingit eo quod 40 natura, quae est causa huius iusti, eadem est ubi­ que apud omnes, iustum vero quod est ex positione alicuius civitatis vel principis apud illos tantum est virtuosum qui subduntur iurisdictioni illius civitatis vel principis. Alio modo manifestat hoc iustum se- 45 eundum causam, cum dicit quod iustum naturale non consistit in videri vel non videri, id est non oritur ex aliqua opinione humana, sed ex natura. 19 idem est inv. Ψ 39 id est] et Φ (vel Kr) 41 eadem est inv. Ψ 6 Lin. 1135 a 5. 8 Lin. 1134 b 19. 10 Lin. 1134 b 24. 12-15 Calcidius Comm. in Tim. c. 6 (ed. Waszink et Jensen, p. 59, 18-20) : «Ex quo apparet in hoc libro principaliter illud agi : contemplationem considerationemque institui, non positi uae, sed naturalis illius iustitiae atque aequitatis...». Licet per vocem « iustitia naturalis » non «ius naturale», sed notionem metaphysicam intellexerit Calcidius, ut recte animadvertit Albertus Lect. f. qovb-qira (ed. Meersseman Le droit naturel p. 66-67) : « Unde Plato separatim determinavit de iusto naturali, scilicet in Timaeo, et in quodam alio libro de morali... Iustitia naturalis dicitur dupliciter : quandoque enim dicitur iustitia quae est in rebus naturalibus, quae nihil aliud est quam rectitudo quae est in rebus per comparationem ad exemplar a quo exit, et haec pertinet ad naturalem vel metaphysicum et de hac Plato agit in Timaeo» (cf. Guillelmus Altissiodorensis Summa aurea V ; ed. 1500, f. 28yra : «Ius naturale... universalissimum... est in omnibus rebus, scilicet in concordia omnium rerum, et de tali iustitia naturali agit Plato in Timaeo »), nihilominus ab his Calcidii verbis differentia iuris naturalis et positivi deducta est, ut patet ex verbis Summae «Reverentia sacrorum canonum» (ms. Erfurt Ampion. quart. 117), circa 1185 scriptae : «Hoc autem apud Platonem in Timaeo ius positivum dicitur». Quam differentiam primus in usum adduxisse videtur circa 1141-1142 Petrus Abaelardus Dialogus inter philosophum, ludaeum et Christianum (PL 178, 1656 B) : «Ius quippe aliud naturale, aliud positivum dicitur», denique saeculo XII exeunte iuris periti Gallici, postremo saeculo XIII ineunte iuris periti Bononienses eam adsumpserunt. (Cf. St. Kuttner Sur les origines du terme « droit positif», in Revue hist, de droit français et étranger Série IV, 15 (1936), p. 728-740 ; Id. Repertorium der Kanonistik (1140-1234), Città del Vaticano 1937, p. 175-177, 455 ; D. Van den Eynde The Terms « Ius positivum» and « Signum positivum» in Twelfth-Century Scholasticism, in Fran­ ciscan Studies 9 (1949), p. 41-49 ; J.-M. Aubert Le droit romain dans l’oeuvre de saint Thomas, Paris 1955, p. 105-108). 16-17 Lib. V in i (PL 82, 199 A) : « Ius autem dictum quia iustum» (« quia» recte habet ipse Thomas Z/a-77ae q.57 a.x s.c.). 21-22 Velut, circa 1169-1170, Summa coloniensis (ed. Lottin Le Droit naturel..., p. 105, 3-9) : « Ius humanum aut est naturale... Aut est positivum ; et hoc si cuius civitatis sit proprium, civile dicitur... Sin diversarum sit nationum, ius gentium vocatur». 26-28 Gaius Inst. Ili (ed. Reinach, p. 1) : «nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis» ; lustiniani Inst. lui (ed. Krueger, p. 1) ; Isidorus Etym. liber V v 1 (PL 82, 199 C), quem laudat Gratianus Deer. I d.i c.8 (ed. Friedberg, t. 1, col. 2). 47-48 Albertus Lect. f. qira (cf. Meersseman Le droit naturel..., p. 67-68) : « Praeterea Tullius dicit quod « naturae ius est quod non opinio genuit, sed quaedam innata vis inseruit » [De inv. II lui 161 ; cf. xxii 65 ; ed. Stroebel, p. 148 et 105]. Ergo, cum Aristotiles diffiniat hic aliter, videtur male diffinire. - Ad 5 dicendum quod diffinitio quam ponit Tullius est omnino eadem cum illa quam ponit Aristotiles hic. Per hoc enim quod dicit : « quod non 12 (ii34 b ι8 - 1134 b 24) Sicut enim in speculativis sunt quaedam naturaliter 50 cognita, ut principia indemonstrabilia et quae sunt propinqua his, quaedam vero studio hominum adinventa, ita etiam in operativis sunt quaedam princi­ pia naturaliter cognita, quasi indemonstrabilia prin­ cipia et propinqua his, ut malum esse vitandum, 55 nulli esse iniuste nocendum, non esse furandum et similia, alia vero sunt per industriam hominum excogitata, quae dicuntur hic iusta legalia. Est autem considerandum quod iustum naturale est ad quod hominem natura inclinat. Attenditur autem in 60 homine duplex natura : una quidem secundum quod est animal, quae est sibi aliisque animalibus commu­ nis; alia autem est natura hominis quae est propria sibi in quantum est homo, prout scilicet secundum rationem discernit turpe et honestum. luristae autem 65 illud tantum dicunt ius naturale quod consequitur inclinationem naturae communis homini et aliis ani­ malibus, sicut coniunctio maris et feminae, educatio natorum et alia huiusmodi; illud autem ius quod consequitur propriam inclinationem naturae huma7o nae, in quantum scilicet homo est rationale animal, vocant ius gentium, quia eo omnes gentes utuntur, sicut quod pacta sint servanda, quod legati etiam apud hostes sint tuti, et alia huiusmodi. Utrumque autem horum comprehenditur sub iusto naturali, 75 prout hic a Philosopho accipitur. 1134 b 20 Secundo ibi: Legale autem etc., manifestat iustum legale. Et videtur ponere tres differentias huius iusti. Quarum prima est cum universaliter vel com­ muniter aliquid lege ponitur; et quantum ad hoc eo dicit quod legale iustum dicitur quod ex principio 54 et] vel T om. P3 (hom.om. Db) Za Sed cf. supra lin. 85-87 80 dicitur] ponitur Φ1 3°5 quidem, scilicet ante quam lege statuatur, nihil differt utrum sic vel aliter fiat, sed quando iam ponitur, id est statuitur lege, tunc differt, quia hoc servare est iustum, praeterire iniustum; sicut in aliqua civitate statutum est quod captivus red-85 imatur mna, quocumque scilicet certo pretio, et quod sacrificetur capra, non autem quod sacrificentur duae oves. Alia vero differentia iusti legalis est se­ cundum quod aliquid lege statuitur in aliquo sin­ gulari, puta cum civitas vel princeps alicui personae 98 concedit aliquod privilegium, quod dicitur lex pri­ vata; et quantum ad hoc dicit quod adhuc sunt iusta legalia non solum illa quae communiter sta­ tuuntur, sed quaecumque homines ponunt pro lege in aliquibus singularibus ; sicut in quadam civitate 95 statutum est quod sacrificetur cuidam mulieri nomi­ ne Brasidae, quae magnam utilitatem civitati attu­ lerat. Tertia differentia iusti legalis est prout sen­ tentiae a iudicibus datae dicuntur quaedam iusta legalia; et quantum ad hoc subdit quod etiam sen-100 tentialia sunt iusta legalia. Est autem hic conside­ randum quod iustum legale sive positivum oritur semper a naturali, ut Tullius dicit in sua Rhetorica. Dupliciter tamen aliquid potest oriri a iure naturali. Uno modo sicut conclusio ex principiis, et sic ius 105 positivum vel legale non potest oriri a iure naturali ; praemissis enim existentibus, necesse est conclusio­ nem esse; sed, cum iustum naturale sit semper et ubique, ut dictum est, hoc non competit iusto legali vel positivo; et ideo necesse est quod quicquid exuo iusto naturali sequitur quasi conclusio sit iustum naturale; sicut ex hoc quod est nulli esse iniuste om. Φ8 (hom.om. Pd) 96 sacrificetur] sacrificaretur Φ(~Ο Er) opinio genuit», dat intelligere quod non solum habet vigorem ex sola hominum institutione, et hoc idem intendit Aristotiles per hoc quod dicit quod non est in videri vel in non videri... ». 49-57 Albertus De bono tr.V q.i a.2 et 3 (ed. Coi., t. 28, p. 268-276) ; Lect. f. qirb (ed. Meersseman Le droit naturel..., p. 69) : «Ad 7 dicendum quod ius naturale potest dupliciter considerari : aut secundum habitum et sic non est acquisitum, sed est naturaliter insitum, sicut etiam habitus principiorum in speculativis, quia ad proportionem horum se habet ius naturale in moribus, ut nulli faciendam iniuriam, parentes reverendos esse aut huiusmodi ; aut secundum quod applicatur ad materiam moralem et actum et hoc procedit ab illa etiam < vi> quae innata est». Cf. ipseThomas Super IV-Sent, d.33 q.i a.x ; /a-I7ae q.94 a.2 ; supra II c. 4 lin. 101-103 cum adn. ; infra VI c. 11 lin. 30-33 ; nec non Lottin Psychologie et morale..., t. 2, p. 95-96. 64-73 lustiniani Digesta I 1 1 (ed. Mommsen, p. 1) ; cf. lustiniani Inst. I 11 1 (ed. Krueger, p. 3) . Recte monuit Aubert Le droit romain..., p. 99, adn. 2, Thomam hic solam illam iuris naturalis definitionem laudare quae in Digestis Ulpiano ascribitur, licet perperam, ut multi autumant, Ulpiani nomen in Digestis interpolatus sit: «Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit»; quam defini­ tionem laudat hic AlbertusLect. f. gira : « Praeterea in Digesto ponitur alia diffinitio, quod naturale ius est quod natura omnia animalia docuit» et ipse Thomas saepius profert, velut Super IV Sent, d.29 q.i a.i arg.i ; d.33 Q·1 a·1 arg.4 ; d.40 q.i a.3 arg.3 ; /a-j/ae q.g^ a.2 . j/a./jae q.57 a ^. De iure gentium, cf. etiam Isidorus Etym. liber V vi (PL 82, 199-200), quem laudat Gratianus Deer. I 1 9 (ed. Friedberg, t. 1, coi. 3). 91-92 Isidorus Etym. liber. V xvm (PL 82, 202 A) : « Privilegia autem sunt leges privatorum, quasi privatae leges», quem laudat Gratianus Deer. I in 3 (ed. Friedberg, t. I, coi. 5). 95-98 Alber­ tus Lect. f. p2rb : « Et ponit de hoc exemplum de quadam muliere Lacedaemona quae vocabatur Brasida, per quam quia fuit liberata civitas eorum a periculo statuerunt ut sacrificarent sibi sicut deo» ; Comm. p. 369 a. - Recte sed obscure Anonymus, p. 232, 22-23 > θ8» f· 93rb : «Brasidae autem sacrificare. Amphipolitae faciunt, ut heroi huic sacrificantes» ; Michael Ephesinus, p. 46, 25-27 ; O8, f. norb : «Et sacrificare vel non sacrificare Brasidae indifferens existit, lege autem posita ut heroi sacrificare non sacrificantem damnificabant». 103 Cicero De inv. II xxn 65 ; liii-liv 160-162 (ed. Stroebel, p. 105 et 147-148). Cf. Albertus De bono tr.V q.i a.i et a.3 (ed. Coi., t. 28, p. 260, 58-59, et p. 273, 54-74) ; Lect. f. girb : «... hoc iustum vocat Tullius a natura profectum, unde dicit in Rhetorica : luris initium est a natura profectum [II Lin 160]... et hoc dicit Tullius : quod in morem vetustas vulgi approbatione perduxit [II liv 162]» ; ipse Thomas Super III Sent, d.37 a.3 ; Super IV Sent, d.15 q.3 a.i qla 4 (recte monuit Aubert Le droit romain..., p. 106, adn. 1, Ciceronem voce «ius positivum» usum non esse, cf. supra adn. ad lin. 12-15). 109 Lin. 1134 b 19. 101-119 Albertus De bono tr.V q.i a.2 et 3 (ed. Col., t. 28, p. 268-276) ; Lect. f. qirb-vb (Qu. 3, 4 et 5 ; ed. Meersseman Le droit naturel..., p. 69-73) ; cf. Lottin Psychologie et morale..., t. 2, p. 85-86 et 95-96. 306 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM nocendum, sequitur non esse furandum, quod item ad ius naturale pertinet. Alio modo oritur aliquid iis ex iusto naturali per modum determinationis, et sic omnia iusta positiva‘vel legalia ex iusto naturali oriuntur; sicut furem esse puniendum est iustum naturale, sed quod sit etiam puniendum tali vel tali poena, hoc est lege positum. Attendendum est etiam 120 quod iustum legale dupliciter oritur a naturali se­ cundum modum praedictum: uno modo cum per­ mixtione, alio modo sine permixtione alicuius hu­ mani erroris, et hoc etiam exempla Aristotilis de­ monstrant; naturaliter enim iustum est quod civi 125 non ob suam culpam oppresso subveniatur et per consequens quod captivus redimatur, taxatio autem pretii, quae pertinet ad iustum legale, procedit ex praedicto iusto naturali absque omni errore; est etiam naturale iustum quod benefactori honor exhi130 beatur, sed quod honor divinus exhibeatur homini est ex errore humano et tale est quod sacrificetur Brasidae. Sententialia vero iusta sunt applicationes iustorum legalium ad particularia facta. 1134 b 24 Deinde cum dicit: Videtur autem etc., excludit 135 errorem contra praedictam divisionem. Et circa hoc tria facit: primo proponit errorem cum sua ratione; secundo solvit, ibi: Hoc autem non est etc.; tertio movet quandam quaestionem ex solutione ortam. Dicit ergo primo quod quibusdam visum est quod mo omnia iusta sint talia, scilicet lege posita, ita quod nihil sit iustum naturale. Quae quidem fuit opinio Cirenaeorum, sectatorum Aristipi socratici. Et mo­ vebantur tali ratione: quia illud quod est secundum naturam est immobile et ubicumque sit habet ean145 dem virtutem, sicut patet de igne qui ardet et in Graecia et in Perside, quod non videtur esse verum circa iusta, quia omnia iusta videntur aliquando esse mota: nihil enim videtur esse magis iustum quam quod deponenti depositum reddatur et tamen iso non est reddendum depositum furioso reposcenti gladium vel proditori patriae reposcenti pecunias ad arma ; sic ergo videtur quod nulla sint naturaliter iusta. 1134 b 27 Deinde cum dicit: Hoc autem non est etc., ponit iss solutionem. Et dicit quod id quod dictum est, quod naturalia sint immobilia, non ita se habet universa­ liter, sed aliquo modo est verum, quia natura rerum divinarum nequaquam aliter se habet, puta substan­ tiarum separatarum et caelestium corporum, quae antiqui deos vocabant. Sed apud nos homines, qui i6o inter res corruptibiles sumus, est aliquid quidem secundum naturam, et tamen quicquid est in nobis est mutabile vel per se vel per accidens ; nihilominus tamen est in nobis aliquid naturale, sicut habere pedes, et aliquid non naturale, sicut habere tunicam, us et sic etiam, licet omnia quae sunt apud nos iusta aliqualiter moveantur, nihilominus tamen quaedam eorum sunt naturaliter iusta. Deinde cum dicit: Quale autem natura etc., movet 1134 b 30 quandam dubitationem ex praecedenti solutione ito exortam. Et circa hoc duo facit: primo proponit quaestionem; secundo solvit, ibi: Manifestum et in aliis etc. Primo igitur proponit talem quaestionem: si enim omnia iusta humana mobilia sunt, restat quaestio, inter ea quae contingunt aliter se habere, its quale sit iustum secundum naturam et quale non secundum naturam, sed secundum legis positionem et ad placitum hominum, ex quo ambo sunt simi­ liter mobilia? Deinde cum dicit: Manifestum et in aliis etc., iao 1134 b 33 solvit praedictam quaestionem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit qualiter iusta naturalia sint mobilia; secundo qualiter iusta legalia, ibi: Quae autem secundum compositionem etc. Dicit ergo pri­ mo manifestum esse quod etiam in aliis naturalibus iss quae sunt apud nos eadem determinatio congruit sicut et in naturaliter iustis; ea enim quae sunt naturalia apud nos, sunt quidem eodem modo ut in pluribus, sed ut in paucioribus deficiunt, sicut naturale est quod pars dextera sit vigoriosior quam wo sinistra et hoc in pluribus habet veritatem, et tamen contingit ut in paucioribus aliquos fieri ambidextros qui sinistram manum habent ita valentem ut dex­ teram; ita etiam et ea quae sunt naturaliter iusta, utputa depositum esse reddendum, ut in pluribus 195 est observandum, sed ut in paucioribus mutatur. Est tamen attendendum quod, quia rationes etiam mutabilium sunt immutabiles, si quid est nobis 113 item coni.} idem Θ (quidem Ve sec.m. Wi) Cf. Super Boet. De Trin. q.5 a.i ad 9, ed. Decker, p. 172, 16, ubi item hab. codex autographus idem hab. cett. 118 puniendum] puniendus Bg*Er VeZa puniens P10 142 Cirenaeorum] cineareorum ®1(erranearum P7 tinearerum Pd) cinereorum Φ2 (cirenorum primo As) 142 Aristipi] aristripi φ1 arispi Ψ 169 Quale coni, ex Arist. (cf. lin. 176) cum V'Za] Quare Θ 190 vigoriosior] vigorosior Bg1Er2KrP1P’Pl° φ»(-Αο) VeZa sec.m. V10 vigoriosor Ao nigriosior Pe 197 etiam] rerum Φ sec.m. SP 134-136 Albertus Lect. f. 92rb : «Deinde cum dicit : Videtur autem quibus < dam>, ponit opinionem contra praedicta. Et primo ponit opinionem cum ratione sua». 137 Lin. 1134 b 27. 141-142 Cf. Diogenes Laertius Vitae philos. II 93 (de cuius libro in latinum translato cf. Praef., p. 205*-267*) ; nec non Cicero De off. Ill χχχιιι 116 (ed. Atzert, p. 157) ; Augustinus De civ. Dei IX iv 2 (PL 41, 259). 148-152 Cicero De off. I x 31 (qui ipse e Platonis Rep. I, 331 C pendet ; cf. ed. Atzert, p. 14, adn.) ; III xxv 95 (ibid. p. 148) ; Ambrosius De off. min. I l 253 (PL 16, 100 B-C), qui e Cicerone pendet. Cf. ZZa-ZZae q.62 a.5 arg.i ; infra c. 16 lin. 126-129 cum adn. 158-160 Cf. supra I c. 14 lin. 41-42 cum adn. 172 Lin. 1134 b 33. 183 Lin. 1134 b 35. 192 Albertus Lect. f. g2va : «eo quod contingit aliquem ambidextrum esse»; cf. adn. ad Arist. 1134 b 34195-196 Cf. adn. ad lin. 148-152. 12 (1134 b 24 - TI35 a 15) naturale quasi pertinens ad ipsam hominis rationem 200 nullo modo mutatur, puta hominem esse animal, quae autem consequuntur naturam, puta disposi­ tiones, actiones et motus, mutantur ut in pauciori­ bus; et similiter etiam, illa quae pertinent ad ipsam iustitiae rationem nullo modo possunt mutari, puta 205 non esse furandum, quod est iniustum facere, illa vero quae consequuntur mutantur ut in minori parte. 1134 b 35 Deinde cum dicit: Quae autem secundum composi­ tionem etc., ostendit qualiter iusta legalia sunt mu210 tabilia indifferenter. Et dicit quod illa quae sunt iusta secundum compositionem et conferens, id est secundum quod est condictum inter homines prop­ ter aliquam utilitatem, sunt similia mensuris rerum venalium, puta vini et frumenti. < Non enim sunt 215 ubique aequales mensurae vini et frumenti, > sed ubi emuntur propter maiorem copiam sunt maiores, ubi autem venduntur propter minorem copiam sunt minores. Ita etiam iusta quae non sunt naturalia, sed per homines posita, non sunt eadem ubique, 220 sicut non ubique eadem poena imponitur furi. Et huius ratio est quia non est eadem ubique urbanitas sive politia; omnes enim leges ponuntur secundum quod congruit fini politiae, sed tamen sola una est optima politia secundum naturam, ubicumque sit. 1135 a 5 225 Deinde cum dicit: Iustorum autem etc., agit de divisione iusti in particularia. Et dicit quod unum­ quodque iustorum naturalium et etiam legalium se 3θ7 habet ad res humanas ut universale ad singularia, quia ea quae operantur secundum iustitiam sunt multa, sed unumquodque iustorum est unum quasi 230 quoddam universale, sicut hoc quod est depositum esse reddendum est unum quod se habet ad multas personas et ad multas res. Deinde cum dicit: Differt autem etc., ostendit 1135 a 8 quid sit iustificatio. Et primo quid sit iniustificatio ; 235 secundo quid sit iustificatio, ibi: Similiter autem et iustificatio etc. Dicit ergo primo quod iniustificatio et iniustum differunt, quia iniustum est aliqua res quae est contra iustitiam vel secundum naturam vel secundum ordinationem humanam, sicut furtum, 240 sed quando aliquis hoc operatur, puta furando, vocatur hoc iniustificatio, quasi executio iniustitiae; sed ante quam quis hoc operetur, non vocatur iniustificatio, sed iniustum. Deinde cum dicit: Similiter autem etc., ostendit 245 1135 a 11 quid sit iustificatio. Et dicit quod similiter iustifi­ catio est quando quis operatur iustum quod est natura vel ordine legis. Sed apud Graecos operatio iusti in communi magis vocatur dikeopraëma, id est operatio iusti, iustificatio autem non videtur 250 dici quaelibet operatio iusti, sed solum quando ali­ quis dirigit iniustificationes, scilicet reducendo id quod est iniustum ad iustitiam. Ultimo autem dicit quod quales et quot et quae sint species iusti secun­ dum unumquodque iustorum, scilicet naturalis et 255 legalis, posterius est videndum, scilicet in politica. 214-215 Non... frumenti coni, ex Arist. 1135 a 1-2] om. Θ 221 eadem ubique] inv. T(ubique ante est Za) 222 politia coni, cum Ed3 sec.m. Er] politica Θ 223 politiae coni.] politice 0(pollicite Er1) SZa polici PWi politico V6 224 politia] politica ®(-DbEr1EraOP1P5P10) Ψ 249 dikeopraëma] dikeopema BxDbOPd -purema (?) P5P10 -perma (?) O1 -preenia P7 dekeoperema P3VV3V10 dykfoperma (vel dib’eo- ?) S dsb’eoprama PWi dib’eopraema Za dikaiopraoma V6 obsc. pr.m. Er1 Ao 252 reducendo coni, cum P7 V’Za sec.m. PdV10 SWi] reducendum Θ 236 Lin. 1135 a 11. 249-250 Robertus Grosseteste Notulae (in comm. Michaelis Ephesini insertae), O8, f. nova : «Iniu­ stificatio sive, si diceretur latine, iniustitudo vel aliquid huiusmodi ab iniusto, et iustificatio sive, si diceretur, iustitudo a iusto ; dicamus autem, sicut alii ante nos transtulerunt, pro hoc nomine 'dikaioma' hoc nomen 'iustificatio’, et pro hoc nomine 'adikema' hoc nomen 'iniustificatio’, licet forte haec nomina latina his nominibus graecis non secundum omnem proprietatem correspondeant » ; f. iiovb : « dikaiopragema, id est iusta operatio sive iustum opus» ; Albertus Lect. f. q2va : « Et haec iustificatio in communi dicitur dicaiopragema, quasi operatio iustitiae ». 256 Ne verbo quidem de his in Aristotelis Politica agitur. Cf. Albertus Lect. f. 92va : «... posterius dicendum est in sequenti capitulo. Vel posterius in libris ubi determinavit de iustitia politica, qui nobis deficiunt ». 13 1135 a 15 Existentibus autem iustis et iniustis dictis, iniustum facit quidem et iustum operatur quando volens quis ipsa operatur; quando autem nolens, neque iniustum facit neque iustum operatur, sed vel secundum accidens; quibus enim accidit iustis esse vel iniustis operantur. lustificatio autem et 20dikeopraëma determinatur voluntario et involuntario; cum enim volun­ tarium sit, vituperatur; simul autem et iniustificatio tunc est. Quare iniustum aliquid erit quidem, iniustificatio autem nequaquam, si non voluntarium assit. § Dico autem voluntarium quidem, quemadmodum prius dictum est, quod utique aliquis in se ipso existentium sciens et non 25 ignorans operatur neque quem neque quo neque cuius, puta quem percutit et quo et cuius gratia, et illorum unumquodque non secundum accidens. Neque vi, quemadmodum si quis accipiens manum ipsius percutit alterum, non volens autem; non enim in ipso. Contingit autem percussum patrem esse, hunc autem quoniam quidem homo vel praesentium aliquis 30cognoscit, quoniam autem pater, ignorat; similiter autem tale determinetur et in his cuius gratia et circa operationem totam. Ignoratum utique vel non ignoratum, non in ipso autem ens vel vi, involuntarium. Multa enim et natura existentium scientes 1135 b i et operamur et patimur quorum nullum neque voluntarium neque involuntarium est, puta senescere vel mori. § Est autem simi­ liter in iniustis et iustis et quod secundum accidens. Et enim si pignus reddat quis nolens et propter ti5 morem, neque iusta operari neque dikeopraie dicendum, sed vel secundum accidens. Similiter autem et coactum et nolentem pignus non reddentem, secundum accidens di­ cendum iniustum facere et iniusta operari. § Voluntariorum autem haec quidem praeeligentes operamur, haec autem non praeeligentes. Prae10 eligentes quidem quaecumque praeconsiliantes, ineligibilia autem quae­ cumque impraeconsiliata. § Tribus utique existentibus nocumentis eorum quae in communicationibus, quae quidem cum ignorantia peccata fiunt quan­ do neque quem neque quod neque quo neque cuius gratia existimavit, haec operatus est. Vel enim non iacere vel non hoc vel non hunc vel non huius 15 gratia existimavit, sed accidit non cuius gratia existimavit, puta non ut vulneret, sed ut pungat, vel non quem vel non ut. Quando quidem igitur paralogice nocumentum fit, infortunium, quando autem non paralogice, sine 19 lustificatio Et L2 (P13Ha) RT (lin. 30) : Iniustificatio AL1 (-Et) Rn 20 dikeopraëma T (lin. 21, 30) : dikeopragima Ant. transl.(H&) dikaiopragema (-praiema P11) L1 dikaioprageama (-kalo- P13) L2 dyakayopragema Rt dyakaypragrama Rp1 dyakaypragma (- kai- V13) Rp2-3 (dykayopragema corr. sec.m. Rp3) Cf. supra 1135 a 12 20 determinatur ALRtT (lin. 31-32) : determinantur Rpf-Ba1) 1135 b 3 et iustis ALRt : et in iustis Rp(o»i. As1) 5 dikeopraie T (lin. 90) : dikaiopragein L1 dikaiopragë (dikalopragen P13) L2 dykaloprage Rt dykaioprage (dykayo- As1?14 dikaio- SITu1 dyakaio- V13) Rp An dikeoprayein Ant. transi, (y pro γ ante ε ), unde dikeopraiem, dikeopraie ? 7 nolentem ALRtT (lin. 92) : voluntatem Rp (corr. sec.m. V13 rec.m. Rp3) 12 fiunt T (lin. 122) : sunt ALR 12-13 Quando AURtT (lin. 123) : quia L2 om. Rp 14 iacere ART (lin. 127) : vulnerare L 16 pungat ALRtT (lin. 133-134) : pugnat Rp V, 13 (1135 a 15 - 1135 a 19) 3°9 malitia autem, peccamen; peccat quidem enim cum in se ipso principium sit causae, infortunat autem cum extra. § Quando autem sciens quidem, 20 non praeconsilians autem, iniustificatio, puta quaecumque propter iram et alias passiones qualescumque necessarias vel natu­ rales accidunt hominibus. Haec enim nocentes et peccantes iniustum faciunt quidem et iniustificationes sunt, non tamen iniusti propter hoc neque mali, neque enim propter malitiam nocumentum. 25 § Quando autem ex electione, iniustus et malus. § Propter quod bene quae ex ira non ex providentia indicantur. § Non enim incipit qui ira aliquid facit, sed qui ad iram provocat. § Adhuc neque de fieri vel non dubitatur, sed de iusto. Manifesta enim iniustitia ira est. Non enim quemadmodum in commutationibus 30 de fieri dubitant, quorum necesse alterum esse malum, si non propter oblivionem id operentur. Sed confitentes de re, de qualiter iniustum dubitant, qui autem insidiantur, non ignorant; quare hic quidem existimat iniuste pati, hic autem uso a 1 non. § Si autem ex electione noceat, iniustum facit. Et secundum has iam iniustificationes iniustum faciens, iniustus, cum praeter proportionale sit vel praeter aequale. Similiter autem et iustus cum praeeligens iustum operetur, iustum operatur autem si solum volens 5 operetur. § Involuntariorum autem haec quidem sunt venialia, haec autem non venialia. Quaecumque quidem enim non solum ignorantes, sed propter ignorantiam peccant, venialia, quaecumque autem non propter ignorantiam, sed ignorantes quidem, propter passionem autem neque naturalem neque humanam, non venialia. 21 qualescumque RtRp1 sec.rn. Rp3 : quascumque ALRp2 pr.m. Rp3 23 non ALRtT (lin. 164) : quia non operantur propter iustitiam add. Rp (glossa ante non inser., vel legend. iustitiam) 23 tamen ARtT (lin. 164) : quidem L (nec non post tamen Rt) quam Rp (Cf. 1134 b 29) 24 hoc Rn Rt Rp3 T (lin. 164) : haec AL1(P11 P12) h’ cett. 25-26 bene quae ALRtRp3T (lin. 101, 173, 181-183) : undeque (undique PUS1) Rp1·2 26 qui ALRtT (lin. 187) : quae Rp 27 Adhuc RtT (lin. 190) : Adhuc autem ALRp 28 Manifesta RpT (lin. 194) : In manifesta AL1 Inmanifesta L2 (In exp. sec.rn. Rn [ex T] P13) Albertus (cf. loci in app. font, ad Thomae comm. lin. 193-196 laud.) Rt (Unde Manifesta non ex varia lect. graeca έπιφαινομένη... αδικία, sed, si non ex mera scriptoris neglegentia, ex falsae lect. Inmanifesta falsa emendatione emanavisse videtur) 32 iniustum L2RT (lin. 206) : iustum AL1 32-33 insidiantur... ignorant RpT (lin. 207-208) : insidiatur... ignorat ALRt 33 iniuste L2RT (lin. 209) : iniustum L1 1136 a 2 iniustus AL*Rp : est add. L2Rt 6 sed PnV12 Lp L2RT (lin. 231) : et add. AL’(EtO8 S^T1 P12) Cf. IIa-IIae q.59 a.4 arg.i 1135 a 15 Existentibus autem iustis etc. Postquam Philoso­ phus ostendit quid sit iustum simpliciter et quid sit iustificatio et iniustificatio, hic iam solvit quaes­ tionem quam prius moverat, scilicet secundum qua5 les iustificationes vel iniustificationes aliquis sit iustus vel iniustus. Et circa hoc duo facit: primo ostendit propositum; secundo inducit quandam di­ visionem ad manifestationem praedictorum, ibi: Involuntariorum < autem > haec quidem etc. Cir10 ca primum duo facit : primo ostendit quando sit iustum vel iniustum sine hoc quod sit iustificatio vel iniustificatio; secundo ostendit quando est iusti­ ficatio vel iniustificatio sine hoc quod ille qui opera­ tur sit iustus vel iniustus, ibi: Voluntariorum autem etc. Circa primum duo facit : primo ostendit propo- 15 situm; secundo manifestat quiddam quod dixerat, ibi: Dico autem voluntarium quidem etc. Dicit ergo primo quod, cum iusta et iniusta sint talia qualia supra dicta sunt, tunc aliquis facit iniustum ita quod sit iniustificatio et operatur iustum ita quod 20 sit iustificatio vel dikeopraëma, quando aliquis ope­ ratur ipsa, scilicet iustum vel iniustum, volens; sed quando aliquis operatur ipsa nolens, non est ibi facere iniustum vel operari iustum, nisi forte per accidens, in quantum scilicet accidit praeter intentionem ope- 25 rantis quod illa quae quis facit sint iusta vel iniusta ; 9 autem coni, ex Arist. 1136 a 5 (cf. infra lin. 225) cum Er2] om. Θ 21 dikeopraëma] -praoma Er*Er2P6 -poma O -praen quod (?) O1 -prema V10 S dykeopoema Db dekeopreoma O2(-praema Bg1) dikaioperma Ve 9 Lin. 1136 a 5. Ethica - 37 14 Lin. 1135 b 8. 17 Lin. 1135 a 23. -preoma P10 21, 30-31 Cf. supra c. 12 lin. 249-250 cum adn. 310 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM illa enim dicimur per se facere et non per accidens quae intendimus facere. Nihil autem specificatur per id quod est per accidens, sed solum per id quod 3o est per se, et ideo iustificatio et dikeopraëma, id est operatio iusti, et similiter iniustificatio determi­ natur per voluntarium et involuntarium, ita scilicet quod cum aliquid sit voluntarium laudatur aliquis vel vituperatur. Unde manifestum est quod erit ex 35 parte ipsius operati aliquid iniustum, sed non erit iniustificatio quantum ad speciem operationis, si non assit voluntarium ex parte operantis; et eadem ratio est de iustificatione. 1135 a 23 Deinde cum dicit: Dico autem voluntarium etc., 4o manifestat quaedam quae dicta sunt, scilicet quid sit voluntarium et quid involuntarium. Et circa hoc duo facit : primo manifestat propositum ; secundo ostendit quod praedicta manifestatio competit tam circa iusta quam circa iniusta, ibi: Est autem simi45 liter etc. Dicit ergo primo quod voluntarium, sicut dictum est in III, dicitur esse quando aliquis ope­ ratur aliquid eorum quae sunt in sua potestate sciens et non ignorans neque circa quem operetur neque quo instrumento neque etiam cuius gratia so hoc faciat, puta quod sciat quem percutit et quo percutiat sicut instrumento et cuius gratia, et ho­ rum unumquodque sciat per se et non per accidens. Requiritur etiam ad hoc quod sit voluntarium quod non sit per violentiam, puta, si aliquis accipiat 55 manum alicuius per violentiam et cum ea percutiat alterum, hoc quidem ille cuius est manus non facit voluntarius, quia non erat in eius potestate hoc vitare, sed cogitur. Exponit autem consequenter quomodo cognoscatur aliquid secundum accidens: 60 contingit enim quod ille qui est percussus ab aliquo sit pater eius, ille autem qui percutit cognoscit qui­ dem quod percussus est homo vel aliquis de prae­ sentibus, sed ignorat quod ipse sit pater eius, et sic cognoscit patrem per accidens, in quantum co65 gnoscit eum cui accidit esse patrem ; et sicut dictum est ex parte eius quem percutit, similiter est deter­ minandum et ex parte eius cuius gratia et circa totam operationem, id est circa omnes circumstan­ tias operationis. Et ex hoc quod dictum est quid το sit voluntarium, potest sciri quid sit involuntarium, quia si aliquid sit ignoratum vel, cessante ignoran­ tia, non sit in potestate eius qui operatur vel magis fiat per violentiam, hoc erit involuntarium. Ideo autem additum est per violentiam, quia multa quae non sunt in nobis non sunt involuntaria ; multa 75 enim sunt naturalia quae et operamur et patimur scientes, puta senescere vel mori, quorum tamen nullum est voluntarium vel involuntarium, quia utrumque eorum est circa ea quae < non > sunt nata in nobis esse ; si autem accidat per violentiam eo quod aliquid eorum non sit in nobis, tunc dicitur involuntarium. Deinde cum dicit : Est autem similiter etc., mani1135 b 2 festat id quod dictum est circa iusta et circa iniusta. Et dicit quod secundum accidens operari eo quod es quis non operatur voluntarie, accidit similiter et circa iusta et circa iniusta. Circa iusta quidem, puta, si aliquis reddat pignus ei cuius est non qui­ dem voluntarius sed propter timorem, non est di­ cendum quod ibi sit operatio iusti vel dikeopraie, 90 nisi per accidens. Et similiter, si aliquis coactus et nolens desistat reddere pignus, per accidens di­ citur facere iniusta vel operari iniusta. Deinde cum dicit: Voluntariorum autem etc., os1135 b 8 tendit quando est iustificatio vel iniustificatio et 95 tamen ille qui operatur non est iustus vel iniustus. Et circa hoc tria facit: primo praemittit quandam divisionem necessariam ad propositum ostendendum ; secundo ostendit propositum, ibi: Tribus utique existentibus etc.; tertio manifestat quaedam quae 100 dicta sunt, ibi : Propter quod bene etc. Dicit ergo primo quod voluntariorum quaedam operamur prae­ eligentes et quaedam non. Praeeligentes quidem sive ex electione operamur illa quaecumque ex praece­ denti consilio vel deliberatione facimus; sed illa 105 sunt ineligibilia, id est absque electione facta, quae­ cumque fiunt impraeconsiliata, id est absque prae­ cedenti deliberatione. Deinde cum dicit: Tribus utique existentibus etc., 1135 b 11 ostendit propositum. Et primo resumit quando sit 110 iniustum absque iniustificatione ; secundo quando est iniustificatio sine hoc quod ille qui operatur sit iniustus vel malus, ibi: Quando autem sciens quidem etc.; tertio ostendit quando est iniustificatio cum iniustitia et malitia eius qui operatur, ibi: 115 Quando autem ex electione etc. Dicit ergo primo 30 dikeopraëma] -perna P5 -poema Er2 dykao- P’ dikao- P1 dikaopema OVV3 dykaopema BxDbEr’O’P^PdV10 dicaopema P’ dekapoema Φ2 dykeoprema S diaka- PWi diako- Ve dika- Za 31-32 determinatur] determinantur Φ(-ΑοΡ) Za sec.m. Wi Cf. Arist. 1135 a 20 cum adn. 41 et quid involuntarium] et involuntarium Φ1 P6V4C‘ om. ®2(-PeV4C‘) 48 quem] quod φι p6V4Ci quam φ2(-ρβγ4Ο1 om. pr.rn. quod sec.m. Bg1) Sed cf. Arist. 1135 a 25 et infra lin. 50 67 et2 coni, ex Arist. 1135 a 31] est Θ Cf, infra, c, 15 lin, 153 cum adn.; VI c. 4 lin. 66 cum adn. yg non coni. cf. lin. 75)] om. & go dikeopraie] -praio Pd -praome Er2 dykeo- P5 dike- DbP3 dekeo- V Φ2 (keopraie -br.m. Er V4) dib’eopraie WiZa 106 facta coni, cum S V6Za sec.m. Wi Er] facte 0 28"3° 1133 b 235, 12, 1135 b Cf· q·77 a‘3 ’ 7a"77ae q-i8 a.5 ; a.6 arg.2 ; a.io ; q.72 a.5 ; q.76 a.3 arg.2 ; q.39 a.i ; q.43 a.3. 44 Lin. 2. 46 Cap. 1-4. 49, 52 Cf. supra III 3, mi a 5. 90 Robertus Grosseteste Notula (in comm. Anonymi, p. inserta), O8, f. 94vb : «dikaiopragein [id est iuste operari]». 99 Lin. 1135 b 11. 101 Lin. 1135 b 25b. 113 Lin. 19. 116 Lin. 1135 b 25s. 13 (ii35 a 19 - 1135 b 28) quod, sicut ex supra dictis apparet, tripliciter con­ tingit aliquod nocumentum inferre circa communi­ cationes hominum ad invicem: uno modo per igno120 rantiam et involuntarie ; alio modo voluntarie qui­ dem, sed sine electione; tertio modo voluntarie et cum electione. Illa igitur peccata fiunt per igno­ rantiam quando aliquis neque scit quid faciat neque circa quem neque quo instrumento neque etiam 125 cuius gratia existimavit se aliquid facturum, < haec > operatus est. Puta si non aestimavit se iacere telum, sed solum vibrare; vel non existi­ mavit se percutere hoc instrumento, puta lancea ferrata, sed rotunda; vel non existimavit se percu130 tere hunc, puta patrem, sed hostem; vel non existi­ mavit se huius gratia percussurum, sed accidit illud cuius gratia non existimavit, puta cum existimavit se percutere non ad vulnerandum, sed ad pungen­ dum; et simile est cum est ignorantia quantum ad 135 quem percutiat vel cum non cognoscit ut, id est quomodo, percutiat, puta lente vel fortiter. Sed circa hoc considerandum est quod, quando nocu­ mentum infertur paralogice, id est praeter rationem seu intentionem, tunc est omnino infortunium, puta no cum aliquis putat vibrare telum et iacit ; sed quan­ do aliquis infert nocumentum non paralogice, id est non absque intentione nocendi, sed sine malitia, quia scilicet non putat multum nocere vel non putat tali personae nocere, tunc est aliquod pecca145 men, licet non tantum; peccat enim aliquis cum principium inordinati actus est in se ipso per hoc quod intendit aliquid operari, sed quando princi­ pium operationis est totaliter ab extra quia prae­ ter intentionem operatur, tunc est infortunium (est iso fortuna causa intellectiva agens praeter rationem, ut dicitur in II Physicorum). 1135 b 19 Deinde cum dicit: Quando autem sciens etc., os­ tendit quando sit iniustificatio sine malitia vel iniustitia operantis. Et dicit quod, quando aliquis sciens SU quidem nocumentum infert, sed non praeconsilians, 155 id est absque deliberatione, tunc est quidem iniusti­ ficatio ; sicut quaecumque aliquis committit per iram et alias passiones, si tamen non sint naturales vel necessariae hominibus, sicut est concupiscentia cibi et potus in extrema necessitate, quae excusat a 160 subtractione rei alienae. Illi igitur qui propter prae­ dictas passiones nocent aliis et peccant, faciunt quidem iniustum et actus eorum sunt iniustifica­ tiones, non tamen propter hoc ipsi sunt iniusti et mali, quia non inferunt nocumentum propter ma- 105 litiam, sed propter passionem. Et tales sunt qui dicuntur propter infirmitatem peccare. Deinde cum dicit: Quando autem ex electione etc., 1135 b 25a ostendit quando sit iniustificatio cum iniustitia ope­ rantis. Et dicit quod quando aliquis ex electione no inducit alteri nocumentum, est iniustus et malus. Et talis dicitur ex certa malitia peccare. Deinde cum dicit: Propter quod bene etc., mani1135 b 25b festât quae dicta sunt. Et quia primum trium praedictorum, scilicet de his quae fiunt ex igno-175 rantia, supra manifestatum est, manifestat primo se­ cundum, scilicet de his quae fiunt ex passione; secundo tertium, scilicet de his quae fiunt ex elec­ tione, ibi: Si autem ex electione etc. Dicit ergo pri­ mo quod, quia cum aliqui peccant ex ira non prop- ιβο ter hoc sunt mali vel iniusti, propter hoc bene possumus hoc signum accipere praedictorum quod ea quae fiunt ex ira non iudicantur esse facta ex providentia. Et hoc consequenter, ibi: Non enim etc., probat ias 1135 b 26 duplici ratione. Quarum prima talis est. Quia ille qui facit aliquid per iram non incipit ipse nocere, sed ille qui eum ad iram provocavit, et ita non videtur ex providentia nocumentum processisse. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc neque de 1135 b 27 fieri etc. Et dicit quod, quando aliquis infert nocu­ mentum ex ira, non versatur tunc in dubio utrum 126 haec coni, ex Arist. 1135 b 13] om. Θ 129 rotunda] rotundata ®1(-DbEr2KrO1V hom.om. P7) V6Za sec.m. P Cf. supra III c. 3 lin. 189 I33-I34 pungendum] pugnandum PWi Za pr.m. Bx Cf. Arist. 1135 b 16 cum adn. 138 infertur S Za sec.m. Kr] iustum Φ infert P est V6 om. Wi 153 sit] fit Φ^-Εγ’ΚγΟΦ1) ®2b(-V4) 176 manifestatum] mani­ festum Φ S 186 talis om. Ψ 117 Lin. 1135 b 8-11. 124 Cf. supra III 3, mi a 5. 126-127 Cf. supra III 3, mi a 10-11. 127-129 Cf. supra III 3, ii ii a 12-13. 129-130 Cf. supra 1135 a 28-30 ; III 3, mi a 11-12. 136 Cf. supra III 3, mi a 6, cum Thomae comm. lin. 159-160. 138 Anonymus, p. 238, 2 et 23 ; O8, f. 95m : «Erunt autem utique paralogice facta quae rara et inexpectata... Paralogice, hoc estinexpectanter» ; Michael Ephesinus, p. 53, 14 et 18 ; O8, f. mva ; Albertus Lect. f. 94ra : «et quando sic, paralogice, id est inopinate, praeter rationem quis alium laedit» ; Comm. p. 373 b. 140 Cf. supra lin. 126-127 cum adn. 151 Cap. 8, 197 a 5-8. 158-161 De huius doctrinae fontibus, quam adumbraverunt iuris periti Bononienses, in primis Huguccio Ferrariensis, absolvitque Guillelmus Altissiodorensis, cf. G. Couvreur Les pauvres ont-ils des droits ? Recherches sur le vol en cas d’extrême nécessité depuis la Concordia de Gratien (1140) jusqu’à Guillaume d’Auxerre (f 1231), Roma 1961. 166-167, 172 Albertus Lect. f. 93Λ : « Et primum horum in theologia dicitur peccatum ex ignorantia, secundum ex infirmitate, scilicet ex impulsu passionis seu temptationis, tertium ex malitia, quia volens et sciens male operatur ». Cf. Augustinus De div. quaest. 83, q.26 (PL 40, 17) : «Alia sunt peccata infirmitatis, alia imperitiae, alia malitiae» ; Gregorius Moralia XXV xi 28 (PL 76, 339 A) : « Sciendum quippe est quod peccatum tribus modis committitur. Nam aut ignorantia aut infirmitate aut studio perpetratur », cuius verba profert Gratianus Decr. De penitentia d.2 c.22 (ed. Friedberg, t. 1, coi. 1197) ; Isidorus Sent, (sive De summo bono) II xvii 3 (PL 83, 620 A) : « Tribus modis peccatum geritur, hoc est ignorantia, infirmitate, industria », quem laudat Petrus Lombardus Sent. II d.22 c.4 (cf. d.43 in fine) ; vox «ex certa malitia» iam trita erat apud Alexandrum de Hales Glossa in IV libros Sent. II d.22 14a ; d.43 6 (ed. Quaracchi, t. 2, p. 198, 412) ; Qu. disp. 'Antequam esset frater’ q.23 d.i n.i et 14 (ed. Quaracchi, t. i, p. 399, 2 ; 404, 12-13, etc.). 176 Lin. 1135 b 12-16. 179 Lin. 1136 a 1. 312 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM faciat vel non faciat, sed utrum iuste faciat. Ira enim est quaedam iniustitia manifesta, id est mani195 feste operans ; vult enim iratus vindictam esse ma­ nifestam, sed videtur sibi quod iuste moveatur. Non enim ita est apud iratos sicut in commutatio­ nibus iniustis, puta in furto et similibus, in quibus dubitatur an factum sit ; oportet enim alterum eorum zoo esse malum, puta vel dare vel non dare (peccatur enim quandoque per omissionem, quandoque per transgressionem), nisi forte excusentur per oblivio­ nem, sicut cum aliquis obliviscitur reddere debitum creditori tempore statuto. Sed operantes ex ira 205 confitentur de re, id est de facto, sed dubitant an sit iniustum illud quod fecerunt; quod non con­ tingit illis qui ex electione insidiose operantur, qui non ignorant se iniuste agere. Quare hic, id est insidiosus, existimat iniuste pati illum cui nocet, 210 sed hic, id est iratus, non existimat hoc. Et ita patet quod ille qui ex ira iniustum facit non agit ex providentia. Deinde cum dicit: Si autem ex electione etc., ma­ nifestat tertium, scilicet de his quae fiunt ex elec215 tione. Et dicit quod, si aliquis ex electione noceat, manifestum est quod facit iniustum per se loquendo, quia voluntarie operatur. Et secundum huiusmodi iniustificationem iam dicitur ille qui facit iniustus, cum hoc sit praeter proportionale, id est contra iustitiam distributivam, vel praeter aequale, id est 220 contra iustitiam commutativam. Et similiter aliquis dicitur iustus cum ex electione operatur iustum, si autem volens operetur et non eligens, dicetur iustum operans vel iustificans. Deinde cum dicit: Involuntariorum autem etc., 225 1136 a 5 ponit quandam divisionem ad manifestationem prae­ dictorum. Et dicit quod involuntariorum quaedam sunt venialia, id est venia digna, et quaedam non. Illa enim sunt venia digna quae homines peccant non solum ignorantes, id est habentes ignorantiam 230 concomitantem, sed propter ignorantiam, quasi habentes ignorantiam causantem, quod accidit illis qui quando cognoscunt dolent; sed illa non sunt digna venia quae aliqui non peccant propter igno­ rantiam causantem, sed peccant ignorantes propter 235 passionem quae non est naturalis neque humana, id est ratione regulata; in talibus enim passio cau­ sât et ignorantiam et peccatum. Et de his supra in III plenius dictum est. 193-196 Aliter et recte Anonymus, p. 239, 13 ; O8, f. 95va : «In manifesta enim iniustitia ira est» ; Michael Ephesinus, p. 54, 18 ; O8, f. mvb : In manifesta enim iniustitia ira est». - Aliter sed non recte Albertus Lect. f. 94rb : «Et ille contra aget, quia ira est quaedam iniustitia < im>manifesta, eo quod agit iratus provocatus et sic videtur non a se agere, tamen iniustitia est quia potuit resistere irae » ; Comm. p. 376 a : « Ira enim iniustitia quidem est, sed immanifesta quia aliquam rationem iusti habere videtur». Cf. adn. ad Arist. 1135 b 28. 200-202 Cf. Alexander de Hales Glossa in IV libros Sent. II d.42 n.6 (ed. Quaracchi, t. 2, p. 403, 15-16 ; cf. p. 391, 11-12) ; Summa fratris Alexandri II p.2 n.346 (ed. Quaracchi, t. 3, p. 354) ; nec non ipse Thomas /a.y/ae q.jg a.2 a(j 3 ; q.79 a.2, 3 et 4. - Aliter loannes de Rupella (transgressio est genus cuius species sunt omissio et commissio) in Summa de vitiis (cuius verba profert Lottin Psychologie et morale..., t. 3, p. 43-44 in adn.) ; ipse Thomas 1Λ-ΙΙ&* q.72 a.6. 228 Albertus Lect. f. 93vb : «Veniale dicitur dupliciter : aut quod est venia dignum, et sic ignorantia particularium in quibus est actio et violentia simpliciter facit opus veniale ; dicitur etiam veniale quia habet in se causam veniae, et sic etiam quod est ex infirmitate vel ex impetu passionis subripientis consilium erit veniale, nihilominus non éx toto sibi parcitur » ; f. 94rb : « Et dicit quod quaedam sunt venialia, id est venia digna, sicut quae fiunt propter ignorantiam... sed illa quae peccant aliqui ignorantes... neque sunt venialia, etsi sint causam veniae in se habentia... ». 230-231 Cf. supra III c. 3 lin. 56-57 cum adn. 239 Cap. 3, mo b 18 - ini a 2. 14 1136 a io Dubitabit autem utique aliquis si sufficienter determinatum est de iniustum pati et iniustum facere. Primum quidem igitur si est quemadmodum Euripedes dixit, dicens inconvenienter: « Matrem occidi meam ; brevis sermo : Volens volentem vel volentem non volens ?» 15 § Utrum enim ut vere est volentem iniustum pati vel non, sed involunta­ rium omne, quemadmodum et iniustum facere omne voluntarium? § Et utrum omne sic vel illo modo, quemadmodum et iniustum facere, vel omne volunta­ rium vel hoc quidem voluntarium, hoc autem involuntarium? Similiter au­ tem et iniustum pati. § Iustum operari enim omne voluntarium, quare ra2otionabile quidem opponi similiter secundum utrumque et iniustum pati et iustum pati, vel voluntarium vel involuntarium esse. § Inconveniens autem utique videbitur et iniustum pati, si omne voluntarium; quidam enim in­ iustum patiuntur non volentes. § Quia et hoc dubitabit utique aliquis utrum iniustum passus iniustum patitur omnis. § Vel quemadmodum et in 25operari et in pati est; secundum accidens enim contingit in utrisque transumere iustis, similiter autem manifestum quoniam et in iniustis. Non enim idem iniusta operari ei quod est iniustum facere, neque iniusta pati ei quod est iniustum pati. Similiter au­ tem et in iustum operari et iustum pati impossibile. Impossibile enim 30 iniustum pati non iniustum faciente aliquo vel iustum pati non iustum operante. § Si autem est simpliciter iniustum facere nocere volentem aliquem, volentem autem scientem et quem et quod et ut. § Incontinens autem volens nocet ipse sibi ipsi, volensque utique iniustum patietur et continget ipse sibi ipsi iniustum facere. § Est autem et hoc unum ali1136 b i quod dubitatorum, si contingit ipsum sibi ipsi iniustum facere. § Adhuc volens si quis propter incontinentiam ab alio laedatur volente, quare utique erit volentem iniustum pati. § Vel non recta diffinitio, sed appo­ nendum ei quod est nocere scientem et quem et quo et ut, praeter illius 5 voluntatem. Laeditur quidem igitur aliquis volens et iniusta patitur, iniustum patitur autem nullus volens. § Nullus enim vult neque incon­ tinens, sed praeter voluntatem operatur. Neque enim vult nullus quod non existimat esse studiosum, incontinens autem quod non existimat oportere operari, operatur. § Qui autem quae ipsius dat, quemadmodum io Homerus ait dare Glaucum Diomedi aurea pro aereis, centum i2 Euripedes L2RT (lin. 23) : Euripides AL1 16 omne1 ALT (lin. 34) : esse R (corr. sec.m. BaJV13 rec.m. Rp3) 17 vel2 A(KbNb) RT (lin. 38) : om. A(LbOb) L 19 iniustum pati RT (lin. 44) : in iustum pati AL (sed obsc. plerique mss.) 19-20 rationabile L2R : ratio­ nale L1 20 quidem L2RtRp1>3 : om. ALxRp2 21-22 vel1... pati ALRtT (lin. 50-51, 60-62, 65-66) : hom.om. Rp^a1 Rp3 (Inconveniens autem utique videbitur rest. Rp2[-Ba1]) 22 iniustum pati RtT (lin. 66) : in iustum pati AL 22 omne ALRt : est add. Rp 22-23 iniustum patiuntur Rp3 sec.m. P11 Ba*TuxVd T (lin. 68) : iustum patiuntur ALR (-Rp3) 25 enim contingit (convenit Rt) ALxRt : inv. L2Rp 29 iustum pati ALXT (lin. 92) : iniustum pati L2R 29 impossibile. Impossibile Ri-Ba’Tu1) T (lin. 91, 95) : Impossibile AL 32 quod ALRtT (lin. 113) : quot Rp 33 volensque ARt : volens LRp 33 patietur Rt : patitur LRp 34 continget R : contingit L 34 ipsi LxRt : om. L2Rp 1136 b 4 praeter A(KbMbOb) Rt : hoc praeter A(Lb) L om. Rp 314 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM 1136 b ii boves pro novem bobus, non iniustum patitur. In ipso enim est dare, iniustum pati autem non in ipso, sed iniustum facientem oportet existere. De iniustum pati quidem igitur quoniam non voluntarium, manifestum. 12 iniustum2 ALRtT {lin. 174) : iustum Rp f—SI ARf-As1) : om. L 1136 a 10 Dubitabit autem utique aliquis etc. Postquam Phi­ losophus ostendit secundum quales iustificationes vel iniustificationes dicatur aliquis iustus vel inius­ tus, hic movet quasdam dubitationes circa praedicta. 5 Et circa hoc duo facit : primo movet dubitationes et solvit eas ; secundo excludit quorundam errores circa praedicta, ibi: Homines autem in se ipsis etc. Prima pars dividitur in duas secundum duas quaestiones quas determinat; secunda pars incipit ibi: Adhuc 10 autem quae praeeligimus etc. Circa primum duo facit: primo proponit quaestionem; secundo pro­ sequitur eam, ibi: Iustum operari enim etc. Circa primum duo facit: primo proponit materiam quaes­ tionis; secundo format quaestionem, ibi: Utrum enim 15 ut vere est etc. Materia autem quaestionis primo quidem sumitur ex his quae supra determinata sunt ; unde dicit quod aliquis potest dubitare utrum per praemissa sit sufficienter determinatum de iniustum pati et de iniustum facere: dictum est enim quod 20 iniustum facere est voluntarium, unde potest du­ bitari utrum hoc referendum sit ad iniustum pati. Secundo materia dubitationis sumitur ex verbo Euripedis poetae, qui inconvenienter videtur intro­ ducere quendam dicentem : « Matrem occidi meam ; 25 et ut breviter dicam, vel volens occidi volentem occidi, vel ego non volens occidi volentem occidi»; in quorum utroque intelligitur quod mater occidi voluerit. 1136 a 15 Deinde cum dicit: Utrum enim ut vere est etc., 30 format quaestionem. Et circa hoc duo facit. Primo proponit unam quaestionem, utrum scilicet vere contingat dicere quod aliquis volens patiatur inius­ tum vel hoc non sit verum, sed omne pati iniustum corr. sec.m. BaJV13 rec.m. Rp3) 13 igitur sit involuntarium, sicut et omne facere iniustum est voluntarium? 35 Secundo ibi: Et utrum omne etc., movet aliam 1136 a 16 quaestionem. Et est quaestio utrum omne iniustum pati sit sic vel illo modo, ita scilicet quod vel omne iniustum pati sit voluntarium vel omne sit invo­ luntarium ? Sicut enim haec quaestio potest moveri 40 de hoc quod est iniustum facere, utrum omne sit voluntarium aut quoddam sit voluntarium et quod­ dam involuntarium, similiter etiam potest moveri eadem quaestio et de iniustum pati. Deinde cum dicit: Iustum operari enim etc., 45 1136 a 19 prosequitur prius motam quaestionem. Et circa hoc tria facit: primo argumentatur ad hoc quod omne iniustum pati sit voluntarium vel omne sit involun­ tarium; secundo argumentatur ad hoc quod non omne iniustum pati sit voluntarium, ibi: Inconve- 50 niens autem utique videbitur etc.; tertio argumenta­ tur ad hoc quod non omne iniustum pati sit invo­ luntarium, ibi: Si autem < est > simpliciter etc. Ad primum ergo argumentatur sic: omne hoc quod est operari iustum est voluntarium, ut ex supra 55 dictis. patet ; sed operari iustum est oppositum ei quod est pati iustum; rationabile igitur videtur quod iniustum vel iustum pati simili modo oppona­ tur secundum utrumque, scilicet voluntarium et involuntarium, ita ut vel omne huiusmodi sit volun- 60 tarium vel omne sit involuntarium. Deinde cum dicit: Inconveniens autem utique etc., H36 a 21 argumentatur ad hoc quod non omne iniustum pati sit voluntarium. Et circa hoc tria facit. Primo argumentatur ad propositum. Et dicit quod incon- 65 veniens videtur si ponatur quod omne iniustum pati 53 est coni, ex Arist. 1136 a 31 {cf. infra, lin. 103) cum sec.m. P] om. Θ 57 rationabile] rationale Er1 O^-Bg1) 7 Cap. 15, 1137 a 4. 9 Cap. 15, 1136 b 15. 12 Lin. 1136 a 19. 14 Lin. 1136 a 15. 19 Cap. 13, 1135 a τ5~23· 43~44 Albertus Lect. f. 94va : « Deinde cum dicit : Similiter autem, movet eandem quaestionem de hoc quod est iniustum pati. Et primo movet quaestionem, dicens : Similiter autem dubitabitur in hoc quod est iniustum pati quomodo se habet ad voluntarium... » ; Comm. p. 377 a. 50 Lin. 1136 a 21. 53 Lin. 1136 a 31. 55 Cap. 13, 1135 a 16-17. 62-69 Aliter et recte Anonymus, p. 241, 24-26 ; O8, f. g6va : « Quoniam non possibile dicere omne iustum pati voluntarium, apponit dicens : Quidam enim iustum patiuntur non volentes ; erunt autem utique isti iniustum facientes a quibus plus habentibus iustus aufert» ; Michael Ephesinus, p. 56, 33 - 57, 1 ; O8, f. ii2vb ; «Dicens quoniam et dicere omne iustum pati voluntarium inconveniens est, breviter causam inconvenientiae posuit dicens : Quidam enim iustum patiuntur non volentes ; sunt autem isti qui avare fecerunt, a quibus plus habentibus aufert iudex et dat iniustum passo » ; Albertus Lect. f. 94vb : « Secundo ibi : Inconveniens autem, ostendit causam quaestionis. Posset enim aliquis dicere quod omnis qui iustum patitur, cum sit secundum virtutem, voluntarie patitur, et ideo quaestio nulla esset. Hoc ipse removet, dicens : Inconveniens utique videbitur et in hoc quod est iustum pati, si omne huiusmodi est voluntarium, sicut est inconveniens < in> iniustum pati. Quidam enim patiuntur iustum non volentes, sicut qui cogitur a iudice restituere rem furto ablatam. Et sic iustum pati separari a voluntario potest sicut et iniustum pati» ; Comm. p. 377 b. 14 (ιΐ3θ a ίο - 1136 b 8) sit voluntarium; manifeste enim quidam patiuntur iniustum non volentes, sicut illi qui verberantur vel quibus aliquis sua furatur. 1136 a 23 70 Secundo ibi: Quia et hoc etc., movet circa hoc quandam quaestionem, utrum scilicet omnis qui patitur id quod est iniustum materialiter et per accidens possit dici quod sit iniustum patiens for­ maliter et per se. Sic enim posset aliquis obviare 75 praedictae rationi dicendo quod ille qui non volens patitur rapinas vel verbera, patitur quidem id cui accidit esse iniustum, non tamen se habet quasi per se patiens iniustum. 1136 a 24 Tertio ibi: Vel quemadmodum etc., solvit motam eo quaestionem. Et dicit quod, sicut se habet et circa facere, ita se habet et circa pati, quia in utroque contingit transumere, id est accipere, id quod est secundum accidens circa iusta et similiter circa iniusta. Et hoc manifestat, quia operari ea quibus 85 accidit esse iniusta non est idem ei quod est per se facere iniustum (dictum est enim quod quando­ que aliquis ignorans facit per accidens id quod est iniustum, non tamen per se loquendo iniustificat), et similiter pati ea quibus accidit esse iniusta non 90 est idem ei quod est iniustum pati per se. Similiter etiam impossibile est quod ista sint eadem in eo quod est iustum operari et in eo quod est iustum pati. Et quod sit eadem ratio circa facere et pati tam circa iusta quam circa iniusta, manifestat con95 sequenter per hoc quod non contingit aliquem pati iniustum vel iustum per se loquendo, nisi sit aliquis faciens iustum vel iniustum per se loquendo, quia passio est effectus actionis; si ergo aliquis faciat id quod est iniustum per accidens et non iniustificet 100 per se, consequens est quod nec ille qui patitur, per se iniustum patiatur; et eadem ratio est de iusto. 1136 a 31 Deinde cum dicit: Si autem est simpliciter etc., argumentatur contra hoc quod omne iniustum pati 105 sit involuntarium. Et primo argumentatur ad pro­ positum; secundo solvit, ibi: Vel non recta diffinitio etc. Circa primum ponit duas rationes. Circa qua­ rum primam tria facit. Primo proponit quandam diffinitionem eius quod est iniustum facere, quae no supra posita est, scilicet quod simpliciter et per se iniustum facere nihil est aliud quam quod aliquis volens noceat; et in hoc quod sit volens, intelligitur quod sciat et quem laedat et quod nocumentum 315 inferat et ut, id est qualiter, et alias huiusmodi 115 circumstantias. Secundo ibi: Incontinens autem etc., argumenta1136 a 32 tur ex praemissa diffinitione. Manifestum est enim quod incontinens volens nocet ipse sibi, in quantum scilicet volens operatur id quod scit sibi esse noci­ vum ; si ergo ad iniustum facere sequitur iniustum 120 pati, sequitur quod ipse volens iniustum patiatur a se ipso ita quod contingat aliquem sibi ipsi iniustum facere, et sic sequitur quod non omne iniustum pati sit involuntarium. Tertio ibi: Est autem et hoc etc., movet quandam 125 1136 a 34 quaestionem incidentem, utrum scilicet contingat quod aliquis sibi ipsi faciat iniustum ; sed hanc quaestionem postea prosequetur. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc volens etc. 1136 b 1 Et dicit quod, si contingit de aliquo quod propter 130 incontinentiam sciens et volens laedatur ab alio, puta cum aliquis captus amore meretricis permittit se ab ea spoliari, contingit igitur quod aliquis vo­ lens patiatur iniustum, et sic non omne iniustum pati est involuntarium. 135 Deinde cum dicit: Vel non recta etc., ponit solu1136 b 3 tionem. Et circa hoc tria facit. Primo corrigit diffi­ nitionem supra positam eius quod est iniustum facere et ex hoc concludit veritatem quaestionis. Et dicit quod diffinitio supra posita eius quod est uo iniustum facere non est recta, sed debet aliquid apponi, ut dicatur quod iniustum facere est nocere aliquem scientem circumstantias alicui praeter illius voluntatem. Et secundum hoc sequitur quod, licet aliquis volens laedatur et patiatur per accidens ea us quae sunt iniusta, tamen nullus volens patitur inius­ tum per se loquendo ex quo per se iniustum facere est inferre nocumentum alicui praeter eius volun­ tatem. Secundo ibi: Nullus enim vult etc., solvit primam 159 1136 b 6 rationem. Et dicit quod nullus vult completa vo­ luntate pati iniustum neque etiam incontinens, sed incontinens operatur sibi nociva praeter volunta­ tem; habet enim per se voluntatem boni, sed per concupiscentiam trahitur ad malum. Et hoc quod 155 dictum est probat per hoc quod, cum voluntas sit apparentis boni, nullus vult illud quod non aestimat esse bonum ; incontinens autem extra passionem existens non reputat bonum illud quod facit, unde absolute non vult illud; sed tamen operatur illud i6o 68 iniustum] post volentes Φ 8c et2] om. Φ2 Ψ Sed cf. Arist. 1136 a 24 81 et] om. Φ2 91 etiam om. Φ est inv. Φ 124 involuntarium] voluntarium φ^-Ει-φι^ΟΡΦ8 *10) Φ23 F ψ (corr. sec.rn. DbP5P7 PdVV10 AoV2W SWi) patitur inv. ψ 101 ratio 146 volens 8 2 Albertus Lect. f. 94vb : « transumere, id est per similitudinem accipere ». 86 Cap. 13, 1135 a 17-19, 23-33» n-19. 106 Lin. 1136 b 3. no Cap. 13, 1135 a 16-17, 1136 a 1. 128 Cap. 17, 1138 a 4 - 1138 b 14. 132-133 Albertus Lect. f. 95ra : « quando sustinet quod amasia sua accipit res suas». 140 Lin. 1136 a 31. 3i6 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM quod aestimat non oportere operari, propter con­ cupiscentiam quae est in appetitu sensitivo, voluntas autem in ratione est. 1136 b 9 Tertio ibi: Qui autem quae ipsius etc., solvit us secundam rationem de eo qui volens ab alio lae­ ditur. Et dicit quod non patitur per se loquendo iniustum ille qui volens dat sua, sicut Homerus narrat de quodam, nomine Glauco, quod dedit Dio­ medi aurea arma pro aereis et centum boves pro no novem bobus. Ideo autem talis non patitur inius­ tum, quia in potestate hominis est quod ipse det 175 facere] est add. ψ 162-163 Cf. supra III c. 4 lin. 63-64 cum adn. sua; sed iniustum pati non est in potestate eius qui iniustum patitur, sed oportet existere aliquem qui faciat iniustum. Ideo ergo iniustum pati est invo­ luntarium, iniustum autem facere voluntarium, quia 175 principium actionis est in agente, quod pertinet ad rationem voluntarii, principium autem passionis non est in patiente, sed in alio, et hoc pertinet ad rationem involuntarii. Ultimo autem epilogando con­ cludit manifestum esse quod iniustum pati sit ιβο involuntarium. 15 1136 b 15 Adhuc autem quae praeeligimus duo est dicere, uter quidem in­ iustum facit qui tribuit praeter dignitatem plus, vel qui habet; et si est ipsum sibi ipsi iniustum facere. § Si enim contingit prius dictum et distribuens iniustum facit, sed non habens plus, si quis plus alteri quam sibi ipsi tribuit sciens et volens, iste ipse sibi 20ipsi iniustum facit. Quod videntur moderati facere; modestus enim minorativus est. § Vel neque hoc simpliciter. Altero enim bono, si con­ tingat, superabundat, puta gloria, vel simpliciter bono. § Adhuc solvitur secundum diffinitionem eius quod est iniustum facere. Nihil enim prae­ ter ipsius patitur voluntatem. Quare non iniustum patitur propter hoc, 25 sed si quidem nocumentum patitur solum. § Manifestum autem et quoniam distribuens iniustum facit, sed non plus habens semper. § Non enim cui iniustum inest iniustum facit, sed cui volentem hoc facere; hoc autem unde principium actionis, quod est in distribuente, sed non in accipiente. § Adhuc si multipliciter facere 30 dicitur, et est ut inanimata occidunt et manus et famu­ lus praecipientis, non iniustum facit, facit autem iniusta. § Adhuc si quidem ignorans indicavit, non iniustum facit secundum legale iustum, neque iniustum indicium est, est autem ut iniustum. Alterum enim legale iustum et primum. Si autem cognoscens iudica1137 a i vit iniuste, avare facit et ipse vel gratia vel poena. Quemadmodum igitur et si quis partiatur iniustificationem, et qui propter hoc iudicavit iniuste plus habet. Et enim in illis qui agrum iudicavit, non agrum sed argentum accepit. § Homines 5 autem in se ipsis existimant esse iniustum facere, propter quod et iniustum esse facile. Hoc autem non est. Commisceri quidem enim ei quae vicini et percutere proximum et dare manu argentum facile et in ipsis, sed sic habentes haec facere neque facile neque in ipsis. § Similiter autem et io cognoscere iusta et iniusta nihil existimant sapiens esse, quoniam de quibus leges dicunt non difficile intelligere. Sed non haec sunt iusta, nisi secundum accidens; sed aliqualiter operata et aliqualiter distributa, iusta. Hoc autem plus opus quam sana scire. Quia et illic mei et vinum et 15 elleborum et ustionem et incisionem scire facile, sed qualiter oportet distribuere ad sanitatem et cui et quando, tantum opus 15 uter URt : ut L2 utrum ARp 20 ipsi LRt : om. Rp 20 modestus RT (lin. 25) : mansuetus L Inc. ga peda in Rp1’2’3 (deest Rp4) 21 simpliciter pr.m. Et P13 RT (lin. 29) : simplex AL 21-22 contingat L2R : contigit AL1 (contingit V12 T1 pr.m. EtSk2) 24 non ALRtT (lin. 39) : si Rp (corr. sec.m. Ba1Tu1VlsRps) 25 si ALRt : sic Rp (corr. sec.m. Rp3) 29 si A(Lb) Ant. transl.ÇHa) Rt sec.m. Ba4Rp3 T (lin. 54) : om. ~L(in textu, sed hab. in comm.) Rp 31 prae­ cipientis RT (lin. 60) : praecipiente L (domino add. sup. lin. P13 in textu Re) 33 iniustum2 ALRtT (lin. 74) : iustum Rp(-As4 corr. sec.m. Ba1Tu1V13Rp3) 1137 a 2 igitur ALRt : om. Rp 3 hoc l*(obsc. P13) RffitAs^aW^Rp3 h’ cett.) T (lin. 84) : haec AL1 (O8PU P12 obsc. Sk2 h’ cett.) 6 iniustum RpT (lin. 104) : iustum ALRt 12 nisi T (lin. 122) : sed vel (=άλλ’ η) L sed R (vel : nisi praem. Ba1) 12-13 aliqualiter... et aliqualiter LT (ZZn.124-125) : qualiter...et (om. Rp) qualiter R 13 plus opus ALRt : inv. Rp 3l8 sententiae quinti libri ethicorum quantum medicum esse. § Propter ipsum autem hoc et iusti exis­ timant esse nihil minus iniustum facere, quoniam nihil minus iustus sed et magis potest utique unumquodque operari horum; 1137 a 20 et enim commisceri mulieri et percutere et clipeum dimittere et conversus in qualemcumque currere. Sed timere et iniustum facere non haec facere est, nisi secundum accidens, sed sic habentem haec facere; quem­ admodum et medicari et sanare non incidere vel non in25cidere, vel farmacum dare vel non farmacum dare est, sed sic. § Sunt autem iusta in his quibus insunt simpliciter bona, habent autem et superabundantiam in his et defectum. His quidem enim non est superabundantia ipsorum, puta forte diis, his autem nulla particula utilis insanabilibus et malis, sed omnia 30nocent, his autem usque ad hoc; propter hoc humanum est. 17 hoc ALRtRp3T (lin. 138) : hic Rp1’2 19 potest I.RpT (lin. 144) : poterit Rt 20 et3 T (lin. 146) : et fortis ALR 21 qualemcumque L2RT (lin. 147-148) : qualecumque AL1 22 nisi Lp (post tamen) sec.rn. Ha T (lin. 150) : tamen LR Cf. supra 1121 a 15 cum adn. 24 non1 AR (om. Rp2[-Vd]) T (lin. 154) : vel L (nec non ante non Rt) 30 propter hoc ARt : hoc autem LRp Adhuc autem quae praeeligimus etc. Postquam Philosophus solvit unam dubitationem, hic accedit ad aliam. Et primo proponit ipsam; secundo pro­ sequitur eam, ibi: Si enim contingit etc. Dicit ergo 5 primo quod circa ea quae ad iustitiam et iniustitiam pertinent adhuc sunt duo quae prae aliis eligit dicere, quorum primum est quis duorum faciat iniustitiam circa distributiones, utrum ille qui dat aliquid alicui praeter dignitatem vel ille qui recipit; 10 secundum est utrum contingat quod aliquis faciat sibi ipsi iniustum, quod etiam supra movit et in­ ferius prosequitur. 1136 b 17 Deinde cum dicit: Si enim contingit etc., prose­ quitur prius motam quaestionem. Et primo obicit is ad partem falsam; secundo solvit, ibi: Vel neque hoc etc.; tertio determinat veritatem, ibi: Mani­ festum autem etc. Dicit ergo primo quod, si con­ tingat illud quod prius positum est, scilicet quod male distribuens faciat iniustum et non ille qui 20 plus accipit, videtur sequi inconveniens; potest enim esse quod aliquis plus alteri quam sibi tribuat sciens et volens et sic videtur quod iste faciat inius­ tum sibi ipsi. Quod est inconveniens, quia moderati homines hoc videntur facere ut sibi ipsis minora 25 retineant ; pertinet enim ad virum modestum quod sit minorativus, id est minora sibi accipiens. 1136 b 21 Deinde cum dicit: Vel neque hoc etc., solvit dua­ bus solutionibus. Quarum prima est quod hoc non videtur simpliciter verum esse quod distributor mi3o nora sibi retineat. Quamvis enim retineat sibi mi­ 1136 b 15 23 ipsi om. Ψ 29 esse] ante simpliciter Ψ nora de bonis exterioribus, tamen superabundat in altero bono, scilicet gloria, vel simpliciter bono, id est honesto. Secundam solutionem ponit ibi: Adhuc solvitur etc. Quae procedit secundum diffinitionem supra 35 positam eius quod est iniustum facere, in qua ad­ ditum est quod hoc sit praeter voluntatem patientis. Iste autem distributor nihil patitur praeter suam voluntatem. Et ideo sequitur quod non patiatur iniustum, sed solum patitur quoddam nocumentum. 40 Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., determinat veritatem, dicens manifestum esse quod ille qui distribuit praeter dignitatem facit iniustum, non tamen semper ille qui plus accipit, sed quandoque, quando ad hoc operatur. 45 Secundo ibi: Non enim etc., probat propositum tribus rationibus. Quarum prima est quod non di­ citur ille facere iniustum cui inest, quia sic ille qui laeditur faceret iniustum; sed ille facit iniustum cui accidit quod volens hoc faciat, id est in quo est 50 principium actionis, quod quidem est in eo qui distribuit, non autem in accipiente; ergo distribuens facit iniustum, non autem accipiens. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc si multipliciter etc. Et dicit quod multipliciter dicitur aliquis 55 facere, uno modo sicut principale agens facit, alio modo sicut instrumenta faciunt, et hoc modo pot­ est dici quod quaedam inanimata, puta lapides, gladii vel sagittae, occidunt, et quod manus occidit, et quod famulus praecipientis occidit ; quorum nihil 60 43 iniustum Inc. 2Oa peda 4 I in. 1136 b 17. ii Cap. 14, 1136 a 34 - b 1. 1136 b 25. 35 Cap. 14, 1136 b 3-6. 50 faciat] facit Ψ 12 Cap. 17, 1138 a 4 - b 14. 15 Lin. 1136 b 21. 16 Lin 1136 b 22 1136 b 25 1136 b 26 1136 b 29 15 (1136 b 15 - 1137 a 23) per se loquendo facit iniustum, quamvis faciat ea quibus accidit esse iniusta. Quia iniustum facere, cum sit voluntarium, competit ei in quo est prin­ cipium actionis, ut dictum est; manifestum est 65 autem quod in distributione distribuens se habet ut principale agens, recipiens autem se habet ut agens instrumentale per modum oboedientis; unde relinquitur quod distribuens faciat iniustum. 1136 b 32 Tertiam rationem ponit ibi: Adhuc si quidem 70 ignorans etc. Et dicit quod, si aliquis per ignoran­ tiam legalis iusti male iudicet, per se loquendo non facit iniustum, neque indicium, secundum quod est actio eius, est iniustum per se; sed tamen est quasi iniustum, quia id quod iudicatur iniustum est. Ideo 75 autem dictum est de ignorantia legalis iusti, quia alterum est legale iustum, quod ignorari potest, et primum iustum, scilicet naturale, quod non potest ignorari, quia naturaliter est menti humanae im­ pressum. Sed si aliquis cognoscens iustum lega80 le iudicet iniuste, tunc ipse facit avare, id est iniuste, vel propter gratiam alicuius acquirendam vel propter poenam evadendam. Si quis enim velit per partes inaequales dividere iniustificationem, ille qui propter hoc iniuste iudicat ut acquirat gratiam 85 alicuius, plus habet de bono quam sibi competat et ita avare facit, licet non plus habeat de illo bono in quo alterum damnificat. Quia et in illis, qui manifeste propter avaritiam lucri iniuste adiudicavit alicui aliquem agrum, non accepit ab eo agrum 9o sed argentum ; ita autem se habet distribuens in distributionibus sicut iudex in commutationibus ; unde, sicut iudex male indicans scienter iniustum facit, ita et ille qui iniuste distribuit. 1137 a 4 Deinde cum dicit: Homines autem in se ipsis etc., 95 excludit quosdam errores. Et circa hoc duo facit : primo excludit quasdam falsas opiniones ex parte facientis iustum vel iniustum; secundo ostendit in quibus consistant iusta et iniusta, ibi: Sunt autem iusta etc. Circa primum excludit tres falsas opi100 niones. Quarum prima est circa facilitatem eius quod est esse iniustum. Et dicit quod homines multi aestimant quod statim in promptu habeant facere iniustum, unde reputant quod facile sit aliquem esse habitualiter iniustum. Sed hoc non est ita. 105 Facile enim est et statim in potestate hominis quod 319 aliquis faciat ea quae sunt iniusta, puta quod com­ misceatur uxori vicini sui et quod percutiat proxi­ mum et quod tollat argentum de manu alterius vel quod de manu sua det aliquis argentum ad procu­ randum homicidium vel aliquid huiusmodi; sed 110 quod homines huiusmodi faciant sic se habentes, scilicet prompte et delectabiliter, non est facile ne­ que statim in potestate hominis, sed ad hoc per­ venitur per longam consuetudinem. Secundo ibi: Similiter autem etc., excludit falsam 115 1137 a 9 opinionem circa cognitionem iustorum et iniustorum. Et dicit quod quidam non aestimant esse magnae sapientiae quod aliquis cognoscat iusta et iniusta, propter hoc quod non est difficile intelligere ea quae leges dicunt, quae sunt iusta legalia. Sed 120 decipiuntur, quia haec simpliciter considerata non sunt iusta nisi secundum accidens, in quantum accidit ea esse iusta; sed vere iusta sunt secundum quod aliqualiter operantur et distribuuntur, id est attribuuntur, aliqualiter negotiis et personis. Hoc 125 autem, scilicet accommodare convenienter ea quae sunt lege posita negotiis et personis, est magis operosum et difficile quam scire sanativa, in quo consistit tota ars medicinae; maior enim est diver­ sitas rerum voluntariarum, in quibus consistit iusti-130 tia, quam corporalium complexionum, in quibus consistit sanitas. Quia et in sanativis scire virtutem mellis et vini et ellebori et effectum ustionis et incisionis facile est; sed distribuere ista ad sanan­ dum sicut oportet et cui oportet et quando oportet 135 tanti operis est quanti et medicum esse, quia qui hoc scit, medicus est. Tertio ibi: Propter ipsum autem hoc etc., excludit 1137 a 17 falsam opinionem circa facilitatem eius quod est iustum operari iniusta. Et dicit quod propter prae- mo dicta etiam homines aestimant quod nihil minus sit facile iusto facere iniustum quam cuicumque alii, quia per hoc quod aliquis est iustus non minus, sed magis scit et potest operari unumquodque horum quae dicuntur iniusta, sicut commisceri mulieri al- us terius et percutere alium et dimittere clipeum in bello et quod aliquis faciat insultum in quemcum­ que. Sed decipiuntur, quia quod aliquis faciat opera timiditatis et facere iniustum, non est facere prae­ dicta nisi secundum accidens, in quantum scilicet 150 67 agens coni, cum Bg1 \7®Za sec.m. SWi] habens Θ 70 Et] om. P3 T(-Za) 73 iniustum] post per se Ψ 86 illo bono inv. ψ 101 multi] om. T(iniusti add. Za 101-103 Et... iniustum hom.om. V6) 116 cognitionem coni, cum Ed2] condicionem Θ Cf. infra VII c. 14 lin. 197 cum adn. 132 et] etiam Ψ 142 facile coni, cum sec.m. A0P3] facere Φ om. Ψ Cf. infra IX c. 2 lin. 25 cum adn. 64 Lin. 1136 b 28. 76-79 Cf. supra c. 12 lin. 11-12, 32, nec non Lottin Psychologie et morale..., t. 3, p. 55-92. 98 Lin. 1137 a 26. 101-104 Albertus Lect. f. 97ra : « Homines credunt quod facere iniustum per se et formaliter sit statim in potestate ipsorum, et ideo dicunt quod facile est» ; Comm. p. 381 a : «Homines... existimant in se ipsis esse... iniustum facere ; propter quod dicunt quod facile est iniustum esse ». - Aliter et recte Anonymus, p. 246, 24-27 ; O8, f. g8rb : « Propter quod et iustum esse facile existimant. Et enim et tyrannum occidere in nobis quidem et ponitur et est, non quando autem volumus hoc facere possibiles sumus, ita et in virtutibus et malitiis habet. Propter quod et iustum esse facile, hoc autem non est» ; Michael Ephesinus, p. 62, 36 - 63, 3 ; O8, f. ii3va. 320 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM accidit ista quae fiunt esse iniusta; sed facere inius­ tum est facere praedicta sic se habentem, scilicet quod sit volens et promptus ad hoc; sicut et circa medicinam medicari et sanare non consistit in hoc iss solum quod est incidere vel non incidere, vel dare farmacum, id est medicinam laxativam, vel non dare, sed in hoc quod aliquis sic det sicut oportet. 1137 a 26 Deinde cum dicit: Sunt autem iusta etc., ostendit in quibus competant iusta. Et dicit quod iusta 160 competunt in illis personis quibus possunt adesse ea quae sunt bona simpliciter et absolute, sicut divitiae et alia huiusmodi, et tamen habent quan­ doque circa hoc superabundantiam et defectum, sicut sunt communiter homines. Quibusdam enim circa talia non est aliqua superabundantia, sed sem-165 per optime utuntur talibus bonis, sicut contingit hominibus perfectis in virtute et forte diis, secun­ dum errorem eorum qui ponebant eos talibus uti; quibusdam vero, id est valde malis et insanabilibus a sua malitia, nulla particula talium rerum est uti- no lis, sed omnia eis nocent; quibusdam vero non omnia nocent, sed usque ad aliquem determinatum ter­ minum; unde patet quod iustitia est humanum bonum, quia respicit communem hominum statum. 153 et2 coni.} est Θ Cf. supra c. 13 lin. 67 cum adn. 156 Albertus Lect. f. 97th : «vel dare farmacum, id est medicinam laxativam». - Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Far­ macum : potionem ». 167-168 Albertus Lect. f. g6va : « Quarto videtur quod iustum sit in diis... Solutio. Dicendum quod iustitia potest dupliciter considerari : vel quantum ad actus finales, sicut est in aequalitate esse et summae rectitudini adhaerere, et sic est in Deo et angelis, et sic loquitur hic et Plato [in Timaeo ; cf. Calcidius Comm. in Tim. c. 6 (ed. Waszink et Jensen, p. 59)1» si debeat sustineri, et theologi: aut quantum ad actus proprios quibus est usus iustitiae in communicationibus civilibus, et sic non est in eis iustitia. Tamen sciendum quod Aristotiles vult quod Plato male dixerit et loquitur contra eum, quia vult quod Deus non sit iustus civiliter sed sit supra hoc bonum » ; f. 97rb : « Et dicit 'forte’, quia adhuc non est ostensum utrum in diis possit esse iustitia, sed ostendetur in X [12, 1178 b 10-12]» ; Comm. p. 382 b. Ιό De epükia vero et epiike, qualiter habet epiikia quidem ad iustitiam, epiikes autem ad iustum, proxi­ mum est dicere. § Neque autem ut idem simpliciter neque ut alterum genere videtur intendentibus. Et quandoque enim 35 epiikes laudamus et virum talem, quare et ad talia 1137 h i laudantes transferimus pro bono, magis epiikes quoniam melius ostendentes. Quandoque autem rationem sequentibus videtur inconveniens, si epiikes praeter iustum quid existens laudabile est; vel enim iustum non studiosum, vel epiikes, 5si aliud; vel si ambo studiosa, idem sunt. Dubitatio qui­ dem igitur fere accidit propter haec circa epiikes. § Habent autem omnia secundum modum quendam recte et nihil subcontrarium sibi ipsis. Epiikes enim iusto quodam ens melius est iustum et non ut aliud quoddam genus existens melius est iusto. io Idem ergo iustum et epiikes, et ambobus studiosis existentibus melius epiikes. § Facit autem dubitationem quoniam epiikes iustum quidem est, non secundum legem autem, sed directio iusti legalis. § Causa autem quoniam lex quidem universaliter omnis, de quibusdam autem non possibile est recte dicere universaliter. In quibus 15 igitur necessarium quidem dicere universaliter, non possibile autem recte, hoc ut in plus accipit lex, non ignorans quod peccatum est. § Et est nihil minus recta, peccatum enim non in lege neque in legispositore, sed in natura rei est; confestim enim operabilium materia talis est. § Cum igi2otur dicat lex universaliter, accidat autem in hoc praeter utile, tunc recte habet, ubi reliquit legispositor et pec­ cavit simpliciter dicens, dirigere quod deficit, quod et legispositor sic utique diceret illic praesens, et si sciret, lege posuisset. § Propter quod iustum quidem est et melius quodam 25 iusto, non eo quod simpliciter autem, sed eo quod propter sim1137 a 3ΐ 31 epiikia Ant. transi. {1 cf. hic epikea 1138 a 3 epiikea Ha) T (lin. 1, 7 ; cf. supra c. 1 lin. 11) : epieikeia L epieykeya Rt epyeikia Rp1 (-ey- P14) epyeikya Rp2 (epi- SI) Sed cf. Roberti Grosseteste notula in app. font. ad Thomae comm. lin. 5-17 laud., et memento, quod nos etiam monet R. Grosseteste (cf. eius notula in app. font, ad Thomae comm. VIII c. 10 lin. 30 laud.), nomina graeca vel a graecis sumpta, etsi per ei diptongum scribuntur, semper tamen et apud Graecos et apud Latinos pro­ nuntiata esse per sonum i litterae longae. 31 vero L2RT (lin. 1 ; cf. supra c. 1 lin. 11) : au­ tem L1 31 epiike T (lin. 8) : epiicus (=έπιεικοΰς) Ant. transl.(Ha) epieike (epyey- epyei-) LR (sic postea pro ει hab. ei [ey] LR i Ant. transi. T) 33 autem T (lin. 5, 18) : enim ALR (ens Rp^-P14]) 34 enim R : quidem AL 35 talia RT (? cf. lin. 34-35) : alia AL 1137 b 3 praeter LRT (lin. 40) : iuxta Ant. transi.(Ha) Cf. 1154 a 30 3 quid ALRt : quidem Rp 4 epiikes LRT (lin. 42-44) : non iustum add. A Ant. transl.(Ha) 5 si1 A Ant. transi, (sed Ha) T (lin. 42) : om. LR 9 existens ALRt : et add. Rp 12 secundum L2R : quod (=το) praem. L1 14 est L2R : om. L1 14 quibus ALRt : quibusdam Rp 18 legispositore LRtT (lin. 122) : legem positore Rp 19 materia ALRtT (lin. 124) : natura Rp 20 accidat L(-Et) Rt : accidit Et Rp 20 hoc A(KbLbMb) LRpT (lin. 132-133) : his A(Ob) Ant. transi.(Ha) Rt 20 praeter ALRtT (lin. 132-133) : om. Rp 21 utile T (lin. 133) : universale Α(=το καθόλου) R ea quae universaliter (=τά καθόλου?) L 22 dirigere LRt : dirigens Rp 22 quod et ALRt : inv. Rp 24 melius quodam AL*T (lin. 155) : quodam melius Rt quoddam melius L2(quiddam Rn) Rp 25 propter RT (lin. 158) : per L 322 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM pliciter peccatum. Et est haec natura quae epiikes directio legis, ubi deficit propter particulare. Hoc enim causa et eius quod non omnia secundum legem esse, quoniam de quibusdam impossibile ponere legem. Quare sententia indiget. Indeterminati enim indeterminata et 30 regula est, quemadmodum et Lesbiae aedificationis plum­ bea regula est; ad figuram enim lapidis transmutatur et non manet regula, et sententia ad res. Quid quidem igitur est epiikes, et quoniam iustum et quodam melius iusto, ma­ nifestum. § Manifestum autem ex hoc et epiikes quis 35 est. Talium enim electivus et operativus, et non 1138 a i acrivodikeos ad deterius, sed minorativus, quamvis habens legem adiuvantem, epiikes est. § Et habitus iste epiikia, iustitia quaedam existens et non alter quidam habitus. 26 epiikes HaT (lin. 160) : epieikeos L1 epyeikos Rt epieikees P13 epieikes Rn epyeikes (-eyP14Vd epi- SI) Rp 27 particulare RpT (lin. 161-162) : universale ALRt 30 Lesbiae ALRt (-byae) T (lin. 173, 174) : Lesvie (Lesive, Lesure) Rp 31 est L*R : om. AL1 33 quodam ALRtT (lin. 183) : quoddam Rp 34 epiikes HaT (lin. 187) : epieikis (=-κής) L1 sec.m. Rp3* epieikes L2 epyeikes (-ey- P14Vd -epi Ba1 SI) R 1138 a 1 acrivodikeos Ant. transi. (? acribodikeos Ha) T (lin. 190) : acribodikaios LR 2 epiikes T (lin. 196) : epiikis Ant. transi.(Ha) epieikis L epyeikys Rt epyeikis (-ey- P14Vd epi- SÎ) Rp 2 iste (Α=αυτη) Rt in marg. sec.m. Rp3(? cf. Aa’C^Tr) T (lin. 22, 199, 200) : ipse (=αύτη) L sup. ras. tertiam. Rp3(? c/. Ve) om. Rp (etiam pr.m. Rp3) 1137 a 31 De epiikia vero etc. Postquam Philosophus deter­ minavit de iustitia communi, hic determinat de epiikia, quae est communis iustitiae directiva. Et primo dicit de quo est intentio; secundo prosequitur 5 propositum, ibi: Neque autem ut idem etc. Dicit ergo primo quod proximum praemissis est ut dica­ tur de epiikia, quae nominat quendam habitum, et de epiike, quod est obiectum eius. Dicendum est autem de eis qualiter quidem epiikia se habeat ad 10 iustitiam et qualiter eius obiectum, quod dicitur epiikes, se habeat ad iustum, quod est iustitiae < obiectum >. Dicitur autem in graeco epiikes quasi id quod est conveniens vel decens, ab epy, quod est supra, et ycos, quod est oboediens; quia 15 videlicet per epiikiam aliquis excellentiori modo oboedit, dum observat intentionem legislatoris ubi dissonant verba legis. Deinde cum dicit: Neque autem ut idem etc., 1137 a 33 prosequitur propositum. Et circa hoc tria facit: primo determinat de obiecto epiikiae ; secundo de 20 subiecto eius, ibi: Manifestum autem ex hoc etc.; tertio de ipso habitu, ibi: Et habitus iste etc. Circa primum duo facit: primo movet dubitationem; se­ cundo solvit, ibi: Habent autem omnia etc. Dicit ergo primo quod si aliqui diligenter intendant, non 25 videtur quod epiikes et iustum sint simpliciter idem, quia aliquando recedit a iusto legali, neque etiam videtur quod omnino sit diversum genere a iusto. Et horum assignat rationem, quia quandoque lau­ damus id quod est epiikes, dicentes hoc esse bene 30 factum, et similiter laudamus talem virum qui hoc operatur, vel dicimus eum virum, id est virilem et perfectum; et sic patet quod, cum transferimus laudem ad id quod est epiikes vel ad hominem i epiikia] epyikia As epiikya V10* epyeikia P10 epykia O^epykya KrO1) epikia S epieikia Za Cf. Arist. 1137 a 31 cum adn. 3 epiikia] epikia O1 PSWi epikÿa Bg1 Φλ(Ο*Κγ) epikya Kr epyeikia P10 epieikia Za Quas varias lectiones postea non adnotabimus 12 obiectum coni, cum Bg1 Za Ed3 sec.m. P3] om. Θ (add. ante iustitiae sec.m. C1) 20 primo] et praem. T(-Za) i Cf. adn. ad Arist. 1137 a 31. 5 Lin. 1137 a 33. 12-17 Thomae fontem (quae epiikes et epikoos [= έπήκοος] confu­ disse videtur) non invenimus. - Aliter Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Pu ; cf. Franceschini Roberto Grossatesta..., p. in) : «Hoc nomen epieikeia multas habet significationes. Significat enim studiositatem, id est virtuositatem, et decentiam et moderationem et modestiam et amorem cognitionis sui ipsius qualis sit in virtute ex prudentium et cognoscentium ipsum iudicio. Et significat virtutem cognoscitivam moderaminis legum, qualiter scilicet leges positae de his quae ut frequentius et in pluribus contingunt, non sunt observandae in casibus aliquibus qui contingunt raro ut in paucioribus, sed moderandus est earum rigor secundum circumstantias rarius accidentes, cuius rei exempla satis inferius patebunt. Est autem utraque diptongus huius nominis epieikeia pronuntianda per sonum i litterae longae, quasi diceretur epiikia, sicut supra tactum est. Epiikηs autem, scriptum per η in ultima sillaba, quod latine scribendum est per e longam in ultima sillaba, masculini generis est et significat habentem virtutem quae dicitur epieikeia. Epieikes vero, quod tam graece quam latine scribitur per e brevem in ultima sillaba, est neutri generis et significat quandoque dictam virtutem, quandoque sumptum ab ipsa virtute » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : [1143 a 20] «Epieikeos : bonitas iusti» ; p. 262* : [1166 a 10] « Epieikei : super iusto» ; Albertus Lect. f. 97rb : « Sciendum autem quod epyeykeya dicitur ab epy, quod est supra, et dikaion, quod est iustitia, quasi supra iustitiam, et virtus nominis est quasi : per se iustitia» ; Comm. p. 383 a-b ; ipse Thomas ΙΙΆ-Ι1Λ6 q.120 a.2 arg. 2 : «dicitur enim ab epi, quod est supra, et dikaion, quod est iustum». 21 Lin. 1137 b 34. 22 Lin. 1138 a 2. 24 Lin. 1137 b 7. 32-33 Alber­ tus Lect. f. g8ra : « Sed epyeikes laudamus ut virum, id est strenuum secundum opera fortitudinis ». ι6 (1137 a 31 - 1137 b 19) 35 quasi ad aliquid magis bonum, in hoc ostendimus quod epiikes sit aliquid melius quam iustum; unde non videtur esse idem simpliciter cum iusto. Ex alia vero parte, si velimus sequi rationem, videtur esse inconveniens si id quod est epiikes sit laudabile 4o et sit aliquid praeter iustum; oportet enim, ut videtur, quod vel iustum non sit studiosum, id est bonum, vel quod id quod est epiikes, si sit aliud a iusto, non sit bonum, quia bonum contingit uno modo, ut in II dictum est; vel oportet, si ambo 45 sint bona, quod sint idem. Et sic concludit quod circa id quod est epiikes accidit dubitatio propter praedicta, quia ex una parte videtur quod non sit idem, in quantum laudatur ut melius quam iustum, ex alia parte videtur quod sit idem cum iusto, in 50 quantum id quod est praeter iustum non videtur esse bonum et laudabile. 1137 b 7 Deinde cum dicit: Habent autem omnia etc., solvit motam dubitationem. Et circa hoc duo facit: primo proponit veritatem; secundo rationem assignat, ibi: 55 Facit autem dubitationem etc. Dicit ergo primo quod omnia quae dicta sunt pro utraque parte dubitatio­ nis quodam modo recte se habent et, si quis recte intelligat, nulla contrarietas ibi latet. Verum est enim quod id quod est epiikes est iustum quoddam 60 et tamen est melius quodam alio iusto. Quia, ut supra dictum est, iustum quo cives utuntur divi­ ditur in naturale et legale; est autem id quod est epiikes melius iusto legali, sed continetur sub iusto naturali, et sic non dicitur melius quam iustum 65 quasi sit quoddam aliud genus separatum a genere iusti. Sic ergo patet quod idem est iustum et epiikes, quod sub genere iusti continetur, < et, > cum ambo sint bona, scilicet iustum legale et epiikes, melius est illud quod est epiikes. 1137 b 11 70 Deinde cum dicit: Facit autem dubitationem etc., assignat rationem praedictorum. Et circa hoc tria facit : primo assignat rationem dubitationis ; secundo assignat rationem veritatis propositae, ibi: Causa autem etc.; tertio concludit veritatem intentam, ibi: 75 Propter quod iustum quidem etc. Dicit ergo primo quod hoc est quod faciebat dubitationem, quia id quod est epiikes est quidem aliquod iustum, sed non est iustum legale, sed est quaedam directio iusti legalis. Dictum est enim quod continetur sub eo iusto naturali, a quo oritur iustum legale; unum­ 323 quodque enim natum est dirigi secundum principium a quo oritur. Deinde cum dicit: Causa autem etc., assignat 1137 b 13 rationem veritatis propositae, scilicet quare iustum legale indigeat directivo. Et circa hoc tria facit : 85 primo proponit iusti legalis defectum; secundo os­ tendit quod talis defectus non excludit eius rectitu­ dinem, ibi: Et est nihil minus etc.; tertio concludit directionis necessitatem, ibi: Cum igitur dicat lex etc. Dicit ergo primo quod causa quare iustum 90 legale indiget directione est ista, quia omnis lex datur universaliter; quia enim particularia sunt in­ finita non possunt comprehendi ab intellectu huma­ no ut de singulis particularibus lex feratur et ideo oportet quod lex in universali feratur, puta quod 95 quicumque fecerit homicidium occidatur. Manifes­ tum est autem quod de quibusdam intellectus noster potest aliquid verum dicere in universali, sicut in necessariis in quibus non potest defectus accidere, sed de quibusdam non est possibile quod dicatur 100 aliquid verum in universali, sicut de contingentibus, in quibus, etsi aliquid sit verum ut in pluribus, in paucioribus tamen deficit; et talia sunt facta humana, de quibus dantur leges. Quia igitur in talibus necesse est quod legislator universaliter lo-105 quatur propter impossibilitatem comprehendendi particularia, nec tamen est possibile quod in omni­ bus recte se habeat id quod dicitur propter hoc quod deficit in paucioribus, legislator accipit id quod est ut in pluribus et tamen non ignorat quod in 110 paucioribus contingit esse peccatum ; sicut etiam naturalis dicit quod homo habet quinque digitos et tamen novit quod propter errorem naturae ut in paucioribus accidit aliquos habere plures vel pau­ ciores. 115 Deinde cum dicit: Et est nihil minus etc., osten1137 b 17 dit quod praedictus defectus non tollit rectitudi­ nem legis ve] iusti legalis, dicens quod, licet pec­ catum accidat in aliquibus ex observantia legis, nihilominus lex recta est, quia peccatum illud non 120 est ex parte legis, quae rationabiliter posita est, neque ex parte legislatoris, qui locutus est secun­ dum condicionem materiae, sed est peccatum in natura rei. Talis enim est materia operabilium hu­ manorum quod non sunt universaliter eodem modo, 125 sed ut in paucioribus diversificantur ; sicut reddere 35 ostendimus coni.] ostendit Θ (ostenditur Za) 45 sint1] sunt ψ(ο»ζ. pr.m. sint sec.m. V6) 53 dubitationem] questio­ nem Φ Sed cf. supra lin. 23; infra lin. 56 67 et coni, ex Arist. 1137 b 10 cum Ve Ed3 sec.m. P7] om. Θ 102 in1] de Φ 123 in] ex Φ Sed cf. Arist. 1137 b 18 125 eodem] uno Bg3 ψ 44 Cap. 7, 1106 b 28. 55 Lin. 1137 b 11. 56 Lin. 1137 a 33 - b 6. 61 Cap. 12 lin. 31-33. 73 Lin. 1137 b 13. 75 Lin. 1137 b 24. 79 Supra lin. 63-64. 80 Cf. supra c. 12 lin. 103 cum adn. 83-85 Albertus Lect. f. p8rb : «Deinde cum dicit: Causa autem, assignat causam quare oporteat legem habere directivum·». 88 Lin. 1137 b 17. 89 Lin. 1137 b 19. 126-129 et 142-150 Anonymus, p. 249, 21-250,3 ; O8, f. ppva : « Lex universaliter omnis. Puta non reddentem pignus seu depositum inhonoratum esse ; superascendentem murum nocte mori ; tamen contingit aliquem pignus seu depositum non reddere vel superascendere murum nocte vel aliquid aliud facientem non legi obnoxium esse ; in quibus 324 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM depositum secundum se iustum est et ut in pluribus bonum, in aliquo tamen casu potest esse malum, puta si reddatur gladius furioso. 1137 b 19 no Deinde cum dicit: Cum igitur dicat etc., concludit necessitatem directionis iusti legalis. Et dicit quod, cum lex proponit aliquid in universali et in aliquo casu non sit utile illud observari, tunc recte se habet quod aliquis dirigat illud quod deficit legi, ubi 135 scilicet legislator reliquit casum particularem in quo lex deficit non determinatum et peccavit, id est rem defectibilem proposuit, in hoc quod simpliciter, id est universaliter, dixit; quia et ipse legislator, si praesens esset ubi talis casus accidit, sic deter140 minaret esse dirigendum et, si a principio praesci­ visset, posuisset hoc in lege; sed non potuit compre­ hendere omnes casus particulares. Sicut in quadam civitate statutum fuit sub poena capitis quod pere­ grini non ascenderent muros civitatis, ne scilicet us possent dominium civitatis usurpare ; hostibus autem irruentibus in civitatem, peregrini quidam ascen­ dentes muros civitatis defenderunt civitatem ab hostibus; quos tamen non est dignum capite puniri, esset enim hoc contra ius naturale ut benefactoribus iso poena rependeretur; et ideo secundum iustum natu­ rale oportet hic dirigere iustum legale. 1137 b 24 Deinde cum dicit: Propter quod iustum quidem etc., concludit veritatem intentam. Et dicit quod propter praedicta manifestum est quod id quod est iss epiikes est quidem iustum et est melius quodam iusto, non quidem iusto naturali, quod simpliciter, id est universaliter, est observandum, sed iusto legali, in quo accidit peccatum propter hoc quod simpliciter, id est universaliter, proponitur. Unde haec est natura eius quod est epiikes ut sit directi- uo vum legis ubi lex deficit propter aliquem particula­ rem casum. Quia enim lex deficit in particularibus, ista est causa quod non omnia possunt determinari secundum legem, quia de quibusdam quae raro accidunt impossibile est quod lex ponatur, eo quod i65 non possunt omnia talia ab homine praevideri. Et propter hoc necessaria est post legem latam senten­ tia iudicum, per quam universale dictum legis appli­ catur ad particulare negotium. Quia enim materia humanorum operabilium est indeterminata, inde est no quod eorum regula, quae est lex, oportet quod sit indeterminata, quasi non semper eodem modo se habens. Et ponit exemplum de regula Lesbiae aedi­ ficationis; in Lesbia enim insula sunt lapides duri qui non possunt de facili ferro praecidi, ut sic redi-175 gantur ad omnimodam rectitudinem, et ideo aedi­ ficatores utuntur ibi regula plumbea; et sicut illa regula complicata adaptatur ad figuras lapidum et non manet in eadem dispositione, ita oportet quod sententia iudicum adaptetur ad res secundum earum iso convenientiam. Sic ergo epilogando concludit mani­ festum esse ex praedictis quod id quod est epiikes est quoddam iustum et quod est melius quodam iusto, scilicet legali. Deinde cum dicit: Manifestum autem ex hoc etc., iss 1137 b 34 determinat de subiecto epiikiae. Et dicit manifestum esse ex hoc quod dictum est quis homo sit epiikes, ille scilicet qui eligit et operatur ea quae dicta sunt. Et ponit quandam proprietatem talis virtuosi et dicit quod talis non est acrivodikeos, id est dili- 190 genter exequens iustitiam, ad deterius, id est ad puniendum, sicut illi qui sunt rigidi in puniendo, 141 posuisset coni, cum P® Za Ed3 sec.m. PdV10 SWi] posuit Θ (om. Ve) 146 in civitatem om. Φ 175-176 ledigantur] rediguntur pr.m. PWi dirigantur Φ (diriguntur Er1?1) 190 acrivodikeos coni.] acrinochikeos Θ (-chykeos Er2Db alcrinoW acrinokeos As acrinocheos P1 pr.m. N2 acrinochekeos sec.m. V2 acrinochikes Wi) Cf. Arist. 1138 a 1 cum adn. epieikeia ostendit secundum directionem iustum, puta quoniam insanienti non reddendus depositus gladius [cf. Plato Rep. I, 331 C] et non cum malitia superascendentem murum sed necessitate impellente non abduci, et si quid similium. Dirigere quod deficit. Hoc enim opus epieikeos dirigere: lege enim universaliter iubente ab aliena abstinere uxore, tamen in tempore et secundum rationem factum non est inconferens ; iam enim aliquis tyranni uxorem corrumpens per ipsam liberavit patriam... Et enim superascendentem murum aliquem adiacentibus oppugnatoribus pro salvare patriam vel futuram perire ex insidiis propter nuntiare vel propter secreta quaedam enarrare salvavit. Similiter et de pignore seu deposito (non enim reddidit quia non bene habuit qui impignoravit seu deposuit ferre) demisit accusationem epieikis et cognovit» ; Michael Ephesinus, p. 67, 10-31 ; O3, f. ii4rb-va (ex Anonymo ; nota tamen : «Lex quidem enim universaliter habet... peregrinum, si super murum ascendat, occidi a civibus») ; Albertus Lect. f. 97vb : « Praeterea, Commentator ponit tria exempla quomodo epieikya obviat iustitiae legali. Primum est quod lex praecipit pignus reddendum, et epyeikes, si esset furiosus cuius gladius in pignore habet, non redderet [cf. f. 97rb]. Secundum est quod lex praecipit ne peregrini ascendant murum civitatis : si tyrannus invadat civitatem, epyeikes, etiam si sit peregrinus, ascendet ad defensionem civitatis et interficiet tyrannum, et non punitur sed praemiatur. Tertium est quod lex praecipit non adulterandum : sed epyeikes committet adulterium cum uxore tyranni ut contrahat familiaritatem et possit tyrannum interfi­ cere» ; Comm. p. 384 a-b ; tertium exemplum improbat Thomas De malo q.15 a.i arg.5 et ad 5. Cf. supra c. 12 lin. 148-152 cum adn. I73-I79 Anonymus, p. 250, 19-23 ; O8, f. ggvb : «Ei Lesbiae aedificationis plumbea regula. Quoniam non ex planis lapidibus et aequaliter positis et directis vocata Lesbia aedificatio aedificatur. Lesbia autem quoniam illis in consuetudine haec ; cavitates enim et gibbositates habentes lapides aedificabant» ; Michael Ephesinus, p. 68, 14-17 ; O8, f. ii4va (ex Anonymo); Albertus Lect. f. g8va : « Et ponit exemplum de Lesbia aedificatione. Quia in illa civitate sunt lapides qui non possunt quadrari et ideo oportet quod aedificetur cum regula plumbea quae possit plicari ad formam cuiuslibet lapidis, ut inveniatur secundum illam alius lapis qui possit stare cum illo, quod per ferream vel ligneam regulam non posset fieri » ; Comm. p. 386 b. 190-191 Ro­ bertas Grosseteste Notula (in comm. Michaelis Ephesini, p. 68, 27-28, inserta), O8, f. ii4va : «Ad deterius est acribodikaios [dictus ab acribis, quod est diligens vel certus, et dikaios, quod est iustus, quasi per nimiam certitudinem volens apparere iustus, id est nimis iustus], qui scilicet scripta in legibus omnia servare vult secundum dictum et ad deterius enarrans» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Acribodikaios : diligens iustitiam» ; Albertus Lect. f. 98va : «Acribodikaios... dicitur enim ab acribos, quod est rectum, et dikaios, quod est iustum, quasi volens in omnibus ad unguem servare iustitiam legis, si totus mundus deberet subrui ! » ; Comm. p. 386 b. ι6 (1137 b 29 - 1138 a 3) sed diminuit poenas, quamvis habeat legem adiuvantem ad puniendum; non enim poenae sunt 195 per se intentae a legislatore, sed quasi medicina quaedam peccatorum, et ideo epiikes non plus apponit de poena quam sufficiat ad cohibenda peccata. 197 cohibenda] cohibendum φ 2oo iste] ipse Φ Deinde cum dicit: Et habitus iste etc., determinat 1138 a 2 de ipso habitu virtutis. Et dicit quod iste habitus 200 qui dicitur epiikia est quaedam species iustitiae et non est aliquis alius habitus a iustitia legali, sicut et de eius obiecto dictum est; habitus enim per obiecta cognoscuntur. 202 aliquis alius] inv. 'F(aliquis om. pr.m. add. ante alius sec.rn. S) 194-196 Aristoteles supra II 3, 1104 b 16-17 see. Thomam Super IV Sent, d.15 Q·1 a>1 so^3 a.i sol.3. 203-204 Cf. supra c. 1 lin. 105-106, 110-112 cum adn. Ethica - 38 325 a-4 Qla 1 s-c-2 et sol. ; d.18 q.2 17 1138 a 4 Utrum autem contingit sibi ipsi iniustum facere vel non, manifestum ex his quae dicta sunt. § Quaedam quidem enim sunt iustorum secundum omnem virtutem a lege ordinata, puta non iubet se ipsum interficere lex, quae autem non iubet, prohibet. § Adhuc autem, cum praeter legem noceat non contranocens, volens iniustum facit, volens autem sciens et quid et ut. Qui autem propter iram se ipsum occi*· io dit volens hoc operatur praeter rectam legem, quod non sinit lex. Iniustum facit ergo. § Sed cui? Vel civitati, sibi ipsi autem non? § Volens enim patitur, iniustum autem patitur nullus volens. § Propter quod et civitas damnificat et quaedam inhonoratio adest se ipsum corrumpenti, ut civitati iniustum facienti. § Adhuc secundum quod is iniustus qui solum iniustum faciens et non totaliter pravus, non est in­ iustum facere sibi ipsi. Hoc enim aliud ab illo; est enim aliqualiter iniustus sic malus quemadmodum timidus, non ut totam habens malitiam; quare neque secundum hanc iniustum facit. § Simul enim eidem utique erit auferri et adiacere eidem; hoc autem impossibile, sed semper in 20 pluribus necessarium est iustum et iniustum. § Adhuc voluntarium et electione et prius. Qui enim primo passus est et idem contrafacit, non videtur iniustum facere; ipse autem a se ipso eadem simul et patitur et facit. § Adhuc erit utique volentem iniustum pati. § Cum his autem si in secundum partem iniustificationibus, 25 nullus iniustum facit. Moechatur autem nullus eam quae sui ipsius, ne­ que suffodit sui ipsius murum, neque furatur quae sui ipsius. § Totali­ ter autem solvitur sibi ipsi iniustum facere secundum diffinitionem eam quae de voluntarie iniustum pati. § Manifestum autem et quoniam ambo quidem prava et iniustum pati et iniustum facere. Hoc quidem enim minus, 30 hoc autem plus habere est medii et quemadmodum sanum quidem in medicinali, bene habitivum autem in exercitativa. § Sed tamen deterius iniustum facere. Iniustum facere quidem enim cum malitia et vituperabi­ le erat, et malitia vel perfecta et simpliciter vel proxime (non enim omne voluntarium cum iniustitia). Iniustum pati autem sine malitia 35 et iniustitia. Secundum ipsum quidem igitur iniustum pati minus pra­ nse b i vum. § Secundum accidens autem nihil prohibet maius malum. 4 ipsi AUT (lin. i, 19 ; cf. supra c. 1 lin. 7) : ipsis L2R 7 autem2 RT (lin. 44) : om. AL 9 sciens et quid T (lin. 51) : sciens et quem et quid (=ό είδώς και δν και δ Cf. 1136 a 32 A[KbMbOb] LR nec non 1136 b 4 A[Mb]) Ant. transl.(Ha) sciens et quem (=ό είδώς και δν) ALRt (que ex scriptoris negl. Rt) hoc sciens et quem (=δ είδώς και δν?) Rp 12 autem patitur R : patitur autem AL 15 qui (=opost μόνον KbLbMhOb ante μόνον coni. Lambinus, Susemihl) R : quod L: om. L1 19 eidem A(LbMb) L2R : idem A(KhOb) L1 20 est L2R : esse AL1 20 Adhuc T (lin. in) : Adhuc autem ALR 21 electione L2R : ex electione AL1 21 primo Ant. transi.(Ha) T (lin. 115) : quia ALR 21-22 contrafacit LRtT (lin. 115) : contrafaceret Rp 24 his ALRtT (lin. 125) : in his Rp(-Tu*) 24 si in T (lin. 126) : sine ALR (sive Albertus ? cf. app. font, ad lin. 125-129) 24 iniustificationibus AL’RtT (lin. 126) : iustificationibus L2Rp (corr. sec.m. Ba’Tu1 Rp3) 27 sibi R : hoc (=τό) sibi L sec.m. Rp3 28 άδ(=περ'ι) ART (lin. 141) : praeter (=παρά) L sup. ras. rec.m. Rp3 31 autem AIARt : est Rp om. L2 31 in AL’Rp( et in Tu1) T (lin. 161) : et L2Rt V, 17 (1138 a 4 - 1138 a 9) 327 Sed nihil cura est arti, sed pleuresim dicit maiorem aegri­ tudinem offensione pedis, quamvis fiat utique aliquando al­ terum secundum accidens, si offendentem propter cadere acci5 dat ab adversariis capi e timori. § Secundum metaphoram au­ tem et similitudinem est non ipsius ad se ipsum iustum, sed eorum quae ipsius aliquibus, non omne autem iustum, sed dominativum vel dispensativum. In his enim rationibus distat rationem habens pars animae ad irrationalem. In quae utique 10 respiciunt et videtur esse iniustitia ad se ipsum, quoniam in his est pati aliquod propter eos qui sui ipsius appetitus. Quem­ admodum igitur imperanti et imperato, esse ad invicem iustum ali­ quod et his. De iustitia quidem igitur et aliis moralibus virtu­ tibus determinatum sit secundum hunc modum. 1138 b 2 pleuresim Glossa in L2 (? sup. lin. P13 in textu sed sup. ras. sec.m. Rn in textu pr.m. Ha) T (lin. 195) : pleuritin AL pleurysim Rt pleurizim (-sim Vd) Rp 4 si ALRtT (lin. 199) : sed Rp 4 propter RpT (lin. 199) : per LRt Cf. 1137 b 25 5-6 autem ALRtT (lin. 202) : om. Rp (-As1 add. sec.m. Rp3) 6 ipsius A(Lb) Rt sec.m. Ba1 T (lin. 206) : ipsi A(KbMbOb) LRp 6 se ipsum RpT (lin. 206) : ipsum LRt 8 enim ALRt : om. Rp 8 ratio­ nibus distat RT (lin. 211-212) : sermonibus divisa estL 11 aliquod L2R : aliquid L1 11 propter T (lin. 217) : praeter ALR 11 eos qui (=τάς) R : om. L 11 appetitus ALxRtT (lin. 218) : appetitum L2Rp 14 hunc modum L2R : modum hunc AL1 Utrum autem contingit sibi ipsi etc. Postquam Philosophus determinavit de iustitia proprie dicta, hic intendit determinare de iustitia metaphorice dicta. Et quia huiusmodi iustitia consistit in his 5 quae sunt ad se ipsum, ideo ostendit quod nullus potest proprie loquendo sibi ipsi facere iniustum; secundo ostendit quomodo hoc contingit secundum metaphoram. Circa primum duo facit: primo os­ tendit quod nullus potest sibi ipsi facere iniustum 10 vel pati iniustum a se ipso; secundo ostendit quid sit peius, utrum facere iniustum vel pati iniustum, ibi: Manifestum autem et quoniam ambo etc. Circa primum tria facit: primo proponit quod huiusmodi quaestio ex supra dictis determinari potest; secundo 15 ponit quaedam per quae videtur quod aliquis sibi ipsi possit facere iniustum, ibi: Quaedam quidem enim etc.; tertio determinat veritatem, ibi: Sed cui etc. Dicit ergo primo quod ex dictis potest esse manifestum utrum contingat quod aliquis sibi ipsi 20 faciat iniustum vel non. Hanc autem quaestionem supra movit, sed hic eam prosequitur propter proxi­ mitatem quam habet ad cognitionem metaphoricae iustitiae. 1138 a 5 Deinde cum dicit: Quaedam quidem enim etc., 25 ponit duas rationes ex quibus videtur quod aliquis 1138 a 4 37 nec1 Bg1 SP V6] non ©(-Bg1) Wi Za possit sibi ipsi iniustum facere. Quarum prima talis est. Manifestum est, secundum supra dicta, quod illa quae sunt iusta secundum quamcumque virtu­ tem ordinantur a lege, unde illud quod in nullo casu ordinatur a lege, non videtur esse iustum secun- 30 dum aliquam virtutem et ita videtur esse iniustum; in nullo enim casu lex iubet quod aliquis se inter­ ficiat, illa autem quae lex non iubet tamquam iusta, prohibet tamquam iniusta (quod non est sic intelligendum quasi nihil sit medium inter praeceptum 35 et prohibitionem legis, cum multa sint quae a lege nec praecipiuntur nec prohibentur, sed permittun­ tur hominum voluntati, sicut emere rem aliquam vel non emere; sed est sic intelligendum quod illa sola lex in nullo casu iubet quae sunt prohibita 40 quasi per se iniusta), et ita videtur quod occidere se ipsum sit per se iniustum, cum hoc lex numquam praecipiat. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. 1138 a 7 Et dicit quod ille qui nocet alicui praeter legis prae- 45 ceptum, ut cum lex praecipit aliquem puniri, dum­ modo non sit contranocens, id est resistens nocu­ mento sibi ab altero illato, puta cum repercutit percutientem, talis, inquam, facit volens iniustum, et in hoc quod dico volens, intelligitur quod sciat 50 46 aliquem coni, cum Za sec.m. P] aliquid Θ 12 Lin. 1138 a 28. 16 Lin. 1138 a 5. 17 Lin. 1138 a 11. 21 Cap. 14, 1136 a 34 - b 1 ; 15, 1136 b 16-17. 27 Cap. 2, 1129 b 19-25. 27-43 Albertus Lect. f. g8vb : «Secundo videtur quod lex non prohibeat omnia quae non praecipit... Solutio. Dicendum quod littera sic potest exponi : 'quae non iubet lex, prohibet’, id est quae iubet non fieri, prohibet, ut iussio maneat affir­ mata et actus negatus, et hoc planum est et sine quaestione. Sed hoc non videtur esse secundum intentionem Aristotilis et Commen­ tatoris, et ideo aliter dicendum quod quaedam sunt quae non habent aptitudinem ut praecipiantur a lege, quia sunt coniuncta con­ trario fini, et haec in nullo casu praecipit lex civilis, sicut ea quae faciunt ad minorationem rei publicae; quaedam autem habent aptitudinem ut praecipiantur (et sunt illa quae sunt applicabilia ad intentionem legislatoris) et haec quandoque praecipit, si necessa­ rium sit in aliquo casu. Dicitur ergo hic illa non iubere lex quae non habent aptitudinem ut praecipiantur, et haec omnia prohibet». 328 1138 a 11 1138 a 12 1138 a 13 1138 a 14 SENTENTIAE QUINTI LIBRI ETHICORUM quid et quomodo faciat et alias circumstantias. Sed ille qui occidit se ipsum propter iram, operatur praeter rectam legem volens hoc quod non permittit lex. Ergo facit iniustum. Ergo videtur quod aliquis 55 possit sibi ipsi iniustum facere. Deinde cum dicit: Sed cui etc., solvit praedictam dubitationem. Et primo ponit solutionem et con­ firmat eam; secundo ponit radicem principalem so­ lutionis, ibi: Totaliter autem solvitur etc. Circa pri60 mum duo facit: primo solvit dubitationem supra motam quantum ad iustitiam legalem; secundo quantum ad iustitiam particularem, ibi: Adhuc se­ cundum quod iniustus etc. Circa primum duo facit. Primo proponit solutionem. Et dicit quod ille qui 65 interficit se ipsum facit quidem iniustum, sed consi­ derandum est cui iniustum faciat. Facit enim inius­ tum civitati quam privat uno cive, sed non facit iniustum sibi ipsi. Secundo ibi: Volens enim etc., confirmat solutio7o nem positam. Et primo quantum ad hoc quod non facit iniustum sibi. Ipse enim volens patitur occi­ sionem; nullus autem patitur iniustum volens, ut supra habitum est; ergo iste non patitur iniustum; non ergo facit sibi iniustum. 75 Secundo ibi: Propter quod etc., confirmat solutio­ nem quantum ad hoc quod facit iniustum civitati, et hoc per quoddam signum. Videmus enim quod civitas infert damnum quale possibile est, scilicet inhonorationem sive vituperium, ei qui occidit se eo ipsum ; puta quod facit trahi cadaver eius vel di­ mittit ipsum insepultum, ut per hoc detur intelligi quod ipse fecit iniuriam civitati. Deinde cum dicit: Adhuc secundum quod iniustus etc., ostendit quod nullus facit sibi ipsi iniustum es secundum iniustitiam particularem. Et primo pro­ ponit quod intendit. Et dicit quod secundum quod aliquis dicitur iniustus non quasi totaliter pravus secundum omnem malitiam, sed solum quasi faciens iniustum particulare, secundum, inquam, hoc inius90 tum non contingit quod aliquis sibi ipsi faciat iniustum. Hoc enim iniustum particulare est aliud ab iniusto legali, de quo supra loquebamur; con­ 51 alias] huiusmodi add. Ψ 112 Et om. T(-V’Za) tingit enim quod aliquis dicatur iniustus secundum aliquem modum non quasi habens totam malitiam, sed quasi habens aliquam particularem malitiam, 95 sicut et aliquis dicitur timidus secundum particu­ larem malitiam; unde nec secundum istam iniusti­ tiam particularem contingit quod aliquis sibi ipsi faciat iniustum. Secundo ibi: Simul enim eidem etc., probat pro-100 1138 a 18 positum quatuor rationibus. Quarum prima est quia ille qui facit iniustum secundum iniustitiam parti­ cularem habet plus quam sibi debeatur, ille autem qui patitur habet minus; si ergo aliquis sibi ipsi faceret iniustum, sequeretur quod simul uni et eidem 105 auferretur aliquid de suo et adiaceret sibi quasi superappositum ; ergo impossibile est quod idem sit iniustum faciens et iniustum patiens a se ipso, sed tam iustum quam iniustum necesse est in plu­ ribus personis inveniri. 110 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc voluntarium 1138 a 20 etc. Et dicit quod iniustum facere oportet esse voluntarium et cum electione, et oportet etiam quod sit prius quam iniustum pati. Ille enim qui primo passus est iniustum et idem contrafacit se- ns eundo, quod lex permittit, non videtur facere inius­ tum, puta si reaccipit rem sibi ablatam; sed si ali­ quis sibi ipsi noceat, eadem simul et patitur et facit ; non ergo videtur sibi ipsi facere iniustum. Tertiam rationem ponit ibi: Adhuc erit utique etc. 120 1138 a 23 Voluntarie enim aliquis sibi ipsi nocet. Si igitur talis iniustum patitur a se ipso, sequitur quod iniustum pati sit voluntarium, quod supra impro­ batum est. Quartam rationem ponit ibi: Cum his autem etc. 125 1138 a 24 Quia si quis consideret in particularibus iniustificationibus, id est in speciebus particularis iniustitiae, manifeste apparet quod nullus sibi ipsi facit inius­ tum. Est enim una species particularis iniustitiae moechia, id est adulterium, nullus autem moecha- 130 tur, id est adulterat, uxorem suam; neque aliquis dicitur suffossor murorum, quod pertinet ad aliam iniustitiae speciem, propter hoc quod suffodit pro­ prium murum; neque etiam dicitur aliquis fur, si 115-116 secundo, quod] secundum quod Er2P’ V’Za Ed2 sec.m. Er1 S 59 Lin. 1138 a 26. 62 Lin. 1138 a 14. 66-67 Anonymus, p. 251, 31-33 ; O8, f. loorb : «Secundum quod quidem enim aufert aliquem civitati, principem vel militem vel non militem vel subiectum, si sic contingit» ; Michael Ephesinus, p. 69, 22-23 > Ο8, f· H4vb (ex Anonymo) ; Albertus Lect. f. 99ra: «Tertio videtur quod ille qui interficit se non facit iniuriam civitati. Subtrahit enim civitati pernitiosum civem et hoc est valde utile civitati... ». 73 Cap. 14, 1136 b 3-14. 92 Lin. 1138 a 11-14. 100-101 Albertus Lect. f. ggvb : «Tertio ibi : Simul enim, probat propositum quatuor rationibus, quarum prima talis est... ». 123 Cap. 14, 1136 b 3-14. 125-129 Albertus Lect. f. loora : «Deinde cum dicit : Cum his, ponit quartam rationem, quae est per inductionem. Et dicit quod, cum his rationibus quae dictae sunt, sive etiam aliquis consideret in particularibus iniustis sive in omnibus, nullus sibi iniustum facit». - Aliter et recte Anonymus, p. 253, 9-13 ; O8, f. loira : «Cum his autem sine secundum partem iniustificationibus nullus iniustum facit. Probatio talis est. Si iniustum facere operari est circa singularia, erit utique iniustum facere in secundum partem iniustificationibus factum ; sed tamen earum quae secundum partem iniustificationum nullam possibile ad se ipsum fieri ; quare neque utique totaliter iniustum faceread se ipsum erit» ; Michael Ephesinus, p. 70, 25-32 ; O8, f. H5ra : « Cum his autem sine secundum partem iniustificationibus nullus iniustum facit. Si iniustum facere operari est circa singularia, erit utique iniustum facere in secundum partem iniustificationibus factum... Si igitur secundum partem iniustificationum non possibile aliquam ad se ipsos a se ipsis fieri, neque ergo sibi ipsis iniustum facere possibile». Cf. adn. ad Arist. 1138 a 24. 17 (1138 a 9 - 1138 b 14) accipiat clam bona sua. Unde patet quod non con­ tingit sibi ipsi iniustum facere. 1138 a 26 Deinde cum dicit: Totaliter autem solvitur etc., ponit principalem radicem praedictae solutionis. Et dicit quod totaliter solvitur praedicta quaestio de mo eo quod est iniustum facere sibi ipsi, secundum hoc quod supra determinatum est de hoc quod impossibile est voluntarie aliquem iniustum pati. Ex hoc enim manifeste sequitur quod nullus sibi iniustum facit, cum iniustum facere sit voluntarium, 145 ut supra dictum est. 1138 a 28 Deinde cum dicit: Manifestum autem et quoniam ambo etc., comparat ad invicem ista duo. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quod utrumque eorum est malum; secundo ostendit quod iniustum facere iso per se est peius, ibi: Sed tamen deterius etc.; tertio ostendit quod per accidens potest esse e converso, ibi : Secundum accidens autem etc. Dicit ergo prirno quod ambo, scilicet iniustum facere et iniustum pati, sunt prava. Quod quidem probat per hoc quod hoc 155 quidem, scilicet iniustum pati, est minus habere quam medium iustitiae requirat, hoc autem, scilicet iniustum facere, est plus habere quam sit mensura iustitiae; medium autem iustitiae quod dicitur ius­ tum ita se habet in commutationibus et in distriloo butionibus sicut sanum in medicinali et bene habi­ ti vum in arte exercitativa; unde, sicut in medicinali et exercitativa illud quod est plus vel minus est malum, ita etiam circa iustitiam. 1138 a 31 Deinde cum dicit: Sed tamen deterius etc., osten165 dit quod peius sit iniustum facere quam iniustum pati. Quod quidem probat per hoc quod iniustum facere est vituperabile et cum malitia, quod quidem intelligendum est vel de malitia perfecta et simpli­ citer, puta cum aliquis iniustum facit non solum no voluntarie sed ex electione, vel se habet proxime ad perfectam malitiam, ut patet de eo qui iniustum facit non ex electione, sed ex ira vel alia passione (ostensum est enim supra quod non omne volun­ tarium est cum iniustitia, quandoque enim aliquis ns voluntarie iniustum facit et tamen non est iniustus, nihilominus tamen vituperatur). Sed iniustum pati est omnino sine malitia et iniustitia; ille enim qui iniustum patitur nullo modo propter hoc dicitur iniustus vel malus. Manifestum est autem quod illud iso est magis malum a quo denominatur aliquis malus quam a quo non denominatur malus; sicut albedo 135 329 in actu qua denominatur aliquis albus, magis dici­ tur vere albedo quam illa quae est in potentia, a qua non denominatur aliquis albus. Sequitur igitur quod iniustum pati secundum se sit minus malum iss quam iniustum facere. Deinde cum dicit: Secundum accidens autem etc., 1138 b 1 ostendit quod secundum accidens potest esse e con­ verso. Et dicit quod nihil prohibet quin iniustum pati per accidens sit magis malum quam iniustum 190 facere, puta cum aliquis ex hoc quod iniustum pati­ tur provocatur ad maiores iniustitias faciendas. Sed de hoc quod est per accidens non curat ars, sed iudicat secundum id quod est per se; sicut ars medicinae dicit pleuresim, quae est apostema sub 195 costis periculosum et mortale, esse maiorem aegri­ tudinem quam sit offensio pedis, quamvis quando­ que offensio pedis per accidens possit esse peior, puta cum aliquis propter hoc quod habet pedem laesum cadit et sic accidit quod capiatur ab adversario et 200 moriatur. Deinde cum dicit: Secundum metaphoram autem 1138 b 5 etc., ostendit qualis sit metaphorica iustitia. Et dicit quod secundum quandam metaphoram et simi­ litudinem contingit, non quidem quod sit iustum 205 vel iniustum totius hominis ad se ipsum, sed quod sit quaedam species iusti inter aliquas partes ho­ minis ad invicem; non tamen inter eas est omne iustum, sed solum iustum dominativum vel dispen­ sativum, id est yconomicum. Quia secundum has 210 rationes, scilicet dominii vel dispensationis, videtur distare rationalis pars animae ab irrationali, quae dividitur in irascibilem et concupiscibilem; nam ra­ tio dominatur irascibili et concupiscibili et gubernat eas. Et ad ista respiciunt illi quibus videtur quod 215 sit iniustitia hominis ad se ipsum propter hoc quod in talibus contingit aliquem pati propter proprios appetitus, puta cum ex ira vel concupiscentia ali­ quis facit contra rationem. Sic igitur in his est quoddam iustum et iniustum, sicut inter imperan- 220 tem et eum cui imperatur, non autem est verum iustum, quia non est inter duos, sed est similitudinarium iustum in quantum diversitas potentiarum ani­ mae assimulatur diversitati personarum. Ultimo au­ tem epilogando concludit quod determinatum est de 225 iustitia et aliis virtutibus moralibus secundum prae­ dictum modum. Et in hoc terminatur sententia quinti libri. 163 etiam] et Ψ 169 facit] faciat Tf-F1) 172 vel] ex add. ψ i8i non O^pAsBg’Er2)] om. Φ1 AsBg3Era ΦΛ F’ (i8o-i8i aliquis... denominatur hom.om. Tf-F1]) 208 eas coni, cum P’ F1 V6 sec.m. Wi] eos Θ 210 id est] scilicet Φ(-Ρ3 secundum Er2C‘ vel Kr) 223 in quantum Bg1 Φ213 F1 V6Za sec.m. SWi] in quam Φν-Bg1) Φ2* etiam quam P pr.m. Wi obsc. pr.m. S 226 secundum] in T(-V6) 226-227 praedictum modum inv. Ψ 141 Cap. 14, 1136 b 3-14. 145 Cap. 13, 1135 a 15-23 ; 14, 1136 a 31-32. 150 Lin. 1138 a 31. 152 Lin. 1138 b I. 173 Cap. 13, 1135 b 19-24. 194-196 Albertus Lect. f. loora :« Sed medicus simpliciter dicit quod peior est pleuritis [pieuresis ms. Cambridge Gonv. and Caius 510/ 388], quod est apostema sub costis periculosum ». - Aliter Isidorus Etym. liber IV vi 8 (PL 82, 186 A). LIBER SEXTUS 1 1138 b is Quia autem existimus prius dicentes quoniam oportet medium eligere, neque superabundantiam neque defectum, 20 medium autem est ut ratio recta dicit, hoc dividamus. § In omnibus enim dictis habitibus, quemadmodum et in aliis, est quoddam signum ad quod respiciens rationem ha­ bens intendit et remittit, et quis est terminus medietatum, quas intermedium dicimus esse superabundantiae et defectus, 25existentes secundum rectam rationem. § Est autem dicere quidem sic verum, nihil autem manifestum. Et enim et in aliis studiis circa quaecumque est scientia, hoc verum quidem dicere quo­ niam neque plura neque minora oportet laborare neque negligere, sed media et ut recta ratio; hoc autem solum habens utique ali30 quis, nihil utique sciet amplius, puta qualia oportet afferri ad corpus, si quis dicat quaecumque medicinalis iubet et ut qui hanc habet. § Propter quod oportet et circa animae ha­ bitus non solum vere esse hoc dictum, sed et determinatum et quae est recta ratio et huius quis terminus. 35 § Animae autem virtutes divisimus et has quidem esse mo1139 a i ris diximus, has autem intellectus. De moralibus quidem igitur per transivimus, de reliquis autem, de anima pri­ mum dicentes, dicimus sic. § Prius quidem igitur dictum est duas esse partes animae, et rationem habens et irrationale. 5§ Nunc autem de rationem habente secundum eundem modum di­ videndum. Et supponatur duo rationem habentia, unum quidem quo speculamur talia entium quorum principia non contingunt aliter habere, unum autem quo contingentia. § Ad ea enim quae genere altera, et animae particularum alterum genere load utrumque aptum natum. § Si quidem secundum similitudinem quandam et proprietatem cognitio existât ipsis. § Dicatur autem horum hoc quidem scientificum, hoc autem rationativum ; consiliari enim et ratiocinari idem, nullus autem consiliatur de non contingentibus aliter habere; quare ratiocinativum est 15 una quaedam pars rationem habentis. 23 quis RT {lin. 32) : quod L (scilicet signum Roberti Grosseteste notula in marg. EtP12 in textu ante quod Lp signum in textu post quod I?) 25 quidem ALRtT {lin. 25, 44) : quod Rp {corr. sec.rn. Ba1 rec.m. Rp3) 26 et in LRp1-2 : in ARt pr.m. Rp3 (quod in sec.rn. Rp3) 32 habet LRt : habeat Rp 1139 a 5-6 dividendum ALRtT {lin. 104) : dicendum Rp {ex var. lect. graeca ρητέου loco διαιρετέου vel potius ex scriptoris neglegentia} 6 supponatur ALJT {lin. 107) : suppo­ nantur L2R 8 aliter ALRtT {lin. no) : taliter Rp (-As1 hom.om. SI corr. sec.rn. Ba^uW^Vd Rp8) ii ipsis A(KbMbOb) Ant. transi.(Ha) Var. lect. apud L {cf. Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. lin. 122-125 laud.} T {lin. 124 Partibus?) : ipsi Α(=αύτω Lb?) LRt ipsius Rp 12 rationativum L2RT {lin. 141) : ratiocinativum L1 {cf. la q.79 a.9 arg.3) 13 ratio­ cinari L1RT {lin. 141-142) : rationari L2 14 ratiocinativum L1RtT {lin. 148) : rationativum L2Rp 332 1138 b 18 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM Quia autem existimus prius dicentes etc. Post­ quam Philosophus determinavit de virtutibus mora­ libus, in hoc sexto libro determinat de intellectua­ libus. Et primo prooemialiter dicit de quo est instentio; secundo deteiminat propositum, ibi: Prius quidem igitur dictum est etc. Circa primum tria facit: primo dicit quod dicendum est de ratione recta; secundo ostendit quid de ea dicendum sit, ibi: In omnibus enim dictis habitibus etc.; tertio continuat lose ad praecedentia, ibi: Animae autem virtutes etc. Dicit ergo primo quod, quia supra in II dictum est quod in virtutibus moralibus, de quibus supra ac­ tum est, oportet eligere medium et praetermittere superabundantiam et defectum, medium autem de­ is terminatur secundum rationem rectam, ut in II habi­ tum est, consequens est ut < hoc >, scilicet ratio­ nem rectam et virtutem intellectualem, quae est rectitudo rationis, dividamus in suas species, sicut et supra divisimus virtutes morales. 1138 b 21 so Deinde cum dicit: In omnibus enim dictis etc., ostendit quid dicendum sit de ratione recta. < Et circa hoc tria facit: primo ostendit quid de ratione recta > haberi possit per ea quae supra dicta sunt; secundo ostendit quod hoc non sufficit, ibi: Est au25 tem dicere quidem etc. ; tertio concludit quid oporteat amplius dicere, ibi: Propter quod oportet etc. Dicit ergo primo quod in omnibus praedictis habitibus, id est in virtutibus moralibus, sicut et in aliis rebus, puta in artificialibus, est aliquid quasi signum ad 30 quod respicit ille qui habet rectam rationem et sic intendit et remittit, id est addit vel minuit, et con­ siderat per hoc signum quis est terminus medieta­ tum, id est quomodo debeat determinari medietas in unaquaque virtute, quas quidem medietates dici35 mus esse quoddam medium inter superabundantiam et defectum, et hoc secundum rationem rectam. Hoc autem signum, quod est virtuoso sicut regula arti­ fici, est id quod decet et convenit, a quo non opor­ tet deficere nec ultra addere, et hoc est medium 40 virtutis. Quae quidem supra in II manifestata sunt. Deinde cum dicit: Est autem dicere etc., ostendit 1138 b 25 quod < hoc > non sufficit cognoscere circa ratio­ nem rectam. Et dicit quod id quod dictum est, est quidem verum, sed non est sufficienter manifestum prout requiritur ad usum rationis rectae. Est enim 45 id quod dictum est quoddam commune quod verificatur in omnibus humanis studiis in quibus homi­ nes secundum scientiam practicam operantur, puta in militia et medicina et quibuscumque negotiis, in quibus omnibus verum est dicere quod neque plura 50 neque pauciora oportet aut facere aut negligere, sed ea quae medio modo se habent et secundum quod recta ratio determinat; sed solum ille qui hoc com­ mune habet, non propter hoc sciet amplius proce­ dere ad operandum, puta, si quaerenti qualia opor- 55 tet dari ad sanandum corpus, aliquis responderet quod illa debent dari quae praecipit ars medicinae et ille qui habet hanc artem, scilicet medicus, non propter hoc interrogans sciret quid deberet dare infirmo. Sic autem se habet ratio recta prudentiae 60 in moralibus, sicut recta ratio artis in artificialibus, unde patet quod non sufficit id quod dictum est. Deinde cum dicit: Propter quod oportet etc., con1138 b 32 eludit quod simili ratione circa habitus animae < oportet quod > non solum vere dicatur aliquid 65 in communi, sed quod distincte determinetur quae sit ratio recta et quis sit terminus, id est diffinitio, rationis rectae; vel etiam secundum quid ratio rec­ ta determinari possit. Deinde cum dicit: Animae autem virtzites etc., 70 1138 b 35 continuat se ad praecedentia. Et dicit quod, cum supra in fine I diviserimus virtutes animae hoc modo quod quasdam diximus esse morales, quas­ dam intellectuales, ex quo de moralibus determina­ tum est, restat quod determinemus de reliquis, id 75 est de intellectualibus, secundum quas ipsa ratio rectificatur; ita tamen quod prius aliqua dicenda sunt de ipsa anima, sine cuius cognitione non pos­ sunt cognosci animae virtutes, ut supra in fine I dictum est. eo 15 rationem rectam inv. T(-SF*) 16 hoc coni, ex Arist. 1138 b 20] om. Θ (15-17 ut... rectam hom.om. EraPdV10 O*P7) 16-17 rationem rectam inv. T(-F*) 17 et] id est Φ Za 21-23 Et... recta coni, cum Hr Mi sec.rn. Kr O4] om. Θ 24 hoc] om. Er Ψ (hoc non om. pr.m. Bg1) 35 quoddam] quiddam Φί-Bg1 Kr) 42 hoc coni, ex lin. 24 cum S sec.rn. Ao As Wi] om. Θ {add. post sufficit F1) 43 est*] om. Φ2(-Εγ2) ψ 46 est] om. ^{hdb. pr.m. dei. sec.rn. P10) PWi oIjsc. S 49 et2] et in AoBg^x in P8 Φ2 53 solum] ante 54 habet forsitan transp. Cf. Arist. 1138 b 29 et adn. rnarg. sed ille qui solum habet hoc commune sec.rn. P* 65 oportet quod coni, cum sec.rn. Ao] om. Θ {add. post non solum V* sec.rn. Wi) 5 Lin. 1139 a 3. 8 Lin. 1138 b 21. 10 Lin. 1138 b 35. 11 Cap. 2, 1104 a 11-27 : 5 6’7> 1106 a 24 b 35. 12 Lib. III 14 - V. 15 Cap. 2, 1103 b 31-34 ; 7, 1107 a 1. 19 Lib. II 8-9, 1107 a 28 - 1108 b 10 ; III 14 - V. 23 Lib, II 2, 1104 a 11-27 ; 6-7, 1106 a 24 - b 35. 24 Lin. 1138 b 25. 26 Lin. 1138 b 32. 40 Cap. 2, 1104 a 11-27 : 6-7 1106 a 24 - b 35. 66-69 Eustratius, p. 264, 22-28 ; O8, f. 117 rb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : « Sed necessarium determinare et rectam rationem quae est assignantes, et quis terminus [id est quae diffinitio] ipsius. Hoc autem dupliciter est intelligere. Vel enim ut ex aequidistanti existens id ipsum ut idem existens scire et quae recta ratio et quae diffinitio rectae rationis. Vel hoc quidem prius de recta ratione et diffinitione ipsius, hoc autem secundo de medio, quod signum est seu intentio a recta ratione assumpta et determinata. Et forte hoc utique videbitur conve­ nientius » ; Albertus Lect. f. iO2va : « Et quis terminus, id est diffinitio, huius, scilicet rationis rectae ; vel quis terminus, id est quod est medium in particulari quo terminatur sicut regula hic vel ille particularis habitus. Et hoc melius est ». 72 Cap. 20, 1103 a 3-10. 79 Cap. 19, 1102 a 13-23. I (1138 b 18 - 1139 a 15) Deinde cum dicit: Prius quidem igitur etc., inci­ pit prosequi propositum. Et primo determinat quae dicenda sunt de anima; secundo prosequitur de vir­ tutibus intellectualibus, ibi: Sumendum ergo utrius85 que horum etc. Circa primum duo facit: primo resu­ mit divisionem partium animae supra positam in fine I; secundo subdividit alterum membrum, ibi: Nunc autem de rationem habente etc. Dicit ergo pri­ mo quod prius dictum est quod duae sunt partes 9o animae : una quae est habens rationem et alia quae est irrationalis. Dictum est autem supra quod id quod est rationem habens per essentiam perficitur per virtutes intellectuales, id autem quod est irra­ tionale participans tamen ratione perficitur per vir95 tutes morales. 1139 a 5 Deinde cum dicit: Nunc autem etc., subdividit alterum membrum praedictae divisionis. Et circa hoc tria facit: primo proponit divisionem; secundo probat, ibi: Ad ea enim quae genere altera etc.; tertio 100 imponit nomina membris divisionis, ibi: Dicatur au­ tem etc. Dicit ergo primo quod, quia nunc inten­ dimus de virtutibus intellectualibus, quae perfici­ unt partem animae rationalem, ideo ad distinguen­ dum virtutes intellectuales oportet dividere ratio105 nem habens eodem modo quo supra divisimus partes animae, non quasi ex principali intentione, sed se­ cundum quod sufficit ad propositum. Supponatur ergo quod pars rationalis dividatur in duas: una quidem est per quam speculamur illa entia, scilicet 110 necessaria, quorum principia non possunt aliter se habere, alia autem pars per quam specula­ mur contingentia. 1139 a 8 Deinde cum dicit: Ad ea enim quae genere altera etc., probat praemissam divisionem tali ratione. Ad 115 obiecta quae differunt genere necesse est quod di­ 1139 a 3 333 versa genera partium animae adaptentur; manifes­ tum est autem quod contingens et necessarium dif­ ferunt genere, sicut habetur de corruptibili et in­ corruptibili in X Metaphysicae ; relinquitur ergo quod sit diversum genus partium animae rationalis 120 quo cognoscit necessaria et contingentia. Maiorem autem propositionem probat ibi: Si qui1139 a 10 dem secundum similitudinem etc. Et hoc tali ratione. Partibus animae inest cognitio secundum quod ha­ bent similitudinem quandam ad res cognitas; non 125 quidem ita quod res cognita sit actu in natura po­ tentiae cognoscentis, sicut Empedocles posuit quod terra terram cognoscimus, igne ignem et sic de aliis, sed in quantum quaelibet potentia animae secun­ dum suam proprietatem est proportionata ad talia no cognoscenda, sicut visus ad cognoscendos colores et auditus ad cognoscendos sonos. Sed eorum quae sunt invicem similia et proportionata est eadem ratio distinctionis. Ergo, sicut cognita per rationem genere differunt, ita et partes animae rationalis. 135 Deinde cum dicit: Dicatur autem etc., imponit 1139 a 11 nomina praedictis partibus. Et dicit quod praedic­ tarum partium rationalis animae una quidem, quae speculatur necessaria, potest dici scientificum genus animae, quia scientia de necessariis est; alia autem uo pars potest dici rationativa, secundum quod ratio­ cinari et consiliari pro eodem sumitur; nominat enim consilium quandam inquisitionem nondum de­ terminatam, sicut et ratiocinatio, quae quidem indeterminatio maxime accidit circa contingentia, de 145 quibus solis est consilium, nullus enim consiliatur de his quae non contingit aliter se habere; sic ergo sequitur quod ratiocinativum sit una pars animae rationem habentis. Videtur autem quod Philosophus hic determinat 150 84-85 utriusque coni, ex Aiist. 1139 a 15 (c/. infra c. 2 lin. 1) cum F1 Za sec.m. V10 Kr] unusquisque Θ in est coni, cum Bg1 sec.m. Pd] om. Θ {add. ante pars sec.m. Pe) 141 rationativa] ratiocinativa AsP^W P’ S Sed cf. Arist. 1139 a 12 cum adn. ; Thomas Super Boet. De Trin. q.6 a.i arg.4 et ad 4, ubi rationativum bis hab. codex autographus Vat. lat. 9850, f. 100 ra 7 et 100 va 42, rationativo etiamf. 100 va 44 {perperam corr. Decker, p. 202,5; 207,24 et 25; cf. P.M. Gils, in Bulletin thomiste, ii [1962], p. 44); verbum rationativus iam invenitur in Arte Aspri grammatici {ed. H. Keil, Grammatici latini, t. 5, p. 553,21) et in codice Sangallensi Artis grammaticae Dosithei {ibid., t. 7, p. 417,27; 418,6, in adn.}; cf. rationator (Forcellini, s.v.}; rationare (Du Cange, s.v. ;J.H. Baxter and Ch. Johnson, Medieval Latin Word-List, Oxford 1934). Quia tamen de his verbis ipse Thomas dubitabat, ut e codicibus autographis patet {cf. P.M. Gils, loc. laud.}, non ad unam formam varias codicum lectiones redigi satius est. Cf. infra lin. 141-142, 148; c.alin. 131, 132, 140, 159, 248; c. 4 lin. 181 141-142 ratiocinari] rationari BxFOP3V4 DbEr 'F(-SZa) Cf. Arist. 1139 a 13 cum adn. 148 ratiocinativum] rationativum P3 T(-S hom.om. F1) Cf. Arist. 1139 a *4 cum a^n· 84 Cap. 2, 1139 a 15. 87 Cap. 19-20, 1102 a 26 - 1103 a 3. 88 Lin. 1139 a 5. 89 Lib. I 19, 1102 a 27-28. 91 Lib. I 20, 1103 a 3-10. 99 Lin. 1139 a 8. 100 Lin. 1139 a 11. 119 Cap. 12, 1058 b 26 - 1059 a 14. 122-125 Robertus Gros­ seteste Notula (adn. marg, in Et P11) : « Et huius ratio est quod cognitio existit, hoc est existentiam habet, secundum similitudinem quandam et proprietatem ipsi, scilicet cognito, vel ipsis, sicut habet aliud exemplar, id est cognitis » ; Albertus Lect. f. 1041b : « Maio­ rem sic probat ibi : Si quidem, omnis cognitio animae est secundum aliquam similitudinem, id est proprietatem, secundum quod de­ terminatur ratio ad cognoscibile proprium » ; Comm. p. 396 b. Cf. adn. ad Arist. 1139 a 11. 127-128 Albertus Lect. f. iO3vb et io4ra : «Praeterea, ipse in I De anima [4, 404 b 13-15] reprehendit Empedoclem de hoc quod dicit quod simile simili cognoscitur... Ad 4 di­ cendum quod Empedocles posuit quod anima debeat esse similis his quae cognoscit non secundum proportionem dictam sed quantum ad principia essentialia, quia ponebat eam componi ex terra et aqua et huiusmodi, ut posset terra terram cognoscere ». Cf. etiam Aristoteles Met. III 11, 1000 b 5-9. 129-132 Albertus Lect. f. iO4ra : «Similiter etiam potentia acceptiva est proportionata ad unum cognoscibile et ideo oportet quod sit in ipsa quaedam inchoatio illius quasi indeterminatus quidam habitus per quem simulatur suo cognoscibili sicut indeterminatum determinato...». 140 Cf. infra c. 3, 1139 b 20-23 ; 5, 1140 b 31-32 ; nec non Anal, post. I 4, 71 b 13, 15-16 ; 9, 73 a 21-23 ; 13, 74 b 6 (PL 64, 713 D ; 714 A ; 716 C; 718 D). 150-214 Cf. Eustratius, p. 270, 21 - 271, 20 ; O8, f. u8va-vb; Albertus Lect. f. iO3va : «Quarto videtur quod diversa genere non pertineant ad diversas potentias... »; Comm. p. 397. 334 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM dubitationem habere. Ipse enim in III De anima distinguit intellectum in duo, scilicet in agens et possibile, et dicit quod agens est quo est omnia facere, possibilis autem est quo est omnia fieri; sic iss ergo tam intellectus agens quam possibilis secundum propriam rationem ad omnia se habet; esset ergo contra rationem utriusque intellectus, si alia pars animae esset quae intelligit necessaria et quae intelligit contingentia. 160 Rursus, verum necessarium et verum contingens videntur se habere sicut perfectum et imperfectum in genere veri; eadem autem potentia animae co­ gnoscimus perfecta et imperfecta in eodem genere, sicut visus lucida et tenebrosa; multo igitur magis 165 eadem potentia intellectiva cognoscit necessaria et contingentia. Item, universalius se habet intellectus ad intelligibilia quam sensus ad sensibilia, quanto enim aliqua virtus est altior tanto est magis unita; sen170 sus autem visus percipit et incorruptibilia, scilicet caelestia corpora, et corruptibilia, scilicet inferiora, quibus proportionaliter respondere videntur neces­ sarium et contingens; multo igitur magis eadem intellectiva potentia cognoscit necessaria et contin­ us genti a. Videtur etiam et probatio quam inducit efficax non esse. Non enim quaelibet diversitas generis in obiectis requirit diversas potentias, alioquin non eadem potentia visiva videremus plantas et anima180 lia, sed sola illa diversitas quae respicit formalem rationem obiecti, puta, si esset diversum genus coloris vel luminis, oporteret esse diversas poten­ 156 propriam om. Φ 172 videntur] videtur Ψ VeZa sec.m. Wi) 209 collativa] collectiva Er’T(-Ve tias visivas. Obiectum autem intellectus proprium est quod quid est, quod est commune omnibus et substantiis et accidentibus, licet non eodem modo. ies Unde et eadem intellectiva potentia cognoscimus substantias et accidentia. Pari ergo ratione diversi­ tas generis necessariorum et contingentium non re­ quirit diversas potentias intellectivas. Haec autem dubitatio de facili solvitur si quis 190 consideret quod contingentia dupliciter cognosci possunt: uno modo secundum rationes universales, alio modo secundum quod sunt in particulari. Uni­ versales quidem igitur rationes contingentium im­ mutabiles sunt, et secundum hoc de his demonstra-195 tiones dantur et ad scientias demonstrativas perti­ net eorum cognitio; non enim scientia naturalis est solum de rebus necessariis et incorruptibilibus, sed etiam de rebus corruptibilibus et contingentibus; unde patet quod contingentia sic considerata ad ean- 200 dem partem animae intellectivae pertinent ad quam et necessaria, quam Philosophus vocat hic scientificum, et sic procedunt rationes inductae. Alio modo possunt accipi contingentia secundum quod sunt in particulari, et sic variabilia sunt nec cadit supra ea 205 intellectus nisi mediantibus potentiis sensitivis ; unde et inter partes animae sensitivas ponitur una po­ tentia quae dicitur ratio particularis sive vis cogi­ tati va, quae est collativa intentionum particula­ rium; sic autem accipit hic Philosophus contingen-210 tia, ita enim cadunt sub consilio et operatione; et propter hoc ad diversas partes animae rationalis pertinere dicit necessaria et contingentia, sicut uni­ versalia speculabilia et particularia operabilia. 183 intellectus] ut dicitur in rerum add. ψ(rerum corr. III De anima collectiva vel collativa Za) 214 speculabilia coni, cum Ed3] speculativa Θ 151 Cap. 10, 430 a 10. 168-169 causis prop. 17 (ed. Saffrey p. 98) see. Thomam 7Za-ZZae q.52 a.2 arg.2. 183-184 Cf. infra c. 5 lin. 59-61 cum adn. 191-199 et 203-206 Cf. infra c. 3 lin. 68-73 cum adn. et lin. 156-158, nec non Dever, q.15 a.2 ad 3; /a q.86 a.3. 206-210 Cf. infra c. 9 Hn. 178-186, 243-246 et 247-249. (De huius doctrinae fontibus cf. Klubertanz The Discursive Power...) 2 1139 a is Sumendum ergo utriusque horum quis optimus habitus, hic enim virtus utriusque. Virtus autem ad opus proprium. § Tria autem sunt in anima dominati va ac­ tus et veritatis: sensus, intellectus, appetitus. § Horum autem sensus neque unius principium actus. Manifestum autem eo quod 20 bestiae sensum quidem habent, actum autem non communicant. § Est autem quod in mente affirmatio et negatio, hoc in appe­ titu et persecutio et fuga. § Quare quia moralis virtus habi­ tus electivus, electio autem appetitus consiliativus, oportet propter haec quidem rationem veram esse et appetitum rectum, 25 si quidem electio studiosa, et eadem hanc quidem dicere, hunc autem persequi. Haec quidem igitur mens et veritas practica. § Speculativae autem mentis et non practicae, bene et male verum est et falsum, hoc enim est omnis intellectivi opus. Practici autem 30 et intellectivi veritas confesse habens appetitui recto. § Actus quidem igitur principium electio unde motus, sed non cuius gratia. Electionis autem appetitus et ratio quae gratia alicuius. Propter quod neque sine intellectu et mente neque sine morali est habitu electio. Bona actio enim et 35 contrarium in actione sine mente et more non est. § Mens autem ipsa nihil movet, sed quae gratia huius et practica; 1139 b i haec enim et factivae principatur. Gratia enim huius facit omnis faciens, et non finis simpliciter, sed ad aliquid et alicuius factum, sed non actum; bona actio enim finis. Appetitus autem huius. § Propter quod vel appetitivus intellectus electio, 5 vel appetitus intellectivus. Et tale principium homo. § Non est autem eligi bile nihil factum, puta nullus eligit Ylion captam fuisse. Neque enim consiliatur de fac­ to, sed de futuro et contingenti. Factum autem non contingit non fieri. Propter quod recte Agathon: io «Solo enim ipso et Deus privatur, Ingenita facere quae utique sunt facta». § Utrarumque utique intellectivarum particularum veritas opus. § Secundum quos igitur maxime habitus verum dicit utraque, ipsi virtutes ambabus. i8 intellectus AL(-P12) Rt : et intellectus P12 Rp 24 quidem Α(=μέν post ταυτα Kb) LRt : ante propter Rp (cf. A μέν ante ταΰτα LbOb?) 27 practicae RT (lin. 100) : neque factivae add. AL 29 intellectivi AL(-P13) Rt : intellectui P13 Rp (corr. sec.m. Ba1 rec.m. Rp3) 31 electio ALRtT (lin. 149) : electis Rp (corr. sec.m. TuWd Rp3) 32 appetitus ALRtT (lin. 155) : appetitivus (appetivus C4Pn) Rp1 appetitivis Rp2*3 (corr. sec.m. Rp3) 35 mente ART (lin. 169) : intellectu et mente L 1139 b 7 Ylion L2RtT (lin. 223) : Ilion L1 (Troiam add. Lp) Elyon Rp (Ylyon corr. sec.m. Rp3) 336 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM Sumendum ergo utriusque horum etc. Postquam Philosophus distinxit partes animae rationem haben­ tis secundum quod est necessarium ad propositum, hic incipit agere de ipsis virtutibus intellectualibus, 5 quibus utraque pars animae rationalis perficitur. Et primo determinat de singulis intellectualium virtu­ tum; secundo movet quandam dubitationem de uti­ litate ipsarum, ibi: Dubitabit autem utique aliquis etc. Circa primum duo facit: primo investigat ratioio nes accipiendi virtutes intellectuales; secundo inci­ pit de eis agere, ibi: Incipientes igitur superius etc. Circa primum tria facit: primo proponit commu­ nem rationem virtutis, prout in I dictum est quod virtus alicuius est quae opus eius bonum red­ is dit; secundo inquirit quid sit bonum opus animae rationem habentis quantum ad utramque partem, ibi: Tria autem sunt in anima etc.; tertio concludit quae vel quales sint virtutes utriusque partis, ibi : Secundum quos igitur etc. Dicit ergo primo quod, 20 ex quo positae sunt duae partes rationem habentis cui attribuuntur virtutes intellectuales, sumendum est quis est optimus habitus utriusque praedicta­ rum partium, quia talis habitus necesse est quod sit virtus utriusque partis. Dictum est autem supra 25 quod virtus uniuscuiusque rei determinatur ad pro­ prium opus, quod scilicet bene perficitur secundum virtutem; hic autem dicitur optimus habitus quo optime perficitur aliquod opus. 1139 a 17 Deinde cum dicit: Tria autem sunt in anima etc., 30 inquirit quid sit proprium opus utriusque praedic­ tarum partium. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quae sint principia propriorum actuum ho­ minis; secundo inquirit quid sit proprium opus ratio­ nis, ibi: Speculativae autem mentis etc.; tertio infert 35 conclusionem intentam, ibi: Utrarumque utique etc. Circa primum tria facit: primo proponit tria quae videntur esse principia humanorum actuum; secun­ do excludit unum eorum, ibi: Horum autem sensus etc. ; tertio ostendit quomodo duo reliqua ad invi4o cem concordare possunt, ibi: Est autem quod in mente etc. Circa primum considerandum est quod duo opera videntur esse propria homini, scilicet cognitio veritatis et actus, in quantum scilicet homo 1139 a 15 agit tamquam dominus proprii actus et non sicut actus vel ductus ab alio. Super haec igitur duo 45 videntur habere dominium et potestatem tria quae sunt in anima, scilicet sensus et intellectus et appe* titus. His enim tribus moventur animalia, ut dici­ tur in III De anima. Deinde cum dicit: Horum autem etc., excludit ab 50 1139 a 18 eo quod dictum est unum eorum, scilicet sensum. Et de veritate quidem manifestum est quod non pertinet neque ad sensum neque ad appetitum, pro­ ponit autem ulterius quod inter praedicta tria sen­ sus nullius actus principium est, eo scilicet modo 55 ut per sensum haberi possit dominium actus. Quod quidem manifestum est per hoc quod bestiae habent quidem sensum, non tamen communicant aliquem actum, quia non habent dominium sui actus; non enim a se ipsis agunt, sed moventur instinctu naturae. 60 Deinde cum dicit: Est autem quod in mente etc., 1139 a 21 ostendit quomodo opera duorum reliquorum, scili­ cet intellectus et appetitus, possint ad invicem con­ cordare. Et primo ostendit quomodo eorum actus sunt sibi proportionales. Intellectus enim in iudi- 65 cando habet duos actus, scilicet affirmationem qua assentit vero et negationem qua dissentit a falso; quibus duobus respondent duo proportionaliter in vi appetitiva, scilicet persecutio qua appetitus ten­ dit in bonum et inhaeret ei, et fuga qua recedit a 70 malo et dissentit ei; et secundum hoc intellectus et appetitus possunt conformari, in quantum id quod intellectus affirmat bonum appetitus prosequi­ tur et id quod intellectus negat esse bonum appeti­ tus fugit. 75 Secundo ibi: Quare quia moralis etc., concludit 1139 a 22 quomodo in moralibus virtutibus praedicti actus in­ tellectus et appetitus sibi concordant. Virtus enim moralis est habitus electivus, ut dictum est in II; electio autem est appetitus consiliativus, in quan- eo tum scilicet appetitus accipit quod praeconsiliatum est, ut dictum est in III; consiliari autem est actus unius partis rationis, ut supra habitum est; quia igitur ad electionem concurrit et ratio et appetitus, si electio debeat esse bona, quod requiritur ad ratio- 85 nem virtutis moralis, oportet quod et ratio sit vera 13 prout Inc. 2ia peda 18 sint] sunt Ψ Cf. Praef., p. 112* 35 utrarumque coni, cum Bg8*II Er2FKr Za] utrumque Θ Sed cf. infra lin. 244 35 utique coni, ex Arist. {cf. infra lin. 244) cum Za] itaque Θ (igitur O1) 37 principia] principium P7 Ti-SZa) 53-54 proponit] apponit pr.m. Er2 Φ28 C1 sec.m. P ponit Vs 66 scilicet om. ψ 83 habitum] ostensum ^(dictum F1) 8 Cap. 10, 1143 b 18. ii Cap. 3, 1139 b 14. 13 Cap. 10, 1098 a 7-15 ; cf. infra lin. 24-27, praecipue lin. 26-27 ' ^bene perficitur secundum virtutem*, et Aristoteles I 10, 1098 a 15 : « bene secundum propriam virtutem perficitur ». Cuius tamen loci ad sententiam exprimendam Thomas verba Aristotelis in libro II 6, 1106 a 15-23, adhibuit, nec mirum cum iam ad priorem locum explanandum exemplum Aristotelis in altero adhibuisset supra I c. 10 lin. 142-143 ; non est ergo iusta causa cur I in II cum secunda manu codicis Wi emendemus. 17 Lin. 1139 a 17. 19 Lin. 1139 b 13. 24-27 Cf. supra lin. 13 cum adn. 34 Lin. 1139 a 27. 35 Lin. 1139 b 12. 38 Lin. 1139 a 18. 40 Lin. 1139 a 21. 49 Cap. 15, 433 a 9-12. 59-60 Albertus Lect. f. io5vb : «Ad 10 dicendum quod bruta non agunt quasi agentia, sed quasi acta, quia, ut dicit Damascenus [De fide orth. II c.27 (PG 94, 961 A) a Burgundione transi., c.41 (ed. Buytaert, p. 153, 20)], potius aguntur quodam instinctu naturae quam agant » (adverte tamen loannem Damascenum voce «instinctu naturae» usum non esse, sed tantum «a natura» scripsisse). Cf. supra III c. 19 lin. 205-206 cum adn. 79 Cap. 7, 1106 b 36. 82 Cap. 6, 1112 a 15 ; 9, 1113 a 2-12. 83 Cap. 1, 1139 a 11-15 2 (1139 a 15 - 1139 a 35) et appetitus sit rectus, ita scilicet quod eadem quae ratio dicit, id est affirmat, appetitus prosequatur; ad hoc enim quod sit perfectio in actu, oportet 90 quod nullum principiorum eius sit imperfectum. Sed haec mens, scilicet ratio quae sic concordat appe­ titui recto, et veritas eius est practica. 1139 a 27 Deinde cum dicit: Speculativae autem mentis etc., ostendit quid sit opus rationem habentis secundum 95 utramque partem. Et primo ostendit quomodo utra­ que pars se habeat ad veritatem; secundo quomodo utraque pars se habeat ad actum, ibi: Actus quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod bene et male mentis, id est intellectus vel rationis, quae est βρε­ ι 00 culativa et non practica, consistit simpliciter in vero et falso, ita scilicet quod verum absolutum est bonum eius et falsum absolutum est malum ipsius; dicere enim verum et falsum est opus pertinens ad quemlibet intellectum. Sed bonum practici intellec105 tus non est veritas absoluta, sed veritas confesse se habens, id est concorditer, ad appetitum rectum, sicut ostensum est quod sic virtutes morales con­ cordant. Videtur autem hic esse quoddam dubium. Nam, 110 si veritas intellectus practici determinatur in com­ paratione ad appetitum rectum, appetitus autem rectitudo determinatur per hoc quod consonat ra­ tioni verae, ut prius dictum est, sequetur quaedam circulatio in dictis determinationibus. Et ideo dicen115 dum est quod appetitus est finis et eorum quae sunt ad finem; finis autem determinatus est homini a natura, ut supra in III habitum est, ea autem quae sunt ad finem non sunt nobis determinata a natura, sed per rationem investigantur; sic ergo 120 manifestum est quod rectitudo appetitus per respec­ tum ad finem est mensura veritatis in ratione prac­ tica et secundum hoc determinatur veritas rationis practicae secundum concordiam ad appetitum rec­ tum, ipsa autem veritas rationis practicae est regula 125 rectitudinis appetitus circa ea quae sunt ad finem et ideo secundum hoc dicitur appetitus rectus qui persequitur quae vera ratio dicit. Videtur etiam hic esse dubium de hoc quod pro­ sequitur de speculativo et practico intellectu quasi lio de duabus partibus supra positis, scilicet scientifico 337 et rationativo, cum tamen supra dixit esse diversas partes animae scientificum et rationativum, quod de intellectu speculativo et practico ipse negat in III De anima. Dicendum est ergo quod intellectus practicus principium quidem habet in universali 135 consideratione et secundum hoc est idem subiecto cum speculativo, sed terminatur eius consideratio in particulari operabili, unde Philosophus dicit in III De anima quod ratio universalis non movet sine particulari, et secundum hoc rationativum po- uo nitur diversa pars animae a scientifico. Deinde cum dicit: Actus quidem igitur etc., osten1139 a 31 dit quomodo utraque ratio se habeat ad actum. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod mens est principium actus; secundo, quae mens, ibi: Mens 145 autem ipsa etc.; tertio ostendit circa qualia mens sit principium actus, ibi: Non est autem eligibile etc. Concludit ergo primo ex his quae supra dicta sunt quod, ex quo electio est appetitus consiliativus, sequitur quod sit actus principium unde motus, iso id est per modum causae efficientis, sed non cuius gratia, id est per modum causae finalis; dictum est enim in III De anima quod appetitus est movens in animalibus. Sed ipsius electionis sunt principia appetitus et ratio quae est gratia alicuius, id est 155 quae ordinatur ad aliquod operabile sicut ad finem; est enim electio appetitus eorum quae sunt ad finem, unde ratio proponens finem et ex eo procedens ad ratiocinandum et appetitus tendens in finem com­ parantur ad electionem per modum causae. Et inde 160 est quod electio dependet et ab intellectu sive mente et ab habitu morali, qui perficit vim appe­ ti tivam, ita quod non est sine utroque eorum. Et hoc probat per signum: effectus enim electionis est actio, ut dictum est; actio autem bona et contra-165 rium in actione, id est mala actio, non potest esse sine mente et more, id est sine morali quacumque dispositione ad appetitum pertinente ; unde nec elec­ tio bona vel mala est sine mente et more. Deinde cum dicit: Mens autem ipsa etc., ostendit no 1139 a 35 quae mens vel ratio sit principium actus. Et pri­ mo ostendit propositum; secundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Propter quod vel appetitivus etc. Dicit ergo primo quod, quamvis mens sit 91 scilicet] sive O’(om. Za) 93 autem coni, ex Arist. (cf. supra lin. 34)] quidem Θ 94 quid coni, cum P] quod Θ 96 ha­ beat] habet TC-F1) 96-97 ad...habeat] hom.om. Φ Za 96 veritatem coni, cum sec.m. Wi] virtutem Ψ (deest Φ) 97 habeat coni.] habet Ψ (deest Φ) 107 sic coni, cum VeZa Ed3 sec.m. O1] sicut Θ (supra sec.m. P3 om. P1) Forsitan retinendum hic sicut et delendum sicut ostensum est quod 131 rationativo] ratiocinativo Er2 Bg1P7VaV1® AsV4 F1 Cf. supra c. 1 lin. 141 cum adn. 131 dixit] dixerit Ο φ2(-Ο dixerat Bg1) diximus T(dixerit sec.m. Wi dixerimus V6) 132 rationativum] ratiocinativum BgïP’V2 As F1 (pbsc. Er2) 140 rationativum] ratiocinativum Φ^ΕΟΦά BoBxErP5) F1 150 actus principium inv. Ψ 152 gra­ tia] causa Φ Sed cf. Arist. 1139332 152 per] non praem. Ψ 159 ratiocinandum] rationandum Er AsV3V4 YpF1) 97 Lin. 1139 a 31. 107 Lin. 1139 a 22-27. 113 Cap. L n38 b 20? 117 Cap. 13, 1114 b 13-19. 130-131 Cap. i, 1139 a 5-15. 134 Cap. 14, 433 a 1 ; 15, 433 a 14-15» see. Thomam Za q.79 a.n s.c. (de hac sententia cf. Queneau Origine de la sentence..., p. 307-312, et Minio-Paluello Tre note alia «Monarchia*..., p. 503-511). 139 Cap. 16, 434 a 16-21. 145 Lin. 1139 a 35. 147 Lin. 1139 b 5. 148 Lin. 1139 a 23. 153 Cap. 15, 433 a 31 - b 1. 157 Supra III 5, mi b 27. 173 Lin. 1139 b 4. 338 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM ns principium actus, tamen mens ipsa, secundum se absolute considerata, id est ratio speculativa, nihil movet, quia nihil dicit de imitabili et fugiendo, ut dicitur in III De anima, et sic non est princi­ pium alicuius actus, sed solum illa quae est gratia iso huius, id est quae ordinatur ad aliquod particulare operabile sicut ad finem; et haec est mens vel ratio practica, quae quidem non solum principatur acti­ vae operationi quae non transit in exteriorem ma­ teriam sed manet in agente ut concupiscere et 185 irasci, sed etiam factivae quae transit in exterio­ rem materiam sicut urere et secare. Et hoc probat per hoc quod omnis faciens, puta faber aut aedifi­ cator, facit suum opus gratia huius, id est propter finem, et non propter finem in universali, sed ad 190 aliquid particulare quod est factum, id est consti­ tutum in exteriori materia, puta cultellus aut do­ mus; et non est finis aliquid actum, id est aliquid agibile in agente existens, puta recte concupiscere aut irasci ; facit etiam omnis faciens propter aliquid 195 factum quod est alicuius, id est quod habet aliquem usum, sicut usus domus est habitatio, et talis qui­ dem est finis facientis, scilicet factum et non actum ; ideo autem non actum, quia in agibilibus ipsa bona actio est finis, puta bene concupiscere vel bene 200 irasci. Et sicut mens practica est gratia huius finis vel facti vel actionis, ita etiam appetitus est alicuius particularis finis. 1139 b 4 Deinde cum dicit: Propter quod etc., infert quod­ dam correlarium ex praemissis. Quia enim electio 205 est principium actus et electionis principia sunt appetitus et ratio sive intellectus aut mens, quae mediante electione sunt principia actus, consequens est quod electio vel sit intellectus appetitivus, ita scilicet quod electio sit essentialiter actus intellec210 tus secundum quod ordinat appetitum, vel sit appe­ titus intellectivus, ita scilicet quod electio sit essen­ tialiter actus appetitus secundum quod dirigitur ab intellectu. Et hoc verius est, quod patet ex obiectis: obiectum enim electionis est bonum et malum, sicut et appetitus, non autem verum et falsum, quae 215 pertinent ad intellectum. Et tale principium est homo, scilicet agens eligendo per intellectum et appetitum. Deinde cum dicit: Non est autem eligibile etc., 1139 b 5 ostendit circa qualia mens sit principium actus per 220 electionem. Et dicit quod nihil factum, id est nullum praeteritum, < est > eligibile, sicut nullus eligit Ylion, id est Troiam, fuisse captam. Cuius ratio est quia electio est appetitus praeconsiliati, ut dic­ tum est. Nullus enim consiliatur de facto, id est 225 de praeterito, sed de futuro. Et hoc probat: con­ silium non est nisi de aliquo contingenti, ut supra habitum est; factum autem, id est praeteritum, non est contingens, quia non contingit ipsum non fieri, id est quod non sit factum. Et ad hoc inducit ver- 230 bum Agathonis qui recte dixit quod solo isto posse privatur Deus, ut faciat ingenita, id est non facta, quae sunt facta. Et hoc recte dixit: necesse est enim quod potestati cuiuslibet causae subsit omne illud quod potest contineri sub proprio obiecto virtutis 235 eius, sicut ignis potest calefacere omne calefactibile ; virtus autem Dei, qui est universalis causa entium, extendit se ad totum ens; unde solum illud subtra­ hitur divinae potestati quod repugnat rationi entis, hoc est quod implicat contradictionem; et tale est 240 quod factum est non fuisse, eiusdem enim rationis est aliquid esse dum est et fuisse dum fuit et non esse quod est et non fuisse quod fuit. Deinde cum dicit: Utrarumque utique etc., con1139 b 12 eludit ex praemissis quod cognitio veritatis est 245 proprium opus utrarumque particularum intellec­ tus, scilicet practici et speculativi vel scientifici et ratiocinativi. Deinde cum dicit: Secundum quos igitur etc., con1139 b 13 eludit ulterius quod illi habitus sunt virtutes am- 250 babus partibus intellectus secundum quos contingit verum dicere, quod est bonum intellectivae partis. 205 principia] principium T 207 principia] principium ψ 217 per coni, cum V*Za sec.rn. Wi] propter φ in T(-VeZa enim in S) 219 eligibile coni, ex Atist. (cf. supra lin. 147; infra lin. 222) cum P3 F1 Za sec.rn. P’ V10] intelligibile Θ (om. Db) 222 est coni, cum F1 V6Za sec.rn. P7 Wi] om. Θ 228 id est coni. (cf. supra lin. 221-222; 225-226)] est Φ(νβ1 sec.rn. P7) om. Ψ 231 Agathonis coni, ex Arist. 1139 b 9 cum V’Za] agatonis Φ agathionis T(-V*Za) 248 ratiocina­ tivi] rationativi Bg3Pd Ψ(-Ε*) 177-178 Cap. 14, 432 b 28, a lacobo Veneto transi, (ed. Alonso, t 3, p. 355, 8-9) : « neque dicit de fugiendo et imitabili ». Cf. Thomas Super III Sent, d.23 q.2 a.3 qla 2 arg.i. 178-186 Cf. supra I c. 1 lin. 188-198 cum adn. 195-196 Aliter et recte Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in O3 Sk2): «... et finis aedificativae, qui est domus, est alicuius factum, id est aedifica­ toris opus et apotelesma... » ; Albertus Lect. f. iO7rb : « et alicuius, sicut efficientis ». 216-218 Albertus Lect. f. iO7va : « Et homo est tale principium, scilicet quod operatur per appetitum et intellectum». 223 Albertus Lect. f. io7va : «Ylion, id est Troia». Cf. Aristoteles Phys. IV 21, 222 a 23, b 11 et 222 a 26 cum Thomae comm. 224-225 Cf. lin. 81-82 cum adn. Animadvertendum tamen est hanc electionis definitionem iam inveniri apud Guillelmum Altissiodorensem Summa aurea II tr.n c.i q.2 (ed. 1500, f. 63va) : «Licet enim dicat Ethicus [hic est Aristoteles in Ethica vetere] quod eligere est appetitus consiliati... ». 227 Lib. III 7, 1112 a 18 - b 9. 3 1139 b 14 Incipientes igitur superius rursum de ipsis dicamus. Sunt utique quibus verum dicit anima affirmando vel negando quinque secundum numerum. Haec autem sunt ars, scientia, pru­ dentia, sapientia, intellectus. Suspicione enim et opinione contingit falsum dicere. § Scientia quidem igitur quid est, hinc manifestum, si oportet certificare et non sequi simili20tudines. Omnes enim suspicamur quod scimus non contingere aliter habere. Contingentia autem aliter, cum extra specu­ lari fiant, latent si sunt vel non. Ex necessitate ergo est scibile. Aeternum ergo; ex necessitate enim entia simpliciter, omnia aeterna; aeterna autem ingenita et incorruptibilia. 25 § Adhuc docibilis omnis scientia videtur esse et scibile discibile. Ex praecognitis autem omnis doctrina, quemadmo­ dum in Analeticis diximus. Haec quidem enim per inductionem, haec autem syllogismo. Inductio quidem utique principii est et universalis, syllogismus autem ex universalibus. Sunt 30 ergo principia ex quibus syllogismus, quorum non est syllo­ gismus; inductio ergo. Scientia quidem ergo est habitus demonstrativus et quaecumque alia determinavimus in Analeticis. Cum enim aliqualiter credita et cognita ipsi sint principia, scit; si enim non magis conclusione, secundum 35 accidens habebit scientiam. De scientia quidem igitur determinatum sit secundum hunc modum. 1140 a i § Contingentis autem aliter habere est aliquid et factibile et actibile; alterum autem est factio et actio. Credimus autem de ipsis et exterioribus rationibus. Quare et cum ratione habitus activus alterum est ab eo qui cum ratione fac5tivo habitu. Et neque continentur sub invicem actio et factio; neque enim actio factio neque factio actio est. § Quia autem aedificativa ars quaedam est et quod habitus quidam cum ra­ tione facti vus, et nulla neque ars est quae non cum ratione facti vus habitus est, neque talis quae non ars, idem utique io erit ars et habitus cum ratione vera factivus. § Est autem ars omnis circa generationem et artificiare et speculari qualiter utique fiat aliquid contingentium et esse et non esse et quorum principium in faciente, sed non in facto. 14 rursum RpT (lin. 12-13 Φ) : rursus LRtT (lin. 12-13 Ψ) 15 Sunt L2RT (lin. 16) : Sint AL1 18 quid ALRtT (lin. 10, 48) : om. Rp (add. sec.m. Ba'Rp3) 22 latent ALRtT (lin. 62) : latenter Rp (corr. sec.m. Ba^u1 rec.m. Rp3) 22 non ALRt : sunt add. Rp 27 in R : et in AL 28 principii A(Lb) T (lin. 88-89) : principium A(KbOb) LR 29 universalis ART (lin. 89) : credulitas universalis Ε(=πίστωσις του καθόλου cf. Eustratius, p. 295, ίο-n cum. adn.) 30 ergo LRtT (lin. 93) : igitur Rp 33 sint AL(PUV12 Sk2T* Rn) Rf-As1) : sunt L(EtO8 P12 Lp P13) As1 36 hunc modum P13Ha RtRp2’3 T (lin. 115) : modum hunc AL1 Rn Rp1 1140 a i Contingentis ALRtT (lin. 44, 117) : Contingentibus Rp (-As1 corr. sec.m. BaWis tec.m. Rp3) 2 et actibile ALRtT (lin. 125-126) : om. Rp (add. sec.m. Rp3) 3 ratio­ nibus LRT (lin. 128) : sermonibus Ant. transi.(Ha) Cf. 1138 b 8 8 nulla neque ALRt : inv. Rp (hom.om. SI pr.m. V13) 13 in2 ALRtT (lin. 197) : om. Rp(-V13 add. sec.m. Rp3) 34° SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM § Neque enim de his quae ex necessitate sunt vel fiunt ars 1140 a is est. § Neque de his quae secundum naturam; in se ipsis enim habent haec principium. § Quia autem factio et actio alterum, necessarium artem factionis, sed non actionis esse. § Et secun­ dum modum quendam circa eadem est fortuna et ars, quemad­ modum et Agathon ait : « Ars fortunam dilexit et fortuna ar2otem». § Ars quidem igitur, ut dictum est, habitus, habitus quidam cum ratione vera factivus est; athennia autem e con­ trario cum ratione falsa factivus habitus circa contingens aliter habere. 20 habitus, habitus R : habitus AL 21 athennia T {lin. 228) : atechnia AL1 athech ia V13RnRt acthenia P1* athecnia Rp (athecina S1V1S athenia pr.m. Rp3) 21-22 contrario ALRp : converso Rt 1139 b 14 Incipientes igitur superius etc. Postquam Philo­ sophus investigavit rationem secundum quam acci­ piendae sunt intellectuales virtutes, hic iam incipit de ipsis intellectualibus virtutibus determinare. Et 5 primo determinat de virtutibus intellectualibus prin­ cipalibus; secundo de virtutibus quibusdam adiunctis uni earum, scilicet prudentiae, ibi: Oportet autem assumere etc. Circa primum duo facit: primo enu­ merat intellectuales virtutes; secundo determinat 10 de singulis earum, ibi : Scientia quidem igitur quid est etc. Dicit ergo primo quod, ex quo posita est ratio accipiendi virtutes intellectuales, debemus rur­ sum incipere ab eo quod superius determinatum est, ut sic tractemus de ipsis intellectualibus virtutibus. 15 Dictum est enim prius quod virtutes intellectuales sunt habitus quibus anima dicit verum. Sunt autem quinque numero quibus anima semper dicit verum vel affirmando vel negando, scilicet ars, scientia, prudentia, sapientia et intellectus. Unde patet quod 20 ista quinque sunt virtutes intellectuales. Ab horum autem numero excludit suspicionem, quae per ali­ quas coniecturas habetur de aliquibus particularibus factis, et opinionem, quae per probabiles rationes habetur de aliquibus universalibus; quamvis enim 25 per ista duo quandoque verum dicatur, tamen con­ tingit quod eis quandoque dicitur falsum, quod est malum intellectus, sicut verum est bonum ipsius; est autem contra rationem virtutis ut sit princi­ pium mali actus; et sic patet quod suspicio et opinio non possunt dici intellectuales virtutes. 30 Deinde cum dicit: Scientia quidem igitur etc., 1139 b 18 determinat de virtutibus intellectualibus enumera­ tis. Et primo determinat de singulis earum; se­ cundo ostendit quae sit principalior inter eas, ibi: Et quemadmodum caput habens etc. Circa primum 35 duo facit: primo determinat de virtutibus intellec­ tualibus perficientibus intellectum circa ea quae sunt ex principiis; secundo determinat de habitibus intellectualibus perficientibus intellectum circa pri­ ma principia, ibi : Quia scientia de universalibus etc. 40 Circa primum duo facit: primo determinat de scien­ tia quae perficit intellectum circa necessaria; se­ cundo de habitibus perficientibus intellectum circa contingentia, ibi: Contingentis autem aliter habere etc. Circa primum duo facit : primo notificat scien- 45 tiam ex parte materiae; secundo ex parte causae, ibi: Adhuc docibilis omnis etc. Dicit ergo primo quod manifestum potest esse quid sit scientia ex his quae dicentur, si oportet per certitudinem scien­ tiam cognoscere et non sequi similitudines, secun- 50 dum quas scilicet quandoque similitudinarie dici­ mus scire etiam sensibilia de quibus certi sumus. Sed certa ratio scientiae hinc accipitur quod omnes suspicamur de eo quod scimus quod non contingit illud aliter se habere, alioquin non esset certitudo 55 scientis, sed dubitatio opinantis. Huiusmodi autem 12-13 rursum] rursus Bg1 Ψ 44 autem coni. ex Arist. 1140 a 1 {cf. infra lin. 117) cum Er V7 8*Za tertia m. P] enim Θ 54 suspicamur] suspicabimur Φ1 suspicabimus Φ* Sed cf. Arist. 1139 t> 20 54 contingit] contingat Φ F1 55 aliter se inv. T(-Za) 56 Huiusmodi] Huius AoEi^E^PdV BxP’V10 As T(corr. sec.m. S) 7 Cap. 8, 1142 a 32. 10 Lin. 1139 b 18. 13, 15 Cap. 2, 1139 b 13. 20-24 Albertus Lect. f. io8rb : «Ad 6dicendum quod opinio est, secundum quod accipitur hic, quando accipiuntur intentiones acceptae a sensibilibus denudatae ab appendiciis materiae ; sed suspicio est eorum acceptio secundum quod non sunt depuratae, sicut accipit aestimatio in brutis. Aliquando vero dicitur opinio quae est per rationes debiles, sed suspicio quae est per quaedam signa, sicut dicimus quod dialecticus facit opinionem et rhetoricus suspicionem» ; Comm. p. 408 a. Cf. ipse Thomas Super Anal, post., Proemium n.6 (ed. Leonina, t.i p. 139 b) «... fit tamen fides vel opinio propter probabilitatem propositionum ex quibus proceditur, quia ratio totaliter declinat in unam partem contradictionis, licet 'cum formidine alterius’ [Avicenna De anima sive Sext. nat. P.V c.i ; ed. 1508, f. 22vb sub littera D], et ad hoc ordinatur topica sive dialectica... Quandoque vero non fit complete fides vel opinio, sed suspicio quaedam... et ad hoc ordinatur rhetorica» ; ZIa-ZZae q.2 a.i ; q.6o a.3. 35 Cap. 6, 1141 a 19. 40 Cap. 5, 1140 b 31. 44 Lin. 1140 a 1. 47 Lin. 1139 b 25. 50-52 Eustratius, p. 291, 13-22 ; O8, f. i23rb ; Albertus Lect. f. nova : «et non sequi nos similitudines, id est scientias quae imitantur perfectam scientiam ». 3 (1139 b 14 - ZI4° a 2) certitudo, quod scilicet non possit aliter esse, non potest haberi circa contingentia aliter se habere; tunc enim solum potest de eis certitudo haberi 60 cum cadunt sub sensu, sed quando fiunt extra speculari, id est quando desinunt videri vel sentiri, tunc latent utrum sint vel non sint, sicut patet circa hoc quod est Sortem sedere. Sic ergo patet quod omne scibile est ex necessitate. Ex quo con65 eludit quod sit aeternum, quia omnia quae sunt simpliciter ex necessitate, sunt aeterna; huiusmodi autem neque generantur neque corrumpuntur. Talia ergo sunt de quibus est scientia. Potest autem et de generabilibus et corruptibilibus esse aliqua scien70 tia, puta naturalis; non tamen secundum particu­ laria quae generationi et corruptioni subduntur, sed secundum rationes universales quae sunt ex ne­ cessitate et semper. 1139 b 25 Deinde cum dicit: Adhuc docibilis etc., notificat 75 scientiam per causam. Et dicit quod omnis scientia videtur esse docibilis, id est potens doceri; unde in I Metaphysicae dicitur quod signum scientis est posse docere, per id enim quod est actu reducitur alterum de potentia in actum; et eadem ratione eo omne scibile est discibile, ab eo scilicet qui est potentia sciens. Oportet autem quod omnis doctrina seu disciplina fiat ex aliquibus praecognitis, sicut dictum est in principio Posteriorum Analeticorum ; non enim possumus devenire in cognitionem ali­ as cuius ignoti nisi per aliquod notum. Est autem duplex doctrina ex praecognitis: una quidem per inductionem, alia vero per syllogismum. Inductio autem inducitur ad cognoscendum aliquod princi­ pium et aliquod universale, in quod devenimus per 90 experimenta singularium, ut dicitur in principio Metaphysicae; sed ex universalibus principiis prae­ dicto modo praecognitis procedit syllogismus. Sic 341 ergo patet quod sunt quaedam principia ex qui­ bus syllogismus procedit, quae non notificantur per syllogismum, alioquin procederetur in infinitum 95 in principiis syllogismorum, quod est impossibile, ut probatur in I Posteriorum; sic ergo relinquitur quod principiorum syllogismi sit inductio. Non autem quilibet syllogismus est disciplinalis, quasi faciens scire, sed solus demonstrativus, qui ex ne- 100 cessariis necessaria concludit. Sic ergo manifestum est quod scientia est habitus demonstrativus, id est ex demonstratione causatus, observatis omnibus illis quaecumque circa scientiam demonstrativam deter­ minata sunt in Posterioribus Analeticis. Oportet enim 105 ad hoc quod aliquis sciat, quod principia ex quibus scit < sint > per aliquem modum credita et co­ gnita etiam magis quam conclusiones quae sciuntur; alioquin non per se, sed per accidens habebit scien­ tiam, in quantum scilicet potest contingere quod 110 istam conclusionem sciat per quaedam alia princi­ pia et non per ista quae non magis cognoscit quam conclusionem; oportet enim quod causa sit potior effectu, unde id quod est causa cognoscendi oportet esse magis notum. Et ita per hunc modum deter- 115 minatum est de scientia. Deinde cum dicit: Contingentis autem etc., deter1140 a 1 minat de habitibus qui perficiunt intellectum circa contingentia. Et circa hoc tria facit: primo ostendit duos esse habitus circa contingentia; secundo de-120 terminat de uno eorum, scilicet de arte, ibi: Quia autem aedificativa etc.; tertio determinat de altero, scilicet de prudentia, ibi: De prudentia autem sic utique etc. Dicit ergo primo quod contingens aliter se habere dividitur in duo, quia aliquid eius est 125 agibile et aliquid est factibile, quod quidem cognosci­ tur per hoc quod alterum est factio et alterum est actio. Et his possumus assentire per rationes ex- 62 latent.AoEUEr2 Wi] latet Φ1(-ΑοΕγ1Εγ2) Φ2 T(-Wi) Sed cf. Arist. 1139 b 22 94 non notificantur Φ2ΐ) sec.m. Er1KrO BoP5P7] notificantur EHKrW Φ2α ml'tificantur Bg3V verificantur pr.m. Er2 non verificantur sec.m. Er2Pd non verificatur O1 non efficiuntur Ao non certificantur F obsc. pr.m. OPd (notificantur ex haplographia Θ?) 97 I] principio Tf-F1 obsc. Ve) 107 sint com. cum sec.m. Er2 As] om. Θ {add. post modum F1 V«Za sec.m. O1 PdV10 post credita sec.m. P’) ni sciat coni, cum sec.m. Er2 PdV10] sicut Φ sunt T(sit F1 scit V6Za sec.m. Kr P5P7 As PS) 68-73 Albertus Lect. f. loqra : «Solutio. Dicendum quod contingentia possunt dupliciter considerari : aut quantum ad esse quod habent in materia subiecta variationi et sic propter fluxum non habent certitudinem nisi dum sunt in speculatione sensus qui accipit ea esse (est enim certum ea esse dum sunt) ; sed secundum rationem ipsorum certitudinem habere possunt, quia rationes mutabilium perpetuae sunt et necessariae, secundum quas de eis est scientia ». Cf. supra c. 1 lin. 193-199 et 203-206. 76-78 Al­ bertus Comm. p. 411 a : «Unde Aristotiles dicit in I Metaphysicae [1, 981 b 7] quod signum scientis est posse docere». 83 Cap. i,7i a ι-ii (PL 64, 711 D - 713 A). 90 Cap. 1, 980 a 27 - 981 a 7. 97 Cap. 7, 72 b 18-25 (PL 64, 715 C). 99-100 Aris­ toteles Anal. post.I 4, 71 b 18, a lacobo Veneto transi. (PL 64, 714 A) : « epistemonicon, id est facientem scire». Cf. De ver. q.n a.i ; Contra Gent. II 73, 75 ; Za q.n7 a<1 . q a.2 aq 2 . //a./yae q.g a>1 arg. K 105 Lib. I 4, 71 b 17-25 (PL O4> 7I3 L " 714 A). 113-114 Aristoteles Anal. post. II 18, 98 b 17, a lacobo Veneto transi. (PL 64, 758 D) : «causa enim est prius eo cuius est causa». - Proclus Elem. theol., Exp. super prop. 12 (ed. Vansteenkiste, p. 269-270) secundum Thomam Super De causis c.9 (ed. Saffrey, p. 58) : « ut Proclus probat, semper causa est melior causato ». - Quam sententiam iisdem fere verbis quandoque profert Thomas, velut 7a q.63 a.8 arg.i : «Causa enim prior est causato», vel etiam Za-ZZae q-2^ a>2 arg>3 : «Causa prior est effectu», cf, q.113 a.8 s.c., saepius autem in haec verba : «Causa est potior effectu» (cf. Sancti Thomae Opera omnia ed. Leonina t. 16 Indices, p. 394 a) transformat ad sententiam exprimendam Aristotelis in Anal. post. I 6, 72 a 29-30 (cf. supra 111 c. 5 lin. 179-180 cum adn.), ut conici potest ex commentario quod scripsit in hunc locum nec non ex scripto Super IV Sent. .f1 T·1 a'Z x 1 ar£-1 : «Propter quod unumquodque, illud magis», et ad 1 : «Ad primum dicendum quod, quamvis causa sit potior effectu...» ; cf. etiam Super. IV Sent, d.i q.i a.4 qla 1 arg.3. 121 Lin. n4o a 6. 123 Cap. 4, 1140 a 24. 128-130 Cf. supra I c. 19 lin. 100-101 nec non ultima verba loci Alberti in adn. ad lin. 95-101 illic laud. - Aliter Lustratius, p. 298,30-31 ; O8, f. i24vb : « Exteriores autem nominat rationes quas extra rationalem traditionem communiter Ethica - 39 342 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM tenores, id est per ea quae determinata sunt extra 130 istam scientiam, scilicet in IX Metaphysicae ; ibi enim ostensa est differentia inter actionem et fac­ tionem; nam actio dicitur operatio manens in ipso agente, sicut videre, intelligere et velle, factio autem dicitur operatio transiens in exteriorem materiam ns ad aliquid formandum ex ea, sicut aedificare, urere et secare. Quia ergo habitus distinguuntur secundum obiecta, consequens est quod habitus qui est activus cum ratione, scilicet prudentia, sit alius ab habitu factivo qui est cum ratione, qui est ars, et quod no unus eorum non contineatur sub alio, sicut neque actio et factio continentur sub invicem, quia neque actio est factio neque factio est actio; distinguun­ tur enim oppositis differentiis, ut ex dictis patet. Est autem considerandum quod, quia contingentium us cognitio non potest habere certitudinem veritatis repellentem falsitatem, ideo, quantum ad solam co­ gnitionem pertinet, contingentia praetermittuntur ab intellectu, qui perficitur per cognitionem veri­ tatis; est autem utilis contingentium cognitio se150 eundum quod est directiva humanae operationis, quae circa contingentia est. Et ideo contingentia divisit tractans de intellectualibus virtutibus solum secundum quod subiciuntur humanae operationi. Unde et solae scientiae practicae sunt circa contin155 gentia in quantum contingentia sunt, scilicet in particulari; scientiae autem speculativae non sunt circa contingentia nisi secundum rationes univer­ sales, ut supra dictum est. 1140 a 6 Deinde cum dicit: Quia autem aedificativa etc., 160 determinat de arte. Et primo de ipsa arte secundum se; secundo de arte per comparationem ad opposi­ tum eius, ibi: Ars quidem igitur etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid sit ars; secundo quae sit artis materia, ibi: Est autem ars omnis us etc. Primum manifestat per inductionem. Videmus enim quod aedificativa est ars quaedam et iterum quod est habitus quidam ad faciendum aliquid cum ratione, et nulla ars invenitur cui hoc non conveniat, quod scilicet sit habitus factivus cum ratione, neque no invenitur talis, habitus factivus scilicet cum ratio­ ne, qui non sit ars; unde manifestum est quod idem est ars et habitas factivus cum vera ratione. 1140 a 10 Deinde cum dicit: Est autem ars etc., determinat materiam artis. Et circa hoc tria facit : primo ponit artis materiam; secundo ostendit a quibus differat 175 secundum suam materiam, ibi: Neque enim de his etc.; tertio ostendit cum quo conveniat in materia, ibi: Et secundum modum quendam etc. Circa mate­ riam autem artis duo est considerare, scilicet ipsam actionem artificis quae per artem dirigitur, < et > i8o opus quod est per artem factum. Est autem triplex operatio artis: prima quidem est considerare quali­ ter aliquid sit faciendum, secunda autem est ope­ rari circa materiam exteriorem, tertia autem est constituere ipsum opus. Et ideo dicit quod omnis ies ars est circa generationem, id est circa constitutio­ nem et complementum operis, quod primo ponit tamquam finem artis, et est etiam circa artificiare, id est circa operationem artis qua disponit materiam, et est etiam circa speculari qualiter aliquid fiat per 190 artem. Ex parte vero ipsius operis duo est consi­ derare. Quorum primum est quod ea quae fiunt per artem humanam sunt contingentia esse et non esse, quod patet ex hoc quod quando fiunt, inci­ piunt esse de novo. Secundum est quod principium 195 generationis artificialium operum est in solo faciente quasi extrinsecum ab eis, sed non in facto quasi intrinsecum. Deinde cum dicit: Neque enim de his etc., manifestât quod dictum est, ostendens differentiam artis 200 ad tria. Primo quidem ad scientias divinas et ma­ thematicas, quae sunt de his quae ex necessitate sunt vel fiunt, de quibus non est ars. Secundo ibi: Neque de his etc., ostendit differentiam ad scientiam naturalem, quae est de his quae 205 sunt secundum naturam, de quibus non est ars; habent enim ea quae sunt secundum naturam in se ipsis principium motus, ut dicitur in II Physicorum, quod non competit operibus artis, ut dictum est. Tertio ibi: Quia autem etc., ostendit differentiam 210 artis ad prudentiam. Et dicit quod, quia actio et factio sunt altera invicem, necesse est quod ars sit factionis directiva et non actionis, cuius est directiva prudentia. Deinde cum dicit: Et secundum modum quendam 215 etc., ostendit cum quo conveniat ars in materia. Et dicit quod fortuna et ars sunt circa eadem se­ cundum aliquem modum; utraque enim est circa ea quae fiunt per intellectum, sed ars cum ratione, fortuna sine ratione ; et hanc convenientiam Aga- 220 131-132 factionem coni, cum F1 VeZa sec.m. AoEPEi^FKrPdV BxErP3P5P7P10V2 As SWi] passionem Θ 133 videre, intelli­ gere inv. Φ 172 et] quod FO φ2 ψ Sed cf. Arist. 1140 a 10; supra V c. 10 lin. 53 et 59; c. 11 lin. 22 nec non Praef., p. ii2* 180 artem] ipsam praem. ψ i8o et coni, cum P*N*Z,a. sec.m. AoEr2PdW papsp? pwi] om. Θ 182-183 qua­ liter aliquid] inv. T(aliquod PS) 188 artificiare coni, ex Arist. 1140 a 11 cum sec.m. P7] artificiale Θ multitudines aiunt» ; Albertus Lect. f. ii2rb : «Credimus exterioribus rationibus, id est vulgaribus opinionibus, quasi extra philo­ sophiam» ; Comm. p. 414 b. 130 Cap. 8, 1050 a 23 - b 3. Cf. supra I c. 1 lin. 194 cum adn. 136-137 Cf. I*-I1** q,54 a.2. 143 Supra lin. 132-136. 144-158 Cf. supra II c. 2 lin. 30-33 cum adn. 158 Cf. supra lin. 68-73 cum adn. 162 Lin. 1140 a 20. 164 Lin. 1140 a 10. 176 Lin. 1140 a 14. 178 Lin. 1140 a 17. 188-189 Albertus Lect. f. ii2rb : «... et circa artificiare, id est operationem artis». 208 Cap. 1, 192 b 13-14. 209 Cap. 1, 192 b 13-14. 1140 a 14 1140 a 15 1140 a 16 1140 a 17 3 (ιΐ4θ a 2 - 1140 a 23) thon designavit dicens quod ars dilexit fortunam et fortuna artem, in quantum scilicet in materia conveniunt. 1140 a 20 Deinde cum dicit: Ars quidem igitur etc., deter225 minat de arte per comparationem ad eius opposi­ 228 athennia] atheunia PW1 athemia BgŒrP3 P Cf. Arist. 1140 a 21 cum adn. 343 tum. Et dicit quod sicut ars, ut praedictum est, est quidam habitus factivus cum vera ratione, ita athennia, id est inertia, e contrario est habitus factivus cum ratione falsa circa contingens aliter se habere. 230 athenia AoEPO’Pd P V6Za spatium vac. Bo 228 contrario] converso Φ 222-223 Albertus Lect. f. ii2va : «et intelligit per dilectionem convenientiam quandam, est enim locutio metaphorica more poetarum». 226 Lin. 1140 a 10. 228 Eustratius, p. 302, 25-28 ; O8, f. 125 vb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusi­ mus) : « assignat et contrarium ipsi, quod atechnia est [quam nos inartificialitatem sive inartificiositatem possumus dicere] ... si enim teeing [id est ars] habitus cum ratione vera factivus, erit atechnia e contrario factivus habitus cum ratione falsa » ; Albertus Lect. f. ii2rb : « ategnia dicitur ab a, quod est sine, et tegnis, quod est ars, quasi sine arte» ; Comm. p. 416 b. 4 De prudentia autem sic utique assumamus spéculantes quos utique dicimus prudentes. § Videtur autem prudentis esse posse bene consiliari circa ipsi bona et conferentia, non secundum partem, puta qualia ad sanitatem vel fortitu­ dinem, sed ad bene vivere totum. § Signum autem quoniam et circa aliquid prudentes dicimus quando ad finem aliquem studio30 sum bene ratiocinabuntur quorum non est ars. Quare et totaliter utique erit prudens consiliativus. § Consiliatur autem nullus de impossibilibus aliter habere neque non contingentibus ipsi agere. Quare, si scientia quidem cum demonstratione, quorum autem principia contingunt aliter habere horum non est de35 monstratio, omnia enim contingunt et aliter habere, et non 1140 b i est consiliari de his quae ex necessitate sunt, non utique erit prudentia scientia neque ars. Scientia quidem quoniam contingit actibile aliter habere, ars autem quoniam aliud genus actionis et factionis. § Relinquitur ergo ipsam esse 5 habitum vera cum ratione activum circa hominis bona et ma­ la. § Factionis quidem enim alterum finis; actionis autem non semper, est enim ipsi euprasia finis. § Propter quod Periclea et tales prudentes existimamus esse quoniam ipsis bona et aliis possunt speculari, io esse autem tales existimamus yconomicos et politicos. § Hinc et temperantiam hoc appellamus nomine velut salvantem prudentiam. Salvat autem talem existimationem. Non enim omnem existimationem corrumpit neque pervertit delectabile et triste, puta quoniam trigonum 15 duobus rectis aequales habet vel non habet, sed eas quae circa operabile. Principia quidem enim operabilium quod cuius gratia operabilia, corrupto autem propter delectationem vel tristitiam confestim non apparebit principium neque oportere huius gratia neque propter hoc eligere omnia et operari. Est enim malitia cor2oruptiva principii. Quare necesse prudentiam habitum esse cum ratione vera circa humana bona operativum. § Sed tamen artis quidem est virtus, prudentiae autem non est. § Et in arte quidem volens peccans eligibilior, circa prudentiam autem minus, quemadmodum et circa virtutes. Manifestum igitur quoniam 25 virtus quaedam est et non ars. § Duabus autem entibus partibus luo a 24 28 totum A(Ob) LR : totaliter A(LbMb) Ant. transl.(Ha) 29-30 studiosum ALRtT (lin. 29) : studiosi Rp (corr. rec.m. Rp3) 1140 b 5 vera (cf. άληθοϋς perperam coni. Susemihl) T (lin. yj) : verum Α(=άληθή) LR Cf. 1140 b 21 7 euprasia T (lin. 91) : eupraxia ALR 8 quod T (lin. 42, 100) : hoc ALR (haec RtV13) 10 yconomicos Rt (nec non sec.m. HaV13) T (lin. 108) : dispensativos LRp 13 talem ALRtRp2(-Vd) T (lin. 117) : non praem. Rp1-3 Vd sec.m. V13 15 duobus A(LbMhOb) Ant. transi.(Ha) T (lin. 124) : duos A(Kb) LR (sed rectis hab. etiam LR) 21 vera Α(=άληθοΰς Mb) LT (lin. 145) : verum Α(=άληθή KbLbOb) R (corr. vera rec.m. Rp3) Cf. 1140 b 5 21 bona ALRtT (lin. 145): om. Rp (add. rec.m. Rp3) 22 in ALRtT (lin. 164) : enim Rp (corr. sec.m. V13 rec.m. Rp3) VI, 4 (TI4° a 24 - 114° 4) 345 animae rationem habentium, alterius utique erit virtus, opi­ nati vae; opinio enim circa contingens aliter habere est et prudentia. Sed tamen neque habitus cum ratione solum. Signum autem quoniam oblivio talis quidem habitus est, prudentiae au3otem non est. 29 prudentiae ALRtT (lin. 192) : prudentia Rp (corr. sec.rn. Rp3) De prudentia autem sic utique assumamus etc. Postquam Philosophus determinavit de arte, hic determinat de prudentia. Et primo ostendit quid sit prudentia; secundo ostendit quid sit subiectum 5 eius, ibi: Duabus autem entibus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid sit prudentia; se­ cundo ostendit differentiam eius ab arte quantum ad rationem virtutis, ibi : Sed tamen artis quidem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quis 10 sit prudens; secundo quid sit prudentia, ibi: Consi­ liatur autem nullus etc. Circa primum tria facit. Primo determinat modum agendi. Et dicit quod sic oportet assumere de prudentia quid sit consi­ derando qui dicantur prudentes. 1140 a 25 15 Secundo ibi: Videtur autem prudentis esse etc., ostendit qui sint prudentes. Et dicit quod ^ad pru­ dentem videtur pertinere quod sit potens ex facul­ tate habitus bene consiliari circa propria bona et utilia, non quidem in aliquo particulari negotio, 20 puta qualia sint bona vel utilia ad sanitatem vel fortitudinem corporalem, sed circa ea quae sunt bona et utilia ad hoc quod tota humana vita sit bona. 1140 a 28 Tertio ibi: Signum autem etc., manifestat quod 25 dictum est per signum. Quia scilicet illi dicuntur prudentes non simpliciter, sed circa aliquid deter­ minatum, qui possunt bene ratiocinari de his quae sunt bona et utilia ad aliquem finem determinatum, dummodo ille finis sit bonus, quia ratiocinari de so his quae pertinent ad malum finem est contrarium prudentiae, et dummodo hoc sit circa ea quorum non est ars, quia bene ratiocinari de huiusmodi non pertinet ad prudentiam, sed ad artem. Si ergo ille qui est bene consiliativus ad aliquid particulare 35 est prudens particulariter in aliquo negotio, conse­ quens est quod ille sit totaliter et simpliciter prudens qui est bene consiliativus de his quae pertinent ad totam vitam.. 1140 a 24 Deinde cum dicit: Consiliatur autem etc., osten1140 a 31 dit quid sit prudentia. Et primo ponit diffinitio- 40 nem prudentiae; secundo manifestat eam per signa, ibi: Propter quod Periclea et tales etc. Circa primum tria facit: primo ostendit ex praedictis differentiam prudentiae ad alios habitus supra positos, scilicet scientiam et artem ; secundo concludit diffinitionem 45 prudentiae, ibi: Relinquitur ergo etc.; tertio assignat rationem cuiusdam quod dixerat, ibi : Factionis qui­ dem enim etc. Dicit ergo primo quod nullus consi­ liatur neque de his quae sunt simpliciter impossi­ bilia aliter se habere neque de his quae sunt impos- 50 sibilia agere illi. Accipiamus ergo ea quae supra dicta sunt, scilicet quod scientia est per demonstra­ tionem et iterum quod demonstratio non potest esse de his quorum principia contingit aliter se habere, quia si principia possunt aliter se habere, 55 omnia quae ex principiis illis consequuntur possunt aliter se habere (non enim potest esse quod principia debilius esse habeant quam ea quae sunt ex prin­ cipiis); coniungamus autem cum his ea quae nunc dicta sunt, scilicet quod consilium non sit de his 60 quae sunt ex necessitate et quod prudentia sit circa consiliabilia, quia dictum est supra quod pru­ dentis est bene consiliari ; ex quibus omnibus sequi­ tur quod prudentia neque sit scientia neque ars. Et quod non sit scientia, patet per hoc quod agibilia de 65 quibus est consilium et. circa quae est prudentia contingit aliter se habere, et circa talia non est scientia; quod autem prudentia non sit ars, patet per hoc quod aliud est genus actionis et factionis, unde prudentia quae est circa actiones differt ab 70 arte quae est circa factiones. Deinde cum dicit: Relinquitur ergo etc., concludit 1140 b 4 ex praemissis diffinitionem prudentiae. Et dicit quod, ex quo prudentia non est scientia, quae est habitus demonstrativus circa necessaria, et non est 75 ars, quae est habitus cum ratione factivus, relin- 4 subiectum coni, cum sec.rn. Pd Wi tertia m. P] obiectum Θ (aliquando pr.m. obiectum sec.rn. P) Cf. lin. 179 cum adn. 40 po­ nit] proponit Tf-F1) 50-51 sunt impossibilia coni, cum sec.rn. P7] sunt simpliciter φ non contingunt F1 non sunt contingentia VjZa (50-51 neque... impossibilia om. PSWi) 51 illi] de quo habetur consilium add. Θ (quae verba ex adnotatione in margine adposita qua lineae 48~5i describerentur orta esse videntur) 66 et coni, cum sec.rn. BxP3 Wi] est Θ (sunt F1 om. V*Za) Cf. supra V c. 13 lin. cum adn. η2 concludit] tunc praem. ψ(-ν6Ζ3) 3-5 Albertus Lect. f. ii4rb : «Dividitur autem haec pars secundum Commentatorem [Eustratium, p. 314, 3-6 ; O8, f. i28rb] in duas : primo determinat de prudentia secundum suam substantiam ; in secunda inquirit circa quam partem animae sit, ibi : Duabus autem·». 5 Lin. 1140 b 25. 8 Lin. 1140 b 21. 10 Lin. 1140 a 31. 42 Lin. 1140 b 7 46 Lin. 1140 b 4· 47 Lin. 1140 b 6. 5i Cap. 3, 1139 b 31-33 et 20-21. 57'59 Cf. supra c. 3 lin. 113-114 cum adn. 60 Lin. 1140 a 31-32. 62 Lin. 1140 a 25-26. 74-75 Cap. 3, 1139 b 31-32. 76 Cap. 3, 1140 a 10, 20-21. 346 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM quitur quod prudentia sit habitus cum vera ratione activus, non quidem circa factibilia, quae sunt extra hominem, sed circa bona et mala ipsius hominis. 1140 b 6 eo Deinde cum dicit: Factionis quidem enim etc., assignat rationem eius quod dixerat, scilicet quod prudentia sit habitus activus circa hominis bona et mala. Manifestum est enim quod semper finis fac­ tionis est aliquid alterum ab ipsa factione, sicut 85 finis aedificationis est aedificium constructum, ex quo patet quod bonum ipsius factionis non est in faciente, sed in facto; sic igitur ars, quae est circa factiones, non est circa hominis bona vel mala, sed circa bona vel mala artificiatorum. Sed finis actio90 nis non semper est aliquid alterum ab actione, quia quandoque euprasia, id est bona operatio, est finis ipsi, id est sibimet vel etiam agenti; quod tamen non est semper, nihil enim prohibet unam actionem ordinari ad aliam sicut ad finem, sicut consideratio 95 effectuum ordinatur ad considerationem causae; fi­ nis autem est bonum uniuscuiusque, et sic patet quod bonum actionis est in ipso agente; unde pru­ dentia, quae est circa actiones, dicitur esse circa hominis bona. 1140 b 7 wo Deinde cum dicit: Profiter quod Periclea etc., manifestat diffinitionem propositam per duo signa. Quorum primum est quod, quia prudentia est circa hominis bona et mala, propter hoc quendam qui dicebatur Pericles et alios similes existimamus esse 105 prudentes, ex eo quod possunt considerare quae sint bona non solum sibi ipsis, sed etiam aliis, tales autem, scilicet qui sibi et aliis possunt bona specu­ lari, existimamus yconomicos, id est dispensatores domorum, et politicos, id est gubernatores civi­ no tatum. 1140 b ii Secundum signum ponit ibi: Hinc et temfierantiam etc. Et dicit quod, quia prudentia est circa bona vel mala agibilia, inde est quod temperantia vocatur in graeco soffrosini, quasi salvans mentem, us a qua etiam prudentia dicitur fronesis. Temperantia autem, in quantum moderatur delectationes et tristi­ tias tactus, salvat talem existimationem, quae sci­ licet est circa agibilia, quae sunt hominis bona vel mala. Et hoc patet per contrarium, quia delectabile et triste, quod moderatur temperantia, non corrum- 120 pit, scilicet totaliter, neque pervertit, in contrarium deducendo, quamcumque existimationem, puta spe­ culativam, scilicet quod triangulus habeat vel non habeat tres angulos aequales duobus rectis, sed delec­ tatio et tristitia corrumpit et pervertit existimatio- 125 nes quae sunt circa iudicia operabilium. Qualiter fiat talis corruptio, ostendit consequenter. Manifestum est enim quod principia operabilium sunt fines cuius gratia fiunt operabilia, qui ita se habent in opera bi­ libus sicut principia in demonstrabilibus, ut habetur 130 in II Physicorum; quando autem est vehemens de­ lectatio vel tristitia, apparet homini quod illud sit optimum per quod sequitur delectationem et fugit tristitiam, et ita, corrupto iudicio rationis, non ap­ paret homini verus finis, qui est principium pru- 135 dentiae circa operabilia existentis, nec appetit ipsum, neque etiam videtur sibi quod oporteat omnia eli­ gere et operari propter verum finem, sed magis propter delectabile. Quaelibet enim malitia, id est habitus vitiosus, corrumpit principium, in quantum 140 corrumpit rectam existimationem de fine, hanc au­ tem corruptionem maxime prohibet temperantia. Et sic concludit ex praedictis signis quod necesse est prudentiam esse habitum operativum circa hu­ mana bona cum ratione vera. 145 Deinde cum dicit: Sed tamen artis etc., ostendit 1140 b 21 differentiam duplicem inter artem et prudentiam secundum rationem virtutis humanae. Quarum pri­ ma est quod circa artem requiritur virtus moralis, quae scilicet rectificet usum eius; potest enim esse iso quod aliquis habet habitum artis quo potest bonam domum aedificare, tamen non vult propter aliquam aliam malitiam; sed virtus moralis, puta iustitia, facit quod artifex recte arte sua utetur. Sed circa go semper est] inv. V T(-Za) 91 euprasia] eupralia Φ2(-ΒχΡδ ei presit P7 spatium vac. BoP10V2) eupraia V4 euparaspa PWi eusparpa S eupraxia F*Za sec.m. P10 eupraxya sec.m. V10 114 vocatur] post graeco Ψ 114 soffrosini Wi] soffrosim O’(sofrosim O1 Effrosim Bg3Er2VW euffrosim Er1 ffrosim Pd) SP vffrosim Φ2(νίϊrosuri P3 effrosim BoP10) soffrosin FV’ sofrosray Za 121 scilicet om. Ψ 126 Qualiter] Et praem. Ψ 129 qui coni.} que Θ 129-130 operabilibus coni, cum F1 VeZa sec.m. OO1 BoBx SP] demonstrabilibus Φ denumerabilibus PSWi 130 demonstrabilibus coni, cum F1 VeZa] demonstrationibus Φ denumerabilibus PSWi 133 sequitur Θ] consequitur Ed3 150 rectificet] rectifient pr.m. As T(-Za) Sed cf. lin. 163 154 utetur] utatur Ψ 91 Albertus Lect. f. H4va : «eupraxia, id est bona actio virtutis». Cf. Aristoteles Phys. II 10, 197 b 5 : «Felicitas autem praxis quaedam est ; eupraxia enim est», cum Thomae commentario : « Unde cum felicitas sit quaedam operatio (est enim eupraxia, id est bona operatio, scilicet virtutis perfectae, ut dicitur in I Ethicorum [12, 1098 b 22])... ». 113-115 Eustratius, p.308, 33 - 309, i, et p. 309, 19 ; O8, f. i2yra (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : «Adhuc idem firmat per tem­ perantiae nomen [quod in graeco est sophrosimf]], dico autem hoc scilicet quoniam circa homini bona vel mala habitus est prudentia [quae graece dicitur phronvjsis]. Sophrosh^ enim dicta est a sozein ρΙίΓοηηβϊη [id est a salvare prudentiam]... quod est sophronein [dicitur enim sophronein quasi sozein phrenas, id est salvare sensus]» (cf. supra adn. ad III c. 22 lin. 113-119) ; Albertus Lect. f. H4va : «Primo probat quod salvat prudentiam ex nomine, quia in graeco dicitur temperantia sophrones ; phronesis enim est prudentia, unde dicitur temperantia sophrones quasi salvans prudentiam... sed la tinum nomen temperantiae hoc non exprimit» ; Comm. p. 419 a. 123-124 Albertus Lect. f. ii4va : «... ut quod triangulus habet duos angulos aequales rectis ; et dicit duos quantum ad quantitatem, sed tres sunt quantum ad formam ». 131 Cap. 15, 200 a 15 - b 8. Cf. supra I c. 18 lin. 153-154 cum adn. 148-154 Cf. supra II c. 6 lin. 155-164. 4 (ii4° b 4 - 1140 b 30) iss usum prudentiae non requiritur alia virtus moralis; dictum est enim quod principia prudentiae sunt fines, circa quos conservatur rectitudo iudicii per virtutes morales; unde prudentia, quae est circa humana bona, ex necessitate habet secum adiunctas 160 virtutes morales tamquam salvantes sua principia; non autem ars, quae est circa bona exteriora, sed postquam iam habetur ars, adhuc requiritur virtus moralis, quae rectificet usum eius. 1140 b 22 Secundam differentiam ponit ibi: Et in arte qui165 dem etc. Manifestum est enim quod, si aliquis pec­ cat in arte ex propria voluntate, reputatur melior artifex quam si hoc non faciat sponte, quia tunc videretur ex imperitia artis procedere; sicut patet de his qui loquuntur incongrue propria sponte. Sed no circa prudentiam minus laudatur qui. volens peccat quam qui nolens, sicut et circa virtutes morales, et hoc ideo quia ad prudentiam requiritur rectitudo appetitus circa fines ad hoc quod sint ei salva sua principia. Ex quo patet quod prudentia non est 175 ars, quasi in sola veritate rationis consistens, sed 347 est virtus ad modum moralium virtutum requirens rectitudinem appetitus. Deinde cum dicit: Duabus autem entibus etc., 1140 b 25 ostendit quid sit subiectum prudentiae. Et dicit quod, cum duae sint partes animae rationalis, qua- ibo rum una dicitur scientificum et alia ratiocinativum sive opinativum, manifestum est quod prudentia est virtus alterius horum, scilicet opinativi; opinio enim est circa ea quae contingit aliter se habere, sicut et prudentia. Et tamen, quamvis prudentia 135 sit in hac parte rationis sicut in subiecto, ratione cuius dicitur virtus intellectualis, non tamen est cum sola ratione, sicut ars vel scientia, sed requi­ rit rectitudinem appetitus. Et huius signum est quia habitus qui est in sola ratione potest oblivioni 190 tradi, sicut ars et scientia, nisi sit habitus naturalis, sicut intellectus; prudentia non traditur oblivioni per dissuetudinem, aboletur cessante appetitu recto qui, quandiu manet, facit rationem continue exer­ ceri circa ea quae sunt prudentiae, ita quod oblivio 195 subrepere non potest. 17g quid ErŒi^KrO1 Bx F’Za sec.m. P10 As] quod O’pEr’Er’KrO1) Φ2(-Βχ) T(-FxZa) 17g subiectum coni, cum Za Ed3 sec.m. OV Bg1V10 Wi] obiectum 0 Cf. supra lin. 4 cum adn. 181 ratiocinativum] rationativum F C1 AsDbV* T(-PFX) rationativa P3 156 Lin. 1140 b 16-20 i8g-ig6 Cf. supra I c. 16 lin. 6g-74. 5 Quia autem scientia de universalibus est existimatio et de ex necessitate entibus, sunt autem principia demonstra­ bilium et omnis scientiae (cum ratione enim scientia), prin­ cipii scibilis neque utique scientia erit neque ars neque 35 prudentia. Scibile quidem enim demonstrabile, hae autem sunt 1141 a lexistentes circa contingentia aliter habere. Neque utique sa­ pientia horum est; sapientis enim de quibusdam habere de­ monstrationem est. Si utique quibus verum dicimus et nequaquam mentimur circa non contingentia vel et contingentia aliter 5 habere, scientia et prudentia est et sapientia et intellectus, horum autem trium nullum contingit esse (dico autem tria pru­ dentiam, scientiam, sapientiam), relinquitur ergo intellectum esse principiorum. § Sapientiam autem in artibus certissimis io artes assignamus, puta Phydiam latomum sapientem, Policliton statuificem. Hic quidem igitur nihil aliud significan­ tes sapientiam quam quoniam virtus artis est. § Esse autem quos­ dam sapientes existimamus totaliter non secundum partem neque aliud aliquid sapientes, quemadmodum Homerus ait in Margite : « Hunc autem 15 neque utique fossorem dii posuerunt neque aratorem neque aliter quid sapientem». Quare manifestum quoniam certissima utique scientiarum erit sapientia. § Oportet ergo sapientem non solum quae ex princi­ piis scire, sed et circa principia verum dicere. Quare erit utique sapientia intellectus et scientia. 1140 b 3i 31 autem ALRT (lin. i) : om. T (supra c. 3 lin. 40) 32 de RT (lin. 13) : om. AL 1141 a 7 ergo intellectum Α(=ούν νοϋν sec.rn. Kb [νουν νοϋν pr.m.}) R : intellectum A(LbMbOb) L 10 Phy­ diam T (lin. 76) : Phidiam Ant. transl.(JAa.) Pheidian L1 Pheidiam L2R (Phey- Vd FeiV13 -dyam P14) 11 Policliton Ant. transl.(Ha.) Rp (Pe- Vd -diton Ba1) T (lin. 78) : Policleiton L*Rt Polideiton (Pe-) L2 14 aliquid Ha RT (lin. 91) : quid L(PU Sk2T4 P12 P13 sec.rn. Rn om. EtO8V12 Lp pr.m. Rn) 15 quid ALT (lin. 94) : quidem R 1140 b 31 Quia autem scientia de universalibus etc. Post­ quam Philosophus determinavit de virtutibus intel­ lectualibus quae perficiunt intellectum circa ea quae sunt ex principiis, hic determinat de virtutibus in5 tellectualibus perficientibus intellectum circa ipsa principia. Et primo quidem determinat de intellectu, qui est circa principia demonstrationis ; secundo determinat de sapientia, quae est circa prima prin­ cipia entium, ibi: Sapientiam autem in artibus etc. 18 et coni, ex Arist. 1140 b 33 cum Ve 9 Lin. 1141 a 9. Ostendit ergo primo quod praeter alias virtutes 10 intellectuales necesse est esse intellectum circa prin­ cipia demonstrationis. Est enim scientia quaedam existimatio de universalibus et de his quae sunt ex necessitate (particularia enim et contingentia non possunt attingere ad certitudinem scientiae, 15 quia non sunt nota nisi secundum quod cadunt sub sensu), est autem tertio considerandum circa scientiam quod eorum quae demonstrantur < et > sec.rn. AoO1 P5P7] om. Θ 14-17 Cf. supra c. 3, 1139 b 21-22. VI, 5 (IZ4° b 31 - 1141 a 12) ipsius scientiae, quae est circa demonstrabilia, ne20 cesse est esse quaedam principia (quod ex hoc patet quod scientia est cum ratione demonstrativa pro­ cedente ex principiis in conclusiones); quia ergo ita se habet circa scientiam, necesse est quod princi­ piorum scientiae neque sit scientia neque ars neque 25 prudentia, de quibus iam dictum est. Quod autem horum non sit scientia, patet, quia id de quo est scientia est demonstrabile, prima autem demonstra­ tionum principia non sunt demonstrabilia, alioquin procederetur in infinitum. Quod autem non sit ho30 rum principiorum ars vel prudentia, patet per hoc quod hae duae virtutes sunt circa ea quae contingit aliter se habere, quod non potest dici de principiis demonstrationis; oportet enim ea esse certiora con­ clusionibus, quae sunt ex necessitate. Ex hoc etiam 35 patet quod horum principiorum non potest esse sapientia, quae est alia virtus intellectualis de qua post dicetur; quia ad sapientem pertinet quod ha­ beat demonstrationem de aliquibus rebus, id est de primis causis entium, principia autem sunt in40 demonstrabilia, ut dictum est. Si ergo virtutes in­ tellectuales quibus ita verum dicimus quod eis numquam subest mendacium, sive circa necessaria quae non contingit aliter se habere sive circa contin­ gentia, sunt isti habitus, scientia, prudentia sub 45 qua comprehendit artem quae est etiam circa con­ tingentia, et iterum sapientia et intellectus, cum nullum trium quae sunt prudentia, sapientia et scientia possit esse circa principia indemonstrabilia, ut ex praedictis patet, relinquitur quod horum prin50 cipiorum sit intellectus. Accipitur autem hic intel­ lectus non pro ipsa potentia intellectiva, sed pro habitu quodam quo homo ex virtute luminis intel­ lectus agentis naturaliter cognoscit principia inde­ 349 monstrabilia. Et satis congruit nomen: huiusmodi enim principia statim cognoscuntur cognitis termi- 55 nis, cognito enim quid est totum et quid pars sta­ tim scitur quod omne totum est maius sua parte; dicitur autem intellectus ex eo quod intus legit intuendo essentiam rei, unde et in III De anima dicitur quod obiectum proprium intellectus est quod 60 quid est; et sic convenienter cognitio principiorum quae statim innotescunt cognito quod quid est circa terminos intellectus nominatur. Deinde cum dicit: Sapientiam autem etc., deter1141 a 9 minat de sapientia. Et primo ostendit quid sit sa- 65 pientia; secundo infert quoddam correlarium ex dic­ tis, ibi: Oportet ergo sapientem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid dicatur sapientia particulariter sumpta et secundo ex hoc quid sit sapientia simpliciter, ibi: Esse autem quosdam etc. 70 Dicit ergo primo quod inter artes nos assignamus nomen sapientiae certissimis artibus, quae scilicet cognoscentes primas causas in genere alicuius arti­ ficii dirigunt alias artes quae sunt circa idem genus, sicut architectonica ars dirigit manualiter operantes, 75 et secundum hunc modum dicimus Phydiam fuisse sapientem latomum, id est lapidum incisorem, et Policlitum sapientem statuificem, id est factorem statuarum. Ubi nihil aliud dicimus sapientiam quam virtutem artis, id est ultimum et perfectissimum in eo arte, quando scilicet aliquis attingit ad id quod est ultimum et perfectissimum in arte: hoc enim est virtus uniuscuiusque rei, ut dicitur in I De caelo et mundo. Deinde cum 'dicit: Esse autem quosdam etc., os-85 1141 a 12 tendit quid sit sapientia simpliciter dicta. Et dicit quod, sicut existimamus quosdam < esse > sa­ pientes in aliquo artificio, ita etiam existimamus 23-24 principiorum coni.} principium Φ(-Ρ3) VeZa (23-24 necesse... scientia hom.om. P3 PSWiF1) 31 hae duae inv. Ψ 31 contingit] convenit ErP’P’P^V2^ contingunt Ψ 45 est etiam inv. Ti-FW·) 49 praedictis] dictis Er1 supra dictis T(subdictis V6) 51 potentia intellectiva inv. T(-V6) 69 hoc] ostendit add. ψ 76 Phydiam coni.} Fydiam O(Fidiam W V2 Fidyam Bg3 Fydyam V10) Physiam T(Phisiam S) 78 Policlitum coni, ex Arist. 1141 a 11 cum P’ ]Pololicum 0(-linum Kr -Hum C1 -lichetum W -liticum Er2 -ticum Bg1 pollutum Bo politicum OP1V3V4 obsc. pr.m. Policleuton sec.m. P10) politicum Ψ 78 statuificem coni, ex Arist. 1141 a 11 cum F1 Za sec.m. Er1 P’ Wi] statuiticem O(-tuticem Bx -tuicem FODb -tutorem P1 statucemy10 statutum P10 statutum esse Er obsc. B0P3) statuicionem Ψ(-Ρ* Za) 87 esse coni, cum V* Ed2] om. Θ 25 Cap. 3-4. 28-29 Cf. supra c. 3 lin. 95-97. 33’34 Cf. supra c. 3, 1139 b 33-35. 37 Lin. 1141 a 9-19. 38-39 Aris­ toteles Met. IV i, 1003 a 26-32. 40 Supra lin. 27-29. 49 Lin. ΙΣ4θ b 33 - 1141 a 355’56 Aristoteles Anal. post. I 7, 72 b 24-25 a lacobo A^eneto transi. (PL 64, 715 C) : « sed et principium scientiae esse quoddam dicimus in quantum terminos cognoscimus» (cf. Thomae comm.) see. Thomam Super I Sent, d.3 q.i a.2 « Unde Philosophus I Posteriorum : 'Principia cogno­ scimus dum terminos cognoscimus» ; Super II Sent, d.24 q.2 a.3 ; De pot. q.7 a.2 ad 11 ; 7a q.2 a.i arg.2. Cf. etiam infra lin. 114-118 ; Zaq.i7 a.3 ad 2 ; q.85 a.6 ; Za-ZZae q.66 a.5 ad 4. 58 Cf. Petrus Heliae Commentum super maiorem Priscianum (rns. Paris B.N. lat. 16220, f. 6va) : « Intelligo componitur ab intus et lego» ; Albertus Postilla super Isaiam XI 2 (ed. Coi., t. 19, p. 170, 16-17) : «Intellectus enim dicitur quasi intus lectus». Cf. ipse Thomas De ver. q.i a.12 ; IZa-ZZae q.8 a.i (nec non ad sensum Super III Sent, d.35 q.2 a.2 sol.i ; Super IV Sent, d.49 q.3 a.5 sol.i ; II&-IIa* q.8 a.i ad 3 ; q.49 a.5 ad 3). 59 Cap. 8, 429 b 10-22 ; ii, 430 b 27-28. Cf. supra c. 1 lin. 183-184. 67 Lin. 1141 a 17. 70 Lin. 1141 a 12. 76-79 Eustratius, p. 319, 15-21; O8, f. i2gva-vb : «Puta Pheidian latomum sapientem. Iste enim lapidum incisor existens et imitationes rerum in lapidibus faciens, possibilem certitudinem in lapidibus fieri circa ab ipso factas ostendit imitationes, animalium figuras imitans et plantarum et aliorum quorundam, ut et Policleitus statuifex sapiens nominabatur, certas et ipse imitationes in lapidibus secundum possibile subiectis faciens» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Pheidiam : proprium nomen. - Latomum : caementarium» ; Albertus Lect. f. n8vb : « Sicut dicimus Pheidiam, proprium nomen, latomum, id est caementarium, quia perfectus erat in hoc artificio, et Policleitum, qui in Physicis [II 6, 195 a 34’35» b 11-12] corrupte dicitur Policlitus, sapientem statui­ ficem». 83 Cap. 25, 281 a 7-15. Cf. supra II c. 6 lin. 22-23 cum adn. ; IV c. 6 lin. 171-180 cum adn. 35° SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM quosdam esse sapientes totaliter, id est respectu 90 totius generis entium et non secundum aliquam partem, etiam si non sint sapientes circa aliquod aliud artificium, sicut Homerus dicit de quodam quod dii eum posuerant non fossorem neque arato­ rem neque aliquod aliud particulare artificium sa95 pientem, sed sapientem simpliciter. Unde mani­ festum est quod, sicut ille qui est sapiens in aliquo artificio est certissimus in illa arte, ita illa quae est sapientia simpliciter est certissima inter omnes scien­ tias, in quantum scilicet attingit ad prima princiloo pia entium, quae secundum se sunt notissima, quamvis aliqua eorum, scilicet immaterialia, sint minus nota quoad nos; universalissima autem prin­ cipia sunt etiam quoad nos magis nota, sicut ea quae pertinent ad ens in quantum est ens, quorum 105 cognitio pertinet ad sapientiam simpliciter dictam, ut patet in IV Metaphysicae. Deinde cum dicit: Oportet ergo etc., infert quod­ dam correlarium ex dictis. Et dicit quod, quia sapientia est certissima, principia autem demonstra­ tionum sunt certiora conclusionibus, oportet quod no sapiens non solum sciat ea quae ex principiis demonstratiomun concluduntur circa ea de quibus con­ siderat, sed etiam quod verum dicat circa ipsa prin­ cipia, non quidem quod demonstret ea, sed in quantum ad sapientem pertinet notificare communia, 115 puta totum et partem, aequale et inaequale et alia huiusmodi, quibus cognitis statim principia demon­ strationum innotescunt; unde et ad huiusmodi sa­ pientem pertinet disputare contra negantes princi­ pia, ut patet in IV Metaphysicae. Sic ergo ulterius 120 concludit quod sapientia, in quantum dicit verum circa principia, est intellectus, in quantum autem scit ea quae ex principiis concluduntur, est scientia. Distinguitur tamen a scientia communiter sumpta propter eminentiam quam habet inter alias scientias ; 125 est enim virtus quaedam omnium scientiarum. 90 entium Inc. 22* peda 101 eorum coni, cum V*Za] earum Θ (aristotilem [100-101 se...aliqua om.] Bx) 105 simpliciter coni.] sic Θ (sicut S Za pr.m. Er) 113-114 principia] prima praem. Φζ-Ο1 Bg^b) Sed cf. Arist. 1141 a 18 94'95 Eustratius, ρ. 10-11 ; O8, f. ijora : «De sapiente dicit totaliter ente et proprie sapiente, et non secundum quid sapiente ut dirigentes circa artes» ; Albertus Lect. i. n8vb : «... aut aliquid aliud particulariter sapientem, sed in omnibus sapien­ tem j ; Comm. p. 435 a. 106 Cap. 5-6, 1005 a 19 - b 34. 109-110 Cf. supra c. 3, 1139 b 33-35. 120 Cap. 6, 1005 b 35. 6 1141 a 19 Et quemadmodum caput habens scientia honorabilissimorum. § Inconveniens enim si quis scientiam poli­ ticam vel prudentiam studiosam existimat esse, si non optimum eorum quae in mundo homo est. § Si utique sanum quidem et bo­ num alterum hominibus et piscibus, album autem et rectum idem semper, et sapiens idem omnes utique dicerent, prudens autem al25terum. Circa se ipsum enim singula quidem bene speculans dicere­ tur utique esse prudens et huic concederetur ipsa. Propter quod et bestiarum quasdam prudentes aiunt esse quaecumque circa ipsa­ rum vitam videntur potentiam habere provisivam. Manifestum autem utique erit quoniam non utique erit sapientia et politica eadem; 30 si enim eam quae circa utilia ipsis dicunt sapientiam, multae erunt sapientiae; non enim una circa omnium bonum anima­ lium, sed altera circa singula, si non et medicinalis una de omnibus entibus. § Si autem quoniam optimum homo aliorum animalium, nihil differt. Et enim homine aha multum divinio1141 b ira secundum naturam, puta manifestissima ex quibus mundus constat. § Ex dictis utique manifestum quoniam sapientia est et scientia et intellectus honorabilissimorum natura. § Propter quod Anaxagoram et Thalem et tales sapientes quidem, pruden5 tes autem non aiunt esse, cum videant ignorantes conferentia sibi ipsis, et superflua quidem et admirabilia et difficilia et divina scire ipsos aiunt. Inutilia autem, quoniam non humana bona quaerunt. Prudentia autem circa humana et de quibus est consiliari; prudentis enim io maxime hoc opus esse dicimus bene consiliari, consiliatur autem nullus de impossibilibus aliter habere neque de quibuscumque non finis aliquis est et hic operabile bonum. Simpliciter autem bonus consiliator optimi homini operabilium coniectativus secundum ratiocinationem. § Neque enim prudentia 15universalium solum, sed oportet et singularia cognoscere; activa enim, actio autem circa singularia. Propter quod et quidam non scientes quibusdam scientibus magis activi et in aliis experti. Si enim sciat quoniam leves bene digestibiles carnes et sanae, quales autem leves ignorat, non faciet sani2otatem, sed sciens quoniam quae volatilium leves et sanae, faciet magis. Prudentia autem activa, quare oportet ambas habere vel hanc magis. 2i studiosam RpT (lin. 36) : studiosissimam ALRt 24 autem ALRtRp3T (lin. 57) : et Rp1’2 25 quidem RT (lin. 60) : quod Α(=το KbLbOb) L 25-26 diceretur RpT (lin. 61) : dicerent AL(-V12) diceret V12Rt 26 concederetur T (lin. 62) sup. ras. rec.m. Rp3 (ex T?) : concederent ALR 26 ipsa fem. gen. sing. num. (scii, prudentia) T (lin. 62) : neutri gen. plur. num. (scii. 25 singula) Α(=αύτά KbLbOb) LR 29 utique erit1 LR : om. A Ant. transl.(Ha) 32 sin­ gula LRT (lin. 75) : singulum A Ant. transi. (H&) 1141 b 4 Thalem AL^- pr.m. P11) T (lin. 115) : talem pr.m. P11 L2R (corr. sec.m. P11 Rp3) 7 divina RT (lin. 121) : intellectualia L (cf. supra 1122 b 21 cum Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. IV c. 7 lin. 23-32 laud.) 9 enim ALR : an autem T (cf. lin. 138)? 13 consiliator ALRt : est add. Rp qui (=0) add. Ant. transi. (Ha) 14 enim T (lin. no, 149) : est ALR 21 oportet AR : oportere L(-P13) 352 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM Et quemadmodum caput habens etc. Postquam Philosophus determinavit de singulis virtutibus in­ tellectualibus, hic ostendit quae sit praecipua inter eas. Et primo ostendit quae sit praecipua simplici5 ter; secundo quae sit praecipua in genere agibilium humanorum, ibi: Erit autem utique quaedam et hic etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod sapientia sit simpliciter praecipua inter omnes; se­ cundo infert quoddam correlarium ex dictis, maniio festans per signum quoddam ea quae dicta sunt, ibi: Propter quod Anaxagoram etc. Circa primum tria facit: primo proponit quod intendit; secundo excludit errorem contrarium, ibi: Inconveniens enim etc.; tertio concludit veritatem, ibi: Ex dictis utique is manifestum etc. Dicit ergo primo quod sapientia non est qualiscumque scientia, sed scientia rerum honorabilissimarum, id est divinarum, ac si ipsa habeat rationem capitis inter omnes scientias. Sicut enim per sensus qui sunt in capite diriguntur mo20 tus et operationes omnium aliorum membrorum, ita sapientia dirigit omnes alias scientias, dum ab ea omnes aliae sua principia supponunt. 1141 a 20 Deinde cum dicit: Inconveniens enim etc., excludit quorundam errorem qui attribuebant principalita25 tem inter omnes scientias politicae, per quam gu­ bernatur multitudo, vel prudentiae, per quam ali­ quis gubernat se ipsum, attendentes ad utilitatem magis quam ad scientiae dignitatem; scientiae enim 1141 a 19 speculativae, ut dicitur in principio Metaphysicae, non quaeruntur quasi ad aliquid utiles, sed sicut 30 per se honorabiles. Unde circa hoc duo facit: pri­ mo excludit hunc errorem; secundo removet quan­ dam obiectionem, ibi: Si autem quoniam optimum etc. Circa primum ponit duas rationes. Circa quarum primam dicit quod inconveniens est si quis politicam 35 vel prudentiam aestimet esse scientiam studiosam, id est optimam, inter scientias, quod quidem esse non posset nisi homo esset optimum eorum quae sunt in mundo; scientiarum enim una est melior et honorabilior altera ex eo quod est meliorum et 40 honorabiliorum, ut dicitur in I De anima. Hoc autem est falsum quod homo sit optimum eorum quae sunt in mundo. Ergo neque politica seu prudentia, quae sunt circa res humanas, sunt optimae inter scientias. Secundam rationem ponit ibi: Si utique sanum 45 1141 a 22 etc. Quae quidem procedit ex hoc quod quaedam sunt quorum ratio consistit in proportione et habi­ tudine ad aliquid et ideo huiusmodi non possunt esse eadem quantum ad omnia, sicut patet quod non idem est sanum et bonum hominibus et pisci- 50 bus, quaedam vero dicuntur absolute, sicut album in coloribus et rectum in figuris, et quia sapientia est de his quae in se absolute sunt talia (est enim de primis entium), oportet ab omnibus dici quod idem sit id quod est sapiens in omnibus et quod 55 sit eadem sapientia simpliciter respectu omnium, 6 utique quaedam] inv. O(utique om. PeDb itaque O1) Cf. Arist. 1141 b 22 cum adn.; infra c. 7 lin. 1 22 aliae] sciencie add. T 36 aestimet] estimât V* Bg3 existimet T(exstimet Wi sec.m. S om. pr.m. S) 42 eorum] horum φ Sed cf. Arist. ii41 a 22; supra lin. 38 6 Cap. 7, 1141 b 22. ii Lin. 1141 b 3. 13 Lin. 1141 a 20. 14 Lin. 1141 b 2. 18-20 Cicero De natura deorum II lvi 140: «Sensus autem interpretes ac nuntii rerum in capite tamquam in arce mirifice ad usus necessarios et facti et conlocati sunt»; Varro De lingua latina (ed. R.G. Kent, fragm. 32) see. Lactantium De opif. Dei 5 (PL 7, 25): « caput... in quo esset regimen totius animantis; datumque illi hoc nomen est, ut quidem Varro ad Ciceronem scribit, quod hic capiant initium sensus et nervi», cuius verba profert Isidorus Etym. liber XI 1 25 (PL 82, 400 C). - Augustinus De agone christ. XX 22 (PL 40, 301) ; Enarr. in Ps. XXIX π 2 (PL 36, 217) ; Epist. 187 xm 40 (PL 33, 847) ; sed maxime De Gen. ad litt. VII xm 20 (PL 34, 362-363), et xvii-xviii 23-24 (PL 34, 364), cuius ultimi capituli verba adfert Isidorus Diff. liber II xvn 51 (PL 83, 78). - Alexander de Hales Qu. disp. ‘Antequam esset frater’ q.22 m.i n.9 (ed. Quaracchi, t. 1, p. 390, 25-26) : «A capite enim sensus influunt et motus super alia organa sensitiva et motiva » (cf. q.43 m.3 n. 46 ; t. 2, p. 746, 19-20 ; Glossa in IV libros Sent. Ill d.19 n.41 ; ed. Quaracchi, t. 3, p. 223 lin. 4-8 et 18-21). - Constat Aristotelem, etsi in De part, animal. II 10, 656 a 32, 37 - b 7, b 13-19 ; IV 10, 686 a 8-11, quorun­ dam sensuum, in primis visus et auditus, organa in capite a natura collocata esse agnovit, nihilominus omnium principium in corde esse contendisse (cf. supra adn. ad IV c. 17 lin. 34), Platonem autem (cf. supra adn. ad I c. 19 lin. m-113) sed maxime medicos graecos, inter quos eminuit Galenus, rectius caput, hoc est cerebrum, sensuum et motus principium agnovisse ; Galeni doctrinam adsumpserunt Nemesius De nat.hom. c.6, 12 et 13 (PG 40, 632 B - 633 A ; 660 AB ; 660 B - 664 A) a Burgundione transi, c. 5, 11 et 12 (ed. Burkhard, p. [61], [72], [73]) ; loannes Damascenus De fide orth. II c.17, 19 et 20 (PG 94, 933 B; 937 C; 937 D - 940 B) a Bur­ gundione transi, c.31, 33, 34 (ed. Buytaert, p. 125, 129, 131) ; nec non medici arabes, velut saeculo IX Razi, cuius verba profert Vincentius Belvacensis Speculi maioris P. I. : Spec, naturale Lib. XXVIII c.44 (ed. 1591, f. 345va) : « cerebrum est quasi fons sensuum et motus voluntarii », et saeculo X Hali ibn Habbas, cuius Pantegni in latinum transtulit saeculo XI Constantinus Africanus (ms. Paris B.N. lat. 14393» f· I7vb) : «virtutes sensibiles et voluntarium motum... cerebrum facit». Cuius controversiae historiam scripserunt Cicero Tuse. I ix-x 18-22 ; Calcidius Comm. in Tim. c. 213-225 (ed. Waszink et Jensen, p. 228-241) ; Lactantius De opif. Dei 16 (PL 7, 64-65) ; Cassiodorus De anima 8 (PL 70, 1293), eamque componere temptavit Avicenna (cf. supra adn. ad IV c. 17 lin. 34) e quo pendet Alfredus de Sareshel De motu cordis c.16 n.5 (ed. Baeumker, p. 88) : «A corde enim vita omnibus, a cerebro membris motus et sensus» (cf. Alexander de Hales Glossa in IV libros Sent. Ill d.19, n.41; ed Quaracchi, t. 3, p. 224, 20-23). Quorum exemplo Galenum et Aristotelem componere temptaverunt scriptor Summae fratris Alexandri II p.i n.360 (ed. Qua­ racchi, t. 2, p. 438) ; Bonaventura Super III Sent, d.13 a.2 q.3 ad 1 (ed. Quaracchi, t. 3, p. 289-290 ; cf. etiam q.i, ibid., p. 284 b) ; Albertus De animal. I tr.i c.5 n.73 ; tr.2 c.18 n.356 (ed. Stadler, p. 27 et p. 126) ; Qu. de animal. I 22 et 55 (ed. Coi., t. 12’ p. 95-96 et 107-108) ; Super III Sent, d.13 A a.2 sol. (ed. Borgnet, t. 28, p. 238) ; Lect. f. n9ra : «Praeterea, in corpore aliud est membrum nobilius capite et firmius, scilicet cor, quod est prima sedes animae, ut dicitur in I libro De animalibus [ ? ]... Ad 3 dicendum quod cor est principalius quantum ad naturalia et vitalia, sed quantum ad alia caput principalius est, quia influit aliis membris sensus et motum» ; et ipse Thomas Super III Sent, d.13 I·2 ad 5 ; De ver. q.29 a.4 arg.7 et ad 7 ; III3· q.8 a.i arg.3 et ad 3 ; Sent, libri Met. V 1, in 1013 a 5-6 (cf. etiam Comp. theol. c.214, ed. Mandonnet, t. 2, p. 156 ; Super I Cor. c.n lect.i ; III* q. 66 a. 7 ad 3 ; q.68 a.n ad 4 ; q.69 a.5). - Plura invenies apud Klubertanz The Discursive Power... 29 Lib. I 1, 981 b 13-15 ; 3, 982 b ii - 983 a 5. 33 Lin. 1141 a 33. 41 Cap. 1, 402 a 1-3. 6 (1141 a 19 - 1141 b 14) sed id quod est prudens oportet quod sit alterum apud diversos propter hoc quod prudentia dicitur secundum proportionem et habitudinem ad aliquid. 60 Ille enim qui potest bene speculari singula quae pertinent ad se ipsum dicitur esse prudens et tali conceditur sive attribuitur prudentia. Et inde est quod per quandam similitudinem homines dicunt quasdam bestias esse prudentes, quaecumque scili65 cet videntur habere quandam potentiam provisivam circa propriam vitam, non quidem ex ratione, quod proprie ad prudentiam pertinet. Sic igitur manifes­ tum est quod sapientia, quae est praecipua inter omnes, non est idem quod politica; si enim ponere70 mus quod illa scientia quae est circa utilia qualis est politica esset sapientia quae est omnium caput, sequeretur quod essent multae sapientiae; non enim potest esse una aliqua ratio circa ea quae sunt bona omnibus animalibus, sed oportet quod circa 75 singula animalia sit altera consideratio considerans quid sit bonum unicuique; et eadem ratio est de medicina, quae non potest esse una omnium; dic­ tum est enim supra quod sicut sanum ita et bonum est alterum hominibus et piscibus; oportet autem eo esse solam unam sapientiam, quia ad eam pertinet considerare ea quae sunt communia omnibus enti­ bus. Unde relinquitur quod politica, quae est gubernativa humanae multitudinis, non potest esse sa­ pientia simpliciter, et multo minus prudentia com­ es muniter dicta, quae est gubernativa unius. 1141 a 33 Deinde cum dicit: Si autem quoniam etc., exclu­ dit quandam obiectionem. Posset enim aliquis dicere politicam seu prudentiam, cum sit de rebus humanis, esse praecipuam, quia homo est excellentior inter 90 alia animalia. Sed hoc nihil refert ad propositum, quia quaedam alia secundum suam naturam sunt multum diviniora propter sui excellentiam quam homo. Et, ut taceamus de Deo et substantiis sepa­ ratis, quae non subiacent sensibus, etiam ipsa quae 95 manifestissima sunt sensui, ex quibus mundus con­ stat, scilicet caelestia corpora, sunt homine potiora, sive comparemus corpus corpori, sive comparemus substantias moventes animae humanae. 1141 b 2 Deinde cum dicit: Ex dictzs utique manifestum 100 etc., concludit veritatem intentam, scilicet quod sa­ pientia sit scientia et intellectus, ut prius dictum est, non circa quaecumque, sed circa honorabilissi­ ma, et hoc est ex dictis manifestatum, quia, si aliqua 353 scientia esset honorabilior, hoc praecipue conveniret politicae et prudentiae, quod supra est improbatum. 105 Deinde cum dicit: Propter quod Anaxagoram etc., 1141 b 3 infert quoddam correlarium ex praemissis, per quod manifestantur quaedam quae dicta sunt. Et circa hoc duo facit: primo inducit correlarium; secundo manifestat quandam partem ipsius, ibi: Neque enim 110 prudentia etc. Dicit ergo primo quod quia prudentia est circa bona humana, sapientia autem circa ea quae sunt homine meliora, inde est quod homines dicunt Anaxagoram et quendam alium philosophum qui vocabatur Thales et alios similes esse quidem sa-115 pientes, non autem prudentes, eo quod homines vident eos ignorare ea quae sunt sibi ipsis utilia, et dicunt eos scire quaedam superflua, id est inutilia, et admirabilia, quasi excedentia communem homi­ num notitiam, et difficilia, quia indigent diligenti 120 inquisitione, et divina, propter nobilitatem naturae. Ponit autem specialiter exemplum de Thaïe et Anaxagora, qui specialiter super hoc reprehensi fuerunt. Cum enim Thales exiret domum ut astra conside­ raret, incidit in foveam; eoque lugente, dixit ad 125 eum. quaedam vetula: «Tu quidem, o Thales, quae ante pedes nequis videre et quae in caelo sunt putas cognoscere? ». Anaxagoras etiam, cum nobilis et di­ ves esset, paterna bona suis dereliquit et specula­ tioni naturalium se dedit, non curans de politicis, 130 unde ut negligens reprehendebatur; et dicenti sibi: «Non est tibi curae patria?», respondit: «Mihi patria valde curae est », ostenso caelo. Ideo autem homines dicunt eos scire inutilia, quia non inquirunt de bonis humanis. Propter quod etiam non dicun-135 tur esse prudentes; nam prudentia est circa bona humana, de quibus contingit consiliari; prudentis autem maxime videtur esse opus bene consiliari, nulhis autem consiliatur de necessariis, quae impos­ sibile est aliter se habere, cuiusmodi sunt res divi- uo nae, de quibus sapientes praedicti considerant, ne­ que etiam potest esse consilium de quibuscumque rebus non ordinatis ad aliquem finem qui est ope­ rabile bonum, de quibus considerant scientiae spe­ culativae, etiam si sint circa corruptibilia. Ille au-145 tem est simpliciter bonus consiliator et per conse­ quens prudens qui ratiocinando potest conicere quid sit optimum homini ad operandum. Deinde cum dicit: Neque enim prudentia etc., 1141 b 14 manifestat quiddam quod dixerat, assignans scilicet iso 64 quaecumque coni, cum VKr V6 sec.m. BxPdV10] quicumque Θ (-VKr obsc. Bg3P5 Wi Za) 95 manifestissima sunt inv. Ψ in prudentia1 coni, ex Arist. 1141 b 14] prudentie Θ Cf. infra lin. 149 cum adn. 126 quae coni, ex locis in app. fontium laud.] qui Θ 148 optimum homini inv. T(-F’) 149 prudentia coni, ex Arist. 1141 b 14 cum V*Za sec.m. AsCPP7] sciencia Θ Cf. supra lin. in cum adn. 78 Lin. 1141 a 22-23. 101 Cap. 5> 1141 a 18-19. IO5 Lin. 1141 a 20 - b 2. no Lin. 1141 b 14. 124-133 Dio­ genes Laertius Vitae philos. I 34 et II 7 (de cuius libro in latinum translato cf. Praef., p. 265*-267*). 144-145 Cf. supra c. 1 lin. 193-199 ; c· 3 lin. 68-73, 156-158. 354 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM rationem quare prudentia sit circa operabilia. Pru­ dentia enim non considerat solum universalia, in quibus non est actio, sed oportet quod cognoscat singularia, eo quod est activa, id est principium us agendi, actio autem est circa singularia. Et inde est quod quidam non habentes scientiam universa­ lium sunt magis activi circa aliqua particularia quam illi qui habent universalem scientiam, eo quod sunt in aliis particularibus experti. Puta, si aliquis 160 medicus sciat quod carnes leves sunt bene digesti­ biles et sanae, ignoret autem quales carnes sint le­ ves, non poterit facere sanitatem ; sed ille qui scit quod carnes volatilium sunt leves et sanae, magis poterit sanare. Quia igitur prudentia est ratio ac­ tiva, oportet quod prudens habeat utramque noti-165 tiam, scilicet et universalium et particularium; vel, si alteram solum contingat ipsum habere, magis debet habere hanc, scilicet notitiam particularium, quae sunt propinquiora operationi. 7 Erit autem utique quaedam et hic ar­ chitectonica. § Est autem et politica et prudentia idem quidem habitus, esse quidem non idem ipsis. § Eius autem quae circa ci25vitatem haec quidem ut architectonica prudentia legispositiva, haec autem ut singularia commune habet nomen politica. Ipsa autem activa et consiliativa; sententia enim operabilis, quare extremi (vel: extrema). Propter quod civiliter conversari hos solum dicunt; soli enim operantur isti, quemadmodum chiroteginae. § Videtur au3otem et prudentia maxime esse quae circa ipsum et unum. Et habet ipsa commune nomen, prudentia; illarum autem haec quidem yconomia, haec autem legispositio, haec autem politica, et harum haec quidem consiliativa, haec autem iudicativa. § Species quidem igitur quaedam utique erit cognitionis sibi ipsi scire, sed habet differentiam mul1142 a i tam. § Et videtur quae circa se ipsum sciens et exercitans prudens esse, politici autem polipragmones. § Propter quod et Euripedes: « Qualiter autem utique prudens essem, cui aderam innegotiose In multis numeratum militia 5 Aequali participare ? » § Superfluos enim et aliquid operantes amplius. Quaerunt enim sibi ipsis bonum et existimant hoc oportere operari. Ex hac igitur opinione venit hos prudentes esse. § Quamvis forte non est quod ipsius sine yconomia neque sine io urbanitate. Adhuc autem quae ipsius qualiter oportet disponere immanifestum et intendendum. § Signum autem est eius quod dictum est et quia geometrici quidem iuvenes et disciplinati fiunt et sapientes talia, prudens autem non videtur fieri. Causa autem quoniam et singularium est prudentia, quae fiunt cognita ex 15experientia, iuvenis autem expertus non est; multitudo enim temporis faciet experientiam. § Quia et hoc utique aliquis intendet propter quid mathematicus quidem puer fiet utique, sapiens autem 1141 b 22 22 utique quaedam ALRtT {lin. i ; c/. supra c. 6 lin. 6) : inv. Rp 24 Eius : Inc. ioa peda in Rp3 27 quare (= ώστε) P14 Rp2’3 T {lin. 56-57) : ut A(= ώς τό) LRt om. Rp1 (-P14) 27-28 ex­ tremi (vel : extrema) T {lin. 58, 62) : extrema Α(=έσχατον) LRtRp1 extrema vel extremi (=έσχάτου?) Rp2’3 29 chiroteginae T {lin. 67) : chirotechnae Ant. transl.{Ha} cheirotechnae L ceyrothechnae Rt cherotennae Rp1 cherotempnae Rp2’3 31 yconomia T {lin. 81) : ikonomia Ant. transl.{Ha} oichonomia LRt ychonomia Rp (yco- sec.m. Rp3) 32 harum T {lin. 84) : huius ALR 1142 a 1 quae (=τά) LRtT {lin. 10, 112) : qui (=0) Ant. transi.{Ha} Rp 2 Euripedes L2RT {lin. 115, 123, 125) : Euripides L1 (-O8 pr.m. Sk2) 5 Post partici­ pare finem versibus Euripidis imponit et paragrapho interp. T : usque ad 6 amplius versus Euripidis pergunt AL 6 enim : Inc. 10 peda in Rp1’2»4 6 amplius ALRT {lin. 135) : honoramus viros in omnibus reputatos add. Ant. transi. (Ha in marg.} Cf. Euripidis frag. 786, 3 Nauck2 : τιμώμεν άνδρας τ’ εν πόλει νομίζομεν (forte πολεϊ [cf. Aesch. Suppl. 745] vel πολέσι [cf. Eur. Iph. Taur. 1263] et νομιζομένους leg. Ant. transi.} 7 hoc A(KbLbMbOb) Ant. transi.{Ha} T {lin. 138) : om. A (Eustratius, p. 341, 31) LR 8 hos prudentes A(KbLbOb) LR : quod circa prudentes A(Mb) Ant. transi.(Ha) 8 esse A(LbMbOb) LR : om. A(Kb) Ant. transl.{Ha) 9 quod Α(=τό) T (? cf. lin. 143-144) : quia {scriptoris neglegentia loco quod?) RtRp2 hoc L {post ipsius O8PnV12 Lp Rn) Rp3’4 om. Rp’a(et Rplb) 9 yconomia Rp (-mica Rp1·4 yko- Rplb) T {lin. 145) : iconomia Ant. transi. (Ha) oikonomia L oyko- Rt 12 disciplinati Rp1-2’3 T{lin. 169-170) : disciplinativi ALRtRp4 13 prudens... videtur ALRtT {lin. 173-174) : prudentes... videntur Rp (prudens SI) 16 faciet A (Eustratius, p. 344, 12) LR: facit A(KbLbMhOb) Ant. transl.{Ha} 356 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM vel physicus, non. Vel quoniam haec quidem per abstractionem sunt, horum autem principia ex experientia? Et haec quidem non credunt iu1142 a 20venes, sed dicunt, horum autem quod quid est non immanifestum. § Ad­ huc peccatum vel circa universale in consiliando vel circa singulare, vel enim quoniam omnes ponderosae aquae pravae vel quoniam haec ponderosa. § Quoniam autem prudentia non est scientia, manifestum; extremi enim est, quemadmodum dictum est; operabile enim tale. 25§ Susceptibiles (vel: Attingibiles) quidem igitur intellectui. In­ tellectus quidem enim terminorum quorum non est ratio, haec autem extremi cuius non est scientia, sed sensus, non qui propriorum, sed quali sentimus in mathematicis extremum trigonum; stabit enim et illic. Sed iste magis 30 sensus prudentia, illius autem aha species. § Quaerere autem et consiliari differunt; consiliari enim quaerere quoddam est. 20 quid ALT {lin. 193) : quidem R 22 haec R : haec aliqua L 24 extremi ALRtT {lin. 228) : extremum Rp 25 Susceptibiles (vel : Attingibiles) T {lin. 225, 231, 235) : Susceptibiles (=άντιληπτικοί cf. Kb), vel : Aptabiles, vel : Attingibiles (=απτικοί Β’Ο2) Rt Attingibiles sunt Rp (Susceptibiles corr. sup. ras. rec. m. Rp3 sunt om. Rp1) Opponitur Α(=άντίκειται LbMbCb) L 25 igitur P12 T {lin. 225) : utique L(-Pu) R 28 sentimus T {lin. 251) : quoniam add. ALR 30 illius Α(=έκείνης KbLbMbOb) Ant. transl.{Ha) T {lin. 260) : ille Α(=έκείνη Eustratius, p. 352, 22) LR 1141 b 22 Erit autem utique quaedam etc. Postquam Philo­ sophus ostendit quid sit praecipuum simpliciter in­ ter omnes virtutes intellectuales, hic ostendit quid sit praecipuum circa res humanas. Et primo osten5 dit propositum ; secundo manifestat quiddam quod supra dixerat, ibi: Signum autem est eius etc. Circa primum tria facit: primo proponit quod intendit; secundo manifestat propositum, ibi: Est autem < et > politica etc.; tertio excludit quendam er10 rorem, ibi: Et videtur quae circa se ipsum etc. Dicit ergo primo quod, quamvis in cognitione rerum hu­ manarum non consistat sapientia, quae est simpli­ citer principalis inter omnia, tamen est quaedam architectonica, id est principativa et dominativa 15 ratio sive notitia, hic, id est in genere rerum hu­ manarum. 1141 b 23 Deinde cum dicit: Est autem et politica etc., ma­ nifestat propositum, distinguens ea quae pertinent ad notitiam rerum humanarum. Et primo distin20 guit politicam et prudentiam; secundo determinat de politica, ibi : Eius autem quae circa civitatem etc. ; tertio determinat de prudentia, ibi: Videtur autem et prudentia etc. Dicit ergo primo quod politica et prudentia sunt idem habitus secundum substantiam, quia utraque est recta ratio rerum agibilium circa 25 humana bona vel mala, sed differunt secundum ra­ tionem; nam prudentia est recta ratio agibilium circa unius hominis bona vel mala, id est sui ipsius, politica autem circa bona vel mala totius multitu­ dinis civilis ; ex quo patet quod ita se habet poli- 30 tica ad prudentiam sicut iustitia legalis ad virtutem, ut supra in V dictum est. Positis autem duobus extremis intelligitur medium, scilicet yconomica, quae est medium inter unum hominem et civitatem. Deinde cum dicit: Eius autem quae circa civitatem 35 1141 b 24 etc., determinat de politica. Et distinguit eam in duas partes, dicens quod eius habitus qui est circa totam civitatem, una pars est quasi prudentia ar­ chitectonica, quae dicitur legispositiva (dicitur enim ars architectonica quae determinat aliis quid sit 40 agendum, unde principes imponentes legem suis sub­ ditis ita se habent in civilibus sicut architectores in artificialibus et propter hoc ipsa legispositiva, id est ratio recta secundum quam principes leges rec­ tas ponunt, dicitur architectonica prudentia), alia 45 autem pars politicae communi nomine vocatur po­ litica, quae scilicet consistit circa singularia operabilia; leges enim comparantur ad opera humana 9 et coni, ex Arist. 1141 b 23 {cf. infralin. 17 cum adn.}] om. Θ 10 quae coni, ex Arist. 1142 a 1 {cf. infra lin. 112) cum F1 Za] quod Φ etiam T(-F’ Za) 17 et] bis scrips. P3V om. OW4 CW3 T(-F4) 23-24 politica et prudentia] prudentia et politica Φ Sed cf. Arist. 1141 b 23 32 duobus] duabus ®1(-AsBoErFO1P6 7PdV4) Φ2 34 civitatem Bg1 Kr Wi F1 V*Za sec.rn. OPd Ao] civitatis Φ PS 6 Lin. 1142 a ii. 8 Lin. 1141 b 23. 10 Lin. 1142 a 1. 14 Albertus Lect. f. I22ra : «architectonica dicitur ars mechanica principalis, ab archos, quod est princeps, et tegne, quod est ars mechanica, sed extenditur nomen ad omnes artes principaliter operatives». 21 Lin. 1141 b 24. 22 Lin. 1141 b 29. 25, 27 De voce «recta ratio agibilium», cf. supra adn. ad II c. 4 lin. 44-45. 32 Cap. 2, 1130 a 10-13. 7 (1141 b 22 - 1142 a 3) sicut universalia ad particularia, ut de iustis lega50 libus dictum est in V. Et sicut legispositiva est praeceptiva, ita et politica est activa et conservativa eorum quae lege ponuntur; et hoc patet, quia ad huiusmodi politicam executivam pertinet sententia, quae nihil est aliud quam applicatio rationis univer55 salis ad aliquod particulare operabile, non enim dicitur sententia nisi de aliquo operabili; et quia omne operabile est singulare, inde est quod senten­ tia est alicuius extremi, id est singularis, quod dici­ tur extremum quia et ab eo incipit nostra cognitio 60 ad universalia procedere, et ad ipsum terminatur in via descensus; potest etiam et ipsa sententia dici extrema, quia est applicatio legis universaliter po­ sitae ad singulare operabile. Et quia ista executiva legis positae retinet sibi commune nomen politicae, 65 inde est quod isti soli qui exequuntur leges positas dicuntur conversari civiliter, quia isti soli operantur in civilibus sicut chiroteginae, id est manuales arti­ fices, in artificialibus et comparantur ad legispositores sicut ad architectores. 1141 b 29 70 Deinde cum dicit: Videtur autem etc., agit de prudentia. Et primo ostendit quae dicatur pruden­ tia; secundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Species quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod, quamvis politica, tam legispositiva quam exe75 cutiva, sit prudentia, tamen maxime videtur esse prudentia quae est circa unum tantum, scilicet circa se ipsum. Et talis ratio sui ipsius gubernativa reti­ net sibi commune nomen prudentiae, quia aliae partes prudentiae habent propria nomina quibus so nominantur; earum enim quaedam quidem dicitur yconomia, id est prudentia dispensativa domus, quaedam vero dicitur legispositio, id est prudentia ponendi leges, quaedam vero est politica, id est prudentia exequendi leges, et quaelibet harum divi85 ditur in consiliativam et iudicativam, oportet enim in agibilibus primo per inquisitionem consilii aliquid invenire, secundo de inventis iudicare. Est autem considerandum quod, sicut supra dictum est, pru­ 357 dentia non est in ratione solum, sed habet aliquid in appetitu; omnia ergo de quibus hic fit mentio in 90 tantum sunt species prudentiae in quantum non in ratione sola consistunt, sed habent aliquid in appe­ titu; in quantum enim sunt in sola ratione, dicun­ tur quaedam scientiae practicae, scilicet ethica, yconomica et politica. Est etiam considerandum quod, 95 quia totum principalius est parte et per consequens civitas quam domus et domus quam unus homo, oportet quod prudentia politica sit principalior quam yconomica et haec quam illa quae est sui ipsius di­ rectiva ; unde et legispositiva est principalior inter 100 partes politicae et simpliciter praecipua circa omnia agibilia humana. Deinde cum dicit: Species quidem igitur etc., in1141 b 33 fert quoddam correlarium ex dictis. Et dicit quod, ex quo prudentia quae est circa se ipsum est pars 105 communis prudentiae, consequens est quod scire ea quae sunt sibi ipsi bona, quod pertinet ad hanc prudentiam, sit quaedam species cognitionis huma­ nae, quae habet multam differentiam, vel ab aliis speciebus cognitionis humanae vel propter diversi- 110 tatem eorum quae ad unum hominem pertinent. Deinde cum dicit: Et videtur quae circa se ipsum 1142 a 1 etc., excludit quendam errorem. Et primo ponit ipsum; secundo inducit probationem eius, ibi: Prop­ ter quod et Euripedes etc.; tertio solvit, improbans ns errorem, ibi: Quamvis forte etc. Dicit ergo primo quod quibusdam videtur solus ille esse prudens qui habet scientiam et exercitium circa ea quae ad se ipsum pertinent, illi autem qui sunt politici non videntur esse prudentes, sed magis polipragmones, 120 id est intromittentes se de multis, scilicet quae ad multitudinem pertinent. Deinde cum dicit: Propter quod et Euripedes etc., 1142 a 2 inducit probationem praedicti erroris. Et primo qui­ dem per dictum Euripedis poetae, qui inducit quen- 125 dam pro sua civitate militantem talia dicentem: Qualiter ego essem prudens, cui, scilicet mihi, ad­ eram innegotiose, id est cum ego mea negotia non 62 quia coni, cum Ed3] que Θ 64 politicae] prudencie praem. Ψ 68-69 legispositores] legis compositores Ψ 81 yco­ nomia PSWi] yconomica Φ F1 Za sec.m. Wi hom.om. Ve Sed cf. Arist. 1141 b 31; infra lin. 145 84 harum] earum Φ 94 practicae] politice Ψ 96 principalius est inv. Ψ 120 polipragmones coni, ex Arist. 1142 a 2 cum sec.m. P10 Ao] praolpragmones Φ (-pamones Bo -pracimones Er3 -pugmones P3 -pgmones P8V4 -pramones Db praelpragmones P1 pracumpragmones V3 obsc. pr.m. P10 om. pr.m. Ao) poligramones T(-ga-Za) 50 Cap. 12, 1135 a 5-8. 53-55 Cf. supra V c. 12 lin. 98-101. 62-63 Cf. supra V c. 16 lin. 166-169. 66-68 Eustratius, P· 338, ii ; O3, f. i33vb : «Cheirotechnae, qui secundum artes operantur» ; Albertus Lect. f. i22va : «Cherotegnae, quasi operantes secundum artem in particularibus, a cheros, quod est particulare, et tegni, quod est ars operativa » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Cheirothechnae : manuales artes». 73 Lin. 1141 b 33. 84-85 Aliter et recte Eustratius, p. 338, 34'35 >’ O3, f. I34ra : «Dividit autem et politicam in duo, consiliativam et iudicativam» ; Albertus Lect. f. i22vb : «et quaedam politica simpliciter, quae est ad exequendum in singularibus operationibus ; et haec dividitur in consiliativam et iudicati­ vam ». 88 Cap. 4, 1140 b 28 cum Thomae comm. lin. 187-189. 114 Lin. 1142 a 2. 116 Lin. 1142 a 9. 120-122 Eu­ stratius, p. 339, 35 - 340, 3 ; O8, f. I34rb : «Politici autem polypragmones vel philopragmones, scilicet videntur ; dupliciter enim in transcriptis assumitur... polipragmonem vel philopragmonem, velut amantem pragmata [id est res vel negotia] et circa multa pragmata negotiantem et non unum ut prudens» ; Albertus Lect. f. i22vb : «polipragmones, quasi in multis negotiis existentes quae sunt communitatis, vel philopragmones secundum aliam litteram, quasi amatores negotiorum » ; Lexicon verborum graeco­ rum..., p. 261* : «Polipragiones : multa operantes». 127-135 Eustratius, p. 340, 11-18; O8, f. I34rb : «Hoc enim, scilicet : Qualiter autem utique prudens essem, cui aderam innegotiose in multis numeratum militia aequali participare, ostendit dicentem Ethica - 40 358 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM tractarem, sed, cum sim numeratus inter multos, participo militia aequali mihi et aliis ? 1142 a 6 Secundo ibi: Superfluos enim etc., inducit ad idem rationem. Et dicit quod quidam dicunt politi­ cos non esse prudentes tamquam superfluos, id est supervacaneis rebus intendentes, et tamquam ope135 rantes aliquid amplius quam ad eos spectet. Homines enim propter privatum amorem quem inordinate ad se ipsos habent, quaerunt solum id quod est sibi ipsis bonum et existimant quod hoc solum oporteat unumquemque operari, quod scilicet sibi est bonum. mo Et ex hac opinione hominum venit quod illi soli sint prudentes qui propriis negotiis intendunt. 1142 a 9 Deinde cum dicit: Quamvis forte etc., excludit hunc errorem. Et dicit quod proprium bonum unius­ cuiusque singularis personae non potest esse sine 145 yconomia, id est recta dispensatione domus, neque sine urbanitate, id est recta dispensatione civitatis, sicut nec bonum partis potest esse sine bono totius. Unde patet quod politici et yconomici non inten­ dunt circa aliquid superfluum, sed circa id quod iso ad se ipsos pertinet. Nec tamen sufficit politica et yconomica sine prudentia propriorum, quia recte disposita civitate et domo, adhuc est immanifestum qualiter oportet disponere ea quae ad se ipsum pertinent et ideo oportet ad hoc intendere per pru155 dentiam, quae est circa proprium bonum. 1142 a ii Deinde cum dicit: Signum autem etc., manifestat quiddam quod supra dictum est, scilicet quod pru­ dentia non sit solum circa universalia, sed etiam circa singularia. Et circa hoc duo facit: primo os160 tendit propositum; secundo ex hoc comparat pru­ dentiam scientiae et intellectui, ibi: Quoniam autem prudentia etc. Circa primum ponit duas rationes. Circa quarum primam duo facit: primo manifestat propositum per signum quoddam; secundo circa hoc 165 quandam quaestionem inducit, ibi : Quia et hoc utique bo aliquis etc. Dicit ergo primo quod signum < est > eius quod supra dictum est, scilicet quod prudentia non sit solum circa universalia, sed etiam circa particularia, quia iuvenes fiunt geometrici et disci­ plinati, id est in scientiis disciplinalibus sive ma- 170 thematicis instructi, et fiunt sapientes in talibus, id est ad perfectionem et terminum harum scientia­ rum pertingentes, non autem videtur quod iuvenis fiat prudens. Cuius causa est quia prudentia est circa singularia, quae fiunt nobis cognita per expe- 175 rientiam, iuvenis autem non potest esse expertus, quia ad experientiam requiritur temporis multitudo. Deinde cum dicit: Quia et hoc utique etc., movet 1142 a 16 circa hoc quaestionem, scilicet quare < puer > posset fieri mathematicus, non autem possit fieri ιβο sapiens, id est metaphysicus, vel physicus, id est naturalis. Et ad hoc respondet quantum ad natu­ ralem quia haec quidem, scilicet mathematica, co­ gnoscuntur per abstractionem a sensibilibus quorum est experientia et ideo non requiritur ad cognoscen- iss dum talia temporis multitudo, sed principia natu­ ralium, quae non sunt abstracta a sensibilibus, per experientiam considerantur, ad quam requiritur tem­ poris multitudo. Quantum autem ad sapientiam, subiungit quod iuvenes sapientialia quidem, scilicet 190 metaphysicalia, non credunt, id est non attingunt mente, licet ea dicant ore, sed circa mathematica non est immanifestum eis quod quid est. Cuius ratio est quia rationes mathematicorum sunt rerum imaginabilium, sapientialia autem sunt pure intellec- 195 tualia; iuvenes autem de facili possunt capere ea quae sub imaginatione cadunt, sed ad illa quae excedunt sensum et imaginationem non attingunt mente, quia nondum habent intellectum validum et exercitatum ad tales considerationes, tum propter 200 parvitatem temporis, tum propter plurimas muta­ tiones naturae. Erit ergo hic congruus ordo addi- 145 yconomia] yconomica Φ S Sed cf. Arist. 1142 a 9 cum adn.; supra lin. 81 151 recte coni, cum Bg1 F1 Za sec.rn. Er2 P7 P] recta Θ 166 est coni, ex Arist. 1142 a 11] om. Θ (add. ante 169 quia F1 V6Za Ed3) 171 instructi F1 Za sec.rn. Wi] iniustici PWi iniustitia S om. Φ (add. post in talibus V6) 179 puer coni, ex Arist. 1142 a 17 cum Ed3] om. © (add. post 180 posset V6) 198 imaginationem coni, cum papep’ DbKr Za] maginem (y-) Θ 199 validum et F1 V6Za] validum etiam et PSWi om. Φ se ipsum dividentem a prudente, quoniam possibile ens ipsi sine rebus quae sibi ipsi perscrutanti et de proprio meditanti con­ ferente vivere et sic prudentem esse, inferens autem se ipsum in communia et politica, superfluus pro prudenti fiet ; superfluus autem propter multitudinem curarum quas recipit homo civiliter conversari subinduens, id est operari communia » ; Albertus Lect. f. i22vb : «Qualiter utique essem prudens ego, cui, scilicet mihi, aderam innegotiose, quia non ibi tractabam mea negotia ; et est interrogatio, quasi dicat : nullo modo ; sed contingit me numeratum in multis, id est inter multos qui militabant communitati, participare militia aequali aliis, quando tantum negotiosus eram in rebus communitatis sicut alii. Homines enim dicunt superfluos, id est super aliena fluentes, secundum providentiam qui circa aliena operantur, et aliquid operantes amplius quam sint propria bona, quia quaerunt et existimant quod aliquis secundum prudentiam debeat sibi ipsi operari bonum, et ideo Euripedes dixit se non posse dici prudentem, cum non operetur propria sed communia». 136 « Privatum amorem» Thomas appellat amorem sui, quod gallice : « amour propre » dicimus ; cf. Augustinus De G en. ad Litt. XI xv 19 (PL 34, 436) : « propter... quendam propriae rei amorem, cui sapienter nomen latina lingua indidit cum appellavit ‘privatum’, quod potius a detrimento quam ab incremento dictum elucet : omnis enim privatio minuit» ; infra ipse Thomas IX c. 10 lin. 122 cum adn. ; nec non De spir. creat. а. 8 ad 5 ; Super Gal. c.2 lect.6. 157 Cap. 6, 1141 b 14-22. 161 Lin. 1142 a 23. 165 Lin. 1142 a 16. 167 Cap. б, 1141 b 14-22. 201-202 Albertus Lect. f. i22rb : «Solutio. Dicendum quod duplex est causa quare iuvenes non possunt fieri bene prudentes : una propter defectum experimenti, alia ex fluxibilitate naturae et multitudine passionum, quae facit eos non bene retinentes rationes operandorum. Sed prima est principalior, quia fluxibilitatem naturae et passiones posset aliquis iuvenis reprimere, sed experimento perfectus esse non potest». 202-213 Cf. ipse Thomas Super Boet. De Trin. q.5 a.i arg.io (ed. Decker, p.163). 7 (1142 a 4 - 1142 a 32) scendi, ut primo quidem pueri logicalibus instruantur, quia logica docet modum totius philosophiae; se205 eundo autem instruendi sunt in mathematicis, quae nec experientia indigent nec imaginationem trans-, cendunt; tertio autem in naturalibus, quae, etsi non excedant sensum et imaginationem, requirunt tamen experientiam; quarto autem in moralibus, 210 quae requirunt et experientiam et animum a passio­ nibus liberum, ut in I habitum est; quinto autem in sapientialibus et divinis, quae transcendunt ima­ ginationem et requirunt validum intellectum. 1142 a 20 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc peccatum 215 etc. Dictum est enim quod prudentis opus est bene consiliari; in consiliando autem dupliciter contingit peccare, uno modo circa universale, puta an hoc sit verum quod omnes aquae ponderosae sint pra­ vae, alio modo circa singulare, puta an haec aqua 220 sit ponderosa ; ergo oportet quod prudentia sit directiva et circa universalia et circa singularia. 1142 a 23 Deinde cum dicit: Quoniam autem prudentia etc., comparat secundum praedicta < prudentiam > pri­ mo quidem scientiae, secundo autem intellectui, ibi: 225 Susceptibiles quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod ex praedictis est manifestum quod prudentia non est scientia; scientia enim est universalium, ut supra habitum est, prudentia autem est extremi, id est singularis, quia est operabilis, quod est sin230 gulare, et sic patet quod prudentia non est scientia. 1142 a 25 Deinde cum dicit: Susceptibiles quidem etc., com­ parat prudentiam intellectui. Et primo ostendit con­ venientiam; secundo differentiam, ibi: Quaerere au­ tem etc. Dicit ergo primo quod tam scientia quam 235 prudentia sunt susceptibiles, vel attingibiles secun­ dum aliam litteram, intellectui, id est habent ali­ quam cohaerentiam cum intellectu, qui est habitus 359 principiorum. Dictum est enim supra quod intellec­ tus est quorundam terminorum sive extremorum, id est principiorum indemonstrabilium, quorum non 240 est ratio, quia non possunt per rationem probari, sed statim per se innotescunt; haec autem, scilicet prudentia, est extremi, scilicet singularis operabilis, quod oportet accipere ut principium in agendis, cuius quidem extremi non est scientia, quia non 245 probatur ratione, sed est eius sensus, quia aliquo sensu percipitur, non quidem illo quo sentimus spe­ cies propriorum sensibilium, puta coloris, soni et huiusmodi, qui est sensus proprius, sed sensu inte­ riori, quo percipimus imaginabilia, sicut in mathe- 250 maticis cognoscimus extremum trigonum, id est singularem triangulum imaginatum, quia etiam illic, id est in mathematicis, statur ad aliquod singulare imaginabile, sicut etiam in naturalibus statur ad aliquod singulare sensibile. Et ad istum sensum, id 255 est interiorem, magis pertinet prudentia, per quam perficitur ratio particularis ad recte aestimandum de singularibus intentionibus operabilium, unde et animalia bruta quae habent bonam aestimativam naturalem dicuntur participare prudentia; sed illius 200 sensus qui est circa propria sensibilia est quaedam alia species perfectiva, puta industria quaedam dis­ cernendi colores et sapores et alia huiusmodi. Et ita prudentia convenit cum intellectu in hoc quod est esse alicuius extremi. 205 Deinde cum dicit: Quaerere autem etc., ostendit 1142 a 31 differentiam inter prudentiam et intellectum. Intel­ lectus enim non est inquisitivus, prudentia autem est inquisitiva, est enim consiliativa. Consiliari au­ tem et quaerere differunt sicut proprium et commu- 270 ne; nam consiliari est quoddam quaerere, ut in III dictum est. 206 imaginationem coni, cum Bg3*^1 S V6Za sec.m. Pd Wi] imaginem (y-) Θ 207 naturalibus] scienciis add. Ψ 208 exce­ dant] excedunt T(om. S V6) 212-213 imaginationem coni, cum P3] imaginem (y-) Θ (obsc. S) 223 prudentiam coni, ex lin. 160-161 cum F1 Za] om. Θ (add. ante secundum sec.m. Er’OP7 S) 249 sensu coni, cum V6Za sec.m. ErP’Pd SWi] sensui Θ (sensum F1?) 255-256 id est] scilicet T(om. V6) 260 prudentia coni, cum sec.m. E^E^OP’PdV10 Ao SWi] potentia Θ (potentiam ErP® Za prudentia potentia Db) 211 Cap. 3, 1095 a 4-9. 225 Lin. 1142 a 25. 228 Cap. 5, 1140 b 31. 233 Lin. 1142 a 31. 238 Cap. 5, 1141 a 7-8. 242 Cf. supra c. 5 lin. 55-56 cum adn. 249-252 Albertus Lect. f. i24va-vb : « et ille sensus est prudentialium, quali sentimus in mathematicis extremum trigonum, id est particulare triangulum ; et hic est sensus communis ». 252-253 Albertus Lect. f. i24vb : «et illic, scilicet in mathematicis». 255-256 Albertus Lect. f. i24vb : «Sed iste sensus, scilicet communis, magis est prudentia, id est magis est circa prudentialia quam circa mathematica». 266-272 Albertus Lect. f. i24vb : «Tertio ibi : Quaerere autem, quia prudentia est circa consilium, ostendit differentiam inter quaestionem et consilium... Commentator [Eustratius, p. 353, 17-18] autem vult hic incipere sequens capitulum, quia statim determinabit de eubulia, quae est consiliativa ; sed etiam potest ordinari ad praecedentia, quia opus prudentis est bene consiliari, ut supra dixit». 272 Cap. 8, 1112 b 20. 8 1142 a 32 Oportet autem assumere de eubulia quid est, utrum scientia quaedam vel opinio vel eustochia vel aliud quoddam genus. § Scientia quidem utique non est. Non enim quaerunt 1142 b i de quibus sciunt, eubulia autem consilium quoddam, consilians au­ tem quaerit et ratiocinatur. § Sed tamen neque eustochia. Sine ratione enim et velox quidem eustochia, consiliantur autem mul­ to tempore, et aiunt operari quidem oportere velociter consi51iata, consiliari autem tarde. § Adhuc sollertia alterum et eubulia; est autem eustochia quaedam sollertia. § Neque utique opinio eubulia neque una. § Sed quia qui quidem male consiliatur peccat, qui autem bene recte consiliatur, manifestum quoniam recti­ tudo quaedam eubulia est. § Neque scientiae autem neque opinionis. io § Scientiae quidem enim non est rectitudo; neque enim peccatum. § Opinionis autem rectitudo veritas. § Similiter autem et determinatum est iam omne cuius opinio est. Sed tamen neque sine ratione eubulia, a mente ergo deficit. Haec enim nondum enuntiatio; et enim opinio non quaesitio, sed enuntiatio quaedam iam, consilians autem sive 15 bene sive et male consilietur, quaerit aliquid et ratiocinatur. § Sed rectitudo quaedam est eubulia consilii. Propter quod consilium quaerendum primum quid et circa quid. § Quia autem rectitudo multipli­ citer, manifestum quoniam non omnis. Incontinens enim et pravus quod proponit videre ex ratiocinatione adipiscetur; quare recte erit 20 consilians, malum autem magnum assumens. Videtur autem bonum quoddam bene consiliari. Talis enim rectitudo consilii eubulia quae boni adeptiva. § Sed est et hoc falso syllogismo sortiri, et quod quidem oportet facere sortiri, per quod autem non, sed falsum medium terminum esse; quare neque ipsa aliqualiter 25 eubulia secundum quam quod oportet quidem adipiscitur, non quidem per quod oportuit. § Adhuc est multum tempus consiliantem sortiri, hunc autem velociter. Igitur neque illa aliqualiter eubulia, sed rectitudo quae secundum utile et cuius oportet et ut et quando. § Ad­ huc est simpliciter bene consiliari et ad quendam finem. Haec quidem 30 simpliciter utique quae ad finem simpliciter dirigens, quaedam au­ tem quae ad quendam finem. Si utique prudentium bene consiliari, eubulia erit utique rectitudo quae secundum conferens ad finem cuius prudentia vera suspicatio est. 1142 b 3 quidem L2RT (lin. 43) : quid AL1 10 neque AR : non L 10 enim2 ALRt : etiam Rp 11 Similiter T (lin. 101) : Simul ALR 13 a mente R : intellectu L (seu mente Roberti Grosseteste notula in EtV12 Sk2) 13 Haec R : Ipsa L 13 nondum R (non autem [= non a’ loco nond'] Rp1 autem om. As1) T (lin. 106, in) : nequaquam L (Cf. supra 1134 a 17 cum adn.) 13 enuntiatio ALRtRp’i-As1) : est praem. As1 Rp2’3·4 15 et1 A(KbMb) L1 Rn Rp1 Rp3 : om. A(LbOb) L2(= P13Ha) Rp1 Rp2-4 17 quid1 ALT (lin. 119) : quidem P13 R (est add. P13Rt sec.m. Rp3) 19 videre (=ΐδεϊν) A(KbLbMbOb) RtRp1·2 pr.m. Rp3 T (Zw. 135) : oportere (=8εϊν cf. EO2) L(zm textu) Rp4 sec.m. Rp3 19 adipiscetur (=τεύξεται) ARtRp1-2 pr.m. Rp3 T (ZZw. 134) : ordi­ nabit (=τάξεται) LRp4 sec.m. Rp3 29 Haec R : Ea L 30 simpliciter utique R(-Tu4) : utique simpliciter AL Tu1 30 simpliciter2 R : qui (=το [scii. τέλος]) praem. AL 33 finem A(Kb) Ant. transl.(Ha) RT (lin. 186-187) : quendam finem A(LbMbOb) L VI, 8 (1142 a 32 - 1142 b 6) Oportet autem assumere etc. Postquam Philoso­ phus determinavit de prudentia et aliis virtutibus intellectualibus principalibus, hic determinat de qui­ busdam virtutibus adiunctis prudentiae. Et primo 5 determinat de singulis earum secundum se; secundo comparat eas ad invicem et ad prudentiam, ibi: Sunt autem omnes habitus etc. Circa primum tria facit: primo determinat de eubulia; secundo de synesi, ibi: Est autem et synesis etc.; tertio de gnome, 10 ibi : Vocata autem gnome etc. Circa primum tria facit: primo inquirit genus eubuliae, ostendens quod sit quaedam rectitudo; secundo ostendit cuius sit rectitudo, ibi: Neque scientiae autem etc.; tertio ostendit qualis rectitudo sit, ibi: Quia autem rectitu15 do etc. Circa primum duo facit: primo < dicit > de quo est intentio; secundo exequitur, ibi: Scientia quidem etc. Dicit ergo primo quod post tractatum de principalibus virtutibus intellectualibus, oportet assumere ad complementum cognitionis praedicta20 rum virtutum de eubulia, quae dicitur bona consi­ liario, quid sit, utrum scilicet sit scientia quaedam vel saltem opinio vel etiam eustochia, id est bona coniecturatio, vel in quo alio genere sit. 1142 a 34 Deinde cum dicit: Scientia quidem etc., ostendit 25 quid sit genus eubuliae. Et primo ostendit in quo genere non sit; secundo concludit genus eius, ibi: Sed quia qui quidem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quod eubulia non sit scientia; se­ cundo quod non sit eustochia, ibi: Sed tamen neque 30 eustochia etc.; tertio quod non sit opinio, ibi: Neque utique opinio etc. Dicit ergo primo quod eubulia non est scientia. Quod quidem patet per hoc quod habentes scientiam iam non quaerunt de illis de quibus sciunt, sed habent certam notitiam de eis, 1142 a 32 361 eubulia autem, cum sit quoddam consilium, est cum 35 quadam inquisitione; ille enim qui consiliatur quae­ rit et ratiocinatur, sed scientia habetur in termino inquisitionis; ergo eubulia non est scientia. Deinde cum dicit: Sed tamen neque eustochia etc., 1142 b 2 ostendit quod eubulia non sit eustochia, duplici 40 ratione. Quarum prima talis est. Eustochia, id est bona coniecturatio, < est > sine rationis inquisi­ tione et est velox; provenit enim aliquibus ex hoc quod habent promptum iudicium intellectus vel sensitivae partis ad recte aestimandum de aliquo, 45 propter subtilitatem spirituum et bonitatem imagi­ nationis et puritatem sensitivorum organorum; co­ operatur etiam ad hoc multa experientia. Et haec duo desunt eubuliae; eubulia enim, ut dictum est, est cum inquisitione rationis et ex alia parte non 50 est velox, sed magis boni consiliatores consiliantur multo tempore ut diligenter perquirant omnia quae pertingunt negotium; unde et in proverbio dicunt quod oportet ea quae sunt determinata in consilio velociter exequi, sed consiliari tarde. Unde patet 55 quod eubulia non est eustochia. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc sollertia etc. 1142 b 5 Quae talis est. Si eubulia esset idem quod eustochia, oporteret quod quicquid continetur sub eustochia contineretur sub eubulia; sed sollertia est quaedam 60 species eustochiae, est enim bona coniecturatio circa inventionem medii, differt tamen sollertia ab eu­ bulia, quia eubulia non est circa finem, qui se habet in operabilibus sicut medium in syllogismis, non enim est consilium de fine, ut dictum est in III ; 65 ergo eubulia non est idem quod eustochia. Deinde cum dicit: Neque utique opinio etc., os1142 b 6 tendit quod eubulia non sit opinio, ita scilicet quod 9 gnome] gnomone Za (9-10 Est... ibi hom.om. Φ) 10 gnome] gnomone O1 V6 agnome Za Cf. infra c. 9 lin. 89, 90, 98 cum adn. 14 ostendit] dicit Ψ ostendit ErEr2DbKr F1 sec.m. V2 proponit P1 om. cett. 32 quod2] quia ψ gome ErEr1P3P6P10PdVV10 gno. S ingnome 15 dicit AsBoO’P8 Bg’P5 VeZa sec.m. SWi] 42 est coni, cum sec.m. BxOPdV10 Wi] om. Θ 1-4 Eustratius, p. 365, 26-31; O8, f. I4ora : « Sicut et in practicis virtutibus generales diximus virtutes fortitudinem, temperantiam, iustitiam, assumpsimus autem et alteras specialiores liberalitatem, magnificentiam, magnanimitatem, sic et prudentia, virtus existens intellectiva et generalis, habet sub ipsam relatas deinceps hic assumptas, eubuliam, sollertiam, synesin, syggnomin, de quibus Aristotiles hic docet» ; Albertus Lect. f. i24vb : «Determinato de virtutibus principalibus intellectualibus, hic determinat de adiunctis earum » ; Comm. p. 446 a. 7 Cap. 9, 1143 a 25. 9 Cap. 9, 1142 b 34. 10 Cap. 9, 1143 a 19. 13 Lin. 1142 b 9. 14 Lin. 1142 b 17. 16 Lin. 1142 a 34. 20-21 Eustratius, p. 335, 26-27 θ®> 1· I37vb: «Eubulia autem consiliatio bona» ; Albertus Lect. f. i24vb : «Eubulia enim dicitur bona consiliatio». - Eustratius, p. 354, n-12 ; O8, f. i37va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : « Bule enim [id est consilium] et buleusis [id est consiliatio] idem ; alterum autem bulesis [id est voluntas] praeter bulen et buleusin »; p. 358, 32-33; O8, f. i38va: « Hoc, scilicet bene, eubuliae est, ut et nomen ostendit [dictum ab eu, quod est bene, et bule, quod est consilium] » ; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Et Ο8 V12 Sk2) : « Episcopus. Eubulia dicitur ab eu, quod est bene, et bule, quod est consilium» ; Albertus Lect. f. i26ra : « Dicitur autem eubulia ab eu, quod est bonum, et buleusis, quod est consilium ; bulisis autem est voluntas» ; Comm. p. 447 b ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Eu­ bulia : bonitas consilii ». 22-23 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Et Ο8 Ρπ V12 Sk2) : « Eustochia dicitur ab eu, quod est bene, et stochasmos, quod est coniectatio» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261^ : «Eustochia : bonitas coniecturationis» ; Albertus Lect. f. i26ra : «Eustochia autem dicitur ab eu, quod est bonum, et stochasmos, quod est coniecturatio» ; Comm. p. 446 b. 27 Lin. 1142 b 7. 29 Lin. 1142 b 2. 30 Lin. 1142 b 6. 41-42 Cf. supra lin. 22-23 cum adn. 49 Lin. 1142 b 1-2. 53 Eustratius, p. 354, 36 - 355, 7 ; O8, f. i37va-vb : « Fert autem et plebeum proverbium in testimonium, consiliantes in longum quidem consiliari, velociter autem operari consiliatum... Utitur autem proverbio hoc et Isocrates in his quae ad Nikoclea [rect. Ps.-Isocrates Ad Dem. 34] suppositionibus» ; Albertus Lect. f. i26ra : « Quod probat per proverbium, quia omnes dicunt quod oportet consiliata, id est quae sunt ex consilio determinata, cito operari ne mora trahat periculum, sed oportet consiliari tarde ut videantur omnes circumstantiae negotii» ; Comm. p. 447 a-b. 60-62 Aristoteles Anal. post. I 44, 89 b ίο-n a lacobo Veneto transi. (PL 64, 744 B): « Solertia autem est subtilitas quaedam in non perspecto tempore medii» ; Albertus Lect. f. i26ra : «Est enim solertia inventio medii in non perspecto tempore». Animadvertendum tamen est Thomam hic et in ZZa-ZZae q.49 a,4 verba expositionis quam in locum Aristotelis ipse scripserat potius quam ipsius Aristotelis verba proferre. 65 Cap. 8, 1112 b 11-15. 3Ô2 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM non solum non omnis opinio sit eubulia, sed quod 70 neque una, id est nulla, opinio sit eubulia. Et hoc patet eadem ratione quam supra proposuit de scien­ tia: licet enim opinans non sit certus, tamen iam determinavit se ad unum, quod non contingit consilianti. 1142 b 7 75 Deinde cum dicit: Sed quia qui quidem etc., os­ tendit quid sit verum genus eubuliae, per hoc quod ille qui male consiliatur dicitur peccare in consi­ liando, qui autem bene consiliatur dicitur recte con­ siliari et talis est eubulus; unde manifestum est eo quod eubulia est quaedam rectitudo. 1142 b 9 Deinde cum dicit: Neque scientiae autem etc., os­ tendit cuius sit rectitudo. Et primo ostendit cuius non sit rectitudo; secundo cuius sit,ibi:S^Z rectitudo quaedam etc. Circa primum duo facit. Primo propo­ se nit quod intendit. Et dicit quod eubulia non est rectitudo neque scientiae neque opinionis. 1142 b io Secundo ibi: Scientiae quidem etc., ostendit pro­ positum. Et primo quantum ad scientiam. Illud enim videtur indigere rectitudine qua rectificetur 90 in quo contingit esse peccatum ; sed in scientia non contingit esse peccatum, cum sit semper verorum; ergo eubulia non est rectitudo scientiae. 1142 b ii» Secundo ibi: Opinionis autem etc., ostendit pro­ positum quantum ad opinionem. Et hoc duplici 95 ratione. Quarum prima talis est. Opinionis quidem, quia in ea contingit esse peccatum, potest esse ali­ qua rectitudo; sed rectitudo eius non dicitur bo­ nitas, sed veritas, sicut et peccatum eius dicitur falsitas; ergo eubulia, quae a bonitate denominatur, loo non est rectitudo opinionis. 1142 b nb Secundam rationem ponit ibi : Similiter autem etc. Et dicit quod omne illud de quo habetur opinio iam est determinatum quantum ad opinantem, licet non sit determinatum quantum ad rei veritatem. Et les in hoc eubulia deficit ab opinione, quia non est sine ratione inquirente. Eubulia enim non est enun­ tiatio alicuius rei, sed inquisitio; e contrario autem opinio non est inquisitio, sed quaedam enuntiatio opinati; opinans enim dicit verum esse quod opi­ no natur, sed ille qui consiliatur vel bene vel male adhuc quaerit aliquid et ratiocinatur, nondum au­ tem enuntiat ita esse vel non esse. Ergo eubulia non est rectitudo opinionis. 1142 b 16 Deinde cum dicit: Sed rectitudo quaedam etc., ns ostendit cuius sit rectitudo eubulia. Et dicit quod, ex quo non est rectitudo scientiae neque opinionis, relinquitur quod sit quaedam rectitudo consilii, ut ipsum nomen significat. Et inde est quod ad perfec­ tam notitiam eubuliae oportet inquirere quid sit consilium et circa quid sit; et haec supra deter-120 minata sunt in III, unde non oportuit quod hic resumerentur. Deinde cum dicit: Quia autem rectitudo etc., os1142 b 17 tendit qualis rectitudo sit eubulia. Et circa hoc determinat quatuor condiciones eubuliae per ordi-125 nem. Dicit ergo primo quod rectitudo multipliciter dicitur, uno modo proprie, alio modo metaphorice; proprie quidem dicitur in bonis, secundum similitu­ dinem autem etiam dicitur in malis, ut si dicamus quod aliquis sit rectus fur, sicut dicimus quod est 130 bonus fur. Manifestum est autem quod non omnis rectitudo consilii est eubulia ; non enim est rectitudo consilii in malis, sed in bonis tantum. Incontinens enim et pravus quandoque adipiscitur per suam ratiocinationem illud quod proponit cognoscere, pu- 135 ta cum invenit viam per quam possit peccatum perpetrare, unde per similitudinem dicitur recte consilians, in quantum scilicet invenit viam efficaciter ducentem in finem, sed tamen assumit pro fine quoddam magnum malum, puta furtum vel adul- 140 terium. Sed bene consiliari, quod significat nomen eubuliae, videtur esse quoddam bonum. Unde ma­ nifestum est quod talis rectitudo consilii est eubulia, per quam aliquis adipiscitur bonum finem. Secundam condicionem ponit ibi: Sed est et hoc 145 1142 b 22 etc. Ubi considerandum est quod contingit in syllo­ gisticis aliquando concludi veram conclusionem per falsum syllogismum, et ita etiam in operabilibus contingit quandoque pervenire ad bonum finem per aliquam malam viam. Et hoc est quod dicit quod i50 contingit aliquando sortiri bonum finem quasi falso syllogismo, ita scilicet quod aliquis consiliando per­ veniat ad id quod oportet facere, sed non per quod oportet, puta cum aliquis furatur ut subveniat pauperi, et hoc est ac si in syllogismo aliquis ad ve-155 ram conclusionem assumeret medium aliquem fal­ sum terminum. Licet enim in intentione finis sit sicut principium et medius terminus, tamen in via executionis quam inquirit consiliator, finis se habet sicut conclusio et id quod est ad finem sicut medius uo terminus. Manifestum est autem quod non dicitur recte syllogizare qui veram conclusionem per falsum medium concluderet. Unde consequens est quod non sit vere eubulia secundum quam aliquis adipiscitur finem quem oportet, non autem per viam per quam 105 oportet. 91 verorum coni, cum sec.m. Ao Wi] notorum Φ horum T(notorum sec.m. S) om. Er2P’ A0V8 Ve hom.om. Bo) 137 unde] quodam modo add. Ψ 71 Lin. 1142 a 34 - b 2. 83 Lin. 1142 b 16. 64, 762 A). 117-118 Cf. supra lin. 20-21 cum adn. b 19-20 see. Thomam 77a-77ae q.45 a.i ad 1. 129 etiam dicitur] inv. P10 ψ (etiam 91 Cf. supra c. 2 lin. 15-20 ; Aristoteles Anal. post. II 20, 100 b 7-8 (PL 121 Cap. 7-8, 1112 a 18 - 1113 a 2. 130-131 Aristoteles Met. V 18, 1021 8 (1142 b 6 - 1142 b 33) Tertiam condicionem ponit ibi: Adhuc est multum tempus etc. Et dicit quod quandoque contingit quod aliquis multum tempus ponit in consilio, ita quod no forte aliquando elabitur oportunitas exequendi, con­ tingit etiam quod aliquis nimis velociter et praeci­ pitanter consiliatur. Unde nec ista est vere eubulia, sed talis rectitudo consilii quae attendit id quod est utile ad finem et finem quem oportet et modum ns et tempus. 1142 b 28 Quartam condicionem ponit ibi: Adhuc est simpli­ citer etc. Et dicit quod contingit aliquem esse qui bene consiliatur simpliciter ad finem totius vitae, contingit etiam aliquem esse qui recte consiliatur 1142 b 26 363 ad aliquem finem particularem. Unde eubulia sim- iso pliciter erit quae dirigit consilium ad finem com­ munem totius humanae vitae, illa autem quae di­ rigit ad quendam finem particularem non est eubu­ lia simpliciter, sed eubulia quaedam. Quia, cum prudentium sit bene consiliari, oportet quod eubulia iss simpliciter sit rectitudo consilii in ordine ad illum finem circa quem veram aestimationem habet pru­ dentia simpliciter dicta, et hic est finis communis totius humanae vitae, ut supra dictum est. Ex omnibus ergo quae dicta sunt accipi potest quod 190 eubulia est rectitudo consilii ad finem bonum sim­ pliciter per vias congruas et tempore convenienti. 171-172 Cf. Gregorius Moralia II xlix 77 (PL· 75, 592 D) : «contra praecipitationem consilium», quem laudat ipse Thomas Super III Sent, d.35 q.2 a.4 qla 3 arg.i ; d.36 q.i a.3 s.c.3 ; Π&-ΙΙ™ q.53 a.3 arg.i. 186-188 Eustratius, p. 364, 25-30 ; O8, f· I39vb : « Hoc autem, scilicet 'cuius prudentia vera suspicatio est’, quemadmodum ultima quaedam est in diffinitione eubuliae differentia convertens ad eubuliam, ut in diffinitione hominis hoc, scilicet 'intellectus et scientiae receptivum’. Omnis enim eubulia finem habet talem cuius prudentia vera suspicatio est, et omne consiliabile cuius prudentia vera suspicatio est eubuliae finis est» ; Albertus Lect. f. i26rb : «Planum erit quod haec est diffinitio eubuliae, scilicet rectitudo quae est secundum conferens, id est utile, ad quendam finem, sive sit finis simpliciter sive non, cuius, scilicet finis, prudentia est vera suspicatio, id est aestimatio, quia prudentis est secundum veram rationem eligere quod illud eubulia praeconsiliatum est et praedeterminare finem». Cf. adn. ad Arist. 1142 b 33. 189 Cap. 4, 1140 a 25-28. 190 Lin. 1142 a 32 - b 33. 9 1142 b 34 Est autem et synesis et asynesia, secundum quas dicimus 1143 a i synechos et asynecos, neque totaliter idem scientiae vel opinioni. Omnes enim essent synechi. § Neque aliqua una earum quae secundum partem scientiarum, puta medicinalis, de sanis enim utique esset, vel geometria circa magnitudines; neque enim de semper entibus et 5 immobilibus synesis est, neque de factis cuiuscumque, sed de quibus dubitabit utique aliquis et consiliabitur. § Propter quod circa eadem quidem prudentiae est. § Non est autem idem synesis et prudentia. Prudentia quidem enim praeceptiva est, quid enim oportet agere vel non finis ipsius est, synesis autem loiudicativa solum. Idem enim synesis et eusynesia, et enim synechi et eusynechi. § Est autem non habere prudentiam ne­ que sumere synesis. Sed quemadmodum discere di­ citur syniene quando utitur scientia, sic in uti opinione in indicare de his de quibus prudentia 15est. Alio dicente et indicare bene; eu enim ei quod est bene idem. Et hinc venit nomen synesis, secundum quam eusynechi, ex ea quae in discere; dicimus enim discere syniene multotiens. § Vocata autem gnome, secundum quam eugnomonas et 20 habere aimus gnomyn, epiikus est indicium rectum. Signum autem: epiikea enim maxime aimus esse signomonicum et epiikes habere circa quaedam signomen. Signomyn autem est iudicativa epiikus recta. Recta autem veri. 25 § Sunt autem omnes habitus rationabiliter in idem tendentes. Dicimus enim gnomyn et synesim et prudentiam et intellectum, in eosdem inferentes gnomyn habere iam et intellectum et prudentes et synechos. Omnes enim potentiae hae extremorum sunt et singularium. § Et in eo quidem quod 1143 a i synechos T (lin. 9-10) : synetos (si-) L synecos (si-) R (et sic postea) 1 asynecos T (lin. 11-12) : asinecos R asynetos L 1 scientiae vel opinioni AR : scientia vel opinio L 2 essent RpT (lin. 16) : erant L om. Rt 3 esset (essent Rt) RT (lin. 21) : erat (erant T1) L 3 vel Α(=ή LbMbOb) R : si (=εί) Ant. transl.(Ha) om. Τ(=ή cum Kb leg.) 5 cuiuscumque A(KbMb) R : cuicumque A(LbOb) L 10 enim1 ALRtRp1-3 : autem A(coni. Gifanius) Rp2·1 11 non T (lin. 40, 66) : neque ALR 13 syniene T (lin. 72) : siniene Ant. transl.(Ha) synienai (-nay RtRp3 -ciari Rp2-4) LR 15 Post est puncto, post dicente nullo modo interp. T (lin. 75-76) : post est et post dicente virg. interp. A 17 quae LRt : est add. Rp 18 syniene T (lin. 81) : siniene Ant. transi, (siniere Ha) synienai (-nay RtRp1-3 -nari Rp2-4) LR 19 gnome LRT (lin. 89-90; cf. supra c. 8 lin. 9-10) : an gnomi Ant. transi. 1 (gnome etiam Ha) 20 gnomyn T (lin. 98, 100, 102, 121, 122, 132, 136, 141, 146, 149, 204, 212, 247) : an gnomin Ant. transi. ? (gnomen etiam Ha) gnomen LR (et sic 1143 a 26, 27, 34, b 7, 9) 20 epiikus Ant. transi, (epiikeus Ha sed cf. 1137 a 31 cum adn.)T (? lin. 105,111): epieikeos (epyei-epyey-) LR (-keyos Rp2-4) 21 epiikea Ant. transl.(Ha) T (? cf. lin. 104) : epieikea (epyei- epyey-) LR 21-22 signomonicum P13 R (-nutum Rp1) T (lin. 106) : siggnomonicum L 22 epiikes Ant. transi.(Ha) T (lin. 108) : epieikes L epyeikes (epyei- epyey-) R (eip- Rp1) 22 signomen RpT (lin. 108) : siggnomen LRt 23 signo­ myn T (lin. ni) : signome Rp siggnome LRt 23 epiikus Ant. transi. (? epiikeos Ha sed cf. 1143 a 20 cum adn.) T (? lin. in) : epieikeos (epyei- epyey-) LR (eppyeikeo Rt) 23 recta A(LbMhOb) Ant. transl.(Ha) RpT (lin. no) : om. A(Kb) LRt 24 veri LR : quae [est] veri (=ή τοϋ αληθούς) Ant. transi. (Ha) 26 synesim L2RT (lin. 121) : synesin L1 27 iam et intel­ lectum Re L2R : et intellectum iam AL4(-Re) VI, 9 (1142 b 34 - 1143 a 6) 365 30 indicativus est de quibus prudens synechus et eugnomen vel signomyn. Epiikia enim communia bonorum omnium sunt in eo quod ad alium. Sunt autem singularium et extremorum omnium operabilia; et enim prudentem oportet cognoscere ipsa et synesis et gnomyn circa opera35 bilia; haec autem extrema. § Et intellectus extremorum in utraque; et enim primorum terminorum et extremorum 1143 b 1 intellectus est et non ratio. Hic quidem secundum demonstratio­ nes immobilium terminorum et primorum, hic autem in practicis extremi et contingentis et alterius propositionis. Principia enim eius quod est cuius gratia haec. Ex singularibus enim 5 universale. Horum igitur oportet habere sensum, hic autem est intel­ lectus. § Propter quod et naturalia esse videntur haec, et natura sapiens quidem nullus, gnomyn autem habet et synesim et intellectum. Signum autem quoniam et aetatibus existimamus sequi, et haec aliqua aetas intellectum habet et gnomyn ut natura causa existente. § Prop­ io ter quod et principium et finis intellectus. Ex his enim demon­ strationes et de his. § Quare oportet attendere expertorum et seniorum vel prudentum indemonstrabilibus enuntiationibus et opinionibus non minus demonstrationum. Propter habere enim ex experientia visum vident principia. Quid quidem igitur est 15 prudentia et sapientia et circa quae utraque est existens et quoniam alterius animae particulae virtus utraque, dictum est. 30 eugnomen pr.m. O8 T4L2RtT (lin. 137) : eugnomon L4(- pr.m. O8 T1) eugnomum Rp 31 signo­ myn T (lin. 138) : siggnomon L1 siggnomen L2Rt signomum Rp 31 Epiikia T (lin. 140) : Epiikea Ant. transl.(ïï.a) Epieikea (Epy- Epyey-) LR 1143 b 4 haec AR(-Rp4) T (lin. 170) : ipsae L om. Rp1 6 et1 ALRtT (lin. 131, 187) : om. Re Rp 7 synesim RT (lin. 204) : synesin L 12 prudentum LRtRp1 (= V13 sec.m. As1 -cium SI) Rp3 T (cf. Ia-IIae q.95 a.2 ad 4) : prudentium Rp2-4 (cf. IIa-IIae q.49 a.3) 14 Quid quidem ALRtRpla T (lin. 251) : Quod quidem Rpib,3 Quicquid Rp2·4 15 est ALRt (exp.?) : om. Rp 1142 b 34 Est autem et synesis etc. Postquam Philosophus determinavit de eubulia, hic determinat de synesi. Et circa hoc duo facit: primo comparat synesim scientiae et opinioni; secundo prudentiae, ibi: Prop5 ter quod etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod non omnis scientia vel opinio est synesis; secundo ostendit quod nulla scientia est synesis, ibi: Neque aliqua una etc. Dicit ergo primo quod synesis, secundum quam dicimus aliquos esse synechos, id est sensatos, et contrarium eius quod est asynesia, secundum quam dicimus aliquos esse asynecos, id est insensatos, non est totaliter idem quod scientia vel opinio. Nullus enim est qui non habeat aliquam scientiam vel opinionem; si ergo omnis scientia vel opinio esset synesis, sequeretur quod 15 omnes homines essent ^sensati, quod patet esse falsum. Deinde cum dicit: Neque aliqua una etc., ostendit 1143 a 2 quod nulla scientia sit synesis. Et dicit quod sy­ nesis non est aliqua scientiarum particularium, quia 20 si esset medicina, esset de sano et aegro, si autem esset geometria, esset circa magnitudines; quaedam autem aliae scientiae sunt de rebus sempiternis et immobilibus, sicut scientiae divinae, circa quas non dicitur esse synesis ; neque etiam dicitur esse de 25 his quae fiunt sive a natura sive ab homine, de quibus sunt scientiae naturales et artificiales, sed est de illis de quibus aliquis potest dubitare et 9-10 synechos] synectos P3 synecheos φ2(-Ρ5*ν3 -ceos A0P1 synesos W) sinechos PiW sinetos Za om. pr.m. S 11 asy­ nesia P] asynisia O(asynesya P5 asyneisya V2) asynesya S asinesya Wi hom.om. F1 11-12 asynecos] asynechos ErOP7 C1 asinechos Wi synechos Bx asynectos P3 assinecos V10 asenatos sec.m. S (asinatos pr.m. ?) hom.om. F1 4 Lin. 1143 a 6. 8 Lin. 1143 a 2. 8-13 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et O8 P11 Sk2) : « Synesis dicitur intellectus ; sed si hic transferretur in nomen intellectus, videretur esse idem cum intellectu de quo supra dictum est, qui non dicitur graece synesis, sed nus. Dicitur etiam synesis, secundum quod hic tangitur, actus discendi ; et dicitur etiam iudicatio prae­ ceptionis et operationis prudentis secundum quod prudens, quae iudicatio sic se habet ad prudentis praeceptionem sicut actus discendi ad actum docentis ; et est huiusmodi iudicare velut discere quoddam... » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Et synesis : bonitas intellectus. - Asynesia : malitia intellectus. - Sinechos : bene intelligentes. - Asynecos : male intelligentes. - Sineti : intelligentes. - Eusyneti : bene intelligentes. - Synienay : intelligere ». 366 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM consiliari; et sic patet quod synesis non est aliqua 30 scientia. 1143 a 6 Deinde cum dicit: Propter quod etc., comparat synesim prudentiae. Et primo concludit ex prae­ missis convenientiam utriusque: quia enim synesis est circa consiliabilia, circa quae etiam est pruden35 tia, ut supra ostensum est, sequitur quod synesis sit circa eadem cum prudentia. 1143 a 7 Secundo ibi: Non est autem idem etc., ostendit differentiam utriusque. Et primo ostendit quod sy­ nesis non est prudentia; secundo quod non sit pru40 dentiae generatio, ibi: Est autem non habere pru­ dentiam etc. Dicit ergo primo quod, quamvis syne­ sis et prudentia sint circa eadem, non tamen sunt omnino idem. Ad cuius evidentiam considerandum est quod in speculativis, in quibus non est actio, 45 est solum duplex opus rationis, scilicet invenire in­ quirendo et de inventis iudicare; et haec quidem duo opera sunt < etiam > rationis practicae, cuius inquisitio est consilium, quod pertinet ad eubuliam, iudicium autem de consiliatis pertinet ad synesim so (illi enim dicuntur sensati qui possunt bene iudicare de agendis); non autem stat hic ratio practica, sed ulterius procedit ad agendum et ideo necessarium est tertium opus quasi finale et completivum, scili­ cet praecipere quod procedatur ad actum, et hoc 55 proprie pertinet ad prudentiam. Unde dicit quod prudentia est praeceptiva, in quantum scilicet est finis ipsius determinare quid oporteat agere vel non agere, sed synesis est solum iudicativa. Et pro eodem accipitur synesis et eusynesia, id est bonus 60 sensus, sicut et idem dicuntur synechi et eusynechi, id est sensati et bene sensati, quorum est bene iudicare. Et sic patet quod prudentia est eminentior quam synesis, sicut et synesis quam eubulia; inquisitio enim ordinatur ad iudicium sicut ad fi­ nem et iudicium ad praeceptum. 65 Deinde cum dicit: Est autem non habere etc., os1143 a 11 tendit quod synesis non est generatio prudentiae. Et dicit quod synesis, sicut non est idem quod pru­ dentia, ita non est idem cum hoc quod est habere prudentiam aut cum hoc quod est sumere, id est 70 acquirere, eam. Sed sicut in graeco discere, quod est quidam usus scientiae, dicitur syniene, sic et syniene dicitur in hoc quod aliquis utitur opinione practica in hoc quod iudicat de his de quibus est prudentia. Quod quidem [ multi ] ab alio potest dici 75 iudicare bene; eu enim in graeco idem est ei quod est bene. Unde nomen synesis, secundum quam di­ cuntur aliqui eusyneci, quasi bene iudicantes vel bene sensati, venit ex ea voce, scilicet syniene, quae dicitur circa hoc quod est discere ; multotiens eo enim discere nominamus syniene. Est ergo sensus quod syniene in graeco significat aliquem usum alicuius intellectualis habitus, qui quidem usus non solum est discere, sed etiam iudicare, synesis au­ tem dicitur a syniene ratione illius usus qui est 85 iudicare, non ratione illius usus qui est discere. Unde synesis non est idem quod habere vel discere prudentiam, ut quidam putaverunt. Deinde cum dicit: Vocata autem gnome etc., deter1143 a 19 minat de tertia virtute, quae vocatur gnome. Et 90 ad huius virtutis evidentiam resumendum est quod supra dictum est in V de differentia epiikiae et iustitiae legalis: iustum enim legale determinatur secundum id quod in pluribus contingit, sed id quod est epiikes est directivum iusti legalis, ex eo quod 95 necesse est legem deficere in paucioribus. Sicut ergo synesis importat iudicium rectum circa ea quae ut in pluribus contingunt, ita gnomyn importat rectum 45 opus rationis] inv. T(-Za) 46 de inventis iudicare] iudicare de inventis Ψ 47 etiam coni, cum sec.m. P7] om. Θ 74 de2] in Φ 75 multi Θ] secl. (veluti coni. Ed3) 84 solum est inv. Ψ 84 discere coni, cum ErOV Bg1 F1 Ve sec.m. P3PdV10Kr] dicere Θ 86 discere coni, cum Bg1?5 F1 sec.m. P3PdKr] dicere Θ (discernere V6) 87 discere coni, cum V Bg1 F1 sec.m. PdKr] dicere Θ (discernere V6) 89 gnome] gnaone (=generatione) V nogme Ao gnomy P gnomi pr.m. Wi gnomone V® Cf. supra c. 8 lin. 9 et 10 90 gnome] nogme Ao gnomone O1 gnomy P Za gnomi pr.m. Wi gnomo Ve 94 contingit Bg3O7 Bg*Db V®Za] convenit ®(-Bg3O1 Bg’Db) convenienter T(-V’Za convenit sec.m. S) 95 epiikes est Inc. 23a pecia 96 in] ut praem. T(-V®) 97 iudicium rectum inv. Ψ 98 contingunt Bg1?1 V®Za] conveniunt O(-BgxP*) convenienter T(-V®Za conveniunt sec.m. S) 98 gnomyn] an gnomy eugnomen, id est bene sententians, vel signomyn, id est contemperanter sententians, est iudicativus de illis de qui­ no bus prudens praecipit. Ea enim quae sunt epiikia, de quibus est gnomyn, possunt communiter se ha­ bere ad omnia bona humana quorum est prudentia, in quantum unumquodque eorum se habet ad alium, 367 quod est de ratione iustitiae; dictum est enim supra quod epiikes est quoddam iustum; sic bene dictum 145 est quod gnomyn sit de his de quibus est prudentia. Quod autem omnia ista sint circa singularia et extrema, patet per hoc quod operabilia sunt singu­ laria et extrema; prudentia autem, synesis et gno­ myn circa operabilia sunt; unde patet quod sunt 150 circa extrema. Deinde cum dicit: Et intellectus etc., ostendit 1143 a 35 quod etiam intellectus sit circa extrema. Et dicit quod intellectus in utraque cognitione, scilicet tam speculativa quam practica, est extremorum, quia 155 primorum terminorum et extremorum, a quibus scilicet ratio procedere incipit, est intellectus et non ratio. Est autem duplex intellectus, quorum hic quidem est circa immobiles terminos et primos, qui sunt secundum demonstrationes quae procedunt 160 ab immobilibus et primis terminis, id est a princi­ piis indemonstrabilibus quae sunt prima cognita et immobilia, quia scilicet eorum cognitio ab homine removeri non potest ; sed intellectus qui est in prae­ ficis est alterius modi extremi, scilicet singularis, 105 et contingentis et alterius propositionis, id est non universalis quae est quasi maior, sed singularis quae est minor in syllogismo operative. Quare autem huiusmodi extremi dicatur intellectus, patet per hoc quod intellectus est principiorum; haec autem 170 singularia, quorum dicimus esse intellectum huius­ modi, principia eius sunt quod est cuius gratia, id est sunt principia ad modum causae finalis. Et quod singularia habeant rationem principiorum, pa­ tet quia ex singularibus accipitur universale ; ex hoc 175 enim quod haec herba fecit huic sanitatem, accep­ tum est quod haec species herbae valet ad sanan­ dum. Et, quia singularia proprie cognoscuntur per sensum, oportet quod homo horum singularium quae dicimus esse principia et extrema, habeat sensum iso non solum exteriorem, sed etiam interiorem, cuius supra dixit esse prudentiam, scilicet vim cogitativam sive aestimativam quae dicitur ratio particu­ laris; unde hic sensus vocatur intellectus qui est circa singularia, et hunc Philosophus vocat in III ibs De anima intellectum passivum, qui est corruptibilis. Deinde cum dicit: Propter quod et naturalia etc., 1143 b 6 manifestat quod dixerat per signum. Quia enim 102 gnomyn PVe] an gnomy Φ (gnomi Er2O1P7Va nogmy Ao nomi P6) ignomyn S gnmoyn Wi gnomy Za gnomen F1 Quas varias lectiones postea non adnotabimus. Cf. supra lin. 98 cum adn. 104 epiikiae coni, cum AoAs pr.m. Bx sec.m. Pd] epiike φ(-ΑοΑδ epyke P6P5 epykie Bg1 eupiike V2) epiire PSWi epyecky F1 epike Za epykie V6 107 contemperantem] et temperantem Φ S 108 signomen] sygnomena (si-) ®(syno- BxDbP6) sygnomyn V6 signomin Za no recte coni, cum Bg*Kr F1 V6Za Ed3] recta Θ 116-117 quaedam correlaria] quoddam correlarium Φ Sed cf. infra lin. 214 120 attri­ buuntur coni, cum V6Za sec.m. Er2P10Pd KrV10] attribuunt Φ actus sumitur ψ(-νβΖη actibus sumuntur F1) 137 et coni, ex Arist. 1143 a 30 cum Za sec.m. Kr V10] om. Θ 153 extrema] predicta add. Ψ 162 et AsEiXPPTdV2 Kr FW6] etiam cett. (om. Za) 166 alterius] est praem. Φ Sed cf. Arist. U43b3 172 sunt] ante principia Ψ 116 Lin. 1143 a 29. 117 Lin. 1143 b 9. 127 Cap. 6, 1141 b 14-22 ; 7, 1142 a 23-24. 1143 a 35. 144 Lib. V 16, 1137 b 8-11, 24, 33. 170 Cf. supra c. 5, 1141 a 7-8. cum adn. 185 Cap. 10, 430 a 24-25. 131 Lin. 1143 b 6. 134 Lin. 178-186 Cf. supra c. 1 lin. 206-210 368 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM praedicti habitus sunt circa singularia, oportet quod 190 aliquo modo attingant virtutes sensitivas, quae ope­ rantur per organa corporea, et ideo praedicti habi­ tus videntur esse naturales, non quod totaliter sint a natura, sed quia ex naturali dispositione corporis aliqui sunt prompti ad hos habitus, ita quod per 195 modicam experientiam complentur in eis, quod non accidit circa habitus intellectuales qui sunt circa universalia, puta geometriam vel metaphysicam. Et hoc est quod subdit quod nullus dicitur sapiens, id est metaphysicus, sicut nec geometra secundum 200 naturam, non quin aliqui secundum naturam sint magis apti ad hoc quam alii, sed hoc est secundum dispositionem remotam, non secundum dispositio­ nem propinquam, secundum quam aliqui dicuntur naturaliter habere gnomyn et synesim et intellec205 tum, quem diximus esse circa singularia. Et signum huius quod huiusmodi secundum naturam insint aliquibus est quia aestimamus quod consequantur aetates hominum, secundum quas transmutatur na­ tura corporalis ; est enim aliqua aetas, scilicet senilis, 210 quae propter quietationem transmutationum corpo­ ralium et animalium habet huiusmodi intellectum et gnomyn, quasi natura sit horum causa. 1143 b 9 Deinde cum dicit: Propter quod et principium etc., infert duo correlaria ex dictis. Quorum primum est 215 quod intellectus, qui est bene discretivus singula­ rium, in practicis non solum se habet sicut princi­ pium, sicut in speculativis, sed etiam sicut finis. In speculativis enim demonstrationes procedunt ex principiis quorum est intellectus, non tamen de220 monstrationes dantur de eis; sed in operativis de­ monstrationes et procedunt ex his, scilicet singulari­ bus, et dantur de his, scilicet de singularibus. Opor­ tet enim in syllogismo operativo, secundum quem ratio movet ad agendum, esse minorem singularem et etiam conclusionem quae concludit ipsum opera- 225 bile, quod est singulare. Secundum correlarium ponit ibi: Quare oportet etc. 1143 b 11 Quia enim dictum est supra quod intellectus qui est principiorum operabilium consequitur experien­ tiam et aetates et perficitur per prudentiam, inde 230 est quod oportet attendere his quae opinantur et enuntiant circa operabilia homines experti et senes et prudentes, quamvis non inducant demonstratio­ nes, non minus quam ipsis demonstrationibus, sed etiam magis. Huiusmodi enim homines, propter hoc 235 quod habent ex experientia visum, id est rectum indicium de operabilibus, vident principia operabi­ lium ; principia autem sunt certiora conclusioni­ bus demonstrationum. Est autem considerandum circa ea quae hic dicta sunt quod, sicut pertinet 240 ad intellectum absolutum in universalibus indicium de primis principiis, ad rationem autem pertinet discursus a principiis in conclusiones, ita etiam circa singularia vis cogitativa hominis vocatur intellectus, secundum quod habet absolutum iudicium de singu- 245 laribus; unde ad intellectum dicit pertinere pruden­ tiam et synesim et gnomyn; dicitur autem ratio particularis secundum quod discurrit ab uno in aliud, et ad hanc pertinet eubulia, quam Philosophus his non connumeravit nec dixit eam esse extremo- 250 rum. Ultimo autem epilogat dicens quod dictum est quid sit prudentia, quae est principalis in agibilibus, et sapientia, quae est principalis in speculati­ vis, et circa quae sunt utraque earum et quod non sint in eadem parte animae rationalis. 255 194 prompti] in promptu T(ita prompti sec.rn. ita exp. tertia m. Wi hom.om. pr.m. prompti sec.rn. Ve) 225 etiam] similiter '¥{hom.om. V6) 232 operabilia] agibilia Ψ 238-239 conclusionibus] etiam praem. T(-V6Za) 240-241 pertinet ad intel­ lectum absolutum in universalibus] in universalibus ad intellectum pertinet absolutum Ψ 255 sint] sunt Ψ 228 Lin. 1143 b 6-9. 238-239 Cf. supra c. 3, 1139 b 33-35 ; Anal. post. I 4, 71 b 21-22, 71 b 29 - 72 a 5 ; II 20, 100 b 9-10 (PL 64, 714 A ; 714 B ; 762 A) ; cf. Met. VI 1, 1025 b 5-7 cum Thomae comm. : «certiora principia dicit ea quae sunt magis nota... >. 243-246 et 247-249. Cf. supra c. 1 lin. 206-210 cum adn. 10 Dubitabit autem utique aliquis de ipsis quid utiles sunt. § Sapientia quidem enim nihil speculatur ex quibus erit felix 20homo; neque unius enim est generationis. § Prudentia autem hoc quidem habet, sed cuius gratia opus est ipsa, si quidem pruden­ tia quidem est quae circa iusta et pulcra et bona homini ? Haec autem sunt quae boni est viri operari; nihil autem magis operati vi in eo quod est scire ipsa sumus, si quidem habitus 25 virtutes sunt, quemadmodum neque sana neque bene habentia quaecum­ que non in eo quod est facere, sed in eo quod ab habitu esse dicuntur; nihil enim magis operativi in eo quod est habere medicinalem et exer­ citativam sumus. § Si autem non horum gratia prudentem ponendum, sed eius quod est fieri, existentibus studiosis nihil utique erit utilis. 30 § Adhuc autem neque non habentibus. Nihil enim differet ipsos habere vel aliis habentibus persuaderi, sufficienter que habeat utique nobis quemadmodum et circa sanitatem; volentes enim sani esse, tamen non discimus medicinalem. § Ad haec autem inconveniens esse utique vide­ bitur, si deterior sapientia existens principalior ipsa erit; fa35 ciens enim principatur et praecipit circa singulum. De his autem dicendum; nunc autem dubitatum est de ipsis solum. 1144 a i § Primum quidem igitur dicimus quoniam secundum se ipsas neces­ sarium eligibiles ipsas esse, virtutes existentes utrasque utriusque particulae, et si non faciunt nihil neutra ipsarum. § Deinde et faciunt quidem, non ut medicinalis autem sanitatem, sed ut 5 sanitas, sic sapientia felicitatem. Pars enim existens totius virtutis, in haberi facit et in operari felicem. § Adhuc opus perficitur et secundum prudentiam et moralem virtutem. Virtus quidem enim intentionem facit rectam, prudentia autem quae ad hanc. Quare autem particulae animae non est io virtus talis, nutritivae ? Nihil enim in ipsa operari vel non operari. § De eo autem quod est nihil esse magis operativos propter prudentiam bonorum et iustorum, parum superius incipiendum, sumentes principium hoc. Quemadmodum enim et iusta dicimus operantes quosdam nequaquam iustos esse, puta is a legibus ordinata facientes vel nolentes vel propter ignorantiam vel propter alterum quid et non propter ipsa, quamvis operantur quidem quae oportet et quaecumque oportet studiosum, sic, ut vi­ detur, est qualiter habentem operari singula ad esse bonum ut sit 1143 b is i8 quid ALRtT {lin. 12) : quia Rp1’3 quidem Rp2’4 (quidem quia P14 Tu1) 21 quidem1 ALRtRp4T {lin. 31) : idem Rp1-2’3 23 Haec ALRtT {lin. 37) : Hae Rp 31 sufficienterque ALRt : sufficienter quod Rp 33 Ad haec ALT {lin. 10, 88) : Adhuc R 33 esse utique R : utique esse AL 36 nunc autem LRT {lin. 103) : Alius liber : nunc quidem enim (=νΰν μέν γάρ KbLbOb) Roberti Grosseteste notula in Sk2Re 1144 a 1 quoniam LRt : quia Rp (quod As1) 2 virtutes R : virtutes quidem AL 2-3 utriusque ALRtT {lin. 120) : virtus et Rp 9 Quare P11 L2 T {lin. 162) : Quartae AL^-P11) R 12 iustorum ALRtT {lin. 184) : iniustorum Rp 16 quid ALRt : quidem P13 Rp 18-19 ad esse bonum ut sit bonus T {lin. 196-197) : velut {om. Rp) sit bonus LR {an ad esse bonum, vel : ut sit bonus Robertas Grossetestel cf. 1151 a 21 cum adn.) SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM 37° bonus, dico autem puta propter electionem et ipsorum gratia 1144 a 20 operatorum. Electionem quidem igitur rectam facit virtus, quaecumque autem illius gratia nata sunt fieri, non sunt vir­ tutis, sed alterius potentiae. § Dicendum autem scientibus ma­ nifestius de ipsis. Est utique quaedam potentia quam vocant dinoticam; haec autem est talis ut ad suppositam 25 intentionem contendentia possit haec operari et sortiri ipsis. Si quidem igitur intentio sit bona, laudabilis est, si autem prava, astutia. Propter quod et prudentes dinos et astutos aimus esse. § Est autem prudentia non potentia, sed non sine potentia hac. Habitus autem 30 visui huic fit animae non sine virtute, ut et dic­ tum est et est manifestum. Syllogismi enim operabilium principium habentes sunt quia talis finis et optimus, qualiscumque ens; sit enim sermonis gratia quodcumque. Hoc autem nisi bono non apparet: pervertit enim 35 malitia et mentiri facit circa practica principia. Quare manifestum quoniam impossibile prudentem esse non entem 1144 b i bonum. 23-24 dinoticam T (lin. 212, 221, 227, a 27, b 15, 1145 b 19, 1158 a 32 cum Rp1 demoticam (-ca Ba*P14) Rp8>4 Cf. transi.(Ha) T (lin. 223) : deinos (dey-) adn. 30 ut et ALRt : inv. Rp 229) : dinotita Ant. transi. (? deinotica hic Ha sed cf. 1144 adn.) deinotita L1 deinotica L2RtRp3 deinoticam (dey-) demotique, Oresme (ed. Menut, p. 357) 27 dinos Ant. LR Cf. infra 1145 b 19, 1152 a 10, 1158 a 32 cum Dubitabit autem utique aliquis etc. Postquam Phi­ losophus determinavit de virtutibus intellectualibus, hic movet quasdam dubitationes de utilitate ipsa­ rum. Et circa hoc duo facit: primo proponit dubi5 tationes; secundo solvit eas, ibi: Primum quidem igitur dicimus etc. Circa primum duo facit: primo movet dubitationem de utilitate sapientiae et pru­ dentiae, ad quas aliae reducuntur sicut ad princi­ paliores; secundo de comparatione harum duarum load invicem, ibi: Ad haec autem inconveniens etc. Circa primum duo facit. Primo proponit dubitatio­ nem. Et dicit quod aliquis potest dubitare ad quid vel quomodo sapientia et prudentia sint utiles. 1143 b 19 Secundo ibi: Sapientia quidem enim etc., prose15 quitur dubitationem. Et primo quantum ad sapien­ tiam, quae videtur ad nihil utilis esse. Quicquid enim est utile in rebus humanis valet ad felicitatem, quae est ultimus finis vitae humanae. Ad quam nihil videtur valere sapientia; non enim videtur 20 speculari aliquid eorum per quae homo fit felix ; quod quidem est per operationem virtutis, ut supra in I habitum est, sapientia autem nullius generatio­ 1143 b 18 18 vitae humanae inv. Ψ nis, id est operationis, est considerati va, cum sit de primis principiis entium. Sic ergo videtur quod sapientia non sit utilis homini. 25 Secundo ibi: Prudentia autem etc., prosequitur 1143 b 20 dubitationem quantum ad prudentiam. Et primo in­ ducit in rationem quod prudentia non sit necessaria homini; secundo excludit quandam responsionem, ibi: Si autem non horum etc. Dicit ergo primo quod 30 prudentia habet < hoc >, quod scilicet sit considerativa operationum humanarum ex quibus homo fit felix, sed non propter hoc videtur quod homo habeat opus ipsa; est enim prudentia circa ea quae sunt iusta, in comparatione ad alios, et pulcra, id 35 est honesta, et bona, id est utilia, homini secundum se ipsum. Quae quidem operari pertinet ad bonum virum; non videtur autem aliquis esse operativus eorum quae sunt secundum aliquem habitum ex eo quod scit ipsa, sed ex eo quod habet habitum ad 40 ea, sicut patet in corporalibus quod, per hoc quod homo habet scientiam medicinalem vel exercitati­ vam, non est magis operativus eorum quae pertinent ad hominem sanum vel ad bene se habentem, dum- 31 hoc coni, ex Arist. 1143 b 20 cum F1 Ve] om. Θ 31 sit] est T(-V8) 5 Lin. 1144 a 1. 10 Lin. 1143 b 33. 22 Cap. 10, 1098 a 7-17. 23-24 Cf. supra c. 5 lin. 38-39 cum adn. 30 Lin. 1143 b 28. 44-52 Aliter et recte Eustratius, p. 385, 34 - 386, 4 ; O8, f. i44va : «Hoc autem 'Quaecumque non in eo quod est facere, sed in eo quod est ab habitu esse dicuntur ; nihil enim magis operativi in eo quod est habere medicinalem vel exercita­ tivam sumus’, propter hoc apposuit quia multipliciter sana et euectica, ut diximus, dicuntur. In facientibus enim sanitatem vel euexiam euecticis et sanis, quae sunt farmaca et diaetationes, indigemus medicinalem scire ut convenienter illis utentes ex eo quod est praeter naturam in id quod est secundum naturam revocemus corpora. Si autem sani existentes vel bene habentes operari ίο (1143 b ι8 - 1144 a b) 45 modo ea non consistant solum in eo quod est facere, sed in eo quod est esse ab aliquo interiori habitu; contingit enim quandoque quod aliquis per notitiam artis operatur quaedam opera sani quasi confingens ea et non secundum quod procedunt ab habitu sani50 tatis, prout scilicet operatur ea homo sanus, sic enim non magis procedit ab homine ex eo quod scit medi­ cinam, sed ex eo solum quod sit sanus. Cum igitur virtutes sint habitus, opera virtutum, secundum quod ab eis procedunt et ducunt ad felicitatem, 55 non magis operatur homo ex hoc quod habet eorum notitiam per prudentiam. Et sic prudentia non est boni operativa. 1143 b 28 Deinde cum dicit: Si autem non horum etc., ex­ cludit quandam responsionem. Posset enim aliquis 60 dicere quod, licet homo ex quo est virtuosus non magis sit operativus operum virtutis per hoc quod cognoscit ea secundum prudentiam, est tamen pru­ dentia necessaria ad hoc quod homo fiat virtuosus, sicut ars medicinae est necessaria non ad hoc quod 65 sanus opera sanitatis exequatur, sed ad hoc quod fiat sanus; et sic ponendum est quod homo debet esse prudens non gratia horum, scilicet operum vir­ tutis, sed gratia eius quod est fieri virtuosum. Hanc autem responsionem, excludit duabus rationibus. 70 Quarum prima est quia, ex quo homines essent studiosi, id est virtuosi, ad nihil esset eis utilis prudentia, quod manifeste videtur inconveniens. 1143 b 30 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. Videtur enim quod secundum responsionem prae75 dictam non solum < habentibus virtutem, sed > etiam non habentibus virtutem non esset necessa­ ria prudentia. Videtur enim quod nihil differat ad hoc quod aliqui fiant virtuosi, utrum ipsi habeant prudentiam vel persuadeantur ab aliis qui habent, so cum per hoc sufficienter se habet homo ad hoc quod fiat virtuosus, sicut patet circa sanitatem ; cum enim volumus sani esse, non propter hoc cu­ ramus addiscere medicinam, sed sufficit nobis uti consilio medicorum; ergo, pari ratione, ad hoc quod es efficiamur virtuosi, non oportet quod nos ipsi ha­ beamus prudentiam, sed sufficit quod a prudentibus instruamur. 1143 b 33 Deinde cum dicit: Ad haec autem etc., movet dubitationem circa comparationem sapientiae et 371 prudentiae. Ostensum est enim supra quod pru- 90 dentia est deterior, id est inferior in dignitate, quam sapientia, et tamen videtur esse principalior, id est magis principativa, quia prudentia et operatur et praecipit circa singula; continetur enim sub pru­ dentia etiam politica, dictum est enim in prooemio 95 libri quod haec praeordinat quas disciplinas debitum est esse in civitatibus et quales unumquemque addi­ scere et usquequo. Et sic videtur prudentia princi­ pari sapientiae, cum praecipere sit opus iudicantis. Et hoc videtur inconveniens quod deterior princi- 100 petur meliori. Subdit autem, continuans se ad se­ quentia, [dicens] quod de his quae proposita sunt dicendum est, nunc autem tacta sunt solum per modum dubitationis. Deinde cum dicit: Primum quidem igitur etc., 105 1144 a 1 solvit praemissas dubitationes. Et primo solvit du­ bitationem de utilitate sapientiae et prudentiae; se­ cundo de comparatione utriusque, ibi: Sed tamen neque principalis etc. Circa primum duo facit: pri­ mo solvit dubitationem communiter quantum ad 110 sapientiam et prudentiam ; secundo specialiter quan­ tum ad prudentiam, ibi: Adhuc opus etc. Circa pri­ mum ponit duas solutiones. Quarum prima ostendit quod rationes quas inducit non efficaciter conclu­ dunt. Non enim sequitur, si per sapientiam et pru-115 dentiam nihil operatur homo ad felicitatem, quod propter hoc sint inutiles, quia, etiam si neutra ipsa­ rum haberet aliquam operationem, tamen essent secundum se eligibiles, cum sint virtutes perficien­ tes utramque partem animae rationalis, ut ex dictis 120 patet; unicuique autem est eligibilis sua perfectio. Secundo solvit per interemptionem, ibi: Deinde 1144 a 3 etc. Et dicit quod sapientia et prudentia faciunt quidem aliquid ad felicitatem, sed exemplum quod inducebatur non erat conveniens. Non enim hoc 125 modo se habet sapientia, vel prudentia, ad felicita­ tem, sicut ars medicinae ad sanitatem, sed magis sicut sanitas ad opera sana; ars enim medicinae facit sanitatem sicut quoddam opus exterius opera­ tum, sed sanitas facit opera sana quasi quendam 130 usum habitus sanitatis; felicitas autem non est opus exterius operatum, sed est operatio procedens ab habitu virtutis. Unde, cum sapientia sit quaedam species virtutis communis, ex hoc ipso quod aliquis 52 ex eo] post solum ψ 52 sit] est T(om. Wi) 63 virtuosus coni, cum sec.m. BxOP7] prudens Θ (hom.om. Ve pr.m. S) 70 quia] quod Φ S V6 75 habentibus virtutem, sed coni, cum B1 sec.m. O] om. Θ (habentibus, sed add. F Pu haben­ tibus, immo Tt) 95 enim Θ] an autem? (om. Bx) 102 dicens Θ] sect. 114 quas inducit] inducte Ψ volumus sane et bene habitive, secundum nihil utique erimus magis operative ex habere in nobis ipsis medicinalem vel exercita­ tivam » ; Albertus Lect. f. ijova : «Ad huius autem rationis manifestationem adducit quandam aliam rationem per simile, ibi : Quemadmodum, et est ratio talis : Sicut se habet medicinalis ars ad sana quae dicuntur secundum habere sanitatem ut animal dicitur sanum, et non secundum facere sicut dicitur medicina sana, ita se habet prudentia ad pulcra et bona ». 58-60 Albertus Lect. f. i3ova : « Deinde cum dicit : Si autem non horum, removet quandam responsionem. Posset enim aliquis dicere quod, quamvis prudentia...». 90 Cap. 6, 1141 a 19 - b 3. 95 Lib. I 2, 1094 a 28 - b 2. 108 Cap. 11, 1145 a 6. 112 Lin. 1144 a 6. 120 Cap. 3-9, 1139 b 14 - 1143 b 17, sed de prudentia praecipue dictum est c. 4. 1140 b 25-28. 372 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM 135 habet 'sapientiam et operatur secundum eam, est felix. Et eadem ratio est de prudentia, sed specia­ liter expressit sapientiam, quia in operatione eius consistit potior felicitas, ut infra in X dicetur. 1144 a 6 Deinde cum dicit: Adhuc opus etc., solvit ea no quae specialiter ad prudentiam pertinent. Et primo quantum ad hoc quod obiciebatur quod prudentia ni­ hil facit ad opera virtutis; secundo quantum ad hoc quod obiciebatur quod prudentia non est necessa­ ria ad hoc quod homo sit virtuosus, ibi : De eo autem us quod est etc. Dicit ergo primo quod adhuc speciali­ ter quantum ad prudentiam fallit quod obiciebatur, quod per prudentiam non sumus magis operativi operum virtutis. Hoc enim patet esse falsum, quia opus virtutis perficimus secundum utrumque, scili150 cet secundum prudentiam et secundum moralem virtutem. Duo enim sunt necessaria in opere vir­ tutis, [ scilicet ] quorum unum est ut homo habeat rectam intentionem de fine, quod quidem facit vir­ tus moralis, in quantum inclinat appetitum in debi155 tum finem ; aliud autem est quod homo bene se habeat circa ea quae sunt ad finem, et hoc facit prudentia, quae est bene consiliati va et iudicativa et praeceptiva eorum quae sunt ad finem. Et sic ad opus virtutis concurrit et prudentia, quae est 160 perfectiva rationalis per essentiam, et virtus mo­ ralis, quae est perfectiva appetitivae, quae est ra­ tionalis per participationem. Sed quare alterius par­ ticulae animae quae est penitus irrationalis, scilicet nutritivae, non sit talis virtus quae concurrat ad 165 operationem humanam, ratio in promptu est, quia in nutritiva potentia non est operari vel non operari, et hoc requiritur ad operationem virtutis humanae, ut ex supra dictis patet. 1144 a 11 Deinde cum dicit: De eo autem quod est nihil etc., no solvit id quod obiciebatur quod sine prudentia pos­ sit aliquis esse et fieri virtuosus. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod prudentia non possit esse sine virtute morali ; secundo ostendit quod virtus moralis non possit esse sine prudentia, ibi: 175 Intendendum utique rursus etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quod, ad hoc quod aliquis sit virtuosus, requiritur non solum virtus moralis, sed etiam quoddam aliud operativum principium; secundo ostendit quid sit illud, ibi: Dicendum autem etc. ; tertio ostendit quod prudentia super illud iso principium addit adiunctionem virtutis moralis, ibi: Est autem prudentia etc. Dicit ergo primo quod, ad solvendum hoc quod dictum est quod propter pru­ dentiam non magis homo operabitur bona et iusta ad hoc quod fiat virtuosus, oportet parum superius ias incipere resumentes quaedam eorum quae dicta sunt. Et incipiemus hinc quod, sicut supra dictum est, quidam operantur iusta et tamen non dicimus eos esse iustos, sicut cum aliqui operantur ea quae sunt statuta legibus vel inviti vel propter ignorantiam i9o aut propter aliquam aliam causam, puta propter lu­ crum, et non propter amorem ipsorum operum iusti­ tiae; tales, inquam, non dicuntur iusti, quamvis ope­ rentur ea quae oportet eos facere et etiam ea quae oportet facere bonum virum; et ita etiam in singulis 195 virtutibus oportet hominem aliqualiter operari ad hoc quod sit bonus ut sit bonus sive virtuosus, ut scilicet operetur ex electione et quia placeant ei ipsa opera virtutis. lam autem supra dictum est quod virtus moralis facit electionem rectam, quan- 200 tum scilicet ad intentionem finis, sed ea quae nata sunt fieri propter finem non pertinent ad virtutem moralem, sed ad quandam aliam potentiam, id est ad quoddam aliud operativum principium, quod ingeniatur vias ducentes ad finem ; et sic huiusmodi 205 principium est necessarium ad hoc quod homo sit virtuosus. Deinde cum dicit: Dicendum autem etc., ostendit 1144 a 22 quid sit istud principium. Et dicit quod de prae­ dictis aliquid est ulterius dicendum ut manifestius 210 sciantur. Est itaque quaedam potentia, id est ope­ rativum principium, quam vocant dinoticam, quasi ingeniositatem quandam sive industriam, quae talis est ut per eam homo possit operari ea quae ordi­ nantur ad intentionem quam homo praesupposuit, 215 sive bonam sive malam, et quod per ea quae ope- 152 scilicet Θ] seel. (om. Bg1 F1 VeZa) 170 obiciebatur coni, cum F1 (cf. lin. 141,143)] ostendebatur Θ 191 propter’ om. Φ 196-197 ad hoc quod sit bonus ut sit bonus] Cf. Arist. 1144 a ϊθ cum adn. 209 quid coni, cum BxDbP7 F1] quod Θ 210 aliquid est inv. Ψ 212 dinoticam] demoticam P10 dinocivum pr.m. PSWi dinom Za deinoticam F1 Cf. Arist. 1144 a 23 cum adn. nec non 1144 b 2, 1152 a 12. Licet verbum dinoches (=δεινότης) casu nominativo in Arist. 1144 b 15 scriptum legerit (cf. infra c. 11 lin. 68), tamen Thomas, Alberto auctore (cf. loc. in app. fontium laud.), casum accusativum dinotita vel deinotita (— δεινότητα) cuiusdam verbi «dinotica» casum rectum perperam habuit ; cf. infra lin. 221, 227, 229-230; c. ii lin. 16; VII c. 10 lin. 38, 41; Super III Sent, d.36 a.i; ZZa-ZZae q.47 a.13 ad 3 136 Eustratius, p. 388, 36 - 389, 2 ; O8, f. 1451a : « Sic utique et prudentia ; pars enim et ipsa totius virtutis, et complet et ipsa felicitatem in haberi in anima et operari». 138 Cap. 10-13, 1177 a 12 - 1179 a 32. 144 Lin. 1144 a n· 157-158 Cf. supra c. 9 lin. 43-55 cum adn. 162 Cf. adn. ad Arist. 1144 a 9. - Aliter et recte Albertus Lect. f. i3ovb : «Secundo ibi: Quartae autem, removet quoddam dubium... Et dicit quod nutriti vae particulae, quae dicitur quarta, sicut dictum est... » ; cf. f. i3ora-rb : «Secundo videtur quod inconvenienter nominet partem nutritivam quartam... ». 168 Lib. III 11, 1113 b 3-14. 175 Cap. ii, 1144 b i. 179 Lin. 1144 a 22. 182 Lin. 1144 a 28. 183 Lin. 1143 b 23-24. 187 Lib. II 4, 1105 a 17 - b 9 ; V ii, 1134 a 16 ; 13, 1135 a 15 - 1136 a 9. 199 Lin. 1144 a 8-9. 212-213, 223 Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : « Deinos : industrius» ; cf. ibid. [1152 a 12] : «Deinotita : industria» ; Albertus Lect. f. I3ira : «Dicendum quod deinotica est quaedam naturalis industria per quam aliquis potest bene invenire vias ad consequendum finem suum sive in bonis sive in malis ». Cf. ipse Thomas Super III Sent, d.36 q.i a.i; infra VIII c. 6 lin. 147. ίο (ιΐ44 a 6 - 1144 b 1) ratur possit sortiri, id est consequi, finem. Et si quidem intentio sit bona, huiusmodi ingeniositas est laudabilis, si autem sit prava, vocatur astutia, quae 220 sonat in malum sicut prudentia sonat in bonum. Et quia dinotica communis est utrique, inde est quod tam prudentes quam astutos dicimus esse dinos, id est ingeniosos sive industrios. 1144 a 28 Deinde cum dicit: Est autem prudentia etc., os225 tendit quid prudentia addat supra praedictum prin­ cipium. Et dicit quod prudentia non est omnino idem quod praedicta potentia, scilicet dinotica, sed tamen non potest esse sine ea. Sed in anima huic visui, id est huic cognoscitivo principio, scilicet di230 noticae, habitus prudentiae non fit sine virtute mo­ rali (quae se habet semper ad bonum), ut dictum est et ratio eius est manifesta. Quia, sicut syllogismi speculativi habent sua principia, ita syllogismorum operabilium principium est quod talis finis sit bonum 235 et optimum, qualiscumque finis sit ille propter quem aliquis operatur, et ponatur, exempli gratia, quodcumque, puta temperato optimum et quasi princi­ pium est attingere medium in concupiscentiis tac­ tus. Sed quod hoc sit optimum, non apparet nisi bono, id est virtuoso, qui habet rectam existimatio- 240 nem de fine, cum virtus moralis faciat rectam in­ tentionem finis; et quod aliis malis non appareat id quod vere est optimum, patet per hoc quod malitia opposita virtuti pervertit iudicium rationis et facit mentiri circa fines, qui sunt [ circa ] prae- 245 tica principia, sicut intemperato videtur optimum sequi concupiscentias. Non autem recte potest syllogizari si erretur circa principia. Cum ergo ad pru­ dentem pertineat recte syllogizari de operabilibus, manifestum est quod impossibile est esse pruden- 250 tem illum qui non est virtuosus, sicut non posset esse sciens qui erraret circa principia demonstra­ tionis. 223 dinos] dines DbO1Pd P diuites pr.m. S deines Wi deinos Er1 Za deionos (?) Ve c. i lin. 226 cum adn.·, c. io lin. 32 cum adn.·. VIII c. 6 lin. 147 cum adn. 242 aliis om. Ψ potest inv. Ψ 247-248 syllogizari] syllogizare Φ 231-232 Lin. 1144 a 6-9, 20-22, 26. Ethica - 41 373 deinoticos sec.m. Bx Cf. infra VII 245 circa2 Θ] secl. 247 recte 11 Intendendum utique rursus et de virtute; et enim virtus similiter habet ut prudentia ad dinoticam, non idem quidem, simile autem, sic et naturalis virtus ad principalem. Omnibus enim videtur singulos morum existere 5 natura aliqualiter, et enim iusti et temperati et fortes et alia habemus confestim a nativitate. Sed tamen quaerimus alterum quid principaliter bonum esse et talia secundum alium modum existere. Et enim pueris et bestiis naturales existunt habitus, sed sine intellectu nocivi videntur existentes. io Verum tamen tantum videtur videri, quoniam quemadmodum corpori forti sine visione moto accidit falli fortiter propter non habere visum, sic et hic. Si autem accipiat intellectum in operari, differt, habitus autem similis existens tunc erit proprie virtus. Quare quemadmodum in opinativo duae sunt 15 species, dinoches et prudentia, sic in morali duae sunt, haec quidem virtus naturalis, haec autem principalis, et harum principalis non fit sine prudentia. § Propter quod aiunt omnes virtutes prudentias esse. § Et Socrates sic quidem recte quae­ rebat, sic autem peccabat; quoniam quidem enim prudentias exis2otimabat esse omnes virtutes, peccabat, quoniam autem non sine prudentia, bene dicebat. § Signum autem: et enim nunc omnes, quando diffiniunt virtutem, apponunt habitum, dicentes et ad quae est et secundum rectam rationem; recta autem quae secundum prudentiam. Videntur utique divinare aliqualiter omnes 25 quoniam talis habitus virtus est qui secundum prudentiam. § Opor­ tet autem parum transcendere. Non enim solum qui secundum rectam rationem, sed qui cum recta ratione habitus virtus est, recta autem ratio de talibus prudentia. Socrates quidem igitur rationes virtutes existimabat esse, scientias enim esse 30 omnes, nos autem cum ratione. Manifestum igitur ex dictis quoniam non possibile bonum esse principaliter sine prudentia, neque prudentem sine morali virtute. § Sed et ratio sic dissolvetur utique qua disputat quis quoniam separantur ab invicem virtutes. Non enim idem optime natus ad omnes, quare 35 hanc quidem scivit, hanc autem nequaquam assumens erit. § Hoc enim secundum quidem naturales virtutes contingit, secundum quas 1145 a i autem simpliciter dicitur bonus, non contingit. Simul enim pru­ dentiae uni existent! omnes inerunt. § Manifestum autem, quam­ vis si non practica esset, quoniam indigeret utique ipsa propter particulae virtutem esse, et quoniam non erit electio recta sine 1144 b i 1144 b 2 dinoticam T (lin. 16) : deinotita L1 deinoticam L2R (demoticam Rp®>4) Cf. 1144 a 23 cum adn. j quid ALT (lin. 45) : quod Rt quidem Rp 11 forti ALR : an fortiter T (lin. 52) ? ii fortiter ALRtT (lin. 54) : fortius Rp 15 dinoches T (lin. 68) : dinotes Ant. transita) deinotes LR 23 et2 T (lin. 97) : om. ALR 25 qui (=ή [scii. έξις·]) LRtT (lin. 103) : quae Ant. transi.(Ha) Rp (=ή [scii, άρετη]?) VI, ii (1144 b i - 1144 b 12) 375 5prudentia neque sine virtute; haec quidem enim finem, haec au­ tem quae ad finem facit operari. § Sed tamen neque principalis est sapientiae neque melioris particulae. Quemadmodum neque sanitatis medicinalis; non enim utitur ipsa, sed videt qualiter fiat illa cuius gratia praecipit, sed non illi. 10 Adhuc simile et si quis politicam dicat principari diis, quoniam praecipit circa omnia quae in civitate. 1145 a 6 principalis T (supra c. 10 lin. 109) : et principalis LR 8 utitur RT (lin. 189, 191) : indiget L 9 illa R : illius AL 9 cuius Α(=ου KbMb) R : igitur Α(=οΰν LbOb) L 1144 b Intendendum utique rursus etc. Postquam Philo­ sophus ostendit quod prudentia non potest esse sine morali virtute, hic ostendit quod moralis virtus non potest esse sine prudentia. Et circa hoc tria 5 facit : primo ostendit propositum ; secundo ex hoc solvit quandam dubitationem incidentem, ibi: Sed et ratio sic dissolvetur etc.; tertio concludit princi­ pale intentum, ibi: Manifestum autem, quamvis etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum 10 per rationem; secundo per dicta aliorum, ibi: Propter quod aiunt omnes etc. Dicit ergo primo quod, ex quo ostensum est quod prudentia non potest esse sine virtute morali, rursus intendendum est de virtute morali, utrum scilicet possit esse sine prudentia; 15 ita enim se habet circa virtutem moralem sicut dictum est de prudentia et dinotica, quod scilicet sicut ista duo non sunt idem penitus, sed tamen habent aliquam similitudinem ad invicem in quan­ tum utraque adinvenit convenientes vias ad finem 20 propositum, ita etiam videtur se habere circa vir­ tutem naturalem et principalem, id est moralem, quae est perfecta virtus. Et quod sit aliqua virtus naturalis quae praesupponitur morali, patet per hoc quod singuli mores virtutum vel vitiorum videntur 25 aliqualiter existere aliquibus hominibus naturaliter; statim enim quidam homines a sua nativitate viden­ tur esse iusti vel temperati vel fortes propter natu­ ralem dispositionem qua inclinantur ad opera virtu­ tum. Quae quidem naturalis dispositio quantum ad tria potest attendi : primo quidem ex parte rationis, 30 cui naturaliter indita sunt prima principia operabilium humanorum, puta nulli esse nocendum et similia; secundo ex parte voluntatis, quae de se naturaliter movetur a bono intellecto sicut a pro­ prio obiecto; tertio ex parte appetitus sensitivi, 35 secundum quod ex naturali complexione quidam sunt dispositi ad iram, quidam ad concupiscentias vel ad alias huiusmodi passiones aut magis aut minus aut mediocriter, in quo consistit virtus mo­ ralis ; sed prima duo communia sunt omnibus horni- 40 nibus, sed hoc tertium est quod differentiam facit in hominibus, unde secundum hoc dicit hic Philo­ sophus quosdam esse naturaliter fortes vel iustos. Et tamen requiritur in his qui naturaliter sunt tales aliquid aliud quod sit principaliter bonum ad hoc 45 quod praedictae virtutes secundum perfectiorem modum in nobis existant. Quia praedicti naturales habitus sive inclinationes etiam pueris et bestiis insunt, sicut leo naturaliter est fortis et liberalis, sed tamen huiusmodi habitus naturales videntur 50 esse nocivi nisi assit discretio intellectus. Et videtur quod sicut in motu corporali, si corpus fortiter moveatur absque visu dirigente, accidit quod id quod movetur impingat et fortiter laedatur, ita etiam est et hic ; si enim aliquis habeat fortem incli- 55 nationem ad opus alicuius virtutis moralis et non ii omnes coni, ex Arist. 1144 b 17 (cf. infra lin. 79)] homines Θ 31 cui coni, cum VeZa sec.m. Pd P5 SWi] cum © 41 tertium coni, cum F1 Za sec.m. PWi] tantum S Ve pr.m. PWi (41-42 sed... hominibus hom.om. Φ) 3-11 Albertus Lect. f. I3iva : « In parte ista ostendit quod etiam virtus moralis non potest esse sine prudentia. Et dividitur in tres : primo ostendit propositum ; in secunda ex dictis determinat quandam aliam dubitationem, ibi : Sed et ratio ; tertio concludit perfectam esse solutionem, ibi : Manifestum autem. Prima dividitur in duas : primo ostendit propositum per ratio­ nem ; secundo confirmat per auctoritatem Socratis, ibi: Propter quod aiunt». 6 Lin. 1144 b 32. 8 Lin. 1145 a 2. 10 Lin. 1144 b 17. 12 Cap. 10, 1144 a 11 - b 1. 16 Cap. 10, 1144 a 22 - b 1. 30-33 Cf. supra II c. 4 lin. 101-103 cum adn. ; V c. 12 lin. 49-57 c«m adn. 35-40 Cf. infra lin. 132-134 ; supra III c. 12 lin. 16-18 cum adn. 49 Prov. xxx30 : « Leo fortissimus animalium » ; Aristoteles De animal. I 1, 488 b 16-17, a Michaele Scoto ex arabica lingua in latinam transi, (ms. Vat. Chig. E. VIII 251, f. 2rb) : «et quaedam (animalia) sunt audacia, fortia, larga, nobilia, magnanima, ut leo» ; Avicenna De nat. animal. I c.i (ed. 1508, f. 2grb sub littera C) : «et quaedam fortia, magnanima, ut leones»; Albertus De animal. I tr.i c.3 (ed. Stadler, p. 20): «Et quaedam audacia, fortia, larga, nobilia et magnanima, sicut leo» (cf. XXII tr.2 c.i ; ibid., p. 1406); Aristoteles De hist, animal. I 1, 488 b 16-17, a Guillelmo de Moerbeke ex graeco in la tinum transi, (ms. Vat. Regin. lat. 908, f. 2rb) : «haec autem liberalia et virilia et eugenea, utputa leo» ; Albertus Qu. de animal. I 14 (ed. Coi., t. 12, p. 90, 24-25) : «et leo (imitatur) liberalitatem et fortitudinem». - Cf. etiam Vincentius Belvacensis Speculi maioris P. I : Spec, naturale XIX c.67 et 69 (ed. 1591, f. 24ivb - 242m) ; ipse Thomas infra X c. 12 lin. 167 ; I& q.55 a.3 ad 3 ; nec non Gauthier Magnanimité..., p. 35g cum adn. 2. 376 SENTENTIAE SEXTI LIBRI ETHICORUM adhibeat discretionem, accidet gravis laesio vel cor­ poris proprii, sicut in eo qui inclinatur ad absti­ nentiam sine discretione, vel rerum exteriorum, si 60 inclinetur ad liberalitatem, et simile est in aliis virtutibus. Sed, si huiusmodi inclinatio coaccipiat in operando intellectum, ut scilicet cum discretione operetur, tunc multum differet secundum excellen­ tiam bonitatis, et habitus qui erit similis tali ope65 rationi cum discretione factae, erit proprie et per­ fecte virtus, quae est moralis. Sicut igitur in parte animae opinativa sunt duae species principiorum operativorum, scilicet dinoches et prudentia, ita etiam in parte appetitiva quae pertinet ad mores, 7o sunt duae species, scilicet virtus naturalis et moralis, quae est principalis, et haec non potest fieri sine prudentia, sicut ostensum est. 1144 b 17 Deinde cum dicit: Propter quod aiunt etc., mani­ festat propositum per dicta aliorum. Et primo per 75 dictum Socratis; secundo per dictum eorum qui suo tempore erant, ibi: Signum autem etc. Circa primum duo facit. Primo proponit dictum Socratis. Et dicit quod propter praedictam affinitatem virtu­ tis moralis ad prudentiam, Socratici dixerunt omnes eo virtutes morales esse prudentias. 1144 b 18 Secundo ibi: Et Socrates etc., ostendit in quo deficiebant. Et dicit quod in hoc dicta Socratis inquisitio quantum ad aliquid erat recta, quantum autem ad aliquid peccabat ; in hoc enim quod existi85 mabat omnes virtutes morales esse prudentias, pec­ cabat, cum virtus moralis et prudentia sint in diver­ sis partibus animae; sed quantum ad hoc bene dicebat, quod virtus moralis non potest esse sine prudentia. 1144 b 21 90 Deinde cum dicit: Signum autem etc., confirmat idem per dicta modernorum. Et primo ponit dictum eorum; secundo ostendit in quo deficiant, ibi: Opor­ tet autem etc. Dicit ergo primo quod signum huius quod virtus moralis non sit sine prudentia, < est > quia etiam nunc omnes diffinientes virtutem, po- 95 nentes eam in genere habitus, dicunt ad quae se extendat virtus et quod hoc sit secundum rationem rectam; manifestum est autem ex praemissis quod ratio recta in agibilibus est quae est secundum prudentiam. Sic igitur omnes sic diffinientes, etsi 100 non distincte determinent, videntur tamen aliqua­ liter divinare sive coniecturare quod virtus est talis habitus qui est secundum prudentiam. Deinde cum dicit: Oportet autem etc., ostendit 1144 b 25 in quo deficiant sic dicentes. Et dicit quod oportet 105 parum transcendere eorum dictum aliquid addendo. Non enim solum hoc habet virtus moralis quod sit secundum rationem rectam, quia sic posset aliquis esse virtuosus moraliter sine hoc quod haberet pru­ dentiam, per hoc quod esset instructus per rationem 110 alterius, sed oportet ulterius dicere quod virtus mo­ ralis est habitus cum ratione recta, quae quidem est prudentia. Sic igitur patet quod Socrates plus dixit quam oporteret dum aestimavit quod omnes virtutes morales essent rationes et non cum ratione, 115 quia dicebat eas esse scientias sive prudentias, alii vero minus dixerunt quam oporteret, ponentes vir­ tutes esse solum secundum rationem, Aristotiles vero medium tenuit, ponens virtutem moralem esse se­ cundum rationem et cum ratione. Sic igitur mani- 120 festum est ex dictis quod non est possibile aliquem hominem esse bonum principaliter, id est secundum virtutem moralem, sine prudentia neque etiam pru­ dentem sine morali virtute. Deinde cum dicit: Sed et ratio etc., solvit ex prae- 125 1144 b 32 missis quandam incidentem quaestionem. Et primo movet dubitationem; secundo solvit, ibi: Hoc enim secundum quidem etc. Dicit ergo primo quod per praemissa potest solvi ratio quam quidam inducunt disputantes ad hoc quod virtutes ab invicem sepa- no rentur, ita scilicet quod una virtus absque altera possit haberi. Videmus enim quod non idem homo 57 accidet] accidit Φ(-Ρ7) VeZa Cf. lin. 63 cum adn. 63 differet] differt C1 S V*Za Cf. Arist. 1144 b 13 et supra lin. 53 accidit; sed cf. lin. 57 accidet cum adn. 64 tali] talis praem. Φ(-Εγ2 Bg1) 67 opinativa coni, ex Arist. 1144 b 14 cum sec.m. A0V2 Wi] operativa Θ 68 dinoches] dy- As Er dynokes O1 dinoces pr.m. Bg3 deinothes Wi demoches F1 demo­ tes Za 69 etiam] et Pe KrP5 ψ(ο»Μ. F1) 82 dicta] dicto Ψ 94 est coni, cum F1 V6 sec.m. SWi Za] om. Θ 109 habe­ ret] est habere Φ no per2] secundum Ψ 57»59»62,65 De «discretionis» notionis origine, cf. Cabassut Discrétion in Diet, de Spirit., t. 3, coi. 1311-1324. 61-62 Albertus Lect. f. 132m : « Sed si accipiunt intellectum in suo opere, erit magna differentia ab illis quae intellectu carent ». 64-66 Aliter Eustratius, p. 398, 27-30 ; O8, f. i47va : « Habitum nominat eam quae ex consuetudine factam, non eam quae ex natura existentem aptitudinem ; et nominat similem, non eundem habitum, bonae nativitati ; altera genere enim ad invicem ipsa sunt, si quidem hoc quidem naturale, hoc autem morale sive consuetudinale» ; Albertus Lect. f. i32ra : «Tertio ibi : Habitus autem, adaptat ad prudentiam. Et dicit quod tunc etiam habitus virtutis moralis, qui est similis virtuti naturali sicut perfectio perfectibili, erit proprie virtus quando erit cum prudentia. - Aliter et recte, ut videtur, Comm. p. 459 b : « Habitus enim sic simul existens et adunatus per rationem sive intellectum practicum proprie virtus vocatur ; ante autem hoc non habebat nomen virtutis nisi per similitudinem » (supplet ergo Albertus in lin. 1144 b 13 : «habitus autem similis existens < virtuti proprie dictae > »). 76 Lin. 1144 b 21. 78-80 Albertus Lect. f. I33ra : «Et dicit quod propter hoc quod virtus moralis non potest esse sine prudentia, ut dictum est, dicebant Socratici quod omnes virtutes erant prudentiae». 92 Lin. 1144 b 25. ii 3-120 Albertus Lect. f. i33ra : «Deinde cum dicit: Oportet autem, quia sententia sua est media inter dictas duas, quia dat plus de ratione et prudentia moralibus quam contemporanei sui et minus quam Socrates, ostendit suae sententiae differentiam ad utramque dictarum ». 127 Lin. 1144 b 35. ii (ii44 b 12 - 1145 a 11) est optime natus ad omnes virtutes, sed alius ad liberalitatem, alius ad temperantiam et sic de aliis; 135 facile autem unusquisque perducitur in id ad quod naturaliter inclinatur, difficile autem est aliquid assequi contra naturae impulsum ; sequetur ergo quod homo qui est naturaliter dispositus ad unam virtutem et non ad aliam, scivit, id est assecutus no est, hanc virtutem, ad quam naturaliter erat dispo­ situs (et loquitur secundum Socraticos, qui pone­ bant virtutes esse scientias), hanc autem, scilicet virtutem ad quam non est naturaliter dispositus, nequaquam consequetur. 1144 b 35 us Deinde cum dicit: Hoc enim etc., solvit dubita­ tionem praedictam. Et dicit quod hoc quod dictum est verificatur secundum virtutes naturales, non autem secundum virtutes morales, secundum quas aliquis dicitur simpliciter bonus. Et hoc ideo quia iso nulla earum potest haberi sine prudentia nec pru­ dentia sine eis, ut ostensum est, et sic, quando prudentia quae est una virtus inerit, omnes simul inerunt cum ea, quarum nulla erit, prudentia non existente. Signanter autem dicit uni existent!, quia 155 si essent diversae prudentiae circa materias diver­ sarum virtutum moralium, sicut sunt diversa arti­ ficiorum genera, nihil prohiberet unam virtutem moralem esse sine alia, unaquaque earum habente prudentiam sibi correspondentem ; sed hoc non po160 test esse, quia eadem sunt principia prudentiae ad totam materiam moralem, ut scilicet omnia redi­ gantur ad regulam rationis; et ideo propter pru­ dentiae unitatem omnes virtutes morales sunt sibi conexae. Potest autem contingere quod alicui ha165 benti alias morales virtutes, dicatur aliqua virtus deesse propter defectum materiae, sicut pauperi virtuoso deest magnificentia quia non habet unde faciat magnos sumptus, ex ipsa tamen prudentia quam habet est taliter constitutus ut in promptu no habeat magnificus fieri si materia non desit. 377 Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., conclu1145 a 2 dit principale intentum, epilogans quae dicta sunt. Et dicit manifestum esse ex praedictis quod, etiam si prudentia non esset operati va, quod homo indi­ geret ipsa, propter hoc quod est virtus perfectiva 175 cuiusdam particulae animae, et iterum manifestum est quod est operativa, quia electio recta, quae requiritur ad operationem virtutis, non est sine prudentia nec < sine > virtute morali, quia vir­ tus moralis ordinat ad finem, prudentia autem di- ioo rigit circa ea quae sunt ad finem. Deinde cum dicit: Sed tamen etc., solvit dubita1145 a 6 tionem motam de comparatione prudentiae et sa­ pientiae. Et dicit quod prudentia non principatur sapientiae neque id quod est deterius principatur ies meliori. Et inducit ad hoc duo exempla. Quorum primum est quod ars medicinae praecipit quidem quid debeat < fieri > ad sanitatem consequendam, non tamen principatur sanitati, quia non utitur ipsa sanitate quod est proprium artis vel scientiae 190 principantis, ut scilicet utatur ea cui principatur praecipiendo illi, sed ars medicinae praecipit qualiter fiat sanitas, ita quod praecipit propter sanitatem, sed non sanitati ; et similiter prudentia etiam politica non utitur sapientia praecipiens illi qualiter debeat 195 iudicare circa res divinas, sed praecipit propter illam, ordinans scilicet qualiter homines possint ad sapientiam pervenire; unde sicut sanitas est potior quam ars medicinae, cum sit eius finis, ita sapientia prudentiae praeminet. Secundum exemplum est 200 quod, cum politica praecipiat de omnibus quae sunt in civitate, consequens est quod praecipiat de his quae pertinent ad cultum divinum, sicut praecipit de his quae pertinent ad studium sapien­ tiae; simile igitur est propter hoc prudentiam aut 205 politicam praeferre sapientiae, ac si aliquis prae­ ferret eam Deo, quod manifestum est inconveniens. Et sic terminatur sententia sexti libri. 135 autem coni, cum F1] enim Φ V6Za sec.m. Wi dicunt ( = dnt pro aut) PS obsc. pr.m. Wi 169 constitutus] coinstitutus AsP6V4W coinstutus Er institutus Ψ 173 quod coni, cum Ed3] quia Θ 179 nec < sine> coni, ex Arist. 1145 a 5] ex Θ (sine Vs et F1 Za hom.om. V6) 182-183 dubitationem motam inv. T(-F>) 188 fieri coni, cum F1 VeZa sec.m. Bx] om. Θ 199 eius finis inv. Ψ 205 igitur est inv. ψ 207 manifestum est inv. ψ 151 Cap. 10, 1144 a ii - b i. i66-i68 Cf. supra IV 7, 1122 b 26-29. 164-170 Cf. ipse Thomas Super III Sent, d.13 q.r a.2 qla 1 arg.3 et ad 3 ; d.36 εa.i ad 4 ; Super IV Sent, d.14 q.i a.3 sol.2 ; /a-I/ae q>65 a i a(j j . h&.jim q.12g a.3 ad 2 ; q.i34 a.i ad 1 ; a.3 arg.4 et ad 4 ; q.152 a.3 ad 2 ; De viri. card, a.2 ad 5. LIBER SEPTIMUS 1 1145 a 15 Post haec autem dicendum, aliud facientes principium, quoniam circa mores fugiendorum tres sunt species, malitia, incontinentia, bestialitas. § Contraria autem duobus quidem manifesta, hoc quidem enim virtutem, hoc autem continentiam vocamus. § Ad bestialitatem autem maxime utique congruit dicere super nos virtutem, 20 heroicam quandam et divinam. § Quemadmodum Homerus de Hectore fecit dicentem Priamum quoniam valde erat bonus, neque vide­ batur viri mortalis puer existere, sed dei. Quare si, quemad­ modum aiunt, ex hominibus fiunt divini propter virtutis superexcellentiam, talis quidem utique erit videlicet bestialitati 25 oppositus habitus. § Et enim quemadmodum neque bestiae est malitia, neque virtus sic neque Dei; sed haec quidem honorabilius virtute, haec autem alterum quoddam genus malitiae. § Quia autem rarum et divinum virum esse, quemadmodum Lacones consueverunt appellare quando admirantur valde aliquem, divinus vir aiunt, sic et sobestialis in hominibus rarus. Maxime autem in Barbaris est; fiunt autem quidam et propter aegritudines et orbi­ tates; et propter malitiam autem hominum superexcedentes sic superinfamamus. § Sed de hac quidem dispositione posterius faciendum quandam recordationem, de malitia autem 35 dictum est prius ; de incontinentia autem et mollitie et de­ liciis dicendum, et de continentia et perseverantia, neque 1145 b i enim ut de eisdem habitibus virtuti et malitiae utramque ipsarum suscipiendum, neque ut alterum genus. § Oportet autem, quemadmodum in aliis, ponentes quae apparent et primum dubitantes, sic ostendere maxime quidem omnia 5 probabilia circa has passiones, si autem non, plura et principalissima; si enim solvantur difficilia et dere­ linquantur probabilia, ostensum utique erit sufficienter. § Videtur utique continentia et perseverantia studiosorum et laudabilium esse, incontinentia autem et mollities io pravorum et vituperabilium. Et idem continens et perman­ sivus in ratione, et incontinens et egressi vus a ratione. Et incontinens quidem sciens quoniam prava, agit propter passionem, 23 divini A(LbMb) RT (lin. 120 ; cf. Ia-IIae q.68 a.i ad 1 ; IIIa q.7 a.2 arg.2) : dii A(KbOb) L 24 quidem R : quidam AL 25 Post malitia virg., post virtus nullo modo interp. T (lin. 130-132) : post malitia nullo modo, post virtus virg. interp. A 1145 b 2 suscipiendum LRtRp2(-Ba1) Rp4 : suspiciendum Rp1 Ba1 Rp3 (an existimandum T cf. lin. 170?) Cf. infra 1179 a 22 cum adn. 6-7 derelinquantur Α(=καταλείπηται KbLbMbOb) RT (lin. 182) : assumantur (=καταληφθη cf. Anonymus, p. 410, 31) L 38ο SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM continens autem sciens quoniam pravae concupiscentiae, non sequi­ tur propter rationem. § Et temperatum quidem continentem et perse1145 b is verativum, talem autem hi quidem omnem temperatum, hi autem non, et intemperatum incontinentem et incontinentem intemperatum confuse, hi autem alteros esse aiunt. Prudentem autem quandoque quidem non aiunt contingere esse incontinentem, quandoque autem quosdam prudentes existentes et dinos incontinentes esse. § Adhuc incontinentes dicuntur et 20 irae et honoris et lucri. Quae quidem igitur dicuntur, haec sunt. 17 hi A(KbMb) RT (lin. 222) : quandoque Α(ΐΧ)1») L 17 alteros Α^ΐΑ^) RT (lin. 222) : alios Ant. transl.(Ha) aliter A(Mb) L 19 dinos Ant. transl.(Ha) T (lin. 226) : deinos LRt deynos Rp 19 dicuntur ALRt : quidem praem. Rp 1145 a 15 Post haec autem dicendum, aliud facientes prin­ cipium etc. Postquam Philosophus supra determina­ vit de virtutibus moralibus et intellectualibus, hic incipit determinare de quibusdam quae consequun5 tur ad virtutem. Et primo de continentia, quae est quiddam imperfectum in genere virtutis; secun­ do de amicitia, quae est quidam effectus virtutis, in VIII libro, ibi : Post haec autem de amicitia etc. ; tertio de fine virtutis, in X libro, ibi: Post haec 10 autem de delectatione etc. Circa primum duo facit : primo determinat de continentia et eius opposito; secundo de delectatione et tristitia, quae sunt ea­ rum materia, ibi: De delectatione autem et tristitia etc. Circa primum duo facit: primo distinguit con­ is tinentiam ab aliis quae sunt eiusdem generis; se­ cundo de ea determinat, ibi: Videtur utique conti­ nentia etc. Circa primum duo facit : primo distinguit continentiam et eius oppositum ab his quae sunt eiusdem generis; secundo ostendit de quibus eorum 20 sit dictum et de quibus restet dicendum, ibi: Sed de hac quidem dispositione etc. Circa primum duo facit : primo enumerat habitus seu dispositiones cir­ ca moralia vituperabiles; secundo ponit eorum op­ posita, ibi: Contraria autem duobus etc. Dicit ergo 25 primo quod post ea quae dicta sunt de virtutibus moralibus et intellectualibus, ad hoc quod nihil moralium praetermittatur, oportet ab alio princi­ pio resumere, ut dicamus quod eorum quae sunt circa mores fugienda tres species sunt, scilicet ma30 litia, incontinentia et bestialitas. Et horum quidem differentiam sic oportet accipere. Cum enim, ut in VI dictum est, bona actio non sit sine ratione practica vera et appetitu recto, per hoc quod aliquid horum duorum pervertitur, contingit quod aliquid 35 sit in moribus fugiendum. Si quidem igitur sit per­ versitas ex parte appetitus ut ratio practica rema­ 5 virtutem coni, cum sec.m. As] invicem Φ virtutes Ψ neat recta, erit incontinentia, quae scilicet est quan­ do aliquis rectam aestimationem habet de eo quod est faciendum vel vitandum, sed propter passionem appetitus in contrarium trahit. Si vero in tantum 40 invalescat appetitus perversitas ut rationi dominetur, ratio sequetur id in quod appetitus corruptus inclinat, sicut principium quoddam aestimans illud ut finem et optimum; unde ex electione operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, ut dictum 45 est in V, unde talis dispositio dicitur malitia. Est autem considerandum ulterius quod perversitas in unaquaque re contingit ex eo quod corrumpitur contemperantia debita illius rei, sicut aegritudo cor­ poralis in homine provenit ex hoc quod corrumpitur so humorum debita harmonia huic homini; et similiter perversitas appetitus quae interdum rationem per­ vertit in hoc consistit quod corrumpitur commensuratio affectionum humanarum; talis autem corrup­ tio dupliciter contingit : consonantia enim sive con- 55 temperantia alicuius rei non consistit in indivisibili, sed habet latitudinem quandam, sicut patet de contemperantia humorum in corpore humano, sal­ vatur enim natura humana et cum maiori vel cum minori calidi tate, et similiter contemperantia huma- 60 nae vitae salvatur secundum diversas maneries af­ fectionum; uno igitur modo potest contingere per­ versitas in tali consonantia ita quod non exeatur extra limites humanae vitae et tunc dicetur simpli­ citer incontinentia vel malitia humana, sicut et 65 aegritudo humana corporalis in qua salvari potest natura humana; alio modo potest corrumpi con­ temperantia humanarum affectionum ita quod pro­ grediatur ultra limites humanae vitae in similitu­ dinem affectionum alicuius bestiae, puta leonis, ursi 70 aut porci, et hoc est quod vocatur bestialitas et est simile sicut si ex parte corporis complexio ali- 46 dicitur] dicetur ψ 8 Cap. i, 1155 a 3. 9 Cap. 1, 1172 a 19. 13 Cap. 11, 1152 b 1. 33. 24 Lin. 1145 a 17. 32 Cap. 2, 1139 a 34-35 (cf. 1139 a 23-25). II c. 7 lin. 17-21. 55-62 Cf. infra X 3, 1173 a 24-28. 51 harmonia] ante humorum ψ 16 Lin. 1145 b 8. 46 Cap. 13, 1135 b 25. 20 Lin. 1145 a 49-51 Cf. supra i (1145 a 15 - 1145 a 30) cuius mutaretur in complexionem leoninam vel porcinam. 1145 a 17 75 Deinde cum dicit: Contraria autem etc., ponit contrarias dispositiones praedictis. Et primo pro­ ponit duo de quibus est manifestum. Et dicit quod contraria duobus praedictorum sunt manifesta, nam malitiae contrariatur virtus, incontinentiae autem eo continentia. 1145 a 18 Secundo ibi: Ad bestialitatem autem etc., ostendit quid opponatur tertio, scilicet bestialitati. Et primo proponit quod intendit; secundo manifestat propo­ situm, ibi: Quemadmodum Homerus etc. Dicit ergo 85 primo quod bestialitati congruenter dicitur opponi quaedam virtus, quae communem hominum mo­ dum excedit et potest vocari heroica vel divina; heroas enim Gentiles vocabant animas defuncto­ rum aliquorum virorum insignium, quos etiam dei9o ficatos dicebant. Ad cuius evidentiam consideran­ dum est quod anima humana media est inter su­ periores substantias et divinas, quibus communicat per intellectum, et animalia bruta, quibus commu­ nicat in sensitivis potentiis; sicut ergo affectiones 95 sensitivae partis aliquando in homine corrumpuntur usque ad similitudinem bestiarum et hoc vocatur bestialitas supra humanam malitiam et incontinen­ tiam, ita etiam rationalis pars quandoque in homine perficitur et confortatur ultra communem modum 100 humanae perfectionis, quasi in similitudinem sub­ stantiarum separatarum, et hoc vocatur virtus di­ vina supra humanam virtutem et continentiam; ita enim se habet rerum ordo ut medium ex diversis partibus attingat utrum que extremum, unde et in 105 humana natura est aliquid quod attingit ad id quod est superius, aliquid vero quod coniungitur inferiori, aliquid vero quod medio modo se habet. 1145 a 20 Deinde cum dicit: Quemadmodum Homerus etc., manifestat quod dixerat. Et primo manifestat quod 381 sit in hominibus quaedam virtus heroica vel divina; 110 secundo ostendit quod talis virtus opponatur bestia­ litati, ibi: Et enim quemadmodum etc. Primum au­ tem manifestat dupliciter. Uno modo per dictum Homeri, qui introducit Priamum de filio suo Hectore dicentem quod erat excellenter bonus ita quod non 115 videbatur mortalis hominis existere filius, sed dei, quia scilicet quiddam divinum apparebat in eo ultra communem hominum modum. Secundo manifestat idem per commune dictum Gentilium, qui dicebant quosdam homines deificari; quod Aristotiles non 120 dicit esse credendum, quantum ad hoc quod homo vertatur in naturam divinam, sed propter excellen­ tiam virtutis supra communem modum hominum; ex quo patet esse in hominibus aliquibus quandam virtutem divinam, et concludit hanc virtutem esse 125 bestialitati oppositam. Deinde cum dicit: Et enim quemadmodum etc., 1145 a 25 probat propositum duplici ratione. Primo quidem quia malitiam vel virtutem dicimus quasi propriam homini, unde neque malitia attribuitur bestiae, quae 130 est infra hominem, neque virtus Deo, qui est supra hominem; sed virtus divina est honorabilior virtute humana, quam simpliciter virtutem nominamus, perversitas autem bestiae est quoddam alterum ge­ nus malitiae a malitia humana, quae simpliciter 135 malitia dicitur. Secundam rationem ponit ibi: Quia autem etc. 1145 a 27 Et dicit quod homines in quibus invenitur tanta bonitas quod raro invenitur in hominibus videntur esse divini viri, unde Lacones, scilicet quidam Grae- uo ciae cives, quando valde admirantur alicuius ho­ minis bonitatem, dicunt: «Iste est vir divinus»; et similiter ex parte malitiae, bestialis raro invenitur inter homines. Et ponit tres modos secundum quos aliqui fiunt bestiales: quorum primus est ex conver-145 satione gentis, sicut apud Barbaros, qui rationabili- 79 autem coni, cum sec.m. Wi] enim Θ (om. P1) 101 vocatur] nominatur Φ 102 continentiam] communem Φ 114 Hectore AsEr2OP7 ®*(-ErW) F^a] ecthore ®1(-AsEr2OP’ ethore DbO1 pr.m. Bx) S Hecthore ErW ethore PWi Ve 133 simpliciter Inc. 24a peda 140 Lacones coni, ex Arist. 1145 a 28] Lathome (-nie) ®(Laconie Bg1) Lathone Ψ (lathones F V6 sec.m. Wi latones Za) 84 Lin. 1145 a 20. 88-90 Augustinus De civ. Dei X xxi (PL 41, 299) : « heroas... quo nomine appellant (Graeci) alicuius meriti animas defunctorum», cuius verba profert Isidorus Etym. liber VIII xi 98 (PL 82, 325 A ; cf. etiam I xxxix 9 et X 11 ; ibid., 118 C et 367 C). Cf. ipse Thomas Contra Gent. Ill 120 ; De malo q.16 a.i. Cf. etiam infra lin. 119-120 cum adn. 91-34 De causis prop.2 (ed. Saffrey, p. 10) see. Thomam Super III Sent. Prol.; Contra Gent. II 68, 81 ; III 61 ; IV 55 ; I& q.77 a.2 (in extremo corp.) ; Qu. de anima a.i (in extremo corp.) ; cf. etiam I3· q.98 a.i. 102-107 Dionysius De div. nom. c.7 (§ 4; PG 3, 872 B; Dionysiaca, t. 1, p. 407) see. Thomam Super III Sent, d.26 q.i a.2 ; Contra Gent. II 68 ; De ver. q.25 a.2; De spir. creat, a.2; Za q.78 a.2; q.no a.3; I3-II™ q.2 a.8 arg.i; ΙΙ*-ΙΙ™ q.52 a.2 arg.i; q.188 a.6. - Albertus Lect. f. i34va: «... quia ultimum quod est superioris naturae coniungitur supremo inferioris, ut dicit Dionysius, ideo sicut est quaedam contiguatio cor­ porum, ita est contiguatio quaedam naturarum intellectualium...». ÏI2 Lin. 1145 a 25. 119-120 Cicero De nat. deorum I XLii 119 ; II xxiv 62 ; III xv 39. - Augustinus De civ. Dei [II v ; xv ; IV xvn ; VI vu 1 ; vin 1 ; VII xvm ; xxvxi 1 ; VIII XXVI ; IX xi ; XVIII v ; xiv ; xix ; xxiv ; XXII VI I (PL 41, 51, 60, 134, 184, 186, 208-209, 217, 253-255, 265, 563, 572’ 576, 581, 757) ; cf. Testard, t. 2, p. 37, 38, 63, 66-67] see. Thomam ZZa-ZZae q,94 a>1 (cf. Contra Gent. III 120). Cf. etiam Augus­ tinus De cons, evang. I xxni 32 (PL 34, 1056 ; cf. Testard, t. 2, p. 33) ; Sermo 273, 3 (PL 38, 1249). 130-132 Albertus Lect. f. I34vb : « Sicut bestiae non sunt susceptibiles malitiae, quamvis subiaceant passionibus, sed sunt magis remotae a ratione quia non sunt natae participare aliquid illius eo quod aguntur passionibus, ita in diis non est virtus, sed sunt supra virtutem ». Aliter et recte Anonymus, p. 409, 4-6 ; O8, f. isorb ·. « bestiis quidem virtus non est, quia virtus electiva est, electio autem rationalium est, sed neque diis virtus est, quia super omnem virtutem sunt dii » ; Albertus Comm. p. 403bis b : « sicut bestiae propter indignitatem naturae neque virtus est neque malitia, neque Dei propter naturae suae dignitatem neque virtus est neque malitia ». Cf. adn. ad Arist. 1145 a 25-26. 146-147 Albertus Lect. f. i34va : «proprie Barbari sunt qui non sunt ordinati per legem» ; Comm. p. 464bis a. 382 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM bus legibus non reguntur, propter malam convivendi consuetudinem aliqui incidunt in malitiam bestialem; secundo contingit aliquibus propter aegritu150 dines et orbitates, id est amissiones carorum, ex quibus in amentiam incidunt et quasi bestiales fiunt ; tertio propter magnum augmentum malitiae, ex quo contingit quod quosdam superexcellenter infamamus dicentes eos bestiales. Quia igitur, sicut virtus divina iss raro in bonis invenitur, ita bestialitas raro in malis, videntur sibi per oppositum respondere. 1145 a 33 Deinde cum dicit: Sed de hac quidem etc., osten­ dit quid de talibus dictum sit et quid restet dicen­ dum. Et primo continuat se ad praecedentia et 160 sequentia; secundo determinat modum agendi, ibi: Oportet autem etc. Dicit ergo primo quod de hac. dispositione, scilicet bestiali, posterius fiet quaedam recordatio, scilicet in hoc eodem libro; de malitia autem virtuti opposita dictum est prius, ubi deter­ as minatum est de virtutibus; sed de incontinentia, quae vituperatur circa delectationes, et mollitie et deliciis, quae vituperantur circa tristitias, dicendum est nunc, similiter et de continentia, quae laudatur circa delectationes, et perseverantia, quae laudatur no circa tristitias, ita tamen quod non aestimemus hos habitus neque eosdem virtuti et malitiae neque ut genere diversos. 1145 b 2 Deinde cum dicit: Oportet autem etc., ostendit modum procedendi. Et dicit quod oportet hic pro175 cedere sicut in aliis rebus, ut scilicet positis his quae videntur probabilia circa praedicta, primo induca­ mus dubitationes de eis et sic ostendemus omnia quae sunt maxime probabilia circa praedicta et, si ^rion omnia (quia non est hominis ut nihil a mente leo eius excidat), ostendemus plura et principalissima, quia, si in aliqua materia dissolvantur difficultates et derelinquantur quasi vera illa quae sunt proba­ bilia, sufficienter erit determinatum. 1145 b 8 Deinde cum dicit: Videtur utique etc., determinat iss de continentia et incontinentia et perseverantia et mollitie. Et, secundum id quod determinatum est, primo ponit probabilia; secundo inducit dubitatio­ nes, ibi: Dubitabit autem utique aliquis etc.; tertio solvit, ibi : Primum quidem igitur etc. Circa primum 190 tria facit : primo proponit probabilia circa ipsam continentiam et incontinentiam; secundo circa com­ parationem eorum ad alia, ibi: Et temperatum qui­ dem etc.; tertio circa eorum materiam, ibi: Adhuc incontinentes etc. Circa primum ponit tria proba­ bilia. Quorum primum pertinet ad bonitatem et 195 malitiam praedictorum. Et dicit quod probabiliter videtur quod continentia et perseverantia sint stu­ diosa et laudabilia, incontinentia autem et mollities sint prava et vituperabilia. Secundum pertinet ad rationes diffinitivas ipsorum. Et dicit quod idem 200 videtur esse continens quod ille qui permanet in ratione, id est in eo quod secundum rationem indi­ cat esse agendum, incontinens autem videtur ille qui egreditur a iudicio rationis. Tertium pertinet ad operationes eorum. Et dicit quod incontinens scit 205 aliqua esse prava et tamen agit ea propter passio­ nem, continens autem patitur quidem concupiscen­ tias quas scit esse pravas unde non sequitur eas propter iudicium rationis. Et haec duo sunt etiam extendenda ad perseverantiam et mollitiem, sed 210 circa tristitias. Deinde cum dicit: Et temperatum quidem etc., 1145 b 14 ponit duo probabilia circa comparationem eorum ad alia. Quorum primum accipitur secundum com­ parationem continentiae ad temperantiam. Et dicit 215 quod videtur temperatus esse continens et perseverativus; sed quidam dicunt quod omnis continens et perseverativus est temperatus, quidam autem dicunt quod non; circa opposita vero horum, quidam dicunt quod omnis intemperatus est incontinens et e 220 converso confuse, id est absque aliqua distinctione, quidam autem dicunt eos esse alteros. Secundum ac­ cipitur per comparationem ad prudentiam. Et dicit quod quandoque dicunt homines quod non contingit prudentem esse incontinentem, quandoque autem 225 dicunt quod quidam prudentes et dini, id est ingeniosi, sunt incontinentes. Deinde cum dicit: Adhuc incontinentes etc., ponit 1145 b 19 unum probabile circa materiam praedictorum. Et dicit quod quandoque dicuntur aliqui incontinentes 230 non solum concupiscentiarum, sed etiam irae, ho­ noris et lucri. Ista igitur sunt sex quae communi­ ter solent dici de continentia et incontinentia et perseverantia et mollitie. 155 ita coni cum Ed11] et Θ {om. V3 ita et coni. Ed5) 158 dictum sit] inv. T(sicut py.m. PSWi) 166-167 et deliciis] om. Φ Sed cf. Arist. 1145 a 35-36 167 vituperantur] vituperatur O(KrPd CEr’ vituperatur corr. sec.m. Kr Er2) sec.m. S 183 erit coni, cum P’PdV’Za sec.m. Kr OP7P10V10 S] eum Φ enim T(est vel erit sec.m. Wi) 188 utique] om. ψ (utique aliquis om. Db) 192 eo­ rum] earum ®(-As O1) ZA Sed cf. lin. 193, 196, 200, 213, 229. 202 quod coni, cum F1 ZA Ed3 sec.m. Wi] qui Θ 209 sunt etiam inv. ψ 226 dini coni.} divini (dini pro dini) Θ Cf. supra VI c. 10 lin. 223; infra c. 10 lin. 32, 34» 37»' VIII c. 6 lin. 147 cum adn. 230 dicuntur coni, ex Arist. 1145 b 19 cum sec.m. PdP10 Za] dicunt Θ 231 irae] et add. ψ Cf. Arist. 1145 b 20 150-151 Aliter et recte Anonymus, p. 409, 20-22 ; O8, f. i5ova : «Et propter orbitates : sunt enim quidam orbatum, id est laesum, habentes ratiocinativum, et a propriis sensibus extra positi bestiales fiunt» ; Albertus Lect. f. I34va : «Orbitatem autem vocat infirmitatem quae est in nocumentum rationis, sicut si laedatur pars cerebri ex percussura vel sicut est in alienatis » ; Comm. p. 4Ô4bis a. - Cf. supra V c. 4 lin. 72 cum adn. 161 Lin. 1145 b 2. 163 Cap. 5, 1148 b 15 - 1149 a 24. 164-165 Lib. II-V. 188 Cap. 2, 1145 b 21. 189 Cap. 3, 1146 b 8. 192 Lin. 1145 b 14. 193 Lin. 1145 b 19. 226-227 Cf. supra VI c. 10 lin. 212-213, 223 cum adn. 2 Dubitabit autem utique aliquis qualiter existimans recte in­ continens est quis. § Scientem quidem igitur non aiunt quidam possibile esse. Durum enim scientia existente, ut existimabat Socrates, aliud quid imperare et trahere ipsam quemadmodum ser25vam. Socrates quidem enim totaliter pugnabat ad rationem ut non existente incontinentia; nullum enim existimantem operari prae­ ter optimum, sed propter ignorantiam. § Iste quidem igitur sermo dubitat apparentibus manifeste, et optimum quaerere circa passio­ nem, si propter ignorantiam, quis modus fit ignorantiae. Quoniam 30 enim non existimat quidem incontinens existens ante in passione fieri, manifestum. § Sunt autem quidam qui haec quidem concedunt, haec autem non. Scientia quidem enim nihil esse melius con­ fitentur, nullum autem operari praeter opinatum melius, non confitentur; et propter hoc incontinentem aiunt non 35 scientiam habentem imperari a voluptatibus, sed opinionem. § Sed tamen si quidem opinio et non scientia, neque fortis U46 a i suspicatio contratendens, sed quieta, quemadmodum in du­ bitantibus, venia ei quod est non manere in his ad con­ cupiscentias fortes; malitiae autem non venia, neque aliorum nulli vituperabilium. § Prudentia ergo contratendente ? 5 Haec enim fortissimum. § Sed inconveniens. Erit enim idem simul prudens et incontinens; dicet autem utique nullus pru­ dentis esse operari volentem pravissima. § Cum his autem os­ tensum est prius quoniam activus quidem prudens, extremorum enim aliquis et alias habens virtutes. § Adhuc si quidem in io eo quod est concupiscentias habere fortes et pravas continens, non erit temperatus continens neque continens temperatus; ne­ que enim valde temperati neque pravas habere; sed tamen oportet quidem. Si quidem enim bonae concupiscentiae, pravus prohibens habitus non sequi, quare continentia non omnis stuisdiosa. Si autem infirmae et non pravae, nihil venerabile, neque si pravae et infirmae, nihil magnum. § Adhuc, si omni opinioni permansivum facit continentia, prava, puta si et falsae. § Et si ab omni opinione incontinentia egressivum, erit aliqua studiosa incontinentia. Puta Sophoclis Neoptholomus 20 in Philotethe; laudabilis enim non permanens quibus suasus 1145 b 2i 24 quid ALRtT (lin. 44-45) : quidem Rp 24 ipsam A(Kb) T (lin. 45) : ipsum A(LbMbOb) LR 24-25 servam T (lin. 45-46, 47) : servum ALR 28 apparentibus ALRt : de praem. Rp 28 optimum Et P13 RpT (lin. 59) : oportunum AL(- Et P13) Rt 30-31 ante (autem vel aut Rp1’2·3) in passione fieri LR : ante quam in passione fiat Ant. transl.(Ha) an etiam T (cf. lin. 61-62) ? 1146 a 4 contratendente ALRtT (lin. 19-20, 95) : contendente Rp (-Tu1 corr. sec.m. Ba1Rp3) 12 valde T (lin. 127) : quod valde ALR 14 non1 A(KbMb) LR : om. A(LbOb) Ant. transl.(Ha) an etiam T (cf. lin. 135) ? 19 Neoptholomus T (lin. 170) : Neoptolomus Ant. transi.(Borghes.) Neoptolemus LR Cf. infra 1151 b 18 cum adn. 20 Philotethe T (lin. 171) : Philoctete LR Philoctito Ant. transi. (Borghes.} Cf. infra 1150 b 9, 1151 b 18 cum adn. 384 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM est ab Odrisco propter tristari mentiens. § Adhuc sophi­ sticus sermo mentiens dubitatio. Propter inopinabilia enim velle arguere, ut sapientes sint cum attingant, factus syllogismus dubitatio fit; ligata est enim mens, 1146 a 25 cum manere non velit propter non placere conclusum, procedere autem non possit propter solvere non habere sermonem. § Accidit autem ex quodam sermone imprudentia cum incontinentia virtus. Contraria enim operatur quorum opinatur propter incontinentiam, opinatur autem bona 30 mala esse et non oportere operari, quare bona et non mala operabitur. § Adhuc in persuaderi operans et persequens delec­ tabilia et eligens melior utique videbitur eo qui non propter ratiocinationem, sed propter incontinentiam. Sanabilior enim prop­ ter dissuaderi utique; incontinens autem reus proverbio in quo 35aimus: «Quando aqua suffocat, quid oportet adhuc bibere?» Si qui1146 b 1 dem enim persuasus esset quae agit, dissuasus utique quiesceret, nunc autem suasus nihil minus alia agit. § Adhuc si circa omnia incontinentia est et continentia, quis simpliciter incontinens? Nullus enim omnes habet incontinentias. Aimus autem esse quos5dam simpliciter. Dubitationes quidem igitur tales quaedam accidunt, horum autem haec quidem interimere oportet, haec autem relinquere; solutio enim dubitationis inventio est. 21 Odrisco T (lin. 171) : Odisseo Rt Ulixe Ant. transl.(Borghes.) LRp Cf. infra 1151 b 20 cum adn. 23 attingant ALRt : attingunt Rp 26 possit R : potest L 30 operari ALRtRp4T (lin. 200) : opinari Rp1-2-3 (corr. sec.m. BaW^Vd Rp3) 33 ratiocinationem ART : ratiocinativum L 1146 b 2 suasus A Ant. transl.(Borghes.) ~L(in comm.) Rt pr.m. Rp3 T (lin. 221) : non suasus ~L(in textu) Rp1’2·4 sec.m. Rp3 2 alia ALT (lin. 222) : talia R 6 Dubi­ tationes ALRtT (lin. 236) ' : Dubitantes Rp 1145 b 21 Dubitabit autem < utique > aliquis etc. Postquam Philosophus posuit ea quae videntur esse probabi­ lia circa continentiam et incontinentiam, hic movet dubitationes contra omnia praedicta, non tamen s eodem ordine quo ea proposuit. Proposuit enim ea eo ordine quo cadunt in prima hominis considera­ tione, qui primo considerat circa aliquid id quod est commune, puta an sit bonum vel malum, secun­ do considerat propriam rationem rei, < tertio ope10 rationem eius, > quarto comparationem eius ad alia cum quibus convenientiam habet, < quinto comparationem eius ad illa a quibus differt, > et ultimo ea quae exterius circumstant; in ponendo autem dubitationes praemittit id quod est magis 15 dubitabile. Sic ergo contra sex praedicta ponit sex dubitationes: primam quidem contra tertium pro­ babile, de actu continentis et incontinentis; secun­ do ponit aliam contra quintum, quod erat de com­ paratione ad prudentiam, ibi: Prudentia ergo contratendente etc. ; tertia dubitatio est contra quartum 20 probabile, quod erat de comparatione ad tempe­ rantiam, et hoc ibi: Adhuc si quidem etc.; quarta dubitatio est contra secundum probabile, quod erat de diffinitione continentiae, et hoc ibi: Adhuc, si omni opinioni etc. ; quinta dubitatio est contra pri- 25 mum probabile, quod erat de bonitate et malitia continentiae et incontinentiae, et hoc ibi: Adhuc in persuaderi etc.; sexta dubitatio est contra sextum probabile, de materia continentiae et incontinentiae, ibi: Adhuc si circa omnia etc. Circa primum duo 30 facit. Primo proponit dubitationem. Et dicit quod aliquis potest de hoc dubitare, quomodo aliquis i utique coni, ex Arist. cum Bx (cf. supra c. 1 lin. 188 cum adn.)] om. Θ 4 contra ®(-Bg1 ErO1V3V4 pr.m. W) P pr.m. Wi sec.m. W] circa Bg1 ErO*V3V4 pr.m. W S F1 V*Za sec.m. Kr Er2 Wi Cf. infra lin. 15, 16, 18, 20, 23, 25, 28, 55, 147, 160-161, 236; c. 3 lin. 3, 38, 40, 44, 47, 51, 53 ; c. 7 lin. 9, 12; c. 8 lin. 5, 169; c. 9 lin. 9, 12; c. 10 lin. 6; e contrario infra c. 2 lin. 91, 120, 225 9-10tertio operationem eius coni, cum Ed3] om. Θ (add. tertio operationem Ve tertio actum rei sec.m. PdV10) 11-12 quinto... differt coni, cum Ed3] om. Θ 13 circumstant Bx S F1 V’Za] contristant Φ(-Βχ) P circonsistant Wi 16 contra PWi Ve] circa φ S F1 Za Cf. supra lin. 4 cum adn. 18 contra PWi V6] circa Φ S F1 Za Cf. supra lin. 4 cum adn. 19 ergo] autem Φ sec.m. P Sed cf. Arist. 1146 a 4 et infra lin. 90 23 probabile coni, cum Kr Bx sec.m. PdV10] dubitabile Θ 32 aliquis2] quis ®(-Bg1Pe) sec.m. P 19 Lin. 1146 a 4. 22 Lin. 1146 a 9. 24 Lin. 1146 a 16. 27 Lin. 1146 a 31. 30 Lin. 1146 b 2. 2 (1145 b 21 - 1146 a 11) 1145 b 22 1145 b 27 1145 b 31 2145 b 36 385 qui habet rectam existimationem est incontinens inhaeretur uni quam alteri, ut infra dicetur; si eo operando contraria. autem non sit fortis opinio tendens contra concu­ 35 Secundo ibi: Scientem quidem igitur etc., prose­ piscentias, sed est quieta, id est remissa et debilis, quitur dubitationem. Et primo obicit ad unam par­ sicut accidit in his qui dubitant, videtur hoc non tem; secundo obicit ad aliam, ibi: Iste quidem igi­ esse imputandum, sed venia dignum, quod scilicet tur etc.; tertio excludit quorundam solutionem, ibi: homo non immaneat debiliter opinatis contra con- es Sunt autem quidam etc. Dicit ergo primo quod qui- cupiscentias fortes; non autem datur venia neque 40 dam dicunt non esse possibile quod aliquis existi­ malitiae neque alicui aliorum vituperabilium, inter mans recte, ita quod sit sciens, sit incontinens. quae est incontinentia, ita scilicet quod totaliter ei Non enim fortius vincitur a debiliori; cum igitur non imputetur. scientia sit quid fortissimum in homine, difficile Deinde cum dicit: Prudentia ergo etc., movet 90 1146 a 4 videtur quod, existente scientia in homine, aliquid dubitationem circa comparationem continentiae ad 45 aliud imperet scientiae et trahat ipsam quasi ser­ prudentiam, quod erat quintum probabile. Et pri­ vam, cum magis ratio, cuius perfectio est scientia, mo obicit ad unam partem, concludens ex praemissis dominetur et imperet sensibili parti sicut servae. quod aliquis possit esse incontinens, licet habeat Et haec fuit ratio Socratis ; unde totaliter insistebat prudentiam quae in contrarium tendat. Si enim 95 huic rationi, quasi incontinentia non sit; putabat incontinens habet opinionem contratendentem con­ so enim quod nullus qui recte aestimat operaretur ali­ cupiscentiis pravis et non habet debilem, quia sic quid praeter id quod est optimum, sed quod omne non esset ei imputandum, relinquitur ergo quod peccatum accidat propter ignorantiam. habeat fortem opinionem contratendentem ; sed inter Deinde cum dicit: Iste quidem igitur etc., obicit opiniones prudentia est fortissima; ergo incontinens 100 in contrarium. Et dicit quod iste sermo Socratis maxime habet prudentiam contratendentem. 55 dubitationem inducit contra ea quae sunt apparen­ Secundo ibi: Sed inconveniens etc., ostendit hoc 1146 a 5 tia manifeste, manifeste enim videntur aliqui operari esse inconveniens duplici ratione. Quarum prima illud quod sciunt esse malum, et si ita sit quod est quia secundum hoc sequetur quod idem simul peccent propter ignorantiam quae adveniat eis dum sit prudens et incontinens, quod videtur esse impos- 105 sunt in passione, puta concupiscentiae vel irae, opti- sibile; nullus enim dicet ad prudentem pertinere 60 mum est quaerere qualis ignorantia sit ista. Mani­ quod volens operetur pravissima. Dictum est enim festum est enim quod incontinens, ante quam passio supra in VI quod circa prudentiam peior est qui superveniat, non existimat faciendum illud quod voluntarius peccat. per passionem postea facit. Secundam rationem ponit ibi: Cum his autem etc. 110 1146 a 7 Deinde cum dicit: Sunt autem quidam etc., exclu- Est enim supra ostensum quod prudens non solum 65 dit solutionem quorundam. Et primo ponit eam, est cognoscitivus, sed est etiam activus, quia est dicens quod quidam concedunt quaedam dictorum aliquis extremorum, id est habens aestimationem a Socrate, scilicet quod scientia non trahitur, quae­ rectam circa operabilia singularia, quae supra in dam autem non concedunt, scilicet quod nullus VI dixit esse extrema, et est etiam habens alias vir- ns peccet nisi propter ignorantiam. Confitentur enim tutes, scilicet morales, ut in VI ostensum est. Unde 70 quod nihil est melius et fortius quam scientia, quod non videtur possibile quod aliquis prudens contra scilicet possit eam trahere, non tamen confitentur virtutes operetur. quod nullus possit operari praeter id quod opinatur Deinde cum dicit: Adhuc si quidem etc., movet 1146 a 9 esse melius; et inde est quod dicunt quod inconti­ dubitationem circa comparationem continentiae et 120 nens qui superatur a voluptatibus non habet scien- temperantiae, quod erat quartum probabile. Oportet 75 tiam, sed opinionem. enim alterum trium dicere. Quorum primum est quod Secundo ibi: Sed tamen etc., excludit solutionem continens dicatur aliquis ex eo quod habet concu­ praedictam. Et dicit quod incontinens aut habet piscentias pravas et fortes a quibus non deducatur opinionem fortem aut debilem; si fortem, eadem contra rationem; et si hoc est verum, temperatus 125 ratio videtur de ea et de scientia, quia non minus non erit continens neque continens erit temperatus; 33 existimationem] estimationem Φ Sed cf. Arist. 1145 b 21 43 fortissimum] et nobilissimum add. Ψ 70-71 quod scilicet inv. Ψ 88 incontinentia coni, cum F1 V6Za sec.m. Kr O1?3?5 SWi] continentia Θ 104 quia] quod Φ (quia sec.m. O1) Za 105 esse om. ψ io6 dicet] diceret T(-Fx Ve om. pr.m. dicet sec.m. Wi) Sed cf. Arist. 1146 a 6 37 Lin. 1145 b 27. 39 Lin. 1145 b 31. 42 Albertus Lect. f. i35rb : «Fortius enim non vincitur a minus forti». 45 Albertus Lect. f. i36va : «Scientia existente, durum est quod quid aliud trahat ipsam·». Cf. adn. ad Arist. 1145 b 24. 80 Cap. 3, 1146 b 24-30. 88-89 Cf. supra III c. 1 lin. 33-41 cum adn. 108 Cap. 4, 1140 b 23-24. in Lib. VI 4, 1140 b 5 ; 6, 1141 b 16. 115 Cap. 7, 1142 a 23-24 ; 9, 1143 a 28-35. n6 Cap. 10, 1144 a ii - b 1. 386 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM ille enim qui est perfecte temperatus non habet pravas concupiscentias et sic habere pravas concu­ piscentias vehementes repugnat ei quod est esse no temperatum ; oporteret autem quod temperatus ha­ beret pravas concupiscentias si esset continens, facta priori suppositione. Secundum autem trium est quod continens habeat concupiscentias non pravas, sed bonas; et sic sequetur quod quicumque habitus ns prohibet eas sequi sit pravus ; talis autem habitus est continentia; ergo non omnis continentia erit studiosa. Tertium trium est quod concupiscentiae quas habet continens non < sint > vehementes, sed infirmae et debiles; et tunc, si non sunt pravae no sed indifferentes, esse continentem non erit venerabi­ le vel laudabile, et si sint pravae et tantum debiles, non erit magnum eis resistere, et tamen continentia habetur tamquam aliquid magnum et venerabile. Videtur ergo sequi inconveniens, quicquid horum 145 trium dicatur. 1146 a 16 Deinde cum dicit: Adhuc, si omni opinioni etc., movet dubitationem contra ipsam diffinitionem con­ tinentiae, quod erat secundum probabilium propo­ sitorum. Et primo movet dubitationem contra ra­ ise tionem continentiae, prout supra dictum est quod idem est continens et permansivus in ratione. Et dicit quod, si continentia facit permansivum omni opinioni, id est si facit homini esse persuasum quod omni opinioni immoretur non recedens ab ea, βε­ ι 55 quetur quod quaedam continentia sit prava; con­ tingit enim aliquam opinionem esse falsam, a qua discedere est bonum, unde ab ea detineri est pra­ vum, cum tamen continentia laudetur quasi aliquid bonum. 1146 a 18 160 Secundo ibi: Et si < ab > omni etc., obicit con­ tra rationem incontinentiae prout supra dictum est quod incontinens est egressivus a ratione. Et hoc tribus rationibus. Quarum prima est quod, si in­ continentia sit egressiva a quacumque opinione sive 165 ratione, sequetur quod aliqua incontinentia sit bo­ na, cum tamen semper vituperetur ut mala, et hoc ideo quia aliqua opinativa ratio persuadet aliquod malum fieri quod vitare est bonum. Et ponit exem­ plum de hoc quod quidam poeta, nomine Sophocles, narrat quod Neoptholomus, qui fuit in bello Troiano, no persuasus fuit ab Odrisco quod mentiretur Philotethi propter quandam causam quae videbatur honesta, qui tamen postea non permansit in opinione quae sibi fuerat persuasa, propter hoc quod erat ei triste et grave mentiri; et in hoc est laudabilis. 175 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc sophisticus 1146 a 21 sermo etc. Et dicit quod ratio sophistica men tiens, id est concludens falsum, est dubitatio, id est du­ bitationis causa. Quia enim Sophistae, ad hoc quod appareant sapientes, volunt concludere inopinabilia, ioo cum ad hoc pertingant syllogizando, syllogismus fac­ tus inducit dubitationem; mens enim audientis ma­ net ligata, cum ex una parte non velit permanere in eo quod ratio concludit, propter id quod conclu­ sio ei non placet, et ex alia parte non potest pro- ias cedere ad contrarium, quia non habet in sua potesta­ te solutionem argumentationis. Nec tamen propter hoc quod iste non permanet in ratione quam sol­ vere nescit, est vituperabilis. Non ergo videtur quod egredi a quacumque ratione sit incontinentia. 190 Tertiam rationem ponit ibi: Accidit autem etc. 1146 a 27 Si enim egredi a quacumque ratione sit inconti­ nentia, sequetur per quandam rationem quod im­ prudentia incontinentiae iuncta sit virtus et sic vir­ tus componetur ex duobus vitiis, quod est impossi- 195 bile. Et quod sequatur id quod dictum est, videtur per hoc quod, secundum hoc quod dictum est, quod aliquis operetur contraria his quae opinatur, est propter incontinentiam; opinatur autem quod bona sint mala et quod non oporteat ea operari, quod 200 est imprudentiae ; unde sequetur quod operetur bona et non mala, quod videtur esse virtutis. Deinde cum dicit: Adhuc in persuaderi etc., mo1146 a 31 vet dubitationem circa bonitatem et malitiam con­ tinentiae et incontinentiae. Videtur enim quod ille 205 qui operatur mala ex eo quod est sibi persuasum quod sint bona et inde est quod persequitur et eli­ git delectabilia tamquam per se bona, quod facit 134 sequetur] sequeretur Φ sequatur V’ 138 sint coni. cumZa. sec.rn. AsPd Ao Wi] om. Θ 141 tantum PSWi] tamen Φ F1 Ve (tamen etiam sec.rn. SWi) 147 contra PWi] circa Φ S F1 Ve Cf. supra lin. 4 cum adn. 153 si om. Φ 160 ab coni, ex Arist. cum V6] om. Θ 170 Neoptholomus] Neoptholomeus (Neotho-) ®2(Neoptholemus V4) Neopholomus PS pr.m. Wi Neptholomus Ve Cf. infra c. g lin. 142 cum adn. 171 Odrisco] Odorisco Er2P3 Ordisco Ao Odrunco Bg1?® Corisco W Odisco F1 Ulixe V®Za 171 Philotethi] Philothethi Φ (pylothechi Ao) Sed cf. infra c. 7 lin. 171; c. g lin. 141 cum adn. 174 fuerat coni, cum V F1 Ve sec.rn. PdV10] fuerit Θ (fuit KrP® Er2 Za fuerunt O1) 196-197 videtur... est] hom.om. Φ 207 persequitur] prosequitur ®2(sequitur V2) 150 Cap. i, 1145 b 10-11. 161 Cap. 1, 1145 b 11. 168-175 Lexicon verborum graecorum..., p. 261*: « Neoptholemus : proprium nomen hominis. - Phyloctene : proprium nomen poematis. - Edisseo : Ulixe » (cf. etiam Moyses Pergamensis Expositio c.i ; ed. Pitra Analecta sacra, t. 5, p. 126 a). - Robertus Grosseteste Notula (in comm. Anonymi, p. 414, 21, inserta) ; O8, f. i52va : « Dicunt autem quod Ulixes et Neoptolemus missi erant a Graecis ut tollerent Philocteten filium Poiantis, Herculis arma ferentem. Erat autem Philoctetes in insula vocata Lemnos. Abeuntes igitur illuc, Ulixes quidem timuit approximare Philocteti ; ipse enim hunc proiecerat in Lemnon cum astutia, ut ab ydra morderetur. Annuntiat igitur Neoptolemo decipere Philocteten. Et primo quidem Neoptolemus hoc sic fecit, posterius autem recessit a tali opinione et verum ipsi manifestavit, ut in Sophocle sciemus » ; Albertus Lect. f. i36vb : « Et ponit exemplum ex dictis Homeri qui recitat in quodam suo libro qui dicitur Philocte, a quodam viro de quo fuit factus, et Sophoclis, a nomine sui discipuli, sicut Timaeus Platonis ; dicit enim quod Ulixes et Neoptolomus fuerunt missi... (ex Roberto Grosseteste)» ; Comm. p. 468 b. Cf. infra c. 9 lin. 140-151. 197 Cap. 1, 1145 b 11-13. 2 (1146 a ii - 1146 b 8) intemperatus, sit melior eo qui operatur mala non 210 propter ratiocinationem qua sit deceptus, sed prop­ ter incontinentiam. Ille enim qui est persuasus vi­ detur esse sanabilior propter hoc quod de facili potest sibi dissuaderi quod credit; sed incontinens non videtur iuvari ex aliqua bona suasione, quin 215 immo videtur esse reus proverbii quod dicimus quod quando aqua, cuius scilicet potus reficit sitientem, suffocat bibentem, quid adhuc valet ei bibere? Et similiter si aliquis ageret mala quasi persuasus, id est deceptus, desisteret agere dissuasus, id est re220 mota illa suasione, sicut sitis cessat adhibito potu aquae, nunc autem incontinens suasus est et credit ea quae recta sunt et nihilominus alia agit; unde aqua bonae suasionis eum non iuvat, sed suffocat. 1146 b 2 Deinde cum dicit: Adhuc si circa omnia etc., 225 movet dubitationem circa materiam continentiae et 229 omnia] alia add. Ψ 233 Cap. i, 1145 b 19-20. 387 incontinentiae, quod erat sextum propositorum. Et dicit quod si continentia et incontinentia non so­ lum sunt circa concupiscentias, sed circa iras et lucrum et omnia huiusmodi, non poterit determi­ nari quis sit simpliciter incontinens; nullus enim 230 invenitur qui habeat omnes incontinentias. Dicimus autem esse quosdam simpliciter incontinentes. Non ergo videtur esse verum quod supra dictum est quod continentia et incontinentia sit circa omnia. Ultimo autem epilogando concludit quod tales quae- 235 dam dubitationes accidunt contra prius proposita, et quasdam harum dubitationum oportet interimere quasi falsum concludentes et quàsdam relinquere quasi concludentes verum ; haec est enim vera so­ lutio dubitationis, cum invenitur quid sit verum 240 circa id quod dubitatur. 236 contra PWi V6] circa Φ S F1 Cf. supra lin. 4 cum adn. 3 Primum quidem igitur intendendum utrum scientes vel non, et qualiter scientes. Deinde circa qualia io continentem et incontinentem ponendum, dico autem utrum cir­ ca omnem delectationem et tristitiam vel circa quasdam segre­ gatas. Et continentem et perseverativum utrum idem vel alter est. Similiter autem et de aliis quaecumque cognata specula­ tionis sunt huius. § Est autem principium intentionis utrum is continens et incontinens sunt in circa quae vel in qualiter habentes differentiam, dico autem utrum in circa haec esse solum incontinens vel non, vel in ut, vel non sed in ex ambobus. Deinde si circa omnia est incontinentia et conti­ nentia vel non. § Neque enim circa omnia est simpliciter incon2otinens, sed circa quae intemperatus. § Neque in ad haec simpli­ citer habere (idem enim utique esset intemperantiae), sed in sic habere. Hic quidem enim ducitur eligens, existimans semper opor­ tere praesens delectabile persequi, hic autem non existimat quidem, persequitur autem. § De eo quidem igitur quod est opinionem veram 25 sed non scientiam esse praeter quam incontinenter agunt, nihil differt ad rationem. Quidam enim operantium non dubitant, sed existimant certe scire. Si igitur propter quiete credere opinan­ tes magis scientibus praeter opinionem agunt, nihil differt sci­ entia ab opinione; quidam enim credunt nihil minus quibus opi30nantur quam alteri quibus sciunt; manifestat autem Eraclitus. § Sed quia dupliciter dicimus scire, et enim habens quidem, non utens autem scientia, et utens dicitur scire, differt habentem quidem non speculantem autem et speculantem agere quae non oportet agere, ab eo quod est habentem et speculantem. Hoc 35 enim videtur durum, sed non si non speculans. § Adhuc quia 1147 a iduo modi propositionum, habentem quidem utrasque nihil pro­ hibet operari quae praeter scientiam utentem quidem univer­ sali, sed non ea quae secundum partem; operabilia enim sin­ gularia. Differt autem et universale: hoc quidem enim in 5se ipso, hoc autem in re est; puta quoniam omni homini conferunt sicca, et quoniam iste homo vel quoniam siccum quod tale; sed si hoc tale, vel non habet vel non operatur. Secundum utique hos differt modos impossibile tantum ut videa­ tur sic quidem scire nihil inconveniens, aliter autem admiralo bile. § Adhuc habere scientiam secundum alium modum a nunc 1146 b 8 17 vel2 RT {lin. 76) : sed AL 20 Neque ALRtT {lin. 92) : enim add. Rp 21 in ALRtT {lin. 97) : etiam Rp 25 praeter ART {lin. 108) : propter L 26 operantium T {lin. ni) : opinantium ALR 28 agunt RpT {lin. 115) : agent AL ageret Rt 28 differt RpT {lin. 117) : differet ALRt 32 dicitur ALRtT {lin. 135) : detur Rp (-V13) 32 differt Re L*(P17 18Ha) RpT {lin. 137) : differet AL*(-Re)Rt differret L2(RnN*) 32 habentem R : hoc (=το) praem. AL 33 speculantem2 R : hoc (=το) praem. A(KbLbOb) L 34 ab eo quod est R : om. L 1147 a i propositionum ALRt : quibus oportet uti add. Rp an etiam T {cf. lin. 146) ? 7 quod R : hoc L 8 differt RpT {lin. 164) : differet ALRt 8-9 tantum ut videatur R (tamen RpH>) T {lin. 165-166) : quantum. Quare videri L VII, 3 dictis existit hominibus. In habere quidem enim, non in uti autem differentem videmus habitum; quare et habere aliqualiter et non habere, puta dormientem et maniam patientem et vinolentum. Sed tamen sic disponuntur in passiisonibus existentes; irae enim et concupiscentiae venereorum et quaedam talium manifeste et corpus transmutant, quibusdam autem et insanias faciunt. Manifestum igitur quoniam simili­ ter habere dicendum incontinentes his. § Dicere autem sermones eos qui a scientia, nullum signum. Et enim in passionibus 20 his existentes, demonstrationes et verba dicunt Empedoclis. Et primum discentes complectuntur quidem sermones, sciunt au­ tem nondum; oportet enim connasci, hoc autem tempore indiget. Quare quemadmodum simulantes sic existimandum dicere et incon­ tinentes. § Adhuc autem, et si naturaliter utique aliquis respiciet 25 causam, haec quidem enim universalis opinio, altera autem de singularibus est, quorum sensus iam proprius. Cum autem una fiat ex ipsis, necessarium conclusum hic quidem dicere animam, in factivis autem operari confestim. Puta, si omne dulce gustare oportet, hoc autem dulce ut 30 unum aliquod singularium, necessarium potentem et non prohi­ bitum simul hoc et operari. § Quando quidem igitur universalis insit prohibens gustare, haec autem quoniam omne dulce delecta­ bile, hoc autem dulce, haec operatur. Forte autem concupiscentia inexistente, haec quidem dicit fugere hoc, concupiscentia autem 35ducit; movere enim unamquamque potest particularum; quare accidit 1147 b 1 a ratione aliqualiter et opinione incontinenter agere. § Non con­ trarie autem secundum se ipsam, sed secundum accidens, concupis­ centia enim contraria, sed non opinio rectae rationi. Quare et propter hoc bestias non incontinentes, quoniam non habent unisversalem opinionem, sed singularium fantasiam et memoriam. § Qualiter autem solvitur ignorantia et rursus fit sciens incontinens, eadem ratio quae et de vinolento et dormiente et non propria huius passionis, quam oportet a phisiologis audire. § Quia autem ultima propositio et opinio 10 sensibilis et principalis actionum, hanc vel non habet in passione ens vel sic habet ut non erat in habere scire, sed dicere, quemadmodum vinolentus quae Empedoclis, et propter non universale neque scientificum similiter esse videri extremum terminum operabilium et videtur quod quaeII enim ARpT (lin. 175) : om. LRt 12 in L2R : om. L1 13 aliqualiter R (om. Rp4) : qualiter L 13 et1 A L2(P13Ha) RtRp4 T (lin. 181) : om. L1 L2(RnN4) Rp1’2’3 (add. sec.m. Ba1 VdRp3) 13 dormientem : Inc. na peda in Rp1-2-3’4 13-14 et maniam patientem ARtT (lin. 182) : et inaniam patientem Rp om. L (Cf. 1147 a 17, 1148 b 25, 1149 a 12 cum adn.) 17 in­ sanias L (cf. 1112 a 20) RT (lin. 189) : maniam Ant. transl.(Borghes.) (Cf. 1147 a 13-14 cum adn.) 19 signum A(KbMb) RT (lin. 200) : eius quod est operari secundum scientiam add. A(LbOb) L 22 nondum RtT (lin. 208) : nequaquam LRp1·4 om. Rp2>3 (nequaquam add. sec.m. Ba1 rec.m. Rp3) (Cf. 1134 a 17 adn.) 24 si P14 T (lin. 129, 221) : sic RtRp2(-P14) Rp4 pr.m. Rp3 hic LRp1 rec.m. Rp3 27 hic R (hiis Rt) : ubi L 30 unum ALRtT (lin. 243-244) : vinum aut Rp 31 et AR : om. L 31 quidem igitur Rt As1 Rp2>3>4 T (lin. 229-230, 252) : igitur haec quidem AL quidem igitur haec Rp1(-As1) 32 insit Α(=ένη) RtRp2>3 (sit vel sint Rp4) : in qua (=έν η) LRp1 (corr. sec.m. V13) 33 haec LRp : haec autem ARt 33 operatur ALRp : operetur Rt 33 Forte R(-As4) T (lin. 274 ; ante Forte puncto interp. T) : si forte L As1 34 inexistente RtRp2’3 (obsc. Rp4 maxime Tu1 hom.om. C4) T (lin. 274) : insit LRp1 1147 b 1-2 contrarie (=έναντίως) LRT (lin. 255, 284) : Adverbialiter Roberti Grosseteste notula in EtV12 Sk2 4 non1 ALR : contingit add. As1 Tu1 V13 sec.m. Rp3 4 incontinentes ARtRp2 pr.m. Rp3 T (lin. 292-293 ; cf. IIa-IIae q.156 a.i s.c.) : incontinenter agere LRp4 sec.m. Rp3 incontinenter Rp1 14 extremum terminum operabilium T (lin. 320-321) : extremum terminum universalium Rp2’3-4 universalium (— των καθόλου) extremum terminum A.(pr.m. Kb) Ant. transi, (utilium loco universalium Ha) Rt universali (== τώ καθόλου) extremum terminum A(LbMbOb) LRp1 Ethica - 42 3§9 39° SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM 1147 b isrebat Socrates accidere. Non enim principaliter esse visa scientia praesente fit passio neque ipsa attrahitur propter passionem, sed sensibilis. De eo quidem igitur quod est sci­ entem vel non, et qualiter scientem contingit incontinenter operari, tanta dicta sint. 17 sensibilis A(coni. Ramsauer) P13 T (lin. 326) : sensibili AL(-P13) R Primum quidem igitur intendendum etc. Postquam Philosophus positis quibusdam probabilibus circa continentiam et incontinentiam movit contra sin­ gula dubitationes, hic accedit ad solvendum. Consi 5 derandum autem est quod non eodem ordine solu­ tiones inducit neque quo probabilia praesupposuit neque quo dubitationes induxit, sed secundum quod exigit ratio doctrinae, prout scilicet unius dubita­ tionis solutio ex altera dependet. Primo igitur dicit 10 de quo est intentio; secundo exequitur propositum, ibi: Est autem principium etc. Dicit ergo primo quod ad solvendum praedictas dubitationes, primo est considerandum utrum aliqui cum hoc quod sunt scientes possunt esse incontinentes vel non, et si 15 sic per quem modum sciant ; et haec dubitatio primo solvitur, quia eius solutio pertinet ad considerandum an sit incontinentia vel non (dictum est enim supra quod contentio Socratis ad hoc erat quasi inconti­ nentia non < esset >), prius autem de unoquoque 20 oportet considerare an est. Deinde secundo oportet considerare circa qualia debeamus ponere aliquem dici continentem vel incontinentem, utrum scilicet circa omnem delectationem et tristitiam vel circa quasdam determinatas; et haec dubitatio secundo 25 solvitur, licet fuerit sexto loco proposita, quia prin­ cipium inquirendi quis sit aliquis habitus est conôiderare materiam ipsius, sicut < patet > ex modo procedendi Aristotilis in praecedentibus. Et quia continens et perseverativus secundum materiam dif30 ferunt, simul cum hoc considerandum est utrum sint idem vel differant. Et similiter considerandum est de omnibus aliis quaecumque habent coniunctionem et convenientiam cum hac consideratione. 1146 b 14 Deinde cum dicit: Est autem principium etc., in35 cipit solvere dubitationes supra motas. Et primo determinat an sit continentia et incontinentia, de­ terminando primam dubitationem, quae movebatur contra tertium probabile; secundo determinat ma­ 1146 b 8 teriam continentiae et incontinentiae, solvendo sex­ tam dubitationem, quae movebatur contra sextum 40 probabile; et quia temperantia et continentia con­ veniunt in materia, simul in hac parte ostendit differentiam temperantiae et continentiae, solvendo tertiam dubitationem, quae movebatur contra quar­ tum probabile ; ostendit etiam quis sit peior, utrum 45 intemperatus vel incontinens, solvendo quintam du­ bitationem, quae movebatur contra primum proba­ bile; et haec secunda pars incipit ibi: Utrum autem est aliquis incontinens etc.; tertio ostendit quid sit continentia et incontinentia, solvendo quartam du- so bitationem, quae movebatur contra secundum pro­ babile, et cum hoc solvit secundam quaestionem, quae movebatur contra quintum probabile, osten­ dendo quod prudens non potest esse incontinens; et haec tertia pars incipit ibi : Utrum igitur conti- 55 nens est etc. Circa primum tria facit: primo prae­ mittit quaedam quae sunt necessaria ad solvendum; secundo excludit falsam solutionem, ibi: De eo qui­ dem igitur etc.; tertio ponit veram, ibi: Sed quia dupliciter etc. Circa primum duo facit: primo dicit 60 de quo est intentio; secundo exequitur, ibi: Neque enim etc. Dicit ergo primo quod ad determinandum praedicta oportet primo intendere ut sciamus haec duo. Quorum primum est utrum continens et in­ continens habeant differentiam, scilicet specificam, 65 per quam ab omnibus aliis differant, in circa quae, id est ex hoc quod habeant materiam determina­ tam circa quam sint, sicut differentia mansuetudi­ nis est ex hoc quod est circa iras, vel in qualiter, id est in modo se habendi circa quamcumque ma- 70 teriam, sicut prudentia est circa omnem materiam moralem, non tamen eodem modo sicut virtutes morales; et ad exponendum quod dixerat, subdit quod considerandum est utrum aliquis dicatur in­ continens solum ex hoc quod est circa aliquam ma- 75 teriam, vel solum in ut, id est solum ex hoc quod 3 contra coni, cum P] circa Θ Cf. supra c. 2 lin. 4 cum adn. 19 esset coni, cum Za Ed3 sec.m. AsPd ErW] om. Θ (add. sit F1 Ve sec.m. AoErP’P7 Wi est sec.m. O1 existente sec.m. P5) Cf. infra c. 8 lin. 70 27 patet coni, cum Ed3 sec.m. As Er3P3PBP7] om. Θ (add. post 28 praecedentibus O1) 38 contra coni, cum P] circa Θ Cf. supra c. 2 lin. 4 cum adn. ii Lin. 1146 b 14. 17 Cap. 2, 1145 b 25-26. C ; 750 D) ; Met. VII 17, 1041 a 15-20. 35 Lin. a 9· 45-48 Cap. 8, 1150 b 29. 48 Cap. 4, 1147 1151 a 29. 58 Lin. 1146 b 24. 59 Lin. 1146 b 19-20 Aristoteles Anal. post. II 1, 89 b 23-35 ; 7» 93 a 16-20 (PL 64, 743 1146 b 14 - 1147 b 19. 38-41 Cap. 4-6. 41-45 Cap. 7, 1150 b 20. 49-51 Cap. 9. 52-54 Cap. 10, 1152 a 6. 55 Cap. 9, 31. 61 Lin. 1146 b 19. 73 Lin. 1146 b 16. 3 (1146 b 8 - 1147 a 9) 391 aliquo modo se habeat indifferenter circa omnem aliquam diu permanendi in rebus, quod in fine materiam, vel non solum per hoc vel per illud vitae suae nolebat loqui ne veritas interim transmu­ dicatur aliquis continens vel incontinens, sed in ex taretur, sed solum movebat digitum ad aliquid so ambobus, id est et ex determinato modo et ex de­ enuntiandum, ut dicitur in IV Metaphysicae. 125 terminata materia. Secundum quod oportet praeDeinde cum dicit: Sed quia dupliciter etc., ponit 1146 b 31 considerare est si continentia et incontinentia sint veram solutionem. Et primo solvit dubitationem circa omnia vel non, sed circa determinatam ma­ per quasdam distinctiones; secundo per naturam teriam. ipsius operativae scientiae, ibi: Adhuc autem, et si 1146 b 19 as Deinde cum dicit: Neque enim etc., determinat naturaliter etc. Circa primum ponit tres distinctio-130 quod dixerat. Et primo secundum, dicens quod nes. Quarum prima est quod dupliciter dicimus ali­ continens et incontinens non dicitur aliquis simpli­ quem scire: uno quidem enim modo dicitur scire citer circa omnia, sed circa illam determinatam ille qui habet habitum, sed non utitur eo, puta materiam circa quam dicitur aliquis temperatus vel geometra cum non considerat geometricalia ; alio 90 intemperatus, scilicet circa concupiscentias et de­ modo dicitur scire ille qui utitur sua scientia, sci- 135 lectationes tactus. licet considerando ea quae sunt illius scientiae ; mul­ 1146 b 20 Secundo ibi: Neque in ad haec etc., determinat tum autem differt utrum aliquis agat ea quae non primum. Et dicit quod non dicitur aliquis conti­ oportet habens habitum scientiae sed non utens, vel nens vel incontinens solum in ad haec, id est respec- quod aliquis habeat habitum et utatur speculando. 95 tu alicuius determinatae materiae (sic enim idem Hoc enim videtur esse durum, scilicet quod aliquis 140 esset et intemperatus, cunj sint circa eandem ma­ agat contra id quod actu speculatur, non autem teriam), sed dicitur aliquis incontinens in sic ha­ videtur esse durum si aliquis agat contra id quod bere, id est ex hoc quod aliqualiter se habet circa habitualiter scit, sed non considerat. determinatam materiam. Quia hic, scilicet intempeSecundam distinctionem ponit ibi: Adhuc quia duo 1146 b 35 100 ratus, ex electione ducitur ad peccandum, quasi modi etc. Et dicit quod duo sunt modi propositio- 145 existimans quod semper aliquis debeat persequi, id num quibus utitur ratio practica, scilicet universalis est accipere, delectabile sibi praesentialiter oblatum, propositio et singularis, nihil autem prohibere vi­ sed incontinens non hoc existimat, sed tamen per­ detur quod aliquis operetur praeter scientiam qui sequitur delectabile quando est sibi praesens. habitu quidem cognoscit utramque propositionem, 1146 b 24 105 Deinde cum dicit: De eo quidem igitur etc., exclu­ sed in actu considerat tantum universalem, non 150 dit falsam solutionem, quam etiam supra tetigit. autem particularem; et hoc ideo quia operationes Et dicit quod nihil differt ad praesentem rationem sunt circa singularia, unde si aliquis non considerat si dicatur quod illa cognitio praeter quam aliqui singulare non est mirum si aliter agat. Sciendum incontinenter agunt sit vera opinio, sed non sit tamen quod dupliciter potest accipi universale: uno no scientia. Ex facti enim evidentia constat quod qui­ quidem modo prout est in se ipso, puta si dicamus iss dam incontinenter operantium non habent debilem quod omni homini conferunt sicca; alio modo se­ inhaesionem quasi dubitantes, sed aestimant se per cundum quod est in re singulari, puta si dicamus certitudinem scire illud contra quod agunt. Si ergo quod iste est homo vel talis cibus est siccus; potest aliquis dicere velit quod propter hoc magis opinan- ergo contingere quod aliquis sciat et in habitu et 115 tes praeter opinionem agunt quam scientes, quia in actu universale secundum se consideratum, sed 160 quiete, id est debiliter, inhaerent opinatis, conside­ universale consideratum in hoc singulari vel non randum est quod in hoc nihil differt scientia ab habet, id est in habitu non cognoscit, vel non ope­ opinione; quidam enim non minus inhaerent opinio­ ratur, id est non cognoscit in actu. Secundum igi­ nibus etiam falsis quam alii verae scientiae: et hoc tur hos modos sciendi differentes, in tantum differt 120 potest videri per Eraclitum, qui adeo firmiter te­ impossibile quod Socrati videbatur, ut nullum in- 105 nebat omnia semper moveri et non esse veritatem conveniens videatur eum qui incontinenter agit uno 80 et1 AsBg’E^KrPd] om. Bg1?6 Φ2 Ψ 86 dixerat] dictum est Ψ 89 dicitur aliquis inv. Ψ 103-104 persequitur] prosequitur Kr BxW Ψ (om. V) 119 verae scientiae inv. Ψ 122 permanendi] permanen[tem e*/>.]di P1 permanenftis exp.Jdi V4 permanentem Er2 Za 106 Cap. 2, 1145 b 31-35· 116 Albertus Lect. f. I38rb : « quiete, id est remisse ». Cf. infra c. 7 lin. 114 cum adn. 122-125 Albertus Lect. f. i38rb : « Sicut patet de Eradito, qui propter suae opinionis certitudinem qua ponebat omnia in motu esse, ad hoc devenit in fine vitae, ut dicitur in IV Metaphysicae, quod nolebat loqui, sed movebat digitum». 125 Cap. 12, 1010 a 11-13, Met. nova a Michaele Scoto ex arabica lingua in latinam transi, (ed. 1562, f. qora) : « Eraclitus enim in fine vitae suae opinabatur quod non oportet aliquid dicere, sed tantum movebat digitum » cum Averrois commentario (ibid., comm. 22, f. 90va) ; cf. Met. media (ed. Geyer, p. 190) : « et qualem Heraclitus habuit, qui tandem opinatus est nihil oportere dicere, sed digitum moveri solum», cum Alberti commentario (Comm. in Met. IV tr.3 c.4 ; ed. Coi., t. 16, p. 192). - Aliter et recte Met. IV 12, 1010 a 11-13, a Guillelmo de Moerbeke transi, cum Thomae comm. 129 Lin. 1147 a 24. 392 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM modo scire, scilicet in universali tantum vel etiam in singulari in habitu, sed non in actu; si autem alio modo sciret ille qui incontinenter agit, videretur ito esse inconveniens, scilicet si sciret singulare in actu. 1147 a 10 Tertiam distinctionem ponit ibi: Adhuc habere etc. Et primo ponit distinctionem; secundo excludit obiectionem, ibi: Dicere autem sermones etc. Dicit ergo primo quod praeter dictos modos adhuc inve175 nitur in hominibus alius modus sciendi. Quod enim aliquis sciat habitu et non actu, differentiam quandam videtur habere: aliquando enim est habitus solutus ut statim possit exire in actum cum homo voluerit; aliquando autem est habitus ligatus ita iso quod non possit exire in actum, unde quodam mo­ do videtur habere habitum et quodam modo non habere, sicut patet in dormiente vel maniaco aut etiam ebrioso. Et hoc modo sunt dispositi homines dum sunt in passionibus; videmus enim quod irae iss et concupiscentiae venereorum et quaedam huius­ modi passiones manifeste transmutent et corpus ex­ terius et non solum animales motus, puta cum ex his incalescit coipus; et quandoque tantum incres­ cunt huiusmodi passiones quod quosdam in insanias 190 deducunt. Et sic manifestum est quod incontinentes similiter disponuntur dormientibus aut maniacis aut ebriosis, quod scilicet habent habitum scientiae prae­ ficae in singularibus ligatum. 1147 a 18 Deinde cum dicit: Dicere autem sermones etc., 195 excludit obiectionem. Posset enim aliquis obicere contra praedicta quod incontinentes quandoque di­ cunt verba scientialia etiam in singulari et ita vi­ detur quod non habeant habitum ligatum. Sed ipse hoc removet dicens quod hoc quod dicunt sermones 200 scientiae non est signum quod habeant habitum solutum, et hoc probat per duo exempla. Quorum primum est quod etiam illi qui sunt in passionibus praedictis, puta ebrii et maniaci, proferunt voce demonstrationes, puta geometricas, et dicunt verba 205 Empedoclis, quae erant difficilia ad intelligendum quia metrice philosophiam scripsit. Secundum exem­ plum est de pueris quando primo addiscunt, qui coniungunt sermones quos ore proferunt, sed non­ dum eos sciunt, ita scilicet quod mente intelligant; 210 ad hoc enim requiritur quod illa quae homo audit fiant ei quasi connaturalia propter perfectam im­ pressionem ipsorum intellectui, ad quod homo in­ diget tempore in quo intellectus per multiplices meditationes firmetur in eo quod accepit. Et ita est etiam de incontinente ; etsi enim dicat : « Non 215 est mihi bonum nunc persequi tale delectabile », tamen non ita sentit in corde; unde sic existiman­ dum est quod incontinentes dicant huiusmodi verba quasi simulantes, quia scilicet aliud sentiunt corde et aliud proferunt ore. 220 Deinde cum dicit: Adhuc autem, et si naturaliter 1147 a 24 etc., solvit propositam dubitationem secundum na­ turalem processum practicae scientiae, applicando praedictas distinctiones ad propositum. Et primo determinat veritatem quaestionis ; secundo respon- 225 det obiectioni Socratis. Circa primum duo facit: primo proponit naturalem processum scientiae prac­ ticae in agendis; secundo ostendit impedimentum quod accidit in incontinente, ibi: Quando quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod, si aliquis velit 230 considerare causam quare incontinentes praeter scientiam agant secundum naturalem processum practicae scientiae, oportet scire quod in eius pro­ cessu est duplex opinio: una quidem universalis, puta : « Omne inhonestum est fugiendum » ; alia 235 autem est singularis circa ea quae proprie per sen­ sum cognoscuntur, puta: « Hic actus est inhonestus ». Cum autem ex his duabus opinionibus fiat una ratio, necesse est quod sequatur conclusio, sed in specu­ lativis anima solum dicit conclusionem, in facti vis 240 autem statim eam operatur. Ut, si opinio universalis sit quod omne dulce oportet gustare, opinio autem particularis sit quod < hoc >, demonstrato aliquo particulari, sit dulce, necesse est quod ille qui potest gustare statim gustet, nisi sit aliquid prohibens. Et 245 hoc quidem fit in syllogismo temperati, qui non habet concupiscentiam repugnantem rationi propo­ nenti quod omne inhonestum est vitandum, et simi­ liter in syllogismo intemperati, cuius ratio concu­ piscentiae non repugnat quae inclinat ad hoc quod 250 omne delectabile sit sumendum. Deinde cum dicit: Quando quidem igitur etc., os1147 a 31 tendit qualiter accidat defectus in incontinente. Et primo ostendit aliquid in eo esse prohibens ; secundo 188 his] eis Ψ 212 intellectui Bg*PePd] intellectum AsBg’E^Kr ®2(intellectuum P’) Ψ (intellectuum V6 intellectu F1 sec.m. SWi) in ante intellectum add. sec.m. As Ao 227 proponit] ponit Ψ (corr. sec.m. P) Bg* Za sec.m. Kr P5] agend' Θ (agendum KrPd BxOErEi^FP’P^VWW® agendo sec.m. Pd) 238 his] istis Ψ gustare inv. Ί^-Γ1) 243 hoc coni, cum Ed3] om. Θ 254 aliquid] post esse Ψ pr.m. S in 228 agendis 242 oportet 173 Lin. 1147 a 18. 178-179 Cf. Averroes Comm. magnum in Ar. De anima libros III 18 (ed. Crawford, p. 438) : «Haec est enim diffinitio habitus, scilicet ut habens habitum intelligat per ipsum illud quod est sibi proprium ex se et quando voluerit » («cum voluerit» habet Thomas supra III c. 6 lin. 50 ; Contra Gent. II 60 ; 73 ; I& q.107 a.i ; /a-I7ae q.49 a.3 s.c. ; q.50 a.i arg.i ; a.5 ; q.51 a.i arg.i ; q.71 a.4 ; q.78 a.2 ; II3·-!!3·3 q.137 a.4 ad 1 ; q.171 a.2 s.c. ; q.176 a.2 arg.3 ; III3· q.n a.5 ad 2. - Locum autem Averrois ad verbum profert Thomas Contra Gent. II 78). 205-206 Cf. ipse Thomas Sent, libri De anima I 4, in 404 b 15; Sent, libri Met. I 6, in 985 b 3; III 11, in 1000 b 12. - Testimonia Ciceronis De oratore I 1 217; Quintiliani Inst. orat. I iv 4; Lactantii Inst. div. II xn 4 (PL 6, 320 A), proferunt Diels-Kranz Die Fragmenta der Vorsokratiker3, t. 1, p. 286-287. 225-226 Lin. 1147 b 9. 229 Lin. 1147 a 31· 3 (1147 a 9 ’ IT47 b *9) 255 ostendit causam prohibitionis, ibi : Non contrarie autem etc.; tertio ostendit qualiter ista prohibitio cesset, ibi: Qualiter autem etc. Circa primum consi­ derandum est quod in incontinente ratio non tota­ liter obruitur a concupiscentia quin in universali 260 habeat veram sententiam ; sit ergo ita quod ex parte rationis proponatur una universalis prohibens gusta­ re dulce inordinate, puta si dicatur: « Nullum dulce oportet gustare extra horam », sed ex parte concu­ piscentiae proponitur quod omne dulce est delec265 tabile, quod est per se quaesitum a concupiscentia, et quia in particulari concupiscentia ligat rationem, non assumitur sub universali rationis, ut dicatur hoc esse praeter horam, sed assumitur sub universali concupiscentiae, ut dicatur hoc esse dulce, et ita 270 sequitur conclusio operis; et sunt in hoc syllogismo incontinentis quatuor propositiones, sicut iam dic­ tum est. Et quod hoc modo se habeat quandoque processus rationis practicae, patet per hoc quod forte insurgente concupiscentia, ratio dicit hoc con275 cupiscibile esse fugiendum secundum universalem sententiam, ut dictum est, concupiscentia autem ducit ad hoc libere proponendo et assumendo absque prohibitione rationis quae est ligata; quia concu­ piscentia quando est vehemens potest movere quam280 libet particulam animae, etiam rationem si non sit sollicita ad resistendum ; et sic accidit conclusio operis, ut scilicet aliquis agat incontinenter contra rationem et opinionem universalem. 1147 b i Deinde cum dicit: Non contrarie autem etc., os285 tendit causam praedictae repugnantiae. Et dicit quod non est ibi contrarietas ex parte rationis per se, sicut accidit in dubitantibus, sed solum per accidens, in quantum scilicet concupiscentia contrariatur universali rationi rectae; non autem aliqua 290 opinio per se contrariatur rectae rationi, sicut qui­ dam dicebant. Et ex hoc infert quoddam correlarium, quod scilicet bestiae non dicuntur continen­ tes aut incontinentes, quia non habent universalem opinionem moventem cui contrariatur concupiscen­ tia, sed moventur solum ex fantasia et memoria 295 singularium. Deinde cum dicit: Qualiter autem solvitur etc., 1147 b 6 ostendit qualiter cessat talis repugnantia. Et dicit quod qualiter solvatur ignorantia quam incontinens habet circa particulare et rursus redit ad rectam 300 scientiam, eadem ratio est quod de vinolento et dormiente; quae quidem passiones solvuntur facta aliqua transmutatione circa corpus, et similiter quia per passiones animae, puta per concupiscentiam vel iram, transmutatur corpus, oportet cessare hanc 305 transmutationem corporalem ad hoc quod homo redeat ad sanam mentem ; et ideo haec ratio non est propria huius considerationis, sed magis oportet eam audire a phisiologis, id est naturalibus. Deinde cum dicit: Quia autem ultima etc., secun-310 1147 b 9 dum praemissa solvit hanc rationem Socratis. Et dicit quod propositio et opinio ultima, scilicet sin­ gularis, accipitur per sensum et principatur in actio­ nibus quae sunt circa singularia, huiusmodi autem propositionem aut opinionem ille qui est in passione 315 vel omnino non habet in habitu vel habet habitum ligatum ut non possit in actu scire, sed hoc modo loquitur de his sicut ebrius dicit verba Empedoclis; quia ergo ista sunt vera et quia universale quod per scientiam comprehenditur non est extremus termi- 320 nus operabilium, videtur sequi illud quod Socrates quaerebat. Patet enim ex praedictis quod passio non fit in praesentia principalis scientiae quae est circa universale, cum passio sit solum in particulari, neque universalis scientia trahitur a passione, sed 325 solum aestimatio sensibilis, quae non est tantae dignitatis. Ultimo autem epilogat tanta dicta esse de hoc quod sciens incontinenter agat vel ille qui non est sciens, et quomodo incontinens sit 330 sciens. 259 obruitur PWi F1 V6] obstruitur Φ [ob exp.] abutitur pr.m. obstruitur sec.m. S 263 oportet] es est Ψ 269 esse] est Ψ 272 se habeat] post quandoque ψ 300 redit] reddit PSWi redpaf pi Bg1 que ψ (om. AsP6 BoDbP3 S) 329 et] vel Φ Sed cf. Arist. 1147 b 18 255 Lin. 1147 b i. lin. 260-263. 257 Lin. 1147 b 6. 393 271 Lin. 1147 a 23-26, see. Thomam /a_//ae q>77 a 2 ad 4 268 esse] 301 quod] et 276 Supra 4 Utrum autem est aliquis incontinens simpliciter vel omnes secun­ dum partem, et si est, circa qualia est, dicendum deinceps. § Quoniam quidem igitur circa delectationes et tristitias sunt et continentes et perseverantes et incontinentes et molles, manifestum. § Quia autem sunt haec quidem necessaria facientium delectationem, haec autem eli25gibilia quidem secundum se ipsa, habentia autem superabundantiam. Necessaria quidem corporalia, dico autem talia et quae circa cibum et venereorum oportunitatem et talia corporalium circa quae intemperantiam posuimus et temperantiam, necessaria quidem non, eligibilia autem secundum se ipsa, dico autem puta vic3otoriam, honorem, divitias et talia bonorum et delectabilium. § Eos quidem igitur qui ad haec praeter rectam rationem superexcellunt eam quae in ipsis simpliciter quidem non dicimus in­ continentes, apponentes autem pecuniarum incontinentes et lucri et honoris et irae, simpliciter autem non ut alteros et secundum 35 similitudinem dictos, quemadmodum homo qui Olimpia vicit, illi 1148 a lenim communis ratio a propria parum differebat, sed tamen altera erat. Signum autem: incontinentia quidem enim vituperatur, non ut peccatum solum, sed et ut malitia quaedam vel simpliciter exi­ stens vel secundum quandam partem, horum autem nullus. § Eorum 5 autem qui circa corporales voluptates circa quas dicimus temperatum et intemperatum, qui non eligendo delectabi­ lium persequens superabundantias et tristium fugiens, esuriei et sitis et caloris et frigoris et omnia quae circa tactum et gustum, sed praeter electionem et intellectum, io incontinens dicitur, non secundum appositionem, quoniam circa haec, quemadmodum irae, sed simpliciter solum. Signum autem: et enim molles dicuntur circa has, circa illarum autem nul­ lam. § Et propter hoc in idem incontinentem et intemperatum ponimus et continentem et temperatum, sed non illorum nullum, 15propter circa easdem aliqualiter voluptates et tristitias esse; hi sunt quidem circa haec, sed non similiter sunt, sed hi quidem eligunt, hi autem -non eligunt. § Propter quod magis intemperatum utique dicemus quoniam neque concupiscens vel quiete persequitur superabundantias et fugit moderatas tristitias, quam hunc qui 20 propter concupiscere valde. Quid enim utique ille faceret, si adesset concupiscentia iuveniHs et circa venereorum indigentias 1147 b 20 25 quidem ALRt : sunt add. Rp 27 oportunitatem RtRp2·3·4 : usum LRp1 28 quidem R : autem quidem AL1 quidem autem Re L2 33 autem R : hoc (=το) add. AL 1148 a i enim ALRt : autem Rp 5 qui ALRtT (lin. 62, 90) : quae Rp 6 qui non eligendo (=δ μή τω προαιρεϊσθαι) Rp1’2’3 (praem. vel) : in non eligere LRtRp4 (nec non post eligendo Rp1-2-3) 12 circa illarum Rp2·3·4 : de illis L (ante nullam add. Resume : circa Roberti Grosseteste notula in EtV12 Sk2) Rp1 om. Rt an circa aliarum T (cf. lin. 107) ? 18 dicemus ALRt : dicimus Rp 21 iuvenilis ALRtRp4T (lin. 127-128 ? cf. IIa-IIae q.156 a.3 ad 3) : iuvenis Rp1 Rp2 (-Vd) Rp3 21 venereorum sec.m. Tu1 (ex T?) T (lin. 129, ex 1147 b 27 ?) : necessa­ riorum ALR VII, 4 (ii47 b 20 - 1147 b 23) 395 tristitia fortis? § Quia autem concupiscentiarum et delectationum hae quidem sunt genere bonorum et studiosorum, delectabilium enim quaedam natura eligibilia, quaedam autem contraria horum, quaedam 25 autem intermedia, quemadmodum divisimus prius, puta pecuniae et lucrum et victoria et honor. Ad omnia autem et talia et intermedia non in pati et concupiscere et amare vituperantur, sed in ali­ qualiter et superabundare. § Propter quod quanti quidem praeter rationem, vel detinentur vel persequuntur eorum quae natura ali30 quid pulcrorum et bonorum, puta circa honorem et magis quam oportet studentes vel circa filios et parentes. Et enim haec bonorum et laudantur qui circa haec student; sed tamen est quaedam superabundantia et in his, si quis quemadmodum Niobes rebellet et ad deos, vel quemadmodum Sathirus philopator 1148 b 1 cognominatus circa patrem, valde enim videbatur desipere. § Malitia quidem igitur nulla circa haec est, propter id quod dictum est quoniam natura eligibilium unumquodque est propter se ipsum, pravae autem et fugiendae sunt ipsorum superabundantiae. Simi5liter autem neque incontinentia; incontinentia enim non solum fugien­ dum, sed et vituperabilium est. § Propter similitudinem autem passio­ nis apponentes ad incontinentiam circa unumquodque dicunt, puta malum medicum et malum ypocritam, quem simpliciter non utique dicerent ma­ lum. Quemadmodum igitur neque hic propter non malitiam esse unam10 quamque ipsarum, sed in secundum analogum similem, sic videlicet et illic existimandum solam incontinentiam et continentiam esse quae est circa eadem temperantiae et intemperantiae, circa iram autem secundum similitudinem dicimus; propter quod et apponentes incon­ tinentem irae quemadmodum honoris et lucri aimus. 23 enim ALRtT (lin. 144) : autem Rp 29 detinentur LRtRp4T (lin. 157 habent) : dominantur Rp2-3’4 (corr. sec.m. Rp3) possidentur Ant. transi. (B orghes.) κρατούνται A (Kb) 30 bonorum ALRtT (lin. 157-158) : bonum Rp (corr. sec.m. Rp3) 31 vel LRtT (lin. 160) : veluti Rp 33 Niobes T (lin. 167) : Niobe ALR (in orbe P13 P14 inob As1 more pr.m. mole sec.m. Rp3) 34 Sathirus L^RnN1) T (lin. 169) : Satirus (-ty-) L1 P13 R 1148 b 2 id R : om. L 8-9 non utique dicerent malum AL1 : non utique malum dicerent L2 utique non dicerent malum Rp malum utique dicerent (om. non) Rt 9 igitur AR : om. L 10 in Α(=τω LbMbOb) LRt : hoc Α(=το Kb) Rp (ante in quod etiam hab.) 1147 b 20 Utrum autem est aliquis incontinens etc. Postquam Philosophus ostendit quod praeter scientiam potest aliquis prava operari, per quod sciri potest an con­ tinentia et incontinentia sit, hic determinat de ma5 teria continentiae et incontinentiae. Et primo os­ tendit quae sit materia utriusque; secundo comparat ea aliis habitibus qui sunt circa eandem materiam, ibi: Circa eas autem quae per tactum etc. Circa pri­ mum duo facit: primo dicit de quo est intentio; 10 secundo manifestat propositum, ibi: Quoniam qui­ dem igitur etc. Est autem considerandum quod su­ pra, sextam dubitationem proponens, dixit quod, si continentia et incontinentia essent circa omnia, nullus esset simpliciter incontinens. Et ideo, hanc 15 dubitationem solvere intendens, duo proponit trac­ tanda, quorum primum est utrum aliquis sit sim­ pliciter incontinens vel omnes dicantur incontinentes 8 Cap. 7, 1150 a 9. 10 Lin. 1147 b 21. particulariter; secundum est, si aliquis est simpli­ citer incontinens, circa qualem materiam est. Deinde cum dicit: Quoniam quidem igitur etc., 20 1147 b 21 exequitur propositum. Et primo proponit materiam generalem ut manifestam. Et dicit manifestum esse quod continentes et incontinentes, perseverantes et molles dicuntur circa delectationes et tristitias. Secundo ibi: Quia autem sunt haec etc., inquirit 25 1147 b 23 specialem materiam praedictorum. Et primo osten­ dit quomodo diversimode dicatur continentia et in­ continentia circa diversas delectationes ; secundo comparat incontinentias diversarum delectationum ad invicem, ibi: Quoniam autem est minus turpis m etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quo­ modo dicatur aliquis diversimode continens vel in­ continens secundum differentiam humanarum delec­ tationum ad invicem; secundo secundum differen- 12 Cap. 2, 1146 b 2-3. 30 Cap. 6, 1149 a 24. 396 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM 35 tiam humanarum delectationum ad bestiales, ibi : Quia autem sunt quaedam etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum; secundo manifes­ tat quaedam quae dixerat, ibi: Quia autem concu­ piscentiarum etc. Circa primum tria facit: primo 4o distinguit delectationes humanas; secundo ostendit quomodo circa eas diversimode dicitur aliquis con­ tinens vel incontinens, ibi : Eos quidem igitur etc. ; tertio infert quaedam correlaria ex dictis, ibi: Et propter hoc in idem etc. Dicit ergo primo quod 45 eorum quae faciunt delectationem homini quaedam sunt necessaria ad vitam humanam, quaedam autem non sunt necessaria, sed secundum se considerata sunt eligibilia homini, quamvis possit in eis esse superabundantia et defectus; quod apponit ad diffe50 rentiam virtutum, in quibus non potest esse super­ abundantia et defectus. Et dicit necessaria esse corporalia quaedam, puta quae pertinent ad cibum et venerea, et alia huiusmodi corporalia circa quae supra posuimus temperantiam et intemperantiam; 55 sed eligibilia secundum se ipsa, non autem neces­ saria dicit esse sicut victoriam, honorem, divitias et alia huiusmodi bona et delectabilia. 1147 b 31 Deinde cum dicit: Eos quidem igitur etc., ostendit quomodo circa praedicta dicatur aliquis continens 6o vel incontinens. Et primo quomodo circa non ne­ cessaria; secundo quomodo circa necessaria, ibi: Eorum autem qui circa corporales etc. Dicit ergo primo quod illi qui circa praedicta bona non ne­ cessaria superexcellenter student praeter rectam ra65 tionem quae in ipsis est, non dicuntur simpliciter incontinentes, sed cum aliqua additione, puta in­ continentes pecuniarum vel lucri vel honoris aut irae, quasi alteri sint simpliciter incontinentes et illi qui secundum similitudinem incontinentes di70 cuntur, quod signat appositio ; sicut cum dicitur homo qui Olimpia vicit, circa hunc quidem commu­ nis ratio hominis parum differt a propria quam appo­ sitio designat, sed tamen aliquo modo est alia. Et inducit signum ad hoc quod circa praedicta non di75 catur aliquis simpliciter incontinens, quia inconti­ nentia vituperatur non solum ut peccatum quoddam, quod potest contingere etiam cum aliquis persequi­ tur aliquod bonum, sed inordinate, vituperatur au­ tem incontinentia sicut malitia quaedam, per quam scilicet tenditur in aliquod malum ; quae quidem ao vel est malitia simpliciter, puta cum ratio et appe­ titus tendunt in malum, et haec est vera malitia quae opponitur virtuti; vel est secundum quandam partem, quia scilicet appetitus tendit in malum, non autem ratio, sicut contingit circa incontinen- es tiam; sed nullus praedictorum incontinentium vitu­ peratur ut malus, sed solum ut peccans, quia in bonum tendit, sed ultra quam oportet; unde nullus eorum est incontinens simpliciter. Deinde cum dicit: Eorum autem qui circa corpo- 90 1148 a 4 rales etc., ostendit qualiter dicatur aliquis inconti­ nens circa necessaria. Et dicit quod illi qui male se habent circa corporales voluptates circa quas est temperantia et intemperantia, non ita quod ex elec­ tione persequantur superabundantias delectationum 95 et fugiant tristitias, puta famem et sitim et alia huiusmodi quae pertinent ad gustum et tactum, sed praeter rectam electionem quam habent et prae­ ter intellectum rectum qui in eis est persequuntur et fugiunt praedicta, tales, inquam, dicuntur incon- 100 tinentes non quidem cum aliqua additione, sicut dicebatur incontinens irae, sed simpliciter. Et ad hoc inducit signum, quia molles, qui sunt propinqui incontinentibus, dicuntur aliqui circa huiusmodi tristitias, puta quia non possunt pati famem aut 105 sitim aut aliquid huiusmodi, non autem dicuntur circa aliquid aliorum, puta quia non possunt susti­ nere paupertatem aut aliquid huiusmodi. Deinde cum dicit: Et propter hoc in idem etc., 1148 a 13 infert quaedam correlaria ex dictis. Quorum pri- 110 mum est quod in idem ponuntur incontinens et in­ temperatus, et continens et temperatus, non ita quod unum eorum sit alterum, sed quia sunt ali­ qualiter circa eadem, scilicet corporales voluptates et tristitias, sed non eodem modo, sed temperatus 115 et intemperatus cum electione, continens autem et incontinens sine electione. Secundum quod ex hoc sequitur ponit ibi : Propter 1148 a 17 quod magis etc. Et dicit quod ex praedictis patet quod magis peccat et vituperatur intemperatus, eo 120 quod peccat persequendo superfluas delectationes et fugiendo moderatas tristitias, non quia patiatur concupiscentiam, vel patitur quiete, id est remisse, et ideo est peior quam homo qui peccat in praedic- 46 autem] vero Ψ 53 alia] om. Φ 77-78 persequitur] prosequitur V2 Ψ 83 virtuti Inc. 25a peda 95 persequantur] pro­ sequantur C* Ψ consequantur Db 96 et fugiant coni, cum F1 Za sec.m. Er2Kr Wi] effugiant Θ (effugiunt Er similiter effugiat V6 et ante effugiant add. Ed3 sec.m. As) 99 persequuntur] prosequuntur Pd Ψ · 121 persequendo] prosequendo BgW2 sec.m. ErT 36 Cap,. 5, 1148 b 15. 38 Lin. 1148 a 22. 42 Lin. 1147 b 31. 43 Lin. 1148 a 13. 50-51 Cf. supra II 7, 1107 a 22-27. 54 Lib. II 8, 1107 b 4-8 ; III 19-20, 1117 b 27 - 1118 b 8. 62 Lin. 1148 a 4. 70-73 Albertus Lect. f. I39rb : «Secundo ibi : Quemadmodum, manifestat per exemplum. Sicut enim cum dico 'homo qui vincit Olimpia’, dico quendam hominem, et cum dico 'homo’, dico hominem simpliciter, et cum ratio communis hominis a ratione unius hominis quam parum differat, tamen altera est... »; Comm. p. 477b. - Aliter et recte Anonymus, p. 424, 4-9 ; O8, f. i56vb : «Quemadmodum et erat quis vincens ad Olimpia et vocatus est Homo, quemadmodum ille vocatur Socrates vel Plato. Illius enim communis ratio, id est uni­ versalis homo, id est animal rationale mortale, parum differebat a proprio nomine ; homo enim et iste vocabatur, parva enim quaedam appositio facit differentiam». 123 Albertus Lect. f. I39va : «quiete, id est remisse». Cf. infra c. 7 lin. 114 cum adn. 4 (ii47 b 23 " ZI4^ b z4) 125 tis propter vehementem concupiscentiam, qualis est incontinens. Qui enim absque concupiscentia peccat, quid faceret si adesset ei fortis concupiscentia qua­ lis est iuvenum et fortis tristitia circa indigentiam venereorum ? 1148 a 22 iso Deinde cum dicit: Quia autem concupiscentiarum etc., manifestat quae dixerat, assignans causam qua­ re circa non necessaria non sit simpliciter inconti­ nentia. Et primo ostendit quare circa ea non sit simpliciter incontinentia; secundo, quare circa ea 135 dicatur incontinentia cum additione, ibi: Propter similitudinem autem etc. Circa primum tria facit: primo proponit quales sint huiusmodi delectationes non necessariae; secundo concludit quale sit stu­ dium circa ea; tertio concludit ulterius quod circa ko ea non est malitia nec incontinentia simpliciter, ibi : Malitia quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod quaedam concupiscentiae < et > delectationes sunt eorum quae secundum genus suum sunt bona et laudabilia; sunt enim tria genera delectabilium: 145 quaedam sunt secundum naturam eligibilia, ad quae scilicet natura inclinat, quaedam autem sunt con­ traria his, sicut ea quae sunt contra inclinationem naturae, quaedam vero sunt media inter ista, sicut patet de pecunia et lucro et victoria et honore. iso Unde circa omnia huiusmodi intermedia non vi­ tuperantur aliqui ex hoc solum quod patiuntur eorum concupiscentiam et amorem, sed ex modo concupiscendi, qui est superabundans. 1148 a 28 Deinde cum dicit: Propter quod quanti etc., con155 eludit ex praemissis quale sit studium hominum circa praedicta. Et dicit quod illi qui praeter ratio­ nem vel habent vel persequuntur aliquid eorum quae sunt naturaliter pulcra et bona, non vitupe­ rantur quasi mali, puta illi qui student circa hono­ ro rem adipiscendum vel circa curam filiorum vel paren­ tum magis quam oportet. Haec enim sunt bona, et laudantur illi qui circa haec student sicut oportet; sed tamen in talibus potest esse quaedam super­ abundantia vitiosa, sicut si aliqua mulier propter 165 amorem filiorum superfluum contra Deum rebellet, 133 ostendit] oportet P dicit O1(-Bg1C*Er2P3W) Φ2 gnominatus] nominatus Φ Sed cf. A risi. 1148 b 1 397 puta propter filiorum mortem, sicut legitur de qua­ dam muliere quae vocatur Niobes; vel si quis prop­ ter nimium amorem parentum aliquid insipienter agat, sicut quidam nomine Sathirus, qui cognomi­ natus est Philopator, id est amator patris, valde ito videbatur desipere propter amorem quem circa pa­ trem habebat. Deinde cum dicit: Malitia quidem igitur etc., con1148 b 2 eludit quod circa praedicta non est malitia, propter hoc scilicet quod unumquodque eorum in se consi- 175 deratum est naturaliter eligibile, sed solae super­ abundantiae eorum sunt pravae et fugiendae. Et similiter nec incontinentia est simpliciter circa prae­ dicta, quia incontinentia non solum est aliquid fu­ giendum sicut peccatum, sed etiam est vituperabile ιβο sicut turpe. Et ideo circa delectationes corporales, quae sunt turpes et serviles, ut in III dictum est, proprie est incontinentia, nec sunt huiusmodi de­ lectationes appetendae homini, nisi propter necessi­ tatem. 185 Deinde cum dicit: Propter similitudinem autem 1148 b 6 etc., ostendit quare dicatur circa non necessaria incontinentia cum additione. Et dicit quod hoc acci­ dit propter similitudinem passionis, quia scilicet sic­ ut aliquis immoderate concupiscit voluptates cor- 190 porales, ita pecuniam et alia praedicta, et est simi­ le sicut cum dicimus aliquem hominem esse malum medicum vel malum ypocritam, id est repraesen­ tatorem, qui tamen non dicitur simpliciter malus. Sic igitur in his quae sic dicuntur mala, non dicimus 195 malitiam simpliciter circa unumquodque eorum, sed secundum quandam proportionalem similitudinem, quia scilicet ita se habet malus medicus ad ea quae sunt medici sicut malus homo ad ea quae sunt hominis ; ita etiam et in genere continentiae solam 200 illam dicimus simpliciter continentiam et inconti­ nentiam quae est circa eadem temperantiae et in­ temperantiae, sed circa iram dicimus incontinentiam secundum similitudinem et ideo addimus inconti­ nentem irae, sicut incontinentem honoris et lucri. 205 142 et coni, cum F1 V6 Za sec.rn. AoEr2V10 Pd Wi] om. Θ 169-170 co­ 135 Lin. 1148 b 6. 141 Lin. 1148 b 2. 164-172 Anonymus, p. 426, 14-26 ; O8, f. I57vb : «Si quis diligit filios suos superflue ut Niobe, rebellat ad deos. Haec enim habuit duodecim pueros, sex quidem masculos, sex autem femininos ; Niobe igitur superflue suos filios amans, laudabat ipsos ad Latonam et dixit quoniam melior sum ego Latonae propter duodecim pueros habere, hanc autem duos. Hoc autem rursus vituperabile. Diligere enim aliquem suos filios tantum ut et diis convicietur et rebellet ipsis, vituperabile. Vel quemadmodum Satyrus, qui et Philopator dicebatur. Iste enim amans quandam puellam et ad moechiam, sui ipsius patrem inveniens Sostratum cooperantem, tantum ex tunc sui ipsius patrem amavit ut patre moriente se ipsum praecipitaret et vita privaret » ; Albertus Lect. f. iqova-vb : « Sicut Niobe, quae propter nimium amorem filiorum rebellavit diis. Cum enim haberet duodecim filios quos nimium appretiabatur, praeposuit se deae Latonae, quae habuit tantum duas filias. Aut sicut Satyrus, proprium nomen, qui cognominabatur Philopater ab amore patris, superabundavit in amore patris in tantum quod visus est disipere; cum enim amaret quandam puellam ad moechiam, quam per se habere non poterat, auxilio patris consecutus est votum suum ; quem postmodum in tantum dilexit quod in morte ipsius praecipitavit se et mortuus est » ; Comm. p. 481 b. - Cf. Ovidius Metam. VI 146-312. 182 Cap. 19, 1118 a 23-26. 193-194 Cf. ipse Thomas Super IV Sent. d.16 q.4 a.i qla 1 s.c. : «Sed contra Matth. vile super illud : 'Nolite fieri sicut hypocritae tristes’, dicit Glossa (Rectius glossa interi, super Matth. vi2) : 'Hypocrita est qui simulat quod non est, repraesentator alterius personae’ ... », nec non supra III c. 5 lin. 168-173 cum a<3n. 5 Quia autem sunt quaedam quidem delectabilia natura, et horum haec quidem simpliciter, haec autem secundum genera et animalium et homi­ num, haec autem non sunt, sed haec quidem propter orbitates, haec au­ tem propter consuetudines fiunt, haec autem propter perniciosas natu­ ras, est et circa horum singula similes videre habitus. § Dico autem 20 bestiales, puta esse hominem quem dicunt praegnantes rescindentem pueros devorare, vel qualibus gaudere aiunt quosdam silves­ trium circa Pontum, hos quidem crudis, hos autem hominum carnibus, hos autem pueros commodare ad invicem in convi­ vium, vel circa Phalarim dictum. Hi quidem bestiales. 25 § Hi autem propter aegritudines fiunt et maniam quibusdam, quemadmodum matrem sacrificans et comedens, et conservi epar. § Hi autem aegritudinales vel ex consuetudine, puta pilorum evulsiones et unguium corrosiones, adhuc autem carbonum et terrae, cum his autem quae venereorum masculis. His quidem enim 30 natura, his autem ex consuetudine accidunt, puta assuefactis ex pueris. § Quantis quidem igitur natura causa, hos utique nullus diceret incontinentes, quemadmodum neque mulieres quoniam non ducunt, sed ducuntur. Similiter autem et aegrotative habentibus propter consuetudinem. § Habere quidem igitur singula horum extra 1149 a i terminos est malitiae, quemadmodum et bestialitas. § Habentem autem superare vel superari, non simpliciter incontinentia, sed quae secundum similitudinem, quemadmodum et circa iras habentem hunc modum pas­ sionis, incontinentem autem non simpliciter dicendum. § Omnis enim 5 superabundans malitia et insipientia et timiditas et intemperantia et crudelitas, hae quidem bestiales, hae autem aegritudinales sunt. § Hic quidem enim natura talis qualis timere omnia, et si sonum fa­ ciat mus, secundum bestialem timiditatem timidus, hic autem mustelam timuit propter aegritudinem. § Et insipientium hi quidem ex natura io irrationales et solum sensu viventes bestiales, quemadmodum quaedam genera longe barbarorum, hi autem propter aegritudines, puta epilenticas vel manias aegritudinales. § Horum autem est quidem habere quaedam quandoque, non superari autem; dico autem puta si Pha­ laris tenuit concupiscens puerum comedere vel ad venereorum incon15 venientem delectationem. Est autem et superari, non solum habere. 1148 b 15 i6 et1 ART (lin. 22) : om. L 17 orbitates RT (lin. 29) : passiones L (nec non post orbitates Rp1 [-As1]) Cf. 1149 b 29 (sed supra 1114 a 25, 1145 a 31 πήρωσις orbitas transt. L 1131 a 9 orbatio, cf. 1099 b 19 πεπηρωμένοις orbatis) 19 similes A(=παραπλήσιας KbLbOb) RT (lin. 45) : proxime Α(=παραπλησίως Mb) L 20 esse hominem quem Rp1’2’3 T (lin. 52-53) : eam hominem quam ALRtRp4 21 qualibus ALRtRp4 (sed nota obsc.) T (lin. 56) : qualibet bestialitate Rpi,2,3 21-22 silvestrium LRt : silvestrum Rp 24 Phalarim L2RtRp4 : Phalarin L1 Phalarii Rp1’2’3 (Phalarum Ha As1Sl) 28 corrosiones ALRtT (lin. 80) : torsiones Rp 1149 a 2 sim­ pliciter LRpT (lin. 138) : simplex ARt 4 non A Ant. transits.} R : neque L 8 mustelam LRtT (lin, 164) : iniuste catulum Rp (iniuste fortasse lectio mendosa pro muste ; catulum alia transi, vocis graecae την γαλήν) 9 insipientium L2 (P13Ha -ter Rn -tern N1) RpT (lin. 165) : insipientum L*Rt 11-12 epilenticas IA(secundo P11 V12) L2(P13Ha) T (lin. 176) : epilempticas L’(Et primo P11 O8 Sk’T1 Re P12) L2(N*Rn) RtRp4Vd epylempticas As’Sl epylenticas V13Ba1P14 Rp3 Cf. infra 1150 b 34 cum adn. VII, 5 (ii48 b 15 - 1148 b 22) 399 § Quemadmodum autem malitia quae quidem secundum hominem simplici­ ter dicitur malitia, quae autem secundum appositionem quoniam bestialis vel aegritudinalis, simpliciter autem non, secundum eundem modum videlicet et incontinentia est haec quidem bestialis, haec autem aegri2otudinalis, simpliciter autem quae secundum humanam temperantiam sola. Quoniam quidem igitur incontinentia et continentia est solum circa quae intemperantia et temperantia et quoniam circa alia est aha species incontinentiae dicta secundum metaphoram et non simpliciter, manifestum. 16 autem T (lin. 191) : et ALR 20 temperantiam T (lin. 200) ALR 20 sola A(Ob) LRtT (lin. 200) : solum Rp 1148 b 15 Quia autem sunt quaedam etc. Postquam Philo­ sophus ostendit quod diversimode dicitur aliquis continens et incontinens secundum diversas concu­ piscentias et delectationes humanas, hic ostendit 5 quod diversimode dicitur aliquis continens et incon­ tinens circa concupiscentias et delectationes huma­ nas et bestiales. Et circa hoc duo facit: primo ostendit diversitatem concupiscentiarum et delecta­ tionum humanarum et bestialium; secundo ostendit 10 quomodo diversimode circa eas dicatur continentia et incontinentia, ibi: Quantis quidem igitur natura causa etc. Circa primum duo facit: primo proponit differentiam delectationum ; secundo manifestat quod dixerat per exempla, ibi: Dico autem bestiales etc. 15 Dicit ergo primo quod delectabilium quaedam sunt delectabilia secundum naturam, quaedam autem non secundum naturam, et utrumque horum subdividi­ tur: eorum enim quae sunt delectabilia secundum naturam quaedam sunt delectabilia omni habenti 20 sensum, puta dulce est naturaliter delectabile omni habenti gustum, quaedam vero sunt naturaliter de­ lectabilia quibusdam differentiis et animalium et hominum, alii enim cibi sunt naturaliter delecta­ biles animalibus comedentibus carnes et animalibus 25 comedentibus fructus, similiter etiam inter homi­ nes colericis delectabilia sunt naturaliter frigida, quae temperant eorum complexionem, fleumaticis vero calida; eorum vero quae sunt delectabilia non : intemperantiam naturaliter, quaedam fiunt propter orbitates, id est propter aliquas supervenientes aegritudines corpo- 30 rales aut etiam tristitias animales ex quibus trans­ mutatur natura ad aliam dispositionem, quaedam vero fiunt delectabilia propter malam consuetudi­ nem quae fit quasi quaedam natura, quaedam vero fiunt delectabilia propter perniciosas naturas, puta 35 cum aliqui homines habent corruptas et perversas complexiones corporis et secundum hoc sequitur quod in his sint perversissimae tam apprehensiones imaginationis quam etiam affectiones sensibilis appe­ titus, quas quidem vires, cum sint organorum cor- 40 poralium actus, necesse est quod sint corporali com­ plexioni proportionatae. Et quia secundum diversi­ tatem obiectorum diversificantur habitus, necesse est quod singulis praedictorum delectabilium respon­ deant similes habitus, puta quod sint quidam habitus 45 naturales et quidam non naturales. Deinde cum dicit: Dico autem bestiales etc., ma1148 b 19 nifestat per exempla singulas differentias innaturalium delectabilium. Et primo de his quae fiunt delectabilia propter perniciosam naturam hominum 50 qui sunt quasi bestiales, quia propter corruptelam complexionis assimulantur bestiis. Sicut de quodam homine dicebatur quod scindebat ventres praegnan­ tium mulierum ut pueros in utero conceptos devo­ raret; et simile est si quis delectetur in talibus 55 qualibus dicunt delectari quosdam silvestres homi- 26 colericis] colericos Φ Cf. Praef., p. 193* 27 fleumaticis] fleomaticis OI(-Bg1Er2P’ flugmaticis pr.m. fleug- sec.m. Ο) q-177 a·2· 115-118 Albertus Lect. f. 140Tb : «Similiter autem intelligendum est quod dicit de muliere quod magis inclinatur ad huiusmodi delectabilia per mollitiem naturae quam per vis passionis ; cum enim in eis non sit 5 (1148 b 22 - 1149 a 15) pluribus non ducunt affectus suos secundum ratio­ nem, sed magis ab affectibus suis ducuntur, propter quod raro inveniuntur mulieres sapientes et fortes; 120 et ideo non simpliciter possunt dici continentes vel incontinentes. Et eadem ratio videtur esse de his qui aegrotative se habent, id est qui habent corrup­ tam dispositionem propter malam consuetudinem, quae etiam opprimit iudicium rationis ad modum 125 perversae naturae. 1148 b 34 Deinde cum dicit: Habere quidem igitur etc., os­ tendit quod circa innaturalia delectabilia non est simpliciter incontinentia, sed secundum quid, ex condicione ipsorum delectabilium. Et primo proponit 130 quod intendit; secundo manifestat propositum, ibi: Omnis enim superabundans etc. Primo autem duo proponit. Quorum primum est quod habere singula horum, id est pati concupiscentias praedictorum delectabilium excedit terminos malitiae humanae, 135 sicut et de bestialitate dictum est supra. 1149 a 1 Secundum ponit ibi: Habentem autem etc. Et di­ cit quod si aliquis habeat concupiscentias et superet eas, non dicetur continens simpliciter, sed secun­ dum similitudinem; vel si superetur ab eis, non 140 dicetur incontinens simpliciter, sed secundum simili­ tudinem, sicut et supra de incontinentia irae dictum est. 1149 a 4 Deinde cum dicit: Omnis enim superabundans etc., manifestat quod dixerat. Et primo quantum ad 145 malitiam ; secundo quantum ad continentiam et in­ continentiam, ibi: Horum autem etc. Circa primum considerandum est quod huiusmodi superexcessus malitiae potest esse circa vitia omnibus virtutibus opposita, sicut circa insipientiam, quae opponitur iso prudentiae, circa timiditatem, quae opponitur forti­ tudini, circa intemperantiam, quae opponitur tem­ perantiae, et circa crudelitatem, quae opponitur mansuetudini, et circa singula eorum quaedam sunt 401 dispositiones bestiales propter perniciosam naturam, quaedam vero aegritudinales, quae sunt propter 155 aegritudinem corporalem, vel animalem quae est ex mala consuetudine. Et quia supra exempla posuit circa intemperan1149 a 7 tiam et crudelitatem, hic exemplificat primo quidem de timiditate, ibi: Hic quidem enim etc. Et dicit 160 quod aliquis est naturaliter sic dispositus ut omnia timeat etiam sonitum muris, et talis est timidus bestialiter; quidam vero propter aegritudinem inci­ dit in talem timiditatem quod timebat mustelam. Secundo ibi: Et insipientium etc., exemplificat 105 1149 a 9 circa insipientiam. Et dicit quod quidam naturaliter sunt irrationabiles, non quia nihil habeant rationis, sed valde modicum et circa singularia quae sensu apprehendunt, . ita quod vivunt solum secundum sensum, et tales sunt quasi secundum naturam bes- 170 tiales, quod praecipue accidit circa quosdam Bar­ baros in finibus mundi habitantes, ubi propter in­ temperiem aeris etiam corpora sunt malae disposi­ tionis, ex qua impeditur rationis usus in eis; quidam vero efficiuntur irrationabiles propter aliquas aegri- 175 tudines, puta epilentiam vel maniam, et hi sunt aegritudinaliter insipientes. Deinde cum dicit: Horum autem etc., manifestat 1149 a 12 quod dixerat quantum ad incontinentiam, et pri­ mo quomodo circa praedicta est quaedam similitudo iao continentiae et incontinentiae. Et dicit quod con­ tingit quandoque quod aliquis homo habeat quas­ dam praedictarum passionum innaturalium et non superetur ab eis, quod est simile continentiae; puta si Phalaris tyrannus teneat puerum et concupiscat iss eum vel ad usum comestionis vel ad incongruam delectationem veneream, ad neutrum tamen eo uta­ tur. Quandoque autem contingit quod homo non solum habeat huiusmodi concupiscentias, sed etiam ab eis superetur, et hoc est simile incontinentiae. 190 121 videtur esse inv. T(-V6) 124 opprimit coni, cum Er2 F1 V6 Za Ed3] opprimunt Θ 135 supra] ante dictum est Ψ 164 timiditatem coni, cum Ed3] egritudinem Φ (hom.om. Bg3Pe) melancoliam Ψ (-coniam F1 Ve maliciam S) An om. Θ? 170-171 bestiales] ante quasi Ψ 175 irrationabiles] irrationales Φ S Sed cf. supra lin. 167 176 epilentiam] epilempsiam P7 epulentiam Er2DbP1V3V4 epy- P10 Cf. Praef., p. 193* 186 comestionis] interfectionis Φ Sed cf. Arist. 1149 a 14 calidum bene movens, sed humidum, quod etiam propter frigiditatem compactum est, non fit in ipsis multum incitatio ad huius­ modi delectabilia ; sed quia etiam non habent siccum bene retinens, non multum resistunt ; et propter hoc dicit quod ipsae non ducunt sed ducuntur ad huiusmodi a viris persuadentibus...» ; Comm. p. 484 a (cf. Qu. de animal. XV 11; ed. Coi., t. 12, p. 265266). - Cf. ipse Thomas Sent, libri Pol. I 10, in 1260 a 13 : «Cuius ratio est quia propter mollitiem naturae ratio eius (feminae) infir­ miter inhaeret consiliatis ..». - Veram Aristotelis sententiam in lin. 1148 b 32 clarius expresserat translatio Borghesiana (ms. Vat. Borghes. 108, f. 283V) : «Quemadmodum neque mulieres, quoniam non agunt, sed patiuntur in coitu». 119 Pentadius (?): «Femina nulla bona est...» (ed. J.W. et A.M. Duff Minor Latin Poets, p. 500; cf. Hauréau Les mélanges poétiques d’Hildebert de Lavardin..., p. 111-112). - Hieronymus Adv. lovin. I 28 (PL 23, 249): «Quam rarum sit uxorem sine his vitiis inveniri, novit ille qui duxit uxorem»; I 47 (ibid., 278): «Aut si bona fuerit et suavis uxor (quae tamen rara avis est)...»; Abaelardus Theol. christ. II (PI. 178, 1199-1200): «Aut si bona fuerit et suavis, quae tamen rara aut vix est... »; Gualterus Map De nugis curialium IV c.3 (ed. Wright, p. 144-145; cf. Ps.-Hieronymus Epist. 36, 8; PL 30, 264 A): «Optima femina, quae rarior est phoenice» (cf. Delhaye Le Dossier Anti-Matrinonial..., p. 65-86). 131 Lin. 1149 a 4. 135 Cap. 1, 1145 a 27-33. 141 Cap. 4, 1148 b 12-13. 146 Lin. 1149 a 12. 158 Lin. 1148 b 19-29. 172-174 Albertus Lect. f. i4ova : «Praeterea Avicenna [cf. Albertus Qu. de animal. VII 28 ; ed. Coi., t. 12, p. 183, 60-65] ponit multas alias causas stoliditatis secundum diversitatem complexionum et climatum, quia qui habitant in aequinoctiali aut in quarto climate sunt sapientiores propter temperiem et quanto plus receditur ab his locis magis sunt insipientes. Similiter etiam Vegetius [Ep. rei militaris I 2 ; ed. Lang, p. 6] ponit causam stoliditatis habitationem, unde dicit quod habitantes in frigidis regionibus naturaliter sunt stulti ; humor enim in eis com­ pactus est, unde non bene sigillantur in eis fantasmata et sic per consequens non sunt boni intellectus. Et sic, cum ipse non ponat has causas, videtur insufficiens». Cf. ipse Thomas De regno II c.i (ed. Perrier, p. 264-265). 185 Cf. supra lin. 61-63 cum adn. 402 1149 a 16 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM Secundo ibi: Quemadmodum autem etc., ostendit quod in talibus non est simpliciter continentia vel incontinentia. Et dicit quod, sicut malitia quae est secundum humanum modum simpliciter dicitur ma195 litia, quae autem est innaturalis homini dicitur cum additione malitia bestialis vel aegritudinalis et non malitia simpliciter, eodem modo et incontinentia innaturalis dicitur cum additione, puta bestialis vel 194 humanum modum inv. Ψ aegritudinalis, sed simpliciter incontinentia dicitur sola illa quae est secundum temperantiam huma- 200 nam. Ultimo autem epilogando concludit manifes­ tum esse ex praedictis quod continentia et inconti­ nentia simpliciter solum est circa illa circa quae est temperantia et intemperantia, circa alia vero est quaedam species incontinentiae quae dicitur secun- 205 dum metaphoram et non simpliciter. ό 1149 a 24 Quoniam autem est minus turpis incontinentia quae irae quam quae concupiscentiarum, speculabimur. § Videtur enim ira audire quidem secundum quid rationem, obaudire autem. Quemadmodum veloces ministrorum, puta ante audire omne dictum excurrunt, deinde peccant in actione; et canes ante in­ tendere si amicus, si solum sonitum faciat, latrant. Sic 30 ira propter caliditatem et velocitatem naturae audiens quidem, non praeceptum autem audiens, movet ad punitionem. § Ratio quidem enim vel fantasia quoniam iniuria vel contemptus manifestavit, haec autem quemadmodum syllogizans quoniam opor­ tet talem oppugnare irascitur confestim; concupiscentia autem 35 si solum dicat quoniam delectabile ratio vel sensus, movet ad 1149 b i fruitionem. Quare ira quidem consequitur rationem aliqualiter, concupiscentia autem non. Turpior igitur; incontinens quidem enim irae a ratione aliqualiter vincitur, qui autem concupis­ centiae et non a ratione. § Adhuc naturalibus magis veniam con5 sequi appetitibus, quia et concupiscentiis talibus magis quantae communes omnibus et in quantum communes. Ira autem naturalius et difficilius concupiscentiis his quae superabundantiae et non necessariis. Quemadmodum respondens quoniam patrem percutit: « Et enim iste, dixit, eum qui sui ipsius et ille eum qui sulo perius », et puerum ostendens : « Et iste me, dixit, cum vir fiat; cognatum enim nobis». Et tractus a filio quiescere iussit apud ostia; et enim ipse trahere patrem usque huc. § Adhuc iniustiores magis insidiantes. Iracundus quidem igitur non insidiator, neque ira, 15sed manifestus; concupiscentia autem. Quemadmodum Venerem aiunt: «Dolosae enim Ciprigenae», et: «Variam corrigiam». Et Homerus : « Deceptio quae furata est intellectum spisse sapi­ entis ». Quare, si quidem iniustior et turpior incontinentia haec ea quae circa iram est, et simpliciter incontinentia et malitia ali20 qualiter. § Adhuc nullus iniuriatur tristatus; qui autem ira facit, omnis facit tristatus; iniurians autem cum delectatione. Si igitur quibus irasci maxime iustum, haec autem iniustiora, et incontinentia quae propter concupiscentiam; non enim est in ira iniuria. Quod quidem igitur turpior quae circa concupiscentias incontinentia ea quae circa 25 iram et quoniam est continentia et incontinentia circa concupiscentias 24 autem A(KbLbOb) RT {lin. 1 ; cf. supra c. 4 lin. 30) : om. A(Mb) L 24 est T {lin. 1 ; cf. supra c. 4 lin. 30) : et ALR 26 quidem ALRtRp4 : om. Rp1-2’3 (quam add. Vd) 1149 b 1 rationem L2RT {lin. 59) : rationi AL1 5 appetitibus ALRtRp4T {lin. 68) : apparentibus Rp1»2’3 7 difficilius sec.m. Tu1 {ex T ?) T {lin. 74) : difficultas ALR 16 Post Ciprigenae virg. tantum., post corrigiam vero puncto interp. T : post Ciprigenae puncto, post corrigiam nullo modo interp. A 17 Et add. RpT {lin. 125) : om ALRt. 17 Deceptio quae ALRtRp4 : Deceptioque Rp1*2’3 17 intellectum ALRtRp4T {lin. 126) : nullum Rp1’2-3 (intellectum nullum As1 corr. sec.m. Ba1V13Rp3) 20 qui AL1 L2(RnN1) RtT {lin. 143; cf. Ia-IIae q.48 a.i arg.i) : quae L2(P13Ha) Rp SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM 404 et delectationes corporales, manifestum. § Ipsarum autem harum diffe­ rentias assumendum. Quemadmodum enim dictum est secundum principia, hae quidem humanae sunt et naturales et genere et magnitudine, hae autem bestiales, hae autem et propter orbitates et aegritudines. 1149 b 30 § Harum autem circa primas temperantia et intemperantia est solum. Propter quod et bestias neque temperatas neque intem­ peratas dicimus, sed vel secundum metaphoram et si aliqua to­ taliter aliud ad aliud differt genus animalium contumelia et sinmoria et in omnivorax esse; non enim habet electionem ne35 que ratiocinationem, sed discessit a natura quemadmodum insa1150 a 1 nientes hominum. § Minus autem bestialitas malitia, terribilius au­ tem; non enim corruptum est optimum, quemadmodum in homine, sed corruptum est et non habet. Simile autem igitur quemadmodum inani­ matum comparare ad animatum utrum peius; innocentior enim pra5 vitas semper quae non habentis principium, intellectus autem principium. Simile igitur comparare iniustitiam ad hominem in­ iustum; est enim ut utrumque peius, decies millies plura enim utique mala faciet homo malus bestia. 29 et propter A(Ob) P9 *13 T {lin. 185-186) : et LR 29 orbitates R {ante et1 Rp orbitantes Rp1 Rp2 [-Vd]) T {lin. 186) : passiones LRp {Cf. supra 1148 b 17) 32 aliqua LRtRp4 : aliquo ARp 33 aliud1 ALRtRp4 : om. Rp1’2·3 {add. Vd sec.m. Rp3) 34 sinmoria T {lin. 199) : sinamoria A(MbOb) L sinomoria A(KbLb) R 1150 a 3 corruptum est et A(Ob) LRT {lin. 223) : om. A(KbLbMb) Quoniam autem est minus turpis etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo est diversimode in­ continentia circa diversa, hic comparat diversas incontinentias ad invicem. Et primo incontinentiam 5 concupiscentiarum tactus, quae est incontinentia simpliciter, ad incontinentiam irae, quae est incon­ tinentia secundum quid; secundo comparat incon­ tinentiam humanam ad incontinentiam bestialem vel aegritudinalem, ibi: ipsarum autem harum etc. 10 Circa primum duo facit. Primo proponit quod inten­ dit. Et dicit considerandum esse quod incontinentia irae est minus turpis quam incontinentia concu­ piscentiarum tactus circa quas est temperantia et intemperantia. 1149 a 25 is Secundo ibi: Videtur enim etc., probat propositum quatuor rationibus. Circa quarum primam dicit quod ira videtur aliqualiter audire rationem, in quantum scilicet iratus quodam modo ratiocinatur quod prop­ ter iniuriam sibi factam debeat inferre vindictam, 20 sed obaudit, id est imperfecte audit, rationem, quia non curat attendere iudicium rationis circa quanti­ tatem et modum vindictae; in animalibus autem 1149 a 24 18 ratiocinatur] rationatur Tf-F1 om. Θ {spatium vac. PWi) corr. sec.m. P Ve) carentibus ratione invenitur quidem ira, sicut et alia opera rationi similia, ex naturali instinctu. Inducit autem ad manifestationem propositi duo 25 exempla, quorum primum est de ministris qui sunt valde veloces, qui ante quam audiant totum quod eis dicitur currunt ad exequendum et sic sequitur quod peccent in executione mandati quod non per­ fecte audierunt ; aliud exemplum est de canibus qui 30 ad primum sonitum pulsantis ad ostium latrant, ante quam attendant si ille qui pulsat ad ostium sit aliquis de familiaribus vel amicis. Et ita est de ira quod audit quidem in aliquo rationem, sed propter naturalem caliditatem et velocitatem colerae com- 35 moventis ad iram, ante quam audiat totum prae­ ceptum rationis movet ad puniendum. Quomodo autem hoc fiat, ostendit subdens: 1149 a 32 < Ratio quidem enim etc. > Manifestatur enim homini quod sit sibi facta iniuria vel contemptus 40 quandoque quidem per rationem, sicut quando hoc verum est, quandoque autem per fantasiam, puta cum homini ita videtur licet non sit, homo autem iratus quasi syllogizat quod iniuriantem oportet 35 colerae Cf. Praef., p. 193* 39 Ratio quidem enim etc. coni} 9 Lin. 1149 b 26. 20 Albertus Lect. f. 2orb (in I 20, 1102 b 31 ; cf. adn. ad Arist.) : «ut concupiscibile et universaliter appetibile... aliquo modo participant rationem in quantum oboediunt vel obaudiunt, id est non oboediunt, rationi ; sicut servus dicitur obaudire dominum quando pertransit verbum eius» ; f. i4iva : «ergo perfecte audit et non obaudit, ut dicit». Cf. ipse Thomas De malo q.12 a.i arg.3 : nec non Du Cange Glossarium..., s.v. Obaudire 1 et 3. 18-22 Cf. infra 1149 a 32-34 nec non loci ab ipso Thoma laud. q.46 a.4 ; ZZa-ZZae q.156 a.4. 22-24 Cf. supra III c. 19 lin. 205-206 cum adn. 34-36 Cf. infra lin. 87-88 ; c. 7 lin. 230-231; supra IV c. 13 lin. 144 ; Za-ZZae q.46 a.5. 6 (ii49 a 24 - 1149 b 16) 45 impugnare et determinat modum indebitum et sic statim irascitur movens ad vindictam ante quam determinetur ei a ratione modus vindictae; sed con­ cupiscentia statim quod denuntiatur sibi delectabile per rationem vel per sensum, movet ad fruendum 50 illud delectabile absque aliquo syllogismo rationis. Et huius differentiae ratio est quia delectabile habet rationem finis per se appetibilis, qui est sicut prin­ cipium insyllogizatum ; nocumentum autem alteri inferendum non est per se appetibile ut finis, qui 55 habet rationem principii, sed sicut utile ad finem, quod habet rationem conclusionis in agibilibus; et ideo concupiscentia non movet syllogizans, sed ira movet syllogizans. Sed inde est quod ira aliqualiter consequitur rationem, non autem concupiscentia, 60 quae sequitur solum impetum proprium. Per hoc autem est aliquid turpe in rebus humanis quod est praeter rationem. Sic igitur patet quod incontinens concupiscentiae est turpior quam incontinens irae, quia incontinens irae aliqualiter vincitur a ratione, 65 non autem incontinens concupiscentiae. 1149 b 4 Secundam < rationem ponit > ibi: Adhuc natu­ ralibus etc. Et dicit quod si aliquis peccat circa ea quae naturaliter appetit, magis meretur veniam, et huius signum est quia concupiscentiis communibus, 70 puta cibi et potus, magis datur venia, quia sunt naturales, tamen si accipiantur in quantum sunt communes (nam concupiscentia cibi est communis et naturalis, non autem concupiscentia cibi sic prae­ parati). Ira autem naturalior est et difficilius ei 75 resistitur quam concupiscentiis, non quidem com­ munibus, quae sunt necessariae et naturales, circa quas non multum peccatur, sed illis concupiscentiis quibus quaedam superflua concupiscuntur, quae non sunt necessariae, circa quas supra in III dixit esse eo temperantiam et intemperantiam. Est quidem enim naturale homini ut sit animal mansuetum, secun­ dum communem naturam speciei, in quantum est animal sociale; omne enim animal gregale est natu­ raliter tale; < sed > secundum naturam alicuius 4°5 individui quae in corporis complexione consistit, 85 quandoque consequitur magna pronitas ad iram propter caliditatem et subtilitatem humorum facile inflammabilium ; concupiscentia autem superfluo­ rum, puta cibi delicate praeparati, magis consequi­ tur imaginationem et est passio animalis magis quam 90 naturalem complexionem sequens. Unde pronitas ad iram de facili propagatur a patre in filium quasi consequens naturalem complexionem, ut patet in exemplo quod subdit: quidam enim patrem percutiens reprehensus respondit quod iste, id est pater 95 suus, percusserat etiam patrem suum, et ille etiam percusserat superiorem patrem, et ostenso filio suo dixit : « Et iste etiam quando veniet ad virilem aetatem me percutiet; hoc est enim connaturale generi nostro ». Ponit etiam aliud exemplum de eo 100 qui, cum traheretur a filio suo, iussit quod quiesceret quando pervenerit ad ostium, quia ipse usque ad illum locum traxerat patrem suum. Sic ergo quia ira naturalior est, minus est turpis incontinens irae. Tertiam rationem ponit ibi: Adhuc iniustiores etc. 105 1149 b 13 Et dicit quod illi qui magis ex insidiis peccant sunt iniustiores, quia cum hoc quod laedunt etiam deci­ piunt. Iracundus autem non agit tamquam insidia­ tor, sed manifeste vult inferre vindictam (non enim esset contentus nisi ille qui ab eo laeditur sciret se 110 propterea esse laesum quia eum offenderat), neque etiam ira insurgit latenter et insidiose, sed cum quodam impetu; sed concupiscentia delectabilium insurgit latenter et quasi insidiose, quia enim de­ lectabile per se natum est movere appetitum, statim 115 cum apprehensum fuerit trahit ad se appetitum nisi ratio fuerit diligens ad prohibendum. Unde quidam dicunt, de Venere loquentes: «Dolosae Ciprigenae»; Venus enim fuit regina Cipri, unde dicitur Ciprigena, quasi in Cipro genita, et attribuunt ei aliquid quasi 120 dolosae; et eius corrigiam dicunt esse variam, per quam intelligitur concupiscentia quae mentes ligat et dicitur esse varia quia tendit in aliquid quod apparet bonum in quantum est delectabile et tamen 49 fruendum coni, ex Arist; 1149 b 1 cum V6 Ed6 sec.m. KrO PdV P10V3] fugiendum Φ (prosequendum Za sec.m. P’ persec.m. Ao) finiendum Ψ (fruendam Ed2) 66 Secundam < rationem ponit > coni, cum Za Ed3] Secundo Θ 75 quidem coni, cum Ve Za Ed3 sec.m. AoEr2V10 P’Pd Wi] quibus Θ 84 sed coni, cum Ed3 sec.m. Er2 P’] om. Θ (tamen add. sec.m. PdV10 post naturam sec.m. Wi) 88 concupiscentia coni, cum F1 Za Ed3 sec.m. V6] concupiscentie Θ 96 suum] sui Φ (-Kr As om. Bg1 Bx) 118 dicunt om. Φ S 52-53 Cf. supra I c. 18 lin. 153-154 cum adn. 60-62 Cf. ipse Thomas Super IV Sent, d.33 q.i a.3 qla 2 arg. 3 et ad 3 ; De ver. q.25 a.6 arg. 2 et ad 2 ; Za-7Zae q.73 a.5 . 7ja_j/ae q.n6 a.2 ad 2 ; q.142 a.4. 79 Cap. 20, 1118 b 8-29. 80-88 Albertus Lect. f. i4ivb : «Natura potest dupliciter considerari : aut in specie sive quantum ad essentialia principia speciei, et sic neque ira neque concupiscentia est naturalis homini, quia sic natura hominis est ordinata ad virtutem ; aut in athomo vel individuo secundum quod est hic homo vel ille, et sic utrumque potest dici aliquo modo naturale... ». Cf. supra IV c. 13 lin. 183-186 cum adn. 91-93 Al­ bertus Lect. f. i4iva-vb : «Si dicatur quod ira est magis naturalis quia propagatur, contra : non propagatur nisi in quantum sequitur complexionem corporis... ». 117-130 Anonymus, p. 431, 32-36 ; O8, f. i6ova : « Ut et Homerus Venerem dolosam nominat. Venus enim concupiscentia est, concupiscentia autem non manifeste ingreditur ad concupiscere, sed cum dolo et latenter ; et varia corrigia deceptio, id est seductio, est quae furata est intellectum prudentium ; et hic enim furtum dicens latentem deceptionem ostendit» ; Albertus Lect. f. 142Λ : « Homerus dixit et corrigiam Ciprigenae, id est Veneris quae de Cipro nata est, dolosae, propter insidias, esse variam, id est propter diversos modos quibus insidiatur, quae significat vinculum concupiscentiae quo hominis animus trahitur ; et haec corrigia est deceptio quae furata est intellectum sapientis, id est prudentis, spisse, id est valde» ; Comm. p. 486 a. Ethica - 43 4o6 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM 125 est simpliciter malum. Et Homerus dicit quod de­ ceptio Veneris est furata intellectum spisse, id est multum, sapientis, quia etiam interdum latenter subintrat concupiscentia corda eorum qui sunt mul­ tum sapientes et ligat iudicium rationis in eis in no singulari. Unde haec incontinentia quae est circa concupiscentias est iniustior et turpior illa quae est circa iram et, si hoc est verum, sequitur quod sit simpliciter < incontinentia > incontinentia quae est circa concupiscentias, ut supra dictum est, et quod 135 sit aliqualiter malitia, in quantum est insidiosa, non quia ex ratione agat, sed quia latenter subintrat. 1149 b 20 Quartam rationem ponit ibi: Adhuc nullus etc. Et dicit quod nullus cum tristitia agens iniuriatur (ostensum est enim supra in V quod ille qui involun140 tarie aliquid facit per se loquendo non facit iniustum nisi per accidens, in quantum accidit id quod agit esse iniustum, quod autem cum tristitia facimus involuntarie facere videmur) ; omnis autem qui facit aliquid per iram, facit hoc contristatus (non quia us tristetur de vindicta quam infert, sed magis de ea gaudet, tristatur autem de iniuria sibi illata et ex hoc movetur ad iram; et sic non est simpliciter involuntarius, quia nullo modo sibi imputaretur quod facit, sed habet voluntarium mixtum cum iso involuntario, unde minus sibi imputatur quod facit, in quantum provocatus facit); ille autem qui iniu­ riatur quasi per se iniustum faciens operatur vo­ luntarius et cum delectatione. Si ergo illa videntur esse iniustiora contra quae maxime iuste irascimur, iss sequitur quod incontinentia quae est propter con­ cupiscentiam sit iniustior, quia contra eam iustius irascimur, utpote contra male agentem totaliter vo­ luntarie et cum delectatione; in ira autem non est primo iniuria, sed magis in eo qui ad iram provo160 cavit, unde minus iuste irascimur contra iratum qui provocatus cum tristitia peccat et sic est minus iniustus. Sic ergo epilogando concludit manifestum esse quod incontinentia quae est circa concupiscen­ tias est turpior ea quae est circa iram et quod in165 continentia et continentia simpliciter est circa con­ cupiscentias et delectationes corporales. Deinde cum dicit: Ipsarum autem harum etc., 1149 b 26 comparat incontinentiam humanam incontinentiae bestiali. Et circa hoc tria facit: primo resumit dif­ ferentiam concupiscentiarum et delectationum; se-uo eundo ostendit circa quas harum sit temperantia et intemperantia et per consequens continentia et incontinentia, ibi : Harum autem circa primas etc. ; tertio comparat humanam malitiam vel incontinen­ tiam bestiali, ibi: Minus autem bestialitas etc. Dicit ns ergo primo quod, quia continentia et incontinentia sunt circa delectationes corporales, oportet assu­ mere earum differentias. Sunt enim quaedam earum, ut prius dictum est, humanae et naturales, id est consonae naturae humanae, et quantum ad genus, iao quod consideratur secundum ea quae appetuntur, et quantum ad magnitudinem, quae attenditur se­ cundum modum appetendi vel intensum vel remis­ sum; aliae vero non sunt naturales, sed bestiales, propter perniciosam naturam ; vel adveniunt prop- ies ter orbitates et aegritudines, inter quas computan­ tur etiam pravae consuetudines. Deinde cum dicit: Harum autem etc., ostendit 1149 b 30 circa quas harum concupiscentiarum sit temperantia. Et dicit quod temperantia et intemperantia est 190 solum circa primas concupiscentias, scilicet humanas et naturales. Et inde est quod bestias non dicimus proprie loquendo neque temperatas neque intempe­ ratas, sed forte metaphorice loquendo de uno ani­ mali per comparationem ad aliud, prout scilicet 195 unum genus animalium differt ab alio contumelia, id est in hoc quod unum est magis contumeliosum, id est turpe et immundam habens vitam, quam aliud, sicut porcus quam ovis; et sinmoria, id est omnimoda stultitia, in hoc scilicet quod unum est 200 stultius alio, sicut asinus equo; et in hoc quod unum est vorax in omnibus, sicut lupus; unde per compa­ rationem horum animalium quae superfluunt in ta­ libus, alia genera animalium dicuntur secundum si­ militudinem temperata vel prudentia, non autem 205 proprie, quia nullum eorum habet electionem neque potest ratiocinari, sed est separatum a natura ratio­ nali, sicut etiam homines insani < qui > amiserunt 127 multum] intellectum ψ (corr. sec.rn. PS) 128-129 multum coni.} intellectum Ψ (intellectu F1 Ve sec.rn. SWi 127-129 sapientis., multum hom.om. Φ Sed cf. infra lin. 136; ZIa-ZZae q.156 a.4) 133 incontinentia1 coni.} om. Θ 136 non quia inv. Ψ Sed cf. infra c. 10 lin. 81-82 141 agit] agitur ψ i66 corporales] om. Φ Sed cf. Arist. 1149 b 26 198 turpe] turpem Ψ (-F1 obsc. Ve) 200 omnimoda] omnino Φ (pro omnimoda stultitia hab. omnino distancia [di exp.\ stultitia[m dei.} S hoc est di pro da et stancia primo pro stulticia [stulticiam hab. etiam PWi]) 206 electionem] elocutionem pr.m. Ao ra­ tionem Ψ Sed cf. Arist. 1149 b 34 208 qui coni.} om. Θ 134 Cap. 4, 1147 b 20 - 1148 b 14. 139 Cap. 13, 1135 a 15. 173 Lin. 1149 b 30. 175 Lin. 1150 a 1. 179 Cap. 5, 1148 b 15-19. 195-202 Aliter Anonymus, p. 432, 38 - 433, 3 ; O8, f. i6ira : « Et si aliquo totaliter alterum genus animalium differt ab altero vel in contumelia, id est in luxuria, puta equi differunt ab aliis animalibus in esse luxuriosos magis aliis, vel in esse sinamora, id est nociva, ut leones, ut lupi, vel in esse omnivoracia > ; Albertus Lect. f. I42va: «Et si aliqua bruta animalia totaliter, id est universaliter loquendo, sic se habent quod secundum metaphoram aliud genus ipsorum differt ad aliud contumelia, quod unum magis est contumeliosum, sicut dicitur de cattis quod sunt inverecundi, et sinamoria, id est stultitia, sicut dicitur in VIII De animalibus [De hist, animal. IX 3, 610 b 22-24] quod oves sunt stolidissima animalia, et in omnivorax esse, sicut animalia quae sunt rectorum intestinorum, sicut dicitur in XIII De animalibus [De part, animal. III 14, 675 b 25-28] » ; Comm. p. 487 b. 6 (ii49 b 17 - 1150 a 8) usum rationis. Dictum est autem supra quod tem210 peratus et intemperatus agit cum electione, et ideo temperantia et intemperantia non est in bestiis neque in bestialibus hominibus, neque etiam circa bestiales concupiscentias. 1150 a 1 Deinde cum dicit: Minus autem bestialitas etc., 215 comparat bestialem malitiam vel incontinentiam hu­ manae. Et dicit quod bestialitas minus habet de ratione malitiae, si consideretur condicio bestiae vel hominis bestialis, sed bestialitas est terribilior, quia facit maiora mala. Et quod minus habeat de malitia 220 bestialitas, probat per hoc quod in bestia id quod est optimum, scilicet intellectus, non remanet sicut corruptum et depravatum, prout remanet in homine malo, sed totaliter ita corruptum est quod nihil habet de illo. Unde simile est comparare bestiam 225 homini malo utrum sit peius sicut comparare inani­ matum animato ; inanimata quidem possunt plus lae­ dere sicut cum ignis urit aut lapis conterit, sed plus recedit a ratione culpae ; semper enim pravitas eius qui non habet principium actionum est innocentior, quia minus potest ei imputari aliquid ad culpam, 230 quae propter hoc homini imputatur quia habet prin­ cipium per quod est dominus suorum actuum, quod quidem principium est intellectus, qui in bestiis non est. Sicut ergo comparatur bestia ad hominem, ita comparatur iniustitia ad hominem iniustum ; nam 235 habitus iniustitiae secundum propriam naturam habet inclinationem ad malum, sed homo iniustus habet in sua potestate in bonum vel malum inclinari; est enim quodam modo utrumque peius, scilicet et iniustus quam iniustitia et homo malus quam bestia, 240 quia unus homo malus decies millies potest plura mala facere quam bestia, propter rationem quam habet ad excogitanda diversa mala. Sic ergo, sicut bestia minus habet de culpa quam homo malus, sed est terribilior, ita etiam bestialis malitia seu 245 incontinentia terribilior quidem est, sed minoris cul­ pae et innocentior quam incontinentia seu malitia humana; unde, si aliqui amentes vel naturaliter bestiales peccent, minus puniuntur. 224-225 comparare bestiam homini malo] bestiam homini comparare Φ 209 Cap. 3, 1146 b 22-23. 407 7 Circa eas autem quae per tactum et gustum delectationes et tristitias et concupiscentias et fugas, circa quas et intemperan­ tia et temperantia determinata est prius, est quidem sic habere ut vinci et quibus multi meliores, est autem superare et quibus multi minores. § Horum autem hic quidem circa delectationes incontinens, hic autem continens, hic autem circa tristitias mollis, hic autem 15 perseverans. Intermedium autem plurium habitus, etsi inclinant magis ad deteriores. § Quia autem quaedam delectationum necessariae sunt, hae autem non et usque ad quid, superabundantiae autem non neque de­ fectus, similiter autem et circa concupiscentias habet et tristitias. Superabundantias quidem persequens delectationum, vel secundum super20 abundantias, vel propter electionem et propter ipsas et nihil propter alterum adveniens, intemperatus. Necessarium enim hunc non esse paenitentem, quare insanabilis. <........................................> Deficiens autem oppositus, medius autem temperatus. Similiter autem et fugiens cor­ porales tristitias non propter vinci, sed propter electionem. Non 25 eligentium autem hic quidem ducitur propter delectationem, hic autem propter fugere tristitiam quae a concupiscentia; quare differunt ad invicem. § Omni autem utique videbitur deterior esse si quis non concupiscens vel quiete operatur aliquid turpe quam si vehementer concupiscens, et si non iratus percutit quam 30si iratus; quid enim utique faceret in passione existens? Prop­ ter quod intemperatus deterior incontinente. Dictorum utique hoc quidem mollitiei species magis, hoc autem intemperatus. § Opponi­ tur autem incontinenti quidem continens, molli autem perseverati vus. Perseverare quidem enim est in eo quod est contratenere, continen35tia autem in eo quod est superare, ...........................> quemadmodum et non vinci eius quod est vincere. Propter quod et eligibilius uso b i continentia perseverantia est. § Deficiens autem ad quae multi et contratendunt et possunt, iste mollis et delicatus. Et enim delicia mollities quaedam est. Qui trahit vestimentum ut non la­ boret secundum eam quae a levare tristitiam, et imitans laborantem 5 non existimatur miser esse, misero similis existens. Similiter au­ tem habet et circa continentiam et incontinentiam. Non enim si quis uso a 9 15 autem ALRt : et Rp 17 quid LRt : quem Rp (corr. sec.m. Rp3) 20 propter3 AR : om. L (ad add. V12) 22 insanabilis LRT (lin. 86-87) : ό γάρ άμεταμέλητος ανίατος add. A 27 differunt A T1 RpT (lin. ιοί) : differt L(- T1) Rt 27 Omni Α(=παντ'ι) Rp1’2·3 (sed nota obsc., potest etiam legi Omnium) T (lin. 20, 108) : Omnibus Ant. transl.(Borghes.) Omnino (=πάντ/)) LRtRp4 (cf. Thomae comm. lin. 112) 28 aliquid LRt : quid Rp 32 mollitiei ART (lin. 123) : malitiae L (Per commentum autem [= Anonymus, p. 436, 12] videtur quod littera deberet esse « mollitiei species ». Sed credimus magis quod exemplar nostrum de commento hic fuerit corruptum per scriptoris vitium, facto saltu a «malitiae» usque ad «mollitiei». Roberti Grosseteste notula in EtPnSk2) 32 hoc autem intemperatus As*T (lin. 124 ; an intemperati T ?) : hic autem intemperatus ARtRp2’3 intemperatus autem opponitur temperato LV13 hic autem intem­ peratus opponitur temperato Rp4 intemperatus (reliqua om.) SI 34 contratenere RpT (lin. 136) : detinere LRt 35 superare LRT (lin. 137) : ετερον δέ το άντέχειν και κρατεϊν add. A 36 eius quod est A (=του) R : in (=τω) L 1150 b 4 secundum RT (lin. 159) : om. AL 4 a levare ALRtT (lin. 160) : elevare Rp (cf. IIa-IIae q.169 a.i) ab elevando Ant. transl.(Borghes.) VII, 7 (Ιΐ5θ a 9) 409 a fortibus et superexcellentibus delectationibus vincitur vel tris­ titiis, admirabile, sed condonabile si contratendens. Quemadmodum Theodocti Philotethes a vipera percussus vel 10 a Carcino Malopes; et quemadmodum continere tentantes risum repente effundunt, quale coaccidit Senophanto. Sed si quis ad quas multi possunt abstinere, ab bis vincitur et non potest contratendere, non propter naturam generis, sed propter aegritudinem; puta in Scitarum 15 regibus mollities propter genus, et ut femininum ad masculi­ num constitit. § Videtur autem et lusivus intemperatus esse, est autem mollis. Lusus enim remissio est, si quidem igitur quies; ad hanc autem superabundantium lusivus est. § Incontinentiae autem hoc quidem praevolatio, hoc autem debili2otas. § Hi quidem enim consiliantes non immanent quibus consilia­ ti sunt propter passionem, hi autem propter non consiliari ducun­ tur a passione. Quidam enim quemadmodum prae titillantes non ti­ tillantur, sic et praesentientes et praescientes et praesuscitantes se ipsos et ratiocinationem, non vincuntur a passione neque si de251ectabilis sit neque si tristis. § Maxime autem et acuti et melancolici secundum irrefrenatam incontinentiam sunt incontinentes. Hi quidem enim propter velocitatem, hi autem propter vehementiam non expectant rationem, propter sequentes esse fantasiae. 9 Theodocti T (lin. 171) : Theodecti ALR (-dacti As1) 9 Philotethes T (lin. 171) : Philoctetes ALRt Philocletes Rp Philoctitis Ant. transl.(Borghes.') Cf. supra 1146 a 20 cum adn. 10 Carcino T (lin. 175) : Karkino LR 10 Malopes T (lin. 174) : in Alope Kerkyon ALR (in Alope ex T corr. Malope sec.rn. Ba4V13) 12 Senophanto T (lin. 178) : Xenophanto ALR 12 Sed ALRtRp4 : et add. Rp1’2’3 13 et ALRt : om. Rp 13 contratendere ALRtRp4 : contendere Rp1’2»3 (corr. sec.rn. Ba4V13) 14 sed T (lin. 183) : vel ALR 16 constitit (=συνέστηκεν ?) I,Rp4T (lin. 188 ; cf. Ila-IIae q.138 a.i ad 1) : distat Α(=διέστηκεv) Rp1’2’3 (consistit Rt sec.rn. Rp3) 18 lusivus est ALRt : inv. Rp 19 praevolatio RpT (lin. 201, 211, 227 ; cf. Ila-IIae q.156 a.i) : praevolatio vel praecipitium Rt irrefrenatio L (cf. infra 1150 b 26 ; sed supra 1116 a 7 προπετεις praevolantes [ex Eth. vet.} L, et etiam hic in comm. irrefrenati seu praevolantes plus quam semel L) 21 non consiliari A L1 (P11 Sk2T4) RtRp1’2’3 T (lin. 209) : inv. L1 (EtO8V12 P12 Re) L2Rp4 22 praetitillantes A(KbOb) RtRp3’4 T (lin. 214) : princillaces Rp1*2 (praevolantes As1Sl praetitillantes corr. sec.rn. Ba1V13\zd) praetitillati A(LbMb) I, 22 non A L2(P13Rn) R : neque L1(om. T1) L2(N1Ha) 25 et1 T (lin. 223) : om. ALR 26 irrefrenatam LRtT (lin. 227 ; cf. Ila-IIae q.156 a.i arg.2) : effrenatam (-tiva) Rp (irefrenatam As1 irrenatam SI estimatam pr.m. C4) 1150 a 9 Circa eas autem quae per tactum etc. Postquam Philosophus ostendit quae sit materia circa quam est continentia et incontinentia simpliciter dicta, hic comparat ea ad alia quae communicant eis in 5 materia. Et circa hoc duo facit : primo ostendit differentiam continentis et incontinentis ad perseverativum et mollem et temperatum et intempe­ ratum, in quo solvitur tertia dubitatio, quae propo­ nebatur contra quartum probabile ; secundo ostendit 10 quis sit peior, utrum incontinens vel intemperatus, per quod solvitur quinta dubitatio, quae propone­ batur contra primum probabile, et hoc ibi: Est autem intemperatus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit differentiam incontinentiae ad alia; secundo distinguit diversas incontinentiae species, 15 ibi : Incontinentiae autem etc. Circa primum duo facit: primo distinguit continentiam et incontinen­ tiam a temperantia et intemperantia, a perseveran­ tia et mollitie; secundo comparat ea secundum bo­ nitatem et malitiam, ibi: Omni autem utique videbi-20 tur etc. Circa primum duo facit: primo distinguit continentiam et incontinentiam a perseverantia et mollitie; secundo distinguit utraque a temperantia et intemperantia, ibi : Quia autem quaedam etc. Circa primum duo facit : primo ponit convenientiam ; se- 25 eundo differentiam, ibi: Horum autem hic quidem etc. Circa primum designat duas convenientias. Qua­ rum prima est secundum materiam, in qua etiam 12 contra coni, cum P] circa Θ Cf. supra c. 2 lin. 4 cum adn. 8-9 Cap. 2, 1146 a 9-16. 11-12 Cap. 2, 1146 a 31 - b 2. 1150 a 27. 24 Lin. 1150 a 16. 26 Lin. 1150 a 13. 12 Cap. 8, 1150 b 29. 16 Lin. 1150 b 19. 20 Lin. 410 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM cum temperantia communicant; sunt enim circa 30 delectationes et tristitias et concupiscentias et fugas quae pertinent ad tactum et gustum, circa quas etiam est temperantia et intemperantia, ut supra determinatum est in III. Secunda convenientia est quantum ad modum se habendi circa passiones; 35 contingit enim quosdam sic se habere circa praedic­ tas passiones ut vincantur a talibus passionibus quibus multi sunt meliores, id est fortiores, quasi dicat: quas multi vincunt; contingit etiam quod aliqui superent tales passiones quibus multi sunt 4o minores, id est debiliores, quasi dicat : a quibus multi superantur. 1150 a 13 Deinde cum dicit: Horum autem etc., ponit dif­ ferentiam. Et dicit quod horum qui superant et superantur circa delectationes et tristitias praedic45 tas, circa delectationes < hic > quidem, scilicet superatus a delectationibus tactus quas multi su­ perant, est incontinens, hic autem, scilicet superans delectationes tactus a quibus multi superantur, est continens; sed circa tristitias contrarias hic, scilicet so superatus ab his quas multi superant, dicitur mollis, hic autem, scilicet superans eas a quibus multi superantur, dicitur perseverans. Et quia diversi sunt gradus delectationum et tristitiarum et hominum qui eas superant et ab eis superantur, manifestum 55 est quod praedicti habitus possunt esse inter plura medii; sed tamen illi qui sonant in malum magis declinant ad deteriores, magis enim dicuntur in­ continentes vel molles qui a minoribus delectationi­ bus et tristitiis vincuntur; sicut et boni habitus 60 magis inclinant ad meliores, magis enim dicuntur continentes et perseverantes qui maiores delec­ tationes et tristitias superant. Potest etiam intelligi quod homines magis inclinentur ad deterio­ res habitus, scilicet ad incontinentiam et mollitiem. 1150 a 16 65 Deinde cum dicit: Quia autem quaedam etc., os­ tendit differentiam praedictorum ad temperantiam et intemperantiam. Et dicit quod delectationum gustus et tactus quaedam sunt necessariae, sicut cibi et potus, quaedam non necessariae, sicut di70 versorum condimentorum, et illae quae sunt necessariae, sunt usque ad aliquem terminum necessariae (est enim aliqua mensura cibi et po­ tus homini necessarii), sed neque superabundan­ tiae sunt necessariae neque etiam defectus; et similiter se habet circa concupiscentias et tristitias. 75 Ille ergo intemperatus dicitur qui persequitur ex proposito superabundantias delectationum praedic­ torum; vel, etiam si non quaerat superabundantes delectationes, quaerit tamen eas secundum super­ abundantias, id est superabundanter concupiscendo eo eas ; vel etiam quaerit eas ex electione propter ipsas et non propter aliquid aliud, habet enim eas quasi finem. Et quia ei immobiliter homo inhaeret quod propter se ex proposito quaerit, necesse est quod intemperatus non paeniteat de delectationibus es quas quaesivit, et ideo non potest sanari a suo vi­ tio, a quo nullus sanatur nisi per displicentiam, quia virtus et vitium in voluntate est. Et sicut intempe­ ratus superabundat in quaerendo delectationes, ita insensibilis qui ei est oppositus deficit in huiusmodi, " ut in III dictum est, ille autem qui medio modo se habet circa huiusmodi est temperatus. Et sicut intemperatus quaerit ex electione corporales delec­ tationes, ita fugit corporales tristitias, non prop­ ter < hoc > quod vincatur ab eis, sed propter elec- 95 tionem. Sed eorum qui non ex electione peccant, hic quidem, scilicet incontinens, ducitur ex vi de­ lectationis, hic autem, scilicet mollis, ducitur ex horrore tristitiae quae sequitur a concupiscentia, in quantum scilicet privatur quis re concupita; unde io« patet quod differunt ab invicem incontinens et mollis et intemperatus. Est autem hic advertendum quod supra Philosophus determinans materiam continen­ tiae et incontinentiae, ne error subreperet, ex inci­ denti tetigit differentiam intemperati et inconti-195 nentis, quam hic ex principali intentione prosequi­ tur. Deinde cum dicit: Omni autem etc., comparat 1150 a 27 praedicta secundum bonitatem et malitiam. Et primo comparat incontinentem et mollem intern-no perato; secundo incontinentem molli, ibi: Opponitur autem etc. Dicit ergo primo quod omnino videtur 45 hic coni, ex Arist. 1150 a 13] om. Θ 63 magis] om. Φ post inclinentur F1 BxEr] om. Θ 99 horrore coni, cum F1 Ed3 sec.m. Ps SP] errore Φ (terrore sec.m. V2) sec.m. Wi) 103 determinans] declarans Ψζ-Ε1) 95 hoc coni, cum Za Ed3 sec.m. horum ore T^-F1 timore Ve errore 33 Cap. 19-20, 1117 b 27 - 1118 b 8. 54-56 Albertus Lect. f. I43vb : «et intermedium, id est medium horum, scilicet perseverantis et mollis, sunt habitus plurium diversitatum* (cf. infra adn. ad lin. 62-64). - Aliter et recte Anonymus, p. 434, 37 ; O8, f. i6iva-vb : « Habitus autem multorum intermedium sunt, id est medietates sunt > ; Robertus Grosseteste ( ?) Notula (adn. sup. lin. in O8) : « plurium : hominum ». 62-64 Anonymus, p. 434, 37 - 435, 8 ; O8, f. i6ivb : « Quia autem medietas virtus est, propter hoc dixit quoniam, si et medietas est, sed tamen ad deterius inclinat. Medietates enim dicit habitus multorum, ut in medio existentes mollium et perseverativorum... si igitur multi intermedium sunt incontinentium et continentium, sed tamen ad deteriores delectationes inclinant» ; Albertus Lect. f. 143m : «Ad 6 dicendum quod isti habitus quos dicit medios assumuntur inter ultimum in bono, quod est medium secundum substantiam [II 7, 1107 a 6-8], et malum, quod est extremum, et ideo omnes declinant a medio et propter hoc omnes sunt mali, quamvis quidam aliis vel plus vel minus » ; f. i43vb : « qui omnes magis de­ clinant ad deterius ; sicut unus vincit illas (delectationes) a quibus centum vincuntur et quas mille vincunt aut secundum alium numerum ; et ideo, quia sunt plurimae huiusmodi diversitates, sunt innominatae». 88 Cf. q.74 a.2. 91 Cap. 21, 1119 a 5-11. 103 Cap. 3, 1146 b 20-24 ; 4, 1148 a 13-17. in Lin. 1150 a 32. 7 (1150 a g - 1150 b 15) esse deterior si quis operatur aliquid turpe omnino non concupiscens, vel quiete, id est remisse, concu115 piscens, quam si vehementer concupiscens turpe operetur, sicut etiam deterior est si quis non iratus percutit quam si iratus percutiat; quid enim faceret passione superveniente qui absque passione peccat? Et inde est quod intemperatus qui non vincitur 120 passione, sed ex electione peccat, est deterior in­ continente qui concupiscentia vincitur. Et similiter horum duorum unum magis pertinet ad speciem mollitiei, scilicet vinci passione, scilicet fuga tristi­ tiae, aliud autem pertinet ad intemperatum, scilicet 125 ex electione peccare. Unde etiam deterior est in­ temperatus quam mollis. 1150 a 32 Deinde cum dicit: Opponitur autem etc., com­ parat mollem incontinenti et perseverantem conti­ nenti. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quis 130 eorum sit melior; secundo manifestat quandam con­ venientiam supra positam, ibi: Deficiens autem etc.; tertio excludit quendam errorem, ibi: Videtur autem et lusivus etc. Dicit ergo primo quod incontinenti opponitur continens et molli opponitur perseverati135 vus. Perseverare autem dicitur aliquis ex eo quod tenet se contra aliquid impellens, sed continentia dicitur ex eo quod est superare, illud enim quod continemus in nostra potestate habemus (et hoc necessarium est, quia delectationes sunt refrenandae no vel cohibendae, contra tristitias autem est standum) ; unde perseverans ad continentem comparatur sicut non vinci ad id quod est vincere, quod est manifeste melius. Unde melior est continentia quam perseve­ rantia. Mollities autem videtur peior quam inconti145 nentia, quia utraque consistit in hoc quod est vinci, sed incontinens vincitur a fortiori passione. 1150 b 1 Deinde cum dicit: Deficiens autem etc., manifestat convenientiam quandam quam supra tetigit inter mollem et incontinentem, quod scilicet vincuntur a 411 passionibus quas multi superant. Et dicit quod ille iso dicitur mollis et delicatus qui deficit in his contra quae multi et contratendunt, resistendo, et possunt, vincendo. Ideo autem mollis et delicatus in idem ponuntur: delicia enim est quaedam species molli­ tiei, mollities enim refugit inordinate omnem tristi- 155 tiam, sed delicia proprie refugit tristitiam laboris. Ille enim qui trahit vestimentum suum per lutum ut non laboret se subcingendo, quod pertinet ad delicatum, vincitur secundum illam tristitiam quam reputat sibi invenire si levaret vestimenta, et licet 160 imitetur laborantem in hoc quod vestimenta trahit et per hoc videtur non esse miser, tamen habet similitudinem cum misero in quantum fugiens labo­ rem sustinet laborem. Et sicut dictum est de mollitie, ita etiam se habet circa continentiam et incontinen- 105 tiam. Non enim est admirabile, si quis vincitur a fortibus et superexcellentibus delectationibus et tristitiis, ut propter hoc debeat dici incontinens vel mollis, sed magis ei condonatur, si tamen nitatur resistere et non statim cedat. Et ponit exemplum no de Philotethe, de quo Theodoctus poeta narrat quod, percussus a vipera gravem dolorem passus nitebatur continere planctum, sed non potuit; et simile est de quadam muliere quae vocabatur Malopes, percussa a quodam nomine Carcino; et sicut etiam accidit 175 illis qui tentant se continere a risu et tamen super­ vincuntur ut repente effuse rideant, sicut accidit Senophanto. Sed tunc dicitur aliquis incontinens et mollis, si quis vincitur a talibus tristitiis et delec­ tationibus contra quas multi possunt, si tamen hoc iso quod non potest resistere huiusmodi passionibus non sit propter naturam generis, ex qua posset ei esse grave quod aliis esset leve, sed propter aegritu­ dinem, scilicet animi, quae provenit ex mala con­ suetudine; sicut mollities propter naturam generis ies invenitur in regibus Scitarum, qui delicate nutriti 149 vincuntur] vincitur Bg1 P7V ^vincatur F1) 160 invenire] venire Bg1 advenire V6 imminere Ed3 sec.m. PdV10 Wi evenire sec.m. V 160 levaret] lavaret Kr elevaret Ψ 161 imitetur coni, ex Arist. 1150 b 4 cum V6 Za sec.m. P5 SWi] irritetur ; Albertus Lect. f. I4jvb : « Qui dicuntur ischirognomones, a gnome, quod est cognitio, et ischiros, quod est fortis, quasi fortiter suae cognitioni innitentes ; et sunt isti quos dicimus proprii sensus homines esse > ; Comm. p. 495 b ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : « Yschyrognomones : pertinaciter sententiantes ». 86-89 Cf. supra c. 7 lin. 231-234 cum adn. 119-120 et 124-125 Anonymus, p. 441, 32; O8, f. i64vb : «Idiognomones, id est immanentes propriae sententiae» ; Albertus Lect. f. i45vb : «Tales sunt ydiognomones, quasi ydiotae in cognitione propter defectum habitus rectae rationis quam non recipiunt» ; Comm. p. 495 b. 140-151 Albertus Lect. f. I46ra : « ut dicitur in Philoctete, id est in libro qui de ipso scriptus fuit, Sophoclis, nomen auctoris ; vel, si Homerus fuit auctor, denomi­ natur a discipulo». Cf. supra c. 2 lin. 168-175 cum adn. 9 (ii5i b 4 - 1152 a 6) labile, sed persuasum fuerat ei ab Ulixe quod diceret falsum in utilitatem patriae, cui quidem persuasioni ipse non immansit propter delectatio150 nem veritatis nec tamen propter hoc fuit inconti­ nens. Non enim omnis qui propter delectationem aliquid operatur est intemperatus sive pravus sive incontinens, sed solum ille qui propter turpem de­ lectationem aliquid operatur. 1151 b 23 155 Deinde cum dicit: Quia autem est aliquis etc., ostendit quomodo continentia se habeat ad ratio­ nem virtutis, ad quam pertinet in medio esse. Et circa hoc duo facit: primo manifestat continentiam in medio esse sicut et temperantiam; secundo os160 tendit quod quandoque continentia propter simili­ tudinem temperantia nominatur, ibi: Quia autem secundum similitudinem etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quorum continentia sit medium. Et dicit quod aliquis homo invenitur sic dispositus qui 165 minus gaudet corporalibus delectationibus quam oporteat, et hoc est non propter finem boni, sed propter fastidium propter quod non permanet in ratione iudicante quod oportet, secundum quod necesse est, talibus delectationibus uti; de incontinente no autem iam dictum est quod non immanet rationi propter hoc quod gaudet talibus delectationibus plus quam oportet; unde horum duorum medius est continens. Nam incontinens non immanet ra­ tioni propter aliquid maius, ille autem alius propter 175 aliquid minus, quia scilicet ille vult plus uti delec­ tationibus quam oportet et iste minus ; sed continens immanet rationi et non transmutatur ab ea nec propter alterum praedictorum, id est neque propter maius neque propter minus. 1151 b 28 iso Secundo ibi: Oportet autem, si quidem etc., os­ tendit qualiter se habeant ad bonitatem et mali­ tiam. Manifestum est autem ex praedictis quod continentia est aliquid bonum, unde oportet quod utrique habitus qui ei contrariantur, scilicet et 185 secundum plus et secundum minus, sint mali, sicut et apparet ex hoc ipso quod non immanent rationi, sed accipiunt aut plus aut minus. 1151 b 30 Tertio ibi: Sed propter alterum etc., respondet tacitae quaestioni, quare scilicet sola incontinentia 190 videatur esse contraria continentiae, cum habeat duos habitus contrarios. Et dicit quod hoc contingit propter’hoc quod alterum in paucis accidit, quod scilicet aliquis egrediatur a ratione in minus, et ideo non est adeo manifestum sicut alterum extre195 mum (nam in pluribus accidit quod circa delecta­ tiones corporales fiat egressus a recta ratione in 419 plus), et propter eandem rationem temperantia videtur esse contraria soli intemperantiae, quia insensibilitas non est manifesta propter hoc quod in paucioribus accidit. Est autem hic considerandum 200 quod continentiae assignantur dupliciter extrema: uno modo ex parte rationis cui inhaeret et secundum hoc supra dixit quod pertinax se habet ad conti­ nentem sicut prodigus ad liberalem, alterum autem extremum est ad minus vitium instabilitatis; alio 205 modo assignantur ei extrema ex parte concupiscen­ tiae quam vincit et sic continentia est medium inter extrema nunc posita. Deinde cum dicit: Quia autem secundum similitudinem etc., ostendit quod continentia propter simi-210 litudinem quandoque dicitur temperantia. Et pri­ mo comparat secundum hoc continentiam tempe­ rantiae; secundo incontinentiam intemperantiae, ibi: Similes autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod, quia multa 215 nominantur metaphorice sive secundum similitu­ dinem, inde est quod etiam continentia consequitur quandoque nomen temperantiae similitudinarie. Secundo ibi: Et enim continens etc., ostendit in quo sit similitudo. Continens enim habet facul- 220 tatem ut nihil praeter rationem operetur propter delectationes corporales, et hoc idem potest facere temperatus. Tertio ibi: Sed hic quidem etc., ponit duas differentias. Quarum prima est quod continens habet 225 pravas concupiscentias, sed temperatus non habet eas, quia eius concupiscibilis est per habitum tem­ perantiae ordinata. Secunda differentia est quam ponit ibi: Et hic quidem etc. Quod scilicet temperatus est sic dispo- 230 situs per habitum temperantiae quod non delec­ tatur praeter rationem, continens autem est sic dispositus ut delectetur quidem praeter rationem, sed non ducatur a passione. Deinde cum dicit: Similes autem etc., comparat 235 incontinentiam intemperantiae. Et dicit quod etiam incontinens et intemperatus sunt similes, cum tamen differant, unde eodem modo incontinens dicitur in­ temperatus per similitudinem; sunt enim similes in hoc quod utrique persequuntur, id est quaerunt, 240 delectabilia corporalia, differunt autem in hoc quod intemperatus existimat oportere huiusmodi delecta­ bilia sequi, propter habitum pervertentem indicium de fine, incontinens autem non hoc existimat, quia salvatur in eo principium, ut supra dictum est. 245 159 temperantiam] temperantia Φ 171 talibus] in praem. ψ i8i habeant] habeat Pd ψ 189 tacitae quaestioni Inc. 27a peda 213 intemperantiae coni, ex lin. 236 cum P« F1 Za Ed3 sec.m. Kr Er2P5PdV10 S] temperantie Θ 215 multa coni, ex Arist. 1151 b 33 cum V6 Ed3] multi Θ 222 delectationes corporales inv. ψ i6i Lin. 1151 b 32. 170 Cap. 8, 1151 a 20-24 (?). 182 Cap. 8, 1151 a 27-28. 198-200 Cf. supra III 21, 1119 a 5-11, nec non II 2, 1104 a 24-25 ; 8, 1107 b 6-8. 203 Lin. 1151 b 6-8. 214 Lin. 1152 a 4. 245 Cap. 8, 1151 a 25. 1151 b 32 1151 b 34 1152 a 1 1152 a 2 1152 a 4 10 1152 a 6 Neque simul prudentem et in­ continentem contingit esse eundem. § Simul enim prudens et studiosus secundum morem ostensum est ens. § Adhuc non in scire solum prudens, sed et in eo quod practicus; incontinens autem non practicus. io § Dynum autem nihil prohibet incontinentem esse. Propter quod et videntur quandoque prudentes esse quidam, incontinentes autem, propter dynoticam differre a prudentia secundum dictum modum in primis sermonibus. § Et secundum quidem rationem prope esse, differ­ re autem secundum electionem. § Neque utique ut sciens et speculans, 15 sed ut dormiens vel vinolentus. § Et volens quidem, secundum modum enim quendam sciens et quod facit et cuius gratia; malus autem non, electio enim epiikes. § Quare semimalus et non iniustus, non enim insidiator. Hic quidem enim ipsorum non immansivus quibus utique consiliabitur, melancolicus autem neque consiliativus totaliter. § Et 20 assimulatur utique incontinens civitati cui calculantur omnia neces­ saria et leges habet studiosas, utitur autem nulla, quemadmodum Anaxandrides conviciatus est: « Civitas volebat, cui legum nihil est curae ». Malus autem utenti quidem legibus, malis autem utenti. 25 § Est autem incontinentia et continentia circa superexcellens mul­ torum habitum. Hic quidem enim immanet magis, hic autem mi­ nus plurium potentia. § Sanabilior autem incontinentiarum quam melancolici incontinenter agunt, consiliantium non immanentium autem. § Et per consuetudinem incontinentes naturalibus. Facilius 30enim consuetudinem transmutare natura; propter hoc enim consuetudo difficilis, quoniam naturae assimulatur, quemadmodum et Evenus dicit: « Aio diuturnam meditationem immanere amice et utique Hanc omnibus finientem naturam esse». Quid quidem igitur est continentia et quid incontinentia et 35 perseverantia et mollities, et qualiter habent habitus hi ad invicem, dictum est. 1152 a 9 et A Li(-Re) VdRp4T (lin. 25 etiam) : om. Re lARtRp1’8’3 (-Vd) 10 Dynum T (lin. 32) : Deinum LR (Deinde SI Deynum Vd Rp4 Dinum sec.rn. Rp3) Cf. supra 1144 a 27 cum adn. 10 prohibet ALRt Vd Rp4 : prohibent Rp’-2>3(-Vd) 12 dynoticam T (lin. 38, 41) : deinoteta L1 L2(-P13) deinoticam P13 Rt V13 Rp4 deynoticam Vd demoticam RpH-V13) Rp* (-Vd) Rp3 Cf. supra 1144 a 23 cum adn. 17 epiikes Ant. transl.(Ha) T (lin. 70) : epieikes (epyepyey-) LR 17-18 non enim insidiator : Inc. i2a peda in Rp1’2-3-4 26 immanet magis ALRt : inv. Rp 27 quam ALT (lin. 125) : secundum quam Rp om. Rt 32 utique (=δή) A Ant. transl.(Borghes. [di in textu, utique sup. lin.]) Rp : oportet (=δεϊ) LRt 33 omnibus T (lin. 143) : hominibus A Ant. transi.(Borghes. [antroposi in textu, hominibus sup. lin.}) LR 1152 a 6 Neque simul prudentem etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo continens et incontinens immaneat vel non immaneat rationi, hic ostendit utrum con­ tingat quod prudentia, quae est recta ratio agibilium, sit simul cum incontinentia, et per hoc solvitur secunda dubitatio, quae movebatur contra quintum 6 contra coni, cum P] circa Θ Cf. supra c. 2 lin. 4 cum adn. 4 Cf. supra adn. ad II c. 4 lin. 44-45. 6 Cap. 2, 1146 a 4-9. VII, ίο (1152 a 6 - 1152 a 19) 1152 a 7 1152 a 8 1152 a 10 1152 a 13 probabile. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod prudentem non contingit esse incontinentem; secundo ostendit quomodo se habeat incontinens load prudentiam, ibi: Et secundum quidem rationem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod non contingit quod idem homo sit simul prudens et incontinens. Secundo ibi: Simul enim etc., probat propositum 15 duabus rationibus. Quarum prima est quod, sicut supra in VI ostensum est, prudentia simul est cum virtute morali et sic simul est aliquis prudens et studiosus secundum virtutem moralem. < Sed in­ continens non est studiosus secundum virtutem 20 moralem, > quia non deduceretur a passionibus. Ergo non potest esse quod aliquis sit simul prudens et incontinens. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc non in scire etc. Non enim dicitur aliquis prudens ex hoc solum 25 quod est sciens, sed ex hoc etiam quod est practicus, id est operativus; dictum est enim supra in VI quod prudentia est praeceptiva opera et non solum consiliativa et iudicativa. Sed incontinens deficit ab eo quod sit practicus; non enim operatur secun30 dum rationem rectam. Prudens ergo non potest esse incontinens. Tertio ibi: Dynum autem etc., assignat rationem quare quandoque videantur prudentes esse inconti­ nentes. Et dicit quod nihil prohibet dynum, id est 35 ingeniosum seu industrium, esse incontinentem. Et ex hoc contingit quod quandoque videtur quod qui­ dam prudentes sint incontinentes, quia scilicet dyni reputantur prudentes propter hoc quod dynotica differt a prudentia secundum modum praedictum 4o in VI, quia scilicet prudentia se habet ex addi­ tione ad dynoticam. Deinde cum dicit: Et secundum quidem rationem etc., comparat incontinentem prudenti. Et circa hoc duo facit: primo comparat incontinentem pru45 denti; secundo comparat incontinentes ad invicem, ibi : Sanabilior autem etc. Circa primum duo facit: primo ponit comparationem; secundo adhibet simi­ litudinem, ibi: Et assimulatur utique etc. Circa 421 primum duo facit: primo ponit comparationem; se­ cundo infert correlarium ex dictis, ibi : Quare semi- 50 malus etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod incontinens secundum aliquid propinquus est prudenti, scilicet secundum rationem, quia uterque habet rationem rectam, sed differunt secundum electionem quam prudens se- 55 quitur, incontinens non sequitur. [Secundo ibi: Neque utique etc., manifestat qualiter 1152 a 14 sint propinqui secundum rationem. Et dicit quod hoc non est ita quod incontinens sit sicut sciens in habitu et speculans, id est considerans in actu 60 particularia eligibilia, sed se habet sicut dormiens et vinolentus, in quibus est habitus rationis ligatus, sicut supra expositum est. Tertio ibi: Et volens quidem etc., manifestat quod 1152 a 15 dixerat de differentia secundum electionem. Et dicit 65 quod incontinens peccat quidem volens, scit enim quodam modo, scilicet in universali, et illud quod facit et cuius gratia facit et alias circumstantias, unde voluntarie agit; non tamen est malus, quia non agit ex electione, sed electio eius est epiikes, 70 id est bona, quando est extra passionem, sed quando supervenit passio, corrumpitur eius electio et vult malum. Et ideo secundum electionem incontinens differt a prudenti, quia prudentis electio non cor­ rumpitur, incontinentis autem corrumpitur. 75 Deinde cum dicit: Quare semimalus etc., infert 1152 a 17 correlarium ex dictis. Quia enim ante passionem habet bonam electionem, sed per passionem vult malum, sequitur quod sit ex media parte malus, in quantum scilicet vult malum, et non sit iniustus eo vel malus simpliciter, quia non est insidiator, quasi ex consilio et electione agens malum. Incontinentium enim quidam, scilicet debiles, consiliantur quidem, sed non immanent consiliatis; melancolici autem et acuti, quos supra dixit praevolantes, totaliter non 85 consiliantur; unde patet quod neutri ex consilio et electione agunt malum. Ex his autem quae dicta sunt accipere possumus quid sit subiectum conti­ nentiae et incontinentiae : non enim potest dici quod utriusque subiectum sit concupiscibilis, quia 90 18-20 Sed ... moralem coni, cum Ed3] om. Θ 26 VI] libro add. TX-F1 Za) 27 opera] operativa Za operis P® sec.m. Kr (?) operum F1 V® Ed3 32 Dynum] Dinum Bg1 Za Deynum F1 V® sec.m. C1 Wi Cf. supra VI c. 10 lin. 223; VII c. 1 lin. 226; infra VIII c. 6 lin. 147 59 incontinens coni, cum P® F1 V®Za sec.m. BxErEr2KrP10V10 SWi] continens Θ 74 pru­ denti] prudentia Φ1 Er primo V4 prudente Za Ed3 83 enim] autem Φ Sed cf. Arist. 1152 a 18 84 melancolici Cf. Praef., p. 193* 88 quid coni, cum sec.m. Bg4Er2] quod Θ 10 Lin. 1152 a 13. 16 Cap. 10-11, 1144 a 11 - b 32. 26 Cap. 9, 1143 a 8. 34-41 Albertus Lect. f. I46vb : «Primo dicit quod deynus sive industrius homo bene potest esse incontinens». Cf. supra VI c. 10 lin. 212-213, 223 cum adn. 40 Cap. 10, 1144 a 22 - b i. 46 Lin. 1152 a 27. 48 Lin. 1152 a 19. 50 Lin. 1152 a 17. 63 Cap. 3, 1147 a 11-14 cum Thomae expositione, lin. 179-183. Cf. Albertus Lect. f. i46vb : «ratio ligatur passione sicut ebrius vino». 70-71 Anonymus, p. 443, 29-30 ; O8, f. i66ra : « Electio autem incontinentis epieikes sive bona est » ; Albertus Lect. f. I46vb : « habet electionem epyeikes, id est iustam iustitia universaliter dicta » ; Comm. p. 498 a : « Electio enim eius epyeikes est sive super bona ». 85 Cap. 7, 1150 b 19-28. 89-90 Cum continentiam temperantiae partem posuerint vel ad temperantiam quoquomodo reduxerint, utpote qui sub hanc vocem aliam rem atque Aristoteles subiecissent, theologi usque ad medium saeculum XIII continentiae subiectum vim concupiscibilem esse asseveraverunt, velut Guillelmus Altissiodorensis Summa aurea III tr.2 c.2 q.3 (ed. Paris 1500, f. i3ovb) : «Similiter temperantia secundum omnes species suas in concupiscibili, quoniam sobrietas et continentia sunt in con- Ethica - 44 422 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM non differunt secundum concupiscentias quas uter­ que, scilicet continens et incontinens, habet pravas; neque etiam subiectum utriusque est ratio, quia uterque habet rationem rectam ; relinquitur ergo 95 quod subiectum utriusque sit voluntas, quia incon­ tinens volens peccat, ut dictum est, continens autem volens immanet rationi. 1152 a 19 Deinde cum dicit: Et assimulatur utique etc., adhibet similitudinem ad praedicta. Et circa hoc loo duo facit. Primo proponit similitudinem. Et dicit quod incontinens assimulatur civitati cui omnia necessaria calculantur, id est dispensantur, et quae habet bonas leges, sed nulla earum utitur, sicut Anaxandrides conviciando dixit quod civitas quae105 dam volebat leges, cui nihil erat curae de obser­ vantia legum; et similiter incontinens non utitur recta ratione quam habet. Malus autem, puta in­ temperatus, assimulatur civitati utenti legibus, sed malis; utitur enim malus perversa ratione. 1152 a 25 no Secundo ibi: Est autem incontinentia etc., mani­ festat quod dixerat, qualiter scilicet incontinens sit similis civitati non utenti rectis legibus. Non enim quilibet excessus rationis rectae facit incontinentem, sed continentia et incontinentia dicuntur secundum ns id quod excellit habitum, id est facultatem, mul­ torum. Continens enim immanet rationi rectae magis quam multi possint, quia vincit concupiscen­ tias a quibus multi superantur; incontinens autem 109 malus] post ratione ψ minus immanet quam multi possint, quia vincitur a concupiscentiis quas multi vincunt, ut supra 120 dictum est. Deinde cum dicit: Sanabilior autem etc., compa1152 a 27 rat incontinentes ad invicem secundum duplicem differentiam. Primo enim dicit quod inter inconti­ nentias illa est sanabilior quam melancolici incon- 125 tinenter agunt, scilicet non praeconsiliantes, incon­ tinentia eorum qui consiliantur, sed non immanent, quia illi adhibito consilio videntur posse sanari, non autem isti, ut supra dictum est. Secundo ibi: Et per consuetudinem etc., comparat 130 1152 a 29 incontinentes secundum aliam differentiam. Et dicit quod illi qui sunt incontinentes per consuetudinem sunt sanabiliores illis qui sunt incontinentes per naturam, scilicet corporalis complexionis ad hoc inclinantis, quia facilius potest transmutari consuetu- 135 do quam natura, quia propter quod unumquodque, illud magis, consuetudo autem propter hoc est difficilis ad immutandum quia assimulatur naturae, sicut Evenus poeta dicit: «Aio, id est dico, diutur­ nam meditationem, id est consuetum studium, uo immanere amice, id est amicabiliter seu conformiter, et dico hanc finientem, id est quando perficitur, omnibus esse naturam ». Ultimo autem epilogando concludit dictum esse quid sit continentia et incon­ tinentia et perseverantia et mollities, et qualiter hi us habitus se habeant ad invicem. i25 melancolici Cf. Praef., p. 193* cupiscibili» ; Guillelmus Alvernus De virt. c.13 (ed. Paris 1674, p. 167 a C) : «Prima ergo pars vel species vel ramus temperantiae castitas nominatur et continentia »; c. 17 {ibid., p. 175 a F) : «Nominavimus etiam tibi alias virtutes, sicut temperantiam, quae cum omnibus partibus suis et ramis sive speciebus in eadem vi (concupiscibili) similiter est» ; Albertus De bono tr.III q.2 a.i (ed. Coi., t. 28, p. 135, 19-24 et 63-66). - Cf. etiam Ps.-Andronicus De laudabilibus bonis {ms. Paris B.N. lat. 7695 A, f. 52rb) : «Conti­ nentia autem est virtus concupiscibilis secundum quam continet ratione concupiscentiam moventem ad pravas fruitiones » (cuius verba graeca ed. Schuchhardt, p. 24). 93 Cum continentiam, utpote qui quae res huic voci apud Aristotelem subiecta esset intellexerit primus, virtutem intellectualem esse asseveraverit Albertus {Lect. f. i34ra : «Tertio videtur quod [continentia et heroica] non sint intellectuales virtutes... Solutio. Concedimus quod sunt intellectuales» ; f. i42vb : «inter intellectuales conti­ nentia» ; f. i45va : «continentia, quae est intellectualis virtus»; f. i46va : «Contra : magis convenit prudentia cum continentia quam cum temperantia, cum utraque sit intellectualis virtus»), eam in ratione esse contendit : Lect. f. I36ra : «temperantia et continentia differunt... in subiecto, quia temperantia est in concupiscibili, continentia in rationali... »; f. i4ora: « Ad 5 dicendum quod continentia est in ratione... » ; Comm. p. 499 a : « continentia intellectualis virtus est et est in ratione... » ; quem primo secutus est ipse Thomas Super III Sent, d.33 q.2 a.4 sol.2 et sol.4; Za-ZZae q.58 a.3 ad 2 ; q.109 a·10 : IIa-II*e q. 53 a.5 ad 3 ; deinde autem de sententia destitit, cf. adn. ad lin. 94-95. 94~95 Cf. ipse Thomas ZZa-ZZae q.137 a.2 ad 2 ; q.143 ; q.155 a.3 (de cuius mutata sententia cf. Gauthier La date du Commentaire..., p. 98-104). 96 Lin. 1152 a 15. 120 Cap. 7, 1150 a 11-14. 129 Cap. 8, 1151 a 1-3 ; 1150 b 31-32. 136-137 Cf. supra III c. 5 lin. 179-180 cum adn. 139-143 Albertus Lect. f. I47ra : «Unde Evenus, quidam poeta, dixit : O amice, aio, id est dico, diuturnam meditationem, id est continuum studium, ad aliquid [legend. amicabiliter] immanere, id est fortiter inesse, et oportet hanc finientem, id est quando venit ad perfectionem, esse naturam hominibus » ; Comm. p. 498 b. 11 De delectatione autem et tristitia speculari eius qui politicam philosophatur. § Iste enim finis architecton ad quem respicientes unumquodque hoc quidem malum, hoc autem bonum simpliciter dicimus. § Adhuc autem et necessariorum intendere de ipsis. Et 5 enim virtutem et malitiam moralem circa tristitias et delectationes posuimus. § Et felicitatem plures cum delecta­ tione esse aiunt; propter quod et beatum nominaverunt a gau­ dere. § His quidem igitur videtur neque una delectatio esse bonum neque secundum se ipsum neque secundum accidens; non enim esse idem io bonum et delectationem. His autem quaedam quidem esse, multae autem pravae. Adhuc autem horum tertium, si et omnes bonum, tamen non contingit esse optimum delectationem. § Totaliter quidem igitur non bonum, quoniam omnis delectatio generatio est in naturam sensibilis, neque una autem generatio cognata finibus, puta neque una aedificatio domus. 15 § Adhuc temperatus fugit delectationes. i5bis§ Adhuc prudens non triste persequitur, non delectabile. § Adhuc impedimentum ei quod est prudentem esse delectationes, et quanto magis gaudet, magis; puta eam quae venereorum, nullum enim utique posse intelligere aliquid in ipsa. § Adhuc ars neque una delectationis, quamvis omne bonum artis opus. § Adhuc pueri 20 et bestiae persequuntur delectationes. § Huius autem non omnes stu­ diosas, quoniam sunt et turpes et probrosae; et quoniam nocivae, aegritudinalia enim quaedam delectabilium. § Quod autem non optimum delectatio, quoniam non finis, sed generatio. Quae quidem igitur di­ cuntur fere haec sunt. 1152 bi 1152 b 2 finis nom. ca. T (lin. 16 ; cf. loci in app. font, cit.) : ge. ca. Roberti Grosseteste notula in EtSk2 3 dicimus ALRtT (lin. 20) : dicamus Rp 4 et1 ALRt : om. Rp 11 autem AR (-Tu1) : om. L Tu1 11 contingit LRp : contingeret Rt (fortasse legend, contingere = ένδέχεσθαι A) 13 sensibilis ALRT (lin. 76) : No. ca. Alia littera : in naturam sensibilem Roberti Grosse­ teste notula in EtSk2 (et incompl. in PUV12 P12Re V13) Cf. αισθητήν coni. Scaliger 15 bis non triste T (lin. 91) : nontriste (=το άλυπον) AL (Ordina sic : Prudens persequitur nontriste, ut hoc totum nontriste sit unum nomen infinitum, et non, persequitur supple, delectabile, sed odit illud Roberti Grosseteste notula in EtO7 8* V12 Sk2) 17 magis2 A Ant. transl.(Borghes.) Rt-As^u1) : om. A (coni. Spengel) L As^u1 22 Quod Α(=δτι KbLbOb) RT (lin. 72, 123) : Adhuc A(—ετι Mb) L Amplius Ant. transl.(Borghes.) 1152 b 1 De delectatione autem et tristitia etc. Postquam Philosophus determinavit de continentia et inconti­ nentia, ostendens quod sunt circa delectationes et tristitias, hic intendit determinare de delectationibus 5 et tristitiis. Et primo ostendit quod haec conside­ ratio pertinet ad praesentem intentionem; secundo exequitur propositum, ibi: His quidem igitur etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod in­ tendit. Et dicit quod considerare de delectatione et tristitia pertinet ad eum qui circa scientiam poli- 10 7 igitur] videtur add. T(-S VeZa) 1-5 Albertus Lect. f. I47rb : « Postquam determinavit de continentia et incontinentia quae sunt circa delectationes, hic determi­ nat de delectatione» ; Comm. p. 500 a. Cf. infra c. 14 lin. 1-5 cum adn. ; X c. 1 lin. 20-27 cum adn. 7 Lin. 1152 b 8. 424 1152 b 2 1152 b 4 1152 b 6 1152 b 8 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM ticam philosophatur ad quam tota moralis doctrina reducitur sicut ad principalem, ut in principio habi­ tum est. Secundo ibi: Iste enim finis etc., probat propo15 situm tribus rationibus. Quarum prima est quod, sicut finis architectonicae artis est ille ad quem respiciunt sicut ad quandam mensuram omnia quae sub illa arte continentur, ita se habet delec­ tatio in his quae pertinent ad moralem doctrinam; 20 respiciendo enim ad delectationem dicimus aliquid esse malum et aliquid simpliciter bonum. Illum enim dicimus esse bonum qui in bonis delectatur, malum autem eum qui in malis; et in his etiam quae fiunt idem iudicium observatur, iudicamus enim 25 esse malum id quod ex mala delectatione procedit, bonum autem quod ex bona. In qualibet autem scientia maxime considerandum est id quod habetur pro regula. Unde ad philosophum moralem maxime pertinet considerare de delectatione. 30 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. Et dicit quod non solum conveniens est morali considerare de delectatione, sed etiam est ei neces­ sarium. Quia ad ipsum pertinet considerare virtutes et malitias; ostensum est autem supra in II quod 35 virtus et malitia moralis sunt circa delectationes et tristitias; ergo necessarium est morali considerare de delectatione et tristitia. Tertiam rationem ponit ibi: Et felicitatem etc. Ad philosophum enim moralem pertinet considerare 40 felicitatem, sicut ultimum finem; sed plures ponunt esse felicitatem cum delectatione, inter quos etiam et ipse, unde et apud Graecos beatus nominatur a gaudendo; ergo ad moralem philosophum pertinet determinare de delectatione. 45 Deinde cum dicit: His quidem igitur etc., deter­ minat de delectatione et tristitia. Et primo deter­ minat de eis in communi; secundo specialiter de­ terminat de corporalibus delectationibus, circa quas posuit esse continentiam et incontinentiam, ibi: De corporalibus autem utique etc. Circa primum so duo facit: primo prosequitur opiniones impugnan­ tium delectationem; secundo determinat contrariam veritatem, ibi: Sed tamen quoniam et tristitia malum etc. Circa primum tria facit: primo proponit opinio­ nes impugnantium delectationes; secundo inducit 55 rationes eorum, ibi: Totaliter quidem igitur etc.; tertio solvit, ibi: Quoniam autem non accidit etc. Circa primum ponit tres opiniones. Quibusdam enim videbatur quod nulla delectatio esset bona neque per se neque per accidens, et si contingat 60 quod aliquod delectabile sit bonum, non tamen idem est in eo id quod est bonum et delectatio. Alii autem dixerunt quod delectationes quaedam sunt bonae, sed multae sunt pravae, et ita non omnis delectatio est bonum. Tertii autem dixerunt quod 65 etiam si omnes delectationes essent bonae, non tamen continget aliquam delectationem esse opti­ mum. Deinde cum dicit: Totaliter quidem igitur etc., 1152 b 12 inducit rationes ad praedictas opiniones. Et primo 70 ad primam; secundo ad secundam, ibi: Huius autem etc.; tertio ad tertiam, ibi: Quod autem non opti­ mum etc. Circa primum ponit sex rationes. Quarum prima sumitur ex diffinitione delectationis quam ponebant dicentes quod delectatio est quaedam 75 sensibilis generatio in naturam (dum enim aliquid sensibiliter aggeneratur naturae nostrae quasi nobis connaturale, ex hoc delectamur, sicut patet in sump­ tione cibi et potus), nulla autem generatio est de genere finium, sed potius generatio est via in finem, eo sicut aedificatio non est domus. Sed bonum habet rationem finis. Ergo nulla generatio et per consequens nulla delectatio est bonum. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc temperatus 1152 b 15 21 aliquid] esse add. As T(-V6) nec non post simpliciter O 32 etiam est inv. T(-Za) 32 ei om. ψ 42 et ipse] ipse erat Ψ 63 delectationes quaedam inv. Ψ 65 Tertii coni, cum P5 S F1 VeZa sec.m. Er*O Wi] Tertio Θ 12 Lib. I 2, 1094 a 26 - b 11. 16-19 Sic igitur Thomas verba Aristotelis intellexisse videtur : « Iste est finis (nom. casus) architecton (genet, casus = architectonis) ad quem respicientes... » (Gallice : « Est la fin de l'artisan principal ce en regard de quoi...). Cf. Albertus Lect. f. i47vb : «Ad quicquid respiciens architector iudicat omnia esse bona vel mala pertinet ad considera­ tionem illius scientiae ; sed architector in moralibus iudicat omnia quae sunt in operibus humanis vel bona vel mala secundum quod sunt ad delectationes bonas vel malas ; ergo etc. » ; Comm. p. 500 b. : « Politica enim scientia sive politicum bonum finis est architectonis... > ; ipse Thomas Super IV Sent, d.49 q.3 a.4 arg. 1 et ad 1 : « delectatio dicitur esse finis architecton non quia sit architectonicae, scilicet civilis, finis ultimus... ; dicitur autem esse finis architecton ut regula quaedam ad quam architecton, scilicet civilis, omnia iudicat ». - Aliter, nec tamen recte, verba Aristotelis interpretatus est Thomas supra II c. 3 lin. 39-41 ; 1Λ-Ι1^ q.34 a.4 s.c. : «Et philosophus dicit in VII Ethicorum quod delectatio est finis architecton, id est principalis, ad quem...» ; I1*-II™ q.58 a.9 ad 1; ibi enim sic intellexisse videtur : «Iste est finis (nom. casus) architecton (adiect. nom. casus)...* (Gallice : «Est la fin principale ce en regard de quoi...). - Aliter et recte (finis genet, casus architecton nom. casus : «C’est lui l’artisan de la fin en regard de laquelle...») Anonymus, p. 444, 28-32; O8, f. i66vb: « Iste enim politicus architecton est; architecton autem dicitur qui praecipit de omnibus, et politicus vir praecipit : ‘Hos quidem iuvenum oportet fieri musicos ut aptos existentes ad ipsam, hos autem milites’ ; et simpliciter architecton est et speculativus omnis finis politicus, et militaris finis, qui est victoria, et musici finis, qui est consonum dicere» ; Robertus Grosseteste Notula (ad Arist. 1152 b 2 laud.). 34 Cap. 3, 1104 b 4 - 1105 a 13. 41-42 Supra I 13, 1099 a 7-31. 42-43 Anonymus, p. 445, 8-9 ; O8, f. i66vb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : « Propter quod et eudemona [id est felicem] nominaverunt macarium [id est beatum] apo toy chairein [id est a gaudere] sive delectari in tota vita » ; Albertus Lect. f. i47va : «Ad 6 dicendum quod nomen graecum beatitudinis sonat gaudium: eudemona enim, id est felicem, nominant macharium, id est beatum, apo toy chairein, id est a gaudere sive delectari in tota vita» ; Comm. p. 500-501. 50 Cap. 14, 1154 a 8. 53 Cap. 13, 1153 b 1. 56 Lin. 1152 b 12. 57 Cap. 12, 1152 b 25. 71 Lin. 1152 b 20. 72 Lin. 1152 b 22. ii (1152 b 2 - 1152 b 24) 85 etc. Quae talis est. Nullus virtuosus laudatur ex hoc quod fugit quod bonum est. Temperatus autem laudatur ex hoc quod fugit delectationes. Ergo de­ lectatio non est aliquid bonum. 1152 b I5bis Tertiam rationem ponit ibi: Adhuc prudens etc. 90 Quae talis est. Sicut prudens persequitur, id est quaerit, non tristari, ita etiam quaerit non delectari. Sed tristitia non est bonum. Ergo neque delectatio. 1152 b 16 Quartam rationem ponit ibi: Adhuc impedimentum etc. Quae talis est. Nullo bono impeditur prudentia. 95 Impeditur autem per delectationes, et tanto magis quanto sunt maiores, ex quo videtur quod per se et non per accidens impediant; sicut patet quod delectatio venereorum, quae est maxima, in tantum impedit rationem quod nullus in ipsa delectatione 100 actuali potest aliquid actu intelligere, sed tota in­ tentio animae trahitur ad delectationem. Ergo de­ lectatio non est aliquid bonum. 1152 b 18 Quintam rationem ponit ibi: Adhuc ars etc. Quae talis est. Omne bonum humanum videtur esse opus ius alicuius artis, quia bonum hominis ex ratione est. Sed delectatio non est opus alicuius artis, quia nulla 105 est] ante ex ratione Ψ om. F 425 ars est ad delectandum. Ergo delectatio non est aliquid bonum. Sextam rationem ponit ibi: Adhuc pueri etc. 1152 b 19 Quae talis est. Illud quod est in homine puerile 110 et bestiale vituperatur. Sed pueri et bestiae perse­ quuntur, id est quaerunt, delectationes. Ergo delec­ tatio non est aliquid bonum. Deinde cum dicit : Huius autem etc., ostendit 1152 b 20 quod non omnes delectationes sint bonae. Et dicit 115 quod huius quod est non omnes delectationes esse bonas, ostensivum est quod sunt quaedam delecta­ tiones turpes, id est inhonestae, et probrosae, id est infames; et cum hoc etiam quaedam delectationes sunt nocivae, quod patet ex hoc quod quaedam 120 delectabilia inducunt homini aegritudinem. Et sic patet quod non omnes delectationes sunt bonae. Deinde cum dicit: Quod autem non optimum etc., 1152 b 22 probat quod nulla delectatio sit optimum, etiam si omnes essent bonae. Finis enim est id quod est 125 optimum. Delectatio autem non est finis, sed magis generatio quaedam. Ergo delectatio non est opti­ mum. Ultimo autem epilogando concludit quod ea quae dicuntur de delectatione fere haec sunt. no Illud] om. T (-F1) 90-91 Aliter et recte Anonymus, p. 446, 7-8 (ubi legisse videtur Robertus Grosseteste το άλυπου <διώκει ό φρόνιμος, και> οΰ <διώκει το> ήδύ, ήτοι ό φρόνιμος την ήδονην μισεί) ; Ο8, f. 167m : « Non triste persequitur prudens, et non persequitur delectabile, id est prudens delectationem odit» ; Robertus Grosseteste Notula (in adn. ad Arist. 1152 b 15 laud.) ; Albertus Lect. î. I48rb : «sed delectabile, quod non est triste, non persequitur prudens» ; ipse Thomas ΙΆ-Π^ q^g a.i arg.2. 12 Quoniam autem non accidit propter haec non esse bonum neque optimum, ex his manifestum. § Primum quidem quoniam bonum dupliciter, hoc quidem enim simpliciter, hoc autem alicui, et naturae et habitus consequentur, quare et motiones et generationes consequentur. Et pravae visae esse hae quidem simpliciter, pravae alicui autem non, sed soeligibiles huic; quaedam autem neque huic, sed aliquando et secundum paucum tempus, eligibiles autem non; hae autem neque delectationes, sed videntur, quaecumque cum tristitia et medicinae gratia, puta quae labo­ rantium. § Adhuc quia boni hoc quidem operatio, hoc autem habitus est, secundum accidens constituentes in naturalem habitum delectabiles sunt. 35 Est autem operatio in concupiscentiis eius qui cum tristitia habitus et naturae. Quia et sine tristitia et concupiscentia sunt delectatio1153 a i nes, puta eius quod est speculari operationes, natura non indigente. Signum autem, quoniam non eodem delectabili gaudent repleta natura et constituta, sed constituta quidem simpliciter delec­ tabilibus, repleta autem et contrariis; et enim acutis et amaris 5 gaudent, quorum nihil neque natura delectabile neque simpliciter delec­ tabile, quare neque delectationes; ut enim delectabilia ad invicem constituta sunt, sic et delectationes quae ab his. § Adhuc non necessa­ rium alterum quid esse melius delectatione, quemadmodum quidam aiunt finem generatione. Non enim generationes sunt neque cum generatione io omnes, sed operationes et finis. Neque factorum accidunt, sed utentium. Et finis non omnium alterum quid, sed in perfectionem ducentium naturae. Propter quod et non bene habet sensibilem generationem dicere esse delectationem, sed magis dicendum operationem eius qui secundum naturam habitus, pro eo autem quod 15 est sensibilem, non impeditam. Videtur autem generatio quaedam esse, quoniam principaliter bonum; operationem enim generationem existimant esse, est autem posterius. § Esse autem pravas quoniam aegritudinalia quaedam delectabilia, idem quoniam sana quaedam prava ad pecuniam; hac igitur prava ambo, sed non prava secundum hoc, quia et 1152 b 25 26 quoniam R : quia L 28 consequentur2 A(Ob) RtRp2 3 T {lin. 27) : om. A(KbLbMb) LRp1’4 29 visae AL'T (lin. 35) : in se L2R {sed obsc. nonnulli mss.) 29 esse hae quidem A(LbMbOb) L : om. A(Kb) R 29 Post simpliciter virg. interp. T {lin. 35) : non interp. A 35 eius qui cum tristitia Α(=ύπολύπου Mb) RtT {lin. 73) : deficientis Α(=ύπολοίπου Kb) L {sed in transi. Anonymi, p. 448, 20 : deficientis [seu subtristatae] naturae ; 448. 26-27 : subtristatae [seu deficientis] naturae) indigentis et imperfecti Rp 1153 a 2 gaudent RtT {lin. 92) : sed (=δέ c/. τε post άναπληρουμένης A) add. L secundum {ex mendosa lect.) add. Rp 2 repleta {nom. ca.) T {lin. 92) : repleta (ab. ca. Roberti Grosseteste notula in Sk2) L quae (quem Rp) repletur R Cf. Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. lin. 91-102 laud. 3 constituta... constituta nom. ca. T {lin. 93, 94) : ab. ca. Roberti Grosseteste notula in EtSk2 4 repleta nom. ca. T {lin. 97) : repleta (ab. ca. Roberti Grosseteste notula in Sk2) LRt quae repletur Rp 6 invicem ART {lin. 105) : alia L 7 quae RT {lin. 106) : om. L 8 quid AL1 L2(N4Rn) T {lin. 114) : qui­ dem L2(P13Ha) R 8 quidam ALRtRp3T {lin. 115) : quaedam Rp1-2-4 (corr. sec.m. Ba*Vd) 11 quid AL(-P13) T {lin. 129) : quidem P13 R 12 in perfectionem ALT {lin. 131) : imperfectionem Rt inperfectione Rp {corr sec.m. Ba4Vd) 17 posterius (=ύστερον) RT (lin 150) : alterum (=ετερον) AL 18 quaedam2 ALRtT (lin. 158) : quidem Rp 19 hac (=ταύτη) ART (lin. 160 ex una parte) : haec (=ταΰτα) L (in textu ; sed cf. Roberti Grosseteste notula in transi. Anonymi, p. 450, 26, ins. : Haec igitur ambo [vel, sicut habet aliud transcriptum, Sic, vel : Huius gratia, ambo]) cf. infra 1156 b~22 cum adn. 427 VII, 12 (1152 ,b 25 - 1152 b 33) 20 speculari aliquando nocet ad sanitatem. § Impedit autem neque prudentiae neque habitui neque uni quae ab unoquoque delectatio, sed alienae, quia quae a speculari et discere, magis faciunt speculari et discere. § Artis autem non esse opus neque unam delectationem, rationabiliter accidit; neque enim alterius 25 operationis neque unius ars est, sed potentiae. Quamvis et pigmentaria ars et pulmentaria videtur delectationis esse. § Temperatum autem fugere et prudentem persequi non tristem vitam, et pueros et bestias persequi, eo­ dem solvuntur omnia. Quia enim dictum est qualiter bonae 30 simpliciter et qualiter non bonae omnes delectationes, tales et pueri et bestiae persequuntur, et harum non contristationem prudens (eas quae cum concupiscentia et tristitia et corporales, tales enim hae), et harum superabundantias secundum quas in­ temperatus intemperatus. Propter quod temperatus fugit has, 35 quia sunt delectationes et temperati. 29 enim A(LbMbOb) LT (lin. 201) : et A(Kb) R (enim add. Rt) 29 est ALRt : et Rp 31 con­ tristationem L2R : tristationem L1 (in textu ; contristationem in comm.} 33 superabundantias A(KbLbOb) RT (lin. 208-210) : fugit add. A(Mb) L Quoniam autem non accidit etc. Postquam Philo­ sophus posuit rationes ad opiniones praemissas, hic intendit eas solvere. Et primo proponit quod intendit, dicens quod ex sequentibus erit manifes5 tum quod propter praedictas rationes non sequitur neque quod delectatio non sit bona, neque quod non sit optima. Praetermittit autem mediam opi­ nionem quae ponebat non omnes delectationes esse bonas quia est aliqualiter vera; has autem duas 10 simul commemorat quia ex similibus rationibus procedunt, unde et simul solvuntur. 1152 b 26 Secundo ibi: Primum quidem etc., solvit prae­ dictas rationes. Et primo praemittit quasdam dis­ tinctiones per quas potest sciri qualiter delectatio 15 sit bona vel non bona ; secundo solvit rationes in­ ductas, ibi: Adhuc non necessarium etc. Circa pri­ mum ponit duas distinctiones, quarum utraque sumitur secundum distinctionem boni, quod est de­ lectationis obiectum. Dicit ergo primo quod bonum 20 dupliciter dicitur, uno modo id quod est bonum simpliciter, alio modo id quod est bonum alicui, et quia omnia in bonum tendunt, consequenter ad hoc se habent et naturae et habitus, qui scilicet ordinantur vel ad bonum simpliciter vel ad id quod 25 est alicui bonum, et quia motiones et generationes ex quibusdam naturis et habitibus procedunt, opor­ tet quod etiam consequenter eodem modo se habeat 1152 b 25 circa eas, ut scilicet quaedam earum sint bonae simpliciter et quaedam sint bonae alicui. Sic igitur, supposito quod delectationes sint motiones et gene- 30 rationes, ut adversarius dicit, distinguenda sunt quatuor genera delectationum, quarum quaedam sunt bonae simpliciter, sicut delectationes in operi­ bus virtutum; quaedam autem delectationes sim­ pliciter quidem videntur pravae, sed quantum ad 35 aliquem unum non sunt pravae, sed eligibiles ei propter aliquam necessitatem, sicut infirmanti su­ mere medicinalia ; tertio autem gradu quaedam neque huic sunt simpliciter eligibiles et bonae, sed aliquando et per paucum tempus, non tamen sunt 40 ei eligibiles simpliciter, sicut furari cibum in articulo extremae necessitatis ; quarto autem gradu sunt quaedam delectationes quae etiam non sunt vere delectationes, sed apparent propter corruptam dis­ positionem eius qui in talibus delectatur, sicut 45 quaecumque delectationes sunt cum tristitia vel dolore, assumuntur ut medicinae illius doloris, sicut patet de his in quibus delectantur laborantes, id est infirmantes, delectabile enim videtur quandoque infirmo vertere se per lectum et sumere aliqua acer- 50 ba vel aliquid simile. Secundam distinctionem ponit ibi: Adhuc quia il52 b 33 boni etc. Et dicit quod duplex est bonum : quoddam quidem se habet per modum operationis, sicut con- 15 non bona] mala ψ 29 igitur] ergo ψ 30 sint] sunt O(-Kr corr. sec.m. Pd) 88, 185 44 apparent BoFCHPW3 V6Za sec.m. S] apparenter Φί-ΒοΡΟ1?^3) F1 sec.m. Wi SWi Sed cf. Arist. 1152 b 32 et Anonymus in app. fontium laud. 43 vere Cf. infra lin 83 appetitus PP2 obsc. pr.m. 16 Lin. 1153 a 7. 4I-42 Cf. supra V c. 13 lin. 158-161 cum adn. 53-56 Cf. Aristoteles De anima II 1, 412 a 10-11, 22-23 ; ii, 417 a 21-29 i supra VII 3, 1146 b 31-32 (nec non supra I 12, 1098 b 31 - 1099 a 3 ; infra VIII 5, 1157 b 5-11). 428 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM S5 sideratio, quoddam autem per modum habitus, sic­ tabilia essent, quod patet esse falsum quia non eo­ ut scientia; horum autem operatio est sicut bo­ dem delectabili gaudet natura superimpleta, puta num perfectum, quia est perfectio secunda, habitus cum homo nimis comedit, et natura constituta, id autem est sicut bonum imperfectum, quia est per­ est bene disposita; natura enim bene disposita fectio prima; unde et delectatio vera et perfecta gaudet his quae sunt simpliciter delectabilia, quae 95 60 consistit in bono quod est operatio. Illae vero ac­ scilicet sunt convenientia naturae humanae, sed tiones vel motiones quae constituunt hominem in natura superimpleta gaudet in quibusdam contrariis habitum naturalem, id est quae sunt naturalis ha­ his quae sunt simpliciter delectabilia ; gaudent enim bitus constitutivae, sunt quidem delectabiles, sed homines repleti quibusdam acutis et amaris, eo secundum accidens; nondum enim habent rationem quod faciunt digerere cibum, cum tamen nihil 100 65 boni, quia praecedunt etiam ipsum habitum qui eorum sit naturaliter delectabile, quia non est si­ est perfectio prima, sed secundum ordinem ad hoc mile naturae humanae sed in excessu se habens, bonum habent rationem boni et delectabilis. Mani­ ex quo sequitur quod neque etiam sint simpliciter festum est autem quod operatio delectabilis quae delectationes quae ab eis causantur, quia sicut se est in concupiscentia non est operatio habitus per- habent delectabilia ad invicem, ita etiam se habent 105 70 fecti, quia perfecto habitu non remanet aliquid et delectationes quae ab eis causantur. concupiscendum quod ad istum habitum pertineat, Deinde cum dicit: Adhuc non necessarium etc., 1153 a 7 unde oportet quod talis operatio procedat ex aliquo solvit rationes supra inductas. Et primo solvit ra­ principio habituali seu naturali quod est cum tristi­ tionem inductam ad tertiam opinionem; secundo tia ; non enim est absque tristitia quod aliquis rationem inductam ad secundam, ibi: Esse autem 110 75 concupiscat perfectionem naturalem quam nondum pravas etc.; tertio rationes quae sunt inductae ad habet. Quod autem non omnes operationes delec­ primam, ibi: Impedit autem etc. Dicit ergo primo tabiles sint tales, patet, quia inveniuntur quaedam quod non est necessarium quod delectatio non sit delectationes quae sunt sine tristitia et concupiscen­ optimum sed aliquid aliud sit melius delectatione, tia, sicut patet de delectatione quae est circa ope- quod quidam hac ratione dicunt quia finis est melior 115 80 rationes speculationis : talis enim delectatio non est generatione, delectationem vero ponunt generatio­ cum aliqua indigentia naturae, sed potius procedit nem. In quo quidem falsum supponunt quia, ut ex naturae perfectione, puta ex ratione perfecta ex praemissis patet, non omnes delectationes sunt per habitum scientiae. Sic ergo vere et per se de­ generationes aut cum generatione, tales enim sunt lectationes sunt illae quae sunt circa operationes solae illae quae sunt cum tristitia et concupiscentia 120 es procedentes ex habitibus seu naturis et formis iam constitutivae habituum, sed quaedam sunt opera­ existentibus ; illae autem delectationes quae sunt tiones et ex hoc habent rationem finis, quia operatio circa operationes constitutivas habituum et natu­ est perfectio secunda, ut dictum est. Et huiusmodi rarum non sunt vere et simpliciter delectationes, delectationes non accidunt factorum, id est his quae sed per accidens. Et huius signum est quia si essent fiunt, sed utentium, id est utentibus, quasi dicat: 125 90 huiusmodi vere delectabilia, in omni statu delec­ Non consistunt huiusmodi delectationes in ipso 58-59 perfectio coni, cum Za Ed3 sec.m. Pd BxKrOV10] operatio Θ 69 in] cum Ψ Sed cf. Arist. 1152 b 35 70 perfecto coni, cum sec.m. SWi] operatio Φ(-Ρβ) perfectio P6 Ψ 70 habitu] habitus Φ habitum pr.m. Wi habitui F1 71 istum] illum Ψ 76 non coni, cum F1 V’Za Ed3 sec.m. Pd AoBg’KrOP3] ratio Θ (racione P10 om. Er2P’Wi) 83 ergo] igitur Ψ; -P) 83 vere Cf. supra lin. 43 cum adn. 87 operationes] add. secundum ®(-DbP* sed Ao et Bg1 exp. C1) scilicet (?) PWi nature F1 116-117 ponunt generationem inv. Ψ 56-59, 65-66 Cf. supra I c. 1 lin. 187-189 cum adn. ; infra lin. 123. 91-102 Albertus Lect. f. I48va : « Et dicit quod non eodem delectatur natura quando iam est constituta et perfecta et quando est repleta, vel his quae sunt ad constitutionem naturae, sicut cibis, quia post satietatem delectantur quibusdam acutis et amaris ad digestionem cibi, quae secundum se non sunt delectabilia... ; vel repleta innaturalibus dispositionibus sicut quidam delectantur in humano sanguine bibendo». - Aliter et recte Anonymus, р. 449, 4-12 ; O8, f. i68ra : « Quia non eodem delectabili gaudent omnes et repleta natura, id est si quis esurit et debet replere ipsius ventrem indigentem existentem cibis, et constituta, id est si quis est constitutus, id est saturatus... ; repleta autem, id est indigente autem existente cibis natura, id est si autem quis esurit, gaudet et contrariis » ; Robertas Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 Sk2) : « Ordina sic : Sed repleta natura, id est natura indigente compleri (repletionem enim hic vocat complementi indigentiam et indigentiae suppletionem), et constituta natura, id est habente indigentiae complementum, non eodem delectabili gaudent, homines supple ; sed eorum natura existente constituta, id est habente complementum indigentiae, gaudent simpliciter delectabilibus ; repleta autem, id est existente adhuc in suppletione indigentiae nondum indigentia perfecte suppleta, gaudent et contrariis, id est his quae contraria sunt simpliciter delectabilibus. Repletio autem secundum quod hic sumitur est via et generatio ad complementum, constitutio vero est ipsum complementum et perfectio acquisita ex repletione, quae repletio necessario est cum indigentia. Ubi autem nos posuimus repleta, participium praeteriti temporis, graecus habet participium praesentis temporis, quo nos caremus » ; Albertus Comm. p. 504 a. 108-109 Albertus Lect. f. I48va : « Et quia octava ratio, quae erat tertiae opinionis [1152 b 22-24], conveniebat cum prima [1152 b 12-14] m medio, ideo consequenter solvit ipsam». 109 inductam : supra с. ii, 1152 b 22-24. no inductam : supra c. 11, 1152 b 20-22. no Lin. 1153 a 17. m inductae : supra c. ii, 1152 b 12-20. 112 Lin. 1153 a 20. 116-117 Cf. supra c. 11, 1152 b 13. 118 Lin. 1152 b 33 - 1153 a 7. 123 Supra lin. 56-57. 12 (1152 b 33 - 1153 a 35) fieri habituum, sed in usu eorum iam existentium. Et secundum hoc patet quod non oportet quod omnium delectationum alterum aliquid sit finis, iso sed solummodo illarum delectationum quae sequun­ tur operationes ducentes ad perfectionem naturae, quae sunt cum concupiscentia. Et ex hoc etiam tollitur diffinitio delectationis quae inducebatur in prima ratione primae opinionis; non enim bene se 135 habet dicere quod delectatio sit generatio sensibilis, quod convenit imperfectis delectationibus, sed ma­ gis dicendum est, secundum quod convenit perfectis delectationibus, quod delectatio sit operatio habitus connaturalis iam existentis, et loco eius quod po140 suerunt « sensibilem », ponamus nos « non impedi­ tam », ut sit haec diffinitio delectationis: Delectatio est operatio non impedita habitus qui est secundum naturam, id est qui naturae habentis congruit; impedimentum autem operationis difficultatem cau145 sat in operando quae delectationem excludit. Ideo autem quibusdam visum est quod delectatio esset generatio quaedam, quoniam delectatio est circa id quod est principaliter bonum, id est circa opera­ tionem, quam existimant esse idem generationi, iso cum tamen non sit idem sed aliquid posterius; nam generatio est via in naturam, operatio autem est usus naturalis formae aut habitus. 1153 a 17 Deinde cum dicit: Esse autem pravas etc., solvit rationem inductam pro secunda opinione. Et dicit iss quod hoc quod probabatur esse quasdam delectationes pravas quia sunt quaedam delectabilia inducentia aegritudinem, idem est ac si concluderetur quod quaedam sanativa sunt prava quia nocent pecuniae, quae in ea expenditur; dicendum est igitur quod 160 ambo, scilicet delectabilia et sana, sunt prava ex una parte, scilicet in quantum nocent delectabilia quidem sanitati, sanativa vero pecuniae, sed non sunt prava secundum hoc, id est in quantum sunt sanativa vel delectabilia, quia secundum eandem 165 rationem posset concludi quod speculatio veritatis esset prava quia aliquando nocet sanitati. 1153 a 20 Deinde cum dicit: Impedit autem etc., solvit ra­ tiones inductas pro prima opinione. Quarum prima iam soluta est. Unde primo solvit quartam ; secundo no quintam, ibi: Artis autem non esse etc.; tertio simul 429 secundam, tertiam . et sextam, ibi: Temperatum autem fugere etc. Dicit ergo primo quod non prae­ stat impedimentum neque prudentiae neque alicui alii habitui delectatio propria, quae scilicet est ab unoquoque, sed alienae delectationes unicuique im- 175 pedimentum praestant, quin immo delectationes propriae coadiuvant ad unumquodque, sicut delec­ tatio qua quis delectatur in speculando et discendo facit hominem magis speculari et discere. Et sic non sequitur quod delectatio sit malum simpliciter, iso sed quod aliqua delectatio sit mala alicui. Deinde cum dicit: Artis autem non esse etc., 1153 a 23 solvit quintam rationem. Et dicit quod rationabiliter accidit quod nulla delectatio sit opus artis; ea enim quae est vere et proprie delectatio consequitur 135 operationem, non autem generationem, ars autem est factiva generationis, quia est recta ratio factibilium, ut in VI dictum est, non est autem ars facti va operationis, sed potentiae alicuius ex qua procedit operatio. Quamvis posset solvi per inter- 190 emptionem, quia pigmentaria ars et pulmentaria videtur ordinari ad delectationem; tamen non sunt ipsius delectationis factivae, sed delectabilium. Deinde cum dicit: Temperatum autem etc., solvit 1153 a 27 simul secundam, tertiam et sextam rationem. Et 195 dicit quod hoc quod temperatus fugit delectationes (quod erat secunda ratio) et hoc quod prudens quae­ rit vitam sine tristitia (quod erat tertia ratio) et hoc quod pueri et bestiae quaerunt delectationes (quod erat sexta ratio), omnia habent eandem so- 200 lutionem. Dictum est enim quod quaedam delecta­ tiones sunt bonae simpliciter et quomodo non omnes sunt tales, et huiusmodi delectationes, quae scilicet non sunt bonae simpliciter, quaerunt pueri et bestiae, et harum tristitiam fugit prudens (loqui- 205 mur de corporalibus delectationibus, quae sunt cum concupiscentia et tristitia, et tales sunt huiusmodi delectationes, scilicet non bonae simpliciter), et se­ cundum harum superabundantias dicitur aliquis intemperatus. Unde et hae sunt illae delectationes 210 quas temperatus fugit; sunt autem quaedam delec­ tationes propriae temperati, prout scilicet in opera­ tione propria delectatur, et has non fugit sed quaerit. 155 probabatur] probatur Φ1 AoBg3KrP5VV10 SP Za probat V6 178 qua coni, cum P’ pi Vs quam (vel quem) φ quod ψρΡ1 Ve) ig8 quod] que Φ V6 sec.m. S sec.m. Pd C^KrOV10 SWi] 134 Cap. ii, 1152 b 13. 152 usus : cf. supra I 12, 1098 b 31 - 1099 a 3. 168 inductas : supra c. 11, 1152 b 12-20. 169 Lin. 1153 a 7-17. 170 Lin. 1153 a 23. 171 Lin. 1153 a 27. 183 Cf. supra c. 11, 1152 b 18-19. 187-188 Cf. supra I c. 1 lin. 139-140 cum adn. 197 Cf. supra c. 11, 1152 b 15. 198 Cf. supra c. 11. 1152 b i5bis. 200 Cf. supra c. 11, 1152 b 19-20. 13 Sed tamen quoniam et tristitia malum, confessum est, et fugibile; haec quidem enim simpliciter malum, haec autem in eo quod quo impeditiva. Fugibili autem contrarium vel fugibile aliquid et malum vel bonum. Necessarium igitur delectationem quoddam bonum esse. § Ut enim 5 Speusippus solvebat non convenit solutio, quemadmodum maius minori et aequali contrarium. Non enim utique dicet quod vere malum quidem esse delectationem. § Optimum autem nihil prohibet delectationem aliquam esse si quaedam pravae delectationes, quemadmodum et scientiam quandam quibusdam pravis existentibus. § Forte autem necessarium, si quidem io uniuscuiusque habitus sunt operationes non impeditae, sive si omnium operatio est felicitas sive si alicuius ipsorum utique est non impedita, eligibilissimam esse. Hoc autem est delectatio. Quare erit utique aliqua delectatio optimum, multis delectationibus pravis existentibus, si contin­ git, simpliciter. § Et propter hoc omnes felicem delectabilem existimant 15 vitam esse et implicant delectationem in felicitatem rationabiliter. Neque una enim operatio perfecta impedita, felicitas autem perfec­ torum. § Propter quod indiget felix his quae in corpore bonis et his quae exterius et fortuna, ut non impediant haec. Rotatum autem et infortuniis magnis 20 incidentem felicem dicentes esse, si est bonus, vel volentes vel nolentes nihil dicunt. § Propter indigere autem fortuna, videtur quibusdam idem esse bona fortuna felicitati, non existens. Quia et ipsa superexcellens impediens est et forte non est bonam fortunam vocare iustum; ad felicitatem enim terminus 25 ipsius. § Et persequi autem omnia et bestias et homines delecta­ tionem, signum quoddam eius quod est esse aliqualiter optimum ipsam: < Fama autem non omnino perditur, quam populi Multi famant >. § Sed quia non eadem neque natura neque habitus optimus neque est neque 30 videtur, neque delectationem persequuntur eandem omnes, delectationem tamen omnes. § Forte autem et persequuntur non quam existimant neque quam utique dicerent, sed eandem. Omnia enim natura habent quoddam divi­ num. § Sed et assumpserunt nominis hereditatem corporales delectationes propter et pluries inclinare in ipsas et omnes 35 participare ipsas. Propter solas igitur cognitas esse, has solas ii53b i 1153 b 4 quoddam bonum P13 Rp3’3 T (lin. 27) : bonum quoddam AL(-P1S) Rt Rp1·4 5 convenit LRT (lin. 43) : contingit A Ant. transl.(Borghes.) 6 quod vere (=δπερ) ART (lin. 43-44) : quod Ant. transl.(Borghes.) L 6 quidem L2(P13Ha) R : quid AL1 L^iPRn) 9 autem T (lin. 75) : autem et ALR 10 si (=εΐ) L : om. R (leg. ή cum A) ii si Α(=εί Mb) L1 L2(P13Ha) : om. Α(=ή KbLbOb) L2(N*Rn) R 11 utique est LT (? cf. lin. 78) : si fuerit R (est add. post 11 sive Rp post fuerit Rt) αν ή A cf. supra 1123 b 12 cum adn. 12-13 Quare... delectatio ALT (lin. 83-84) : om. R 13 optimum LRpT (lin. 84) : quod optimum (=το άριστον) Rt 13-14 contingit L*(EtPu Sk2T’ P12 Re) L2R (convenit Rt) : contigit A L1 (O8V12) 23-24 non est Α(=ούκ εστιν Mb) RT (lin. 118) : non adhuc Α(=ούκέτι KbOb) L 24 enim terminus ALRtT (lin. 119-120) : om. Rp 28 famant A^O’B1 An.) LRp : om. AiKhLhMhOh) Rt 29 quia LRtT (lin. 140) : quo­ niam Rp 31 tamen R : quidem L Cf. supra 1134 b 29 cum adn. 32-33 divinum ALRtRp*T (lin. 165) : dominium Rp1>2>3 35 ipsas L2(N*Rn) RT (lin. 176) : ipsis L1 L2(P13Ha) VII, 13 (1153 b i - 1153 b 7) 431 1154 a 1 existimant esse. § Manifestum autem et quoniam si non delectatio bonum et operatio, non erit vivere delectabiliter felicem. Cuius enim gratia indigeret utique ipsa, si quidem non bonum? § Sed et triste contingit vivere; neque malum enim neque bonum tristitia, 5si quidem neque delectatio, quare propter quid utique fugeret? § Ne­ que utique delectabilis vita studiosi, si non et operationes ipsius. 1154 a 5 quid ALRt : quem Rp Sed tamen quoniam et tristitia malum etc. Post­ quod delectatio, quae contrariatur tristitiae fugi­ quam Philosophus prosecutus est opiniones impug­ bili, sit aliquid bonum. Et ideo Speusippus, qui nantium delectationem et solvit rationes eorum, fuit nepos et successor Platonis in schola, solvebat 35 hic ostendit contrariam veritatem. Et primo per dicens quod, sicut maius contrariatur minori et s rationes ostensivas ; secundo ducendo ad inconve­ aequali, ita tristitia contrariatur delectationi non niens, ibi : Manifestum autem et quoniam etc. Circa quidem tamquam aequali, sed sicut maius minori primum duo facit: primo ostendit quod delectatio aut e converso, id est non sicut malum extremum sit bonum; secundo quod aliqua delectatio sit opti­ bono medio, sed sicut unum malum extremum al- 40 mum, ibi: Optimum autem nihil prohibet etc. Circa teri, puta quod est in defectu ei quod est in excessu 10 primum duo facit : primo ponit rationem ; secundo aut e converso. Sed Aristo tiles dicit hanc solutio­ excludit quandam responsionem, ibi: Ut enim nem non esse convenientem, quia sequeretur quod Speusippus etc. Dicit ergo primo quod confessum delectatio esset vere malum, scilicet secundum suam est ab omnibus quod tristitia est [ simpliciter ] propriam rationem, sicut superabundantia vel de- 45 malum aliquid et fugiendum, sed hoc dupliciter: fectus. Sed hoc nullus dicit. Platonici enim, quorum 15 quaedam enim tristitia est simpliciter malum, sicut erat haec opinio quod delectatio non sit bonum, tristitia quae est de bono, quaedam autem est mala non ponebant quod delectatio sit malum simpliciter secundum quid, in quantum scilicet est impeditiva et secundum se, sed negabant eam esse bonum ali­ boni, quia etiam tristitia quae est de malo impedit quid, in quantum est quiddam imperfectum vel 50 animum ne prompte et expedite operetur bonum. impeditivum virtutis, sicut patet ex processu prae­ 20 Manifestum est autem quod ei quod est malum et missarum rationum. fugiendum invenitur duplex contrarium: unum qui­ Deinde cum dicit: Optimum autem etc., ostendit 1153 b 7 dem quod est fugiendum et malum, aliud autem quod aliqua delectatio sit optimum. Et primo osten­ quod est bonum; sicut timiditati, quae est mala, dit propositum; secundo assignat causam erroris, 55 contrariatur fortitudo tamquam bonum et audacia ibi: Sed et assumpserunt etc. Primum ostendit 25 tamquam malum. Tristitiae autem contrariatur de­ duabus rationibus, quarum secunda incipit ibi: Et lectatio. Unde concludit necesse esse quod delectatio persequi autem omnia etc. Circa primum duo facit: sit quoddam bonum. primo ponit rationem ; secundo manifestat quod 1153 b 4 Deinde cum dicit: Ut enim Speusippus etc., ex­ dixerat per quaedam signa, inferendo quaedam 60 cludit quandam solutionem praedictae rationis. correlaria ex dictis, ibi: Et propter hoc omnes etc. 30 Videbatur enim praedicta ratio non valere, eo quod Circa primum duo facit. Primo excludit quandam concludit a disi uncti va ad alteram eius partem, sci­ rationem contrariam. Videntur enim quaedam de­ licet si fugibili contrariatur bonum vel fugibile, lectationes esse pravae, ex quo posset aliquis aesti- 1153 b 1 13 simpliciter Θ] secl. 21 unum coni, cum P5Pe F1 V6Za sec.m. Db C1EraP7 SWi] uno Θ 31 disiunctiva AsPdV2 Ed3] disiuncta DbW &\om. Bg1) T(distincta PP2) 39 aut] et Φ Sed cf. lin. 42 50 quiddam] quoddam O(bonum P’) 6 Lin. 1154 a i. 9 Lin. 1153 b 7. 11 Lin. 1153 b 4. 34-35 Cf. supra I c. 7 lin. 84-86 cum adn. 46-47 Aristoteles infra X 2, 1172 b 28 cum Michaelis Ephesini comm., p. 536, 17 ; p. 537, 13. - Michael Ephesinus, p. 542, 27-34 ; O8, f. 2i7vb : « Quid delectatio secundum Platonem. Dicens unde motus Plato delectationem motum dicebat et contradicens ipsi, dicit nunc et unde persuasus est dicere ipsam generationem [X 3, 1173 b 4]. Est enim, ait, delectatio, Plato, non finis sed eorum quae ad finem via quaedam et transmutatio... Est enim, ait Plato, delectatio generatio in naturam sensibilem [cf. VII 11, 1152 b 13]. Ducit enim, ait Plato, habitum nostrum, in id quod praeter naturam excurrentem, ad eam quae secundum naturam laetitiam... » ; e quo pendet Albertus Super Dion. De cael. hier. c. 10 § 2 (ed. Borgnet, t. 14, p. 298 a ; cf. H. Dondaine Date du Commentaire..., p. 319) ; ipse Thomas Super I Sent, d.i q.4 a.i ; Super II Sent, d.20 q.i a.2 ad 3 ; Super III Sent, d.27 q.i a.2 ad 3 ; Super IV Sent, d.49 q.3 a.4 qla 3 s.c.2, sol. 3 et ad s.c.2 ; De ver. q.26 a.4 ad 5 ; Super. Anal. post. I 41, in 87 b 10. - Nemesius De nat. hom. c.18 (PG 40, 681 A) a Burgundione transi, c.17 (ed. Burkhard, p. [79]) : «Et enim secundum Platonem voluptatum hae quidem sunt falsae, aliae autem verae» (cf. supra c. 11, 1152 b 10-11), e quo pendet ipse Thomas Za-ZZae q.34 a.3 - Cf. infra X c. 2 lin. 125; c. 3 lin. 2, 24, 62, in, 149, 159; c· 4 lin. 2, 5; c. 5 lin. 5-6. 56 Lin. 1153 b 33. 57 Lin. 1153 b 25. 61 Lin. 1153 b 14. 432 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM 65 mare quod delectatio non sit aliquid optimum. Sed ipse dicit quod hoc nihil prohibet quin delec­ tatio sit optimum, sicut etiam videmus quod aliqua scientia est optima, scilicet sapientia, ut in VI dic­ tum est, et tamen quaedam scientiae sunt pravae, το non quidem in quantum sunt scientiae, sed propter aliquem defectum quem habent vel ex defectu prin­ cipiorum, quia scilicet procedunt ex falsis principiis, vel ex defectu materiae, sicut patet in scientiis operativis quarum usus inducit ad malum. 1153 b 9 75 Secundo ibi: Forte autem necessarium etc., inducit rationem ad propositum. Et dicit quod uniuscuius­ que habitus sunt operationes aliquae non impeditae, felicitas autem est operatio non impedita vel omnium bonorum habituum vel alicuius eorum, ut patet ex so his quae in I dicta sunt, unde necessarium est huiusmodi operationes non impeditas esse per se appe­ tibiles. Operatio autem non impedita est delectatio, ut supra dictum est. Unde consequens est quod aliqua delectatio sit optimum, illa scilicet in qua 85 consistit felicitas, licet multae delectationes sint pravae, etiam si contingat quod sint pravae sim­ pliciter. 1153 b 14 Deinde cum dicit: Et profiter hoc omnes etc., manifestat quod dixerat per signa, inducendo tria 9o correlaria. Quorum primum est quod, quia operatio non impedita est felicitas et hoc etiam delectatio­ nem causât, inde est quod omnes aestimant vitam felicem esse delectabilem et rationabiliter adiungunt delectationem felicitati. Quia nulla operatio perfecta 95 est impedita; felicitas autem est perfectum bonum, ut in I ostensum est; unde est operatio non impedita, quod delectationem causât. 1153 b 17 Ex hoc autem concludit ulterius, ibi: Propter quod indiget etc., quod, quia felicitas est operatio loo non impedita, felix indiget bonis corporis, puta sanitate et incolumitate, et bonis exterioribus quae dicuntur bona fortunae, ut per horum defectum non impediatur felix in sua operatione. Illi autem qui dicunt : « Si homo est virtuosus, est felix, etiam les si circumferatur et subdatur magnis infortuniis », nihil rationabile dicunt, sive hoc dicant volentes, quasi interius huic dicto assentientes, sive hoc di­ cant nolentes, quasi per rationem coacti contra 66 pip5 coni, coni, id quod eis videtur; et innuit Stoicos, quorum erat ista opinio. no Tertium correlarium infert ibi: Propter indigere 1153 b 21 autem etc. Et dicit quod, quia felicitas indiget bona fortuna, quibusdam visum est quod idem sit felicitas et bona fortuna, quod tamen non est ve­ rum. Quia ipsa superexcellentia bonorum fortunae us est impeditiva felicitatis, in quantum scilicet aliqui per hoc impediuntur ab operatione virtutis, in qua consistit felicitas, et tunc non est iustum quod talis superexcellentia vocetur bona fortuna, quia termi­ nus, id est finis vel ratio, bonae fortunae est per 120 comparationem ad felicitatem, ut scilicet in tantum dicatur bona in quantum iuvat ad felicitatem. Deinde cum dicit: Et persequi autem omnia etc., 1153 b 25 ponit secundam rationem ad ostendendum quod felicitas sit aliquid optimum; et sumitur per quod- 125 dam signum, unde primo ponit ipsum. Et dicit quod hoc quod omnia persequuntur, id est quaerunt, delectationem est quoddam signum quod aliqualiter delectatio sit optimum; illud enim in quod omnes vel plures consentiunt non potest esse omnino fal- 130 sum, unde in proverbio dicitur quod non perditur omnino fama quae apud multos populos divulgatur. Et huius ratio est quia natura non deficit neque in omnibus neque in pluribus, sed solum in paucioribus; unde id quod invenitur ut in omnibus aut in plu- 135 ribus videtur esse ex inclinatione naturae, quae non inclinat neque ad malum neque ad falsum. Et sic videtur quod delectatio in quam concurrit omnium appetitus sit aliquid optimum, Secundo ibi: Sed quia non eadem etc., excludit 140 1153 b 29 quiddam quod possit reputari contrarium, scilicet quod non omnes appetunt eandem delectationem. Sed ipse ostendit per hoc non impediri principale propositum, duplici ratione. Primo quidem quia non est eadem natura et habitus optimus omnium 145 neque secundum veritatem neque secundum appa­ rentiam, alia est enim optima dispositio hominis, alia equi, item alia iuvenis, alia senis; et quia uni­ cuique est delectabile id quod est sibi conveniens, inde est quod non omnes appetunt eandem delec- iso tationem, quamvis omnes appetant delectationem, · quia scilicet delectatio est optimum omnibus, sed hoc om. Φ 91 hoc] hec Φ(1ι* sed cf. lin. 92 cum adn.) 92 causât] causant ®(causat BoC*P7 sec.rn. BxEr2O causam om. pr.m. Er2) Sed cf. lin. 97 nec non Arist. 1153 b 13 104 Si homo] quod homo si T(quod homo qui Wi) 117 operatione cum Ao sec.rn. C1] opere Θ 130 esse omnino inv. Ψ 137 inclinat] inclinatur ®(-Bg,FOP3P5PeP10VV3V4) 138 quam cum Za Ed2] quantum Θ (qua Ve) 68 Cap. 6, 1141 a 19 - b 3 ; vel potius c. io, 1144 a 3-6 ; 11, 1145 a 6-11. 80 Cap. 10, 1098 a 7-17. 83 Cap. 12, 1153 a I4‘i5· 96 Cap. 9, 1097 a 24 - b 6. 105 Anonymus, p. 454, 9-10 ; O8, f. i7orb : «Dicentes autem rotatum, id est adversus rotam latum a temptationibus... » ; Albertus Lect. f. i4gvb : « Et ideo qui dicunt eum qui rotatur magnis infortuniis, quasi pressum rota fortunae, esse felicem dummodo sit virtuosus, nihil dicunt... » ; Comm. p. 507 b. 108 Albertus Lect. f. I4pvb : «sive nolentes, scilicet coacti per aliquam rationem». 109-110 Cicero De fin. Ill χπΐ 42. Cf. supra I c. 16 lin. 137-147 cum adn. 122 Albertus Lect. f. I4qvb : «quia terminus ipsius in bonitate est secundum quod iuvat ad felicitatem» ; Comm. р. 507 b. 133-134 Cf. supra I c. 14 lin. 81-82 cum adn. 135-136 Cf. supra IV c. 5 lin. 22-23 cum adn. 149 Cf. supra I с. 13 lin. 34-35 cum adn. 13 (ii53 b 7 - XI54 a 7) non eadem, sicut nec eadem dispositio naturae est omnibus optima. 1153 b 31 155 Secundam rationem ponit ibi: Forte autem etc. Et potest dici quod omnes homines appetunt ean­ dem delectationem secundum naturalem appetitum, non tamen secundum proprium iudicium; non enim omnes existimant corde neque dicunt ore eandem 160 delectationem esse optimam, natura tamen omnes inclinat in eandem delectationem sicut in optimam, puta in contemplationem intelligibilis veritatis, se­ cundum quod omnes homines natura scire deside­ rant. Et hoc contingit quia omnia habent naturaliter 165 in se ipsis quiddam divinum, scilicet inclinationem naturae, quae dependet ex principio primo, vel etiam ipsam formam, quae est huius inclinationis principium. 1153 b 33 Deinde cum dicit: Sed et assumpserunt etc., assig­ no nat rationem quare aliqui opinati sunt delectatio­ nem non esse bonum aut optimum. Et dicit quod ratio huius est quia corporales delectationes assump­ serunt sibi quasi hereditarie nomen delectationis propter hoc quod frequentius inclinamur in ipsas, 175 utpote adiunctas necessariis vitae, et quia omnes participant ipsas, utpote sensibiles et omnibus no­ tas. Et quia ipsae solae sunt cognitae communiter 433 ab omnibus, propter hoc existimant has solas esse delectationes. Et ideo, quia huiusmodi delectationes non sunt optimae, existimant quidam quod delec- iso tatio non sit optimum. Deinde cum dicit: Manifestum autem et quoniam 1154 a 1 etc., ostendit propositum ducendo ad inconveniens. Ducit autem ad tria inconvenientia, quorum pri­ mum est quod, si delectatio et operatio delectabilis ibs non sit quoddam bonum, sequetur quod felix non vivat delectabiliter. Cum enim felicitas sit per se bona, non requireret delectationem vita felicis si delectatio non esset quoddam bonum. Secundo ibi: Sed et triste etc., dicit quod, si de- 190 1154 a 3 lectatio non sit aliquod bonum, continget quod vivere in tristitia non sit aliquod malum; si enim delectatio non sit neque bona neque mala, seque­ retur idem de tristitia, quae ei contrariatur, et sic tristitia non esset fugienda. 195 Tertio ibi: Neque utique etc., ducit ad tertium 1154 a 5 inconveniens. Sequetur enim quod vita virtuosi non sit delectabilis, si operationes eius non sunt delectabiles; quod iam esset si delectatio non esset aliquid bonum, manifestum est enim quod virtus 200 est operativa boni. 166 principio primo] inv. T(proprio principio Ve) 191 continget] contingit O(convenit As BxBoP10VV4) Sed cf. lin. 186, 197 sequetur 197 virtuosi] virtuosa Φ Sed cf. Arist. 1154 a 6 163-164 Aristoteles Met. I 1, 980 a 21, see. Thomam Super IV Sent, d.48 q.i a.3 s.c.2 ; ZM7ae q.3 a.6 arg.2 ; q.29 a.5 arg.2 ; q.163 a.2 arg.2 ; q.166 a.2. 14 1154 a 8 De corporalibus autem utique delectationibus intendendum dicen­ tibus quoniam quaedam delectationes eligibiles valde, puta bonae, io sed non corporales et circa quas intemperatus. § Propter quid igitur contrariae tristitiae malae? Malo enim bonum contrarium. § Vel sic bonae ut necessariae, quoniam et non malum bonum est. § Vel usque ad hoc bonae. Habituum quidem enim et motuum quantorumcumque non est melioris superabundantia, neque delectationis; quan15 torumcumque autem est, et delectationis est. Corporalium autem bono­ rum est superabundantia, et pravus persequendo superabundantiam est pravus; sed non necessarias, omnes enim gaudent aliqualiter et pul­ mentis et vino et venereis, sed non ut oportet. Contrarie autem in tristitia: non enim superabundantiam fugit, sed totaliter. 20 Non enim est superabundantiae tristitia contraria, sed persequenti superabundantiam. § Quia autem non solum oportet verum dicere, sed et causam falsi, hoc enim confert ad fidem; cum enim rationabile appareat propter quid videtur verum non ens 25 verum, facit credere vero magis. Quare dicendum propter quid vi­ dentur corporales delectationes eligibiliores. § Primum quidem utique quoniam expellit tristitiam; et propter superabundantias, tristitiae ut existente medicina, delectationem persequuntur superabundantem et totaliter corporalem. Vehementes autem fiunt quae mesodicinae; propter quod et quaeruntur propter iuxta contrarium appa­ rere. § Et non studiosum utique videtur delectatio propter duo haec, quemadmodum dictum est. Quoniam hae quidem pravae naturae sunt opera­ tiones vel ex nativitate quemadmodum bestiae, vel propter consuetudinem quemadmodum quae pravorum hominum. Hae autem medicinae, quoniam indi1154 b i gentis ; et habere melius quam fieri, hae autem accidunt his qui perficiun­ tur; secundum, accidens igitur studiosae. § Adhuc persecutae sunt prop­ ter vehementes esse a non potentibus aliis gaudere. Ipsi igitur sibi ip­ sis sitim quandam praeparant. Quando quidem igitur innocuas, non incre5pabile, quando autem nocivas, pravum, cum non habeant altera in quibus gaudent. § Et enim multis triste propter naturam. Semper 8 autem ALRT (c/. supra c. u lin. 50) : om. T (lin. 1) 1 12-------ut Α(=ώς v Anonymus, p. 456, 10) L (om. Re) T (lin. 31 in quantum) : quae Α(=αί KbLbMbOb) Rt om. Rp 7p 13-14 quantorumeumque Rp 17 necessarias ALRtRp 20 est L : quantorum Rt quorumcumque " ” 4 : necessitas Rp1·3·3 24 enim ALRtT (lin. 85) : om. Rp 25 facit credere RpT (lin. 87) : AL*Rt : om. L3Rp 27 utique Α(=δή LbMb) LR : igitur utique Α(=ούν δη KbOb) T (lin. 92 ; credere facit ALRt 27-28 Post superabundantias non post tristitiae virg. interp. T (lin. 106-108) : post sed cf. lin. 81) , 29, quae (= αί), ARt : om. LRp 30-31 tristitiae non post superabundantias interp. A . . _ iuxta contrarium apparere RT (lin. 119-120) : praeter contrarium videri L Cf. supra 1137 b 3 cum adn. et loci in app. font, ad Thomae comm. lin. 119-120 laud. 34 Hae autem medicinae RpT (? lin. 136-137) : Medicinae autem LRt 1154 b 1-2 his qui perficiuntur RT (lin. 143-144) : perfectis L 5 nocivas L(-Pu) Rt Ba1 T (lin. 173) : nocuas P13 Rp(-Ba’) 5 cum (=δτι?) RT (lin. 169 quia, lin. 183) : neque (=οΰτε) AL 5 non RpT (lin. 169, 183) : enim ALRt 5 habeant RT (lin. 183) : habent AL 5 altera Α(=&τερα LhQh) LT (lin. 169, 183) : alterum Α(=ετερον Mb) Rt alteram Α(=έτέραν Kb) Rp 6 Et (=τό τε) AL (nec non Rp3, sed ex corr. marg. non suo loco ins. ; cf. adn. seq.) T (lin. 15g, 175) : Tune (=τότε) R 6 enim Rp3T (lin. 159, 175) : neutrum VII, 14 (1154 a 8 - 1154 a 10) 435 enim laborat animal, quemadmodum et naturales sermones testantur, videre audire dicentes esse triste, sed iam consueti sumus, ut aiunt. § Similiter autem in iuventute 10 quidem propter augmentationem quemadmodum vinolenti disponuntur et delectabile iuventus. § MelancoUci autem secundum naturam indigent semper medicina; et enim corpus corrosuram patiens perseverat propter complexionem et semper in appetitu vehementi sunt. Expellit autem delec­ tatio tristitiam et quae contraria et quae contingens, si sit fortis. 15 Et propter haec intemperati et pravi fiunt. § Quae autem sine tristitia non habent superabundantiam. Hae autem quae natura delectabilium et non secundum accidens. Dico autem secundum accidens delectabilia me­ dicantia; quoniam enim accidit, sanari sustinente, sano operante aliquid, propter hoc delectabile videtur esse. Natura autem delec2otabilia quae faciunt operationem talis alicuius naturae. § Non semper autem nullum delectabile idem propter non simplicem esse nostram natu­ ram, sed esse aliquid et alterum secundum quod corruptibilia. Quare si quid alterum agat, hoc alteri naturae praeter naturam. Cum autem appropinquet, neque triste videtur neque delectabile. § Quare si 25 huius natura simplex sit, semper eadem actio delectabilissima erit. Propter quod Deus semper una et simplici gaudet delectatione. Non enim solum motus est operatio, sed etiam immobilitatis. Et delectatio magis in quiete est quam in motu. § Transmutatio autem omnium dulcissimum secundum poetam propter malitiam quandam. Quemadmodum 30 enim homo facile transmutabitis qui malus et natura quae indiget transmutatione: non enim simplex neque epiikes. § De continentia quidem igitur et incontinentia et delectatione et tristitia dictum est et quid unumquodque et qualiter hoc quidem bo­ num ipsorum est, haec autem mala. Iam autem et de amicitia dicemus. (neutri Rp3) ALR (enim corr. marg. lect. mendosae non in lin. 5 perperam loco neutrum ponit T ante multis ins. Rp3 unde lect. conflata in Rp3 [cf. adn. praec.} Tunc neutri. Et enim) g consueti Ant. transl.(Borghes.) T (lin. 193) : assueti LR 12 corrosuram patiens perseverat RtRp2T (lin. 209 ; cf. Ia-IIae q.32 a.7 ad 2) : morsum consumitur L om. Rp1’4’3 17-18 medicantia LR : medicativa P13 As1 an etiam T (lin. 231) ? 18 sanari RT (lin. 232) : medicatum esse L 18 Post accidit et post sustinente virg. interp. T (lin. 231-233) : post sanari virg. interp. A 20 operationem Rt sec.m. Ba1 (ex T) T (lin. 238) : actum LRp4 om. Rp1’3·3 24 appropinquet T (lin. 259) : appropriet (=ίδιάζη ?) R aequet (==ίσάζη) AL 24 delectabile T (lin. 263-264) : quod operatum est (=το πραττόμενον) add. AL agitur (legend. < quod > agitur) add. R 24 Quare RT (lin. 266) : Quia AL 27 etiam L2(N4 deest Rn) RtRp2’3 T (lin. 275) : et AL'Rp1’4 om. L2(P13Ha) 30 qui (=o) A Ant. transi.(Borghes.) RtRp2’3: om. LRp1’4 31 epiikes Ant. transl.(Ha. ; modesta Borghes. sed fortasse ex glossa sup. lin. ; cf. infra 1155 b 35, 1157 a 17, cum adn.) T (? cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 32 delectatione L^P1^12 T1) L2RpT (lin. 293) : de praem. AL*(EtO8 Sk2 P12 Re) Rt 1154 a 8 De corporalibus utique delectationibus etc. Post­ quam Philosophus determinavit de delectatione et tristitia in generali, hic specialiter determinat de corporalibus delectationibus circa quas est conti5 nentia et incontinentia. Et circa hoc tria facit: primo proponit intentum; secundo movet dubita­ tionem, ibi: Propter quid igitur etc.; tertio assignat causam quorundam quae accidunt circa delectatio­ nes, ibi: Non semper autem etc. Dicit ergo primo 10 quod post ea quae dicta sunt de delectatione in communi, intendendum est nobis de corporalibus delectationibus, ut dicamus quod quaedam delecta­ tiones sunt valde eligibiles, scilicet illae quae sunt naturaliter bonae, corporales autem delectationes circa quas aliquis fit intemperatus non sunt tales. 15 Deinde cum dicit: Propter quid igitur etc., movet 1154 a 10 dubitationem contra praedicta. Et primo proponit dubitationem; secundo solvit eam, ibi: Vel sic bonae etc.; tertio assignat causam dictorum, ibi: Quia autem non solum oportet etc. Est autem circa pri- 20 1-5 Albertus Lect. f. I4gvb : « Determinato de delectationibus simpliciter per solutionem omnium falsarum opinionum, hic determinat de corporalibus delectationibus circa quas est incontinentia». Cf. supra c. 11 lin. 1-5 cum adn. 7 Lin. 1154 a 10. 9 Lin. 1154 b 20. 18 Lin. 1154 a 11. 19 Lin. 1154 a 22. 436 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM mum considerandum quod Philosophus supra ad probandum delectationem esse bonum sumpsit ar­ gumentum a malitia tristitiae et quia tunc dixerat corporales delectationes non esse bonas, resumit 25 idem medium pro obiectione. Si enim malo con­ trariatur bonum, remanet dubitatio, ex quo delec­ tationes corporales dicuntur esse non bonae, quare contrariae tristitiae sint malae. 1154 a 11 Deinde cum dicit: Vel sic bonae etc., solvit obiec30 tionem dupliciter. Primo enim dicit quod delecta­ tiones corporales sunt aliqualiter bonae, in quan­ tum scilicet sunt necessariae ad depellendas con­ trarias tristitias, quia et per hunc modum omne illud quod non est malum in sua natura potest dici 35 bonum. 1154 a 13 Secundam solutionem ponit ibi: Vel usque ad hoc etc. Et dicit quod delectationes corporales sunt quidem bonae, non autem absolute, sed usque ad hoc, id est usque ad certum terminum. Et huius 4o rationem assignat : cum enim omnis delectatio con­ sequatur habitum aliquem et motum sive operatio­ nem, oportet quod, si habituum et motuum sive operationum non potest esse superabundantia melio­ ris, id est superexcessus a bono, quod neque de45 lectationis consequentis posset esse superexcessus, sicut huius operationis quae est contemplatio veri­ tatis non potest esse superexcessus melioris, quia quanto plus aliquis veritatem contemplatur, tanto melius est, unde et delectatio consequens est bona so absolute et non solum usque ad aliquam mensuram ; si autem habituum et motuum sive operationum sit superexcessus melioris, ita etiam se habebit et circa delectationem consequentem. Manifestum est autem quod circa corporalia bona potest esse superabun55 dantia melioris et huius signum est quod ex hoc aliquis dicitur pravus quod horum bonorum super­ abundantiam quaerit, etiam si nulli alii noceat; non tamen ex hoc ipso quod quaerit corporalia bona et delectatur in eis est pravus, quia omnes homines 60 aliqualiter gaudent pulmento et vino et venereis, sed ex hoc vituperantur aliqui quod gaudent in eis non secundum quod oportet; ex quo patet quod delectatio corporalis est bona usque ad aliquam mensuram, superabundantia autem ipsius est mala. 65 E contrario autem se habet in tristitia, quia non solum eius superabundantiam fugit virtuosus, sed totaliter omnem tristitiam. Tristitia enim non est contraria superabundantiae delectationis corporalis, quia sic aliquis non tristaretur nisi de maximo recessu a superabundantia delectationum, quae qui- 70 dem tristitia non multum vituperabilis esset, sed aliqualiter toleranda; sed magis tristitia inhaeret ei qui persequitur superabundantiam delectationum, ex hoc enim contingit quod ex modico defectu delectabilium tristatur. Et inde est quod, sicut 75 superabundantia delectationum corporalium est ma­ la, ita et tristitia. Deinde cum dicit: Quia autem etc., assignat ra1154 a 22 tionem praedictorum. Et primo dicit de quo est intentio; secundo exequitur propositum, ibi: Primum eo quidem utique etc. Dicit ergo primo quod non so­ lum oportet dicere solutionem obiectionis, sed assig­ nare causam falsi tatis quae erat in obiectione, hoc K enim multum confert ad hoc quod fides adhibeatur veritati; cum enim appareat ratio propter quam es videtur esse verum illud quod non est verum, hoc facit magis credere veritati. Et ideo dicendum est quare corporales delectationes videantur multis esse eligibiliores aliis delectationibus, cum tamen illae sint bonae absolute, corporales autem solum usque ?o ad aliquam mensuram. Deinde cum dicit: Primum quidem igitur etc., 1154 a 26 exequitur propositum. Et primo assignat rationem quare delectationes corporales videantur magis appe­ tibiles; secundo assignat rationem quare aliae sint 95 magis appetibiles secundum rei veritatem, ibi : Quae autem sine tristitia etc. Circa primum assignat duas rationes, quarum secunda ponitur ibi : Adhuc perse­ cutae sunt etc. Circa primum duo facit: primo assig­ nat rationem quare delectationes corporales vi-100 deantur magis appetibiles; secundo assignat ratio­ nem quare delectationes non videantur bonae uni­ versaliter, ibi: Et non studiosum utique etc. Dicit ergo primo quod prima ratio quare delectationes corporales videantur esse magis eligibiles est quia 105 expellunt tristitiam; et quia delectatio corporalis propter sui superabundantiam est medicina contra tristitiam (non enim quacumque delectatione tristi­ tia tollitur, sed vehementi), inde est quod homines quaerunt delectationem superabundantem et cor- no poralem, cui tristitia contrariatur; delectationi autem intellectuali, puta quae est in considerando, non contrariatur aliqua tristitia quia non est in fieri, sed in facto esse, ut supra dictum est. Ex hoc autem 22 bonum] bonam Ψ 23 tunc coni, cum Ve] nunc Φ FJZa sec.m. SWi iuncit ( ?) PP2 pr.m. S om. pr.m. Wi 33 et] etiam φ S Sed cf. Arist. 1154 a ia 45 superexcessus] excessus Φ S 47 superexcessus] excessus Φ 56 quod] quia Φ 72 sed magis tristitia Inc. 28a peda 92 igitur © Cf. Arist. n54 a 27 cum adn. 96 magis coni, cum S V’Za sec.m. Er2Kr Wi] minus Φ F1 maius P pr.m. Wi 21 Cap. 13, 1153 b i. 23-24 Cap. 13, 1153 b 8, 13, 33 - 1154 a 1. 80 Lin. 1154 a 26. 96 Lin. 1154 b 15. 98 Lin. 1154 b 2. 103 Lin. 1154 a 31. 107-108 Rectius Albertus Lect. f. i5ira: « Et dicit quod propter hoc quod sunt vehementes medicinae subito expellentes superabundantias tristitiae, ideo superabundanter requiruntur delectationes corporales ». Cf. adn. ad Arist. 1154 a 27-28. 114 Cap. 12, 1153 a 9-11. 14 (1154 a 10 - IX54 b 9) ns ipso quod corporales delectationes sunt medicinae contra tristitias, videntur esse vehementes, quia mensurantur non solum ex sui natura, sed etiam ex contrario quod pellunt; et inde est quod valde quaeruntur, propter hoc quod magis apparent iuxta 120 suum contrarium positae, sicut delectatio potus magis apparet si affuerit sitis. Et ideo illi qui quae­ runt delectationem potus praeparant sibi sitim per comestionem salsorum ut magis in potu delectentur. 1154 a 31 Deinde cum dicit: Et non studiosum utique etc., 125 assignat rationem quare delectationes non videantur bonae universaliter. Et dicit quod propter delecta­ tiones corporales, sicut etiam supra dictum est, visum fuit quibusdam quod delectatio non esset aliquid bonum; in delectationibus enim corporalibus 130 duo inveniuntur. Quaedam enim earum sunt pravae naturaliter, utpote consequentes pravas operationes; quae quidem sunt appetibiles quibusdam ab ipsa sua nativitate, sicut bestiis et bestialibus hominibus, quibusdam autem sunt appetibiles propter consuetu135 dinem, sicut delectationes pravorum hominum. Quaedam vero delectationum corporalium sunt me­ dicinae contra aliquem defectum, et huius signum est quia non sunt nisi indigentis, non enim aliquis delectatur in cibo quo non indiget et sic delectatio no cibi est medicina contra tristitiam famis ; et mani­ festum est quod melius est esse aliquem iam per­ fectum quam fieri, huiusmodi autem delectationes quas dicimus esse medicinales accidunt his qui perficiuntur, non autem his qui iam sunt perfecti, 145 causantur enim ex hoc quod per id quod sumitur tollitur naturae indigentia; sic igitur patet quod non sunt bonae secundum se, sed per accidens, in quantum scilicet sunt ad aliquid necessariae. Et has duas rationes supra tetigit in duabus solutio150 nibus: nam illae delectationes excedunt mensuram debitam quae consequuntur pravas operationes. Quia ergo corporales delectationes non sunt secundum se bonae, cum tamen videantur magis appetibiles, qui­ 437 dam aestimaverunt universaliter delectationes non esse bonas. 155 Deinde cum dicit: Adhuc persecutae sunt etc., 1154 b 2 ponit secundam rationem. Et circa hoc duo facit: primo ponit rationem; secundo manifestat quiddam quod supposuerat, ibi: Et enim multis etc. Dicit ergo primo quod quia corporales delectationes sunt 160 vehementes quaeruntur ab his qui non possunt aliis delectationibus gaudere, scilicet ab hominibus qui solis sensibilibus inhaerent et delectationes intellec­ tuales non percipiunt. Et inde est quod tales homi­ nes praeparant sibi ipsis quandam sitim talium 105 delectationum, dum scilicet sponte se ipsos incitant ad earum concupiscentiam, sicut dictum est de illis qui comedunt salsa ut concupiscant potum. Et ideo, quia praedicti homines non habent alia delec­ tabilia in quibus recreentur, non est increpabile si no corporales delectationes accipiant, dum tamen tales delectationes non noceant nec eis nec aliis; si autem sint nocivae, hoc est pravum et increpabile, sicut patet de delectatione adulterii vel cibi nocivi. Deinde cum dicit: Et enim multis etc., assignat 175 1154 b 6 rationem cuiusdam quod supposuerat, scilicet quod omnes homines indigeant aliqua delectatione re­ creari. Et primo assignat huius rationem communiter quantum ad omnes; secundo quantum ad iuvenes, ibi: Similiter autem etc.; tertio quantum ad melan- iso colicos, ibi: Melancolici autem etc. Dicit ergo primo quod ideo non est increpabile quod aliqui utantur delectationibus corporalibus cum non habeant alias, quia indigent eis sicut medicina contra tristitias; quantum enim ad multa tristitia advenit hominibus ies propter naturales motus et operationes. Semper enim animal vigilans est in labore, labor autem est contristati vus, sicut naturales sermones testantur, qui dicunt quod videre et audire ingerit tristitiam in quantum est laboriosum; ratione cuius animal 190 indiget quiete somni, ut dicitur in libro De somno et vigilia ; sed ideo non percipimus huiusmodi tristi- 141 esse coni, cum sec.m. O] habere Θ 141 aliquem] aliquid Bg1 ψ sec.m. PdV10 180-181 melancolicos Cf. Praef., p. 193* 189 quod om. T(-V6Za) 189 ingerit coni, cum Ve sec.m. PdV10 P10 S] iugiter Φ sec.m. P ingerere F1 ingerunt Za sec.m. Wi (?) obsc. pr.m. PSWi (an ingerere?) 119-120 Cf. Aristoteles De soph, elench. 15, 174 b 5-6 (PL 64, 1024 C) : « Appositis enim iuxta se contrariis, minora et maiora apparent », quem locum adferre videtur Thomas /Za-77ae q.144 a.3 ad 4 ; cf. etiam la-IZae q.42 a.5 ad 3. - De caelo II 9, 289 a 7-8, a Guillelmo de Moerbeke transi. : «Sensibiliora enim iuxta se invicem posita». - Rhet. ab Hermanno Alemanno ex arabico sermone in latinum transi. III 2, 1405 a 12 (ms. Paris B.N. lat. 16673, f. i27va) : «Propterea quod quando contrariorum alterum alteri propinque ponitur, evidentior est natura eorum» ; 17, 1418 b 3-4 (ibid., f. I45ra) : «Et contraria iuxta se posita magis elucescunt», quem locum proferre videntur scriptores Summae fratris Alexandri I p.2 n.120 ; II p.i n.82 (ed. Quaracchi, t. 1, p. 189 a 16-17 > t. 2, p. 104 a 23-24 [cf. tamen Augustinus De civ. Dei XI xvm ; PL 41, 332] ; sed in I p.2 n.366 ; II p.i n.455 ; p.2 n.12 [ibid., t. i, p. 542 a 4 ; t.2, p. 585 a 24 ; t. 3, p. 21 b 11] forsitan adferantur Aristotelis verba in De soph, elench. et in De caelo ; cf. Proleg. ibid., t. 4, p. CXVII b) ; Albertus Super De soph, elench. tr.7 c.2 (ed. Borgnet, t.2, p. 652 a) ; Super De caelo tr.2 c.5 (ed. Borgnet, t. 4, p. 166 b) ; ipse Thomas Super IV Sent, d.50 q.2 a.4 sol.i ; Super lob c.i lect.3. - Rhet. III 2, 1405 a 12, transi, vetus (ms. Paris B.N. lat. 16673, f. 5ora) : «propter subalterna contraria maxime videri». - Rhet. a Guillelmo de Moerbeke de graeco in latinum transi. III 2, 1405 a 12 (ed. Spengel, p. 303, 30-31) : «quia [quod perperam ed.] secus invicem contraria maxime apparent» ; 17, 1418 b 3-4 (ibid., p. 337, 23) : «Secus invicem enim magis contraria nota fiunt». 121-123 Anonymus, p. 458, 14-16 ; O8, f. I72rb : «Volentes enim bibere per totam diem, comedunt salsa quaedam ut sitibundiores sic fiant». 127 Cap. 13, 1153 b 33 - 1154 a i. 149 Lin. 1154 a 11-13 et 13-21. 159 Lin. 1154 b 6. 167-168 Cf. supra lin. 121-123 cum adn. 180 Lin. 1154 b 9. 181 Lin. 1154 b 11. 191-192 Cap. 1, 454 a 29 - b 9 ,· 2, 455 b 18-21 (ed. Drossaart Lulofs, p. 2* et 5*). Cf. Albertus De bono tr.III q.5 a.4 (ed. Coi., t. 28, p. 209, 54-58). Ethica - 45 438 SENTENTIAE SEPTIMI LIBRI ETHICORUM tiam quia iam sumus consueti continue eam pati. Videre tamen et audire, etsi habeant laborem et 195 tristitiam naturalem ex parte organorum corpora­ lium, habent tamen delectationem animalem ratione cognitionis sensibilium. 1154 b 9 Deinde cum dicit: Similiter autem etc., assignat rationem quare iuvenes maxime indigent delecta200 tione. Et dicit quod in iuvenibus propter augmentum sunt multae commotiones spirituum et humorum, sicut etiam accidit vinolentis, et ideo propter huius­ modi laborem iuventus maxime quaerit delecta­ tionem. 1154 b ii 205 Deinde cum dicit: Melancolici autem etc., assig­ nat rationem ex parte melancolicorum. Et dicit , quod melancolici secundum naturalem dispositionem semper indigent medicina contra tristitias, quia corpus eorum patitur corrosionem quandam propter 210 siccitatem complexionis et ideo habent vehementem appetitum delectationis per quam huiusmodi tristi­ tia repellatur. Delectatio enim expellit tristitiam, non solum contrariam, puta delectatio cibi tristi­ tiam famis, sed si delectatio sit fortis expellit quam215 cumque aliam tristitiam, quia omnibus tristitiis contrariatur secundum genus, licet non secundum speciem. Et quia melancolici vehementer appetunt delectationes, inde est quod plerumque fiunt intem­ perati et pravi. 1154 b 15 220 Deinde cum dicit: Quae autem sine tristitia etc., assignat rationem quare delectationes intellectuales secundum rei veritatem sint meliores. Et dicit quod, quia huiusmodi delectationes non habent contra­ riam tristitiam quam expellant, inde est quod non 225 habent superabundantiam ex qua reddantur vitiosae. Huiusmodi enim delectationes sunt circa ea quae sunt delectabilia secundum sui naturam et non se­ cundum accidens. Et haec duo exponit. Primo qui­ dem quid sit delectabile secundum accidens. Et dicit 230 quod illa sunt delectabilia secundum accidens quae delectant in quantum sunt medicativa; quia enim, dum aliquis patitur sanationem, accidit quod sanum ibi aliquid operetur, propter hoc videtur operatio esse delectabilis; et inde est quod, quando quae­ runtur huiusmodi delectabilia ultra necessitatem 235 medicinae, sunt delectationes inordinatae. Conse­ quenter autem exponit quod delectabilia secundum naturam sunt illa quae faciunt operationem talis naturae ; unicuique enim naturae delectabilis est operatio propria, cum sit eius perfectio, et ideo 240 homini delectabilis est operatio rationis. Deinde cum dicit: Non semper autem etc., assig1154 b 20 nat rationem duorum quae accidunt circa delec­ tationes humanas. Quorum unum est quod nihil idem est semper delectabile homini. Et huius ratio- 245 nem dicit esse quia natura nostra non est simplex, sed est ex multis composita et ex uno in aliud transmutabilis, in quantum subiacet corruptioni. Et ideo, si homo secundum aliquam sui disposi­ tionem agat aliquam actionem sibi delectabilem, 250 haec delectatio est praeternaturalis homini secun­ dum alteram eius dispositionem ; sicut contem­ plari est naturale homini ratione intellectus, sed est praeternaturale homini ratione organorum ima­ ginationis quae laborant in contemplando et ideo 255 contemplatio non est semper homini delectabilis; et est simile de sumptione cibi quae est naturalis corpori indigenti, praeter naturam autem corpori iam repleto. Cum autem homo appropinquet ad contrariam dispositionem, tunc id quod prius erat 200 delectabile secundum praecedentem dispositionem neque adhuc videtur triste, quia nondum contraria dispositio totaliter advenit, neque videtur delecta­ bile, quia iam fere alia dispositio recessit. Et ex hoc concludit quoddam correlarium, ibi: 205 1154 b 24 Quare si huius etc. Et dicit quod, si natura alicuius rei delectantis esset simplex et immutabilis, semper eadem actio esset sibi delectabilissima; puta, si homo esset solum intellectus, semper in contemplan­ do delectaretur. Et inde est quod, quia Deus est 270 simplex et immutabilis, semper gaudet una et sim­ plici delectatione, quam scilicet habet in contem- 197 cognitionis coni, cum Ve Ed3] condicionis Θ (= Φ1 Ψ om. Φ2) Cf. supra V c. 15 lin. 116 cum adn. 205 Melancolici Cf. Praef., p. 193* 212 tristitiam] om. O(puta tristitiam add. post 213 contrariam) 233 ibi aliquid inv. Tf-F1) 241 homini coni, cum Wi sec.m. P6 V6] boni Θ (hom.om. W pr.m. PV6 rationi sec.m. P P2) 259 appropinquet] appropinquat T(-FJ -quant Ve) Sed cf. Arist. 1154 b 24 267 semper] om. Φ (dei. sec.m. P) Sed cf. Arist. 1154 b 25 200-201 Albertus Lect. f. I5ovb : «Ad 5 dicendum quod propter augmentum complexio iuvenum fluxibilis est et habet calorem inci­ tantem...» ; f. ijira : «iuvenes propter augmentum habent fluxum humorum in corpore». 209-210 Albertus Lect. f. isovb : «Ad 6... Sicut dicit Galienus humor melancolicus cum sit gravis et descendens motu suo relinquit superiorem partem stomachi vacuam, quam vacuitatem natura sentiens semper appetit immoderate cibum ; unde etiam dicit Philosophus in libro De somno et vigilia [457 a 27-31; ed. Drossaart Lulofs, p. 8*] quod melancolici sunt edaces duri propter hoc quod ipsorum corpora afficiuntur nihil in se ipsis iocundum habentia». Cf. supra III c. 12 lin. 16-18 cum adn. 231-234 Anonymus, p. 459, 27-35 ; O8, f. i72va-vb : «Propter hoc enim delectabile videtur esse comedere et bibere, quia in his accidit, id est in bibere et comedere, medicatum esse [seu sanari], id est impleri cibariis ventrem, sustinente sano, id est nutritiva potentia, operante aliquid, id est sana existente ; nisi enim sana sit nutritiva, non utique poterit animal comedere vel bibere et operari aliquid. Hoc autem, scilicet sustinente, dixit quia, omnibus sensibus animalis deficientibus, id est et si sensitiva potentia deficiat et si visiva et si omnes sensitivae potentiae deficiant, vivit animal nutri­ tum solum, quamvis et si aha non sentiant»; Albertus Lect. f. ijivb: « Et dicit quod secundum accidens delectabilia sunt illa quae non delectant nisi in quantum medicantur contra tristitiam, enim, id est quia, quoniam sano, id est sanativo, operante aliquid ad faciendum sanitatem aliquo sustinente, id est laborante vel infirmante, accidit medicatum esse, propter hoc illud sanans videtur esse delectabile, quamvis non sit secundum suam naturam» ; Comm. p. 512 a. 272-273 Aristoteles Met. XII 8, 1072 b 14-26. 14 (1154 b 9 - 1154 b 34) 1154 piatione sui ipsius. Non enim est operatio quae delectationem causât solum in motu consistens, 275 sed etiam in immobilitate, sicut patet de operatione intellectus. Et illa delectatio quae est absque motu est maior quam illa quae est in motu, quia illa quae est in motu est in fieri, illa autem quae est in quiete est in esse perfecto, ut ex supra dictis patet. 28 280 Deinde cum dicit: Transmutatio autem etc., assig­ nat causam secundi accidentis circa delectationes, quod scilicet transmutatio, secundum dictum cuius­ dam poetae, est maxime delectabilis hominibus. Et hoc dicit accidere propter quandam malitiam, id 285 est defectum naturae, quae non semper potest in 439 eadem dispositione consistere. Sicut enim mali ho­ minis est quod de facili transmutetur et non ha­ beat mentem fixam in uno, ita est de natura quae indiget transmutatione, quia non est simplex neque perfecte bona; est enim motus actus imperfecti, ut 290 dicitur in III Physicorum. Ultimo autem epilogando concludit dictum esse 1154 b 32 in hoc VII libro de continentia et incontinentia, de­ lectatione et tristitia, quid unumquodque eorum est et qualiter sint bona vel mala. Unde iam dicendum 295 est de amicitia. Et sic terminatur sententia septimi libri. 279 Cf. supra lin. 113-114 cum adn. 291 Rectius De anima III 12, 431 a 6-7 : «motus enim imperfecti actus» ; cf. tamen Phys. III 3, 201 b 31-32 : «motus quidem actus quidam videtur esse, imperfectus autem». LIBER OCTAVUS 1 1155 a 3 Post haec autem de amicitia sequitur utique pertransire. Est enim virtus quaedam vel cum virtute. § Adhuc maxime necessarium 5in vitam; sine amicis enim nullus utique eligeret vivere, habens re­ liqua bona omnia. Et enim ditantibus et principatus et potentatus possidentibus videtur amicis maxime esse opus. Quae enim utilitas talis bonae fortunae, ablato beneficio quod fit maxime et laudabilissimum ad amicos? Vel qualiter utique servabitur io et salvabitur sine amicis? Quanto enim maior, tanto minus secura. In inopiaque et reliquis infortuniis solum existimant refugium esse amicos. Et iuvenibus autem ad impeccabile. Et senioribus ad famulatum et ad deficientiam actionis propter debilitatem adiutorii. Hisque qui in summo 15ad bonas actiones; simulque duo venientes et enim intelligere et agere potentiores. § Naturaque inesse videtur ad genitum generanti ....................................................................... . . . . > non solum in hominibus, sed et in volatilibus et plurimis animalium. Et his qui unius gentis ad invicem 20 et maxime hominibus, unde et philantropos laudamus. Videbit autem utique aliquis et in erroribus viarum ut familiare omnis homo homini et amicum. § Videtur autem et civitates continere amicitia. Et legispositores magis circa ipsam student quam iustitiam. Concordia enim simile aliquid amici25tiae videtur esse, hanc autem maxime appetunt et contentionem inimicam existentem maxime expellunt. § Et amicis quidem existentibus nihil opus est iustitia, iusti autem existentes indigent amicitia. Et iustorum quod maxime amicabile esse videtur. § Non solum autem necessarium est, sed et bonum. Philophilos enim 30 laudamus philophiliaque videtur bonorum aliquid esse, et quidam eosdem existimant viros bonos esse et amicos. § Dubitantur autem de ipsa non pauca. Hi quidem enim 1155 a 7 amicis maxime ALRp1’4 : inv. RtRp2’3 7 esse opus ALRtRp1·4 : inv. V12P13 Rp2’3 ίο-ii minus secura RT (lin. 41-42) : instabilior L 11 inopiaque AR (-P14) : inopia L Pu 13 impeccabile ALRtRp3T (lin. 48) : inspectabile Rp1’2’*(-As1) 13 ad deficientiam R : deficiens A Ant. transl.(Borghes.) L 14 summo RT (lin. 54) : adolescentia L 17 ad geni­ tum generanti A(LbMbOb) LT (lin. 64) : ad generatum ei quod gemini (legend, genuit) Ant. transl.(Borghes.) ad id quod genuit genito A(Kb) R 18 et AL’T (lin. 65) : om. L2R 20 philantropos TJRpT (lin. 73) : amphilanthropos P11 philanthreopos V12 philanthropos sec.m.O8 Sk2 phylantropos L2 Rt P14Vd 21 viarum Ant. transi. (Borghes.) add. marg. Re T (lin. 75 ; cf. Oresme [ed. Menut, p. 413] : en erreurs de chemin, et Albertus in app. font, ad Thomae comm. lin. 74-76 laud.) : om. LR 28 quod maxime (—το μάλιστα) A Ant. transi.(Borghes.) RtRp2T (lin. 99) : que maxime quod Rp1-* quia quod maxime Rp3 maxime L 29 Philo philos L*T (lin. 108) : phylophylos L2Rt filofilos Ant. transi, (filio- Borghes.) Rp 30 philophilia Pu V12(phili-) P13(phylophya) T (lin. 109) : poliphilia (poly-) L(-P:1V,2P') polifilia (poly-) Ant. transl.(Borghes.) R 31 et1 ALR: an ut T (cf. lin. no in tantum) ? 442 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM similitudinem quandam ponunt ipsam et similes amicos; unde simile aiunt ad simile, et coloyum ad coloyum et 35 quaecumque talia. Hi autem ex contrarietate figulos omnes 1155 b i tales ad invicem aiunt esse. § Et de his ipsis superius quaerunt et naturalius, Euripedes quidem dicens desi­ derare quidem pluviam terram siccatam, desiderare autem ve­ nerabile caelum impletum pluvia cadere in terram; et Eraclitus 5 contrarium conferens et ex differentibus optimam harmoniam et omnia secundum litem fieri. Ex contrarietate autem his, alii et Empedocles: simile enim simile appetit. § Naturalia quidem igitur quaestionum relinquantur, non enim propria praesentis intentionis, quaecumque autem sunt humana io et convenientia ad mores et passiones, haec intendamus, puta utrum in omnibus fit amicitia vel non possibile malos existentes amicos esse, et utrum una species amicitiae est vel plures. § Unam quidem enim existimantes quoniam recipit magis et minus, non sufficienti crediderunt signo; recipiunt enim 15 magis et minus et altera specie. Dicendum est autem de ipsis superius. 34 simile1 T (lin. 127) : similem ALR 34 ad1 Ant. transl.(Borghes.) sec.m. Ba1 (ex T î) T (lin. 128) : ut LR 34 simile2 Rp1·4·3 T (lin. 128) : similem ALRt simul ei (?) Rp3 sec.m. V12 34 coloyum1 T (lin. 128) : koloium (-yum) LR 34 coloyum2 T (lin. 128) : koloium (-yum) LR (coloium Rp2 [—C*]) 35 figulos AL(-Re) RtT (lin. 131) : singulos Re Rp (corr. sec.m. Ba1 Vd) 1155 b 2 superius LRT (lin. 140) : altius Ant. transl.(Borghes.) cf. T lin. 140 2 Euripedes Ant. transi. (Borghes.) L2(P13Ha) Rp2(-Ba1C4) Rp*T (lin. 141) : Euripides L1 L2(N1) RtRp1 BaV euripes eru (exp.) euripides Rp3 4 Eraclitus Ant. transi.(Borghes.) P13 RpT (lin. 147) : Heraclitus LRt 8 relinquantur ALRtT (lin. 163-164) : relinquuntur Rp 10 convenientia LR : pertinent Ant. transi. (Borghes.) an pertinentiaT (lin. 166)? 13 magis LT (lin. 173) : maius R 15 magis LT (lin. 177) : maius R 15 Dicendum T (lin. 183) : Dictum A Ant. transl.(Borghes.) LR 1155 a 3 Post haec autem de amicitia etc. Postquam Phi­ losophus determinavit de virtutibus moralibus et intellectualibus et continentia, quae est quiddam imperfectum in genere virtutis, hic consequenter 5 determinat de amicitia, quae supra virtutem fun­ datur sicut quidam virtutis effectus. Et primo prooemialiter dicit de quo est intentio; secundo incipit de amicitia tractare, ibi: Forte autem utique etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod ad 10 moralem pertinet de amicitia tractare ; secundo ostendit quae sint circa amicitiam tractanda, ibi: Dubitantur autem de ipsa etc. Circa primum inducit sex rationes ad ostendendum quod de amicitia sit considerandum. Dicit ergo primo quod post prae­ is dicta considerandum est de amicitia pertranseunter, ut scilicet consideremus circa eam ea quae per­ tinent ad considerationem moralis philosophi, prae­ termissis his quae pertinent ad considerationem na­ turalis philosophi. Et prima ratio quare de amicitia sit tractandum est quia consideratio virtutis perti- 20 net ad moralem philosophum; amicitia autem est quaedam virtus, in quantum scilicet est habitus electivus, ut infra dicetur, et reducitur ad genus iustitiae, in quantum exhibet proportionale, ut in­ fra dicetur, vel saltem est cum virtute, in quantum 25 scilicet virtus est causa verae amicitiae. Secundam rationem ponit ibi : Adhuc maxime etc. 1155 a 4 Moralis enim philosophia habet considerationem cir­ ca omnia quae sunt necessaria vitae humanae, inter quae maxime necessarium est amicitia, in tantum 30 quod nullus bene dispositus eligeret vivere cum hoc quod haberet omnia alia exteriora bona sine amicis. Illis enim qui maxime possident exteriora bona, scilicet divitibus et principibus et potentatibus, 15 amicitia coni, cum F1 V*Za sec.m. BoC1Er1EraO Bg1ErP3P5P’P8 *10*PdV10 SWi] tristitia Θ 15-16 pertranseunter coni, cum Wi F1 sec.m. Er1 S] pertransemus O(-eamus P7 sec.m.Er P -iemus P*V3 -ibimus Er2 pertractemus P1) pertranseundo V*Za obsc. pr.m. PS Cf. infra X c. 16 lin. 182 et Praef., p. 71* 16 eam om. Φ 32 exteriora bona inv. Ψ 34 potentatibus coni, ex Arist. 1155 a 6] potestatibus Θ 8 Cap. 2, 1155 b 17. 12 Lin. 1155 a 32. 23 Cap. 5, 1157 b 28-33. 25 Cap. 7, 1158 b 23-33. 29-32 Aspasius, P· *59» 4'8 ; O3, f. I74rb : « Necessarium autem consuevit quidem dicere sine quo non possibile vivere, nunc autem sine quo vivere nullus utique eligeret eorum qui secundum naturam habent. Tale enim amicitia : nullus enim sine ipsa vivere utique eligeret eorum qui non corrupti sunt secundum naturam». - Averroes, VIII c. 1 (ed. 1562, f. no vb) : «Fortassis enim nemo volet vitam absque amicis : intendo nemo ex illis, quibus sunt reliqua bona, ut divites et rectores et domini potestatum, et universaliter illi, qui in bona et venusta dispositione sunt...» I (1155 a 3 - 1155 a 32) 35 maxime videntur esse necessarii amici. Primo qui­ dem ad usum horum bonorum, nulla enim est utili­ tas bonorum fortunae si ex his aliquis nulli bene­ faciat, beneficium autem maxime et laudabilissime fit ad amicos. Secundo ad conservationem talium 4o bonorum, quae non possunt conservari sine amicis, quia bona fortuna quanto est maior, tanto est mi­ nus secura, quia habet plures insidiatores. Nec so­ lum in bona fortuna sunt utiles amici, sed etiam in contraria, quia in paupertate homines existimant 45 amicos esse singulare refugium. Sic ergo in omni fortuna amici sunt necessarii. Sunt etiam necessarii in omni aetate. Quia iuvenibus sunt necessarii ad hoc quod per amicos cohibeantur a peccato, sunt enim secundum se ipsos proni ad concupiscentias 50 delectationum, ut in VII dictum est. Senioribus au­ tem sunt utiles amici ad serviendum propter defec­ tus corporales, et quia deficiunt in suis actionibus propter debilitatem sunt eis amici necessarii ad adiutorium. Illis autem qui sunt in summo, id est in 55 perfecta aetate, sunt utiles ad bonas actiones exequendas; quando enim duo conveniunt, sunt potentiores et in opere intellectualis speculationis, dum unus videt quod alius videre non potest, et ad opus exterioris actionis, in quo manifeste unus alii 60 auxiliatur. Et sic patet quod de amicitia conside­ randum est sicut de re omnibus necessaria. 1155 a 16 Tertiam rationem ponit ibi: Naturaque inesse vide­ tur etc. Et dicit quod etiam amicitia inest secundum naturam generanti ad genitum et hoc non solum in 65 hominibus, sed etiam, in volatilibus, quae manifeste longo tempore studium adhibent ad educationem prolis, et idem etiam est in aliis animalibus. Est etiam naturalis amicitia inter eos qui sunt unius gentis ad invicem, in quantum communicant in mo70 ribus et convictu, et maxime est naturalis amicitia illa quae est omnium hominum ad invicem propter similitudinem naturae speciei ; et ideo laudamus philantropos, id est amatores hominum, quasi im­ plentes id quod est homini naturale, ut manifeste 443 apparet in erroribus viarum ; revocat enim quilibet 75 alium, etiam ignotum et extraneum, ab errore, quasi omnis homo sit naturaliter familiaris et ami­ cus omni homini. Ea autem quae sunt naturalitei bona sunt consideranda a morali et sic debet de amicitia considerare. so Quartam rationem ponit ibi: Videtur autem et civitates etc. Et dicit quod per amicitiam videntur conservari civitates. Unde legislatores magis student ad amicitiam conservandam inter cives quam etiam ad iustitiam, quam quandoque intermittunt, puta ss in poenis inferendis, ne dissensio oriatur. Et hoc patet per hoc quod concordia assimulatur amicitiae, quam quidem, scilicet concordiam, legislatores maxi­ me appetunt, contentionem autem civium maxime expellunt, quasi inimicam salutis civitatis. Et quia 90 tota moralis philosophia videtur ordinari ad bonum civile, ut in principio dictum est, pertinet ad mora­ lem considerare de amicitia. Quintam rationem ponit ibi: Et amicis quidem etc. Et dicit quod, si aliqui sint amici, in nullo in- 95 digerent iustitia proprie dicta, quia haberent omnia quasi communia, cum amicus sit alter ipse, non est autem iustitia ad se ipsum; sed, si sint iusti, nihi­ lominus indigent amicitia ad invicem. Et illud quod est maxime iustum videtur esse conservativum et 100 reparativum amicitiae. Multo ergo magis ad mora­ lem pertinet considerare de amicitia quam de ius­ titia. Sextam rationem ponit ibi: Non solum autem etc. Et dicit quod non solum de amicitia considerandum 105 est quia est quiddam necessarium humanae vitae, sed etiam quia est quiddam bonum, id est lauda­ bile et honestum. Laudamus enim philophilos, id est amatores amicorum, et philophilia, id est ami­ citia multorum, videtur esse aliquid boni, in tan- 110 tum quod quidam existimant eosdem esse viros bonos et amicos. Deinde cum dicit: Dubitantur autem etc., ostendit quae sint de amicitia consideranda. Et primo prae- 35 necessarii coni, cum P1 F1 Ed2 sec.rn. AoPd P10 SWi] necessaria Θ 95 sint] sunt O(-FP5V2) 101 reparativum] temperativum vF(operativum V6 corr. sec.rn. Wi) 109 philophilia coni, cum Wi F1 Za sec.rn. EHPd] philophiliam Θ (philozophiam V2 philophilium (?) V6) Cf. Arist. 1155 a 30 cum adn.·, Praef., p. 265* 109-110 amicitia coni, cum Wi F1 V6Za sec.rn. CtEr1 Pd S] amicitiam Θ 114 sint] sunt T(-F‘) 50 Cap. 14, 1154 b 9-11. 56-60 Albertus Lect. f. i53ra : «efficiuntur aliqui potentiores ad agendum, in vita activa, et intelligendum, in vita contemplativa». 65-67 Cf. Aristoteles De gen. animal. III 2, 753 a 7-17. 73-74 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad Arist. 1155 a 20 «philantropos» in Et V12 Sk2) : «id est amatores hominum» ; Albertus Lect. f. I53ra : «philan­ tropos, id est amatores hominum, laudamus, quasi perficientes illud ad quod etiam natura communis inclinat » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Phylontropos : amator hominum». 74-76 Aspasius, p. 160, 2-3 ; O8, f. i74va : «Et enim non scientibus vias nuntiant et suscipiunt et auxiliantur, si quidem non ab avaritia perversi sint» ; Albertus Lect. f. I53ra: «unus revocat alium ab errore sive notum sive ignotum, ut si videat aliquis etiam peregrinum declinantem a recta via» ; Comm. p. 517 b : «Hoc autem quilibet potest videre ex manifesto signo, quo in erroribus viarum et aliis homo dirigitur ab homine etiamsi ignotus sit». Cf. etiam Cicero De off. I xvi 51 et III xin 54 (ed. Atzert, p. 24 et 132) ; Seneca De vita beata I τ 2 ; De benef. IV xxix 1 ; Epist. 95, 51 ; luvenalis Sat. XIV 103. .92 Lib. I 2, 1094 a 26 - b 11. 97 Cf. infra IX 11, 1170 b 6 ; 10, 1169 b 6 ; nec non 4, 1166 a 32 (ubi tamen « alius ipse » habetur). Cf. adn. critica ad IX c. 10 lin. 20. 108-109 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad Arist. 1155 a 29 «Philophilos» in Et V12 Sk2) : «id est amatores amicorum» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Phylophylos : amator amicorum». 109-110 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad Arist. 1155 a 30 «polyphilia» in Et Sk2) : «id est multi­ tudo amoris» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Polifiliaque: multorum amicitia» ; Lexicon verborum graecorum quae in Rhet. vet. inv... (ms. Paris B.N. lat. 16673, f. 6irb) : «Polifilian : multa amicitia». - Albertus Lect. f. i53ra : secundum polifiliam, id 1155 a 22 1155 a 26 1155 a 28 1155 a 32 444 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM iis mittit quandam dubitationem quae circa amicitiam apparet; secundo ostendit quales dubitationes sint circa amicitiam determinandae, ibi: Naturalia qui­ dem igitur etc.; tertio excludit quorundam errorem, ibi: Unam quidem enim etc. Circa primum duo fa120 cit : primo ponit diversas opiniones quorundam in rebus humanis circa amicitiam; secundo in rebus naturalibus, ibi: Et de his ipsis etc. Dicit ergo pri­ mo quod de amicitia non pauca dubitantur. Et pri­ mo hoc manifestatur ex diversis opinionibus. Qui125 dam enim volunt quod amicitia sit quaedam simili­ tudo et quod similes sunt sibi invicem amici, et ad hoc inducunt proverbium quod dicitur quod simile vadit ad suum simile et coloyus ad coloyum (sunt autem quaedam aves gregales sicut sturni) et indu130 eunt etiam quaecumque similia proverbia. Alii vero e contrario dicunt quod omnes figuli contrariantur sibi invicem, in quantum scilicet unus impedit lu­ crum alterius. Est autem veritas quaestionis quod simile per se loquendo est amabile, habetur autem 135 odio per accidens, in quantum scilicet est impedi­ ti vum proprii boni. 1155 b 1 Deinde cum dicit: Et de his ipsis etc., ponit circa idem contrarias opiniones in rebus naturalibus. Et dicit quod de hac eadem quaestione quidam inqui140 runt superius, id est altius, et magis naturaliter, sicut Euripedes qui dixit quod terra desiccata desi­ derat pluviam, quasi amans sibi contrarium, et quod caelum venerabile, propter sui dignitatem, quando est impletum pluvia desiderat cadere in ter145 ram, id est quod pluviam in terram emittat, quod est contrarium eius altitudini et plenitudini; Eraclitus etiam dixit quod contrarium confert suo contrario, sicut homini supercalefacto conferunt fri­ gida, in quantum ex differentibus et contrariis fit optima harmonia, id est contemperantia; dixit iso etiam contrarium esse conferens in quantum omnia sunt facta secundum litem per quam elementa prius confusa sunt distincta. Sed e contrario his dixerunt quidam alii et praecipue Empedocles qui dixit quod simile appetit sibi simile. Solvitur autem haec 155 dubitatio eodem modo per hoc quod simile per se loquendo est desiderabile et amabile naturaliter, per accidens autem desideratin' contrarium, in quantum est conferens et medicinale, sicut [ supra ] de delec­ tationibus corporalibus supra dixit. i6o Deinde cum dicit: Naturalia quidem igitur etc., 1155 b 8 ostendit quae dubitationes sint determinandae circa amicitiam. Et dicit quod naturales quaestiones sunt relinquendae, quia non sunt propriae praesentis in­ tentionis, sed quaecumque sunt humana, utpote 105 pertinentia ad mores et passiones humanas, de his intendamus, sicut utrum possit esse amicitia in om­ nibus hominibus vel non possit esse in malis, et utrum sit una species amicitiae vel plures. Deinde cum dicit: Unam quidem etc., excludit 170 1155 b 13 quorundam errorem qui aestimabant quod esset una sola species amicitiae propter hoc quod omnes spe­ cies amicitiae sunt comparabiles secundum magis et minus, puta cum dicimus quod maior est amicitia honesti quam utilis. Sed ipse dicit quod non cre- 175 diderunt sufficienti signo, quia etiam ea quae dif­ ferunt specie recipiunt magis et minus, in quantum scilicet conveniunt in genere, puta si dicamus quod album est coloratius nigro, vel secundum analogiam, puta si dicamus quod actus est melior potentia et leo substantia accidente. Ultimo autem dicit quod de praedictis quae pertinent ad res humanas circa amicitiam dicendum est superius, id est a priori­ bus incipiendo. 119 Unam coni, ex Arist. 1155 b 13 cum Er1 Za sec.m. P V*] Una Θ Cf. infra lin. 170 cum adn. 120 ponit] proponit Tf-F1) 135-136 impeditivum] impedimentum Φ S Za sec.m. P 151 etiam om. φ 159 supra Θ] secl. 170 Unam] Una T(-Za) Cf. supra lin. 119 cum adn. est multiplicem amicitiam, laudantur homines ut polifilii, id est amatores amicitiae» ; Comm. p. 518 a : « ...Philophilia autem amicitia est ad omnes vel ad multos». - Patet Thomam, Alberto auctore, mendosae lectioni « philophilia» (cf. adn. ad Arist. 1155 a 30) verae lectionis «polyphilia» interpretationem accommodavisse. - Cf. infra IX c. 12 lin. 117-118 cum adn. 117 Lin. 1155 b 8. 119 Lin. 1155 b 13. 122 Lin. 1155 b 1. 126-130 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 Sk2 ; ex Suidae Lexico, ed. Bernhardy, t. 2, p. 1, coi. 321) : « Koloium : nomen est avium parvarum garrularum se invicem amantium et socialium ; ponitur autem et pro colloquentibus ad sibi similes» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 261* : «Koloium : avis» ; Albertus Lect. f. i53rb : « Et ideo dicunt quod similis ad similem coniungitur amicitia et kalonus ad kalonum, id est amicabilis et socialis ad eum qui est huiusmodi. Kalone autem, ut dicit Commentator, est quaedam avis parva quae in maxima multitudine volat semper, quam nos sturnum vocamus ; a qua dicuntur kaloni qui similiter sociali vita gaudent» ; Comm. p. 518 b. 130133 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 Sk2) : « Figulos omnes tales : id est similes contrarie ad invicem se habentes ; in quantum enim figuli, similes sunt, secundum autem quod ad invicem invident et sibi invicem molesti sunt, contrarie se habent et contrarii sunt. De horum et talium invidia et ad invicem molestia dicit Esiodus versu exametro in graeco : ‘ Et figulus figulo molestus est et faber fabro’. Dicuntur tamen et tales amici. Versus praedictus Esiodi : «Καί κεραμεύς κεραμεί κοτέει καί τέκτων τέκτονι» ; Alber­ tus Lect. f. iJ3rb : « Et dicit translator quod sunt similes in artis habitu et officio, sed contrarii in quantum sunt lucrativi, quia unus impedit lucrum alterius». Cf. ipse Thomas Super IV Sent, d.33 q.i a.i ; Contra Gent. I 90 : « sicut figuli ad invicem corrixantur, pro eo quod unus impedit lucrum alterius». 152-153 Cf. Diogenes Laertius Vitae Philos. IX 1 8. - Videtur tamen Thomas Heracliti I.iti (’Έρις) partes attribuisse quas agebat Lis vel Odium (Νεϊκος) apud Empedoclem, cuius sententiam didicerat ex Aristotele Met. I 6, 985 a 21-29; III ii, 1000 a 24 - b 20; De gen. II 7, 333 b 12 - 334 a 9. 160 Lib. VII 14, 1154 a 26 - b 2. 180-181 Aspasius, p. 161, 11-13; O8, f. i74vb : « Ens enim dicitur et multipliciter, est autem magis quidem substantia, minus autem accidentia, propter substantiam enim et aliis inest esse». 183-184 Aspasius, p. 161, 9-10 ; O8, f. i74vb : «Dictum est autem, ait, de ipsis prius. Videtur autem dictum esse in his quae exciderunt Nicomachiorum [id est moralium ad Nicomachum] » ; Albertus Lect. f. i53vb : « Et dixit quod de illis dictum est superius. Commentator dicit in sermonibus moralibus qui exciderunt a nobis, quos ante hos ad Nicomachum scripsit. Sed melius potest dici quod superius, id est in superiori scientia, scilicet prima philosophia » ; Comm. p. 519 a. 2 1155 b i? Forte autem utique de his fiet manifestum cognito amabili. Videtur enim non omne amari, sed amabile, hoc autem esse bo­ num vel delectabile vel utile. Videbitur autem utique utile 20 esse per quod fit bonum aliquod vel delectatio, quare amabilia utique erunt et bonum et delectabile ut fines. § Utrum igitur bonum amant vel quod ipsis bonum ? Dissonant enim quandoque haec. Similiter autem et circa delectabile ipsum. § Videtur autem et quod ipsi bonum amare unusquisque et esse simpliciter quidem bonum amabile, unicuique 25 autem quod unicuique. § Amat autem unusquisque non ens ipsi bonum, sed apparens. § Differt autem nihil; erit enim amabile apparens. § Tribus autem entibus propter quae amant, in inanimatorum qui­ dem amatione non dicitur amicitia. Non enim est redamatio. Neque voluntas illorum boni, ridiculum enim forte vino velle 30 bonum. Sed, siquidem, salvari vult ipsum ut ipse habeat, amico autem aiunt oportere velle bona illius gratia. § Volentes autem sic bona benivolos dicunt, si non idem et ab illo fiat; benivolentiam enim in contrapassis amicitiam esse. § Vel apponendum non latentem. Multi enim sunt benivoli 35 quibus non viderunt, existimant autem epiikes esse vel utiles, hoc 1156 a i autem idem et si illorum aliquis patiatur ad hunc. Benivoli quidem igitur isti videntur ad invicem, amicos autem qualiter utique aliquis dicat, latentes ut habent sibi ipsis ? § Oportet igitur bene velle ad invicem et velle bona non latentes propter unum aliquod 5 dictorum. 17 his Ant. transl.(Borghes.) T (lin. 1) : ipsis LR 23 ipsi LR : sibi Ant. transl.(Borghes.) an etiam T (cf. lin. 50)? 26 Differt L^-N1) RT (lin. 62) : Differet L1 Differret N1 27 amant ALRtT (lin. 70) : amantur Rp 35 non ALR : numquam Ant. transl.(Borghes.) an etiam T (cf. lin. 103) ? 35 epiikes Ant. transl.(Ha ; modestos Borghes. cf. supra 1154 b 31 cum adn.) T (lin. 104) : epieikees L epieikes (epy- epyey- epiey-) R 1156 a 3 igitur T (lin. no) : ergo LR 5 dictorum ALR : praedictorum Ant. transl.(Borghes.) an etiam T (cf. lin. 114-115)? 1155 b 17 Forte autem utique de his etc. Postquam Philoso­ phus prooemialiter ostendit quod oportet de ami­ citia determinare et quae sunt de ea determinanda, hic incipit de amicitia tractare. Et primo ostendit 5 quid sit amicitia; secundo distinguit species eius, ibi : Differunt autem haec ad invicem etc. ; tertio de­ terminat quasdam amicitiae proprietates in IX libro, ibi : In omnibus autem dissimilium specierum etc. Circa primum duo facit: primo investigat quatuor 10 partes diffinitionis amicitiae ; secundo concludit ami6 Cap. 3, 1156 a 6. autem : 1155 b 23. 8 Cap. 1, 1163 b 32. citiae diffinitionem, ibi: Oportet igitur etc. Primo autem investigat particulam quae est ex parte obiecti. Circa quod tria facit: primo determinat obiectum amicitiae; secundo movet dubitationem, ibi: Utrum igitur etc.; tertio solvit, ibi: Videtur autem 15 etc. Dicit ergo primo quod de praedictis quaestio­ nibus forte fiet aliquid manifestum si cognoscamus quid sit amabile, quod est obiectum amationis, a qua dicitur amicitia. Non enim quodcumque indif­ ferenter amatur, quia malum in quantum huius- 20 11 Lin. 1156 a 3. 15 Utrum igitur : 1155 b 21. 15 Videtur 446 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM modi non amatur, sed, sicut videtur visibile, ita amatur amabile, quod quidem est vel per se bonum, scilicet honestum, vel delectabile vel utile. Hoc au­ tem tertium, scilicet utile, videtur esse id per quod 25 pervenitur ad bonum honestum vel delectabile, un­ de bonum honestum et delectabile sunt propter se amabilia ut fines, utile autem est amabile propter alterum sicut id quod est ad finem. Bonum autem et delectabile si communiter sumerentur, non dis30 tinguerentur subiecto ab invicem, sed solum ratio­ ne, nam bonum dicitur aliquid secundum quod est in se perfectum et appetibile, delectabile autem secundum quod in eo quiescit appetitus; sic autem non sumuntur hic, sed verum bonum hominis hic 35 dicitur quod ei convenit secundum rationem, delec­ tabile autem quod est sibi conveniens secundum sensum. 1155 b 21 Deinde cum dicit: Utrum igitur etc., movet circa hoc dubitationem, utrum scilicet homines ament id 40 quod est bonum simpliciter vel id quod est bonum ipsis. Haec enim quandoque ab invicem dissonant, sicut philosophari est bonum simpliciter, non tamen est bonum indigenti necessariis. Et eadem dubitatio est circa ipsum delectabile, nam aliquid est delec45 tabile simpliciter, sicut dulce, quod non est delec­ tabile huic, scilicet habenti gustum infectum. 1155 b 23 Deinde cum dicit: Videtur autem etc., solvit prae­ dictam quaestionem. Et primo ponit solutionem. Et dicit quod unusquisque videtur amare id quod est so sibi bonum, quia quaelibet potentia fertur in obiec­ tum sibi proportionatum, sicut visus uniuscuiusque videt id quod est sibi visibile, < et > sicut simpli­ citer amabile est id quod est simpliciter bonum, ita unicuique amabile est id quod est sibi bonum. 1155 b 25 55 Secundo ibi: Amat autem etc., obicit in contra­ rium. Et dicit quod unusquisque homo amat non illud quod est sibi bonum, sed illud quod apparet sibi bonum, appetitus enim non fertur in aliquid nisi prout est apprehensum, unde videtur falsum eo esse quod unicuique sit amabile id quod est sibi bonum. 1155 b 26 Tertio ibi: Differt autem etc., solvit dicens quod hoc nihil differt ad propositum, quia, cum amatur aliquid apparens bonum, amatur ut sibi bonum, unde etiam poterit dici quod amabile est apparens 65 bonum. Secunda particula pertinet ad qualitatem ama1155 b 27 tionis, quam ponit ibi: Tribus autem entibus etc. Et dicit quod, cum tria sint propter quae homines amant, scilicet bonum, delectabile et utile, in illa 7o amatione qua dicitur amare inanimata, puta vinum aut aurum, non dicitur esse amicitia. Et hoc osten­ dit dupliciter. Primo quidem quia in tali amatione non potest esse redamatio, quae requiritur ad ami­ citiam ; non enim vinum amat hominem sicut homo 75 amat vinum. Secundo quia non sic amamus inani­ mata ut insit nobis voluntas boni illorum; ridicu­ lum enim esset dicere quod aliquis vellet vino bo­ num, sed hoc bonum quod est vinum homo vult sibi, unde per hoc quod homo amat vinum, non eo est benivolus vino, sed sibi ipsi. Et si aliquis dicat quod homo vult vino bonum, quia vult quod con­ servetur, considerandum est quod homo vult salvari vinum ut ipse habeat illud et ita non vult salutem vini in quantum est bonum vini, sed in quantum est es bonum sui ipsius; et hoc est contra rationem ami­ citiae, dicitur enim quod oportet amico velle bonum gratia illius et non propter bonum amantis. Tertia particula pertinet ad vicissitudinem aman1155 b 32 di, quam ponit ibi: Volentes autem etc. Et dicit 90 quod si aliqui velint bona alicui illius gratia, di­ cimus eos benivolos, sed non dicimus eos amicos, si non idem fiat ab illo, ut scilicet amatus velit bonum amanti eius gratia, quia amicitiam dicimus esse benivolentiam in contrapassis, ut scilicet amans 95 ametur; habet enim quandam commutationem amo­ ris secundum formam commutativae iustitiae. Quarta particula sumitur secundum condicionem 1155 b 34 mutui amoris, et hanc ponit ibi: Vel apponendum etc. Et dicit quod adhuc apponendum est ad com- ιοο plendam rationem amicitiae quod sit benivolentia mutua non latens. Multi enim sunt benivoli aliqui­ bus quos numquam viderunt, in quantum ex audi­ tis existimant eos esse epiikes, id est virtuosos, vel utiles sibi, et potest esse quod idem patiatur aliquis ios illorum ad eum qui sic est benivolens. Huiusmodi 34 sumuntur O Bg^P’V3 T(-S)] sumentur AsBoPd BxDbFP10W sumetur P3 sumitur AoCŒr’Er’KrO’VV4 ErPT’V10 S sumitur (exp.) sumuntur V2 44 delectabile coni, cum P« F* V« Ed2 sec.m. Ao^EBE^KrtEPd BxErP8p7pi»V2V3 SWil dubitabile Θ {hom.om. V Za) 52 et coni, ex Arist. 1155 b 24 cum Ed3] om. Θ 74 redamatio coni, ex Arist. 1155 b 28 cum V6 sec.rn. OEBErOO1 P3V2 Wi] rei domatio OVo&sc. pr.m. O1) O2(readamatio P6P;V10 readematio P* reamatio F redonatio P'P10 obsc. pr.m. ErV2) refimicatio P remutatio S reamicatio F1 reamatio Za obsc. pr.m. Wi Cf. infra c. 3 Hn. 38; Super III Sent. d.28 a.6 arg.2 {in codice autographo Vat. lat. 9851, f. 74vb 17); Super IV Sent, d.29 q.i a.3 ql.2 ad 1; I& q.20 a.2 ad 3; I*-IF* q.28 a.2; sed reamatio scriptum legimus II»-II^ q.23 a.i arg.2; q.25 a.4 arg.2; a.5 ad 3; cf. infra c. 5 lin. 108 cum adn. 36 Cf. supra I c. 13 lin. 34-35 cum adn. 42-43 Aristoteles Top. Ill 2, 118 a 10-11 (PL 64, 937 B) sec. Thomam II&-II™ q.32 a.3 ; q.182 a.i ; Sent, libri Met. I c. 3 in 982 b 28-30. 43'46 Aspasius p. 162, 19-21 ; O8, f. I75ra : «Et delectabile autem hoc quidem simpliciter, hoc autem alicui ; simpliciter quidem quod ei qui secundum naturam disponitur, alicui autem et quandoque quod ei qui praeter naturam. Amara enim delectabilia videntur corrupto secundum gustum quandoque » ; Albertus Lect. f. i54ra : « Et similis dubitatio est de delectabili simpliciter > ; Comm. p. 520 a : « Et similiter est circa delectabile. Non enim semper est delectabile simpliciter, delectabile alicui». - Cf. Aristoteles supra III 10, 1113 a 25-29 ; infra X 8, 1176 a 12-14 » De anima li 21, 422 b 8-10 ; ipse Thomas Ia q.75 a.2 ; 1Ά-ΙΙΆβ q.31 a.7 ; Π&-ΙΙΆΰ q.46 a.2. 58-59 Cf. supra III c. 1 lin. 72-73 cum adn. 2 (1155 b ι8 - 1156 a 5) 1156 a 3 ergo homines videntur esse benivoli ad invicem, sed non possunt dici amici, cum lateat eos qualiter se habent ad invicem. 110 Deinde cum dicit: Oportet igitur etc., concludit ex praemissis diffinitionem amicitiae. Et dicit quod 447 oportet ad rationem amicitiae quod pei eam aliqui sibi bene velint ad invicem et quod hoc non lateat eos et quod hoc sit propter unum aliquod prae­ dictorum, scilicet propter bonum vel delectabile vel 115 utile. 3 Differunt autem haec ad invicem specie, et amationes ergo et amicitiae, tres enim species amicitiae, aequales numero amabilibus; secundum unumquodque enim est redamatio non latens. Amantes autem ad invicem volunt bona ad invicem sic secundum io quod amant. § Qui quidem igitur propter utile amant ad invicem, non secundum se ipsos amant, sed secundum quod fit aliquod ipsis ab invicem bonum. Similiter autem et qui propter delectationem; non enim in quales quosdam esse diligunt eutrapelos, sed quoniam delectabiles sibi ipsis. Quique propter utile amant, propter sibi ipsis bonum dilii5gunt, et qui propter delectationem, propter sibi ipsis delectabile et non secundum quod amatus est, sed secundum quod utilis vel delectabilis. Et secundum accidens utique amicitiae hae sunt, non enim secundum quod est qui cumque est amatus, sic amatur, sed secundum quod tribuunt hi qui­ dem bonum aliquod, hi autem delectationem. § Facile solubiles utique 20tales sunt, non permanentibus ipsis similibus; si enim non adhuc delectabiles vel utiles sunt, quiescunt amantes. Utile autem non permanet, sed alias fit aliud; dissoluto igitur propter quod amici erant, dissolvitur et amicitia, ut existente amicitia ad illa. § Maxime autem in senibus talis videtur 25amicitia fieri; non enim delectabile tales persequuntur, sed utile. § Et eorum qui in adolescentia et iuvenum, quicumque conferens persequuntur. Non omnino autem tales neque convivunt ad invicem; quandoque enim neque sunt delectabiles neque uti­ que indigent tali societate, si non utiles sint, in tantum 30 enim sunt delectabiles in quantum spem habent boni. § In has autem et peregrinam ponunt. § Iuvenum autem amicitia propter delec­ tationem esse videtur; secundum passionem enim isti vivunt, et maxime persequuntur delectabile ipsis et praesens. § Aetate autem trans­ cidente, et delectabilia fiunt altera. Propter quod velociter fiunt 35 amici et quiescunt, simul enim cum delectabili amicitia transcidit, 1156 b i talis autem delectationis velox transmutatio. § Et amativi autem iuvenes, secundum passionem enim et propter delectationem, propter > quod multum amativi. Propter quod amant et cito quiescunt, multotiens eadem die transcidentes. Commanere autem per totam diem et 5 convivere isti volunt, fit enim ipsis quod secundum amici­ tiam sic. § Perfecta autem est bonorum amicitia et secundum virtutem simi­ lium. § Isti enim bona similiter ad invicem volunt secundum quod use a 6 8 unumquodque Ani. transi.{Borghes.) RpT {lin. 37) : unumquemque LRt 11 ab L*(-V,a) Rn Rp2’3 T {lin. 64) : ad V12 L2(-Rn) RtRp1’4 18 quicumque Α(=δσπερ K’’) Ant. transi, (quodscriptoris negl. Borghes.) Rt : qui aliquando Α(=δς ποτέ LbMbOb) L om. Rp 21 sunt L2(P13Ha)R : sint AL1 L2(N4Rn) 33-34 transcidente L(-P13) : transcindente Rt transcendente P13 Rp transmutata Ant. transl.{Borghes.) 35 transcidit L(-Pu) Rt : transcinditur Rp1·2·3 transcindit PnRp4 transmutatur Ant. transl.{Borghes.) 1156 b 2 Post delectationem virg. interp. T {lin. 153) ·" non interp. AL 2 < propter > add,. T {? cf. lin. 153 et ideo) : om. ALR 3 amativi {vel amant) T {lin. 153) : amativae ALR 4 per totam LRtT {lin. 158) : per Rp2’3 om. Rp1·4 VIII, 3 (1156 a 6) 449 boni, boni autem sunt secundum se ipsos. § Volentes autem bona io amicis illorum gratia maxime amici. Propter se ipsos enim sic habent et non secundum accidens. § Permanet igitur horum amicitia usque quo utique boni sunt. Virtus autem mansivum. § Et est uterque simpliciter bonus et amico; boni enim et simpliciter boni et ad invicem utiles. Similiter autem et delectabiles, 15boni enim et simpliciter delectabiles et ad invicem; unicuique enim secundum delectationem sunt propriae actiones et tales, bonorum autem tales aut similes. § Tabs autem amicitia mansiva rationabibter est; copulat enim in ipsa omnia quaecumque oportet amicis existere. Omnis enim amicitia propter bonum est vel 20 propter delectationem vel simpficiter vel amanti et secundum simifitudinem quandam. Huic autem omnia existunt dicta secundum se ipsos; hac enim similes et rebqua quodque simpbciter bonum et delecta­ bile simpficiter est. § Maxime itaque haec amabifia; et amare autem et amicitia in his maxime et optima. § Raras autem 25 verisimile tales esse. Pauci enim tales. § Adhuc autem indiget tempore et consuetudine; secundum proverbium enim non est scire ad invicem ante dictos sal consumere, neque acceptari oportet prius neque esse amicos ante quam uterque utrique appareat amabibs et credatur. § Qui autem cito 30 ad invicem amicabiha faciunt, volunt quidem amici esse, non sunt autem, si non et amabiles et hoc sciant. Voluntas quidem igitur velox amicitiae fit, amicitia autem non. § Haec quidem igitur et secundum tempus et secundum rebqua perfecta est et secundum omnia haec fit et similis uterque 35 ab utroque, quod oportet amicis existere. 9 secundum Ant. transl.(Borghes.) LRtRp1’4 T (lin. 180) : per Rp2’3 Cf. supra 1127 a 2, 28 cum adn. 12 usque quo Ant. transi.(Borghes.) L(-P13) R : quousque P13 an etiam T (cf. lin. 193) ? 12 sunt O6 *8* pr.m. Sk2 RT (lin. 193) : sint AL(-O8 pr.m. Sk2) 12 mansivum LR : permanens (morabilis sup. lin.) Ant. transl.(Borghes.) an etiam T (cf. lin. 194) ? 17 aut Α(=η LbMbOb) Ant. transl.(Borghes.) R (autem Rp) T (lin. 211-212) : secundum quod (=η) L 18 co­ pulat LR : coniungit Ant. transi.(contingit scriptoris negl. Borghes.) an etiam T (cf. lin. 220) ? Cf. infra 1157 a 34 cum adn. 21 Huic... ipsos RT (lin. 229-230) : Huic autem omnia existunt quae dicta sunt secundum se Ant. transi.(Borghes.) hom.om. L 22 hac enim similes A(Kb) RT (lin. 230-231) : huic enim similia A(LbMbOb) L (Alia autem littera est haec : Sic enim similes et reliqua. In graeco enim habetur tautH, quod potest esse dativi casus feminini generis et significat idem quod haec dictio « huic », vel potest esse adverbium similitudinis vel causale Roberti Grosseteste notula in EtP11 Sk2*) huic autem similia A (Aspasius, p. 167, 32) Ant. transi. (Borghes.) 22 quodque RT lin. 232) : et L et quod Ant. transl.(Borghes.) 23 itaque RT (lin. 237) : utique Ant. transi.(Borghes.) L 24 Raras A Ant. transl.(Borghes.) RT (lin. 173, 244) : Raro L 25 verisimile RT (lin. 173, 251) : conveniens L decens Ant. transi.(Borghes.) Cf. infra 1171 a 7, 1179 a 31 cum adn. 28 acceptari ALRtT (lin. 260) : acceptati Rp 30 ad invicem amicabilia R : amicabilia ad invicem AL 34 similis A(= όμοία KbLbMbOb) Ant. transl.(Borghes.) LT (lin. 276) : simul Rt obsc. Rp (simi’ P14Rp3>4 sil’ celt.) 34 uterque RT (lin. 276) : utrique AL alterutri Ant. transi. (Borghes.) 1156 a 6 Differunt autem haec etc. Postquam Philosophus ostendit quid est amicitia, hic distinguit species eius. Et primo distinguit species amicitiae; secundo ostendit in quibus amicitiae speciebus fiant accusa5 tiones seu conquestiones, ibi: Trinis itaque existentibus etc. Circa primum duo facit: primo distinguit species amicitiae quae in aequalitate personarum salvatur; secundo distinguit species amicitiae quae est inter inaequales personas, ibi: Altera est autem 5 Cap. 13, 1162 a 34. 9 Cap. 7, 1158 b 11. amicitiae species etc. Circa primum duo facit: pri-10 mo distinguit amicitiae species ; secundo ostendit eas in aequalitate existere, ibi: Sunt autem igitur dictae amicitiae etc. Circa primum tria facit: primo distinguit amicitiae species; secundo determinat de eis per comparationem ad actum, ibi: Quemadmo- is dum autem in virtutibus etc.; tertio per compara­ tionem ad subiectum, ibi: In severis autem et senibus etc. Circa primum duo facit: primo ponit specierum 12 Cap. 6, 1158 b i. 15 Cap. 5, 1157 b 5. 17 Cap. 6, 1158 a 1. 450 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM distinctionem; secundo determinat de singulis spe20 ciebus, ibi : Qui quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod, cum sint tria amabilia, sicut dictum est, sci­ licet bonum simpliciter, delectabile et utile, haec differunt specie ab invicem, non quidem sicut tres species ex aequo dividentes aliquod genus, sed se25 eundum prius et posterius se habent ; et quia secun­ dum differentiam obiectorum diversificantur actus, consequens est quod amationes secundum haec tria differant specie, ut scilicet alia sit species amationis qua amatur aliquid propter bonum et alia qua ama30 tur aliquid propter delectabile et alia qua propter uti­ le; et quia amicitiae actus est amatio, consequens est quod etiam sint tres species amicitiae aequales nu­ mero amabilibus, quarum una est amicitia propter honestum, quod est bonum simpliciter, alia propter 35 delectabile et tertia propter utile ; in singulis enim horum salvatur ratio amicitiae supra posita, quia secundum unumquodque horam trium potest esse redamatio non latens. Et secundum haec tria pos­ sunt sibi bona velle ad invicem secundum quod 40 amant; puta si amant se propter virtutem, volunt sibi invicem bonum virtutis, si autem propter utile, volunt sibi invicem bona utilia, et si propter delec­ tationem, delectabilia. 1156 a 10 Deinde cum dicit: Qui quidem igitur etc., deter45 minat de praedictis amicitiae speciebus, quae qui­ dem non aequaliter sub amicitia continentur, sed secundum prius et posterius. Sic ergo tria facit : pri­ mo determinat de amicitia utilis et de ea quae est delectabilis, quae per posterius rationem amicitiae so participant; secundo determinat de amicitia honesti, quod est bonum simpliciter, cui primo et per se competit ratio amicitiae, ibi: Perfecta autem est bo­ norum etc.; tertio comparat alias amicitias ad is­ tam, ibi: Quae autem propter delectabile etc. Circa 55 primum duo facit : primo ostendit quales sint ami­ citiae species imperfectae; secundo ostendit quibus competunt, ibi: Maxime autem in senibus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit amicitias utilis et delectabilis esse amicitias per accidens; secundo 6o ostendit quod sunt facile dissolubiles, ibi : Facile solubiles utique etc. Dicit ergo primo quod illi qui amant se ad invicem propter utilitatem, unus non amat alterum propter se ipsum, sed secundum quod ab altero accipit sibi aliquod bonum. Et si65 mile est in his qui se amant propter delectationem ; non enim unus amat alium propter hoc quod est taliter dispositus, puta quod est eutrapelus, id est virtuose se habens circa ludos, sed solum in quan­ tum est sibi delectabilis. Et sic patet quod tam illi qui amant propter utile amant propter bonum 70 quod eis provenit, quam etiam illi qui amant prop­ ter delectationem amant propter delectabile quod percipiunt, et ita non amant amicum secundum quod ipse in se est, sed secundum quod accidit ei, scilicet secundum quod est utilis vel delectabilis. 75 Unde patet quod huiusmodi amicitiae non sunt per se amicitiae, sed per accidens, quia non amatur ho­ mo secundum id quod ipse est, sed secundum quod aliquid exhibet, scilicet utilitatem vel delectationem. Deinde cum dicit: Facile solubiles etc., ostendit eo 1156 a 19 huiusmodi amicitias facile esse dissolubiles ; sunt enim propter aliquid quod accidit hominibus qui amantur, in quo homines non permanent semper sibi similes, sicut non semper idem homo est delec­ tabilis vel utilis ; quando igitur illi qui amabantur es desinunt esse delectabiles vel utiles, amici eorum quiescunt ab amando. Et hoc maxime manifestum est in amicitia utilis; non enim semper est idem utile homini, sed aliud et aliud secundum diversa tempora et loca, sicut in aegritudine est utilis me- 90 dicus, in navigando nauta et sic de aliis; quia ergo amicitia non habebatur ad ipsum hominem secun­ dum se, sed ad utilitatem quae ab ipso erat, conse­ quens est quod dissoluta amicitiae causa, etiam ami­ citia dissolvatur. Et simile contingit circa amicitiam 95 delectationis. Deinde cum dicit: Maxime autem in senibus etc., 1156 a 24 ostendit quibus huiusmodi amicitiae competant. Et primo ostendit quibus competat amicitia utilis; se­ cundo quibus competat amicitia delectabilis, ibi : 100 luvenum autem amicitia etc. Ponit autem primo tria genera hominum quibus competit amicitia utilis. Et primo dicit quod maxime talis amicitia videtur fieri in senibus, qui non quaerunt delectabile prop­ ter debilitatem caloris et sensuum, sed quaerunt 105 utile, in quantum scilicet indigent ut subveniatur naturae iam deficienti. Secundo ibi: Et eorum qui in adolescentia etc., use a 26 dicit quod haec amicitia competit etiam adolescenti­ bus et iuvenibus qui quaerunt utile. Et hi quidem 110 non omnino sunt tales ut se mutuo ament neque etiam convivunt ad invicem, quia quandoque non 22 haec] hic Φ hec tria Ψ Sed cf. Arist. 1156 a 6 36 posita coni, cum Ed11] posite Θ 74 quod] id proem. T(-Za) 81 facile esse inv. ψ 85 igitur] ergo Ψ 94-95 amicitia dissolvatur] amicitie dissolvantur Ψ 105 sensuum coni, cum Kr Ve Ed3 pr.m. P1 sec.m. EriEr2] sensum Θ (unde pio et ante sensum hab. secundum Bg^xPÇ’V’W et sensuum om. F1) 20 Lin. 1156 a 10. 21 Cap. 2, 1155 b 17-21. 36 Cap. 2, 1156 a 3-5. 52 Lin. 1156 b 7. 54 Cap. 4, 1156 b 35. 57 Lin. 1156 a 24. 60 Lin. 1156 a 19. 67-68 Cf. supra II c. 9 lin. 118-119 cum adn. 101 Lin. 1156 a 31. 104-105 Albertus Lect. f. I55ra : «senibus deficiunt sensus et vigor naturae et ideo multum non afficiuntur a delectationibus». Cf. ipse Thomas Super IV Sent, d.34 q.i a.2 arg.3 et ad 3. 3 (1156 a 6 - 1156 b 13) 1156 a 30 1156 a 31 1156 a 33 1156 b 1 sunt sibi invicem delectabiles nec unus indiget so­ cietate alterius nisi solum propter utilitatem; in iis tantum enim mutua societas est eis delectabilis in quantum per hoc habent aliquam spem boni ad quod sit eis utilis talis societas. Tertio ibi: In has autem etc., dicit quod ad ami­ citias quae sunt propter utilitatem quidam reducunt 120 etiam amicitiam peregrinorum, qui se invicem amare videntur propter utilitatem quam unus ab alio habet in sua peregrinatione. Deinde cum dicit: luvenum autem etc., ostendit quibus competat amicitia delectabilis. Et circa hoc 125 duo facit. Primo ostendit quibus competat huiusmodi amicitia. Et dicit quod amicitia quae est propter delectationem maxime videtur esse iuvenum, quia vivunt secundum quod feruntur a passionibus, non­ dum roborato in eis iudicio rationis quo passiones 130 ordinentur; et quia passiones omnes terminantur ad delectationem et tristitiam, ut in II habitum est, consequens est quod ipsi maxime persequuntur id quod est eis delectabile secundum praesens tempus; passiones enim pertinent ad partem sensitivam, quae 135 maxime respicit praesens. Amare autem aliquid propter hoc quod est factivum delectationis in fu­ turum, iam accedit ad rationem utilis. Secundo ibi: Aetate autem etc., ostendit horum amicitias esse facile mutabiles dupliciter. Primo no quidem ex parte delectabilium, quia scilicet transeunte aetate fiunt eis alia delectabilia; non enim eadem sunt in quibus delectantur pueri, adolescentes et iuvenes. Et ideo tales de facili fiunt amici et de facili cessant, quia simul transmutato delectabili us transit amicitia, iuvenilis autem delectationis est velox transmutatio (eo quod tota eius natura in quadam transmutatione consistit). Secundo ibi: Et amativi autem etc., ostendit idem ex parte amantium. Et dicit quod iuvenes sunt iso amativi, id est prompti et vehementes in amore, quia scilicet amant non ex electione, sed secundum passionem et in quantum concupiscunt delectatio­ nem, et ideo vehementer et intense amant. Et quia passio facile transit sicut et facile advenit, 155 inde est quod tales sicut de facili amare incipiunt, ita cito quiescunt ab amando et multotiens eadem die amicitiam ineunt et dissolvunt. Sed quandiu 4SI amicitia durat, volunt tales per totum diem sibi invicem commanere et convivere sibi ipsis, in quan­ tum sunt sibi mutuo delectabiles; isto enim modo 160 disponitur in eis amicitia. Deinde cum dicit: Perfecta autem est etc., determinat de amicitia principali, quae est propter bo­ num virtutis. Et primo proponit huiusmodi amici­ tiam esse perfectam. Et dicit quod tertia amicitia, i6s quae est bonorum et sibi invicem similium secundum virtutem, est perfecta amicitia. Secundo ibi: Isti enim bona etc., probat quod dixerat, ostendendo condiciones huius amicitiae. Et primo ostendit quod huiusmodi amicitia est per se 170 et non per accidens; secundo ostendit quod nihil ei deest, ibi: Et est uterque simpliciter bonus etc.; tertio quod est rara, ibi: Raras autem verisimile etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit prae­ dictam amicitiam esse per se et non per accidens. 175 Illi enim qui sunt sibi similes in virtute volunt sibi invicem bona in quantum sunt boni ; sunt autem boni secundum se ipsos, nam virtus est quaedam perfectio faciens hominem bonum et opus ipsius; ergo patet quod tales volunt sibi bona secundum iao se ipsos. Unde eorum amicitia est per se. Secundo ibi: Volentes autem bona etc., ex hoc concludit quod talis amicitia sit maxima. Semper enim illud quod est per se est potius eo quod est per accidens. Cum igitur haec amicitia sit per se, ias aliae autem per accidens, consequens est quod vir­ tuosi qui volunt bona amicis propter eos et non prop­ ter aliquid quod sibi ex eis proveniat, sunt maxime amici. Tertio ibi: Permanet igitur etc., concludit ulte- m rius quod, ex quo tales amant se ipsos propter hoc quod boni sunt, consequens est quod eorum amicitia permaneat quousque sunt boni secundum virtutem. Virtus autem est habitus permanens et non de facili transiens, ut patet ex his quae in 195 II dicta sunt. Ergo talis amicitia est diuturna. Deinde cum dicit: Et est uterque simpliciter etc., ostendit quod huic amicitiae nihil deest, quod per­ tinet ad rationem perfecti, ut patet in III Physi­ corum. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quod 200 haec amicitia comprehendit in se ea quae sunt in aliis amicitiis. Et dicit quod in ista amicitia uter- 125 ostendit] dicit Φ Cf. infra c. 13 lin. 63-64 cum adn. 146 eius] eorum Ψ 148 Et PSWi Za] om. Φ F1 V* Sed cf. Arist. 160 sibi mutuo] inv. T(mutuo om. V6) 162 autem est coni, ex Arist. (cf. supra lin. 52) cum P3V3 F1] inv. Θ (est om. V6) 188 sunt] sicut Y(sint Za sec.m. Ve forsitan recte) 201 se] ipsa add. TÇ-F1 V6) 118-122 Cf. infra c. 12 lin. 30-32 cum adn. ; IX c. 12 lin. 11-17 cum adn. ' 131 Cap. 3, 1104 b 13-16; 5, 1105 b 21-24. I34“I35 Cf. Aristoteles De mem. 1, 449 b 27 ; Rhet. I 11, 1370 a 34 (ed. Spengel, p. 220) ; ipse Thomas Ia q.79 a.6 ad 2 ; Ia-Ilae q.15 a.i ; q.35 a.2 ad 2 ; q.41 a.i ad 3. 146-147 Cf. supra VII c. 14 lin. 200-201 cum adn. 172 Lin. 1156 b 12. 173 Lin. 1156 b 24. 178-179 Cf. supra II 6, 1106 a 15-24, et comm. Thomae lin. 22-33 cum adn. 183-185 Cf. supra I c. 14 lin. 113-114 cum adn. - Aspasius, p. 167, 11 ; O8, f. 177th : «Posterius enim quod secundum accidens eo quod secundum se ipsum ». 194-195 Ps.-Aristoteles Cat. 8, 8 b 27-28 et 9 a 4-10 a Boethio transi. (PL 64, 240 D ; ed. MinioPaluello, p. 23-24) ; cf. ed. comp. et transi. Guillelmi de Moerbeke (ed. Minio-Paluello, p. 63-64 et p. 102). 196 Cap. 5, 1105 b 19 - 1106 a 13. 200 Cap. 11, 207 a 8-15. 1156 b 7 1156 b 8 1156 b 9 1156 b 11 H56 b 12 452 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM que amicus est bonus non solum simpliciter, scili­ cet secundum se ipsum, sed etiam per comparatio205 nem ad suum amicum, quia illi qui sunt virtuosi sunt et simpliciter boni et utiles sibi invicem. Et similiter sunt simpliciter delectabiles et etiam ad invicem; et hoc ideo quia unicuique sunt delecta­ biles propriae actiones et tales, id est actiones si210 miles propriis, actiones autem virtuosorum sunt quidem quae unius, propriae sibi, et quae alterius, similes propriis (non enim contrariantur sibi opera­ tiones quae sunt secundum virtutem, sed omnes sunt secundum rationem rectam). Sic ergo mani215 festum est quod amicitia virtuosorum non solum habet bonum simpliciter, sed etiam delectationem et utilitatem. 1156 b 17 Secundo ibi: Talis autem amicitia etc., concludit iterum quod talis amicitia rationabiliter est diu 220 permansiva et non facile transiens, quia in ea coniunguntur omnia quaecumque requiruntur ad amicos. Omnis enim amicitia est propter bonum vel propter delectationem, et hoc vel simpliciter, puta quia id quod amatur est simpliciter bonum et delecta225 bile, vel quia est bonum et delectabile amanti, et hoc est esse bonum et delectabile non simpliciter et proprie, sed secundum quandam similitudinem ad id quod est vere et proprie bonum et delectabile. In hac autem amicitia omnia praedicta existunt 230 non per accidens, sed per se; illi enim qui sunt similes secundum hanc amicitiam virtutis et reliqua bona habent, quia quod est simpliciter bonum est etiam delectabile. Et sic, quia huiusmodi amicitia habet omnia quae ad amicitiam requiruntur, non de 235 facili dissolvitur ; illud enim praetermitti consuevit in quo defectus aliquis invenitur. 1156 b 23 Tertio ibi: Maxime itaque etc., concludit iterum hanc amicitiam esse maximam, quia scilicet illa in quibus coniunguntur omnes rationes amandi sunt 240 maxime amabilia et talia sunt bona honesta, quia et sunt bona simpliciter et sunt delectabilia et uti­ lia, unde per consequens oportet quod etiam amare in his maxime accidat et amicitia horum sit maxima. Deinde cum dicit: Raras autem etc., ostendit praedictam amicitiam esse raram, quod est signum 245 perfectionis, nam perfecta in quolibet genere rarius inveniuntur. Circa hoc autem tria facit. Primo ostendit propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia haec amicitia est virtuosorum, pauci autem sunt tales propter difficultatem attingendi 250 medium, ut dictum est in II. Unde verisimile est quod tales amicitiae sint rarae. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. Quia scilicet amicitia talium indiget longo tempore et mutua assuetudine ut se invicem possint cognos- 255 cere et virtuosos et amicos, quia secundum quod dicitur in proverbio, non contingit quod aliqui se invicem cognoscant ante quam simul comedant mensuram salis, non oportet autem quod unus acceptet alium ad hoc quod sit eius amicus ante 200 quam unus appareat alteri amandus et credatur ita esse, et hoc raro contingit. Unde tales amicitiae sunt rarae. Secundo ibi: Qui autem cito etc., excludit obiectionem de illis qui videntur cito fieri amici. Et 205 dicit quod illi qui cito sibi invicem exhibent opera amicitiae, manifestant quod volunt esse amici, non tamen adhuc sunt quousque sciant quod sint amabiles invicem. Et sic patet quod cito fit in ho­ mine voluntas amicitiae, sed non ita est de ipsa 270 amicitia. Tertio ibi: Haec quidem igitur etc., epilogando concludit quod praedicta amicitia est perfecta et secundum tempus, quia est diuturna, et secundum reliqua quae dicta sunt et perficitur secundum omnia 275 quae sunt in aliis amicitiis et similis sit uterque amicorum ab altero, quod requiritur ad amicitiam, propter hoc scilicet quod sunt similes in virtute. 203-204 scilicet coni, cum Kr sec.m. Er2] sed Φ(-Κγ P*) om. P· ψ 235 dissolvitur ψ(-8 V·)] desolvuntur O’(solvuntur pr.m. O1 dessolvuntur As disolvuntur sec.m. Er2V4 dissolvuntur sec.m. AoOPd) dissolvuntur Φ2 S Ve 250 sunt tales] inv. Ψ (sunt om. Er2) 252 sint] sunt Φ Za 255 possint coni, cum F1 Za Eds sec.m. Wi V*] possent Θ 258 cognos­ cant] agnoscant Φ(-Ρ7) 258 comedant] comedunt Φ(-Ρ’) 259 unus Inc. 29s peda 261 unus appareat inv. Ψ 276 si­ milis] sil’ (=simul?) Θ (simi’AoDb Bg1 simile Ve Ed1 Ed8) C/. Arist. 1156 b 34 cum adn. et infra adn. ad lin. 277 276 sit] fit VeZa Ed1 Ed8 scit Ed2 276 uterque] ut’que Θ {aeque uterque ac utrique in plerisque mss. legi potest; utrique perscriptum hab. Ο'Ρ’Ρ'Ύ Ve Ed1 Ed3 uterque Ed2) Cf. Arist. 1156 b 34 cum adn. et infra adn. ad lin. 277 277 ab altero Θ Auctore Arist. 1156 b 35 (ab utroque) Thomas ab altero scripsisse videtur pro alteri {locum hunc fere desperatum alii aliter emendare conati sunt; ne tamen simile fit utrique ab altero cum V* Ed1 Ed3 coniciamur eo prohibemur quod e mss. graecorum falsa lectione όμοία (=similis) pro όμοια (=similia) difficultas orta est; facilior igitur lectio simile difficultatem non solvit, sed nescit) 227-228 Aspasius, p. 167, 24-27 ; O8, f. i77va : « Quod existit in bonorum amicitia vel propter amanti bonum vel delectabile secundum similitudinem quandam ; qui enim non propter simpliciter bonum vel simpliciter delectabile amant, sed propter eam quae ipsis secundum similitudinem dictam amicitiam habent utique, non eam quae principaliter». 246-247 Cf. infra IX c. 12 lin. 105-108. 251 Cap. 7, 1106 b 28-36 ; 11, 1109 a 24-30. 275 Lin. 1156 b 8-24. 1156 b 24 1156 b 25 1156 b 29 1156 b 33 4 use b 35 Quae autem propter 1157 a i delectabile similitudinem huius habet; et enim boni delectabiles ad invicem. Similiter autem et qui propter utile; et enim tales ad invicem boni. § Maxime autem et in his amicitiae permanent cum aequale fiat ab invicem, puta 5 delectatio. Et non solum sic, sed et ab eodem, quale eutrapelis. Et non ut amatori et amato: non enim in eisdem delectantur isti, sed hic quidem videns illum, hic autem famulatum recipiens ab amatore; finiente autem hoc, quandoque et amicitia finit, huic quidem enim non est visio io delectabilis, huic autem non fit famulatus. § Multi autem rursus permanent, si ex consuetudine mores diligant, similis consuetu­ dinis existentes. § Qui autem non delectabile commutant, sed utile, in amabilibus, et sunt minus amici et permanent. § Qui autem propter utile existentes amici, simul cum confe15rente dissolvuntur; non enim ad invicem erant amici, sed utilis. § Propter delectationem quidem igitur et propter utile, et pravos contingit amicos ad invicem esse, et epiikes pravis, et neutrum qualicumque. Propter se ipsos autem palam quia solos bonos; mali enim non gaudent se ipsis, si non 20 aliqua utilitas fiat. § Et sola autem bonorum amicitia intransmutabilis est. Non enim facile nulli credere de eo qui in multo tempore ab ipso probatus est et credere in his et numquam utique iniustum facere et quaecumque aha in ea quae ut vere amicitia dignificantur. In aliis 25 autem nihil prohibet talia fieri. Quia enim homines dicunt amicos et propter utile, quemadmodum civitates, videntur enim compugnationes civitatibus fieri gratia conferentis, et eos qui propter delectationem ad invicem diligunt, quemadmodum pueri, forte quidem oportet dicere et nos amicos tales. 30 § Species autem amicitiae plures. Et primo quidem et principaliter bonorum secundum quod boni. Reliquas autem secundum similitudi­ nem; secundum quod enim bonum aliquid et simile aliquid, sic amici. 1157 a 4 permanent ALRtT {lin. 28-29) : permanet Rp {corr. sec.m. BaxV13) 5 et2 AL’RpT {lin. 34 etiam) : om. L2Rt 8 hoc T (? cf. lin. 41) : hora R pulcritudine L forma Ant. transi. {Borghes.) 11-12 similis consuetudinis LRtT {lin. 52) : similis consuetudines Rp1’4 similes con­ suetudines Rp2’3 15 erant ALRtT {lin. 68) : erunt Rp {corr. sec.m. Ba1) 17 epiikes Ant. transl.{Ha ; modestos Borghes. ; cf. supra 1154 b 31 cum adn.) T (? cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy) LRt epieikes (epy- epyey-) Rp 18 qualicumque A Ant. transl.{Borghes.) LT {lin. 78) : quaecumque Rt quodcumque Rp 18 ipsos : Inc. I3a peda in Rp1-2·3-4 18 palam quia (=δήλον δτι) Rp1’2’3 : manifestum quoniam Ant. transl.{Borghes.) videlicet (=δηλονότι) LRtRp4 Cf. supra 1102 a 14 cum adn. 22 Post est non interp. T {lin. 91) : puncto interp. A 22-23 et credere in his ALR : an om. T {cf. lin. 91) ? 24 dignificantur RtRp1’2’3 T {lin. 93) : dignificatur LRp4 digna existimantur Ant. transl.{Borghes.) 24-25 In aliis autem Α(=έν δέ ταϊς άλλαις Lb) R : In aliis autem alteris (=έν δέ ταϊς άλλαις έτέραις) L In aliis autem amicitiis Α(=έν δέ ταϊς άλλαις εταιρίαις Aid.) Ant. transi.{Borghes.) Ethica - 46 454 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM Et enim delectabile bonum aliquod amatoribus delectationum. Non omnino autem hae copulantur neque fiunt idem amici propter utile 35et delectabile; non enim omnino coniunguntur quae secundum accidens. 1157 b i In has autem species amicitia distributa, pravi quidem erunt amici propter delectationem vel utile, sic similes existentes, boni autem propter se ipsos amici, secundum quod enim boni. Isti quidem igitur simpliciter amici, illi autem secundum 5 accidens et in assimulari his. 34 copulantur R : copulant L coniunguntur Ant. transl.(Borghes.) an etiam T (cf. lin. 124, 130) Cf. supra 1156 b 18 cum adn. 34 idem (=ot αύτο'ι) ARtT (lin. 124) : idem ipsi Ant. transl.(Borghes.) ipsi L om. Rp Quae autem propter delectabile etc. Postquam Phi­ losophus determinavit de tribus amicitiae speciebus, hic comparat eas ad invicem. Et circa hoc tria facit: primo ostendit in quo aliae amicitiae sint 5 similes perfectae; secundo in quo ab ea differant, ibi: Propter delectationem quidem igitur etc.; tertio epilogat quae dicta sunt, ibi: Species autem amicitiae etc. Circa primum duo facit. Primo ostendit simili­ tudinem aliarum amicitiarum ad perfectam quantum 10 ad causam amandi. Et dicit quod illa amicitia quae est propter delectabile habet similitudinem perfec­ tae amicitiae, in quantum virtuosi sunt sibi invi­ cem delectabiles. Et similiter amicitia quae est propter utile est similis perfectae amicitiae, in quan15 tum virtuosi sunt sibi invicem utiles. 1157 a 3 Secundo ibi: Maxime autem etc., ostendit simili­ tudinem quantum ad permanentiam amicitiae. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quomodo etiam amicitiae utilis et delectabilis sint permansivae; se20 eundo quae earum sit permanentior, ibi : Qui autem propter utile etc. Circa primum duo facit: primo ponit duos modos quibus praedictae duae amicitiae sunt permanentes et in hoc habent similitudinem perfectae amicitiae; secundo ponit modum in quo 25 deficiunt a permanentia, ibi: Qui autem non delec­ tabile etc. Primo ergo ponit primum modum permanentiae, dicens quod etiam in his qui sunt amici propter utile et delectabile maxime sunt amicitiae permanentes cum idem et aequale sibi invicem re30 pendant, puta delectationem pro delectatione. Et quia secundum diversa delectabilia sunt diversae delectationes specie et quantitate differentes, oportet quod ad permanentiam amicitiae non solum repen­ datur delectatio, sed etiam ab eodem delectabili, 1156 b 35 22 ponit] proponit O(ponit sed pro 21 primo hab. primos V) sicut accidit in eutrapelis quorum unus delectatur 35 in ludo alterius. Non autem oportet sic esse sicut accidit inter duas personas se amantes amore venereo, quia quandoque tales non delectantur in eisdem, sed amator delectatur in hoc quod videt personam amatam quae delectatur in hoc quod 40 recipit servitium ab amatore; quibus cessantibus, quandoque cessat amicitia, dum scilicet ab una parte cessat visio et ex alia parte cessat servitium. Secundum modum permanentiae ponit ibi: Multi 1157 a 10 autem rursus etc. Et dicit quod etiam in amicitia 45 utilis et delectabilis, multi permanent in amicitia, si unus diligat mores alterius, sicut luxuriosus dili­ git mores alterius luxuriosi vel unus cupidus lucri mores alterius, non quod tales mores sint secundum se diligibiles sicut mores virtuosi, sed sunt diligi- 50 biles ex consuetudine, in quantum scilicet ambo sunt similis consuetudinis. Similitudo autem est per se causa amicitiae, nisi per accidens impediat pri­ vatum bonum, ut supra dictum est; unde, cum mores etiam mali ex consuetudine acquisiti sint 55 permanentes, sequitur quod talis amicitia sit per­ mansi va. Deinde cum dicit: Qui autem non delectabile etc., 1157 a 12 ponit modum quo amicitia deficit in permanendo. Et dicit quod illi qui in amabilibus non recom- 60 pensant delectabile pro delectabili, sed utile pro delectabili, sunt minus amici propter minorem si­ militudinem, unde et minus permanent in amicitia. Deinde cum dicit: Qui autem propter utile etc., 1157 a 14 comparat permanentiam utriusque amicitiae. Et di- 65 cit quod illi qui sunt amici propter utile simul separantur ab amicitia cessante utilitate, quia non erant ad invicem amici sui ipsorum, sed utilitatis. ostendit PP2 28 sunt] sint T(-Za) 6 Lin. 1157 a 16. 7 Lin. 1157 a 30. 20 Lin. 1157 a 14. 25 Lin. 1157 a 12. 32 Averroes, VIII c. 4 (ed. 1562, f. ii4rb) :« Intendo, in specie et quantitate». 41 Albertus Lect. f. i56rb : «et tunc, quando finit pulcritudo in uno vel famulatus in altero, terminatur talis amor» ; Comm. p. 524 b : «et, si finiatur pulcritudo, mox etiam finitur amicitia talis». Cf. adn. ad Arist. 115738. 54 Cap. 1 lin. 133-136. 4 (1156 b 35 - 1157 b 5) Delectatio autem magis provenit ab ipso amico 70 secundum se ipsum quam utilitas, quae est quando­ que secundum aliquam rem exteriorem. 1157 a 16 Deinde cum dicit: Propter delectationem quidem etc., ponit duas differentias duarum amicitiarum ad perfectam. Primo ergo concludit ex praemissis quod 75 propter delectationem et utilitatem possunt sibi invicem fieri amici homines cuiuscumque condicionis, scilicet et mali malis et boni malis et etiam illi qui nec sunt virtuosi nec vitiosi et ad utroslibet et ad invicem. Sed secundum perfectam amicitiam, qua so homines propter se ipsos amantur, non possunt fieri amici nisi boni, quia in malis non invenitur aliquid unde possint se invicem amare aut in se delectari nisi propter aliquam utilitatem. 1157 a 20 Secundam differentiam ponit ibi: Et sola autem es etc. Et dicit quod sola amicitia bonorum, quae est perfecta, est de se intransmutabilis. Transmutatur enim amicitia maxime per hoc quod unus amicorum invenit in alio id quod amicitiae contrariatur ; sed hoc non potest contingere in amicitia bonorum, 9o quia homo non de facili credit alicui malum de illo quem multo tempore probavit et numquam invenit eum aliquid iniustum facientem et in quo invenit omnia quaecumque reputantur digna ad veram ami­ citiam. Unde talis amicitia non dissolvitur, tum quia 95 est per se et non per accidens, tum quia est perfecta omnia in se continens quae ad amicitiam requi­ runtur, quae rationes supra sunt positae, tum etiam quia non compatitur impedimentum amicitiae, quod nunc pro ratione inducitur. Sed in aliis amicitiis 100 nihil prohibet quod unus credat malum de alio et quod unus iniustum faciat alii, unde non essent secundum has amicitias dicendi aliqui amici. Sed quia homines consueverunt tales vocare amicos, tam illos qui propter utile amant, sicut dicitur esse 455 amicitia inter civitates propter utilitatem compug- 105 nationis contra inimicos, quam etiam eos qui dili­ gunt se invicem propter delectationem, sicut patet de pueris, ideo oportet quod etiam nos, sequendo consuetudinem communiter loquentium, tales nomi­ nemus amicos. no Deinde cum dicit: Species autem amicitiae etc., 1157 a 30 epilogat quae dicta sunt de speciebus amicitiae. Et dicit quod plures sunt amicitiae species. Et primo quidem et principaliter est amicitia bonorum secun­ dum quod sunt boni. Reliquae autem amicitiae di- 115 cuntur secundum similitudinem huius; in tantum enim dicuntur secundum illas amicitias aliqui amici in quantum est ibi aliqua similitudo verae amicitiae. Manifestum est enim quod delectabile videtur esse quoddam bonum amatoribus delectationum et ita 120 huius amicitia habet aliquam similitudinem eius quae est propter simpliciter bonum; et eadem ratio est de amicitia utilis. Non tamen hae duae amicitiae semper coniunguntur, ut scilicet sint idem amici propter utile et delectabile ; quia ea quae sunt se- 125 eundum accidens non coniunguntur universaliter, sicut musicum et album, quae per accidens coniun­ guntur in Sorte, non in omnibus coniunguntur; praedictae autem amicitiae sunt per accidens, sicut supra dictum est, unde non semper coniunguntur. 130 Sic igitur, cum in praedictas species amicitia divi­ datur, mali possunt sibi invicem esse amici propter delectationem vel utilitatem, in quantum scilicet sunt sibi invicem similes in altero horum, sed boni sunt < amici propter se ipsos, in quantum scilicet 135 sunt amici secundum quod boni sunt >. Unde soli boni sunt simpliciter amici, alii autem sunt amici secundum similitudinem, in quantum scilicet assimulantur bonis. 69 amico] amato Φ Cf. infra c. 6 lin. 21, 107 cum adn. 117 illas] alias Ψ 123 utilis coni, cum F1 sec.m. V3V10 BxKrOPd SWi] delectabilis Θ (delectabili Bx P delectationum pr.m. Ao) 132-133 propter... utilitatem] om. Φ Cf. Praef., p. 64* 133 scilicet om. ψ 134 sibi... sed om. Φ Cf. Praef., p. 64* 135 sunt om. Φ Za 135-136 amici... sunt2 coni, ex Arist. 1157 b 3-4] hom.om. Θ 137 soli boni inv. Ψ 90-94 Albertus Lect. f. i56ra-rb : « Ad 2 dicendum quod dissolvens amicitiam veram aut dissolvit per se, et secundum hoc est oppositum fundamento ipsius, scilicet vitium, et hoc removet cum dicit : 'et numquam utique est iniustum facere’ ; aut per accidens, et hoc est aut relatio detractionis simpliciter, et hoc removet cum dicit : 'non enim facile credere’, aut in his in quibus specialiter probavit eum, et hoc removet cum dicit : 'et credere in his’ ; et addit : 'quaecumque alia’, propter quaedam quae sunt de essentia verae amicitiae, quae faciunt ad dissolutionem, ut animam unam [IX 8, 1168 b 7] in duobus corporibus [Ovidius Trist. IV iv 72; Augustinus Conf. IV vi 11 (PL 32, 698); Retract. II vi 2 (PL 32, 632)] habere»; f. I56va: «Et dicit quod, quia illi qui sunt vere amici sunt se ipsos diu experti, non est facile quod unus credat cuicumque detrahenti malum de illo qui multo tempore probatus est ab ipso, et maxime in illis in quibus probavit eum; neque est facile quod faciat iniustum unus alteri, et quaedam alia insunt in vera amicitia quae faciunt ad permanentiam, ut habere animam unam etc. ». - Rectius Aspasius, p. 169, 5-8 ; O8, f. i77vb : « Propter experientiam enim assumpsisse ad invicem sufficientem, non credent temptantibus detrahere neque sustinent dicentes. Ad invicem autem valde credunt et nequaquam utique laedentur ad invicem ; haec autem omnia inesse quidem oportet amicitiae, in sola autem sunt ea quae bonorum» ; Averroes, VIII c. 4 (ed. 1562, f. ii4va) : «Et dilectio bonorum sola non irascitur, neque admittit turbationes detractorias, eo quod non est leve ut admittatur dictio aut detractio contra eum, qui iam probatus est tempore multo. Et hoc, quoniam amicus in hac dilectione non infert iniuriam amico suo in aliqua horarum, neque quod videatur iniuria. Et ex quo non fit iniuria in hac dilectione, non est dubium quin ipsa sit perseverantissima ». 97 Cap. 3, 1156 a 10-19 ; b 17-23. 127-128 Cf. Aristoteles Met. N, 9, 1017 a 15 ; 11, 1017 b 28 - 1018 a 4 ; 22, 1025 a 19-21 ; VI 2, 1027 a 11-12. 130 Cap. 3, 1156 a 10-19. 125-130 Aliter sed perperam Aspasius, p. 169, 14-22 ; O8, f. i77vb : «Non omnino autem hae contingunt ad invicem, quae propter delectationem ei quae propter utile ; quoniam enim secundum accidens non omnino coniunguntur. Videbitur autem hoc non verum, idem enim erit utique et albus et musicus et uterque secundum accidens. Sed videtur non talia dicere, sed cum primo quidem aliquid dicatur et proprie [seu principaliter], ab illo autem alia : primus quidem homo medicativus, secundum accidens autem instrumentum et farmacum ; non enim coniunguntur talia accidentium. Et hic amici quidem < proprie > boni, secundum accidens autem et a prima amicitia reliquae, unde non facile copulantur ». 5 1157 b 5 Quemadmodum autem in virtutibus hi quidem secundum habitum, hi autem secundum operationem boni dicuntur, sic et in amicitia: hi quidem enim conviventes gau­ dent ad invicem et tribuunt bona, hi autem dormientes vel se­ parati locis non operantur quidem, sic autem habent ut io operari amicabiliter. Loca enim non dissolvunt amicitiam simpliciter, sed operationem. § Si autem diuturna absentia fiat, et amicitiae videtur oblivionem facere. Unde dictum est: « Multas utique amicitias non appellatio dissolvit ». § Non viden­ tur autem neque senes neque severi amativi esse; parum enim in 15 ipsis quod delectationis, nullus autem potest per diem commorari cum tristi neque cum non delectabili. Maxime enim natura videtur triste quidem fugere, appetere autem delectabile. § Qui autem recipiunt ad invicem, non conviventes autem, benivolis assimulan­ tur magis quam amicis. § Nihil enim sic est amicorum ut convivere. 20 Utilitatem quidem enim indigentes appetunt, commorari autem si­ mul per diem et beati, solitariis quidem enim esse his nequaquam convenit. Conversari autem ad invicem non est non delectabiles existentes neque gaudentes eisdem, quodzconnutritiva videtur habere. 25 § Maxime quidem igitur est amicitia quae bonorum, quemadmodum multotiens dictum est. Videtur enim amabile quidem et eligibile quod simpliciter bonum vel delectabile, unicuique autem quod ipsi tale. Bonus autem bono propter ambo haec. § Assimulatur autem amatio quidem passioni, amicitia autem habitui. § Amatio 30 enim non minus ad inanimata est, redamant autem cum electione, electio autem ab habitu. § Et bona volunt amicis illorum gratia non secundum passionem, sed secundum habitum. § Et amantes amicum quod ipsis bonum amant. Bonus enim amicus factus bonum fit cui amicus, uterque 35 igitur amat et quod ipsi bonum et aequale retribuit voluntati et speciei; dicitur enim amicitia aequalitas. 1158 a i Maxime autem ei quae bonorum haec existunt. 1157 b 13-14 videntur ALRtT (lin. 47) : videtur Rp (corr. sec.m. Rp3) 14 senes ALRtT (lin. 49) : senex Rp 14 severi ALRtT (lin. 49) : servi Rp (corr. sec.m. Ba1V13Vd) austeri Ant. transi. (Borghes.) Cf. Thomae comm. lin. 49 14 parum Ant. transl.(Borghes.) T (lin. 53) : breve LR 16 natura : no. ca. Roberti Grosseteste notula in Sk2 ; an ab. ca. T (cf. lin. 57) ? 18 re­ cipiunt T (lin. 61, 62-63) : recipiuntur ALR 28 bono ALRtT (lin. 94) : homo Rp 31 amicis RtT (lin. 116) : amatis ALRp 36 speciei Α(=τω εϊδει pr.m. Lb) RT (lin. 134) : delectabili Α(=τώ ήδεϊ KbMbOb) L 1158 a i autem Α(=δέ Aspasius) LT (lin. 144) : itaque Α(=δή KbLbMbOb) R VIII, 5 (1157 b 5 - 1157 b 22) Quemadmodum autem in virtutibus etc. Postquam Philosophus distinxit species amicitiae, hic deter­ minat de eis per comparationem ad actum proprium amicitiae. Et circa hoc duo facit: primo distinguit 5 amicitiam per habitum et actum ; secundo probat quod supposuerat, ibi: Assimulatur autem amatio etc. Circa primum tria facit: primo distinguit amicitiam per habitum et actum ; secundo ostendit quomodo quidam privantur amicitia propter defectum actus, 10 ibi: Si autem diuturna etc. ; tertio ostendit amicitiam bonorum esse maximam ex ratione ipsius actus amicitiae, ibi: Maxime quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod, sicut est in aliis virtutibus quod qui­ dam dicuntur boni, id est virtuosi, secundum habi15 tum, puta fortes vel liberales, etiam quando actum virtutis non exercent, quidam vero dicuntur vir­ tuosi secundum hoc quod actu exercent operatio­ nem virtutis, ita etiam est et in amicitia quod qui­ dam dicuntur actu amici in quantum convivunt 20 cum delectatione ad invicem et sibi invicem bene faciunt, quae duo videntur pertinere ad actum amicitiae, quidam vero non operantur actu opera amicitiae, sed tamen sic sunt dispositi secundum habitum ut inclinentur ad operandum huiusmodi 25 opera, sicut patet de amicis quando dormiunt vel quando ab invicem loco separantur. Non enim ipsa amicitia simpliciter dissolvitur per distantiam loco­ rum, sed sola amicitiae operatio. Et sic patet quod amicitia remanet habitu etiam operatione cessante. 1157 b 11 3o Deinde cum dicit: Si autem diuturna etc., osten­ dit quomodo in quibusdam deficit amicitia propter defectum actus. Et primo ostendit propositum; se­ cundo probat quod supposuerat, ibi : Nihil enim sic est etc. Ostendit autem propositum circa tria ge35 nera hominum. Primo quidem circa eos qui diu ab invicem separantur. Unde dicit quod, si absentia amicorum ab invicem sit diuturna, videtur facere oblivionem amicitiae praecedentis, sicut et alii ha­ bitus per dissuetudinem operandi debilitantur et 4o tandem destruuntur; oportet enim quod sicut ha­ 1157 b 5 457 bitus per consuetudinem operum acquiruntur ita etiam per idem conserventur, nam unumquodque conservatur per suam causam. Et ideo dictum est in proverbio quod multae amicitiae dissolvuntur per hoc quod unus alium non appellat, id est non 45 colloquitur et convivit alteri. Secundo ibi: Non videntur autem etc., ostendit 1157 b 13 idem circa senes et severos. Et dicit quod neque etiam senes neque severi, id est homines austeri in verbis et convictu, videntur esse amativi, id est so apti ad amicitiam, propter hoc scilicet quod non sunt apti ad amicitiae actum, qui est convivere; parum enim invenitur in eis de delectatione et ideo non possunt de facili convivere aliis, quia nullus potest per diem, id est per aliquod longum tempus, 55 morari cum homine qui contristat vel qui etiam non delectat. Maxime enim videtur secundum naturam hominibus et aliis animalibus quod fugiant tristi­ tiam et appetant delectationem, quae nihil aliud esse videtur quam quies appetitus in bono desiderato, so Tertio ibi: Qui autem recipiunt etc., ostendit 1157 b 17 idem circa tertium genus hominum, qui scilicet re­ cipiunt se ad invicem, in hoc scilicet quod unus acceptat mores et conversationem alterius et tamen propter aliquam causam numquam convivunt ad 65 invicem. Et dicit quod tales magis sunt similes benivolis quam amicis, quia amicitia convictum per aliquod tempus requirit. Deinde cum dicit: Nihil enim etc., probat quod 1157 b 19 supposuerat, scilicet quod convivere requiratur ad 70 amicitiam sicut proprius actus eius. Et dicit quod nihil sic est proprium amicorum sicut convivere. Posuit enim duo supra ad actum amicitiae pertinere, scilicet convivere et tribuere invicem bona, quod est utilitatem afferre amico. Quam quidem utilitatem 75 non omnes in amicis quaerunt, sed soli indigentes; sed commorari simul per diem, id est per aliquod longum tempus, cum amicis appetunt etiam beati, id est homines in bonis abundantes, quibus non convenit quod sint solitarii. Nec possunt homines eo 37 sit coni, cum P’ F1 V6*Za sec.m. AoV10 C’ErEr2OPd SWi] sicut Θ (si est Bx) 49 austeri] iniusti Φ austius PWi quirit coni, cum F1 V6 Ed3 sec.m. Wi] requiritur Ψ om. $(add. post 67 convictum sec.m. Ao) 68 re­ 6 Lin. 1157 b 28. 10 Lin. 1157 b 11. 12 Lin. 1157 b 25. 33 Lin. 1157 b 19. 38-43 Cf. supra I c. 16 lin. 69-74 cum adn. 43-46 Ani. transi. (Borghes.) : «Multas utique amicicias aprosigoria {sup. lin. : irresalutatio] dissolvit» ; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et P11 Sk2) : « In graeco άπροσηγορία, quod si latine diceretur posset dici 'inappellatio’, privative opposita appellationi ; quando autem amici separantur locis, neuter alterum alloquendo proprio eum appellat nomine, qualis mutuae appellationis privatio videtur oblivionem inducere et sic amicitiam dissolvere» ; Albertus Lect. f. I56vb : « proverbium, quod inappellatio multos amicos dissolvit» ; f. i57vb : «Sicut dicitur in proverbio quod non appellatio, id est inappellatio, quia non salutat unus alium et vocat alium ex nomine, dissolvit amicitias » ; Comm. p. 526 a, ubi legendum videtur : « Propter quod in proverbio dictum est quod multas amicitias aprosigoria dissolvit ; aprosigoria autem dicitur irresalutatio et inappellatio, quando scilicet amici se invicem ex nomine appellare non possunt vel mutuo salutare» ; cf. ipse Thomas /a-ZZae q a 3 s.c. . /ja_//ae q.24 a.xo. 50-51 Albertus Lect. f. i57vb : « amativi, id est apti ad amandum active vel passive». 55 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in Et Ο8 *V12 Sk2) : «Episcopus. Diem forte vocat simpliciter tempus, non hunc vel illum diem» ; Albertus Lect. f. I57rb : « Ad 3 dicendum quod per diem non tantum intelligit unam diem, sed longum tempus quo oportet convivere alii» ; f. I57vb : «per diem, id est diu». 59-60 Cf. supra II c. 5 lin. 85-86 cum adn. ' 72 Albertus Comm. p. 526 b : «nihil enim ita proprium est amicorum ut continue convivere». 73 Lin. 1157 b 7-8. 78-79 Cf. infra c. 6 lin. 110-111. Aliter Aspasius, p. 171, 24-25 ; O8, f. i7gva : « Qui autem felices, isti autem sunt boni... » ; p. 173, 31-32 ; O8, f. i8ora : « beati et felices, isti autem sunt qui secundum virtutem operantur, ut in praecedentibus dictum est... ». 458 1157 b 25 1157 b 28 1157 b 29 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM simul ad invicem conversari si non sint sibi mutuo delectabiles et non gaudeant in eisdem; quae duo inveniuntur in amicitia eorum qui sunt simul nu­ triti. Sic ergo patet quod praecipuus actus amicitiae es est convivere amico. Deinde cum dicit: Maxime quidem igitur etc., concludit ex praemissis quod sit maxima amicitia illa quae est bonorum, sicut iam pluries dictum est. Hoc enim videtur esse amabile et eligibile secundum 90 se et simpliciter quod est simpliciter bonum vel delectabile, sed unicuique est amabile et eligibile quod est tale, < id est > bonum vel delectabile, quantum ad ipsum. Sed unus virtuosus est amabilis et eligibilis alteri propter ambo haec, quia scilicet 95 uterque est bonus et delectabilis simpliciter et uterque est bonus et delectabilis alteri. Unde maxime possunt virtuosi delectabiliter ad invicem convivere. Deinde cum dicit: Assimulatur autem etc., pro­ bat quod supposuerat, scilicet quod amicitia non ico solum dicatur secundum actum, sed etiam secundum habitum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod amatio videtur impor­ tare passionem, sed amicitia videtur importare habitum et esse similis aliis habitibus. 105 Secundo ibi: Amatio enim etc., probat propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia amatio simplex potest etiam ad inanimata esse, sicut di­ cimus amare vinum vel aurum, sed redamare, quod pertinet ad rationem amicitiae, ut supra dictum est, no est cum electione; non enim est nisi rationabilium ad invicem. Quod autem fit ex electione non fit ex passione, sed magis ab habitu. Ergo amicitia est habitus. Secundam rationem ponit ibi : Et bona volunt etc. Et dicit quod homines secundum amicitiam volunt iis bona amicis propter ipsos amicos; nam, si eis vellent bona propter se ipsos, hoc magis esset diligere se quam alios. Amare autem alios eorum gratia non est secundum passionem, quia passio, cum pertineat ad appetitum sensitivum, non excedit proprium 120 bonum amantis. Unde relinquitur quod hoc sit secundum habitum et sic amicitia est habitus. Tertio ibi: Et amantes amicum etc., respondet cuidam tacitae obiectioni. Dictum est enim supra quod unicuique est amabile quod est ei bonum, 125 contra quod videtur esse quod homo amet amicum illius gratia. Sed ipse respondet quod illi qui amant amicum amant id quod est bonum sibi ipsis. Nam, quando ille qui est bonus in se est factus amicus alicui, fit etiam bonum amico suo et sic uterque, 130 dum amat amicum, amat quod sibi bonum est et uterque retribuit aequale suo amico et quantum ad voluntatem, in quantum scilicet vult ei bonum, et quantum ad speciem voluntatis, in quantum scilicet vult ei bonum non sui, sed illius gratia; quia ami-135 citia quaedam aequalitas est, in quantum scilicet requirit mutuam amationem. Et hoc videtur addere super modum virtutis; nam in qualibet virtute sufficit actus virtuosi, sed in amicitia non sufficit actus unius, sed oportet quod concurrant actus 140 duorum mutuo se amantium; et ideo Philosophus supra non dixit absolute quod esset virtus, sed addidit: «vel cum virtute», quia videtur aliquid ad­ dere supra rationem virtutis. Haec autem quae nunc dicta sunt de amicitia maxime videntur in- 145 veniri in amicitia bonorum. 82 et] si add. ψ 90-92 vel... bonum hom.om. Ψ) 91-92 et... delectabile om. O1 Pd 92 id est coni.} om. O(scilicet coni. Ed2 106 quia] quod AoF Φ2(-ν2) P sec.rn. S 108 redamare] readamare P’ As redundare C1 reamare O1 'F(corr. sec.rn. PS) Cf. Arist. 1157 b 30; scriptum legimus redamare infra IX c. 1 lin. 63; Super III Seni, d.27 q.2 a.i s.c.i; ad 8 (in codice autographo Vat. lat. 9851, f. 701b 40Γ vb 8); Za-ZZaa q.40 a.7; sed reamare infra c. 8 lin. 79; ZZa-ZZa® q.25 a.2 arg.3; a.5 arg.3; q.27 a.i; ZZZa q.i a.2 (in loco S. Augustini laud.) Cf. supra c. 2 lin. 74 cum adn. 142 esset] est φ 88 Cap. 3, 1156 b 7, 33-34 ; 4, 1157 a 30-31. 1157 b 27-28. 142 Cap. i, 1155 a 3-4. 99 Lin. 1157 b 5-6. 109 Cap. 2, 11.55 b 27-34 ; 3, 1156 a 8. 124 Lin. 1157 b 31 1157 b 33 ό 1158 a 1 In severis autem et senibus minus fit amicitia quanto magis discoli sunt et minus colloquiis gaudent; haec enim maxime videntur esse amicabilia et factiva amicitiae. Propter 5quod iuvenes quidem fiunt amici cito, senes autem non; non enim fiunt amici quibus utique non gaudent, similiter autem neque severi. Sed tales benivoli quidem sunt ad invicem, volunt enim bona et obviant ad necessitates ; amici autem non omnino sunt, propter non commorari neque gaudere ad invicem, quae uti10que maxime esse videntur amicabilia. § Multis autem esse amicum secundum perfectam amicitiam non contingit, quemadmodum neque amare multas simul; assimulatur enim superabundantiae, tale autem ad unum natum est fieri. § Multos autem simul eidem placere valde, non facile; forte autem neque bonum esset. § Oportet autem et 15 experientiam accipere et in consuetudine fieri, quod omnino dif­ ficile. § Propter utile autem et delectabile multis placere con­ tingit; multi enim tales et in pauco tempore ministrationes. § Horum autem magis videtur amicitia quae propter delectabile, cum eadem ab ambobus fiant et gaudeant ad invicem vel 20 eisdem, quales iuvenum sunt amicitiae. § Magis enim in his liberale, quae autem propter utile, negotiatorum. § Et beati autem utilibus quidem nihil indigent, delectabilibus au­ tem, convivere enim volunt aliquibus; triste autem paucum quidem tempus ferunt, continue autem nullus utique sustineret, neque ipsum 25 bonum, si triste ipsi erit. § Propter quod amicos delectabiles quae­ runt. Oportet autem forte et bonos tales existentes et adhuc sibi ipsis, sic enim ipsis existent quaecumque oportet amicis. § Qui autem in potestatibus divisis videntur uti amicis; alii enim ipsis sunt utiles et alteri delectabiles, ambo autem idem non 30 omnino. § Neque enim delectabiles cum virtute quaerunt neque uti­ les in bona, sed hos quidem eutrapelos delectabile appetentes, hos au­ tem dinos operari quod praeceptum est, haec autem non omnino fiunt in eodem. § Delectabilis autem et utilis simul dictum est quoniam studiosus. Sed superexcellenti non fit talis amicus, si non et virtu35 te superexcellatur. Si autem non, non adaequat secundum analogum superexcessus. Non omnino autem consueverunt tales fieri. 4 maxime 2 senibus Ha sec.m. Rp3 T {lin. i, io ; c/. supra c. 3 lin. 17) : senilibus ALR 13 Multos videntur RpT {lin. 16) : videntur maxime ALRt 6 fiunt ALRtT {lin. 21) : om. Rp ALRtT {lin. 56) : Multas Rp (&v 1158 a 12 ; corr. sec.m. Rp3) _14 , esset T {lin. 64) : esse 20 enim ART {lin. ALR 18 quae Α(=ή LbMbOb) LRp1’4 Tu1 : om. A(Kb) RtRp2’3(-Tu4) 21 liberale LRtT {lin. 101 ; an adv. [=liberaliter] ?) : quod 99) : quidem enim L (enim om. V12) 22 delectabilibus ALRtT {lin. 112-113) : delectabilis (=το) praem. Rp2’3 quidem praem. Rp1-4 25 erit LR : esset P13 an etiam T {cf. lin. 118) erat Rp (delectabili C4S1 delectabilium V13) . — 32 dinos Ant. iranslfHa) P14 27 ipsis2 R : sibi ipsis L 27 existent LRt : existant Rp T {lin. 147) : deinos ALR (divinos Rt) Cf. supra 1144 a 27 cum adn. 32 autem non Α(δ’ ού) 35 superexcellatur P13 RT {lin. 149) : neque (=ούδέ) L4(-Re) P13 enim N1 autem Re RnHa Rt pr.m. P14 sec.m. Ba1 T {lin. 160) : superexcelleatur L1 superexcelleant N1 superexcelletur Ha Rp(-As4C4P14) superextollatur Rn superextolletur As4C4 460 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1158 b i § Sunt autem igitur dictae amicitiae in aequalitate. Eadem enim fiunt in ambobus et volunt ad invicem vel alterum pro altero commutant, puta delectationem pro utilitate. § Quoniam autem et minus sunt hae amicitiae et manent, dictum est, 5 videntur autem et propter similitudinem et dissimilitudinem eiusdem et esse et non esse amicitiae. Secundum similitudinem enim eius quae secundum virtutem videntur amicitiae; haec quidem enim delectabile habet, haec autem utile, haec autem existunt et illi. In eo autem quod est hanc quidem impermutabilem et mansivam esse, has autem velociter io transcidere aliisque differre multis, non videntur amicitiae propter dissimilitudinem illius. 1158 b i dictae ALRpT (lin. 172) : tales vel dictae Rt ab Α(=άπ’ K^M^O1») Rp(V13 in rnarg.) 1158 a 1 In severis autem et senibus etc. Postquam Philo­ sophus distinxit diversas amicitiae species, hic de­ terminat de huiusmodi amicitiis per comparationem ad subiectum quod sunt ipsi amici. Et circa hoc 5 tria facit : primo enim agit de aptitudine et ineptitudine quorundam ad amicitiam: secundo agit de multitudine amicorum, ibi: Multis autem esse etc.; tertio de distinctione eorum, ibi: Qui autem in po­ testatibus etc. Dicit ergo primo quod in hominibus 10 severis et senibus tanto minus fit amicitia quanto magis sunt discoli, quia scilicet de se ipsis praesu­ mentes sensum suum sequuntur et ideo cum aliis concordare non possunt ; minus etiam gaudent collo­ quiis aliorum, tum quia sibi ipsis intendunt, tum 15 propter suspicionem quam de aliis habent; ista autem maxime videntur esse amicitiae opera et causativa ipsius, scilicet concordia et colloquium amicorum. Et inde est quod iuvenes, qui multum in colloquiis gaudent et de facili aliis assentiunt, 20 cito fiunt amici, quod non contingit de senibus; non enim possunt fieri amici illis de quorum con­ victu et colloquio non gaudent, et eadem ratio est de severis, qui scilicet sunt litigiosi et mordaces eorum quae ab aliis aguntur. Tales autem, scilicet 25 senes et severi, possunt esse benivoli, in quantum aliis bona volunt in affectu et etiam in effectu subveniunt in necessitatibus; non tamen fiunt vere amici, propter hoc quod non convivunt neque 13 etiam] autem Φ mici] amati Φ(-ΕγΡ3 2 in Α(=έπ’ Lb) LRt V13(in textu) : gaudent in societate amicorum, quae maxime vi­ dentur esse amicitiae opera. 30 Deinde cum dicit: Multis autem esse amicum etc., 1158 a 10 agit de multitudine amicorum. Et circa hoc tria facit: primo enim ostendit quod secundum perfec­ tam amicitiam, quae est bonorum, non contingit habere multos amicos; secundo ostendit quod hoc 35 contingit in aliis duabus amicitiis, quae scilicet sunt propter utile et delectabile, ibi: Propter utile autem etc.; tertio comparat utrosque amicos ad invicem, ibi: Horum autem magis etc. Ostendit ergo primo quod secundum perfectam amicitiam, 40 quae est propter bonum virtutis, non contingit aliquem esse multis amicum, tribus rationibus. Quarum prima est quia, cum talis amicitia sit perfecta et maxima, habet similitudinem cuiusdam superabundantiae in amando, si scilicet consideretur 45 quantitas amoris; sed si consideretur ratio amandi, non potest ibi esse superabundantia, non enim contingit virtutem et virtuosum ab alio virtuoso, qui ratione ordinat suos affectus, nimis amari. Superabundans autem amor non est natus fieri ad 50 multos, sed ad unum tantum, sicut patet in amore venereo, secundum quem non contingit quod unus homo simul multas mulieres superabundanter amet. Ergo perfecta amicitia bonorum non potest haberi ad multos. 55 Secundam rationem ponit ibi: Mullos autem etc. 1158 a 13 15 suspicionem] suppositionem Er2 susceptionem pr.m. V2 suspicationem Bx Ψ(-ν6) amici primo amati corr. pr.m. P3) om. Za Cf. infra lin. 107 53 amet] amat Φ (-P6 xg in om. Ψ 21 acorr. sec.m. Pd) 7 Lin. 1158 a 10. 8 Lin. 1158 a 27. 11, 23 discoli, litigiosi : cf. supra II 9, 1108 a 30 cum Thomae comm. lin. 142. 37 Lin. 1158 a 16. 39 Lin. 1158 a 18. 39-55 Aspasius, p. 173, 6-9 ; O7 8, f. I79vb : «Multis autem esse amicum non aiunt facile secundum perfectam amicitiam, quemadmodum neque amare multas ; superabundantia enim quaedam in amare, hoc autem non facile ad multos, superabundantiae enim ad paucos. Dicendum autem superabundantiam eam quae secundum bene » ; Albertus Lect. f. I58va : « Primo ostendit quod secundum veram amicitiam non contingit habere multos veros amicos... Circa primum ponit tres rationes. Quarum prima est : amicitia perfecta est secundum superabundantiam qua vehemen­ tissime unus adhaeret alteri ; sed superabundantia non potest esse ad multos ; ergo nec perfecta amicitia. Et ponit exemplum de amore mulierum, qui vehemens est, quod non contingit simul multas fortiter amare » ; Comm. p. 527 b : « vera amicitia < as > simulatur superabundantiae». 56-68 Albertus Lect. f. is8va : «Secundum ponit ibi: Multos autem. Quae talis est : amici valde sibi placent ad invicem ; sed quod eidem multi valde placeant difficile est propter dissimilitudinem morum, et forte non bonum propter impedimentum cooperationis ad alios et propter periculum ; ergo, cum in amicitia perfecta nihil malum sit, ipsa non erit ad multos» ; Comm. p. 527 b. 6 (1158 a i - 1158 a 30) 1158 a 14 1158 a 16 1158 a 18 1158 a 20 Quae talis est. Secundum perfectam amicitiam amici valde invicem sibi placent. Sed non est facile quod simul eidem multi valde placeant, quia non multi 60 inveniuntur in quibus non inveniatur aliquid quod displiceat homini aliqualiter affecto, propter multos defectus hominum et contrarietates eorum ad invi­ cem ex quo fit ut dum unus multum placet, alius multum placere non possit; forte etiam non esset 65 bonum et expediens ut uni homini multi valde placerent, quia dum multis conviveret non posset sibi ipsi intendere. Non ergo secundum perfectam amicitiam sunt multi amici. Tertiam rationem ponit ibi: Oportet autem etc. 70 Quae talis est. In amicitia perfecta oportet ex assuetudine experientiam accipere de amico. Hoc autem est valde difficile et sic non potest in multis contingere. Non ergo secundum perfectam amicitiam sunt plures amici. 75 Deinde cum dicit: Propter utile autem etc., os­ tendit quod in aliis duabus amicitiis, quae scilicet sunt propter utile et delectabile, contingit quod homo habeat multos amicos quibus placeat, et hoc propter duo: primo quidem quia multi inveniuntur eo tales qui possunt esse utiles et delectabiles, secundo quia non requiritur experientia longi temporis, sed sufficit ad tales amicitias ut etiam in pauco tempore sibi invicem subministrent delectationem vel etiam aliquam utilitatem. 85 Deinde cum dicit: Horum autem etc., comparat amicos duarum amicitiarum ad invicem. Et primo proponit quod intendit. Et dicit quod inter amicos praedictos, qui possunt esse multi, magis videtur esse amicitia < amicitia > eorum qui propter de90 lectabile sunt amici, si tamen idem fiat ab ambobus, ut scilicet uterque alteri exhibeat delectationem ; sic enim in eisdem ad invicem gaudent, quod est proprium amicitiae, est enim signum quod sit eorum una < anima > qui in eisdem gaudent; sed hoc 95 non contingit quando ex una parte exhibetur delec­ tabile et ex alia parte utile. Sunt autem tales ami­ citiae iuvenum, qui scilicet utrimque propter de­ lectabile se amant. Secundo ibi: Magis enim in his etc., probat 100 propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia in amicitia delectabilis amici magis se liberaliter 461 amant quam in amicitia utilis, in qua requiritur recompensatio lucri et sic huiusmodi amicitia vi­ detur esse quasi negotiatio quaedam. Et ita amicitia quae est propter delectabile est potior, utpote si- 105 milior perfectae amicitiae, quae est maxime liberalis in quantum secundum ipsam propter se amici amantur. Secundam rationem ponit ibi: Et beati autem etc. Quae talis est. Homines beati, id est bonis abun- 110 dantes, non indigent utilibus amicis, quia beati sunt sibi sufficientes, indigent autem amicis delec­ tabilibus, quia oportet quod aliquibus convivant, quod non potest fieri sine delectatione; sustinent enim homines aliquid triste per modicum tempus, 115 sed continue nullus posset aliquid cum tristitia sustinere, neque etiam ipsum bonum honestum, si esset ei triste (et inde est quod homines qui non delectantur in operibus virtutis non possunt in eis perseverare). Sic ergo patet quod amicitia delecta- 120 bilis potior est quam amicitia utilis, utpote pluribus et melioribus necessaria. Tertio ibi: Propter quod amicos etc., infert quoddam correlarium ex dictis. Quia enim etiam bonum honestum, si sit triste, non potest aliquis continue 125 sustinere, inde etiam est quod amicos propter vir­ tutem oportet esse delectabiles invicem. Oportet etiam insuper quod, sicut sunt boni in se, ita etiam sint boni sibi invicem, sic enim habebunt quaecum­ que requiruntur in amicitia. 130 Deinde cum dicit: Qui autem in potestatibus etc., agit de divisione amicorum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit, scilicet quod homines qui sunt in potestatibus constituti utuntur divisis amicis, ita scilicet quod alii amicorum sunt eis 135 utiles et alii delectabiles, non autem contingit de facili quod idem homines sint eis amici utroque modo. Secundo ibi: Neque enim delectabiles etc., probat propositum, quia scilicet huiusmodi potentes non uo quaerunt delectabiles secundum virtutem (haec enim delectatio habet utilitatem annexam) neque etiam quaerunt utiles ad bona honesta (quae quidem utilitas habet delectationem adiunctam), sed ad delectationem appetunt quosdam eutrapelos, id est 145 lusivos, puta histriones, causa vero utilitatis appe- 63 quo coni, cum F1 V6Za Ed3 sec.rn. V10Pd] qua Θ (causa add. sec.rn. O) 80 tales] om. Ψ Sed cf. Arist. 1158 a 17 89 amicitia2 coni.} om. Θ 94 anima coni.} om. Θ (dilectio add. V6 delectatio add. F1 Ed3) 102 requiritur] queritur ψ io7 amici] amati Φ Cf. supra lin. 21; c. 4 lin. 69 cum adn. 116 aliquid coni, cum P7 AsBg^1 V6Za sec.rn. ErOV4 PSWi] aliquis Θ (aliquis exp. aliquid P7 aliquem P6) 94 Cf. infra IX 8, 1168 b 7 ; supra adn. ad c. 4 lin. 90-94. 110-111 Cf. supra c. 5 lin. 78-79 cum adn. ; infra IX 10, 1169 b 4-6. 140-144 Aspasius, p. 174, 21-23 > θ8, f· iSora : «Causa autem quoniam neque delectabiles quaerunt cum virtute (iidem enim essent utique et utiles) neque utiles in bona (iidem enim utique essent et delectabiles) ; utiles enim in bona virtuosi» ; Averroes, VIII c. 6 (ed. 1562, f. n6vb) : « ...isti non requirunt delectabiles cum virtute, neque utiles cum virtute. Si enim requirerent delectationem cum virtute, coniugerent cum delectatione utilitatem ; et similiter, si requirerent utile cura virtute, coniugerent cum utili delectationem». 145 Cf. supra II c. 9 lin. 118-119 cum adn. 1158 a 22 1158 a 25 1158 a 27 1158 a 30 462 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM tunt amicos quosdam dynos, id est industrios, ad exequendum quodcumque praeceperint sive sit bo­ num sive malum, ista autem duo non fiunt in eodem, iso scilicet industria et iocularitas, quia homines in­ dustrii non dant se iocis, sed seriis. Unde patet quod potentes habent amicos divisos. 1158 a 33 Tertio ibi: Delectabilis autem etc., respondet cui­ dam obiectioni. Posset enim aliquis dicere quod us potentibus sunt amici idem et delectabiles et utiles, quia, sicut supra dictum est, studiosus, id est virtuosus, est simul et delectabilis et utilis. Sed ipse respondet quod virtuosus non fit amicus homini superexcellenti in potentia vel divitiis, nisi [ etiam ] 160 virtuosus superexcellatur a potentiori etiam in vir­ tute. Sed si hoc non contingat, ille potentior qui est superexcessus in virtute non adaequat secundum analogum, id est non récompensât virtuoso secun­ dum proportionem, ut scilicet sicut virtuosus defert 165 ei ut potentiori ita ipse deferat virtuoso ut meliori ; plerumque enim homines, quantum excellunt in po­ tentia et divitiis, tantum aestimant se meliores. Non autem consueverunt inveniri tales potentes qui etiam in virtute excedant aut virtuosis deferant ito tamquam melioribus. 1158 b 1 Deinde cum dicit: Sunt autem etc., ostendit quod praedictae amicitiae species in aequalitate consi­ stunt. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit pro­ positum, concludens ex praemissis quod praedictae amicitiae in aequalitate consistunt. Et quia de 175 amicitia quae est propter bonum hoc est manifes­ tum, probat propositum in amicitia utilis et delec­ tabilis, quia scilicet vel eadem volunt et faciunt sibi invicem, scilicet recompensantes delectationem delectationi aut utilitatem utilitati, vel commutant iso alterum pro altero, scilicet utilitatem pro delecta­ tione aut e converso. Secundo ibi: Quoniam autem etc., ostendit quo1158 b 4 modo duae species se habeant ad rationem amicitiae. Et dicit manifestum esse ex praedictis quod sunt ies minus amicitiae et minus permanent quam perfecta amicitia, quae est bonorum, secundum cuius simi­ litudinem et dissimilitudinem videntur esse amicitiae et non esse. In quantum enim habent similitudinem ad perfectam amicitiam, videntur esse amicitiae, 190 prout scilicet una earum habet delectabile et alia utile, perfecta autem amicitia habet utrumque. Sed quantum ad alia sunt dissimiles, prout scilicet per­ fecta amicitia est immutabilis et permansi va, aliae autem velociter transmutantur, differunt etiam in 195 multis aliis, ut ex praedictis patet; et propter hanc dissimilitudinem non videntur esse verae amicitiae. 147 dynos] dinos AoDb Er2P6 pt.m. P dignos sec.m. P P2 dyonos W deynos Wi Ve Cf. supra VI c. 10 lin. 223 cum adn. 158 fit coni, ex Arist. 1158 a 34 cum Za sec.m. Pd] sit Θ (pbsc. nonnulli mss.) 159 etiam Θ] secl. 162 super­ excessus coni, cum F P5W sec.m. Pd] superexcelsus Θ (superexcellat O [est ante superexcellat exp.]) Cf. Arist. 1158 a 36 cum adn. 194 est] etiam add. Ψ 197 verae] vel vere 147 Cf. supra VI c. 10 lin. 212-213, 223 cum adn. 156 Cap. 3, 1156 b 12-17 ; 4, 1156 b 35 - 1157 a 3· 157-167 Aspasius, p. 174, 31 - 175, 5 ; O8, f. i8ora-rb : « Sed superexcellentis non fit amicus studiosus, si non et virtute superexcedatur qui superexcedit secundum potentiam. Oportet autem sic audire superexcedi potentem, ut et sciat et habeat ad studiosum ut ad meliorem ; sic enim erit secundum analogiam aequalitas, si existimetur quidem divitiis et potentia superexcellere, admiretur autem bonum ut secundum virtutem ab ipso differentem » ,· Albertus Lect. f. i58vb : « Talis autem non fit amicus superexcellenti in potestate nisi excellens in potestate superexcellatur ab ipso in virtute secundum reputationem eius qui est in potestate. Quod si non contingit, non erit adaequatio, ut scilicet superexcessus in potestate exaequet secundum analogum excedentem qui exceditur ab ipso in virtute>. - Aliter et rectius Averroes, VIII c.6 (ed. 1562, f. 116 vb - ii7ra) : «Verum tamen virtuosus virtute perfecta non fit amicus neque uni istorum : intendo viros potestatum et regnorum, nisi fuerint excellentis virtutis, intendo virtutem perfectam. Et si non, tunc non aequabitur (coaequabitur ed.) virtuoso in virtute, et quando non aequatur ei, non assimulatur ei». 7 Altera autem est amicitiae species quae secundum superabundantiam, puta patri ad filium et totaliter seniori ad iuniorem viroque ad uxorem et omni imperanti ad imperatum. § Differunt autem hae ad invicem; 15 non enim eadem parentibus ad filios et imperantibus ad im­ peratos, sed neque patri ad filium et filio ad patrem neque viro ad uxorem et uxori ad virum. § Altera enim unicuique horum virtus et opus. § Altera autem et propter quae amant, alterae igitur et amationes et amicitiae. 20 § Eadem quidem utique neque fiunt utrique ab utroque neque oportet quaerere. Cum autem parentibus quidem filii retribuunt quae oportet generantibus, parentes autem filiis quae oportet filiis, mansiva talium et epiikes erit amicitia. § Analogon autem in omni­ bus secundum superabundantiam existentibus amicitiis et 25 amationem oportet fieri, puta meliorem magis amari quam amare et utiliorem et aliorum unumquemque similiter. Cum enim secundum dignitatem amatio fiat, tunc fit ali­ qualiter aequalitas, quod utique amicitiae esse videtur. § Non similiter autem aequale et in iustis et in amicitia 30 videtur habere. Est enim in iustis quidem aequale primo quod secundum dignitatem, quod autem secundum quantum secundo; in amicitia autem quod quidem secundum quantum primo, quod autem secundum dignitatem secundo. § Manifestum autem si multa distantia fiat virtutis vel malitiae vel alicuius alterius; non enim adhuc 35 amici sunt, sed neque dignificant. § Manifestissimum autem hoc in diis; plurimum enim isti omnibus bonis superexcellunt. Manifestum U59 a i autem et in regibus; non enim his dignificant esse amici qui multum defectiores. Neque optimis vel sapientissimis qui nullo digni. § Certa quidem igitur in talibus non est diffini­ tio usquequo amici; multis enim ablatis, adhuc manet, 5 multum autem separati, puta a Deo, non adhuc. § Unde et dubitatur ne forte non volunt amici amicis maxima bonorum, puta deos esse? Non enim adhuc amici erunt ipsis neque utique bona, amici enim bona. § Si itaque bene dictum est quoniam amicus amico vult bona use b ii ii est ALRtT (lin. i ; ante autem supra c. 3 lin. 9) : post amicitiae Rp (om. Tu1) 12 patri ALRt : pater Rp 18 horum ALRtT (lin. 48) : bonorum Rp 23 epiikes Ant. translfïla.) T (lin. 81) : epieikes (epy- epyey-) LR 23 Analogon RpT (lin. 69, 82) : Analogam LRt 26 unum­ quemque L1 L2(N*Rn) : unumquodque L2(P13Ha) R 29 in2 ALRt : om. Rp 34 malitiae T (lin. 122) : vel abundantiae add. Α(=η ευπορίας KbLbMbOb) RtRp2-3 vel egestatis add. LRp1>4 (=ή άπορίας) ιΐ59 & 5 separati Α(=χωρισθέντες MbNb) RT (lin. 143) diviso Α(=χωρισθέντος KbLbOb) L (divisio PnP12 nec non ante separati Rp1’4 divisi Ha sec.m. C4 sed cf. Roberti Grosseteste notula in app. font, ad Thomae comm. lin. 141-145 laud.) 5 a Deo RT (lin. 144) : Deo L 8 bona2 Α(=άγαθά Kb) R : per se bona Α(=τάγαθά LbMbOb) L 9 itaque Rt sec.m. Ba*Rp3 T (lin. 153) : utique LRp1’4 om. Rp2’3 464 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1159 a 10illius gratia, manere utique oportet qualiscumque est ille; homini autem enti volet maxima esse bona. § Forte autem non prae omnibus; sibi ipsi enim maxime unusquisque vult bona. 10 oportet LRpT {lin. 156) : oportebit Rt 10 qualiscumque (=οιός περ ?) RtRp2-3 T (/ΪΜ.157) : qualis aliquando (=οιός ποτ’) ALRp1’4 Cf. supra 1156 a 18 cum adn. 11 enti ALRtRp4T {lin. 158) : om. Rpli2’3(-Sl) 11 maxima AL1 L2(P13Ha) T {lin. 158) : maxime L2(N*Rn) R 11 prae omnibus Α(=πάντων Lb) RT {lin. 161-162) : omnia Α(=πάντα KbMbOb) L Altera autem est amicitiae species etc. Postquam Philosophus distinxit amicitiae species quae in aequalitate consistunt, hic distinguit species amici­ tiae quae est inter inaequales personas. Et circa 5 hoc duo facit : primo determinat ea quae in communi pertinent ad talium amicitiarum distinctionem; se­ cundo determinat de distinctione harum amicitia­ rum secundum speciales earum rationes, ibi : Videtur autem, quemadmodum etc. Circa primum duo facit : 10 primo agit de amicitiis superexcedentis ad superexcessum, sicut patris ad filium, viri ad uxorem et huiusmodi; secundo agit de amicitiis quae videntur esse inter contrarios, puta inter pauperem et divi­ tem et huiusmodi, ibi: Ex contrariis autem etc. 15 Circa primum tria facit : primo distinguit huiusmodi amicitiae genus a praecedentibus amicitiis; secundo distinguit huiusmodi amicitias ab invicem, ibi: Dif­ ferunt autem etc.; tertio ostendit quomodo huiusmodi amicitiae conservantur, ibi : Eadem quidem utique etc. 20 Dicit ergo primo quod, praeter praedictas amicitias quas diximus in aequalitate consistere eo quod sunt similium secundum virtutem vel utilitatem vel de­ lectationem, est quaedam alia species amicitiae quae est secundum superabundantiam, in quantum scili25 cet una persona excedit aliam, sicut amicitia quae est patris ad filium et universaliter senioris ad iuniorem et viri ad uxorem et universaliter omnis eius qui habet imperium super aliquem ad eum super quem habet imperium. 1158 b 14 30 Deinde cum dicit: Differunt autem etc., ostendit differentiam harum amicitiarum ad invicem. Et primo proponit quod intendit. Et dicit quod huius­ modi amicitiae differunt specie ab invicem, et assig­ nat duas differentias: unam quidem secundum di35 versas relationes superabundantiae, alia est enim amicitiae species patris ad filios et alia imperantis ad subditos quibus imperat; alia vero differentia est secundum diversam relationem excedentis et 1158 b 11 excessi, non enim eadem est amicitia patris ad filium et filii ad patrem neque etiam eadem est 40 viri ad uxorem et uxoris ad virum. Secundo ibi: Altera enim etc., ostendit propositum 1158 b 17 duabus rationibus. Quarum prima est quia, cum amicitia dicatur secundum habitum et secundum actum, necesse est quod cuilibet amico insit aliqua 45 habitualis virtus ad exeqnendum ea quae sunt ami­ citiae et etiam ipsum opus amicitiae; manifestum est autem in singulis praedictorum quod non est idem opus, puta patris ad filium et viri ad uxorem aut etiam filii ad patrem, et per consequens non 50 est eadem virtus; ergo etiam sunt diversae amicitiae. Secundam rationem ponit ibi: Altera autem etc. 1158 b 18 Quae talis est: in praedictis amicitiis inveniuntur diversae rationes propter quas amant, alia enim ratione pater amat filium et filius patrem et vir 55 uxorem ; sed secundum diversas rationes amandi sunt diversae amationes et per consequens diversae amicitiae. Deinde cum dicit: Eadem quidem etc., ostendit 1158 b 20 quomodo praedictae amicitiae conservantur. Et pri- 60 mo ostendit quod conservantur per hoc quod invi­ cem sibi exhibent quae oportet secundum amare et amari ; secundo ostendit quomodo amare et amari se habeant ad amicitiam, ibi: Multi autem videntur etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quo-65 modo praedictae amicitiae conservantur per hoc quod sibi invicem exhibent quae oportet; secundo ostendit quod ista considerantur secundum analo­ giam, ibi: Analogon autem etc.; tertio ostendit quo­ modo hoc diversimode competat iustitiae et amici- 70 tiae, ibi: Non similiter autem etc. Dicit ergo primo quod in his amicitiis non fiunt eadem ab utraque parte amicorum neque etiam oportet eadem requi­ rere quae quis facit. Sicut filius non debet requirere a patre reverentiam quam ei exhibet, sicut in prae- 75 dictis amicitiis pro delectatione requirebatur delec- i est] om. T(-F’) Sed cf. Atist. 1158 b 11 cum adn. et supra c. 3 lin. 9 4 inaequales coni, cum VeZa Ed3 sec.m. AoP’V3 BxErEr2KrPd SWi] equates Θ 19 conservantur] concernantur V3 O2(-AsBg1BxEr1OV2) conserventur ^{hom.om. S) Sed cf. infra lin. 60, 66 35 est] om. &{add. post enim P6 sec.m. C'Er2) post enim Ve 70 hoc... competat] hec... competant T(-V6Za) Sed cf. infra lin. 94 8 Cap. 9, 1159 b 25. 14 Cap. 8, 1159 b 12. 17 Lin. 1158 b 14. 19 Lin. 1158 b 20. 21 Cap. 6, 1158 b i ; 3, 1156 b 7-8 ; 4, 1157 a 3· 43"45 Cf. supra c. 5, 1157 b 5-7. 64 Cap. 8, 1159 a 12. 69 Lin. 1158 b 23. 71 Lin. 1158 b 29. 7 (1158 b ii - 1159 a 8) tatio et pro utilitate utilitas, sed quando filii exhi­ bent parentibus quae oportet exhibere principiis suae generationis et parentes exhibent filiis quae so oportet exhibere a se genitis, tunc talium amicitia erit permansiva et epiikes, id est virtuosa. 1158 b 23 Deinde cum dicit: Analogon autem etc., ostendit qualiter exhibeatur quod oportet in his amicitiis. Et dicit quod in omnibus amicitiis quae sunt se­ es eundum superabundantiam unius personae ad aliam, oportet fieri amationem secundum proportionem, ut scilicet melior plus ametur quam amet, et similis ratio est de utiliori et de delectabiliori vel qualiter­ cumque aliter excellentiori. Cum enim uterque ame90 tur secundum dignitatem, tunc fiet quaedam aequa­ litas, scilicet proportionis, quae videtur ad amicitiam pertinere. 1158 b 29 Deinde cum dicit: Non similiter autem etc., osten­ dit quomodo hoc diversimode conveniat iustitiae 95 et amicitiae. Et primo ponit differentiam; secundo manifestat per signum, ibi: Manifestum autem etc.; tertio solvit quandam dubitationem, ibi: Unde et dubitatur etc. Dicit ergo primo quod aequalitas et proportio quae secundum dignitatem attenditur non 100 similiter se habet in iustitia et amicitia. Nam, sicut supra in V dictum est, circa iustitiam oportet quod primo attendatur vel aestimetur dignitas se­ cundum proportionem et tunc fiet commutatio se­ cundum aequalitatem ; sed in amicitia oportet e 105 converso quod primo attendatur aliqua aequalitas inter personas mutuo se amantes et secundo exhi­ beatur utrique quod est secundum dignitatem. Et huius diversitatis ratio est quia amicitia est quae­ dam unio sive societas amicorum, quae non potest no esse inter multum distantes, sed oportet quod ad aequalitatem accedant, unde ad amicitiam pertinet aequalitate iam constituta ea aliqualiter uti; sed ad iustitiam pertinet inaequalia ad aequalitatem reducere, aequalitate autem existente cessat iusti- 465 tiae opus; et ideo aequalitas est ultimum in iusti- 115 tia, sed primum in amicitia. Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., manifestât quod dixerat per signum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit signum et dicit quod hoc quod dictum est, scilicet quod aequalitas requiratur 120 primo in amicitia, manifestum est per hoc quod, si sit multa distantia vel virtutis vel malitiae vel cuiuscumque alterius, non remanent homines amici neque etiam dignum reputatur quod aliqui habeant amicitiam cum his qui multum a se distant. 125 Secundo ibi: Manifestissimum autem etc., ponit triplex exemplum. Primum quidem de diis, qui plu­ rimum superexcellunt homines in omnibus bonis, unde non habent amicitiam cum hominibus, ut scilicet conversentur et convivant cum eis; vocat 130 autem deos more Gentilium substantias separatas. Secundum autem exemplum ponit de regibus, quo­ rum amicitia non se reputant dignos illi qui mul­ tum ab eis deficiunt. Tertium exemplum ponit de optimis et sapientissimis viris, quibus non fiunt 135 amici illi qui sunt omnino indigni. Tertio ibi: Certa quidem etc., respondet tacitae quaestioni. Posset enim aliquis quaerere in quanta distantia possit amicitia salvari et in quanta non. Sed ipse respondet quod in talibus non potest dari 140 certa determinatio, sed hoc in generali sufficit scire quod multis ablatis ab uno quae insunt alii adhuc remanet amicitia, et si multum distent, puta sicut homines a Deo, non adhuc remanet talis amicitia de qua loquimur. 145 Deinde cum dicit: Unde et dubitatur etc., solvit quandam dubitationem incidentem. Et primo mo­ vet eam. Et dicit quod ex praedictis dubitatur utrum amici velint suis amicis maxima bona, puta esse deos vel reges aut virtuosissimos ? Et videtur 150 quod non, quia iam non remanebunt eis amici et ita perdent ipsi magna bona, scilicet ipsos amicos. 106 et om. Ψ ii2 aliqualiter] equaliter Φ sec.m. S (hom.om. pr.m. S) 127 Primum] Primo Φ Arist. 1158 b 36 cum sec.m. Wi] hiis Θ 131 Gentilium] gentium Φ 135 fiunt] sunt Ψ 127 diis coni, ex 96 Lin. 1158 b 33. 97 Lin. 1159 a 5. 101 Cap. 8, 1133 a 5-14 ; 9, 1133 a 31 - b 6. 108-109 Cf. supra I c. 17 lin. 20-21 cum adn. 109-110 Cf. infra lin. 1158 b 33-35. 127-130 et 141-145 Aspasius, p. 178,30 - 179,6 ; O8, f. i82rb : « Sed neque diis principaliter amicis sunt amici studiosi et vocati theophili [id est amatores dei], dico autem secundum eam quae secundum aequalitatem (multa enim intermedia distantia), sed dilecti, si mites et propitiabiliter illis ipsis habeamus, nobis autem sunt venerabiles. Manifestum igitur quod et nomina differunt haec, rebus differentibus : non enim dicimus quoniam veneratur amicus amicum neque quod propitius est et exaudiens ipsius orationes, sed venerari quidem defectioris [seu minoris] multum, propitium autem esse multum superexcellentis » ; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Et O8 Pn Sk2) : «.Multis etiam ablatis [1159 a 4], id est aliquibus ablatis ab altero ita quod distet a reliquo, non tamen secundum plurimum, adhuc remanere potest et remanet plerumque amicitia. Sed altero distante et diviso a reliquo secundum plurimum, ut Deo ab homine, non adhuc remanet amicitia, non quin Deus amet hominem et homo Deum, sed quia tam superexcellens est distantia ut non possit omnino salvari aequalitas secundum quantitatem vel analogiam, quae significatur per nomen amicitiae. - Non adhuc [1159 a 5], supple erit studiosus et theophilus amicus secundum proprie dictam amicitiam, quae est secundum aequalitatem. Quod enim dicuntur sancti amici Dei, hoc non est secundum huiusmodi amicitiam ; neque enim sancti e converso vocant Deum amicum suum» ; Albertus Lect. f. i5qvb : «Sexto videtur quod distantia non solvit amicitiam. Nihil enim tantum distat in hominibus sicut Deus ab homine ; sed Sapientiae vn27 : 'Amicos Dei constituit’ ; ergo inter quantumlibet distantes in hominibus potest esse amicitia. - Ad 1 ergo dicendum quod Deus non habet amicitiam civilem ad nos, de qua hic loquimur, quia non communicat nobis in operationibus nostris, sed diligit amicitia benivolentiae vel caritatis, de qua non est hic quaestio» ; Comm. p. 532-533. Cf. ipse Thomas Super III Sent, d.32 a.i arg.2 et ad 2 ; Contra Gent. IV 54. 130-131 Cf. supra I c. 14 lin. 41-42 cum adn. 1158 b 33 1158 b 35 1159 a 3 1159 a 5 466 1159 a 8 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM Secundo ibi: Si itaque etc., solvit praedictam dubitationem dupliciter. Primo quidem quia, cum 155 dictum est supra quod amicus vult bona amico eius gratia, oportet supponere quod habitis illis bonis, ille ipse remaneat qualiscumque est; vult enim maxima bona amicus amico tamquam existent! homini, non tamquam translato ad deos. 163 ipsi) cm. Db T (Pcsl bona ρ,.η. El.) ι6< 155 Cap. 2. 11SS b 3I ; 3, „56 b 9.1O . 5> I1J7 b 3I_32 Secundam solutionem ponit ibi: Forte autem etc. i6o 1159 a 11 Et dicit quod amicus vult bona amico non magis quam omnibus aliis, quia unusquisque vult maxime sibi ipsi bona, unde non oportet quod velit amico illa bona per quae ipse perdet amicum, quod est magnum bonum. ies As T(perda( ppl) 8 1159 a 12 Multi autem videntur propter amorem honoris velle amari magis quam amare. § Propter quod amatores adulationis multi; superexces15 sus enim amicus adulator, vel fingitur talis et magis amare quam amari. § Amari autem prope esse videtur ei quod est honorari, quod utique multi appetunt. § Non propter se ipsum autem videntur desiderare honorem, sed secundum accidens. Gaudent enim multi ab his qui in potestatibus honorati 20 propter spem : existimant enim adipisci ab ipsis quo indigent; ut itaque signo bonae passionis gaudent honore. Ab epiikibus autem et scientibus appetentes honorem, fir­ mare propriam opinionem de ipsis appetunt; gaudent utique quod sunt boni, credentes dicentium iudicio. § In amari 25 autem secundum se ipsum gaudent. § Propter quod videbitur utique melius esse eo quod est honorari et amicitia secundum se ipsam eligibilis esse. § Videtur autem in amare magis quam in amari esse. Signum autem. Matres eo quod est amare gaudentes; quaedam enim dant filios suos nutriri et amant quidem scientes, 3oreamari autem non quaerunt, si utraque non contingant, sed sufficiens ipsis videtur esse si videant bene operantes; et ipsae amant ipsos, etsi ipsi non possint matri quae con­ veniunt tribuere propter ignorantiam. § Magis autem amicitia existente in amare et amatoribus amicorum laudatis, amicorum 35 virtus amare videtur. Quare in quibus hoc fit secundum dignitatem, 1159 b listi mansivi amici et talium amicitia. Sic autem utique et inae­ quales maxime erunt amici; aequabuntur enim utique, aequalitas au­ tem et similitudo amicitia. § Et maxime quidem eorum quae secundum virtutem similitudo; mansivi enim existentes secundum se ipsos et 5 ad invicem manent. Et neque indigent pravis neque ministrant ta­ lia, sed ut dicere et prohibent; bonorum enim neque ipsos peccare neque amicis concedere ministrare. § Mali autem firmum quid non habent; neque enim sibi ipsis permanent similes existentes. In paucum enim tempus fiunt amici, io gaudentes ad invicem malitia. § Utiles autem et delectabiles in plus permanent, usque enim utique tribuant delectationes vel 14-15 superexcessus ART {lin. 26) : superexcellens L 16 amare ART {lin. 28) : om. L 16 Ama­ ri2 ALRtT {lin. 29) : Amare Rp {corr. Tu1 sec.m. BaW^Rp3) 20 ab ipsis LR : ab his Ant. transi.{Ha) an etiam T {cf. lin. 46) ? 21 itaque R : utique L 22 Ab epiikibus autem T {lin. 50-51) : Ab epieikibus autem (epyeyky-) LR Qui vero < ab > epükis Ant. transl.{Ha om. ab) 23 utique LRp : itaque Rt 24 quod sunt Ant. transl.{Ha) T {lin. 53) : quod sint R quoniam sunt L 29 nutriri ALRT {lin. 77) : nutrici P12 Pu Rp3 {cf. IIa-Ilae q.27 a.i) 30 reamari T {lin. 79; cf. IIa-IIae q.27 a.i) : redamari LR 31 si ALRtT {lin. 80) : sed Rp {corr. Tu1 sec.m. Ba1V13) 32 ipsi Rp3T {lin. 82) : illi ALRtRp1’2’4 33 tribuere A(LbMb) Ant. transl.{Ha) RT {lin. 82) : om. L 1159 b 8 quid T {lin. 129) : quidem ALR 9 enim R : autem AL 468 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1159 utilitates ad invicem. § Ex contrariis autem maxime quidem videtur propter · utile fieri amicitia, puta pauper diviti, indisciplinatus scienti; quo enim existit aliquis indigens ens, hoc appetens reb is donat aliud. § Hic autem utique aliquis attrahat et amatorem et amatum, ut pulcrum et turpe. § Propter quod videntur amatores ridiculi quandoque dignificantes amari ut amant; sed tamen amabiles existentes aequaliter dignificandum, nihil autem tale habentes, ridiculum. § Forte autem neque appetit contrarium 20 contrarium secundum se ipsum, sed secundum accidens. Appetitus autem medii est, hoc enim bonum; puta sicco non humidum fieri, sed ad medium venire, et calido et aliis similiter. Haec quidem igitur dimittantur, et enim est magis alienum. 14 ens ALRt : est Rp 15 attrahat ALRtT (lin. 165) : attrahit Rp 16 ut T (lin. t&j, 174) : et ALR 16 turpe T (lin. 167, 174) : turpem LR (turpe Ha an ex Ant. transi. ?) 18 aequaliter RT (lin. : forte L (nec non post aequaliter Rp) Cf. supra adn. ad 1134 b 28 Multi autem videntur etc. Postquam Philosophus posuit quod amicitia inaequalium personarum salva­ tur secundum hoc quod est amare et amari proportionaliter, hic ostendit qualiter amari et amare se 5 habeant ad amicitiam. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod amare magis est proprium ami­ citiae quam amari: secundo ostendit quod per hoc quod est amare secundum dignitatem sive proportionaliter amicitia conservatur, ibi: Magis autem 10 amicitia etc. Circa primum tria facit : primo ostendit quare aliqui magis volunt amari quam amare; se­ cundo comparat id quod est amari ei quod est honorari, ibi: Non propter se ipsum autem etc.; tertio ostendit quod amare magis proprium est is amicitiae quam amari, ibi: Videtur autem in amare magis etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod multi videntur magis velle amari quam amare et hoc quia sunt amatores honoris. Pertinet enim ad excellentiores quibus de20 betur honor quod magis amentur quam ament. 1159 a 14 Secundo ibi: Propter quod amatores etc., probat quod dixerat per signum. Ex hoc enim quod multi volunt magis amari quam ament, procedit quod multi sunt amatores adulationis, qui scilicet delec25 tantur in hoc quod aliquis eis adulatur; adulator enim vel in rei veritate est amicus superexcessus, H59 a 12 quia minorum est adulari, vel adulando aliquis fingit se talem et quod magis amat quam ametur. Tertio ibi: Amari autem etc., exponit quiddam 1159 a 16 quod dixerat, quod scilicet propter amorem honoris 30 contingat quod homo velit magis amari quam amet. Et dicit quod amari videtur esse propinquum ei quod est honorari, quod desideratur a multis. Ho­ nor enim est quoddam signum bonitatis eius qui honoratur ; amatur autem unumquodque quia est 35 bonum vel apparens bonum. Deinde cum dicit: Non propter se ipsum autem 1159 a 17 etc., comparat id quod est amari ei quod est hono­ rari. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quare aliqui volunt honorari. Et dicit quod homines vi- 40 dentur desiderare honorem non propter ipsum ho­ norem, sed per accidens. A duobus enim generibus hominum maxime quaerunt homines honorari. Multi enim gaudent, si honorentur a potentibus, non prop­ ter ipsum honorem, sed propter spem quam inde 45 concipiunt; existimant enim ab his < a > quibus honorantur se adepturos aliquid quo indigent et ita gaudent de honore quasi de quodam signo bo­ nae passionis, id est bonae affectionis honorantium ad eos. Alii autem sunt qui appetunt honorari ab 50 epiikibus, id est a virtuosis, et scientibus, quia per hoc appetunt firmare propriam opinionem de sua 12 amari] amare Ao pr.m. P7 ψ (amari sec.m. P7 P) 13 honorari coni, cum Ed3 sec.m. Ρ] honorare Θ (= Φ1 Ψ hono­ rabile Φ2) 15 amare coni, ex Arist. 1159 a 27 cum Za] amari Θ 28 amat] amet V3 KrO Ψ 35 autem coni.} enim Θ (hom.om. V3) 46 a coni, cum V3 Ve sec.m. Ρ] om. Θ 51 a om. ψ ji et scientibus coni, ex Arist. 1159 a 22 cum AsP5 sec.m. ErKrP7] et sitentibus Φ(βΐ utentibus Er1 sec.m. V2 et nitentibus Er2 om. P’Pd) et sistentibus T(existentibus S F1 Za hom. om. pr.m. et scienbus [ ! ] sec.m. Ve) 9 Lin. 1159 a 33. 13 Lin. 1159 a 17. 15 Lin. 1159 a 27. 30 Lin. 1159 a 12-14. 33-35 Cf. supra I c. 18 lin. 18-20 cum adn. 35'36 Cf. supra c. 2, 1155 b 18-19, 21-26. 48-50 Albertus Comm. p. 533 b : «Gaudent itaque tales honore propter hoc quod talis honor signum est quod bene afficiantur ad eos et dulciter hi qui in sublimitatibus sunt constituti ». - Aliter et recte Albertus Lect. f. i6ovb : « signum bonae passionis, id est quod bene sint passuri, id est recepturi ab eis ». 8 (ii59 a 12 ’ Ιχ59 b ίο) 1159 a 24 1159 a 25 1159 a 27 1159 a 33 bonitate et ita per se gaudent de eo quod sunt boni, quasi hoc credentes iudicio proborum qui hoc ipso 55 quod eos honorant videntur dicere eos esse bonos. Secundo ibi: In amari autem etc., dicit quod homines gaudent de hoc quod amantur etiam se­ cundum se ipsum, quia hoc ipsum quod est habere amicos videtur esse praecipuum inter exteriora bona. 60 Tertio ibi: Propter quod videbitur etc., concludit propositum. Quia enim id quod est per se potius est eo quod est per accidens, sequitur ex praemissis quod amari sit melius eo quod est honorari, in quan­ tum amicitia est secundum se eligibilis. 65 Deinde cum dicit: Videtur autem etc., ostendit in quo consistat magis amicitiae virtus, utrum in amare vel in amari. Et dicit quod magis consistat in amare. Amicitia enim dicitur per modum cuius­ dam habitus, ut supra ostensum est; habitus autem 70 determinantur ad operationes; amare autem est bene operari, amari autem potius est quasi bene pati; unde magis est proprium amicitiae amare quam amari. Et hoc manifestat per quoddam signum. Matres enim, quarum est vehemens amicitia ad 75 filios, delectantur magis in hoc quod ament filios quam quod amentur ab eis; quaedam enim matres dant filios suos aliis ad nutriendum et scientes eos esse filios amant eos; non tamen multum quaerunt quod ab eis reamentur, si hoc fieri non potest, sed eo videtur eis sufficere si videant quod bene agant et bene se habeant; et ita ipsae amant filios, quamvis ipsi non possint attribuere matri convenientem amorem propter ignorantiam, qua scilicet ignorant eas esse matres. es Deinde cum dicit: Magis autem etc., ostendit quomodo < per hoc quod est amare secundum dignitatem sive proportionaliter amicitia conserve­ tur. Et primo ostendit quomodo > amicitia sit permansiva secundum hoc quod est amare propor90 tionaliter; secundo comparat quantum ad praedicta diversas amicitiae species, ibi: Et maxime quidem eorum etc. Dicit ergo primo quod, cum amicitia magis consistat in amare quam in amari, amici laudantur ex hoc quod amant, non ex eo quod 95 amantur (haec enim est laus amantium) ; et quia 469 unusquisque laudatur secundum propriam virtutem, consequens est quod amicorum virtus attendatur secundum hoc quod est amare. Et ideo in quibus­ cumque hoc contingit quod ament amicos secundum proportionem dignitatis eorum, tales permanent 100 amici et eorum amicitia est perseverans. Sic enim, dum se invicem amant secundum suam dignitatem, etiam illi qui sunt inaequalis condicionis poterunt esse amici, quia per hoc aequabuntur, dum unus eorum, quo magis deficit in bonitate aut in quacum- 105 que excellentia, eo plus amat et ita abundantia amoris récompensât defectum condicionis, et sic per quandam aequalitatem et similitudinem, quae proprie pertinet ad amicitiam, fiunt et perseverant amici. 110 Deinde cum dicit: Et maxime quidem etc., com1159 b 3 parat diversas amicitiae species secundum praedicta. Et primo ostendit quae amicitia sit maxime per­ mansiva. Et dicit quod similitudo, quae est amicitiae factiva et conservativa, maxime videtur esse inter 115 virtuosos; ipsi enim et permanent similes in se ipsis, quia non de facili mutantur ab uno in aliud, et permanent etiam in amicitia ad invicem. Et hoc ideo quia unus eorum non indiget quod alius pro eo faciat aliquid pravum, quod esset contra facientis 120 virtutem, et neuter eorum servit alteri de aliquo pravo, sed, si potest dici quod inter virtuosos sit aliquid pravum, magis unus eorum prohibet alterum prave operari; ad bonos enim pertinet quod neque ipsi peccent neque sustineant quod amici eorum 125 peccata exhibeant. Secundo ibi: Mali autem etc., ostendit quae 1159 b 7 amicitia sit minime permansiva. Et dicit quod homines mali non habent aliquid firmum et stabile in se ipsis ; quia enim malitia cui insistunt est se- 130 eundum se ipsam odibilis, oportet quod per diversa eorum affectus varietur, dum nihil inveniunt in quo voluntas eorum quiescere possit, et ita neque sibi ipsis diu permanent similes, sed volunt contraria eorum quae prius voluerunt. Et sic ad paucum 135 tempus fiunt amici, quandiu scilicet gaudent ma­ litia in qua concordent. Tertio ibi: Utiles autem etc., ostendit quae ami1159 b 10 54 hoc1] se Ψ 55 dicere eos inv. Ψ 56 dicit] docet Φ 70 determinantur] determinatur W 'PX-Za) obsc. Er2Kr 79 reamentur] reamantur W remanentur P3 redamentur sec.m. Er1 Cf. Arist. 1159 a 30 cum adn.; supra c. 5 lin. 108 cum adn. 82 possint] possunt Φ(-Οχ OP5) 86-88 per hoc... quomodo coni, ex lin. 7-9 cum Ed3] om. Θ 97 ami­ corum virtus inv. Ψ 113 ostendit quae amicitia Inc. 30» pecia 119 alius coni, cum Ed3] aliquis Θ 120 esset] est Φ 58-59 Cf· infra IX 10, 1169 b 9-11. 61-62 Cf. supra I c. 14 lin. 113-114 cum adn. 62 Lin. 1159 a 17-25. 69 Cap. 5> 1157 b 28-29. 71 Cf. infra IX 7, 1168 a 20. 68-73 Aspasius, p. 179, 27-31 ; O8, f. i82va : «Est quidem igitur amicitia in amare et amari ; magis autem videtur in amare esse quam in amari. Operatio enim utrorumque amicorum in amare ; amari autem non est ipsorum operatio. Unusquisque autem circa illud est circa quod habet operationem». 91 Lin. 1159 b 3· 128-137 Ps.Aspasius [deest in graeco; cf. lac. p. 180, 8] ; O8, f. i82vb: « Ex opposito autem malorum amicitia non est mansiva, quia mali nihil habent simpliciter firmum et stabile. Quia enim sibi ipsis non permanent similes, sed secundum se ipsos sunt instabiles, neque ad alios possunt constantiam observare. Et ideo in paucum tempus fiunt amici, hoc est concordes ; non enim est in talibus vero nomine dicta amicitia, qui forte ad horam gaudebant ad invicem concorditer aliqua malitia » ; Albertus Lect. f. i6ova : « De amicitia malorum... sicut dicit Commentator, ipse sumit hic amicitiam large pro concordia ; proprie enim non est amicitia malo­ rum, sed concordia aliqualiter ad malum faciendum ». Ethica - 47 47θ SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM citiae circa hoc medio modo se habeant. Et dicit no quod amici utiles et delectabiles sibi invicem magis permanent in amicitia quam mali; utilitas enim et delectatio in se habent unde amentur, unde tantum durat talium amicitia quandiu mutuo sibi tribuunt delectationes vel utilitates. Secus autem est de his us qui sunt amici propter malitiam, quae secundum se nihil amabilitatis habet. 1159 b 12 Deinde cum dicit: Ex contrariis autem etc., de­ terminat de amicitia contrariorum ad invicem. Et primo ostendit in qua specie amicitiae hoc contingat iso quod videatur esse amicitia inter contraria; secundo ostendit quomodo contrarium appetat suum con­ trarium, ibi: Forte autem etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quod huiusmodi contrarietas amicorum maxime videtur esse in amicitia utilis, iss Et dicit quod amicitia quae est ex contrariis, puta quod pauper amet divitem et indoctus scientem, maxime videtur esse propter utilitatem, in quantum scilicet unus amicorum appetens ab alio id quo ipse indiget redonat ei aliquid aliud, sicut pauper 160 appetit consequi divitias a divite pro quibus impendit ei obsequium. 1159 b 15 Secundo ibi: Hic autem utique etc., ostendit quo­ modo hoc etiam possit pertinere ad amicitiam delec­ tabilis. Et dicit quod ad hunc modum amicitiae us potest etiam aliquis attrahere amorem venereum, 139 habeant] habent Ψ 181 appetat] appetit Φ quo amator amat amatum ; est enim ibi quandoque contrarietas, sicut inter pulcrum et turpe. In amicitia autem quae est propter virtutem nullo modo habet locum contrarietas, quia in tali amicitia est maxima similitudo, ut supra dictum est. i?o Tertio ibi: Propter quod videntur etc., infert 1159 b 16 quoddam correlarium ex dictis. Et dicit quod, quia inter amatorem et amatum est quandoque contra­ rietas, sicut inter turpe et pulcrum, inde est quod quandoque videntur deridendi amatores qui repu- 175 tant se dignos ut tantum amentur quantum ament; quod quidem dignum est, si aequaliter sint amabiles, sed si nihil habeant tale, quo scilicet sint digni tan­ tum amari, ridiculum est si hoc quaerunt. Deinde cum dicit: Forte autem etc., ostendit quo- ieo 1159 b 19 modo contrarium appetat suum contrarium. Et dicit quod hoc non est secundum se, sed secundum accidens. Per se enim appetitur medium, quod est bonum subiecto quod afficitur per unum contrarium in excessu ; puta, si corpus alicuius hominis sit ias valde siccum, non est ei bonum et appetibile fieri humidum per se loquendo, sed venire ad medium, quod accidit superveniente humido; et eadem ratio est de calido et aliis huiusmodi contrariis. Et quia haec magis pertinent ad physicam considerationem, 190 ideo dicit hic ea esse praetermittenda. 191 ea om. Φ 152 Lin. 1159 b 19. 164-165 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 180], O8, f. 18313 (Roberti Grosseteste notulae esse videntur verba quae uncis inclusimus) : « Hic autem utique aliquis attrahat et amatorem. Hic, id est huc, id est ad hunc modum amicitiae quae ex contrariis videtur esse, reducet forte aliquis amatorem et amatum [seu amatam] amore qui ‘eros’ dicitur: amatorem quidem turpem si contingit, amatum autem pulcrum... [Est autem amor qui eros dicitur non ex nominis significatione libido commi­ scendi, sed intensus amor qui aegrotare facit amantem]... » ; Albertus Lect. f. i6ira : « Secundo ibi : Hic autem utique, dicit quod ad hunc modum amoris trahitur amor ereos quo aliquis turpis amat pulcram mulierem, quia ipse quaerit in illa pulcritudinem, cum sit ipse turpis» ; Comm. p. 535 a-b. Cf. infra IX c. 1 lin. 49 cum adn. ; c. 12 lin. 100-102 cum adn. 170 Lin. 1159 b 3-4. 9 1159 b 25 Videtur autem, quemadmodum in principiis dictum est, circa eadem et in eisdem esse et amicitia et iustum; in omni enim com­ municatione videtur aliquod iustum esse; et amicitia autem. § Ap­ pellant igitur ut amicos connavigatores et commilitones, similiter autem et eos qui in aliis communicationibus. Secundum 30 quantum autem communicant, in tantum est amicitia. Et enim ius­ tum. § Et proverbium : « Communia quae amicorum », recte ; in com­ municatione enim amicitia. § Sunt autem fratribus quidem et connutritis omnia communia, aliis autem discreta, et his quidem plura, his autem minora. Et enim amicitiarum hae quidem ma35 gis, hae autem minus. § Differunt autem et iusta. Non enim neo a i eadem parentibus ad filios et fratribus ad invicem neque etayris et civibus; similiter autem et in aliis amicitiis. Altera itaque et iusta ad singulos horum. § Et augmentationem accipiunt in magis ad amicos esse, puta peôcuniis privare etayrum durius quam civem, et non iuvare fratri quam extraneo, et percutere patrem quam quemcumque alium. Augmentai! autem natum est simul amicitiae et iustum, ut in eisdem entia et ad aequale pertinentia. § Communica­ tiones autem omnes particulis assimulantur politicae. Con­ io veniunt enim in aliquo conferente et acquirentes aliquid eorum quae ad vitam. Sed et politica communicatio conferentis gratia videtur et ex principio convenire et permanere. Hoc enim et legispositores coniectant, et iustum aiunt esse quod communiter conferens. § Aliae quidem igitur communicationes secundum partes 15 conferens appetunt, puta navigatores quidem quod secundum navi­ gium ad operationem pecuniarum. vel aliquid talium, commilitones autem quod secundum bellum sive pecunias sive victoriam sive ci­ vitatem appetentes; similiter autem et contribules et plebegii. § Quaedam autem communicationum propter delectationem videntur 25 principiis RT (lin. i) : principio AL 26 enim ALR : an autem T (c/. lin. 24) ? 27 ali­ quod ALR : an om. T (cf . lin. 24) ? 28 connavigatores ALRtT (lin. 31) : coniugatores Ha (ex Ant. transi. [=συναπτούς?] vel potius ex scriptoris negl.1) Rp(-C4) Cf. Oresme : «ceuls qui com­ muniquent ensemble par mariage» (ed. Menut, p. 432) 32 quidem ALRt : om. Rp 1160 a 2 etayris Rt C4 T (lin. 62) : eteris Ant. transl.(Ha.) etairis L1 obsc. L2 (coetaneis vel etareis P13 et aliis Rn deest N1) ethayris Rp1·4 (-C4) om. Rp2-3 (etaycos add. ex T [Φ] sec.m. Ba1) 3 ami­ citiis AL (-V12Re amiciis pr.m. P11) RtT (lin. 64) : amicis V12Re Rp 3 itaque (=δή) AR : autem (=δέ) L 4 ad ALRtT (lin. 70) : om. Rp 5 etayrum RtT (? cf. supra 1160 a 2 cum adn.) : eterum Ant. transl.(ÎLa.) etairum L^^Rp3 obsc. L2 (etarium P13 [nec non pr.m. Re sec.m. C4] et aurum Rn deest N1) ethayrum Rp1’4 (obsc. SI et haiere pr.m. C4) et hairum Rp2 (? Vd et harum P14 et patrem Ba1) 8 ad aequale A (= επ’ loovMbOb) RT (lin. 80) : in aequalibus A (= έπ’ ίσων Lb) L 8 pertinentia T (lin. 80) : pertingentia R advenientia L(= διήκοντα LbMbOb) audientia Ha (ex Ant. transi. [= διακούοντα?] vel potius ex scriptoris negl.) 10 acqui­ rentes RtRp2’3T (lin. 94) : tribuentes LRp4 om. Rp1 Cf. supra 1121 b 1 cum adn. 11 ad R : in L 18 contribules AL1(-Sk2) Rt : tribules Sk2 L2(P13Ha) tribulos Rn Rp 18 plebegii R : plebei L 472 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1160 a 20 fieri, conchoreantium et aeranistarum. Hae enim gratia sacrificii et connubii. § Omnes autem hae sub politica consueverunt esse. Non enim praesens conferens politica appetit, sed in omnem vitam. Et sacrificia facientes et circa has congre­ gationes, honoresque tribuentes diis et sibi ipsis requiem 25 acquirentes cum delectatione. Antiqua enim sacrificia et congregationes videntur fieri post fructuum collec­ tiones, puta primitiae; maxime enim in his vacabant temporibus. § Omnes itaque communicationes videntur parti­ culae politicae esse. Consequuntur autem tales amicitiae 30 talibus communicationibus. 20 conchoreantium LXT (lin. 122) : obsc. L2 (conchorancium Rn concreandum P13 concordandum Ha) concorehancium Rp1’4 concorchancium Rp^-Tu1) conchortancium TuxRp3 saltatorum pr.m. Sk2 (ex Ant. transl.1) 20 aeranistarum T (lin. 124) : eranistarum L(-Sk2 P9 *12) eranistrarum P’2 RtTidRp3 eranistrorum Rp^^f-Tu1) histrionum pr.m. Sk2 (ex Ant. transl.1) 20 gratia sacrificii L2R (connubii et sacrificii Rt) T (lin. 127-128) : sacrificii gratia AL1 21 politica RpT (lin. 134) : politicam AL’Rt obsc. L2(polita P13 politica et Rn politicam Ha) 23 circa has Α(=περι ταύτας τάς KbLb) RtRp2’3 T (lin. 143-144) : eas quae circa haec A(=< τάς > περί ταύτας [scii, θυσίας]) L(-Sk2Tx) eas quae circa has Sk2Tx Rp1·4 25 acquirentes RT (lin. 145) : tribuentes L Cf. 1121 b i, 1160 a 10 cum adn. 28 temporibus R : illis temporibus L 28 itaque RtT (lin. 17, 155) : utique LRp 29 Consequuntui' ALRt : Consequenter Rp 1159 b 25 5 10 15 20 25 Videtur autem, quemadmodum in principiis etc. Postquam Philosophus in communi tetigit diversas species amicitiarum quae sunt inaequalium persona­ rum, hic distinguit huiusmodi species secundum proprias rationes earum. Et circa hoc duo facit: pri­ mo ostendit quod huiusmodi amicitiarum species consequuntur politicas communicationes; secundo distinguit amicitiarum species secundum distinctio­ nes politicarum, ibi: Politicae autem sunt tres species etc. Circa primum ponit talem rationem: omnis amicitia in communicatione quadam consistit ; omnis autem communicatio reducitur ad politicam; ergo omnes amicitiae species secundum politicas commu­ nicationes sunt accipiendae. Circa hoc ergo tria facit : primo probat primum; secundo secundum, ibi: Com­ municationes autem omnes etc.; tertio infert conclu­ sionem, ibi: Omnes itaque communicationes etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod amicitia omnis in communicatione consistit ; secundo ostendit quod amicitia secundum diversitatem communica­ tionis diversificatur, ibi: Sunt autem fratribus etc. Primum ostendit tripliciter. Primo quidem, per ra­ tionem, quae talis est: sicut supra dictum est, circa eadem est iustitia et amicitia; sed iustitia consistit in communicatione qualibet, est enim iustitia ad alterum, ut in V dictum est; ergo et amicitia in communicatione consistit. Secundo ibi: Appellant igitur etc., ostendit idem 1159 b 27 ex usu loquendi. Homines enim consueverunt ap­ pellare amicos eos qui secundum aliquam commit- 30 nicationem sibi communicant, puta connavigatores, qui communicant in navigando, commilitones, qui communicant in militia, et eadem ratio est in aliis communicationibus, quia tantum videtur esse ami­ citia inter aliquos quantum sibi communicant. Et 35 secundum hoc est etiam inter eos iustitia. Tertio ibi: Et proverbium etc., probat idem per 1159 b 31 commune proverbium. Vulgo enim dicitur in pro­ verbio quod ea quae sunt amicorum sunt communia, et hoc recte dicitur, quia amicitia in communicatione 40 consistit. Deinde cum dicit: Sunt autem fratribus etc., os1159 b 32 tendit quod secundum diversas communicationes differunt amicitiae. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit diversitatem amicitiarum secundum diver- 45 sitatem communicationis. Videmus enim quod fra­ tribus et personis ita coniunctis sunt omnia com­ munia, puta domus, mensa et alia huiusmodi, aliis autem amicis sunt quaedam discreta et quibusdam plura et quibusdam pauciora. Et secundum hoc 50 2 in communi om. Φ 9 politicarum] politiarum F1 sec.m. Wi 25 in communicatione qualibet] in communicatione. Quelibet coni. Ed3 (nec non S an sec.m. ?) Sed cf. Arist. 1159 b 26-27 omni... communicatione; infra lin. 58-59 34-35 amicitia] amicitie Φ Sed cf. Arist. 1159 b 30; supta I c. 3 lin. 77-78 cum adn. 35 quantum] in praem. Φ 35 Et] Quia praem. Φ Sed cf. lin. 50 50 et1] om. T(-V" add. sec.m. P) 9 Cap. 10, 1160 a 31. 15 Lin. 1160 a 8. 17 Lin. 1160 a 28. 21 Lin. 1159 b 32. 23 Cap. 1, 1155 a 22-28. 26 Cap. 2, 1129 b 25-1130 a 8, 12-13 ; cf· 4, 1131 a i8bis. 50-54 Ps.-Aspasius [cf. Aspasius, p. 181, 8-9], O8, f. i85va : « Et his quidem sunt plura communia, his autem pauciora, quia amicitiarum hae quidem magis, utpote fratrum, hae autem minus, ut commilitonum et paucioribus communicantium » ; Albertus Comm. p. 538 a : « et si quidem communicantibus quibusdam plura sunt communia, quibusdam autem pauciora, secundum quod in pluribus vel in paucioribus communicant negotiis ». 9 (ii59 b 25 - 1160 a 20) etiam amicitiarum quaedam sunt maiores, scilicet inter illos qui habent plura communia, quaedam vero minores, scilicet inter illos qui in paucioribus com­ municant. Et ex hoc manifeste apparet quod, si 55 nulla esset communicatio, non posset esse amicitia. 1159 b 35 Secundo ibi: Differunt autem etc., ostendit quod etiam iustitia diversificatur secundum diversas com­ municationes. Non enim idem est iustum in qualibet communicatione, sed differens, sicut patet quod non 60 idem est iustum inter patres et filios et inter fratres ad invicem; et similiter aliud est iustum inter etayros, id est coaetaneos et connutritos, et inter cives, quia alia sibi mutuo tamquam debita exhi­ bent, et eadem ratio est in aliis amicitiis. Et sic 65 patet quod altera iusta sunt inter singulos praedic­ torum. 1160 a 3 Tertio ibi: Et augmentationem etc., ostendit quo­ modo iustitia diversificatur secundum differentiam amicitiae. Et dicit quod iustitia et iniustitia acci70 piunt augmentum ex hoc quod sunt ad magis ami­ cos, quia scilicet magis amico benefacere quidem est iustius, nocere autem iniustius; sicut quod aliquis privet pecuniis per furtum aut rapinam hominem sibi familiarem et connutritum est durius et iniustius 75 quam si privaret civem, et similiter si subtrahat auxilium fratri quam si subtraheret extraneo, et si percutiat patrem quam si percutiat quemcumque alium. Quod autem simul augetur amicitia et iustum, procedit ex hoc quod in eisdem existunt et utrum80 que pertinet ad quandam aequalitatem communi­ cationis. Et per hoc signum confirmatur quod su­ pra dictum est. 1160 a 8 Deinde cum dicit: Communicationes autem omnes etc., ostendit quod omnes communicationes ad poli85 ticam communicationem reducuntur. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod omnes communica­ tiones similitudinem habent cum communicatione politica; secundo ostendit quod omnes aliae conti­ 473 nentur sub politica, ibi: Aliae quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod omnes communicationes 90 habent aliquam similitudinem cum partibus poli­ ticae communicationis. Videmus enim quod omnes communicantes conveniunt in aliquo utili, ad hoc sci­ licet quod acquirant aliquid eorum quae sunt neces­ saria vitae. Et hoc etiam videtur habere politica com- 95 municatio, quia propter utilitatem communem viden­ tur cives et a principio simul convenisse et in hoc etiam perseverare. Quod patet ex duobus: primo qui­ dem quia legislatores ad hoc maxime tendere viden­ tur ut procurent utilitatem communem; secundo quia 100 homines hoc dicunt esse iustum in civitate quod communiter civibus confert. Deinde cum dicit: Aliae quidem igitur etc., os116O a 11 tendit quod aliae communicationes sub politica continentur. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit 105 quomodo quaedam aliarum communicationum ordi­ nantur ad aliquam particularem utilitatem. Et dicit quod communicationes aliae praeter politicam in­ tendunt aliquod particulare conferens, puta connavigantes intendunt acquirere pecuniam si sint mer- 110 catores, vel aliquid aliud huiusmodi sicut civitatem aliquam si sint bellatores; commilitones autem in­ tendunt acquirere illud propter quod est bellum, sive hoc sit pecunia sive sola victoria sive dominium alicuius civitatis; et similiter etiam illi qui sunt ns unius tribus vel unius plebis ad aliquod particulare commodum conveniunt. Secundo ibi: Quaedam autem etc., ostendit quod 1160 a 19 etiam communicationes quae videntur fieri propter delectationem fiunt propter aliquid utile. Et dicit 120 quod quaedam communicationes videntur fieri prop­ ter delectationem, sicut conchoreantium, id est eorum qui simul cantant in choro vel chorea, et aeranistarum, id est eorum qui utuntur sonis aereo­ rum instrumentorum, puta tubis vel cimbalis. Huius-125 modi autem communicationes consueverunt fieri 62 etayros coni.] etaycosO etaprosTfetapios Za etariosV6) Cf. infra c. 12 lin 19, 157; nec non c. 12 lin. T.q cum adn. 62 coae­ taneos coni, cum F1 sec.rn. KrP10 Er Wi] conetantes (?) Θ (convenientes V10 concertantes P5 communicantes P6 contentantes O1 communicantes vel comites Za coetaneos comites V6) 94 quae coni, cum C1Er2V3 BgOT7 SFW’Za sec.rn. PdV10 Bx] qui Θ 109-110 connavigantes] quod navigantes Φ (si navigantes Bo) Cf. supra I c. 3 lin. 150 cum adn. 115 similiter] sic Φ1 sicut <&2[nec non sec.rn. AoV4) in hoc Za Sed cf. Arist. 1160 a 18 123 vel] in add. T 125 vel] aut Ψ 62 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i85va (Roberti Grosseteste notula esse videntur verba quae uncis inclusimus) : « Similiter neque etairis est idem iustum et simpliciter civibus [sunt autem etairi coaetanei et connutriti et condiscipuli] » ; Albertus Lect. f. i6ivb : «et etayris, id est connutritis» ; Comm. p. 538 a : «Nec eadem sunt iusta etayris sive coaetaneis et collegis ad invicem et civibus ad invicem». - Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : « Etayrica : sodalis amicitia. - Ethayrum : sodalis». Cf. infra c. 11 lin. 94-95 ; c. 12 lin. 17-19, 157, 159-160, 193 ; IX c. 12 lin. 113-114. 78-81 Aliter (cf. adn. ad Arist. 1160 a 8) Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181), O8, f. i85va : « Non solum autem ex contrario hoc probat, sed ex eo quod in eisdem sunt entia amicitia et iustum, et advenientia magis in aequalibus secundum communicationem in eisdem » ; Albertus Comm. p. 538 b : « ex aequa­ libus dignitate nata sunt advenire ». 82 Lin. 1159 b 25-26. 89 Lin. 1160 a 14. 96 De vocis « utilitas communis » origine et historia cf. Congar Utilitas..., p. 106-123. Cf. etiam supra V c. 2 lin. 36 cum adn.; infra X c. 9 lin. 112. 123-125 Lexicon ver­ borum graecorum..., p. 262* : « Aeranistrarum : sonantium aere» (« aeranistrarum » et «aere» ex conventione scripsimus, sed memento medii aevi scriptores « eranistrarum » et « ere » scribere). - Aliter et recte Robertas Grosseteste Notula (in Ps.-Aspasii comm. inserta), O8, f. i85vb : « Sunt autem erana dona ex collectione amicorum ut ex collectis fiant convivia ; eranista vero est qui participat eranis» ; Albertus Lect. f. i62ra : «Et dicit quod communicationes quae fiunt propter delectabile, sicut conchoreantium, id est simul choros ducentium, et eranistarum, id est eorum qui sibi in convivium exenia mittunt ; eranum enim est donum quod dant sibi invicem conviviantes, neutri generis» ; Comm. p. 539 a : «sicut delectatio conchoreantium, hoc est choreas simul ducen­ tium, et communicationes eranistarum ; eranistas autem dicimus qui aera [legend, erana] conferunt ad conviviorum celebrationem ». 474 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM causa sacrificii, ut ibi delectabiliter homines deti­ neantur, et causa connubii, id est nuptiarum, ut vir et uxor magis se ament, cum in tanta iocunditate no conveniant. 1160 a 21 Tertio ibi: Omnes autem etc., ostendit ex prae­ missis quod omnes praedictae communicationes sub politica continentur. Et dicit quod omnes consueve­ runt esse sub politica, in quantum scilicet consuetum ns est quod omnes per politicam ordinantur. Et huius rationem assignat, quia aliae communicationes, sic­ ut dictum est, ordinantur ad aliquam particularem utilitatem, politica autem non intendit aliquod particulare et praesens commodum, sed intendit ad mo id quod est utile per totam vitam. Et hoc specialiter ostendit circa communicationes delectantium et ma­ xime in sacrificiis, de quibus minus videtur. Et dicit quod illi qui faciunt sacrificia in huiusmodi congre­ gationibus intendunt honorem tribuere Deo et sibi us ipsis acquirere requiem cum aliqua delectatione, quod ordinatur ad utilitatem vitae. Unde et apud antiquos post collectionem fructuum, scilicet in autumno, fiebant sacrificia et congregationes homi­ num, puta ad solvendum primitias; hoc enim erat tempus aptum ad hoc quod homines vacarent, tum iso ut requiescerent a praecedentibus laboribus, tum quia suppetebat eis copia victualium. Et sic patet quod omnia ista subduntur ordinationi politicae, quasi pertinentia ad utilitatem vitae. Deinde cum dicit: Omnes itaque communicationes 155 116O a 28 etc., inducit conclusionem intentam, videlicet quod omnes communicationes continentur sub politica sicut quaedam partes eius, in quantum aliae ordi­ nantur ad quaedam particularia commoda, politica autem ad communem utilitatem. Et quia amicitiae 160 consequenter se habent ad tales communicationes, consequens est etiam quod amicitiarum distinctio secundum politicam attendatur. 130 conveniant ErP7] c^ant Φ(= conveniant vel communiant) communicant pr.m. VV2T(communiant sec.m. S) 132 prae­ dictae communicationes] alie communicationes predicte Φ (alie primo pro predicte?) 162 etiam quod] inv. ψ (est etiam om. O1) 128-130 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i85vb : « In connubiis vero gratia mutuae dilectionis excitandae inter sponsum et sponsam a iocunditate ex talibus ministeriis» ; Albertus Led. f. i6iva : «Similiter etiam usus musicae est in duobus ordinatus secundum civilitatem, scilicet in nuptiis ad provocandum amorem sponsi et sponsae, et in sacrificiis ad excitandum devotionem». 137 Lin. 1160 a 14-18. 10 1160 a 31 Politicae autem sunt species tres, aequales autem et trans­ gressiones, puta corruptiones harum. Sunt autem politicae quidem regnum et aristocratia, tertia autem quae a pretiis, quam timocratiam dicere conveniens videtur, politicam autem 35 consueverunt ipsam plures vocare. § Harum autem optima quidem regnum, pessima autem timocratia. § Transgressio autem regni neo b i quidem tyrannus. Ambo enim monarchiae. Differunt autem plurimum; tyrannus quidem enim sibi ipsi conferens intendit, rex autem quod subditorum. Non enim est rex qui non per se sufficiens et omnibus bonis superexcellens ; stalls autem nullo indiget; utilia igitur sibi ipsi quidem non utique intendet, subditis autem; qui enim non talis clerotes utique quidem erit quam rex. Tyrannus autem ex contrarietate huic; sibi enim bonum persequitur. Et manifestius in hac quoniam pessima; et pessimum autem contrarium optimo, io transgreditur autem ex regno in tyrannidem, pravitas enim monarchiae tyrannis, malus autem rex tyrannus fit. § Ex aristocratia autem in oligarchiam malitia principum, qui tribuunt quae civitatis praeter dignitatem, et omnia vel plurima bonorum sibi ipsis et principatus is semper eisdem, de plurimo facientes ditari; pauci igitur principantur et mali pro his qui maxime epiikes. § Ex timocratia autem utique in democratiam ; conterminales enim sunt hae. Multitudinis enim vult et timocratia esse, et aequales omnes qui in honoratione. Minimum autem perversum est 20 democratia ; in parvum enim transgreditur politicae speciem. Transmutant quidem igitur maxime sic politicae, minimum enim sic et faciliter transgrediuntur. § Similitudines autem ipsarum et velut exemplum accipiet aliquis utique et in domibus. § Patris quidem enim ad filios communicatio regni 3i Politicae LRT {lin. i, 21; cf. supra c. 9 lin. 9) : Politiae A Et pr.m. P13 sec.m. O8 Sk2 31 species tres ALRT {lin. 1) : inv. T supra c. 9 lin. 9 32 politicae L^V12 T1 P12) L2(P13 Rn) RT {lin. 23) : politiae A L^EtO8?11 Sk2 Re) Ha 33 a pretiis (=άπο τιμημάτων) LRT {lin. 29) : ab honoribus pr.m. Sk2 {ex Ant. transi. 1) Cf. supra 1123 a 15 cum adn. ; infra 1160 b 19 cum adn. 34 timocratiam L2RT {lin. 29) : timocraticam AL1 34 politicam L1(EtPu Sk2!1 primo Re [exp.}) L2(P13Rn) RT {lin. 34) : politiam A L»(O8V12 P12 secundo Re sec.m. Sk2) Ha 36 timo­ cratia AL^-Sk2) T {lin. 40) : democratia Sk2 L2(P13Rn dimocratia Ha) R 1160 b 1 tyrannus R {corr. sec.m. Ba1 V13) T {lin. 53) : tirannis AL 1 Ambo L3T {lin. 55) : Ambae L2R 7 quidem R : quidam AL 7 Tyrannus (Ti~) LaRT {lin. 75) : Tirannis AL1 11 monarchiae V12 Sk2!1 pr.m. O8 L2R : est praem. A L1(EtPn P12 Re sec.m. O8) 13 principum, qui ALRtT {lin. 87) : partium, quae Rp 16 igitur (=δή) ART {lin. 91-92) : autem (=δέ) L 16 epiikes Ant. transl.{Ha) T (? cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy-epyey-) LR 19 in honoratione (=έν τω τιμήματι) L {in textu ; ex Ant. transi. Ί in honoratione seu in pretiositate hab. in comm. L) R {etiam Rp) T {lin. 102) : enim {legend, seu in) pretio (pretio om. As1Rp4) post Minimum perperam ins. Rp Cf. supra 1160 a 33 cum adn. ig perversum RtT {lin. 106) : malum LRp 20 in par­ vum ALRtT {lin. 106) : imperium Rp 20 politicae L2RT {lin. 107) : politiae AL1 21 politicae L2RT {lin. 108) : politiae AL1 22 minimum ALRt : manifestum Rp an om. T {cf. lin. 109) ? 476 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1160 b 25habet figuram; filiorum enim patri est cura. Hinc autem et Homerus lovem patrem appellat; paternus enim principatus vult regnum esse. § In Persis autem qui patris tyrannicus, utuntur enim ut servis filiis. Tyrannicus autem et qui domini ad servos, 30 domini enim conferens in ipso operatur. Hic quidem igitur rectus videtur, persicus autem qui peccat; differentium enim principatus differentes. § Viri autem et uxoris aristocraticus videtur; secundum dignitatem enim vir habet et circa haec quae oportet virum, quaecumque autem uxori congruunt, 35illi reddit. § Omnium autem dominans vir, in oligarchiam transponitur; praeter dignitatem enim ipsum facit et non net a i secundum quod melius. Quando autem principantur uxores heredes existentes, non itaque fiunt secundum virtutem principatus, sed prop­ ter divitias et potentiam, quemadmodum in oligarchiis. § Timocraticus autem videtur qui fratrum; aequales enim, nisi in quantum 5 aetatibus differunt, propter quod, si multum aetatibus differunt, non adhuc fraterna fit amicitia. § Democratia autem maxime quidem in his quae sine dominatione habitationum. Hic enim omnes ex aequali et in quibus debilis qui principatur et unicuique potestas. 3o Hic (=αΰτη) AR (Et praem. Rp) : Ipse (=αύτη) L 31 qui peccat Sk2TJ L2R (qui om. Rp) : peccans L^-Sk’T1) 33 habet (=έχεθ RT (lin. 149) : principatur (— άρχει) AL 1161 a 1 Quando L1(-SkaT1) T (lin. 158) : Quandoque A Sk2!1 (que exp. sec.m. Sk2) L2Rt quoniam Rp 2 ita­ que R : utique L 3-4 Timocraticus (=τιμοκρατική) R (Ty- Rp Tymotheus Rt) T (lin. 117, 162, 166) : Timocratico (=τιμοκρατικη) AL 4 videtur RpT (lin. 166) : assimulatur LRt 4 nisi Rn (fortasse corr. sec.m. ex T?) T (lin. 167) : praeter L1 P13 tamen S^T1 R tantum Ha (=πλήν A) Cf. supra 1121 a 15 cum adn. 6 differunt ALRt : om. Rp 6 Democratia ALRtT (lin. 170) : Democraticia Rp 8 Post aequali non interp. T (lin. 174-177) : virg. interp. A 8 in quibus ALR : an om. T vel si quidem legit (cf. lin. 174-175) ? 9 potestas (=έξουσία) ARtRp2’3 T (lin. 177) : potestati (=έξουσία) L potestatis Rp1’4 1160 a 31 Politicae autem sunt species tres etc. Postquam Philosophus ostendit quod amicitiae species redu­ cuntur ad politicam communicationem, hic distin­ guit eas secundum distinctionem politicae commu5 nicationis. Et circa hoc duo facit : primo distinguit amicitiarum species secundum distinctionem poli­ ticae communicationis ; secundo subdividit huius­ modi amicitiae species, ibi : In communicatione qui­ dem igitur etc. Circa primum duo facit: primo dis10 tinguit politicas communicationes ad invicem ; se­ cundo distinguit secundum eas amicitiarum species, ibi: Secundum unamquamque autem etc. Circa pri­ mum duo facit: primo distinguit species communi­ cationis politicae; secundo ad earum similitudinem 17 politicarum] ypoliticarum P pr.m. Wi ypolicarum S assignat species communicationis yconomicae, ibi: 15 Similitudines autem etc. Circa primum tria facit: primo assignat species politicarum; secundo compa­ rat eas ad invicem, ibi: Harum autem etc.; tertio ostendit quomodo corrumpantur, ibi: Transgressio autem regni etc. Dicit ergo primo quod tres sunt 20 species politicae communicationis et totidem sunt corruptiones sive transgressiones earum. Rectae qui­ dem politicae sunt tres, scilicet regnum, quod est principatus unius, et aristocratia, quae est potestas optimorum eo quod huiusmodi civilitas per virtuosos 25 gubernatur ; videtur autem conveniens quod sit quaedam alia species, licet quidam eam non ponant ut patet in IV Politicae, quae convenienter nomi- policiarum F1 sec.m. Wi politice Za 23 politicae] policie Wi F1 8 Cap. 12, 1161 b ii. 12 Cap. 11, 1161 a 10. 16 Lin. 1160 b 22. 18 Lin. 1160 a 35. 19 Lin. 1160 a 36. 23-26 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i86ra : « Est autem regnum unius solius principatus, aristocratia vero principatus optimorum... » ; Albertus Lect. f. i62va et i62rb : « regnum, quod est potestas unius... aristocratia, secundum quam plures ob virtutis meritum praeficiuntur ad regimen rei publicae in diversis officiis, sicut antiquitus fuit ante imperatores in Romana re publica ; dicitur enim ab aris, quod est virtus, et cratos, quod est potestas» (cf. f. 85ra); Lexicon verborum graecorum..., p. 262*: «Aristocratia : principatus virtutis». - Cf. supra V c. 2 lin. 45-46 ; c. 4 lin. 178-180 ; infra lin. 39-40 et 42-43 etc. ; Sent, libri Pol. II 9, cuius vera verba invenies apud Martin The Vulgate Texi..., p. 52. 28 Cap. 7, 1293 a 39 - b 1. ίο (ιι6ο a 31 - 1160 b 12) natur timocratia a pretiis (timos enim pretium di30 ci fur), quia videlicet in hac politia pretia dantur pauperibus, et damna inferuntur divitibus si non conveniant ad publicas congregationes, ut patet in IV Politicae; quidam autem consueverunt eam vo­ care communi nomine politicam, eo quod est com35 munis et divitibus et pauperibus, ut patet in IV Politicae. 1160 a 35 Deinde cum dicit: Harum autem etc., comparat huiusmodi politias ad invicem. Et dicit quod inter eas optima est regnum, in quo unus optimus princi4o patur, pessima autem, id est minus bona, est ti­ mocratia, in qua plures mediocres principantur; me­ dia autem est aristocratia, qua pauci optimi prin­ cipantur, quorum tamen non est tanta potestas ad bene agendum sicut unius optimi habentis plenitu45 dinem potestatis. 1160 a 36 Deinde cum dicit: Transgressio autem etc., agit de corruptione sive transgressione praedictarum po­ liticarum. Et primo de corruptione regni; secundo de corruptione aristocratiae, ibi: Ex aristocratia cautem etc.; tertio de corruptione timocratiae, ibi: Ex timocratia autem etc. Circa primum duo facit, Primo quidem proponit quod intendit. Et dicit quod transgressio sive corruptio regni vocatur tyrannus. Et hoc manifestat primo quidem per hoc quod 55 genere conveniunt: ambo enim sunt monarchiae, id est principatus unius; sicut enim in regno princi- 477 patur unus, ita et in tyrannide. Secundo assignat differentiam eorum ad invicem et dicit quod plu­ rimum differunt (et ex hoc apparet quod sunt contraria, contraria enim sunt quae plurimum dif- 60 ferunt in eodem genere); hanc autem differentiam manifestat dicens quod tyrannus intendit in suo regimine quod est utile sibi ipsi, rex autem intendit id quod est utile subditorum. Et hoc probat quia non potest vere dici rex qui non est per se sufficiens 65 ad regendum, ut scilicet sit superexcellens in omni­ bus bonis et animae et corporis et exteriorum rerum ut sit dignus et potens ad principandum ; cum autem talis sit, non indiget aliquo et ideo non intendet ad utilitatem suam, quod est indigentium, sed ad hoc 70 quod bene faciat subditis, quod est superabundantium: ille enim qui non est talis, scilicet superex­ cellens in omnibus bonis, magis potest dici clerotes, quasi sorte assumptus ad principandum, quam rex. Sed tyrannus se habet per contrarium ad regem, quia 75 quaerit bonum sibi. Unde patet quod ipsa corruptio est pessima; pessimum enim est contrarium optimo, transgreditur autem aliquis ex regno, quod est opti­ mum sicut dictum est, in tyrannidem, quae nihil est aliud quam pravitas monarchiae, id est princi- so patus unius, et rex quando fit mallis dicitur tyran­ nus; unde patet quod tyrannus est pessima. Deinde cum dicit: Ex aristocratia autem etc., 1160 b 12 agit de corruptione aristocratiae. Et dicit quod ex 30 politia] politica ErWV1 Bg1BxErP6T(polica S) corr. sec.m. Bg1 Wi 34 politicam] policiam F1 ( ?) hom.om. Kr 37 Ha­ rum coni, ex Arist. (cf. lin. 18) cum F1 V6Za sec.m. C1] Horum Θ 38 politias] politicas V3V10 ErP6W Ψ(-Ε1 Za politicias Ed2) 39 in] scilicet Φ sec.m. S 47-48 politicarum] policiarum Kr F1 V6Za sec.m. Wi politiciarum Ed2 53 tyrannus] orannus pr.m. PSWi (tirannus sec.m. PS tirannis sec.m. Wi) tyrannis F1Ed2 tyranis V6 tirampnicus Za Sed cf. Arist. 1160 b 1 cum adn.; infra lin. 82 cum adn. 55 enim om. φ 6i in] et praem. Φ 69 intendet] intendit BoEr1 primo V (corr. pr.m.) BgU’sp’W pr.m. Bx (corr. sec.m.)^ Sed cf. Arist. 1160 b 6 82 tyrannus] tyrannis V6 Ed2 sec.m. Kr S tyrampnis F1 tirampnis Za Sed cf. supra lin. 53 cum adn. 29-30 Ps.-Aspasius [cf. Aspasius, p. 181, 20-22), O8, f. x86rb : « Tertia vero quae a timimatibus [id est pretiis] dicitur timocratia, in qua quicumque habebant aequaliter divitias, illi minus divitibus principabantur» ; Albertus Lect. f. i62va : « tymocratia, quae dicitur a pretiis, quia propter divitias ponuntur aliqui in dignitate ». - Aliter sed non recte Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : « Dimocratia : principatus honoris». Cf. adn. ad Arist. 1160 a 33. 30 Robertas Grosseteste Notula (adn. in O8, f. lovb in marg. inf. ; P11, f. irb in marg. sup. ; Sk2, f. ir in marg. inf.) : « Politeia dicitur a polis, quod est civitas. Pro quo nomine translatores ponunt hoc nomen ' urbanitas ’ vel 'civilitas’. Et secundum proprietatem graecae scripturae scribitur penultima sillaba per ei diptongon, pronuntiatur autem per i longam. Unde quandoque scribitur per ei diptongon, quandoque autem per i longam, semper autem et apud Graecos et apud Latinos pronuntiatur per sonum i litterae longae. Similiter ' Iconomica’ pronunciatur per i longam, in graeco autem scribitur per oi diptongon ; dicitur enim ab oikos, quod est domus, et nomos, quod est lex, seu ηοπιη, quod est distributio. Et sciendum quod ai diptongus pronuntiatur per sonum e litterae, ei autem et oi diptongi pronuntiantur per sonum i litterae. Unde nomina graeca vel a graecis sumpta habentia dictas diptongos, in latina scriptione quandoque scribuntur secundum proprietatem graecae scriptionis, quandoque autem secundum proprietatem pronuntiationis, ut iconomica quandoque scribitur per i, quandoque per oi, et politia quandoque penultima per ei, quandoque per i, et demon seu demonium quandoque scribitur per e, quandoque per ai diptongon, et similiter in con­ similibus». 33 Cap. 13, 1297 a 40 ; cf. 17-19, 36-37. 36 Cap. 3, 1290 a ίο-n ; 8, 1294 a 22-23. 40 Albertus Comm. p. 540 b : «pessima autem, hoc est minima in boni ratione». 49 Lin. 1160 b 12. 51 Lin. 1160 b 16. 55-56 Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Monarchiae : unius principatus» ; Albertus Lect. f. i62va : «monarchiam, id est principatum unius». Cf. Thomas supra III c. 14 lin. 164-165 cum adn. ; Sent, 'libri Pol. III 6, cuius vera verba invenies apud Martin The Vulgate Text..., p. 54. 60-61 Ps.-Aristoteles Cat. 6, 6 a 17-18, a Guillelmo de Moerbeke transi, (ed. Minio-Paluello, p. 96 ; (cf. transi. Boethii, p. 17 [PL 64, 212 D], et ed. comp., p. 58) cf. Aristoteles supra II 10, 1108 b 33-34. 72-74 Robertus Grosseteste Notula (in Ps.-Aspasii comm. inserta), O8, f. i86rb : « Clerotes autem dicitur a cleros, quod est sors vel possessio vel locus vel substantia. Unde clerotes dici potest qui, praedicta regis propria non habens, quasi sorte et fortuito casu locum tenet regis et potestatem» ; Albertus Lect. f. i62rb : «Dicitur enim clerotes eo quod privatur divitiis et aliis quibus debet esse exornatus, quasi sorte et praeter dignitatem in regno positus ; a cleros, quod est sors» ; Comm. p. 541 a ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : « Clerotes : sorte factus ». 75 Albertus Lect. f. i62va : « Dicitur magis clerotes quam rex, unde se habet ad regem sicut privatio, sed tyrannis sicut contrarium» ; Comm. p. 541 a : «Tyrannus autem contrario modo se habet ad regem». - Aliter et recte Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i86rb : « Tyrannis autem est ex contrarietate huic, id est regno et regi». Cf. adn. ad Arist. 1160 b 7. 79 Lin. 1160 a 35. 80-81 Cf. supra lin. 55-56 cum adn. 478 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM es aristocratia fit transgressio in oligarchiam, quae est principatus paucorum, et hoc propter malitiam eorum qui principantur, qui bona civitatis non distribuunt secundum dignitatem, sed omnia bona civitatis vel plurima eorum usurpant sibi ipsis et 90 semper principatus eisdem conferunt, hoc plurimum intendentes ut ditentur ipsi et amici eorum ; et ex hoc contingit quod loco maxime virtuosorum, qui praesunt aristocratiae, principantur pauci et mali. 1160 b 16 Deinde cum dicit: Ex timocratia autem etc., agit 95 de corruptione timocratiae. Et dicit quod corrum­ pitur in democratiam, quae est potestas populi; ambae enim hae politicae sunt conterminales, id est vicinae. Assimulantur enim in duobus: primo quidem quia etiam timocratia, quae est potestas loo pretiorum, est principatus multitudinis sicut et democratia; secundo quia in utraque politica omnes qui sunt in honoribus constituti sunt aequales. Differunt autem quia in timocratia intenditur com­ mune bonum divitum et pauperum, in democratia 105 autem intenditur solum bonum pauperum ; unde minima perversitas est democratiae, parum enim re­ cedit a timocratia, quae est rectae politicae species. Concludit igitur quod politicae maxime sic trans­ mutantur invicem et ita de facili corrumpuntur no sicut praedictum est. 1160 b 22 Deinde cum dicit: Similitudines autem etc., distin­ guit secundum praedictorum similitudinem commu­ nicationes yconomicas. Et primo ostendit quid in his respondeat regno et tyrannidi; secundo quid iis aristocratiae et oligarchiae, ibi: Viri autem et uxoris etc.; tertio quid timocratiae et democratiae, ibi: Timocraticus autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod simi­ litudo et exemplum praedictarum politicarum potest 120 accipi in rebus domesticis. 1160 b 24 Secundo ibi: Patris quidem enim etc., ostendit quid in huiusmodi respondeat regno < et eius opposito. Et primo quid respondeat regno >. Et dicit quod communicatio quae est inter patrem et 125 filios habet similitudinem regni, quia pater habet curam filiorum sicut rex subditorum. Et inde est quod Homerus lovem propter regiam potestatem appellavit patrem; principatus enim patris in domo est quasi quoddam regnum. Secundo ibi: In Persis autem etc., ostendit quid no respondeat in domibus tyrannidi et ponit duos modos. Quorum unus est secundum quod apud Persas patres se habent ad filios, qui utuntur filiis quasi servis. Secundus autem modus est quo domini se habent ad servos, quia domini utuntur servis 135 intendendo ad sui ipsorum utilitatem. Hi autem duo modi differunt, nam unus videtur esse rectus, quo scilicet domini utuntur servis ad suam utili­ tatem, alius autem est perversus, quo scilicet Per­ sae utuntur filiis quasi servis; oportet enim quod 140 diversis aliquis diversimode principetur, unde per­ versum est quod aliquis principetur similiter liberis et servis. Deinde cum dicit: Viri autem et uxoris etc., ostendit quid in domibus respondeat aristocratiae 145 et eius opposito. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit quid respondeat aristocratiae. Et dicit quod principatus quo vir et uxor dominantur in domo est aristocraticus, quia vir habet dominium et curam circa ea quae pertinent ad virum secundum suam 150 dignitatem et dimittit uxori illa quae pertinent ad eam. Secundo ibi: Omnium autem etc., ponit Jduos modos respondentes oligarchiae. Quorum unus est quando vir vult omnia disponere et nullius rei 155 dominium relinquit uxori; hoc enim non est secun­ dum dignitatem nec secundum quod melius est. Alius autem modus est quando uxores totaliter principantur eo quod ipsae sunt heredes, et tunc principatus non fit secundum virtutem, sed propter 160 divitias et potentiam sicut accidit in oligarchiis. Deinde cum dicit: Timocraticus autem etc., ostendit quid respondeat timocratiae et eius opposito. Et primo quid respondeat timocratiae. Et dicit quod principatus quo fratres dominantur in domo i65 videtur esse timocraticus eo quod fratres sunt aequa­ les nisi in quantum differunt secundum aetatem, in qua si multum differant, non videtur fraterna amicitia, sed quasi paterna. Secundo ibi: Democratia autem etc., ostendit quid no 97 politicae] policie P’ Wi F’Ed2 Za 101 politica] policia P7 Wi F1 V«Za sec.m. AoPd politicia Ed2 107 politicae] policie Za 108 politicae] policie F1 V6Za 114 tyrannidi] tyranni Er2 Ψ(-Υβ tirampni F1 tirampno Za) Cf. lin. 131 cum adn. 119 politicarum] policiarum P7 Wi F1 Za pr.m. C1 politheiarum Ve 122-123 et eius... regno coni, ex lin. 163-164] om. Θ 131 tyrannidi] tyranni ψ(-ν6 tyrampnidi F1 tirampno Za) Cf. lin. 114 cum adn. 139 est] esse Ψ 85-86 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i86va (Roberti Grosseteste notula esse videntur verba quae uncis inclu­ simus) : « In hac autem depravata politia, scilicet oligarchia, pauci et mali principantur, quemadmodum innuit et nominis interpretatio [quod dicitur ab oligon, quod est paucum, et arche, quod est principatus] » ; Albertus Lect. f. i62va : « Quae dicitur oligarchia ab oligon, quod est paucum, et archos, quod est princeps» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «In oligarchia : paucorum principatus». - Cf. Thomas supra V c. 2 lin. 47-48 ; c. 4 lin. 174-175 ; Sent, libri Pol. III 6, cuius vera verba invenies apud Martin The Vulgate Text..., p. 54. 96 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], O8, f. i86va (Roberti Grosseteste notula esse videntur verba quae uncis inclusimus) : « Est autem democratia cum plebs principatur [dicta a demos, quod est plebs, et cratos, quod est potestas vel dominatio] » ; Albertus Lect. f. i62va : « Quae dicitur democratia a demos, quod est multitudo, quia tota plebs vult dominari» ; Comm. p. 541 b. - Cf. Thomas supra V c. 2 lin. 17-18 (in qua populus totus vult dominari) ; c. 4 lin. 170-171 ; Sent, libri Pol. III 6, apud Martin, loc. laud., p. 54. 97-98 Albertus Lect. f. i62va : « Et dicit quod sunt conterminales, id est vici­ nae ». 99-100 Cf. supra lin. 29-30 cum adn. 110 Lin. 1160 a 36 - b 22. 115 Lin. 1160 b 32. 117 Lin. 1161 a 3. 1160 b 27 116O b 32 116O b 35 1161 a 3 1161 a 6 ίο (ιι6ο b 12 - 1161 a 9) respondeat democratiae. Et dicit quod quaedam similitudo democratiae est in habitationibus quae non habent dominium, sicut cum socii morantur in hospitio. Ibi enim omnes sunt aequales et, si ali175 quis principetur, habet debilem principatum, sicut 479 qui praeficitur ad expensas faciendas, et unusquis­ que sociorum habet potestatem in domo, sicut in democratiis quilibet de populo habet potestatem quasi ex aequali et principes parum possunt. 171-177 Aliter et recte (cf. adn. ad Arist. 1161 a 8) Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 182], O8, f. i87ra : «Democratia autem maxime habet similitudinem et figuram in his habitationum, id est in his familiis, quae sunt sine dominatione... Et non solum est similitudo democratiae in talibus familiis, sed et in illis in quibus qui principatur est debilis et impotens familiam gubernare » ; Albertus Led. f. i02vb : « Et dicit quod in habitationibus in quibus non est dominium, sed multi coniunguntur ad easdem expensas ut minus expendant, videtur esse democratia, cum omnes ex aequo principantur. Et similiter dicit quod in omnibus potestatibus in quibus est principatus debilis est similitudo democratiae »; Comm. p. 543 a-b. 11 1161 a io Secundum unamquamque autem urbanitatem amicitia vi­ detur, in quantum et iustum. § Regi quidem ad subditos in superabundantia beneficii. Benefacit enim subditis, si quidem bonus ens curam habet ipsorum ut bene operentur, quemadmodum pastor ovium. Unde et Homerus Agamenona 15 pastorem populorum dixit. § Talis autem et paterna. § Differt autem magnitudine beneficiorum. Causa enim essendi, quod putatur maximum esse, et nutrimenti et disciplinae. Sed et progenitoribus haec attribuuntur. § Et natura enim principativum pater filiorum et progenitores nepotum et rex subditorum. 20§ In superexcessu autem amicitiae hae; propter quod et hono­ rantur parentes. Et iustum utique in his non idem, sed secun­ dum dignitatem; sic enim utique et amicitia. § Sed et viri ad uxorem eadem amicitia et in aristocratia ; secundum virtutem enim et meliori plus bonum et congruens unicuique; sic 25 autem et iustum. § Quod autem fratrum, etairikae assimu­ latur; aequales enim et coaetanei, tales autem unius disci­ plinae et unius moris ut in multum. Assimulatur utique huic et quae secundum timocratiam; aequales enim cives volunt et epiikes esse. In parte itaque principari et ex aequali; sic uti30 que et amicitia. § In transgressionibus autem quemadmodum et iustum in parvum est, sic et amicitia est. § Et minime in pessima. In tyrannide enim nihil aut parvum amicitiae. § In quibus enim nihil commune est imperanti et imperato, neque amicitia, neque enim iustum, sed velut artifici ad organum 35 et animae ad corpus et domino ad servum. luvantur 1161 b i quidem enim haec ab utentibus, amicitia autem non est ad inanimata neque iustum, sed neque ad equum vel bovem neque ad servum secundum quod servus, nihil enim commune est; servus enim animatum organum, organum autem inanimatus servus. 5§ Secundum quod quidem igitur servus non est amicitia ad ipsum, io urbanitatem L2RT (lin. 6) : urbanitatum ALX(-Et) ii subditos Ant. transi.(Ha) T (lin. 24) : subiectos LR (sed cf. 1161 a 12, 19) 14 Agamenona Pu L2RtT (lin. 31) : Agamemnona AL1(-P11) Agamemiona (-meiona -mennona) Rp 17 quod putatur maximum Rt (ante essendi) Rp2-3 T (lin. 46-47) : existimati maximi (maxime pr.m. Et L2) LRtRp4 (quod existimari m. V13 existimari maximi hab. etiam post maximum Rp2’3) maximi (-me As1) Rp1 (16-17 Differt... putatur hom.om. Rp1) 18-19 principativum ALRt : principatuum Rp principatur sec.m. P11 an etiam T (cf. lin. 55) ? 21 iustum ALRtT (lin. 69) : iterum Rp 24 enim et meliori ALRt : et melior Rp (meliori Tu1) 25 Quod Sk’H1 L2RT (lin. 19, 91) : Quae AL*(- Sk2TJ) Cf. 1161 b 9 cum adn. 25 etairikae L : etayrikae (ethay-) R etericae Ant. transl.(Ha) obsc. T (lin. 94 cum adn.) 28 timocratiam LRtT (lin. 100) : timocraticam (-critam As1) ARp1’2’4 timocraticiam Tu4Rp3 29 epiikes Ant. transl.(Ha) T (lin. 101) : epieikees (epy- epyey-) LR 29 itaque R : utique L 31 in1 ALRt : et Rp 31 minime RtT (lin. 113, 119, 127) : nequaquam LRp1’4 Tu1 om. Rp2’3 Cf. supra 1120 a 27 cum adn. 32 aut Ant. transl.(Ha) Rp3T (lin. 129) : vel L As*V13 autem Rp2 C4S1 vel autem Rt 32 parvum LR : parum Ha (ex Ant. transi. ?) sec.m. Rp3 (cf. alia : parum in marg. V13) an etiam T (cf. lin. 129) ? 1161 b 1 ab utentibus R (ad utilitatem add. Rp) : ab his quibus (legend, qui hiis?) utuntur L 4 est add. post servus1 EtO*V’2 sec.m. Re ante animatum P’2 post animatum As’V13 sec.m. Rp3 VIII, ii (ιι6τ a ίο - ιι6ι a 21) 481 sed secundum quod homo; videtur enim quoddam esse iustum omni homini ad omnem potentem communicare lege et compositione, et amicitia utique secundum quantum homo. In parvum utique et in tyrannidibus amicitiae et iustum. § Quae autem in democratiis loin plurimum; multa enim communia aequalibus existentibus inferent. 6 quoddam (quiddam Rp) esse R : esse quoddam AL 9 Quae A(Nb)L*(- Sk2!1) RT {lin. 114, 174) : Quod Sk2!1 L2 Cf. supra 1161 a 25 cum adn. 9 democratiis LRtT {lin, 114, 174) : democraticiis Rp dimocratiis Ant. transl.{H&) 10 aequalibus existentibus inferent T (? lin. 177-179) : aequalibus existentibus Α(=ϊσοις ούσιν KbMb) LRp1’4 inferent Α(=εισοίσουσιν LbOb) RtRp2’3 {corr. sec.m. Rp3) 1161 a 10 Secundum unamquamque autem etc. Postquam Philosophus distinxit diversas species politicae et yconomicae communicationis, hic distinguit amici­ tiarum species secundum praedicta. Et circa hoc 5 duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod secundum unamquamque urbanitatem, id est politicae ordinem, videtur esse quaedam amicitiae species accipienda eo quod in unaquaque politia invenitur aliquid iustum. Amicitia autem et iusti 10 tia quodam modo circa idem sunt, ut supra dictum est. 1161 a 11 Secundo ibi: Regi quidem etc., manifestat propo­ situm. Et primo quidem quantum ad politias rec­ tas; secundo quantum ad politias perversas, ibi: 15 In transgressionibus autem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit qualiter sit amicitia secundum regnum; secundo qualiter secundum aristocratiam, ibi : Sed et viri ad uxorem etc. ; tertio qualiter secun­ dum timocratiam, ibi: Quod autem fratrum etc. 20 Circa primum duo facit : primo ostendit qualfter sit amicitia inter regem et subditos; secundo com­ parat amicitiam paternam amicitiae regali, ibi: Talis autem et paterna etc. Dicit ergo primo quod inter regem et subditos est amicitia superabundantiae 25 secundum rationem beneficii sicut est beneficiantis ad beneficiatum. Pertinet enim ad regem ut bene­ faciat subditis; si enim sit bonus, habet curam sub­ ditorum ut bene operentur, intendit enim subditos facere virtuosos; unde et nominatur ex hoc quod 30 dirigit subditos sicut pastor oves. Propter quod Homerus regem Agamenonem nominavit pastorem populorum. 1161 a 15 Deinde cum dicit: Talis autem et paterna etc., comparat paternam amicitiam regali. Et circa hoc quatuor facit. Primo comparat amicitiam paternam 35 regali. Et dicit quod amicitia paterna est talis, scilicet similis regali. Secundo ibi: Differt autem etc., ostendit differen1161 a 16 tiam utriusque amicitiae. Et dicit quod praedictae duae amicitiae differunt secundum magnitudinem 40 beneficiorum. Quamvis enim beneficium regis simpli­ citer sit maximum in quantum respicit totam multi­ tudinem, tamen per comparationem ad unam per­ sonam beneficium patris est maius. Est enim pater filio causa trium maximorum bonorum : primo enim 45 generando est sibi causa essendi, quod reputatur esse maximum; secundo educando est sibi causa nutrimenti; tertio instruendo est sibi causa disci­ plinae. Haec autem tria non solum attribuuntur patribus respectu filiorum, sed etiam progenitoribus, 50 id est avis et proavis, respectu nepotum et pro­ nepotum. Tertio ibi: Et natura enim etc., probat quod 1161 a 18 dixerat, scilicet quod talis sit amicitia paterna sicut et regalis. Naturaliter enim pater principatur filiis 55 et progenitores nepotibus sicut et rex subditis. Unde et filii sunt in potestate patris et nepotes in po­ testate avi, sicut et subditi in potestate regis. Quarto ibi: In superexcessu autem etc., ostendit 1161 a 20 in quo conveniant omnes huiusmodi amicitiae. Et 60 ponit duo. Quorum unum est quod omnes huius­ modi amicitiae consistunt in quodam superexcessu unius ad alterum; et quia in rege et subditis hoc est manifestum, manifestat hoc circa patres et filios: quia enim pater est superexcedens, inde est quod 65 parentes honorantur a filiis; honor enim superexcellenti debetur, ut in I habitum est; et idem dicen­ dum est circa progenitores. Aliud autem est quod 7 politicae] policie Er Wi F1 8 politia] politica BoErWV4 Bg1P6W S politicia Ed2 {corr. sec.m. Bg1) 13 politias] politicas ErW PS F1 politicias P1 Ed2 14 politias] politicas BxErW PS F1 politicias Ed2 pocias AoDbEr1P10PdVV2V3V4V10 19 Quod autem fratrum coni, ex lin. 91 cum sec.m. AoPdV10 PWi] In transgressionibus autem Θ Cf. lin. 15, 108 25 beneficiantis] beneficientis Db benefacientis Er Sed cf. infra lin. 26; c. 13 lin. 183-184; J.F. Niermeyer Mediae Latinitatis Lexicon minus, s.v. beneficiare 26 beneficiatum] beneficium T(-Za) Cf. lin. 25 cum adn.; infra IX c. 7 lin. 10, 18, 56, 68, 101, 109, 121, 124, 149, 151, 172, 180; q.26 pr.; a.12; q.ioo a.6 ad 7; q.106 a.3 26-27 bénéficiât ErŒ^OPd BxW beneficiet P7 {qui subditis in subditos etiam corr.) bene facia (!) Ao obsc. P3 10 Cap. 9, 1159 b 25-26. 15 Lin. 1161 a 30. 18 Lin. 1161 a 22. a 15. 67 Cf. supra I c. 18 lin. 18-20 cum adn. (nec non IV 9, 1124 a 23). 19 Lin. 1161 a 25. 22 Lin. 1161 482 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM in huiusmodi amicitiis non est idem iustum ex 70 utraque parte, ut scilicet rex idem faciat subdito quod subditus regi vel pater filio quod filius patri, sed attenditur utrimque iustum secundum digni­ tatem, ut scilicet uterque faciat alteri quod dignum est, quia sic etiam amicitia inter eos consideratur 75 ut unus alterum amet secundum quod dignum est. 1161 a 22 Deinde cum dicit: Sed et viri etc., ostendit qua­ liter sit amicitia secundum aristocratiam. Et dicit quod amicitia quae est inter virum et uxorem est talis sicut ea quae est in aristocratia, in qua prae­ eo ficiuntur aliqui secundum virtutem et propter eam amantur et, quia illi qui praeficiuntur sunt meliores, ideo attribuitur eis plus de bono, in quantum scili­ cet aliis praeferuntur, et unicuique tamen attribui­ tur id quod ei convenit (virtuosi enim in principatu es constituti non subtrahunt subditis bonum quod eis congruit); et per hunc etiam modum conservatur iustitia secundum aristocratiam. Et ita est etiam in amicitia viri et uxoris; vir enim quia melior est praeficitur uxori, tamen vir non praeripit ea quae 90 sunt uxoris. 1161 a 25 Deinde cum dicit: Quod autem fratrum etc., osten­ dit qualiter amicitia accipiatur secundum timocratiam. Et dicit quod amicitia quae est inter fratres assimulatur etairikae, id est amicitiae coaetaneo95 nim ; fratres enim sunt aequales et coaetanei et tales videntur esse unius disciplinae et unius moris ut plurimum, eo quod mores sequuntur consuetu­ dinem vitae, ut in II habitum est. Et ex hoc patet quod tali amicitiae assimulatur amicitia quae est 100 secundum timocratiam, in qua cives qui praefi­ ciuntur sunt aequales et epiikes, id est virtuosi. Unde iustum est quod in parte principentur, ita scilicet quod unus non habeat totum principatum sed particularem, ita quod in principatu aequentur; 105 et sic etiam est amicitia inter eos. Et hoc etiam manifeste observatur in amicitia fratrum et coae­ taneorum sive connutritorum. 1161 a 30 Deinde cum dicit: In transgressionibus autem etc., ostendit qualiter sit amicitia secundum politias 110 corruptas. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod in huiusmodi politiis est parum de amicitia; secundo ostendit in qua earum sit minimum de amicitia, ibi: Et minime in pessima etc.; tertio in qua earum sit plurimum, ibi: Quae autem in demo­ ns cratiis etc. Dicit ergo primo quod in transgressio­ nibus, id est in politiis corruptis, sicut parum est de iustitia, ita etiam parum est de amicitia, quae est quodam modo circa idem iustitiae. Deinde cum dicit: Et minime in pessima etc., 1161 a 31 ostendit in qua corruptarum politiarum sit mini- 120 mum de amicitia. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; secundo probat propositum, ibi : In quibus enim nihil etc. ; tertio ostendit qualiter debeat intelligi quod dictum est, ibi: Secundum quod quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod, cum 125 in corruptis politiis sit parum de amicitia, conse­ quens est quod minimum sit de amicitia in pessima politiarum corruptarum, scilicet in tyrannide in qua aut nihil aut valde parum est de amicitia. Deinde cum dicit: In quibus enim etc., probat 130 1161 a 32 propositum. Quia enim amicitia in communicatione consistit, ut supra ostensum est, manifestum est quod, si inter imperantem et imperatum nihil sit commune, puta cum imperans suum proprium bo­ num intendit, neque amicitia inter eos esse poterit, 135 sicut neque iustitia est inter eos, in quantum scili­ cet imperans usurpat sibi totum bonum quod debe­ tur imperato; hoc autem accidit in tyrannide, quia tyrannus non intendit bonum commune sed pro­ prium, et sic ita se habet ad subditos sicut artifex 140 ad instrumentum et anima ad corpus et dominus ad servum; utitur enim tyrannus subditis ut servis. Haec enim tria quae dicta sunt iuvantur ab his quae utuntur eis in quantum moventur ab eis, scili­ cet servus a domino, corpus ab anima, instrumen- 145 tum ab artifice, non tamen est amicitia utentium ad ea quibus utuntur, quia et si in aliquo prosunt eis, non intendunt per hoc bonum eorum nisi secun­ dum quod refertur ad proprium bonum et hoc prae­ cipue manifestum est de artifice in comparatione iso ad instrumenta inanimata ad quae non est amicitia neque iustitia, quia non communicant in operatione humanae vitae; et similiter non est amicitia ad equum vel bovem, quamvis sint animata, et ita etiam non est amicitia domini ad servum in quan- 155 tum est servus, quia non habent aliquid commune sed totum bonum servi est domini, sicut totum bonum instrumenti est artificis; servus enim est quasi instrumentum animatum, sicut et e converso instrumentum est quasi servus inanimatus. no Deinde cum dicit: Secundum quod quidem igitur 1161 b5 etc., ostendit qualiter sit intelligendum quod dictum 94 etairikae coni.} etaitibe (etattibe, etatribe, etartibe) O(era- Er1 eai- P1 etaribe O1 eancibe W om. spatio vacuo relicto AsBgJEr) etairice SWi ettalie P etayrike F^d2 etairie Ve etailee Za Cf. infra c. 12 lin. 17 cum adn. 109 politias] politicas ErW* WT(-FXV* politicias Ed2 corr.sec.m. Wi) in politiis] politicis V* WS Za sec.m. P polioiis Ve politiciis Eda n6 po­ litiis] politiciis W S Ed2 hom.om. Ve 120 politiarum] politicarum Er1 W S politiciarum Ed2 126 politiis] polyciis Kr politicis S politiciis Ve Ed2 128 politiarum] politicarum S politiciarum Ed2 140 sic om. Φ 79-80 Cf. supra c. 10 lin. 23-26 cum adn. 94-95 Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 1161 a 31. 114 Lin. 1161 b 9. 123 Lin. 1161 a 32. 124 Lin. 1161 b 5. sius, p. 183, 13-14 : θ8» f· i87va : «sed omnia usurpat sibi et rapit princeps». 97-98 Cap. 1, 1103 a 14 - b 25. 113 Lin. 132 Cap. 9, 1159 b 31-32. 137 Aspa139 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. ιι (ii6i a 2i - 1161 b io) est. Et dicit quod secundum praemissa non est amicitia domini ad servum in quantum est servus, est 165 tamen amicitia ad ipsum in quantum est homo ; potest enim esse aliqua iustitia cuiuslibet hominis ad omnem hominem, in quantum possunt commu­ nicare in aliqua lege et in aliqua compositione, id est in aliquo pacto vel promisso, et per hunc etiam no modum potest esse amicitia domini ad servum in quantum est homo. Et sic patet quod in tyrannide, in qua principes utuntur subditis ut servis, parum est de amicitia et iustitia. 166 cuiuslibet] alicuius Φ 169 promisso] permisso Φ(-Ρ5) liticiarum P5) 177 politia] polycia Kr politica V4 PS Ed2 483 Deinde cum dicit: Quae autem in democratiis etc., 1161 b 9 ostendit in qua corruptarum politiarum sit pluri- 175 mum de amicitia. Et dicit quod in democratia, quia in hac politia illi qui principantur in multis intendunt ad commune bonum, in quantum volunt aequari populares insignibus, intendentes principa­ liter ad bonum'popularium. Oligarchia autem me- iso dio modo se habet, quia neque intendit ad bonum multitudinis sicut democratia, neque ad bonum unius tantum sicut tyrannis, sed ad bonum pau­ corum. 175 corruptarum politiarum] inv. ψ (politicarum Er1 S po- 166 Albertus Lect. f. i64ra : «quae est cuiuslibet hominis ad quemlibet». 168-169 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 183], O8, f. i87vb : «compositione, seu conventione» ; Albertus Lect. f. i64ra : «compositionis, id est condicionis» ; Comm. p. 545 b‘ «compositione sive conventione contractuum humanorum». 178 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 12 In communicatione quidem igitur omnis amicitia est, quemadmodum dictum est. § Dividet autem utique aliquis cognatam et ethairicam. § Politicae autem et quae contribulium et quae connavigantium et quaecumque tales communicativis assimulantur magis; quasi enim 15 secundum confessionem quandam videntur esse. In has autem or­ dinabit utique aliquis et peregrinam. § Sed et cognata vide­ tur multifaria esse, dependet autem omnis ex paterna. § Parentes quidem enim diligunt filios ut sui ipsorum aliquid existentes, filii autem parentes ut ab illis aliquid existentes. § Ma20gis autem sciunt parentes qui ex ipsis quam geniti quoniam ex his. § Et magis quo approximatur quod a quo genito quam factum facienti; quod enim ex ipso propinquum ei a quo, puta dens vel capillus vel quodcumque habenti, illi autem nihil quod a quo vel minus. § Sed cum multitudine temporis; hi quidem 25 enim confestim natos diligunt, hi autem procedentes temporibus parentes, intellectum vel sensum accipientes. § Ex his autem mani­ festum propter quae amant magis matres. § Parentes quidem enim filios diligunt ut se ipsos (qui enim ex ipsis velut alteri ipsi in separari), filii autem parentes ut ab illis nati. 30§ Fratres autem ad invicem in ex eisdem nasci; ad illa enim identitas ad invicem idem facit. Propter quod aiunt idem sanguinem et radicem et talia. Sunt au­ tem idem aliqualiter et in divisis. § Magnum autem ad amicitiam et connutritum et quod secundum aetatem, coaetaneus enim coaeta35neum et qui unius moris etairi; propter quod et fraterna etay1162 a i ricae assimulatur. § Nepotes autem et reliqui cognati ex his quo approximantur, in ab eisdem enim esse. Fiunt autem hi qui­ dem proximiores, hi autem magis alieni in prope vel longe praeducem esse. § Est autem ad parentes quidem amicitia filiis 5 et hominibus ad deos ut ad bonum et superexcellens ; bene enim fecerunt maxime, essendi enim et nutriendi causae et natis eius quod est disciplinari. § Habet autem et delectabile et utile talis amicitia magis alienorum, quanto et communior vita ipsis est. § Sunt autem et in io fraterna quae quidem et in etayrica et magis in his qui Π6ΐ b ii 12 ethairicam T (lin. 17) : etairicam L etayricam R etericam Ant. transl.(Ha) 17 dependet autem Α(=ήρτήσθαι δέ LbOb) Ant. transl.(Ha) T (lin. 51) : et dependere Α(=κα'ι ήρτήσθαι KbMb) LR 21 quo approximatur IVRp3 sec.m. BaW12 13 T (lin. 82-83) : quo approximantur Rpi,23(_.Tu1) coapproximatur ALRt 24 cum T (lin. 100) : et ALR 27 enim A(Mb) LRtT (lin. 70, 126) : om. Rp 29 in separari ALRtT (lin. 132) : inseparati Rp 32-33 autem RpT (lin. 149 tamen) : utique ALRt 33 aliqualiter ALRt Tu4Rp3 T (lin. 149) : aequaliter RpbMf-Tu1) 35 etairi LT (lin. 157 ; cf. lin. 19) : etayri Rt Tu*Rp3 ethairi (ethay- AsW13) Rp1’2’4 eteri Ant. transi.(Ha) 35-1162 a 1 etayricae T (lin. 159-160) : etairike L etairique Rt ethayrike Rp 2 quo approximantur RpT (? lin. 163 ; cf. supra 1161 b 21 cum adn.) : coapproximantur ALRt 8 et utile : Inc. i4a peda in Rp1’2’3»4 9 communior ALRp’C4 T (lin. 188) : communiorum RtRp2’3>4(-C4) 10 etayrica Rt Tu1 : etairica L SI ethayrica Rp1’2*3 (- SITu1) ethaerica Rp4 obsc. T (cf. lin. 193 cum adn.) VIII, i2 (ii6i b ii - 1161 b 14) 485 epiikes et totaliter similibus quanto proximiores, et ex nativitate existentes diligunt ad invicem, et ut magis unius moris qui ex eisdem et connutriti et disciplinati similiter, et secundum tempus probatio plurima et firi5inissima. § Analogum autem et in reliquis cognatorum amicabilia. § Viro autem et uxori amicitia videtur secundum naturam existere. Homo enim in natura coniugale magis quam politicum. Et quanto prius et necessarium magis domus civi­ tate. Et filiorum procreatio communis animalibus. § Aliis quidem 20igitur in tantum communicatio est; homines autem non solum procreationis filiorum gratia cohabitant, sed et eorum quae in vitam; confestim enim divisa sunt opera et sunt altera viri et uxoris; sufficiunt igitur ad invicem ad commune ponentes propria. § Propter haec autem et utile esse videtur et delec25tabile in hac amicitia; erit autem utique et propter virtutem, si epiikes sint. Est enim utriusque virtus et gaudebunt utique tali. § Coniunctio autem filii videntur esse. Propter quod et citius steriles dissolvuntur. Filii enim commune bonum ambo­ bus, continet autem commune. § Qualiter autem convivendum 30 viro ad uxorem et totaliter amico ad amicum, nihil alterum videtur quaeri quam qualiter iustum. Non enim idem videtur amico ad amicum neque ad extraneum et etayrum et condisci­ pulum. ii epiikes Ant. transl.(Ha) T (lin. 194) : epieikees (epy- epyey-) LR 11 proximiores L(-Pn) RT (lin. 196) : familiariores P11 19 communis Vd T (lin. 244 ; cf. Super IV Sent, d.26 q.i a.i ad 1; d.33 q.i a.i) : communius ALR (obsc. nonnulli mss.) 19 animalibus ALR : aliis add. Ha an etiam T (cf. lin. 245) ? 26 epiikes Ant. transi.(Ha} T (lin. 275) : epieikees (epyepyey-) LR 26 enim Α(=γάρ KbLbOb) LRtT (lin. 276) : autem Α(=δέ Mb) Rp 32 etayrum Rt Rp4(-V13) Rp3 : ethayrum V13 Rp2-4 etairum L eterum Ant. transl.(Ha) In communicatione quidem igitur etc. Postquam Philosophus distinxit species amicitiae secundum species politicae et yconomicae communicationis, hic subdividit praedictas amicitiarum species. Et 5 circa hoc duo facit : primo ponit commune princi­ pium dividendi amicitias; secundo specialiter agit de quibusdam amicitiis, ibi: Sed et cognata videtur etc. Circa primum tria facit. Primo proponit com­ mune principium distinguendi amicitias, concludens 10 ex praemissis quod, sicut supra dictum est, omnis amicitia in communicatione consistit. 1161 b 12 Secundo ibi: Dividet autem utique etc., distinguit secundum communicationem species amicitiae de quibus minus videtur. Et dicit quod secundum 1161 b 11 diversitatem communicationis potest aliquis distin- 15 guere ab invicem et ab aliis amicitiam cognatam, id est quae est inter consanguineos, et ethairicam, id est quae est inter connutritos ; cognati enim communicant in origine, etairi autem in nutritione. Tertio ibi: Politicae autem etc., distinguit secun-20 H61 b 13 dum hoc amicitias de quibus magis videtur. Et dicit quod amicitiae politicae, id est quae sunt inter concives, et quae sunt contribulium, id est inter homines eiusdem tribus, et quae sunt connavigantium, id est inter eos qui simul navigant, et 25 quaecumque aliae tales, puta commilitantium vel constudentium, magis habent similitudinem commu­ nicationis quam cognata et etayrica; in his enim 6 dividendi] et subdividendi add. Ψ 17 ethairicam] etairicam Kr Za ethayricam F1 etayricam Ed2 ecairicham Bg1 ecaricam Db echaricam P6 thuirchum S chaincham PP2 thairicham pr.m. ethairicham sec.m. Wi ytariacham Ve Cf. supra c. 11 lin. 94 cum adn.; infra lin. 28, 32, 159-160, 193; IX c. 12 lin. 113 cum adn.; nec non supra VIII c. 9 lin. 62 cum adn. 19 etairi] ethairi C’PW AsP6P6P’ etayri Er2 F4Ed2 sec.m. P etairici O1 etari pr.m. P etariaci Ve eteraici pr.m. etaici sec.m. Wi Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 28 etayrica] etairica KrV3 Bg*O1 Za eutairica Ao ethayrica PW AsP7 ecarica Bx eteyrica P ytairicha V6 Cf. supra lin. 17 cum adn. 7 Lin. 1161 b 16. 10 Cap. 9, 1159 b 31-32. 17-18 Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 28-30 Aliter et rectius Albertus Lect. (ms. Cambridge Gonville and Caius Coli. 510/388, f. I28rb) : «Et dicit quod contra politicam, quae fundatur super confessionem communicationis operationum, sicut est connavigantium et comperegrinantium et huiusmodi, dividitur cognata, quae est naturalis, in quam reducitur etayrica » ; Comm. p. 546 b : «...et sic politicae esse videantur, eo quod tales videntur esse secundum quandam confessionem quae fit inter amicos (confessionem autem vocamus quod pacti quandam habet virtutem...) ». Ethica - 48 486 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM amicitiis manifeste confiteri oportet quod ratio 30 amicitiae sit communicatio. Inter quas et potest ordinari amicitia quae est inter eos qui simul pere­ grinantur. Sed in amicitia cognata et ethayrica non est aliquid praesens et permanens id in quo com­ municatur, unde magis latet. 1161 b 16 35 Deinde cum dicit: Sed et cognata etc., determinat specialiter de quibusdam amicitiis. Et primo de amicitia cognata ; secundo de amicitia quae est inter virum et uxorem, ibi: Viro autem et uxori etc. Circa primum duo facit: primo distinguit cognatam 40 amicitiam ; secundo proprietates partium singula­ rium assignat, ibi: Est autem ad parentes quidem etc. Circa primum tria facit: primo agit de amicitia patris ad filium; secundo de amicitia fratrum ad invicem, ibi: Fratres autem ad invicem etc.; tertio 45 de amicitia aliorum consanguineorum, ibi: Nepotes autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quomodo se habeat paterna amicitia ad alias con­ sanguineorum amicitias. Et dicit quod, cum amicitia cognatorum videatur esse multifaria, id est in mul­ so tas species divisa propter diversos consanguinitatis gradus, omnes tamen huiusmodi amicitiae depen­ dent ex paterna sicut ex principio, ut ex sequen­ tibus patebit. 1161 b 18 Secundo ibi: Parentes quidem enim etc., assignat 55 rationem huius amicitiae. Et dicit quod parentes diligunt filios eo quod sunt aliquid ipsorum; ex semine enim parentum filii procreantur, unde filius est quodam modo pars patris ab eo separata; unde haec amicitia propinquissima est dilectioni qua quis 60 amat se ipsum, a qua omnis amicitia derivatur ut in IX dicetur, unde rationabiliter paterna amicitia ponitur esse principium. Filii autem diligunt pa­ rentes in quantum habent esse ab eis, sicut si pars separata diligeret totum a quo separatur. 1161 b 19 65 Tertio ibi: Magis autem sciunt etc., comparat amicitiam paternam ad filialem. Et circa hoc tria facit : primo praefert amicitiam paternam filiali ; secundo praefert amicitiam maternam paternae, ibi: Ex his autem manifestum etc.; tertio manifestat 7o quiddam quod dixerat, ibi: Parentes quidem enim etc. Circa primum ponit tres rationes. Quarum pri­ ma talis est. Tanto aliquem rationabile est magis amare quanto magis cognoscit dilectionis causam. Sicut autem dictum est, causa quare parentes amant filios est quia sunt aliquid ipsorum, causa autem 75 quare filii diligunt est quia sunt a parentibus; ma­ gis autem possunt scire patres qui sint ex eis nati quam filii ex quibus parentibus sint orti, parentibus enim nota fuit generatio, non autem filiis, qui non­ dum erant. Unde rationabile est quod parentes eo magis ament filios quam e converso. Secundam rationem ponit ibi: Et magis quo 1161 b 21 approximatur etc. Quae talis est. Ratio dilectionis in omni amicitia cognata est propinquitas unius ad alterum. Sed ille a quo, scilicet generans, propin-85 quior est genito quam factum facienti, id est quam genitum generanti; genitum enim, sicut dictum est, est quasi quaedam pars generantis separata, unde videtur comparari ad generantem sicut partes sepa­ rabiles ad totum, puta dens vel capillus vel si quid 90 est aliud huiusmodi; huiusmodi autem partes quae separantur a toto magnam propinquitatem habent ad totum, quia totum in se continet ipsas, non autem e converso et ideo ad partes vel nihil videtur attinere totum vel minus quam e converso ; pars 95 enim, etsi sit aliquid totius, non tamen est idem ipsi toti sicut tota pars concluditur in toto. Unde rationabile est quod parentes magis diligant filios quam e converso. Tertiam rationem ponit ibi : Sed cum multitudine 100 1161 b 24 etc. Manifestum est enim quod amicitia per diutur­ nitatem temporis confirmatur. Manifestum est au­ tem quod in maiori multitudine temporis parentes diligunt filios quam e converso; parentes enim dili­ gunt filios statim natos, sed filii diligunt parentes 105 processu temporis quando accipiunt intellectum, id est intellectus usum, vel ad minus sensum, ad discernendum parentes ab aliis; nam a principio omnes viros appellant patres et feminas matres, ut dicitur in I Physicorum. Unde rationabile est quod 110 parentes plus diligant filios quam e converso. Deinde cum dicit: Ex his autem etc.,, comparat 1161 b 26 maternam dilectionem paternae. Et dicit quod ex praedictis rationibus potest esse manifestum quare matres magis ament filios quam etiam patres. Et ns hoc quidem manifestum est quantum ad primam rationem; magis enim possunt scire matres qui sint eorum filii quam patres. Similiter etiam quantum 30 et om. Φ 32 ethayrica] echiyrica (echii- echyi-) O(ethyrica P10 echirica ErO1?8 acayrica Er2Kr ethayrica V AsPB ethairica Bg1) etayrica F1 etairica Za Cf. supra lin. TJ cum adn. 33 id] illud P7 om. Ψ 81 magis] om. Er2 q?(add. sec.m. P3P7) T(-V’ add. sec.m. Wi nec non ante parentes S post ament FŒd2 post filios Za) 91 est aliud inv. Ψ 96 est idem] inv. T^Ed2 V6) 30-32 Averroes, VIII c. 12 (ed. 1562, f. I2 3vb) : «ut illae, quae sunt inter homines connavigantes in eadem nave, aut coitinerantes in eodem itinere» ; Ps.-Aspasius (cf. Aspasius, p. 184, 13), Et, f. lôyva (deest in O8. - Roberti Grosseteste notula esse videntur quae uncis inclusimus) : « In communicativas autem ordinabit utique aliquis et peregrinam [id est comperegrinantium amici­ tiam]» ; Albertus Lect. (cf. adn. ad lin. 28-30) : « comperegrinantium » ; Comm. p. 546 b. Cf. supra c. 3 lin. 118-122 ; infra IX c. 12 lin. 11-17 cum adn. 38 Lin. 1162 a 16. 41 Lin. 1162 a 4. 44 Lin. 1161 b 30. 45 Lin. 1162 a 1. 53 Lin. 1161 b 18 - 1162 a 4. 58 Cf. supra V 11, 1134 b 11. 61 Cap. 4, 1166 a 1-2. 69 Lin. 1161 b 26. 70 Lin. 1161 b 27. 74 Lin. 1161 b 18-19. 87 Lin. 1161 b 19. no Cap. 1, 184 b 12-14. 12 (ii6i b 15 - 1162 a 13) 487 ad tertiam; prius enim tempore matres ex convictu Deinde cum dicit: Nepotes autem etc., determinat 1162 a 1 120 concipiunt amoris affectum ad filios quam patres. de amicitia aliorum consanguineorum. Et (dicit Sed quantum ad secundam rationem, partim qui­ quod nepotes et alii consanguinei appropinquant sibi dem sic, partim autem aliter se habet; nam pater invicem propinquitate generis et amicitiae in quan­ dat filio principaliorem partem scilicet formam, tum sunt ex his, id est in quantum procedunt ex 105 mater vero materiam, ut dicitur in libro De gene- fratribus qui sunt filii eorundem parentum; ex hoc 125 ratione animalium. enim dicuntur consanguinei quod ab eisdem proce­ 1161 b 27 Deinde cum dicit: Parentes quidem enim etc., dunt. Dicuntur autem huiusmodi magis vel minus manifestat id quod dixerat in secunda ratione, propinqui in quantum sunt propinquiores vel remo­ quod scilicet filii magis sint proximi parentibus tiores a praeduce, id est a prima radice consan- 170 quam e converso. Hoc enim contingit quia parentes guinitatis; primum enim oportet accipere mensu­ no diligunt filios quasi se ipsos (filii enim qui ex paren­ ram in omnibus. tibus generantur sunt quasi ipsi parentes, alteri ab Deinde cum dicit: Est autem ad parentes etc., 1162 a 4 eis existentes in hoc solum quod ab eis separantur), ponit proprietates praedictarum amicitiarum. Et sed filii diligunt parentes non quasi aliquid ipso­ primo paternae; secundo fraternae, ibi: Sunt autem 175 rum existentes, sed in quantum sunt ab eis nati. et in fraterna etc.; tertio eius quae est inter alios 1161 b 30 135 Deinde cum dicit: Fratres autem etc., determinat consanguineos, ibi: Analogum autem etc. Circa pri­ de amicitia fraterna. Et primo ponit rationem huius mum ponit duas proprietates. Quarum prima est amicitiae ; secundo ostendit per quid huiusmodi quod filii habent amicitiam ad parentes sicut ad amicitia confirmetur, ibi: Magnum autem etc. quoddam bonum superexcellens, quia ipsi sunt leo Dicit ergo primo quod fratres se amant ad invicem maxime benefactores in quantum ipsi sunt filiis 140 ex eo quod ab eisdem nascuntur; quae enim uni et causa essendi et nutriendi et disciplinae; et talis eidem sunt eadem, sibi invicem sunt quodam modo est etiam amicitia hominis ad Deum. Secundam proprietatem ponit ibi: Habet autem 1162 a 7 eadem; unde, cum filii sint quodam modo idem parentibus, sicut dictum est, identitas filiorum ad etc. Et dicit quod amicitia quae est inter filios et i$s illa, id est ad parentes, facit ipsos filios quodam parentes habet etiam delectationem et utilitatem 145 modo esse idem. Et inde est quod fratres dicimus tanto magis quam amicitia extraneorum quanto esse idem secundum sanguinem et secundum radi­ magis communem vitam gerunt, ex quo provenit cem et secundum alia huiusmodi. Et quamvis san­ quod sunt sibi invicem maxime utiles et delectabiles. Deinde cum dicit: Sunt autem etc., ponit pro-190 1162 a 9 guis parentum, qui est radix communis, sit idem simpliciter, remanet tamen aliqualiter ista identitas prietatem fraternae amicitiae. Et dicit quod in fra­ iso etiam in filiis qui dividuntur a parentibus et ab terna amicitia inveniuntur eadem quae inveniuntur in amicitia etayrica, id est connutritorum, et, si invicem. 1161 b 33 Deinde cum dicit: Magnum autem etc., ostendit fratres sint epiikes, id est virtuosi, et totaliter sibi per quid huiusmodi amicitia confirmetur. Et dicit similes in moribus, tanto magis ex connutritione est 195 quod multum confert ad fraternam amicitiam quod inter eos amicitia quanto sibi invicem sunt proxi­ 155 fratres sint connutriti et propinqui secundum aeta­ miores, et hoc quidem secundum tria: primo qui­ tem, quia naturaliter coaetanei se invicem diligunt dem secundum diuturnitatem temporis, quia staet homines etairi, id est simul nutriti, consueverunt tim nati se invicem dilexerunt; secundo vero secun­ esse unius moris, quod est causa mutuae dilectionis; dum perfectiorem similitudinem, magis enim viden- 200 et inde est quod amicitia fraterna similis est etay- tur esse unius moris fratres qui sunt ex eisdem 160 ricae, id est connutritivae. geniti (et sic videntur habere eandem naturalem 121 partim coni, cum sec.rn. Ao SWi] pertinet Θ (om. Za) 157 etairi] etayri Er2 S V6 ethairi PV ethayri AsP5 F1 etari PlePd etarici Wi Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 159-160 etayricae] etairice O PS ethayrice As F1 ethyrice P1 etaryce Pd echiyrice V3 Cf. supra lin. 17 cum adn. 176 et in fraterna etc. Inc. 3ia peda. 193 etayrica coni, cum Ed2] ecaichica unum et idem esse ad invicem : quae enim uni et eidem sunt quodam modo < eadem >, haec etiam ad invicem sunt eadem per aliquem modum». - Cf. Aristoteles De soph, elench. 6, 168 b 31-32 (PL 64, 1015 A; cuius verba emenda­ vimus ad normam cod. Paris B. N. lat. 6293, f. 5v; 6294, f. gv): «Nam quae uni et eidem [sunt] eadem, et sibi invicem probamus esse eadem», cuius verba profert ipse Thomas Super IV Seni, d.44 q.2 a.2 qla 3 arg.i; Za q.28 a.3 arg.i et ad 1. 143 Lin. 1161 b 28-29 157, 159-160 Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 171-172 Aristoteles Met. X [2, 1052 b 18, 24-26] see. Thomam Super I Sent. d. 84.4 a.2 arg.3; d.24 q.i a.i s.c.2 et c.; De ver. q.io a.i; Contra Gént. I 62; De pot. q.i a.4 arg.2; q.7 a.3 arg.7; Za-ZZae q.34 a.4 arg.i; q.96 a.i ad 2. 175 Lin. 1162 a 9. 177 Lin. 1162 a 15. 193 Cf. supra c. 9 lin. 62 cum adn. 488 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM dispositionem) et sunt simul nutriti et similiter disciplinati a parentibus; tertio secundum experien205 tiam amicitiae, quia secundum multum tempus unus probavit alium et ideo horum amicitia est maxima et firmissima. 1162 a 15 Deinde cum dicit: Analogum autem etc., ponit proprietatem amicitiae quae est inter alios consan210 guineos. Et dicit quod ea quae pertinent ad amici­ tiam consanguineorum aliorum oportet accipere secundum proportionem amicitiae fraternae, quia alii consanguinei derivantur a fratribus, ut supra dictum est. 1162 a 16 215 Deinde cum dicit: Viro autem et uxori etc., deter­ minat de amicitia viri et uxoris. Et circa hoc tria facit: primo assignat rationes huius amicitiae; se­ cundo ostendit per quid huiusmodi amicitia confir­ metur, ibi: Coniunctio autem etc.; tertio respondet 220 cuidam quaestioni, ibi : Qualiter autem convivendum etc. Circa primum duo facit: primo ponit proprias rationes huius amicitiae; secundo ostendit quomodo haec amicitia se habeat ad communes rationes ami­ citiae, ibi: Propter haec autem etc. Circa primum 225 duo facit : primo ponit propriam rationem huius amicitiae quae communiter competit tam hominibus quam aliis animalibus ; secundo ponit rationem quae proprie se habet ad homines, ibi: Aliis quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod inter virum et 230 uxorem videtur esse quaedam amicitia naturalis. Et hoc probat per locum a minori: homo enim est animal naturaliter politicum et multo magis est in natura hominis quod sit animal coniugale. Et hoc probat duabus rationibus. Quarum prima est quia 235 ea quae sunt priora et necessariora magis videntur ad naturam pertinere; societas autem domestica, ad quam pertinet coniunctio viri et uxoris, est prior quam societas civilis sicut pars est prior toto; est etiam magis necessaria, quia societas domestica 240 ordinatur ad actus necessarios vitae, scilicet gene­ rationem et nutritionem; unde patet quod homo naturalius est animal coniugale quam politicum. Secunda ratio est quia procreatio filiorum ad quam ordinatur coniunctio viri et uxoris est communis 245 aliis animalibus et ita sequitur naturam generis, et sic patet quod homo magis est secundum naturam animal coniugale quam politicum. 211 consanguineorum aliorum inv. Ψ nibus © (hominibus exp. animalibus F1) Deinde cum dicit: Aliis quidem igitur etc., assig1162 a 19 nat propriam rationem amicitiae coniugalis quae convenit tantum hominibus, concludens ex prae- 250 missis quod in aliis animalibus est communicatio inter marem et feminam in tantum sicut dictum est, id est solum ad procreationem filiorum, sed in hominibus mas et femina cohabitant non solum causa procreationis filiorum, sed etiam propter ea 255 quae sunt necessaria ad humanam vitam; statim enim apparet quod opera humana quae sunt neces­ saria ad vitam sunt distincta inter marem et femi­ nam ita quod quaedam conveniunt viro, puta ea quae sunt exterius agenda, et quaedam uxori, sicut 200 nere et alia quae sunt domi agenda; sic igitur sibi invicem sufficiunt dum uterque propria opera redi­ git in commune. Unde patet quod amicitia coniu­ galis in hominibus non solum est naturalis sicut in aliis animalibus, utpote ordinata ad opus naturae 205 quod est generatio, sed etiam est yconomica utpote ordinata ad sufficientiam vitae domesticae. Deinde cum dicit: Propter haec autem etc., osten1162 a 24 dit qualiter haec amicitia se habeat ad communes amicitiae rationes. Et dicit quod ex praedictis ap- 270 paret quod amicitia coniugalis habet utilitatem, in quantum scilicet per eam fit sufficientia vitae do­ mesticae; habet etiam delectationem in actu gene­ rationis sicut et in ceteris animalibus; et, si vir et uxor sint epiikes, id est virtuosi, poterit eorum 275 amicitia esse propter virtutem. Est enim aliqua virtus propria utriusque, scilicet viri et uxoris, propter quam amicitia redditur iocunda utrique. Et sic patet quod huiusmodi amicitia potest esse et propter virtutem et propter utile et propter delec- 280 tabile. Deinde cum dicit: Coniunctio autem etc., ostendit 1162 a 27 per quid firmetur huiusmodi amicitia. Et dicit quod causa stabilis et firmae coniunctionis viden­ tur esse filii. Et inde est quod steriles, qui scilicet 235 carent prole, citius ab invicem separantur. Fiebat enim apud antiquos separatio matrimonii sterili­ tatis causa. Et huius ratio est quia filii sunt com­ mune bonum amborum, scilicet viri et uxoris quo­ rum coniunctio est propter prolem ; illud autem 290 quod est commune continet et conservat amicitiam 231 minori] maiori Ψ 265 animalibus coni, cum Ps FŒd2 VeZa sec.rn. S] homi­ 277 virtus] om. $(pro utriusque hab. virtusque Bg3 sec.rn. AoP’) 213 Lin. 1162 a 1-4 219 Lin. 1162 a 27. 220 Lin. 1162 a 29. 224 Lin. 1162 a 24. 228 Lin. 1162 a 19. 231-232 Cf. supra I c. 1 lin. 55-56 cum adn. 286-288 «Antiquos» (de cuius vocabuli vi cf. Gauthier Saint Thomas d’Aquin. Contra Gentiles, t. 1, Intr., p. 76, adn. 204) hic vocat Thomas Romanos recentiores, cum ei constet apud « antiquos Romanos » divortium non fuisse, cf. Contra Gent. Ill 124 : « Fuit etiam hoc inconveniens reputatum apud antiquos Romanos, de quibus refert Maximus Valerius [Factorum ac diet, memor. II 1 4 ; ed. Kempf, p. 58] quod credebant nec propter sterili­ tatem coniugalem fidem debere dissolvi», quorum verborum priorem scriptionem invenies in ed. Leonina, t. 14, p. 46* b 64-67 : « Refert enim Maximus Valerius quod longo tempore apud antiquos Romanos non fuit uxoris [div] repudium, quia estimabant nec etiam propter sterilitatem fidem coniugalem oportere dissolvi» ; progrediente vero tempore divortium per leges licuit ; cf. Albertus Comm. p. 550 b - 551 a : « Et lege Romana ferunt ab antiquo sancitum quod ex sola sterilitatis causa in altero coniugum coniugium solvetur. Sic Marcia e Catone soluta esse dicitur propter sterilitatem». 288-289 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 12 (iiÔ2 a 13 " Ιτ^2 a 33) quae, ut supra dictum est, in communicatione consistit. 1162 a 29 Deinde cum dicit: Qualiter autem etc., respondet 295 cuidam quaestioni, scilicet qualiter debeant convi­ vere vir et uxor. Sed ipse respondet quod quaerere hoc nihil est aliud quam quaerere qualiter se habeat id quod iustum est inter virum et uxorem ; sic enim 292 Lin. 1161 b ii ; c. 9, 1159 b 31. 489 debent ad invicem convivere ut uterque servet alteri quod iustum est. Quod quidem diversificatur secun- 300 dum diversos; non enim idem iustum videtur esse observandum ad amicum et extraneum et connutritum et discipulum. Et ideo huiusmodi consideratio pertinet ad yconomicam seu politicam. 13 1162 a 34 Trinis itaque existentibus amicitiis, quemadmodum in principio dictum est, et secundum unamquamque his quidem in aequalitate amicis existentibus, his autem secundum superexcellentiam, et enim similiter 1162 b i boni fiunt amici et melior deteriori, similiter autem et delectabiles, et propter utile aequantes utilitatibus et differentes, aequales quidem secundum aequalitatem oportet in amare et reliquis aequare, inaequales autem secundum analogum superexcellentiis assignare. 5§ Fiunt autem accusationes et querelae in ea quae secundum utile amicitia vel sola vel maxime rationabiliter. § Qui quidem enim propter virtutem amici existunt, bene operari ad invicem prompti sunt; hoc enim virtutis et amicitiae. Ad hoc autem conten­ dentium non sunt accusationes neque pugnae; amantem enim et io benefacientem nullus contristat, sed, si sit gratus, retribuit bene operans; superexcellens autem, sortiens quod appetit, non utique accusabit amicum, uterque enim bonum appetit. § Non omnino autem neque in his quae propter delectationem. Simul enim ambobus fit quod appetunt, si in commorari gaudent; ridiculus 15 autem utique videbitur et accusans non delectantem, cum possit non commorari. § Quae autem propter utile accusativa. In utilitate enim utentes ad invicem semper pluri indigent et minus habere existimant conveniente et conqueruntur quoniam non quantis indigent tantis sortiuntur digni existentes. 20 Benefacientes autem non possunt sufficere ad tanta quantis pa­ tientes indigent. § Videtur autem, quemadmodum iustum est duplex, hoc quidem non scriptum, hoc autem secundum legem, et eius quae secundum oportunum utilitatis haec quidem moralis, haec autem legalis esse. Fiunt igitur accusationes maxime cum non secundum 25 eandem commutabunt et dissolvuntur. § Est autem legalis quidem in dictis, haec quidem omnino foralis ex manu in manum, haec autem liberalior in tempus, secundum confessionem autem quid pro quo; manifestum autem in hac debitum et non ambiguum, amicativam autem dilationem habet. Propter quod apud quosdam horum non sunt soiusta, sed existimant oportere diligere eos qui secundum fidem commutant. § Moralis autem non in dictis, sed ut amico donat vel cuicumque alii, reportare autem dignificat aequale vel plus, 34 itaque RT (lin. i ; cf. supra c. 3 lin. 5) : utique L 36 secundum ALRp1T (lin. 14) : om. RtRp3’3*4 1162 b 2 utilitatibus (=ταϊς ώφελείαις) ARtRp1’3’8 T (lin. 21) : amicitiis (=ταϊς φιλίαις) LRp4 4 inaequales (=τους... άνίσους) AR (-lis Rt) T (lin. 28) : inaequalibus (τοΐς... άνίσοίς?) L 4 secundum analogum Α(=τω άνάλογον KbLbMb) Rp3T (lin. 29) : analogum A (=τό άνάλογον Ob) LRtRp1’3»4 5 querelae RT (lin. 36) : vituperationes L 5 secundum ALRtT (lin. 38) : sunt Rp 8 hoc1 ALRtT (lin. 49) : hii Rp 13 autem A(=S’) RT (lin. 44, 63) : utique (=δή) L 13 his quae Α(=ταϊς Ob) LT (lin. 65) : his qui Α(=τοϊς KbLbMb) R 18 conquerun­ tur RT (lin. 80) : vituperant L 23 oportunum RT (lin. 103 oportet) : utile L 23 utili­ tatis Α(=ώφελείας L^M^h) RT (lin. 103) : amicitiae A(= φιλίας Kb) L 26 foralis Rp3-3-4 (sed post 25 quidem perperam ins.) T (lin. 121) : venalis LR (etiam Rp3*3’4) 26-27 haec autem liberalior RT (lin. 124-125) : liberalior autem L 32 reportare RtRp1’3*3 T (lin. 139) : conferri LRp4 (ferri hab. etiam post autem Rp1·3·3) Cf. 1163 a 18 cum adn. 32 autem A P11 Rp (bis hab. scii, post reportare et post ferri Rp1’3·3) T (lin. 138) : om. L(-Pu) Rt VIII, 13 (ii62 a 34 - ΣΙ^2 b 5) 491 ut non dans sed accommodans. Non similiter autem commu­ tans et dissolvens accusabit. § Hoc autem accidit 35 propter velle quidem omnes vel plures bona, eligere autem utilia; bonum autem benefacere non ut 1163 a 1 contrapatiatur, utile autem beneficiatum esse. § Potenti autem re­ tribuendum secundum dignitatem eorum quae passus est et sponte; no­ lentem enim amicum non faciendum. Ut utique peccantem in principio et bene patientem a quo non oportuit, non enim ab amico neque prop5 ter ipsum hoc operante. Quemadmodum igitur in dictis beneficiatum dissolvendum, sed et confiteri, si potens, reddere, impotentem autem neque dans dignificabit utique. Quare, si potens, reddendum, in principio autem intendendum a quo beneficiatur et in quo, ut in his sustineat vel non. § Dubitationem autem 10 habet utrum oportet patientis utilitate mensurare et ad hanc facere redditionem vel operantis be­ neficio. § Patientes quidem enim talia aiunt accipere a beneficis quae parva erant illis et erat ab alteris accipere, parvificantes. Hi autem e converso maxi15 ma eorum quae apud ipsos et quae ab aliis non erat et in periculis vel talibus necessitatibus. § Igitur propter utile quidem amicitia existente, patientis utilitas mensura est: iste enim indigens et sufficit ipsi ut reportaturus aequa­ lem; tantum igitur factum fuit adiutorium quantum iste iuva2otur, et reddendum autem ipsi quantum accepit, et plus, melius enim. In his autem quae secundum virtutem, accusationes quidem non sunt, mensurae autem assimulatur operantis electio; virtu­ tis enim et moris in electione principale. 33 dans ALRtRp4T (lin. 141) : dictas Rp1’8’3 34 autem ALRt : om. Rp 35 quidem ALRt : quod Rp 1163 a 6 si RtRp1’2’3 T (lin. 171) : utique LRp4 Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 7 dignificabit LRp1-4 : dignificaverit RtRp2’3 13 beneficis ALRtT (lin. 194) : bene­ ficiis Rp 13 erat ALRt : erant Rp 15 quae2 R : om. L 18 reportaturus Rt : assumens I, om. Rp Cf. supra 1162 b 32 cum adn. 19 factum fuit Rt : fiet LRp1*4 om. Rp2’3 an fuit T (cf. lin. 207) ? 20 accepit LT (lin. 209)*: acceperit Rp acceperat Rt 20 et2 R : vel et AL 22 sunt ALR Pfan fiunt T (lin. 211) ? 1162 a 34 Trinis itaque existentibus etc. Postquam Philo­ sophus distinxit amicitiae species, hic ostendit qua­ liter in eis fiant accusationes seu conquestiones. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quid opor5 teat in amicitiis observari ad querimonias vitandas; secundo ostendit in quibus amicitiis fiunt queri­ moniae, ibi: Fiunt autem accusationes etc.; tertio ostendit quae sit ratio querimoniae, ibi: Videtur autem, quemadmodum iustum etc. Dicit ergo primo 10 quod sunt tres species amicitiae, sicut supra dictum est, scilicet propter virtutem, propter delectabile et propter utile, et secundum unamquamque earum possunt amici se habere vel secundum aequalita­ tem vel secundum superexcellentiam, et hoc mani­ is festat per singulas species : in amicitia enim quae est secundum virtutem possunt amici fieri et illi qui sunt aequaliter boni et etiam melior peiori, et similiter in amicitia delectabilis possunt esse aequa­ liter delectabiles vel in hoc secundum excellentiam et defectum se habere, et iterum in amicitia quae 20 est propter utile possunt secundum utilitates adae­ quari et etiam differre secundum magis et minus; si igitur sint aequales amici secundum quamcumque speciem amicitiae, oportet quod adaequentur et quantum ad hoc quod est amare, ut scilicet aequa- 25 liter uterque ab altero diligatur, et quantum ad reliqua, sicut sunt obsequia amicorum; si autem fuerint inaequales, oportet quod utrique eorum assig­ netur aliquid secundum proportionem excessus et defectus. 30 Deinde cum dicit: Fiunt autem accusationes etc., 1162 b 5 ostendit in quibus amicitiis fiant querelae. Et pri- 6 fiunt Cf. Praef. p. 199* 7 Lin. 1162 b 5. 8 Lin. 1162 b 21. 10 Cap. 3, 1156 a 6-8. 492 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM mo proponit quod intendit ; secundo manifestat propositum, ibi: Qui quidem enim etc. Dicit ergo 35 primo rationabiliter contingere quod accusationes et querelae, prout scilicet unus amicus accusat alte­ rum vel conqueritur de altero, fiunt vel in sola amicitia quae est propter utile vel maxime in ea. 1162 b 6 Deinde cum dicit: Qui quidem enim etc., mani4o festât propositum. Et primo ostendit quod in ami­ citia quae est propter virtutem non fit accusatio vel querela; secundo quod nec etiam multum fit in amicitia quae est propter delectabile, ibi: Non omnino autem etc.; tertio ostendit quod maxime fit 45 accusatio et querela in amicitia quae est propter utile, ibi: Quae autem propter utile etc. Dicit ergo primo quod illi qui sunt amici propter virtutem prompti sunt ad hoc quod sibi invicem benefaciant; haec enim est propria operatio et virtutis et amici5o tiae, scilicet bene operari ad amicum. Et cum ita sit quod uterque ad hoc intendat ut obsequatur amico, non potest contingere quod exinde prove­ niant accusationes et pugnae: nullus enim vult con­ tristare eum qui se amat et sibi benefacit, sed, si 55 sit gratus, ille qui recipit beneficium studet ad retri­ buendum per aliud beneficium; et si detur quod unus eorum sit superexcellens, quamvis non tantum recipiat quantum impendit, tamen si sortitur illud quod appetit non accusabit amicum suum, hoc au6o tem quod ab utroque appetitur est bonum, id est conveniens et honestum, et hoc est illud quod non excedit facultatem amici. 1162 b 13 Deinde cum dicit: Non omnino autem etc., osten­ dit qualiter se habeat circa amicitiam delectabilis. 65 Et dicit quod neque etiam in amicitiis quae sunt propter delectationem passim fiunt accusationes et querelae, etsi aliquando contingant fieri. Si enim in mutua societate gaudent, uterque habet quod quae­ rit, scilicet delectationem, et ideo nullus est locus 7o querelae ; si autem unus ab altero delectationem non recipiat, ridiculum est quod ille alter eorum accuset illum qui delectationem non exhibet, cum in sua potestate habeat cum illo non morari. 1162 b 16 Deinde cum dicit: Quae autem propter utile etc., 75 ostendit qualiter se habeat in amicitia utilis. Et dicit quod illa amicitia quae est propter utile ma­ xime patitur accusationes et querelas. Illi enim qui utuntur se invicem ad utilitatem semper pluri indi­ gent quam eis detur et existimant quod minus reci­ so piant quam eis conveniat et ideo conqueruntur 63-64 ostendit] dicit Φ Cf. supra c. 3 lin. 125 cum adn. PSWi) 67 enim coni, cum F’Ed2] om. Θ (et quia add. sec.m. S) pr.m. S mutua F1Ed2 sec.m. S) 71 ille] om. AoBg1 Ψ coni, cum F*Ed2] sunt Θ Sed cf. infra lin. 136, 171 34 Lin. 1162 b 6. 43 Lin. 1162 b 13. 46 Lin. 1162 b 16. 1163 a i. 97 Lin. 1162 b 25. 100 Lib. V 12, 1134 b 18. quod non tanta recipiant quantis indigent, prae­ sertim cum sint tantorum digni. E contrario au­ tem benefactores dicunt quod non possunt ad tanta danda sufficere quantis indigent illi qui ab eis bene patiuntur. 85 Deinde cum dicit: Videtur autem, quemadmodum 1162 b 21 etc., assignat rationem quare contingit querela in amicitia utilis. Et primo quantum ad aequales; secundo quantum ad inaequales, ibi: Differunt au­ tem et in his etc., Circa primum duo facit: primo 90 assignat rationem; secundo movet dubitationem, ibi: Dubitationem autem habet etc. Circa primum duo facit : primo assignat rationem querelarum quae sunt in amicitia utilis; secundo docet huiusmodi querelas vitare, ibi : Potenti autem etc. Circa primum 95 duo facit: primo proponit rationem; secundo expo­ nit quod dixerat, ibi: Est autem legalis quidem etc. Dicit ergo primo quod duplex est iustum: unum quidem quod non est scriptum sed rationi inditum, quod supra nominavit iustum naturale, aliud autem 100 est iustum secundum legem scriptam, quod supra in V nominavit iustum legale ; et similiter est duplex utilitas quam oportet in amicitiis consequi, qua­ rum una est moralis, quando scilicet unus exhibet utilitatem alteri secundum quod pertinet ad bonos 105 mores, et haec utilitas respondet iusto non scripto, alia autem est utilitas legalis, prout scilicet unus exhibet utilitatem alteri secundum quod est lege statutum. Maxime igitur fiunt accusationes in ami­ citia utilis quando non secundum idem fit commu-110 tatio utilitatis, puta cum unus exhibet utilitatem secundum exigentiam legis, alter vero requirit eam secundum convenientiam bonorum morum, et sic fit dissolutio amicitiae. Deinde cum dicit: Est autem legalis etc., mani-115 1162 b 25 festat quod dixerat. Et primo quantum ad utilita­ tem legalem; secundo quantum ad moralem, ibi: Moralis autem etc. Dicit ergo primo quod legalis utilitas consistit in dictis, id est in conventionibus quae fiunt ex condicto utriusque, et haec est duplex : 120 quaedam enim est omnino foralis, id est per modum emptionis et venditionis, quae scilicet est ex manu in manum, scilicet cum aliquis statim accipit quod ei promittitur pro obsequio impenso; alia autem est liberalior, quae habet temporis dilationem, sed ta- 125 men determinatum est quid pro quo debeat dari; et sic non est dubium sed manifestum quid sit debitum, est tamen hic quaedam amicabilis dilatio 67 fieri om. Ψ 67 Si] om. φ (si corr. in fieri sec.m. 67-68 in mutua] commutua (vel cum mutua ?) TXcontinua 99 quod] om. F Ψί-F1 Za add. sec.m. PSWi) 120 fiunt 89 Cap. 14, 1163 a 24. 92 Lin. 1163 a 9. 95 Lin. 102 Cap. 12, 1134 b 18-19. 118 Lin. 1162 b 31. 13 (1102 b 5 - 1163 a 17) eius quod debetur. Et ideo apud quosdam talium 130 non oportet per aliquem iudicem iustitiam exhibere, sed fidelitatem servant in commutationibus et aesti­ matur quod propter hoc sint diligendi. 1162 b 31 Deinde cum dicit: Moralis autem etc., exponit quae sit moralis utilitas. Et dicit quod moralis uti135 litas non consistit in dictis, id est in conventionibus quae fiunt ex condicto, sed sicut consuevit aliquid gratis dari amico, ita unus dat cuicumque alii sine pacto foris expresso, sed tamen quantum ad inten­ tionem ille qui dat dignum reputat ut reportet ali140 quid aequale vel etiam maius, ac si non esset gratis dans, sed accommodans. Si autem non hoc modo fiat commutatio, ut scilicet ille qui accepit restituat et solvat aequale aut maius, ille qui dedit accusa­ bit recipientem et conqueretur de eo. 1162 b 34 145 Consequenter autem assignat praedictorum cau­ sam. Et dicit quod hoc quod dictum est, scilicet quod ille qui gratis dat retributionem quaerit, ideo accidit quia omnes vel plures volunt, id est appro­ bant, honesta, sed tamen in suis actibus eligunt ea iso quae sibi sunt utilia; quod autem aliquis benefa­ ciat alteri non ea intentione ut contrapatiatur resti­ tutionem beneficii est honestum et ideo ut homines sint aliis accepti volunt videri hoc modo benefa­ cere, sed quod aliquis beneficia recipiat est utile iss et ideo homines < hoc > eligunt, quantumcumque aliud praetendant. 1163 a 1 Deinde cum dicit: Potenti autem etc., ostendit quomodo huiusmodi querimonia sit vitanda. Et dicit quod ille qui recipit beneficium, si potest, 160 debet retribuere secundum dignitatem eorum quae recepit et hoc propria sponte, quia non debet ali­ quis facere amicum involuntarium, ut scilicet velit gratis accipere ab eo qui noluit gratis dare. Sed in hoc peccavit a principio ille qui beneficium acce­ ss pit quod hoc passus est ab eo a quo non oportuit; non enim recepit beneficium a vero amico neque 493 ab homine qui beneficium contulit propter ipsum cui datum est, sed propter utilitatem inde spera­ tam. Ille igitur qui beneficium recepit debet solvere danti sicut fit in dictis, id est in conventionibus 170 quae fiunt ex condicto, et, si potest reddere aequivalens ei quod recepit, debet confiteri, scilicet pro­ testando se totum restituisse; si vero non possit reddere, neque etiam ille qui dedit beneficium dig­ num reputat ut sit ab eo exigendum. Est ergo 175 hoc observandum quod tali benefactori qui retri­ butionem intendit sit retribuendum si recipiens possit, sed a principio, quando homo beneficium recipit, debet attendere a quo recipiat, utrum sci­ licet ab amico gratis dante vel ab eo qui retribu- ibo tionem quaerit, et similiter debet homo attendere in qua re beneficium recipiat, utrum scilicet possit recompensare vel non, ut sic sustineat se beneficiari vel non. Deinde cum dicit: Dubitationem autem habet etc., iss 1163 a 9 movet dubitationem circa praedicta. Et primo pro­ ponit dubitationem. Et dicit quod dubitatio est utrum retributionem faciendam oporteat mensurare secundum utilitatem eius qui recepit beneficium vel secundum operationem eius qui dedit beneficium. 190 Secundo ibi: Patientes quidem enim etc., assignat 1163 a 12 rationem dubitationis. Illi enim qui recipiunt bene­ ficia, intendentes attenuare suscepta beneficia, di­ cunt se talia recepisse a beneficis quae parva erant illis ad dandum et quae illi poterant de facili ab 195 aliis recipere. E converso autem benefactores volen­ tes magnificare sua beneficia dicunt se contulisse maxima eorum quae habebant et qualia non pote­ rant ab aliis recipere et quod ea contulerunt in periculis et in magnis necessitatibus. 200 Tertio ibi: Igitur propter utile etc., solvit dubi1163 a 16 tationem. Et dicit quod, si amicitia sit propter utile, mensura retributionis debet accipi secundum utilitatem quam percepit ille qui passus est bene- 130 iustitiam exhibere inv. Ψ 132 quod] et T(-V’Za corr. sec.m. PSWi) 132 sint] sunt Ei4Er2 P6W Ψ 137 cui­ cumque] cuilibet Φ Sed cf. Arist. 1162 b 32 140-141 gratis dans inv. Ψ 141 non] post hoc modo Yf-F’Ed2) 147 quaerit] querat Ψ 148 id est coni, cum F'Ed2] et Φ Za om. Ti-F’Ed2 et add. Za sec.m. PWi volunt etiam om. S Ve) 150 autem aliquis] inv. T(aliquis om. Za accidit cum aliquis V6) 155 hoc coni, cum sec.m. Er2] om. Θ (add. loco homines Bg1 post eligunt Za) 161 recepit] recipit DbV3 Bg3ErOP«VW PS F1 V6 (cort. sec.m. V) 162 involuntarium coni, ex Arist. 1163 a 2-3] sibi vo­ luntarium T(sibi involuntarium Ve Ed2 sec.m. Wi) voluntarium ®(noluntarium sec.m. Pd non voluntarium sec.m. P3) 166 re­ cepit] recipit Φ(-Ρ7 OW”) S 169 recepit O1 P F*Ed2 Za] recipit Φ S Wi V6 174 reddere] neque ille qui dedit add. F1Ed2 174 dedit coni.] accepit Θ 183-184 bénéficiai! Cf. supra c. 11 lin. 25 cum adn. 189 recepit] recipit Φ(-Υ4) 194 be­ neficis coni, ex Arist. 1163 a 13 cum F1 sec.m. PdV10] beneficio ®(benefico Bg1) beneficia T(-Fx beneficiis Ed2 beneficio sec.m. P) 129-132 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 185], Et, f. lôpvb : «Propter hoc apud quosdam sic commutantium non sunt iusta, scilicet legalia, eo quod tales multotiens non firmant scripto suam conventionem, sed existimant solum oportere diligere eos qui commutant secundum fidem commutantium, bonae fidei ipsorum se committentes, non scripto firmantes ; maioris enim videtur amicitiae si quis fidei soli alterius se commitit quam si non hoc faciat sine scripti corroboratione, et hoc amicitiam magis fovet et auget » ; Albertus Lect. f. i66ra : « Unde et apud quosdam inter tales qui se sic expectant non sunt iusta, id est pacta secundum formam iuris, sed aestimant quod unus debeat operari ad alterum tamquam ad amicum si fideles sunt in commutationibus» ; Comm. p. 554 a. 146 Lin. 1162 b 32-33. 152-154 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 185], Et, f. i7ora : « ...omnes vel plures volunt bona vera vel apparentia et sic volunt videri boni quasi benivole dantes a principio » ; Albertus Lect. f. i66ra : «...volunt bona, id est honesta, id est volunt apparere illa volentes... et quia benefacere gratis est bonum, id est honestum..., ideo volunt videri gratis dantes». 196-200 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 186], Et, f. I7orb : « Et addunt adhuc quod dederunt beneficiatis in eorum periculis vel magnis et periculosis necessitatibus, sic volentes donum suum magnificare » ; Albertus Lect. f. i66rb : «Et dantes dicunt e converso volentes extollere sua beneficia quod dederunt maxima quae apud ipsos... ». SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 494 ficium ; iste enim est qui indiguit beneficio et sufficit ei quod tentet reddere aequalem retributionem ; tantum ergo fuit adiutorium benefactoris quantum recipiens fuit adiutus, et ideo tantum debet reddere quantum accepit de adiutorio, et si plus faciat, 210 melius est. In amicitiis autem quae sunt secundum virtutem, non fiunt quidem accusationes, sicut su­ pra dictum est, est tamen in eis facienda recom­ pensatio et hic electio vel voluntas conferentis bene­ ses 213 hic coni.] hec Θ (in hoc F'Ed2) pr.m. SWi constititutus P 212 Lin. 1162 b 6-12. ficium habet similitudinem mensurae, quia mensura uniuscuiusque generis est id quod est principale in 215 genere illo, principalitas autem virtutis et moris consistit in electione; et ideo in amicitia quae est secundum virtutem debet fieri recompensatio secun­ dum voluntatem eius qui beneficium contulit, etiam si parvum aut nullum auxilium ex hoc est aliquis 220 consecutus. 221 consecutus coni, cum Kr Bg1?5 F1Ed2 VeZa 214-216 Cf. supra c. 12 lin. 171-172 cum adn. sec.m. Pd SWi] consuetus Φ constitutus 14 1163 a 24 Differunt autem et in his quae secundum superexcellentiam amicitiis; dignificat enim uterque plus habere, cum autem non hoc fiat, dissolvitur amicitia. § Existimat enim melior conve­ nire ipsi plus habere; bono enim tribui plus. Similiter autem et utilior: inutilem enim existentem non aiunt oportere aequa­ le habere, ministrationem enim fieri et non amicitiam si non 30secundum dignitatem operum erunt quae ex amicitia; existimant enim, quemadmodum in pecuniarum communicatione plura accipiunt conferentes plura, sic oportere et in amicitia. § Indi­ gens autem et deterior e converso: amici enim boni esse sufficere indigentibus. Quid enim, aiunt, utile studioso 35 vel potenti amicum esse nihil recepturum ? 1163 b i§ Videtur autem uterque recte dignificare et oportere utri que plus tribuere ex amicitia, non ex eodem, sed superexcellenti quidem honoris, indigenti autem lucri. § Virtutis quidem enim et beneficii honor retributio, indigentiae autem auxilium 5 lucrum. § Sic autem habere hoc et in urbanitatibus vide­ tur; non enim honoratur qui nullum bonum communi tribuit; commune enim datur ei qui commune bénéficiât, honor autem commune. Non enim est simul ditari a communibus et honora­ ri; in omnibus enim minus nullus sustinet, ei autem qui io circa pecunias minoratur honorem tribuunt et dona expec­ tant! pecunias; quod secundum dignitatem enim adaequat et salvat amicitiam, quemadmodum dictum est. Sic itaque et inae­ qualibus associandum et ei qui in pecunias utilis est vel in virtutem honorem reddendum retribuentem quod contingit. 15 § Possibile enim amicitia requirit, non quod secundum dignitatem. Ne­ que enim est in omnibus, quemadmodum in his qui ad deos honoribus et parentes; nullus enim secundum dignitatem aliquando utique re­ tribuet, in potentiam autem famulans epiikes esse videtur. § Prop­ ter quod et utique videbitur non licere filio patrem abnegare, patri 20 autem filium. § Debentem enim reddendum, nihil autem faciens dignum eorum quae subfuerunt operatus est, quare semper debet. Quibus autem debetur potestas dimittere, et patri utique. § Simul autem forte nullus aliquando utique recedere videtur non superexcellente in malitia; sine enim naturali amicitia, auxiliatorem humanum non 24 et ALRtT (lin. 1; cf. supra c. 13 lin. 90) : om. Rp 25 amicitiis ALRtT (lin. 4, 11) : amicus Rp1’2’3 (corr. sec.m. Ba4V13) om. Rp4 (amicitiis add. post 1163 a 23 principale As1) 25 enim ALRt : autem Rp 25 non L (post 26 hoc P13) RtT (lin. 14) : om. ARp 32 plura Α(=πλείω Ob) RtRp1’2’3 T (lin. 34 plus) : om. A(Mb) LRp4 (exp. sec.m. Rp3) 33 amici ALRtRp4 : bis Rp1-2’3 (corr. sec.m. V13Rp3) 1163 b 9 sustinet RtRp1·2’3 T (lin. 74) : expectat LRp4 sec.m. Rp3 12 itaque R : utique L 16 qui LRtRp3 T (lin. gj ; cf. Super III Sent, d.9 q.i a.i qla 4 ad 3, in cod. autographo Vat. lat. 9851, f. 2ira ; Super IV Sent, d.15 q.i a.2 ; IIa-IIa® q. 62 a.2 ad 1) : quae Rp1»2’4 18 epiikes Ant. transi.(Ha) T (lin. 100) : epieikes (epy- epyey-) LR 19 utique RT (lin. 50, 101) : si L Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 19 licere RT (lin. 103, 104) : possibile esse L 24 auxiliatorem sec.m. Ba1 (ex T?) T (lin. 119) : auxiliationem ALRt auxiliatione Rp 496 SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM 1163 b 25 expelli. Huic autem fugiendum vel non festinandum sufficere malo existent! ; bene pati enim multi volunt, facere autem fugiunt ut inutile. De his autem in tantum dictum sit. 27 autem2 R( tantum accipiebat ab unoquoque eorum. In talibus enim amicitiae obsequiis sufficit quibusdam quod eis redditur secundum aestimationem recipientium beneficia et sic videntur sufficienter mercedem reci135 pere, quia merces datur viro, scilicet benefico, non autem rei exhibitae, et ideo sufficiens videtur esse merces quae sufficit viro, etiam si non aequiparet beneficium. 1164 a 27 Deinde cum dicit: Praeaccipientes autem etc., ho ostendit quomodo perturbatio amicitiae provenit ex defectu eorum qui primo accipiunt. Et dicit quod illi qui primo accipiunt pecuniam, ante scilicet quam serviant, deinde nihil faciunt eorum quae promiserunt, quia forte promissiones fuerunt super­ fluae, convenienter accusantur, quia non perficiunt 145 , ea quae promiserunt. Et hoc coguntur facere So­ phistae, quia pro omnibus quae sciunt nihil daretur eis, si committerent arbitrio discentium sicut Pro­ tagoras faciebat, eo quod tota eorum scientia in quibusdam apparentibus et frivolis consistit. Sic 150 igitur isti convenienter accusantur, dum non facie­ bant illa pro quibus mercedem accipiebant. Deinde cum dicit: In quibus autem etc., ostendit 1164 a 33 quomodo debeat fieri recompensatio in amicitiis. Et primo < quantum ad amicitias > quae sunt 155 secundum virtutem; secundo quantum ad alias ami­ citias, ibi: Non tali autem existente etc. Dicit ergo primo quod, si non fiat collatio beneficii propter confessionem, id est promissionem alicuius certi ministerii, sicut in praedictis fiebat, [ contingit uo quandoque] quod illi qui ante dant beneficia ali­ quibus propter ipsos accipientes et non intuitu ali­ cuius recompensationis, manifestum est ex prae­ dictis in VIII quod tales sunt inaccusabiles. Hoc enim pertinet ad amicitiam quae est secundum vir- 105 tutem, in qua facienda est retributio respiciendo ad electionem sive affectum facientis; electio enim maxime pertinet ad amicitiam et virtutem, sicut supra dictum est. Et sicut hoc observatur in amici­ tia quae consistit in communicatione virtutis, sic no etiam observandum est in communicatione philo­ sophiae, puta inter magistrum et discipulum; non enim dignitas philosophiae quam quis addiscit pot­ est mensurari secundum pecuniam nec potest disci­ pulus aequivalens pretium magistro reddere, sed 175 forte reddendum est illud quod sufficit, sicut etiam Deo et parentibus. Deinde cum dicit: Non tali autem etc., ostendit 1164 b 6 qualiter fiat recompensatio in aliis amicitiis. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; ιβο secundo probat propositum, ibi : Quantum enim etc. ; tertio respondet tacitae quaestioni, ibi: Oportet au­ tem forte etc. Dicit ergo primo quod, si non sit talis datio, quod scilicet aliquis det amico propter se 104 communicatio] commutatio F7Ed2 Sed cf. Arist. 1164 a 21 127 Protagora T(-V8Za Ed2)] Pitagora . - Aliter nec ipse recte Michael Ephesinus, p. 466, 16-22 ; O8, f. I93ra : « In talibus placet hoc, scilicet ‘Merces autem viro’ ...Est autem hoc ‘Merces autem viro’, ab Esiodo : ‘Merces autem viro sufficiens erit’, ait ille. Quod autem dicit tale quid est : Oportet virum mercedem accipere convenientem et analogam operi quod operatus est, vel operatae ab ipso actioni*. Ï57 Lin. 1164 b 6. 164 Cap. 13, 1163 a 21-23. 169 Lib. VIII 13, 1163 a 22-23 ; cf. III 5, mi b 5-6. 181 Lin. 1164 b 10. 182 Lin. 1164 b 20. i (1164 a 19 - 1164 b 21) 503 ipsum, sed in aliquo recipiendo sit dantis intentio, dicta circa voluntarias conventiones, si postea ali­ oportet quod fiat retributio quae videatur ambobus quis eorum se deceptum reputet, quasi oporteat ut, digna, scilicet et danti et accipienti. Et, si hoc non si aliquis voluntarie credidit alicui beneficium suum 210 contingat, debet aestimare dignam recompensatio­ vel obsequium, quod solvatur secundum eius indi­ nem ille qui prius habuit beneficium; et hoc non cium cui credidit secundum modum primae commu­ nicationis. Existimant enim legislatores quod ille 190 solum est necessarium, sed etiam iustum. 1164 b 10 Deinde cum dicit: Quantum enim utique etc., cui a principio concessum est, magis iuste debet probat propositum. Et primo per rationem; secundo ordinare recompensationem quam ille qui ei con- 215 per auctoritatem legis, ibi: Alicubi autem etc. Dicit cessit. Et hoc ideo quia multa sunt quae non ae­ ergo primo quod, quantum aliquis est adiutus per qualiter appretiantur illi qui iam habent ea et illi 195 beneficium amici in amicitia utilis, aut quantum qui de novo volunt ea accipere; videtur enim sin­ acceptat delectationem in amicitia delectabilis, tan­ gulis quod propria bona quae dant sint digna multo tum dignum est quod recompenset, quia sic etiam pretio. Sed tamen retributio debet fieri in tantum 220 videtur fieri in emptionibus, quod scilicet quantum quantum aestimant recipientes. Deinde cum dicit: Oportet autem etc., respondet 1164 b 20 aliquis aestimat rem, pro tanto emat eam. Quantum 200 autem aliquis sit adiutus ex beneficio vel quantum tacitae quaestioni dicens quod ille qui recepit bene­ acceptet delectationem, ipse maxime scire potest ficium debet appretiare ipsum non secundum hoc qui est adiutus vel delectatus et ideo necessarium quod ei videtur dignum postquam iam habet, sed 225 et iustum est quod eius existimationi committatur quantum appretiabatur ante quam haberet. Solent enim homines appretiari bona temporalia adepta recompensatio. U64 b 13 205 Deinde cum dicit: Alicubi autem etc., ostendit minus quam quando ea non habita cupiebant et idem ex auctoritate legis. Et dicit quod in aliquibus praecipue in necessitate existentes. civitatibus lege statuitur quod non fiat aliqua vin­ 185 186 videatur] videtur Er2 ψ (om. Bg1) om. Wi) 223 recepit] recipit Φ V6 199 emat] amat Er1 emit Ψ 201 acceptet coni, cum P7] acceptat Θ (hom. 193 Lin. 1164 b 13. 226-229 Cf. Gregorius Hom. in Εν. II χχχνι ι (PL 76, 1266 Α-Β) ; ipse Thomas Za-Z/ae q<2 a Σ ad 3 ; q-33 a.2 ; Lect. super Ioan, c.4 lect.2 in v.13 ; Coll, de X praec. (ed. Mandonnet t. 4, p. 417) ; infra c. 7 lin. 136-148. 2 1164 b 22 Dubitationem autem habent et talia. Puta utrum oportet omnia patri attribuere et oboedire, vel laborantem quidem medico oboediendum, ducem exercitus autem ordinandum bellico25sum? Similiter autem amico magis vel studioso ministrandum? Et benefactori reddendum gratiam magis vel amico dandum, si ambobus non contingit? § Igitur omnia talia certe quidem determinare non facile; multas enim et omnimodas habent differentias et magnitudine et parvitate et bono et 30 necessario. Quoniam autem non omnia eidem reddendum, non immanifestum. § Et beneficia quidem retribuendum ut in multum magis quam donandum amicis, et quemadmodum mutuum cui debet reddendum magis quam amico dandum. § Forte autem neque hoc semper. Puta liberando a latronibus, utrum solventem 35contraliberandum et utique quicumque sit? Vel non capto, exU65 a i petenti autem, reddendum? Vel patrem liberandum? Videbitur enim utique et se ipso magis patrem. § Quod igitur dictum est, universaliter quidem debitum reddendum, si autem superexcedat datio bono vel necessario, ad hoc declinandum. 5 Quandoque enim neque est aequale praeexistentiam retribuere, cum hic quidem studiosum sciens benefaciat, huic autem red­ ditio fiat quem existimat malum esse. Neque enim accommodan­ ti quandoque reaccommodandum ; existimans quidem enim lucrari accommodavit epiikei existent!, hic autem non sperat lucrari io a malo; sive igitur veritate sic habet, non aequalis dignitas, sive habet quidem non sic, existimant autem, non utique videbitur inconvenientia facere. § Quod quidem igitur multotiens dictum est circa passiones et actiones rationes similiter habent determinatum his circa quae sunt. § Quoniam quidem igitur non eadem omnibus redi5dendum neque patri omnia, quemadmodum neque lovi sacrificantur, non immanifestum. Quia autem altera parentibus et fratribus et amicis et benefactoribus, singulis propria et congruentia attribuendum. Sic autem et facere videntur: ad nuptias quidem enim vocant cognatos (his enim commune genus), 28 determinare ALRtT (lin. 24) : delectare Rp1·2’3 (corr. sec.m. Ba’SlT^Rp3) om. Rp4 31 in multum ALRtT (lin. 43) : iniustum Rp (corr. sec.m. Ba^lV13 om. P14) 34 Puta liberando a T ( ? lin. 53-54) : Puta liberanti a LRt Putanda liberanda Rp1’2·3 Putanda liberanti Rp4 35 utique R : si L Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 35 capto ALRp4T (lin. 59) : om. R(-Rp4) 1165 a 2 se ipso R(-Rp4) : sui ipsius LRp4 (nec non sec.m. Rp3) 3 superexcedat RtRp2’3’4 (-dit As1) T (lin. 72, 73-74) : superextendat LRp1 4 hoc Rp3T (lin. 75) : haec AL^P11 Sk2) h’ cett. 5 prae­ existentiam A(KbLbOb) R(-Rp*) : amici praem. LRp4 (nec non sec.m. V13Rp*) (Cum dicit: «amici praeexistentiam», non proprie et principaliter sumit amicum. Neque enim est in graeco filu, sed etairu [=έταίρου]. Sed amicum dicit quia sociale et amicabile opus praeoperatus est praebeneficiando Roberti Grosseteste notula in EtP11 Sk2Tx) alterius A (=έτέρου Mb) corr. marg. hic loco amici ponend., lin. 1165 b 12, unius coi. errore, perperam ins. R(-Rp4) Cf. adn. ad 1165 b 12. 7 quem ALRtT (lin. 80) : quoniam Rp1’4 quidem (-dam P14) Rp2’3 7 existimat ALRtRp4T (lin. 80) : existimant Rp1’2’3 9 epiikei Ant. transl.ÇRa,) T (? cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikei (epy- epyey-) LR 12 Quod quidem igitur T (lin. 68, 94) : Quod igitur LRt Quod quidem Rp IX, 2 (1164 b 22 - 1164 b 34) 5°5 20 et quae circa hoc utique actiones, et in kedea autem maxime existimant cognatos obviare, propter idem. § Videbitur autem utique nutrimento quidem parentibus oportere maxime sufficere, ut debentes et causis essendi melius quam sibi ipsis in haec sufficere. Et honorem autem, quemadmodum diis. Non omnem au25tem parentibus; neque enim eundem patri et matri neque rursus eum qui sapientis vel eum qui ducis exercitus, sed paternum, similiter autem et maternum. Sed et omni seni honorem eum qui secundum aetatem, assurrectione et inclinatione et ta­ libus. Ad amicos autem rursus et fratres, confidentiam et 30 omnium communicationem. Sed et cognatis et contribulibus et ci­ vibus et reliquis omnibus semper tentandum proprium attribuere, et comparare quae singulis existentia secundum proprietatem et virtutem vel usum. § Eorum quidem igitur quae unius generis faci­ le iudicium, differentium autem difficilius. Non tamen propter 35 hoc quidem recedendum, sed ut utique continget, sic determinandum. 33 quae T (lin. 151) : qui LR Dubitationem autem habent etc. Postquam Philo­ sophus ostendit quod amicitia conservatur per re­ compensationem proportionalem, hic movet quas­ dam dubitationes circa beneficia amicorum et re5 compensationes eorundem. Et primo movet dubita­ tiones; secundo solvit eas, ibi: Igitur omnia talia etc. Circa primum movet tres dubitationes. Quarum prima est utrum circa omnia oportet magis bene­ ficia patri < attribuere > et oboedire ei quam qui10 buscumque personis aliis, vel circa quaedam sit magis oboediendum aliis, puta quod laborans, id est infirmus, magis debet oboedire medico quam patri, et homo bellicosus magis debet ordinari prae­ cepto ducis exercitus quam praecepto patris. Secun15 da dubitatio est utrum aliquis magis debeat minis­ terium exhibere amico suo vel homini virtuoso. Tertia dubitatio est utrum homo debeat magis re­ tribuere benefactori pro gratia suscepta quam dare amico, si ita contingat quod homo non possit utri20 que satisfacere. 1164 b 27 Deinde cum dicit: Igitur omnia talia etc., solvit praedictas quaestiones. Et primo solvit in generali; secundo solvit in speciali, ibi: Et beneficia quidem etc. Dicit ergo primo quod omnia huiusmodi deter25 minare per certitudinem non est facile, quia circa praedicta potest attendi differentia multipliciter et secundum omnem modum, scilicet secundum mag­ 1164 b 22 nitudinem et parvitatem, puta quod aliquis est virtuosus vel amicus vel benefactor vel multum vel parum, et similiter quandoque est differentia secun- 30 dum bonum et necessarium, puta ministrare vir­ tuoso seu amico videtur esse melius, sed ministrare benefactori videtur esse magis necessarium. Hoc ta­ men in talibus est manifestum quod non omnia sunt eidem exhibenda, sed quaedam eis, quaedam 35 aliis. Deinde cum dicit: Et bénéficia quidem etc., solvit 1164 b 31 praemissas quaestiones in speciali. Et primo solvit tertiam dubitationem; secundo solvit primam, per quam etiam datur intelligi solutio secundae, ibi: 40 Quoniam quidem igitur non eadem etc. Circa primum tria facit. Primo docet quid sit communiter obser­ vandum. Et dicit quod ut in pluribus magis debet homo retribuere benefactori quam dare gratis ami­ co, si utrumque fieri non possit, sicut etiam magis 45 debet reddi mutuum quam gratis dari amico. Eo­ dem enim modo homo tenetur secundum moralem honestatem ad retribuendum beneficia sicut secun­ dum legalem iustitiam ad mutuum reddendum. Secundo ibi: Forte autem neque hoc etc., ponit 50 1164 b 33 casum in quo fallit hoc quod dicitur. Et dicit quod forte hoc quod dictum est non est semper obser­ vandum. Puta in casu in quo aliquis potest liberari a latronibus, potest esse dubitatio quid horum trium 4 beneficia amicorum inv. Ψ 9 patri om. Φ 9 attribuere coni, ex Arist. 1164 b 23 cum Za] om. Θ (exhibere post 8 magis add. F1Ed2) 10 personis aliis] inv. V3 V4 Ψ 17 magis] ante debeat Kr Bg1C1 Ψ ante homo P1 om. BoO1 25 facile coni, cum As BgiErP6 F'Ed2 V6Za sec.m. AoEriEriKrP7 CU^PdV10 SWi] facere Θ cf. supra V c. 15 lin. 142 cum adn. 33-34 necessarium. Hoc tamen in talibus Inc. 32®· peda 43 ut] om. BxEr1 ^(add. sec.m. S) 6 Lin. 1164 b 27. 13-14 Albertus Lect. f. i6çvb : «Et in bellis virum bellicosum ordinari secundum praeceptum ducis exercitus et non patris ». ■■ Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 470, 21-22 ; O8,* f. 194Tb : « Similiter et, si potestatem habeamus et potentatum eligere duces exercitus, quem pater praeceperit eligemus, repellentes potentem exercitum ducere » ; Albertus Comm. p. 563 b. 23 Lin. 1164 b 31. 41 Lin. 1165 a 14. 5o6 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM 55 sit potius faciendum, quorum primum est utrum scilicet homo debeat liberare de manu latronum eum qui quandoque ipsum solvit a vinculis, qui­ cumque ille sit? Secundum est, si benefactor non sit captus et petat sibi in aliquo alio satisfieri, an 60 sit ei retribuendum ? Tertium est utrum homo de­ beat liberare patrem a latronibus? Et hoc tertium est prae omnibus magis eligendum; videtur enim quod homo debeat magis liberare patrem etiam quam se ipsum. 1165 a 2 65 Tertio ibi: Quod igitur dictum est etc., ostendit qualiter sit observandum quod prius dictum est. Et primo ostendit propositum ; secundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Quod quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod illud quod dictum est, sci70 licet quod debitum sit reddendum magis quam gra­ tis dandum, est universaliter observandum, sed si gratuita donatio excedat in bono virtutis, puta si sit alicui multum virtuoso ministrandum, vel si ex­ cedat in necessario, puta cum imminet alicui libe75 rare patrem, debet magis ad hoc declinare. Quando­ que enim contingit quod non potest aequiparari hoc quod aliquis retribuit beneficiis praeexistentibus ali­ cui gratuitae dationi, puta cum ex una parte aliquis beneficium confert ei quem scit esse virtuosum, ex eo alia parte fit retributio ei quem aliquis aestimat malum esse. Nec est mirum si benefactori quando­ que non est retribuendum, quia neque etiam accom­ modanti quandoque debet homo reaccommodare ; contingit enim quandoque quod aliquis malus 85 accommodet alicui virtuoso, aestimans se acquirere aliquod lucrum ex eo, virtuosus autem non sperat lucrum si mutuet malo; si igitur secundum verita­ tem ita se habet quod ille sit malus, manifestum est quod non est aequalis dignitas quod retribuatur ei o et quod detur bono, si autem non ita se habet quod benefactor sit malus, sed ita existimat ille qui rece­ pit beneficium, non videtur inconveniens facere, si magis det gratis studioso. 1165 a 12 Deinde cum dicit: Quod quidem igitur etc., infert 95 quoddam correlarium ex dictis. Patet enim ex his quae nunc dicta sunt verum esse id quod multotiens dictum est, scilicet quod rationes quae sunt circa actiones et passiones humanas non possunt habere aliquid determinatum secundum certitudinem sicut nec ea circa quae sunt. ioo Deinde cum dicit: Quoniam quidem igitur etc., 1165 a 14 solvit primam dubitationem. Et primo ostendit quod non omnia sunt patri exhibenda; secundo determi­ nat quae quibus exhibenda sint, ibi: Videbitur au­ tem utique etc. Dicit ergo primo non esse immani- 105 festum quod non sunt eadem omnibus reddenda, unde nec patri sunt reddenda omnia, sicut nec apud Gentiles omnia sacrificantur lovi, sed quaedam aliis diis. Quia ergo alia debentur parentibus et fratribus et amicis et benefactoribus, singulis eorum sunt no attribuenda ea quae sunt eis propria et quae ad eos pertinent; et eadem ratio est de virtuosis. Et hoc etiam homines observare videntur, quia ad nup­ tias, secundum quas fit propagatio generis, vocant homines cognatos, quibus est commune genus, et ns similiter ad actiones quae sunt circa nuptias vocan­ tur consanguinei, et propter eandem rationem aesti­ mant homines quod consanguinei debeant occurrere in kedea, id est in conventione in qua tractatur de nuptiis agendis. 120 Deinde cum dicit: Videbitur autem etc., ostendit 1165 a 21 quae quibus sint attribuenda. Et primo manifestat propositum; secundo ostendit in quibus hoc sit fa­ cile et in quibus difficile, ibi: Eorum quidem igitur etc. Dicit ergo quod in his quae pertinent ad susten- 125 tationem quae est per nutrimentum, videtur quod filii maxime debeant sufficientiam praebere paren­ tibus, sunt enim in hoc debitores eis sicut causis essendi per generationem, unde et circa haec quae pertinent ad conservationem ipsius esse magis de- 130 bent subvenire parentibus quam sibi ipsis. Similiter etiam parentibus debent homines honorem tam­ quam causis essendi, sicut et diis. Non tamen om­ nem honorem debent homines parentibus, quia ne­ que eundem honorem debent patri et matri, neque 135 iterum patri debet homo honorem qui debetur sa­ pienti vel qui debetur duci exercitus, sed patri de­ bet homo honorem paternum et matri maternum. Similiter etiam et cuilibet seni debetur honor propter aetatem in assurgendo et inclinando eis et in huius- uo 75 hoc BxPdVW Ει^ΚγΟΦ’Υ4 F*Ed2 V*] h’ celt. Cf. Arist. 1165 a 4 cum adn. 82 retribuendum] reddendum Ψ 91-92 rece­ pit] recipit O(-V4) P Ve 107 patri coni, ex Arist. 1165 a 15 cum ZaHr] fieri P fratri Wi FJEd2 om. SP2V8 (unde... reddenda hom.om. Φ) 113 etiam] et «I^-Bg^dV10 in Er1 om. P6 Er2Kr) 119 in2] om. Ci^-AsBg1?1?6 pr.m. V10 O'P5V3) Wi Za (id est ante in2 om. P1?* pr.m. V10 in2 corr. in id est sec.m. N™) 119 in3] om. ψ (add. sec.m. PS) 139 et cuilibet] in ciuilibus Ψ (in etiam Er1 et quilibet Ao) Sed cf. Arist. 1165 a 27 140 eis] ei S F1 perperam 68 Lin. 1165 a 12. 69 Lin. 1164 b 31-32. 97 Lib. I 3, 1094 b 11-22 ; 11, 1098 a 26-29 ; II 2, II03 b 34 - IIO4 a ii. 104 Lin. 1165 a 21. 108-109 Aliter Michael Ephesinus, p. 473, 7-10 ; O8, f. ip5vb : « Quemadmodum, ait, non omnia sacrificantur lovi. Erant enim quaedam quae non fas videbatur Gentilibus sacrificare lovi : canes enim et serpentes et alia quaedam multa non sanctum videbatur sacrificium offerre lovi, patri secundum Gentiles existent! et virorum et deorum » ; Albertus Comm. p. 565 a. 119-120 Michael Ephesinus, p. 473, 19-20 ; O8, f. 195 vb : «Tales autem et ad kedea ducendum ; kedea autem sunt ante nuptias conventiones [seu commutationes]» ; Albertus Lect. f. i7ora : «Et hoc patet ex consuetudinibus hominum, qui ad nuptias et kedea, id est conventiones quae fiunt ante nuptias, vocant illos qui sunt unius generis, cum huiusmodi actiones sint ad conservationem generis» ; Comm. p. 564 a. - Aliter nec ipsum recte Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «In kedea : proprium nomen loci» (!). 124 Lin. 1165 a 33. 2 (1164 b 34 - Il65 a 35) modi. Amicis autem et fratribus debet homo fidu­ ciam et communicationem omnium. Et similiter con­ sanguineis et his qui sunt unius tribus et concivibus et reliquis huiusmodi semper tentandum est attei­ ns buere id quod est proprium unicuique et adaptare singulis ea quae eis competunt secundum proprie­ tatem, puta aetatis, et virtutem, puta sapientiae, et usum officii, sicut duci exercitus. 1165 a 33 Deinde cum dicit: Eorum quidem igitur etc., iso ostendit in quibus hoc sit facile et difficile. Et dicit 5Ο7 quod iudicium de talibus est facile in his quae sunt unius generis, puta quod magis est subveniendum magis consanguineo inter duos consanguineos vel magis sapienti inter duos sapientes, sed difficilius est iudicare de differentibus, puta utrum magis sit 155 subveniendum sapientiori vel magis consanguineo. Et quamvis hoc sit difficile determinare, non tamen oportet recedere ab huiusmodi consideratione, sed determinare id quod dictum est sicut fieri potest. 151 quae] qui coni, ex Arist. Plo(?) Ed3 Cf. Arist. 1165 a 33 cum adn. 146-148 Aliter Michael Ephesinus, p. 474, 13-15 ; O8, f. ipôra : «et aliorum unumquemque moribus digne adinventione, vita, operibus, operationibus ». - Albertus Lect. f. xyora : « secundum proprietatem, id est officium vel statum, et secundum virtutem, id est habitum regentem in actu, et secundum usum illorum in operatione [legend, comparatione ?] ad nos maxime » ; Comm. p. 565 b : « secundum propriam dignitatem et secundum propriam virtutem et secundum proprium usum quo nobis coutuntur ». 3 1165 a 36 Habet autem dubitationem et de eo quod est dissolvi amicitias 1165 b i vel non ad non permanentes. § Vel ad eos quidem qui propter utile vel propter delectabile amici existunt, cum non adhuc haec habeant, nihil inconveniens dissolvitur: illorum enim erant amici, quibus deficientibus, rationabile non amare. § Accusabit autem utique 5 aliquis si propter utile vel propter delectabile amans simulet propter morem. Quod enim in principio diximus, plures diffe­ rentiae fiunt amicis cum non similiter existimant et sint amici. Cum quidem igitur decipiatur quis et suspicetur amari propter morem, nihil illo tale operante, se ipsum locausetur utique; cum autem ab illius simulatione decipiatur, iustum accusare decipientem et magis quam eos qui nummisma violant, quanto alterius malignitas circa honorabilius mala operatio. § Si autem acceptet ut bonum, fiat autem malus et vide­ atur, utrum adhuc amandum? § Vel non possibile, si quidem non 15omne amabile, sed bonum. Neque oportet; amatorem mali enim non oportet esse neque assimulari pravo. Dictum est autem quo­ niam simile simili amicum. § Utrum igitur confestim dissolvendum? § Vel non omnibus, sed insanabilibus propter malitiam. Directio­ nem autem habentibus magis adiuvandum ad morem quam substan2otiam, quanto melius et amicitiae magis proprium. Videbitur autem utique dissolvens nihil inconveniens facere; non enim huic vel tali amicus erat, alteratum igitur impotens resalvare recedit. § Si autem hic quidem permaneat, hic autem epiikes magis fiat et multum differat virtute, utrum utendum amico? § Vel non contingit. 25 In magna autem distantia maxime manifestum fit, puta in his quae ex pueritia amicitiis; si enim hic quidem permaneat puer secundum mentem, hic autem vir sit qualis optimus, qualiter utique erunt amici, neque placentes eisdem neque gaudentes et tristati? Neque enim circa ad invicem haec existent ipsis, sine his 30autem non erat amicos esse; convivere enim non possibile. Dic­ tum est autem de his. § Utrum igitur nihil alienius ad ipsum habendum quam si non factus esset amicus numquam? § Si autem memoriam habere factae consuetudinis et quemadmodum amicis magis quam extraneis existimamus oportere largiri, sic et 35 factis attribuendum aliquid propter antefactam amicitiam, cum non propter superabundantiam malitiae dissolutio fiat. 1165 b 3 dissolvitur RT (? lin. 27) : dissolvi AL sec.m. Rt 10 illius LRt : istius Rp 12 al­ terius malignitas R(-Rp4 post circa Rt) T (lin. 51) : om. LRp4 (alterius ante 1165 a 5 praeexistentiam [cf. adn. ad loc.) legend.; malignitas loco mala operatio [=κακουργία] legend.) 12 mala ALR : an om. T (cf. lin. 52) ? 13 malus ALT (lin. 64) : malum R 14 utrum adhuc Α(=άρ’ετι LbMbOb) LT (lin. 66) : virtus Α(=άρετη Kb) R 23 epiikes Ant. transl.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum. adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 29 existent AL1 L2(NxRn) Rt : existunt L2(P13Ha) Rp 30 convivere AL1 L2(RnHa) RtRp4T (lin. 120) : commune L^N1?13) Rp1-2·3 31 alienius R(-Rp4 alieni RtSl alienus Rp2b pr.m. Rp3) T (lin. 8, 128) : magis alienum LRp4 32 quam (=ή) ART (lin. 129) : secundum quod (=ij) L 32 Si autem(=ei δέ) RtRp1’2’3 T (lin. 131) : Vel oportet(=TQ δει) AL Si autem oportet Rp4 IX, 3 (1165 a. 36 - 1165 b 18) 1165 a 36 Habet autem dubitationem etc. Postquam Philoso­ phus determinavit de his quae pertinent ad conser­ vationem amicitiae, hic determinat ea quae spec­ tant ad eius dissolutionem. Et circa hoc duo facit: 5 primo inquirit quando debeat dissolvi amicitia; se­ cundo ostendit qualiter homo se debeat habere ad amicum post amicitiae dissolutionem, ibi: Utrum igitur nihil alienius etc. Circa primum duo facit: primo inquirit de dissolutione amicitiae ad eos qui 10 mutantur a pristina condicione; secundo de disso­ lutione amicitiae ad eos qui in eodem statu perma­ nent, ibi: Si autem hic quidem permaneat etc. Circa primum tria facit : primo proponit dubitationem ; secundo ponit solutionem quantum ad amicitiam 15 utilis et delectabilis, ibi: Vel ad eos quidem etc.; tertio quantum ad amicitiam quae est propter vir­ tutem, ibi: Si autem acceptet etc. Dicit ergo primo quod dubitatio est utrum debeat dissolvi amicitia vel non debeat ad eos qui non permanent in eadem 20 condicione secundum quam amici erant. 1165 b 1 Deinde cum dicit: Vel ad eos quidem etc., solvit dubitationem quantum ad amicitiam utilis vel delec­ tabilis. Et primo ostendit qualiter huiusmodi amici­ tiae dissolvantur; secundo ostendit quomodo circa 25 eas fiant iuste accusationes, ibi: Accusabit autem etc. Dicit ergo primo quod non est inconveniens si dissolvatur amicitia ad eos qui sunt amici propter utile vel propter delectabile, cessante utilitate vel delectatione; quia secundum has amicitias homines 30 amant delectationem et utilitatem, non personas hominum propter se ipsas, unde, deficiente utilitate vel delectatione, rationabile est quod desinat ami­ citia. 1165 b 4 Deinde cum dicit: Accusabit autem etc., ostendit 35 quomodo circa huiusmodi amicitias oriantur iuste accusationes. Et dicit quod iuste aliquis accusabit illum qui, cum amet propter utilitatem vel delecta­ tionem, simulat se amare propter moralem virtutem. Ut enim in principio huius tractatus dictum est, 4o plures sunt differentiae amicitiae, unde potest con­ tingere quod non similiter, id est secundum unam amicitiae speciem, aliqui sunt amici et existimantur esse, puta si sunt amici propter utilitatem et exis­ timantur esse propter virtutem. Et in hoc casu, si 5°9 ille qui se existimat amari propter virtutem decipi- 45 atur ex se ipso, ita quod ille qui eum amat nihil operetur ad huiusmodi deceptionem, ille qui deceptus est debet causari contra se ipsum; sed quando deci­ pitur per alterius simulationem, iustum est quod accuset decipientem multo magis quam eos qui cor- 50 rumpunt nummismata, in quantum malignitas illius qui simulat virtutem consistit in operatione quae est circa rem honorabiliorem; multo enim honora­ bilior virtus quam pecunia, unde qui falso simulant virtutem maligniores sunt his qui fingunt falsam 55 monetam. Deinde cum dicit: Si autem acceptet etc., solvit praedictam quaestionem quantum ad amicitiam quae est secundum virtutem. Et primo ostendit quod ad eos qui non permanent in virtute est ami- 60 citia dissolvenda; secundo quomodo sit dissolvenda, ibi: Utrum igitur etc. Circa primum duo facit. Pri­ mo iterat quaestionem. Si enim aliquis acceptet ad suam amicitiam quasi bonum et postea fiat malus, ita quod eius malitia videatur manifeste, quaestio 05 est utrum debeat postmodum amari. Secundo ibi: Vel non possibile etc., solvit hanc quaestionem. Et dicit duo, quorum unum est quod non est possibile quod ille cuius malitia manifestatur ametur a virtuoso, quia virtuoso non potest esse 70 amabile quodcumque, sed solum bonum honestum. Secundum est quod non oportet eum qui iam factus est malus amari, id est non est utile neque decens, quia non oportet quod homo amet malum neque quod assimuletur pravo viro. Et hoc sequeretur si 75 conservaretur amicitia ad eum qui est malus: dic­ tum est enim supra quod simile simili est amicum et ita non potest esse quod diu conservetur amicitia ad malum nisi sit aliqua similitudo malitiae. Deinde cum dicit: Utrum igitur etc., ostendit qua- so liter sit talis amicitia dissolvenda. Et primo pro­ ponit quaestionem, utrum scilicet homo statim de­ beat dissolvere amicitiam ad eum qui factus est malus. Secundo ibi: Vel non omnibus etc., solvit quaestio- ss nem. Et dicit quod hoc non est faciendum in omni­ bus ut statim amicitia dissolvatur, sed solum in illis qui propter magnitudinem malitiae sunt insanabiles, 8 alienius O’f-Bg^oBxErT'P^PdV10) PWi] alienus Ei4P10Pd Ed2 alienum Za alicuius Bg1BoBxV10 Φ2 om. P6 S F1 V6 17 ac­ ceptet coni, ex Arist. 1165 b 13 (c/. infra lin. 57 cum adn.) cum F1 sec.m. Ao P] accepte Φ attemptent PWi attempnent S at­ temptet Za attentet V® acciperet Ed2 25 iuste Cf. infra lin. 36 30 non] et praem. ψ 35 iuste] om. Φ Cf. lin. 36 43-44 existimantur] existimant Φ sec.m. P (43-44 puta... existimantur hom.om. pr.m. P 43-44 puta... esse hom.om. Za) 51 malignitas coni, ex Arist. 1165 b 12 cum FxEd2] mastiginia PWi Za maginia S operatio V® see.m. Ao om. Φ 57 ac­ ceptet coni, ex Arist. (cf. supra lin. rj cum adn.; infra lin. 63)] acceptat Θ (corr. sec.m. C1 accipieat Ed2) 64 amicitiam] aliquem add. FxEd2 Sed cf. Arist. 1165 b 13 64 quasi] quendam P7 quarundam O1 aliquem sec.m. P3 q[...] V2 om. spatio vac. relicto pr.m. ErP3 64 bonum] vel malum add. Kr et virtuosum add. sec.m. Ps [,,.]vel praem. pr.m. N* om. spatio vac. relicto pr.m. AoErP3V2 75 sequeretur] consequeretur Φ(-ΟΟΧ) Cf. supra III c. 13 lin. 133 cum adn. 7 l in. 1165 b 31. 12 Lin. 1165 b 23. 1164 b 28-30 ; aut potius VIII 3, 1156 a 6-8. 3. 1156 b 20-21, 34-35 ; 4, 1157 b 2-3. 15 Lin. 1165 b 1. 17 Lin. 1165 b 13. 25 Lin. 1165 b 4. 39 Cap. 2, 62 Lin. 1165 b 17. 77 Lib. VIII 8, 1159 a 33 - b 10 ; cf. 1, 1155 a 32-35 ; 1165 b 13 1165 b 14 1165 b 17 1165 b is 510 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM id est non possunt de facili reduci ad statum vir90 tutis. Si autem aliqui sunt qui suscipiant directio­ nem, ut scilicet possint reduci ad statum rectitu­ dinis, magis est eis auxilium ferendum ad recupe­ randum bonos mores quam ad recuperandum sub­ stantiam amissam, in quantum virtus melior est et 95 magis propria amicitiae quam pecunia. Cum autem dissolvit aliquis amicitiam ad eum qui factus est malus, non videtur aliquid inconveniens facere, quia non erat amicus huic vel tali, id est vitioso, sed virtuoso, et ideo ex quo alteratur a prima disposi100 tione, amicus qui non potest eum reducere ad salu­ tem convenienter recedit ab eius amicitia. 1165 b 23 Deinde cum dicit: Si autem hic quidem etc., agit de dissolutione amicitiae < ad eos qui in eodem statu permanent >. Et primo movet quaestionem. 105 Si enim unus amicorum permaneat in pristino statu, alius autem fiat magis virtuosus, ita quod fiat mag­ na differentia virtutis inter utrumque, quaestio est utrum ille qui profecit in virtute debeat uti ut amico illo qui non profecit. 1165 b 24 no Secundo ibi: Vel non contingit etc., solvit quaes­ tionem. Et dicit quod hoc non est possibile, ut sci­ licet proficiens conservet amicitiam ad non profi­ cientem. Et hoc maxime apparet in magna distantia amicorum, puta in amicitiis quae fiunt ex pueritia; si enim unus permanet puer secundum mentem, 115 alius autem fiat optimus vir, non poterunt remanere amici, cum non complaceant sibi in eisdem neque etiam de eisdem gaudeant et tristentur, et sine hoc non potest amicitia conservari, ad quam maxime requiritur quod amici convivant, non possunt au-120 tem sibi invicem convivere nisi eadem eis placeant et de eisdem gaudeant et tristentur. Et de his dic­ tum est supra. Deinde cum dicit: Utrum igitur nihil etc., inquirit 1165 b 31 qualiter aliquis se debeat habere ad amicum post 125 amicitiae dissolutionem. Et primo movet quaestio­ nem, utrum scilicet post dissolutionem amicitiae nihil alienius vel familiarius se debeat homo habere ad amicum quam si numquam de praeterito fuisset amicus. 130 Secundo ibi: Si autem memoriam etc., solvit 1165 b 32 quaestionem. Et dicit quod, quia oportet habere memoriam praeteritae consuetudinis, sicut existi­ mamus quod magis debeat homo aliquid exhibere amicis quam extraneis, ita etiam et his qui in prae- 135 terito fuerunt amici debet homo se magis exhibere propter praeteritam amicitiam, nisi in uno casu, scilicet quando propter abundantem malitiam facta est dissolutio amicitiae; tunc enim nihil familiarius homo debet exhibere ei ad quem dissolvit amicitiam, uo 93 recuperandum] recuperandam T(-VeZa hom.om. pr.m. recuperandum sec.rn. S) hom.om. V2 103-104 ad eos... permanent coni, ex lin. 11-12] om. Θ {add. ad eos qui permanent in eodem statu sec.rn. Ao quantum ad eos qui in eodem statu permanent sec.rn. PdV10 quando amici sunt in eadem dispositione sec.rn. Bx) 112 conservet] conservat Φ(-Ρβ Ps) P 115 permanet] permaneat P1 Za Sed cf. Praef., p. 199* n6 fiat] fit Ed2 119 quam] quod Φ sec.rn. S (118-122 et sine... tristentur hom.om. pr.m. S) 134 aliquid coni, cum Za] aliquis Θ {om. Kr) 123 Lib. VIII 5, 1157 b 14-25 ; 6, 1158 a 1-10, 22-25. 4 1166 a i Amicabilia autem quae ad amicos et quibus amicitiae de­ terminantur videntur ex his quae ad se ipsum venisse. § Po­ nunt enim amicum volentem et operantem bona vel , apparentia illius gratia. § Vel volentem esse et 5 vivere amicum ipsius gratia. Quod matres ad filios passae sunt et amicorum offensi. § Hi autem conviventem et eadem eligentem vel condolentem et congaudentem amico. Maxime autem et hoc circa matres accidit. Horum autem aliquo et amicitiam determi10 nant. § Ad se ipsum autem horum unumquodque epiikei existit, reliquis autem secundum quod tales existimant esse. § Videtur enim, quemadmodum dictum est, mensura unicuique virtus et studiosus esse. § Iste enim consentit sibi ipsi et eadem appetit secundum omnem animam et vult 15utique sibi ipsi bona et apparentia. Et operatur: boni enim bonum elaborare. Et sui ipsius gratia: intellec­ tivi enim gratia, quod unusquisque esse videtur. § Et vivere autem vult se ipsum et salvari et maxime hoc quo sapit. Bonum enim studioso esse, unusquisque autem 20 sibi ipsi vult bona. Factus autem alius nullus eliget omnia habere illud quod factum. Habet enim et nunc Deus bonum, sed ens quod quidem aliquando est. Videbitur autem utique intelligens unusquisque esse vel maxime. § Sed et convivere talis sibi ipsi vult. Delectabiliter enim ipsum facit: opera25 torum et enim delectabiles memoriae et futurorum spes bonae, tales autem delectabiles; et theorematibus autem abundat mente. § Condolet que et condelectatur maxime sibi ipsi; omni enim est idem et triste et delectabile et non aliud alii, impaenitibilis enim ut dicere. Inexistere uti30 que ad se ipsum singula horum epiikei. § Ad amicum autem habere quemadmodum ad se ipsum; est enim amicus alius ipse. Et amicitia horum esse aliquid videtur et amici quibus haec existunt. § Ad se ipsum autem utrum est vel non est amicitia, relinquatur in praesenti. Videbitur autem utique 35 sic esse amicitia secundum quod est duo vel plura ex dictis, 1166 b i et quoniam superabundantia amicitiae ei quae ad se ipsum assi1166 a i quae ALRtT (supra c. i lin. io) : qua Rp i quibus ALRtT (lin. 15) : quidem Rp 9 accidit ALRt : accusat Rpf-As1) 10 epiikei T (cf. supra 1137 » 31 cum adn.) : epieikei (epy- epyey-) LR 13-14 consentit... animam et ALR : an om. T (lin. 94-95, sed cf. lin. 165) ? 13 consentit ALRtT (? lin. 165) : consistit Rp 16-17 intellectivi ALRtT (lin. 104) : intellectuum Rp 20 eliget R : eligit AL 22 quod ALRtRp4 (nec non post quidem Rp1) T (lin. 128) : quidem Rp2’3 22 quidem (-dam Vd) R : quid AL 23 Sed et sec.m. Ba^&v T ?) T (lin. 93, 139) : Et ALRt S1V13 PM Sed Rp(- S1V13 P14) 29 Inexistere T (? lin. 165-167) : In exi­ stera ALR 30 epiikei T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikei (epy- epyey) LR 30 Ante Ad paragraphe interp. T (lin. 64, 168) : virg. tantum interp. A 34 relinquatur ALRtT (lin. 180) : relinquitur Rp 35 secundum quod ALRp : et Rt 35 ex Α(=εκ LbMbOb) LT (lin. 183) aut [et] ex Α(=ή έκ Kb) R(-C4 et om. As1 exp. sec.m. Rp3) 512 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM mulatur. § Videntur autem dicta et multis existere, quamvis existentibus pravis. Igitur secundum quod placent sibi ipsis et existimant epiikes esse, sic participant ipsis. 1166 b 5 Quia et valde pravorum et nephariorum nulli haec existunt sed neque videntur, fere autem neque pravis. § Differunt autem a se ipsis, et altera quidem concupiscunt, alia autem volunt, puta incontinentes: eligunt enim, pro eis quae videntur sibi ipsis bona esse, delectabilia nolo ci va entia; hi autem rursus propter timiditatem et desidiam recedunt ab operari quae existimant ipsis optima esse. § Quibus autem multa et dura operata sunt et propter malitiam odiuntur, fugiunt vivere et interimunt se ipsos. § Quaerunt que mali cum quibus commorentur, se ipsos autem fugiunt. is Recordantur enim multorum et difficilium et talia altera sperant secundum se ipsos entes, cum alteris autem entes obliviscuntur. Nihilque amabile habentes, nihil amicabile patiuntur ad se ipsos. § Neque gaudent neque condolent tales sibi ipsis. Contendit enim ipsorum anima et hoc qui20 dem propter malitiam dolet recedens a quibusdam, hoc autem delectatur, et hoc quidem huc, hoc autem illuc trahit, quemad­ modum discerpentia. § Si autem non possibile simul tristari et delectari, sed post parum tristatur quoniam delectatus est et non utique volebat delectabilia haec fieri ipsi; paenitudine 25 enim pravi replentur. Non itaque videtur pravus neque ad se ipsum amicabiliter disponi propter nihil habere amabile. § Si utique sic habere valde est miserum, fugiendum malitiam intense et tentandum epiikea esse. Sic enim et ad se ipsum amicabiliter utique habebit et alteri amicus fiet. n66 b 4 epiikes Ant. transl.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy- epyeyLR 7 Differunt ALRtT (lin. 198, 210, 217) : Differt Rp(- SI C4 ?) 7 autem RpT (lin. 198, 210) : enim ALRt 13 Quaeruntque ALRtT (lin. 216, 236) : Quare itaque Rp1-2-4 Quaerunt itaque Rp3 sec.m. Ba1 18 gaudent Rp(-C4) T (lin. 251) : congaudent ALRt (cf. Thomae comm. lin. 253) 22 discerpentia LRt : discrepantia Rp an discerpentia vel discrepantia T (cf. lin. 264) ? 25 itaque R : utique L 27 utique LT (lin. 196, 282) : itaque R 28 epiikea T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikea (epy- epyey-) LR 1166 a 1 Amicabilia autem etc. Postquam Philosophus de­ terminavit de conservatione et dissolutione amici­ tiae, hic agit de eius effectibus. Et primo ostendit qui sunt effectus amicitiae; secundo determinat de 5 eis, ibi : Benivolentia autem etc. Circa primum tria facit: primo ponit qui sunt amicitiae effectus; se­ cundo ostendit quomodo ad eos se habeant boni, ibi: Ad se ipsum autem etc.; tertio quomodo ad praedicta se habeant mali, ibi: Videntur autem dicta 10 etc. Circa primum duo facit : primo ponit originem effectuum sive actuum amicitiae; secundo enumerat huiusmodi effectus vel actus, ibi: Ponunt enim amicum etc. Dicit ergo primo quod amicabilia, id est amicitiae opera, quibus aliquis ad amicos utitur et secundum quae determinantur amicitiae videntur 15 processisse ex his quae sunt homini ad se ipsum; sic enim videtur esse unus homo alteri amicus, si eadem agit ad amicum quae ageret ad se ipsum. Deinde cum dicit: Ponunt enim amicum etc., enu1166 a 2 merat opera amicitiae. Et ponit tria, quorum pri- 20 mum consistit in voluntaria exhibitione beneficio­ rum. Et dicit quod homines ponunt illum esse ami- 6 ponit] proponit Tf-FŒd2 hom.om. Za) 6 sunt] sint ^(hom.om. Za) alteri sec.m. Wi) 20-21 primum] unum Ψ (om. V3) 17 alteri] alterius T(-V5 6Za alterius post amicus S 5 Cap. 5, 1166 b 30. 8 Lin. 1166 a 10. 9 Lin. 1166 b 2. 12 Lin. 1166 a 2. 13-14 Albertus Lect. f. i7iva : «amicabilia, id est amicabiles operationes et amicabilia desideria». 19-20 Albertus Lect. f. i7iva : «Secundo ibi : Ponunt enim, ponit illas conceptiones. Et sunt tres» ; Comm. p. 568 a. - Aliter et rectius ipse Thomas U&-U&e q.27 a.2 arg.3 : «Philosophus in IX Ethicorum ponit quinque ad amicitiam pertinentia». 4 (ii66 a i - 1166 a 17) 513 cum qui vult et operatur ad amicum bona vel propositum, ibi: Iste enim etc. Dicit ergo primo apparentia gratia ipsius amici. Dicit autem: « volen- quod unumquodque praedictorum convenit homini 70 25 tem et operantem », quia unum sine altero non virtuoso respectu sui ipsius, aliis autem qui non sufficit ad amicitiam; neque enim videtur esse ami- sunt virtuosi in tantum praedicta conveniunt re­ cabilis beneficientia si unus alteri benefaciat invitus spectu sui ipsorum in quantum se aestimant virtu­ vel si voluntatem opere explere negligat. Dicit au­ osos esse. tem: «bona vel apparentia», quia interdum aliquis Deinde cum dicit: Videtur enim etc., assignat 75 1166 a 12 30 ex amicitia exhibet alteri quae aestimat ei bona, et­ rationem eius quod secundo dictum est. Ideo enim si non sint. Dicit autem: «illius gratia», quia si unusquisque amicabilia patitur ad se ipsum secun­ homo exhiberet voluntarius alicui beneficia non dum quod aestimat se virtuosum, quia virtus et quasi intenderis bonum illius, sed sui ipsius, non virtuosus videntur esse mensura unicuique homini; videretur esse vere amicus illius, sed sui ipsius, sicut in unoquoque enim genere habetur pro mensura id eo 35 cum aliquis nutrit equum propter commodum suum. quod est perfectum in genere illo, in quantum sci­ 1166 a 4 Secundum pertinet ad benivolentiam. Quod ponit licet omnia alia iudicantur vel maiora vel minora ibi: Vel volentem esse etc. Et dicit quod amicus vult secundum propinquitatem vel remotionem a perfec­ suum amicum esse et vivere gratia ipsius amici et tissimo ; unde, cum virtus sit propria perfectio homi­ non propter se ipsum, ut scilicet quaerat ex eo so- nis et homo virtuosus sit perfectus in specie humana, es 40 lum proprium commodum. Et hoc patiuntur matres consequens est ut ex hoc accipiatur mensura in ad filios, quod scilicet volunt eos esse et vivere, et toto humano genere. similiter amici cum intervenit aliqua amicitiae Deinde cum dicit: Iste enim etc., manifestat prin1166 a 13 offensa : etsi enim non velint propter offensam cipale propositum. Et primo ostendit quod virtuoso amicabiliter amicis convivere, saltem volunt eos convenit respectu sui ipsius id quod pertinet ad 90 45 esse et vivere. beneficientiam ; secundo id quod pertinet ad beni1166 a 6 Tertium pertinet ad concordiam. Quod ponit ibi: volentiam, ibi: Et vivere autem vult etc.; tertio id Hi autem etc. Quae quidem potest attendi quantum quod pertinet ad concordiam, ibi: Sed et convivere ad tria: primo quantum ad exteriorem convictum; etc. Dicit ergo primo quod virtuosus maxime vult secundo quantum ad electionem; tertio quantum ad sibi ipsi bona et vera et apparentia (eadem enim 95 50 passiones ad c[uas omnes sequitur gaudium et tris­ sunt apud ipsum vera et apparentia bona); vult titia. Unde dicit quod quidam determinant illum enim sibi bona virtutis, quae sunt vera hominis esse amicum qui convivit, quantum ad primum, et bona. Nec huiusmodi voluntas in eo est vana, sed qui eadem eligit, quantum ad secundum, et qui huiusmodi bona etiam operatur ad se ipsum, quia condolet et congaudet, quantum ad tertium. Et haec boni hominis est ut laboret ad perficiendum bonum ; 100 55 etiam considerantur in matribus respectu filiorum. dictum est enim in II quod virtus facit habentem Subdit autem quasi epilogando quod per aliquod bonum et opus eius etiam reddit bonum. Et hoc dictorum determinatur amicitia ; aestimant enim etiam vult et operatur gratia sui ipsius, id est gratia homines inter illos esse amicitiam in quibus horum intellectivae partis, quae est principalis in homine; unumquodque autem videtur id maxime esse quod 105 aliquod invenitur. 1166 a 10 60 Deinde cum dicit: Ad se ipsum autem etc., osten­ est principale in eo, virtuosus autem semper ad hoc dit qualiter circa haec se habeant boni. Et primo tendit ut operetur id quod est conveniens rationi et , ostendit qualiter se habeat circa haec bonus ad se sic patet quod semper vult sibi bonum secundum ipsum; secundo quomodo se habeat ad alterum, ibi: se ipsum. Deinde cum dicit: Et vivere autem etc., ostendit 110 1166 a 17 Ad amicum autem etc.; tertio movet quandam 65 quaestionem, ibi: Ad se ipsum autem etc. Circa pri­ quomodo virtuoso respectu sui ipsius conveniat id mum tria facit : primo proponit quod intendit ; quod pertinet ad benivolentiam. Et dicit quod secundo assignat rationem cuiusdam quod dixerat, virtuosus maxime vult vivere se ipsum et conservari ibi: Videtur enim etc.; tertio manifestat principale in esse et praecipue quantum ad illam animae par25 unum coni, cum F1Ed2 sec.m. AoEra SWi] unus Θ 34 sed coni, cum F1 Za sec.m. Pd AoEr2P’ Wi] sicut si Φ (si om. AsBoBxC1Er1VW V3) sicut sed pr.m. PWi (sed dei. sec.m. P) sicut et pr.m. S hom.om. Ed2 V6 5θ ad] om. ψ (add. sec.m. S) Sed cf. supra II c. 4 lin. 75; c. 5 lin. 107 79 videntur] videtur T(om. pr.m. videntur sec.m. Wi) 90 respectu coni, cum Bg1BxP6 Er2 S FŒd2 V6Za sec.m. KrP7 Wi] respectus Θ (respectu respectus V2) 95 ipsi] om. Ψ Sed cf. Arist. 1166 a 15 102 eius etiam] inv. P7 y¥ (hom.om. pr.m. eius etiam sec.m. S) etiam om. PU310 V4 50-51 Cf. supra II 5, 1105 b 23 ; 3, 1104 b 14-15. 64 Lin. 1166 a 30. 65 Lin. 1166 a 33. 68 Lin. 1166 a 12. 69 Lin. 1166 a 13. 80-81 Cf. supra VIII c. 12 lin. 171-172 cum adn. 92 Lin. 1166 a 17. 93 Lin. 1166 a 23. 95-96 Cf. supra III 10, 1113 a 25-33. 101 Cap. 6, 1106 a 15-23. 105-106 Cf. infra 1166 a 22-23 > 9· 1168 b 30-35 ; X ii, 1178 a 2-3. 514 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM ns tem cui inest sapientia. Si enim homo est virtuosus, oportet quod velit id quod est sibi bonum, quia unusquisque vult sibi ipsi bona; bonum autem est virtuoso suum esse, quod scilicet sit virtuosus. Si autem contingeret quod aliquis homo fieret alius, 120 puta si secundum fabulas homo transformaretur in lapidem vel asinum, nullus curaret an illud in quod transformaretur haberet omnia bona et ideo unus­ quisque vult se esse in quantum conservatur id quod ipse est. Id autem quod maxime conservatur 125 idem in suo esse est Deus, qui quidem non vult sibi aliquod bonum quod nunc non habeat, sed nunc habet in se perfectum bonum et ipse semper est quod aliquando est, quia est immutabilis. Deo autem maxime sumus similes secundum intellectum, bo qui est incorruptibilis et immutabilis, et ideo esse uniuscuiusque hominis maxime consideratur secun­ dum intellectum. Unde virtuosus, qui totus vivit secundum intellectum et rationem, maxime vult se ipsum esse et vivere; vult enim se esse et vivere 135 secundum id quod in eo permanet. Qui autem vult se esse et vivere principaliter secundum corpus, quod transmutationi subiacet, non vere se vult esse et vivere. 1166 a 23 Deinde cum dicit: Sed et convivere etc., ostendit no quomodo virtuoso competat respectu sui ipsius id quod pertinet ad concordiam. Et primo quantum ad convictum. Et dicit quod virtuosus maxime vult convivere sibi ipsi, scilicet revertendo ad cor suum et secum meditando. Hoc enim facit delectabiliter: us uno quidem modo quantum ad memoriam praeter­ itorum, quia memoria bonorum quae operatus est est sibi delectabilis; secundo quantum ad spem fu­ turorum, habet enim spem bene operandi in futuro, quae est sibi delectabilis; tertio quantum ad cogni­ tionem praesentium, abundat enim secundum men- iso tem theorematibus, id est considerationibus veris et utilibus. Secundo ibi: Condoletque etc., ostendit quod vir1166 a 27 tuosus habet concordiam ad se ipsum secundum passiones. Et dicit quod ipse maxime condolet et 155 condelectatur sibi ipsi, quia toti sibi, id est quan­ tum ad partem sensitivam et intellectivam, est idem triste et delectabile et non aliud alii, quia videlicet pars sensitiva in eo adeo est rationi subiecta quod sequitur motum rationis vel saltem non vehe- i6o menter renititur; non enim ducitur a passionibus sensitivae partis ut postea passione cessante paeniteat de eo quod iam fecit contra rationem, sed quia semper secundum rationem agit non de facili paenitet et ita maxime consentit sibi ipsi. Ultimo 105 autem epilogando concludit quod praedicta conve­ niunt virtuoso respectu sui ipsius. Deinde cum dicit: Ad amicum autem etc., osten1166 a 30 dit quomodo praedicta conveniant virtuoso respectu amici. Et dicit quod virtuosus se habet ad amicum 170 sicut ad se ipsum, quia amicus secundum affectum amici est quasi alius ipse, quia scilicet homo affi­ citur ad amicum sicut ad se ipsum. Videtur igitur quod amicitia in aliquo praedictorum consistat quae homines ad se ipsos patiuntur et quod illi vere sint 175 amici quibus praedicta existunt. Deinde cum dicit: Ad se ipsum autem etc., movet 1166 a 33 quandam dubitationem, utrum scilicet sit amicitia hominis ad se ipsum. Et dicit quod ista quaestio relinquenda est in praesenti, quia magis pertinet ad iso nomen quam ad rei veritatem. Amicitia enim vide­ tur esse inter quoscumque secundum quod eis com- 122 et] om. >¥(add. sec.m. PS) 149-150 cognitionem] sensum praem. Ψ(-Ρ* Za sensus Ed2 sensum cognoscentem S) Veri simile est ipsum Thornam sensum primo scripsisse quod postea, ne cognitionem corporalium intellexeris, in cognitionem correxit; cf. De mem., 1, 449 b 27-28 cum comm. Thomae (nec non Rhet., I, 11, 1370 a 34-35; infra X c. 3 lin. 189-191) 161 renititur coni, cum F1 sec.m. Pd AoEr2 Wi] remittitur Θ (renittitur Za) 120-121 Albertus Lect. f. i7irb : « Quarto videtur inconvenienter loqui nominans eum qui declinat a virtute 'alium factum’ [1166 a 20]. Videtur enim secundum hoc, cum 'alius’ sit relativum diversitatis substantiae [Priscianus see. Thomam Super I Sent, d.9 q.i a. 1 arg.i (cf. I& q.31 a.2 arg.i), re vera tamen apud Priscianum non invenitur], quod incidat in errorem Pytagorae, qui dicebat quod anima transit de uno corpore in aliud ». - Non tamen « Pictagoricas fabulas » commemorat hic ipse Thomas, secundum quas contingit « quamlibet animam in quodlibet corpus ingredi » (Aristoteles De anima I 8, 407 b 21-23, quem laudat Thomas Contra Gent. II 73), cum animam hominis in corpus lapidis ingredi non liceat dicere, sed fabulas poeticas dicentes «in nova... mutatas... formas corpora» (Ovidius Metam. I, 1-2) ; secundum has enim homo transformatur in lapi­ dem, velut Battus quem Mercurius «vertit in durum silicem» (ibid. II, 705-706) aliique plures saxei facti (ibid. II, 819-832 ; IV, 554"56ο ; V, 230-249 ; VI, 301-313 ; XIV, 753-758), aut etiam in asinum, velut arte magica Lucius (Apuleius Metam. III xxiv-xxv) ; cf. etiam Augustinus De civ. Dei XVIII xvi-xvii (PL 41, 573-574), quem laudat Thomas De pot. q.6 a.5 arg.6. 127-128 Michael Ephesinus, p. 481, 17-19 ; O8, igSra : « Hoc enim demonstravit per hoc ipsum : 'Habet enim et nunc Deus bonum, sed ens quod quid aliquando est’, id est Deus ens» ; Albertus Lect. f. i7ivb : « Et sic maxime accedit ad esse divinum, qui nunc habet bonum perfectum, sed ens quod quid aliquando, id est quicquid umquam fuit modo est quia nihil de esse suo aliqua mutatione vel tempore interrumpitur ; habet enim totum esse suum simul » ; Comm. p. 571 b. 143 Cf. Is. xlvi8 : « Redite prae­ varicatores ad cor» ; Ps. lxxxiv* : «in eos qui convertuntur ad cor» ; Eccli. xxi7 : «qui timet Deum convertetur ad cor suum»; Baruch π80 : « Et convertetur ad cor suum » ; Luc. xv17 : « In se autem reversus » ; Gregorius Moralia XXV vu 18 (PL 76, 330 A) : « ad corda nostra redeamus». Cf. infra lin. 239-240. 151-152 Albertus Lect. f. i72ra : « Delectatur etiam in praesentibus, quia mens sua plena est theorematibus, id est contemplationibus, in quibus delectatur » ; Comm. p. 572 a ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262*: Theorema: speculatum». Cf. Thomas infra X c. 6 lin. 179-180. 158-165 Albertus Lect. f. i72rb : «Praeterea, theologi dicunt contrarium, scilicet quod sensualitas semper est corrupta et semper repugnat spiritui et inde est quod nullus sine peccato... Ad 4 dicendum quod theologi loquuntur de pugna quantum ad venialia peccata quae semper manet, quae tamen non est simpliciter pugna, quia venialia non sunt directe contra rationem, sed dispositiones ad ea quae sunt contraria rationi». 181-183 Albertus Lect. f. i72ra : « Sed tamen in quantum aliquis habet ad se ipsum duo vel plura de dictis conceptio­ nibus, sic videtur amicitia alicuius esse ad se ipsum... » ; Comm. p. 572 b. - Aliter Michael Ephesinus, p. 482, 16-19, 26-27 : θ8» 4 (ii66 a 17 - 1166 b 23) 515 petunt duo vel tria ex praedictis, et, cum ad ali­ quod eis non convenit ad se ipsos opus quod com­ quos superabundanter amicitiam habemus, haec as- petit ad benivolentiam. Et dicit quod illi a quibus 230 i85 simulatur dilectioni quam habet homo ad se ipsum ; facta sunt multa et gravia mala, ita quod propter unde, cum aliquis vult commendare amicitiam se ipsos ab hominibus odiuntur, non volunt se esse suam ad alterum, consuevit dicere; «Ego diligo et vivere; sed est eorum vita eis taediosa, cognos­ eum sicut me ipsum ». Unde non refert quantum centes se omnibus esse graves, et ita fugiunt vivere ad rei veritatem utrum nomen amicitiae dicatur in tantum quod quandoque interimunt se ipsos. 235 190 respectu sui ipsius, ex quo ipsa res amicitiae super­ Deinde cum dicit: Quaeruntque mali etc., ostendit 1166 b 13 abundanter competit homini ad se ipsum. quod non conveniat malis opus pertinens ad con­ 1166 b 2 Deinde cum dicit: Videntur autem etc., ostendit cordiam. Et primo quantum ad convictum. Non qualiter mali se habeant ad praedicta amicitiae enim possunt mali sibi ipsis convivere revertendo opera. Et primo ostendit quod haec non possunt ad cor suum, sed quaerunt alios cum quibus com- 240 195 convenire malis; secundo infert quoddam correla- morentur colloquendo et cooperando eis secundum rium ex dictis, ibi; Si utique etc. Circa primum duo exteriora verba et facta. Et hoc ideo quia, statim facit: primo proponit quod intendit; secundo ma­ secum cogitando de se ipsis, recordantur multa et nifestat propositum, ibi: Differunt autem etc. Dicit gravia mala quae in praeterito commiserunt et prae­ ergo primo quod praedicta amicitiae opera videntur sumunt se similia facturos in futurum, quod est eis 245 200 multis convenire respectu sui ipsorum, quamvis sint dolorosum; sed, quando sunt cum aliis hominibus, pravi. Tamen considerandum est quod in tantum diffundendo se ad exteriora, obliviscuntur suorum participant praedictis amicitiae operibus ad se ipsos malorum. Et sic, cum nihil in se ipsis habeant in quantum placent sibi ipsis et aestimant se esse quod sit dignum amari, nihil amicabile patiuntur virtuosos. Sed nulli eorum qui sunt valde pravi et ad se ipsos. 250 205 nepharii neque praedicta conveniunt neque conve­ Secundo ibi: Neque gaudent etc., manifestat quod 1166 b 18 nire videntur, et fere nullis pravis videntur conve­ non habent secum concordiam quantum ad passio­ nire praedicta. Raro enim inveniuntur homines pra­ nes. Et dicit quod tales neque congaudent neque vi qui aestiment se virtuosos, suam malitiam non condolent sibi ipsis. Anima enim eorum est in qua­ cognoscentes. dam contentione contra se ipsam, in quantum sci- 255 1166 b 7 210 Deinde cum dicit: Differunt autem etc., manifestat licet pars sensitiva repugnat rationi, et ex una parte propositum. Et primo ostendit quod pravis non dolet si recedat a delectabilibus, propter malitiam convenit respectu sui ipsorum opus amicitiae quod in eo dominantem quae causât huiusmodi tristitiam pertinet ad beneficientiam ; secundo quod neque in parte sensitiva, ex alia autem parte delectatur illud quod pertinet ad benivolentiam, ibi: Quibus au- secundum rationem quae iudicat mala esse vitanda, 200 215 tem multa etc. ; tertio quod nec etiam illud quod et sic una pars animae trahit hominem malum ad pertinet ad concordiam, ibi: Quaeruntque mali etc. unam partem, alia autem pars trahit eum ad par­ Dicit ergo primo quod mali differunt a se ipsis in tem contrariam, ac si anima eius in diversas partes quantum scilicet alia concupiscunt secundum par­ discerperetur et contra se ipsam discreparet. tem sensitivam et alia volunt secundum rationem, Tertio ibi: Si autem non possibile etc., removet 205 1166 b 22 220 sicut patet de incontinentibus, qui loco eorum quae quandam dubitationem. Posset enim aliquis dicere secundum rationem indicant esse sibi bona appe­ non esse possibile quod homo pravus simul de eodem tunt delectabilia quae sunt eis nociva; alii autem doleat et delectetur, et hoc quidem verum est quan­ propter timiditatem et pigritiam praetermittunt tum ad sensum utriusque, quamvis causa utriusque operari ea quae secundum rationem indicant sibi simul inesse possit secundum diversas animae par- 270 225 bona. Et sic dupliciter carent beneficientia ad se tes. Dicit ergo quod, si non sit possibile quod homo ipsos, uno modo in quantum operantur sibi nociva, pravus simul perfecte tristetur et delectetur, tamen alio modo in quantum vitant sibi proficua. parum post delectationem tristatur de hoc ipso 1166 b 11 Deinde cum dicit: Quibus autem etc., ostendit quod delectatus est et vellet quod huiusmodi delec204 et] id est Φ Sed cf. Arist. 1166 b 5 242 statim coni, cum Er2] stant Θ (fiant V4 corr. cum stant sec.rn. V10 Ao SWi) 251 gaudent] gaudens Ψζ-F1 Za) Cf. Arist. 1166 b 18 cum adn. 258 eo Θ] an eis? Cf. lin. 253-254; sed cf. lin. 261-263 272 perfecte] partem P in partem S secundum eandem partem V6Za om. F*Ed2 obsc. pr.m. Wi (perfecte sec.rn. PSWi) f. ig8vb : « Videbitur autem utique, ait, esse ad se ipsum amicitia non secundum quod unus est amans se ipsum, sed secundum quod duo, dicens duo et rationale nostrum, quod etsumus principaliter et proprie, et irrationale... Si autem non in duo, sed in tria, rationem et iram et concupiscentiam, non secundum quod duo, sed vel plura duobus, hoc est sed vel tria, erit ad se ipsum amicitia», quod rectius dixerimus, pace Alberti, Lect. f. i72ra : «Commentator autem dicit : secundum quod duo, id est secundum quod intelligens et sentiens ; sed primum melius est, propter illud quod addit : vel plura». 196 Lin. 1166 b 26. 198 Lin. 1166 b 7. 214 Lin. 1166 b 11. 216 Lin. 1166 b 13. 239-240 Cf. supra lin. 143 cum adn. 260 Cf. supra V c. 12 lin. 54. 5i6 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM 275 tabilia non recepisset ; homines enim pravi replen­ tur paenitentia, quia videlicet, impetu malitiae vel passionis cessante quo mala faciunt, secundum ratio­ nem cognoscunt se mala egisse et dolent. Et sic patet quod pravi non disponuntur amicabiliter ad 280 se ipsos propter hoc quod non habent in se ipsis aliquid amicitia dignum. Deinde cum dicit: Si utique sic habere etc., conπββ b 26 eludit ex praemissis quod si valde miserum est sic se habere absque amicitia ad se ipsum, intense, id est vehementi studio, fugere debemus malitiam et 285 conari ad hoc quod simus virtuosi. Per hunc enim modum se habebit aliquis amicabiliter ad se ipsum et fiet etiam aliis amicus. 5 Benivolentia autem amicabili quidem assimulatur, non tamen est amicitia. § Fit enim benivolentia et ad ignotos et latens, amicitia autem non. Et prius autem talia dicta sunt. § Sed ne­ que amatio est. Non enim habet distensionem neque appetitum, ama­ tioni autem haec sequuntur. § Et amatio quidem cum consuetudine, 35 benivolentia autem et ex repentino, quemadmodum et circa agonistas 1167 a i accidit; benivoli enim ipsis fiunt et complacent, cooperabuntur au­ tem utique nihil; quod enim diximus, repente benivoli fiunt et superficialiter diligunt. § Videtur utique principium amicitiae esse, quemadmodum eius quod est amare ea quae per visum delectatio. 5 Non enim praedelectatus specie nullus amat, gaudens autem specie nihil magis amat, sed cum et absentem desideret et praesentiam concupiscit. Sic utique et amicos non possibile esse non benivolos factos, benivoli autem nihil magis amant; volunt enim solum bona quibus sunt benivoli, cooperabuntur autem utique io nihil neque turbabuntur pro ipsis. Propter quod transferens dicet quis utique ipsam otiosam esse amicitiam, diuturnam autem et in consuetudinem advenientem fieri amicitiam. § Non eam quae prop­ ter utile neque eam quae propter delectabile. § Non enim beni­ volentia in his fit. Beneficiatus quidem pro quibus passus est is retribuit benivolentiam. iusta operans; volens autem aliquem bene operari spem habens abundantiae per illum, non videtur benivolus illi esse, sed magis sibi ipsi, quemadmodum neque amicus, si curet ipsum propter quendam ipsius usum. § Totaliter autem benivolentia propter virtutem et epiikiam quandam fit, cum huic 20 bonus quis appareat vel fortis vel aliquid talium, quemadmodum et in agonistis diximus. 1166 b 30 30 amicabili quidem assimulatur Α(=φιλικω μέν εοικεν Kb) RtRp2’3 T (lin. 22) : amicitia quidem videtur (=φιλία [c/. φιλία LbMbObJ μέν εοικεν) LRp1’4 (nec non post assimulatur Rp2·3) 32 non : Inc. i5a pecia in Rp1»2’3·4 33 distensionem RT (lin. 37 ; cf. IIa-IIae q.27 a.2) : intensio­ nem L 33'34 amationi ALRt : amationem Rp 1167 a 8 factos, benivoli autem ALRtT (lin. 75-76) : factus, benivolentia Rp 9 quibus ALRtT (lin. 77) : quidem Rp 9-10 utique nihil Α(=αν ούθέν KbMbOb) LRp1’3 P14 : nihil utique Α(=ούθέν av Lb) Rp2(-P14) Rp4 utique nihil utique Rt 11 otiosam esse amicitiam (=άργήν είναι φιλίαν) ARtRp1’2’3 T (lin. 81) : principium esse amicitiae (=άρχήν είναι φιλίας) LRp4 (amicitiam As1) 18 ipsius sec.m. Ba1 (ex T ?) T (lin. ii2 sui) : ipsum RtRp1’2’3 om. ALRp4 19 epiikiam T (lin. 117) : epieikeiam (epy- epyeyepyeykeyam) LR (-keam RtV13) 1166 b 30 Benivolentia autem etc. Postquam Philosophus ostendit quae sunt opera amicitiae et quibus con­ veniant, hic determinat de singulis horum. Prae­ dicta autem amicitiae opera reducuntur ad tria, scilicet beneficientiam, benivolentiam et concordiam, 5 ut supra dictum est, et ideo de his tribus nunc determinat. Primo quidem de benivolentia, quae consistit in interiori affectu respectu personae; se- 1--12 Albertus Lect. f. 173Λ : « Hic ponit deficientia ab amicitia, quae sunt sicut potentia et quasi genus remotum ad amicitiam. Et sunt tria, scilicet benivolentia, quae ordinatur ad amicitiam ex parte affectus, et concordia, quae ordinatur ad amicitiam ex parte effectus qui est in multitudine, et beneficentia, quae ordinatur ad amicitiam ex parte effectus in uno. Primo determinat de prima ; secundo de secunda, ibi : Amicdbile autem, cap. 7 ; tertio de tertia, ibi : Benefactores, cap. 8». 6 Cap. 4 lin. 19-59. Ethica - 50 518 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM eundo de concordia, quae etiam in affectu consistit, 10 sed respectu eorum quae sunt personae, ibi: Amicdbile autem etc.; tertio de beneficientia, quae con­ sistit in exteriori effectu, ibi : Benefactores autem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod benivolentia non est amicitia; secundo ostendit quod is est amicitiae principium, ibi : Videtur utique etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod benivolentia non est amicitia, quae significatur per mo­ dum habitus; secundo quod non est amatio, quae significatur per modum passionis, ut in VIII dictum 20 est, ibi: Sed neque amatio etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod benivolentia videtur esse aliquid simile amicitiae, in quantum scilicet oportet omnes amicos esse benivolos, non tamen est idem quod amicitia. 1166 b 31 25 Secundo ibi: Fit enim etc., probat propositum per duo media. Quorum primum est quod benivo­ lentia potest fieri ad homines ignotos, quorum sci­ licet experientiam aliquis non accepit cum eis fami­ liariter conversando, sed hoc non potest esse in 30 amicitia. Secundum medium est quod benivolentia potest esse latens eum ad quem benivolentiam ha­ bemus, quod de amicitia dici non potest. Et haec supra in principio VIII dicta sunt. 1166 b 32 Deinde cum dicit: Sed neque amatio etc., ostendit 35 quod benivolentia non sit amatio, duplici ratione. Quarum prima est quod benivolentia non habet distensionem animi neque appetitum, id est passio­ nem in appetitu sensitivo, quae animum suo impetu distendit quasi cum quadam violentia ad aliquid 40 movens, quod quidem accidit in passione amationis, non autem in benivolentia, quae consistit in sim­ plici motu voluntatis. 1166 b 34 Secundam rationem ponit ibi: Et amatio quidem etc. Et dicit quod amatio fit cum consuetudine; 45 importat enim amatio, ut dictum est, quendam vehementem impetum animi, non autem consuevit animus statim vehementer ad aliquid moveri, sed paulatim ad maius perducitur et ideo per quandam consuetudinem amatio crescit. Sed quia benivolentia so importat simplicem motum voluntatis, potest re­ pente fieri, sicut accidit hominibus videntibus pug­ nas agonistarum; fiunt enim benivoli ad alterum pugnantium et placeret aspicientibus quod hic vel ille vinceret, tamen nullam operam ad hoc darent, quia, ut dictum est, homines fiunt repente benivoli 55 et diligunt superficialiter, id est secundum solum et debilem motum voluntatis non prorumpentem in opus. Deinde cum dicit: Videtur utique etc., ostendit 1167 a 3 quod benivolentia sit principium amicitiae. Et circa 60 hoc duo facit: primo ostendit benivolentiam esse amicitiae principium; secundo ostendit cuius amici­ tiae principium sit, ibi: Non eam quae propter utile etc. Dicit ergo primo quod benivolentia videtur esse principium amicitiae, sicut delectari in aspectu ali- 05 cuius mulieris est principium amationis eius. Nullus enim incipit amare aliquam mulierem nisi prius fue­ rit delectatus in eius pulcritudine, nec tamen sta­ tim tunc cum gaudet in aspectu formae mulieris amat eam, sed hoc est signum amationis completae 70 quando si sit absens desiderat eam, quasi graviter ferens eius absentiam et praesentiam concupiscens. Et similiter se habet de amicitia et benivolentia; non enim possibile est aliquos esse amicos nisi prius facti fuerint benivoli, nec tamen propter hoc quod 75 sunt benivoli possunt dici amici, quia ad benivolos pertinet hoc solum quod velint bona illis quibus sunt benivoli ita tamen quod nihil pro eis facerent neque pro eorum malis turbarentur. Unde potest aliquis translative loquendo dicere quod benivolen- eo tia est quaedam amicitia otiosa, quia scilicet non habet operationem amicabilem adiunctam; sed, quando diu durat homo in benivolentia et consues­ cit bene velle alicui, firmatur animus eius ad volen­ dum bonum ita quod voluntas non erit otiosa, sed es efficax, et sic fit amicitia. Deinde cum dicit: Non eam quae propter utile etc., 1167 a 12 ostendit cuius amicitiae benivolentia sit principium. Et primo ostendit cuius non sit principium ; secundo cuius sit principium, ibi: Totaliter autem etc. Circa 90 primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod benivolentia per diuturnitatem et consuetudinem non perducitur ad veram speciem amicitiae quae est propter utile aut delectabile. Secundo ibi: Non enim etc., probat propositum. 95 1167 a 13 Non enim benivolentia in illam amicitiam transit 40 movens coni, cum F’Ed2] movet Θ 69 tunc] om. P6 y¥(add. sec.m. P) sec.m. Pd (hom.om. Za) illam corr. sec.m. P’ Wi {forsitan recte) 93 veram] naturam Ve om. Bg3 cancell, 10 Cap. 6, 1167 a 22. 12 Cap. 7, 1167 b 17. 15 Lin. 1167 a 3. 19 Cap. 5, 1157 b 28-29. 20 Lin. 1166 b 32· 33 Cap. 2, 1155 b 34 - 1156 a 3. 36-42 Albertus Lect. f. i73va-vb : «Amicitia et benivolentia sunt in quiete, eo quod sunt in ratione in qua non est passio proprie dicta neque motus ; amor autem quandoque est in quiete, secundum quod sumitur amor in ratione, qui est amor amicitiae, et quandoque in motu, secundum quod amor est concupiscentiae, quia sic est passio quaedam, quia in sensitiva tantum parte sunt propriae passiones secundum quas fit alteratio, ut dicitur in VII Physicorum [5, 245 b 3] ; amatio autem semper est in motu, quia est sicut via ad amorem qui est concupiscentia [cf. Michael Ephesinus, p. 486, 32 ; O8, f. 2oora : « amatio, id est via in amicitiam »]». 45 Supra lin. 38-40. 51-54 Michael Ephesinus, p. 487, 30-31 ; O8, f. 2O0ra : « Sunt autem agonistae athletae et disco ludentes et tales » ; Albertus Lect. f. i74ra : « sicut patet in agonistis, id est pugilibus, quod statim aliquis aspiciens pugnam fit benivolus ad alterum». 55 Lin. 1166 b 35. 63 Lin. 1167 a 12. 65-66 Albertus Lect. f. i74ra : «Sicut amoris libidinosi principium est delectatio in specie mulieris visae». 90 Lin. 1167 a 18. 5 (ii66 b 30 - 1167 a 21) in qua benivolentia locum non habet; non autem habet benivolentia locum in praedictis amicitiis. Et hoc quidem manifeste apparet in amicitia delecta100 bilis, in qua uterque amicorum vult sibi ex altero delectationem, quae quandoque est cum malo alte­ rius et sic tollitur benivolentia. Sed in amicitia utilis potest esse benivolentia quantum ad eum qui iam recepit beneficia, qui, si iuste operetur, retribuit sal105 tem benivolentiam pro beneficiis quae recepit; sed, si aliquis de aliquo velit quod bene se habeat et bene operetur propter spem quam habet ut per illum in bonis abundet, non videtur esse benivolus ad illum per quem sperat se abundare, sed magis 110 ad se ipsum, sicut etiam non videtur esse amicus 98 locum] ante habet Ψ om. V 121 Lin. 1166 b 35 - 1167 a i 519 alicuius qui aliquam curam apponit ad bonum eius propter aliquam sui utilitatem, ut scilicet ad ali­ quid ipso utatur. Deinde cum dicitTotaliter autem etc., ostendit H67 a 18 cuius amicitiae benivolentia sit principium. Et dicit 115 quod universaliter benivolentia videtur esse ad ali­ quem propter aliquam eius virtutem et epiikiam, cum scilicet alicui videatur quod ille ad quem est benivolus sit bonus aut fortis aut aliquid huius­ modi, propter quae homines consueverunt laudari, 120 sicut dictum est de agonistis, quibus efficimur be­ nivoli propter fortitudinem quae apparet in eis vel propter aliquid huiusmodi. ό 1167 a 22 Amicabile autem et concordia videtur. Propter quod non est homodoxia; hoc quidem enim et ignorantibus ad invicem existet utique. § Neque circa quodcumque consentientes con25cordare aiunt, puta eos qui de caelestibus; non enim amica­ bile de his concordare. § Sed civitates concordare aiunt cum de conferentibus consentiant et eadem eligant et operentur communiter opinata. Circa operabilia itaque concordant. § Et horum circa quae in magnitudine et continsogentia ambobus existere vel omnibus. Puta civitates cum omni­ bus videatur principatus eligibiles esse, vel compugnare Lace­ daemoniis, vel principari Putacum quando et ipse voluit. Cum autem uterque se ipsum velit, quemadmodum qui in Formistis, contendunt. Non enim est concordare sibi ipsi utrumque bene 35 velle quodcumque, sed quod in eodem, puta cum et plebs 1167 b let epiikes optimos principari; sic enim omnibus fit quod appetunt. § Politica autem amicitia videtur concor­ dia, quemadmodum et dicitur. Circa conferentia enim est et quae ad vitam convenientia. § Est autem talis concordia in 5 his qui epiikes. Isti enim et sibi ipsis concordant et ad invicem, in eisdem existentes ut est dicere. Talium enim manent voluntates et non transfluunt quemadmodum Eurippus. Volunt que iusta et conferentia, haec autem et communi­ ter appetunt. § Pravos autem non possibile concordare, io tamen in parum, quemadmodum et amicos esse. Superabundantiam appetentes in utilibus, in laboribus autem et ministrationibus deficientes; sibi ipsi autem unusquisque volens haec, proximum perscrutatur et prohibet; non enim servantium com­ mune perditur. Accidit igitur ipsis contendere, ad invicem 15 quidem cogentes, ipsos autem non volentes iusta facere. 23 homodoxia L3RtT {lin. 14) : omodoxia LRp 28 itaque R : utique L 32 Putacum Rp*T {lin. 58) : Pictacum (-tum) LRtRp1’3 Pindarum putatum Rp* 33 Formistis T {lin. 62) : Fonnissis N*Rp* Formissimis Rn Fomissis P1* Fomisis Sk2TJ Foimissis P13 Foenissis Ha Foinissis !?(- Sk2-!1) RtRp1>3>3(-PM) 1167 b 1 epiikes T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy-) LRtTu1 epieikes (epy- epyey-) Rp^Tu1) 5 qui L(-Re) RtT {lin. 89) : quae Re Rp 5 epiikes Cf. 1167 b 1 6 est T {lin. 95) : om. ALR 7 Eurippus T {lin. ico) : Euripus AL Rp^-Tu1) Rp3 Eurypus Rt Eucipus (Eut-) Rp2(-V13) Eucippus (Ent-) Tu1 V13 Rp* 8 autem AR : utique L 10 tamen LR : an nisi T {cf. lin. 106) ? Cf. 1121 a 15 cum adn. 1167 a 22 Amicabile autem etc. Postquam Philosophus de­ terminavit de benivolentia, hic determinat de con­ cordia. Et primo ostendit quid sit concordia; se­ cundo ostendit quibus conveniat, ibi: Est autem 4 Lin. 1167 b 4. 7 Lin. 1167 b 2. talis etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid sit concordia; secundo quomodo se habeat ad amicitiam politicam, ibi : Politica autem amicitia etc. Circa primum duo facit: primo determinat genus IX, 6 (1167 a 22 - 1167 b 4) concordiae; secundo materiam ipsius, ibi: Neque cir10 ca quodcumque etc. Dicit ergo primo quod concordia videtur ad genus amicitiae pertinere; dictum est enim supra quod ad amicos pertinet quod eadem eligant, in quo consistit ratio concordiae. Et ex hoc patet quod concordia non est homodoxia, per quod 15 significatur unitas opinionis; potest enim contingere quod sint eiusdem opinionis etiam illi qui se invi­ cem non cognoscunt, inter quos tamen non est con­ cordia sicut nec amicitia. 1167 a 24 Deinde cum dicit: Neque circa quodcumque etc., 20 inquirit materiam concordiae. Et primo ostendit circa quae non sit concordia. Et dicit quod non dicuntur concordare homines qui concordant circa quodcumque, sicut illi qui consentiunt sibi ipsis in speculativis, puta de his quae pertinent ad corpora 25 caelestia; consentire enim sibi invicem in his non pertinet ad rationem amicitiae, quia amicitia ex electione est, iudicium autem de rebus speculativis est ex necessitate conclusionis et ideo nihil prohibet aliquos amicos diversa circa huiusmodi sentire et 30 aliquos inimicos in his sibi consentire. Unde patet concordiam quae ad rationem amicitiae pertinet circa talia non esse. 1167 a 26 Secundo ibi: Sed civitates etc., ostendit circa quae sit concordia. Et primo ostendit in generali 35 quod est circa operabilia. Et dicit quod civitates dicuntur concordare sibi invicem quando consenti­ unt circa utilia ita quod eadem eligunt et commu­ niter operantur ea quae opinantur esse utilia. Et sic patet quod concordia est circa operabilia. 1167 a 29 40 Secundo ibi: Et horum circa quae etc., ostendit in speciali circa quae operabilia sit concordia. Et ponit duo. Quorum unum est quod concordia atten­ ditur circa ea quae habent aliquam magnitudinem; non enim tollitur concordia aliquorum ex hoc quod 45 in aliquibus minimis dissentiunt. Aliud autem est quod illa circa quae est concordia sint talia quae possint convenire utrique concordantium vel etiam omnibus, sive hominibus sive civibus unius civitatis; 521 si enim aliquis consentiat alicui quod habeat id quod nullus alius potest habere, non multum per- 50 tinet ad concordiam. Et ponit exemplum de civita­ tibus, in quibus dicitur esse concordia quando omni­ bus civibus idem videtur, puta quod principes as­ sumantur per electionem, non autem sorte vel per successionem, vel cum videtur Atheniensibus quod 55 ineant societatem cum Lacedaemoniis ad simul pug­ nandum contra hostes, vel quando omnibus civi­ bus videtur quod talis homo, puta Putacus, principetur, si tamen et ipse voluerit principari; tunc enim qui hoc volunt ei concordant. Sed, cum quili- 00 bet vult se ipsum principari, sequitur quod conten­ dant, sicut de quibusdam recitatur in Formistis, id est in quibusdam poematibus. Non enim consistit concordia in hoc quod uterque velit sibi ipsi bonum, quamvis videatur similitudo voluntatis secundum 65 proportionem quia uterque vult bonum sibi, quin immo hoc est contentionis causa; sed oportet ad hoc quod sit concordia quod consentiant in eodem secundum numerum, sicut cum in aliqua civitate tam plebs quam virtuosi in hoc concordent quod 70 optimi principentur ; per hunc enim modum omni­ bus fit illud quod desiderant quando in eodem om­ nes consentiunt. Deinde cum dicit: Politica autem etc., ostendit 1167 b 2 qualiter se habeat concordia ad amicitiam politicam. 75 Et dicit quod amicitia politica, sive sit civium unius civitatis ad invicem, sive sit inter diversas civitates, videtur idem esse quod concordia et ita etiam ho­ mines dicere consueverunt, scilicet quod civitates vel cives concordes habent amicitiam ad invicem, so Est enim amicitia politica circa utilia et circa ea quae conveniant ad vitam humanam, circa qualia dicimus esse concordiam. Deinde cum dicit: Est autem talis etc., ostendit ϋθ7 b 4 in quibus inveniatur concordia. Et primo ostendit ss quod invenitur in bonis ; secundo ostendit quod non invenitur in pravis, ibi: Pravos autem etc. Di­ cit ergo primo quod concordia talis qualis determi- 2 5. his] ipsis Ψ (corr. sec.m. S) 27 speculativis] non add. Φ1 Cf. Praef., p. 123* 28 conclusionis coni, cum sec.m. Er2] electionis Θ (argumentationis V6 om. P6) 30 sibi om. Φ 51 ponit] inducit Ψ 55 Atheniensibus coni, cum Bg1 KrP7 F1 Za sec.m. O Wi] Atthemensibus Φ (atthimensibus Db attemensibus W [de sec.m. in spatio vac.} mensibus Ao) Arthemensibus Ή-Ε1 Za atthe- S acteniensibus V6) 56 ineant coni, cum P6 FJEd2 V6Za sec.m. Er*Pd ErEr2V2 SWi] in eam Θ (eandem Ao) 58 Putacus] cuius Φ (= cuius pro eus omisso puta ex haplographia ciuis corr. sec.m. PdV9 10) puracus P purachus S furatus Wi piracus Ed2 pitacus F1 V6 pictacus Za Cf. Arist. 1167 a 32 cum adn. 58-59 principetur] principentui· Φ -V2 V4) 62 sicut de quibusdam Inc. 33a peda 62 Formistis Φ Wi Za] formisscis P formissis S F1Ed2 fornissis (vel foinissis) V6 Cf Arist. 1167 a 33 cum adn. 75 habeat] habet Φ (-C1) 87 pravis] malis Ψ 9 Lin. 1167 a 24. 12 Cap. 4, 1166 a 7. 14-15 Robertus Grosseteste Notula (in comm. Michaelis Ephesini, p. 490, 3, inserta), O8, f. 2Oiva : (omodoxia) « id est similis opinio seu una opinio ; dicta ab omoy, quod est simul, et doxa, quod est opinio » ; Albertus Lect. f. i74ra : « Dicitur enim homodoxia ab hornos, quod est unum, et doxos, quod est opinio, quasi consensus in unam opinionem ; concordia autem est unitas cordium». 55 Albertus Lect. f. i74va : «vel quod Athenienses compugnent Lacedaemoniis»., 58 Michael Ephesinus, p. 490, 16-20 ; O8, f. 2Oiva : «Et utique si videatur omni civitati imperare Pittacum, volente et Pittaco, concordat civitas Pittaco et iste civitati ; civitate autem non consonante imperare Pittacum, vel hac quidem consonante, non vult autem Pittacus imperare, neque sic consonantia et concordia est » ; Albertus Lect. f. i74va : « vel quod Pictacus, quidam homo discretus, in civitate, nisi ipse dissentiat, principatum accipiat». 62-63 Michael Ephesinus, p. 490, 22 ; O8, f. 2oiva : «Sunt autem Foinissae poema Euripidis» ; Albertus Led. f. i74va : «in Foinissis, id est in illis poematibus» ; Comm. p. 576 b. 87 Lin. 1167 b 9. 522 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM nata est invenitur in his qui sunt virtuosi. Huius90 modi enim homines < sic > se habent quod quili­ bet eorum et sibi ipsi concordat et etiam concordant ad invicem, in quantum immobiliter permanent in eisdem et electionibus et operibus, quia, sicut supra dictum est, boni sunt quasi impaenitibiles ; sed ad95 dit: «ut est dicere», quia non est possibile quod homines in hac vita omnimodam immutabilitatem habeant. Et ad expositionem dictorum subdit quod ideo dicuntur in eisdem existentes quia voluntates talium hominum manent fixae in bono et non trans­ ie» fluunt ex uno in aliud sicut Eurippus, id est quidam locus maritimus in Graecia in quo aqua fluit et refluit. Et huiusmodi homines virtuosi volunt iusta et utilia et talia communiter appetunt. 1167 b 9 Deinde cum dicit: Pravos autem etc., ostendit i»5 quod in pravis non est concordia. Et dicit quod pravi non possunt concordare nisi forte parum, sic­ ut et parum possunt esse amici. Ideo autem con­ cordare non possunt quia volunt superabundanter habere in bonis utilibus, sed volunt deficere, id est minus habere, in laboribus qui communiter immi- no nent sustinendi vel etiam in ministrationibus, id est quibuscumque tributis vel servitiis; et, dum sibi unusquisque vult haec, scilicet superabundare in bonis et deficere in malis, inquirit de proximo suo et impedit eum ne hoc adipiscatur quod ipse cupit; ns et ita, dum non servant bonum commune quod est iustitia, destruitur inter eos communitas concordiae. Et sic accidit inter eos contentio, dum unus cogit alium ad hoc quod servet ei id quod est iustum, sed tamen ipse non vult alteri iustitiam facere, sed vult 120 superabundare in bonis et deficere in malis, quod est contra aequalitatem iustitiae. 90 sic coni, cum Ve] om. Θ (ita add. P* sec.m. Wi) 100 ex) de Bg1 S F1Ed* V*Za om. PWi (in sec.m. P P4 ab sec.m. Wi) 109 bonis] omnibus Ψ (bonis pro utilibus Ve) 110-111 imminent Φ S] fit (exp.) eminet P eminet P2 sibi imminent WiV* sunt eis Za fiunt et imminent F*Ed2 (-nant Ed4) 113 haec coni, ex Arist. 1167 b 12] hoc BxEr2O1P3P10W Er F'Eda V6 h’ cett. 115 impedit coni, cum F'Ed2 Ve sec.m. Wi] impellit Θ 93 Cap. 4, 1166 a 29. 100-102 Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Euripus : cursus aquarum mirabilis in Nigroponte». Cf. Cicero De nat. deorum III x 24. - Aliter sed non recte Albertus Lect. f. I74va : « Euripus, id est quidam ventus » ; Comm. P· 577 b : « quemadmodum Eurus, qui est ventus... ». 116 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 116-122 Albertus Lect. f. i74vb : « Et sic, dum non servant commune aequalitatis iustitiae, perditur tota communitas, inter eos. Et sic contendunt, dum unus cogit alium ad id quod iustum est... ». 7 1167 b 17 Benefactores autem bénéficiâtes videntur magis amare quam bene patientes operantes. § Et ut praeter ra­ tionem factum quaeritur. § Pluribus quidem igitur videtur 20quoniam hi quidem debent, his autem debetur; quemadmodum igitur in mutuis debentes quidem volunt non esse quibus debent, accommodantes autem et curant debentium salutem, sic et benefacientes velle esse patientes ut lucrantes gratias, 25 his autem non esse curam reddere. Eppicarinus quidem igitur forte utique dicet haec dicere ipsos ex malo viden­ tes; assimulatur enim humano, immemores enim multi et ma­ gis bene pati quam facere appetunt. § Videbitur autem utique et naturalior esse causa et non similis ei quae circa accom3omodantes. Non enim est amatio circa illos, sed eius quod est salvari voluntas lucri gratia; benefacientes autem amant et diligunt bene patientes, etsi nihil sint utiles neque posterius fiat utique. § Quod et in artificibus accidit; omnis enim proprium opus diligit 35magis quam diligatur utique ab opere animato facto; U68 a i maxime autem forte hoc circa poetas accidit, superdiligunt enim isti propria poemata, diligentes quemadmodum filios. Tali utique assimulatur et quod benefactorum; bene passum enim opus est ipsorum, hoc utique diligunt magis quam 5 opus facientem. § Huius autem causa quoniam esse omnibus eligibile et amabile. Sumus autem in actu, in vivere enim et operari; actu autem faciens opus est quodam modo; diligunt itaque opus, quia et esse. Hoc autem naturale. § Quod enim est potentia, hoc actu opus nuntiat. § Simul autem et io benefactori quidem bonum quod secundum actum, quare gaudet in quo hoc; patienti autem nullum bonum in operante, sed, si quidem, conferens, hoc autem minus delectabile et amabile. § Delectabilis autem est praesentis quidem actus, futuri au­ tem spes, facti autem memoria, delectabilissimum autem quod 15 secundum actum et amabile similiter. Ei quidem igitur qui fecit manet opus, bonum enim diuturnum, patienti autem utile transit. § Et memoria bonorum quidem delectabilis, 25 Eppicarinus T (lin. 31) : Epycarinus Rp1 Epicarinus Rp’ Epycarius Rp2 (S1V13 om. Ba4P14) Epycharinus Rt Epicarmus (-caymus C4) Rp4 Epicharmus L 26 haec ARp3 : hoc As1Ba1P14Sl h' cett. 27 enim1 T (lin. 35) : autem ALR 27 enim3 ARp(-As4) T (lin. 36) : autem LRt As1 32 sint ALRtT (lin. 51) : sunt Rp 33 fiat Α(=γένοιτ’ LbMb) L1 L3(N4Rn) RtRp^-Tu1) Rp3 : fiet Tu1 Rp3>4 fiant (cf. γένοιντ’ KbOb) L2(P13Ha) 1168 a 6 in actu LRp4 Tu1 T (lin. 75) : actu(— ένεργεία) ARt Rp1>3’3(-Tu1) 7 operari LRT (lin. 76) : agere (ante 6 actu perperam ins.) Rp1>3>3(—Tu1) ‘ 7 autem A(==5’ LbMbOb) T (lin. 79) : utique A(= 8ή Kb) L itaque R (ante actu Rp) 7 diligunt RpT (lin. 81) : diligit ALRt 8 itaque RT (lin. 81) : utique L 12 quidem AL(-P13) Rt Tu1 Rp4 : quod P13 Rp1>2’3(-Tu1) 13 actus R (ante praesentis Rp) : operatio L an actus sive operatio T (cf.lin. 112-113) ? 15 actum RT (lin. 115) : operationem L 524 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM utilium autem non omnino vel minus; expectatio autem e con­ verso habere videtur. § Et amatio quidem factioni assimulatur, 1168 a 20amari autem ei quod est pati; superexcellentibus utique circa actum sequitur amare et amicabilia. § Adhuc autem quae labo­ riose fiunt, omnes magis diligunt, puta et pecunias possidentes accipientibus. Videtur autem bene pati quidem illaboriosum esse, benefacere autem operosum. Propter haec 25autem et matres amatrices magis filiorum; laboriosior enim generatio et magis sciunt quoniam ipsarum. Videbitur autem utique hoc et benefactoribus proprium esse. 20 utique Α(=δή KbLbOb) LRt : autem (=δέ Mb?) utique Rp 23 autem Α(=δέ Mb) T (lin. 168) : utique Α(=δή K^V1) L itaque Rp om. Rt 26-27 autem utique A(= 8’ &v) R : utique L (autem V12) 1167 b 17 Benefactores autem etc. Postquam Philosophus de­ non curant reddere gratias, sed magis vellent absolvi terminavit de benivolentia et concordia, hic deter­ ab hoc debito et ideo non multum amant benefac- 30 minat de beneficientia. Et primo proponit id quod tores. Et hanc quidem rationem Eppicarinus, id circa eam accidit. Et dicit quod benefactores magis est quidam philosophus vel poeta, approbans, [ hanc 5 videntur amare eos quibus benefaciunt quam illi rationem] forte dicet quod hanc rationem dicant qui bene patiuntur ab eis ament operantes sibi bona. quidam considerantes malitiam hominum; assimu­ 1167 b 18 Secundo ibi: Et ut praeter rationem etc., movet latur enim humanae consuetudini quae apud plures 35 super hoc quaestionem. Et dicit quod hoc quod invenitur, multi enim sunt immemores beneficiorum dictum est habet quaestionem, quia videtur praeter et magis appetunt bene recipere ab aliis quam 10 rationem contingere. Bénéficiât! enim ex debito benefacere. obligantur ad amandum benefactores, sed non e Deinde cum dicit: Videbitur autem etc., assignat 1167 b 28 converso. veras rationes quatuor. Circa quarum primam duo 40 1167 b 19 Tertio ibi: Pluribus quidem igitur etc., solvit prae­ facit. Primo praefert hanc rationem ei quam supra dictam quaestionem, assignans rationem praedicti posuit. Et dicit quod causa eius quod dictum est 15 accidentis. Et primo ponit rationem apparentem ; naturalior esse videtur ea quae nunc dicetur, quia secundo assignat rationes veras, ibi: Videbitur au­ videlicet sumitur ab ipsa natura beneficii, nec est tem etc. Dicit ergo primo quod pluribus videtur similis rationi supra assignatae, quae sumpta est ex 45 ratio praedicti accidentis esse quia bénéficiât! de­ parte accommodantium. Accommodantes enim non bent aliquid benefactoribus, sed benefactoribus ali- amant illos quibus accommodant, sed quod volunt 20 quid debetur, sicut et mutuantibus ; hoc autem eos conservari in esse non est ex amore, sed propter videmus in mutuis accidere quod illi qui debent lucrum; sed benefactores amant, secundum appeti­ vellent non < esse > illos quibus debent, ad hoc tum sensitivum, et diligunt, secundum electionem, 50 quod essent immunes a debito, sed accommodantes eos qui ab eis bona recipiunt, etiam si in nullo sint quibus debetur curam gerunt de salute debentium eis utiles in praesenti nec expectent aliquam utili­ 25 eis, ne perdant id quod eis debetur; ita etiam vide­ tatem in futuro. tur quod benefactores velint esse et vivere illos qui Secundo ibi: Quod et in artificibus etc., ponit pri1167 b 33 ab ipsis bene passi sunt ut acquirant ab eis gra­ mam rationem. Et dicit quod idem accidit de bene- 55 tiarum actionem; sed illi qui beneficia receperunt factoribus ad bénéficiâtes quod accidit in artificibus 10 Bénéficiât! Cf. supra VIII c. 11 lin. 26 cum adn. 21 accidere coni, cum Bg1 P7 F7Ed2 V6Za sec.m. P3 SWi] acci­ pere Θ 22 esse coni, ex Arist. 1167 b 21 cum ErFOP’PdVV2 FJEd2 Za sec.m. Bg^xE^ErTW10 P5 Wi] om. Θ (add. post illos Kr sec.m. S) 31 Eppicarinus] Eppicarius W DbV2V3 sec.m. P Euppycarius Ao Epy- pi«v10 Epi- O1 S Epirannus Ed2 (-inus vel -mus obsc. AsBxErK)ip»pi®Vw BoOFKrP’Pd F1) Cf. Arist. 1167 b 25 cum adn. 31-32 id est] scilicet Ψ 32-33 hanc rationem] om. F1Ed2 V6Za sed. 33 dicant] dicit pr.m. PS dicunt Wi F7Ed2 V6Za sec.m. P10 P (dicant sec.m. S) 16 Lin. 1167 b 28. 31-34 Michael Ephesinus, p. 492, 12-18 ; O8, f. 2Oivb-2O2ra : «Talem autem causam eius quod est bene patientes non amare eos qui benefecerunt Epicharmus dixit, dicere multos ex malo videntes ; est autem hoc, scilicet 'videntes’, idem huic scilicet 'respicientes’, hoc autem, scilicet 'mali’, huic, scilicet 'ingrati’, 'immemores*. Est autem quod Epicharmi tale : 'Dicunt haec multi ad solutionem quaestionis ad malitiam respicientes bene passorum’ ; ad factum enim ab ingratis respi­ cientes, adversus omnes simpliciter sic bene passos enuntiaverunt» ; Albertus Lect. f. i75vb : «Et dicit quod Epycarius fuit principalis in ista sensione, qui dicit alios dicere istam solutionem 'videntes ex malo’, id est informantes visionem suam vel intellectus suum ex malo poenae, quod est ipsa obligatio a qua rationem recipiunt» ; Comm. p. 578 b. 41 Lin. 1167 b 19-28. 42 Lin. 1167 b 17-18. 45 Lin. 1167 b 19-28. 49-50 Cf. supra IV c. 14 lin. 70-72 cum adn. 7 (1167 b 17 - 1168 a 19) respectu suorum operum; omnis enim artifex diligit proprium opus magis quam diligatur ab eo, etiam si esset possibile quod opus illud fieret animatum; 60 et hoc maxime videtur accidere circa poetas, qui superabundanter diligunt propria poemata sicut pa­ rentes amant filios; poemata enim magis ad ratio­ nem pertinent secundum quam homo est homo quam alia mechanica opera. Et huic assimulatur 65 hoc quod accidit circa benefactores diligentes eos quibus benefaciunt, quia ille qui bene patitur ab aliquo est quasi opus eius et ideo magis diligunt benefactores opus suum, scilicet bénéficiâtes, quam e converso. 1168 a 5 το Positis autem exemplis subiungit omnium ratio­ nem. Et dicit quod causa praedictorum est quia omnibus hominibus est eligibile et amabile suum esse, unumquodque enim in quantum est bonum est, bonum autem est eligibile et amabile. Esse au75 tem nostrum consistit in quodam actu, esse enim nostrum est vivere et per consequens operari (non enim est vita absque vitae operatione quacumque), unde unicuique est amabile operari opera vitae ; faciens autem in actu est quodam modo ipsum opus eo facientis, actus enim moventis et agentis est in mo­ to et patiente; ideo itaque diligunt opus suum et artifices et poetae et benefactores, quia diligunt suum esse. Hoc autem est naturale, scilicet quod unumquodque suum esse amet. 1168 a 8 85 Rationem autem huius consequentiae, scilicet quod diligant opus quia diligunt esse, manifestat subdens: Quod est potentia, hoc actu opus nuntiat. Homo enim est in quantum habet animam ratio­ nalem, «anima» autem «est actus primus corporis 90 physici potentia vitam habentis », id est quod est in potentia ad opera vitae; sic igitur primum esse hominis consistit in hoc quod habeat potentiam ad opera vitae. Huius autem potentiae reductionem in actu denuntiat ipsum opus quod homo facit 95 exercendo actu opera vitae. 1168 a 9 Secundam rationem ponit ibi: Simul autem etc. Circa quod duo facit. Primo proponit rationem di­ cens quod unusquisque [ enim ] diligit proprium bo­ num, bonum autem benefactoris consistit in suo 100 actu, quo scilicet beneficia tribuit (est enim actus virtutis), et ideo benefactor delectatur in bénéficiât© sicut in eo in quo invenitur eius bonum; sed bene patiens, qui scilicet recipit beneficium, non habet 525 aliquod bonum honestum in operante, id est in benefactore (non enim est'virtutis actus recipere ab 105 alio beneficia), sed, si habet aliquod bonum, hoc est bonum utile, quod est minus delectabile et amabile quam bonum honestum. Et ita patet quod minus est amabilis benefactor bénéficiât© quam e converso. Secundo ibi: Delectabilis autem etc., probat quod 110 1168 a 13 supposuerat, dupliciter. Primo quidem quia delec­ tabile quidem circa praesens est ipse actus sive operatio, circa futurum autem spes, circa factum autem sive praeteritum memoria; inter quae tria delectabilissimum est actus et similiter magis ama- 115 bile quam spes vel memoria. Benefactori autem manet honestas proprii operis, quia bonum hones­ tum non cito transit, sed est diuturnum, et ita delectatur in eo cui benefecit sicut in praesenti suo bono; sed utilitas quam patiens recepit de facili 120 transit et ita beneficiariis delectatur in benefactore secundum memoriam praeteriti. Magis ergo est de­ lectabile et amabile benefactori bonum honestum quod habet in bénéficiât© quam bénéficiât© bonum utile quod habet in benefactore. 125 Secundo ibi: Et memoria etc., probat idem dicens 1168 a 17 quod memoria bonorum, id est honestorum, quae quis in praeterito fecit est delectabilis, sed memoria bonorum utilium quae quis quandoque habuit vel omnino non est delectabilis, puta cum circa eorum 130 amissionem est quis contristatus, vel minus est de­ lectabilis quam memoria honestorum, puta quando aliquid ex eis remanet ; sed circa expectationem futurorum videtur e converso se habere, scilicet quod magis est delectabile expectare utilia quam 135 expectare honesta. Huius autem diversitatis ratio est quia bonum ignotum non delectat, sed solum bonum cognitum; honesta autem nemo cognoscit nisi qui habet, unde cognoscuntur si sint praeterita, non autem si solum sint futura; bona autem utilia uo cognoscuntur et praeterita et futura, sed auxilium praeteritorum iam pertransiit, auxilium autem quod ex eis in futurum expectatur delectat quasi reme­ dium quoddam contra futuras necessitates; unde plus delectatur homo in spe utilium quam in me- 145 moria eorundem vel etiam quam in spe honestorum, sed in memoria honestorum plus delectatur homo quam in memoria utilium. Benefactor autem habet in bénéficiât© memoriam boni honesti, beneficiatus autem in benefactore memoriam boni utilis. Delec- iso 68 scilicet] id est P7 Ψ 74 est1] om. O^-AsP6) BoDb P ante, bonum Bg1 P5V3 (72-74 suum... amabile hom.om. Wi Ed2) 75 enim coni.} autem Θ (75-76 consistit... nostrum hom.om. Ψ) 91-92 esse hominis] est hominis esse Φ^ΕγΓ1?6 ho­ minis est esse O1 est om. Bg1) 97 proponit] ponit DbP7 Ψ 98 enim] sibi (=s1 pro e1) V6 om. F1 Za sect. 141 auxilium coni, cum P6 F1Ed2 V6Za sec.m. V10 P7Pd S] auxilia Θ 80-81 Cf. Aristoteles Phys. III 4-5, 202 a 13 - b 23. 89-90 Aristoteles De anima II 1, 412 a 27-28. 112-113 Robertus Grosseteste (in comm. Michaelis Ephesini ab eo transi., pro ένεργεία, p. 494, 2, 3, 6, 11) ; O8, f. 2O2rb : «actu seu operatione... actu vel operatione... actu seu operatione... operatione seu actu». Cf. adn. ad Arist. 1168 a 13. 136-148 Cf. supra c. 1 lin. 226-229 cum adn· 526 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM tabilior ergo et amabilior est benefactori beneficiatus quam e converso. 1168 a 19 Tertiam rationem ponit ibi: Et amatio quidem etc. Et dicit quod amare assimulatur ei quod est facere, 155 pertinet enim ad amantem quod velit et operetur bonum ei quem amat, sed amari assimulatur ei quod est pati ; faciens autem superexcellit patienti ; et ideo rationabiliter his qui superexcellunt in agen­ do, scilicet benefactoribus et artificibus et poetis, 160 consequitur quod ament et habeant ea quae ad amorem consequuntur. 1168 a 21 Quartam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. Illa enim quae laboriose fiunt, ab omnibus magis diliguntur, sicut illi qui proprio studio et labore 165 possident divitias magis amant eas quam illi qui 164 studio] suo Φ 164 et] ante suo Ao om. Bg1 P5V V6Za] operiosum PSWi (corr. sec.m. Wi) operatio summa Φ 168 Cap. 2, 1x20 b 11-14· accipiunt eas ex successione parentum vel ex gra­ tuito dono alicuius, unde sic accipientes magis sunt liberales, ut in IV dictum est. Quod autem aliquis recipiat beneficium ab aliquo est sine eius labore, sed quod aliquis alteri benefaciat est operosum, id 170 est requirens operam et laborem. Unde rationabile est quod benefactores magis ament bénéficiâtes quam e converso. Et hanc rationem confirmat per exemplum matrum quae magis amant filios quam etiam patres, tum quia magis laborant circa eorum ns generationem, portando et pariendo eos, quam pa­ tres, tum etiam quia matres magis possunt scire quod sint earum filii quam patres. Et hoc etiam videtur esse proprium benefactorum, ut scilicet ament bénéficiâtes in quantum circa eos laborant. ieo 164 labore] laboriose Ψ 170 operosum coni, cum F’Ed2 8 1168 a 28 Dubitatur autem utrum oportet amare se ipsum maxime vel alium aliquem. § Increpant enim eos qui se ipsos maxime 30 diligunt et ut in turpi amatores sui vocant. § Videturque pravus quidem sui ipsius gratia omnia agere et quanto utique deterior sit, tanto magis; accusant itaque ipsum, velut quo­ niam nihil a se ipso agit. Epiikes autem propter bonum et quanto utique melior sit, magis propter bonum et amici gratia, 35 quod autem sui ipsius praeterit. § Rationibus autem his opera 1168 b i dissonant, non irrationabiliter. Aiunt enim oportere amare ma­ xime maxime amicum, amicus autem maxime qui vult cui ma­ xime vult bona illius gratia, et si nullus sciet, haec autem existunt maxime ipsi ad se ipsum. § Et reliqua utique omnia 5quibus amicus determinatur; dictum est enim quoniam ab ipso omnia amicabilia quae ad alios proveniunt. § Sed et proverbia omnia consentiunt, puta hoc «Una anima», et «Communia quae amicorum», et «Aequalitas amicitia», et «Genu tibiae propinquum». Haec enim omnia ad se ipsum maxime existunt; maxime enim amilo eus sibi ipsi. Et amandum itaque maxime se ipsum. § Dubitatur autem convenienter utris debitum sequi, ambabus habentibus cre­ dibile. § Forte igitur tales oportet sermonum dividere et deter­ minare in quantum utrique et quo verum dicunt. Si itaque accipi­ amus amans sui qualiter utrique dicunt, forte utique fiet mani­ is festum. § In opprobrium quidem igitur ducentes ipsum amatores sui vocant eos qui sibi ipsis tribuunt plus in pecuniis et ho­ noribus et delectationibus corporalibus; haec enim multi appe­ tunt et student circa ipsa ut optima entia, propter quod et circumpugnabilia sunt. Circa haec utique plus abundantes, largiun2otur concupiscentiis et totaliter passionibus et irrationali animae. Tales autem sunt multi, propter quod et appellatio facta est a multum, pravo existente. Iuste utique sic philautus exprobratur. § Quoniam autem talia sibi ipsis tri­ buentes consueverunt dicere multi philautos, non immanifestum ; 25 si enim quis semper studet iusta agere ipse maxime omnium vel temperata vel qualiacumque alia eorum quae secundum virtutes et totaliter semper bonum sibi ipsi acquirit, nullus dicet philautum hunc neque vituperabit. 30 Videturque A(= δοκεϊ τε Kb) RtRp1’2»3 T (lin. 24) : Videtur autem A(—δοκεϊ δέ LbMbOb) LRp4 32 itaque R : utique L 32 velut RT (lin. 27) : puta L(=otov Kb om. LbMbOb) Cf. su­ pra 1122 b 12 cum adn. 33 epiikes Ant. transl.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy-epyey-) LR 1168 b 6 quae T (lin. 50) : et ALR 6 proveniunt T (lin. 51) : perve­ niunt R extendit L 7 hoc AL (hec P11) Rt : hic Rp 10 itaque (=δή) AR (idemque As11 velque C4) : om. L 11 ambabus RtRp1-2’3 T (lin. 71) : ambobus LRp4 13 quo ALRt : a quo Rp 13 itaque R : utique L 16 eos AL(-P13) Rt : ipsos P13 Rp 19 plus abundantes T (lin. 101) : plus habentes R avari L (Cf. Roberti Grosseteste notula supra in app. font, ad Thomae comm. V c. 1 lin. 147-148 laud.) 20 irrationali LRtT (lin. 106) : irrationabili Rp» 23 philautus T (? lin. 110-111 cum adn) : philantus As4Vd sec.rn. C4 philautis ALRt philantis Rp (- AsWd philanti Ba1) 528 1168 a 28 1168 1168 1168 1168 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM Dubitatur autem etc. Postquam Philosophus de­ terminavit de conservatione et dissolutione amici­ tiae et iterum de amicitiae operibus, hic movet quasdam dubitationes circa amicitiam. Et primo ex sparte amantis; secundo ex parte amatorum, ibi: Utrum igitur quam plurimos etc. Circa primum duo facit: primo solvit dubitationem de amore amantis quem habet ad se ipsum ; secundo de amore amantis quem habet ad alterum, ibi: Dubitatur autem et 10 circa felicem etc. Circa primum tria facit: primo proponit dubitationem; secundo ostendit eam esse rationabilem, ibi: Increpant enim etc.; tertio solvit, ibi: Forte igitur tales etc. Dicit ergo primo quod dubitatio est utrum oporteat quod aliquis diligat se 15 ipsum maxime vel aliquem alium magis quam se. a 29 Deinde cum dicit: Increpant enim etc., ostendit dubitationem esse rationabilem. Et primo obicit pro una parte; secundo pro alia, ibi: Rationibus autem his etc.; tertio concludit dubitabilitatem quaestio20 nis, ibi : Dubitatur autem etc. Circa primum primo inducit hoc quod homines increpant illos qui maxi­ me amant se ipsos et hoc quod aliqui sint ama­ tores sui reputatur quasi ad malum. a 30 Secundo ibi: Videturque etc., inducit quod homo 25 pravus omnia facit propter suam utilitatem et tanto hoc magis observat quanto peior est, et quanto hoc magis facit, magis accusatur ab hominibus velut qui nihil facit extra se ipsum, id est quod sit propter bonum aliorum, sed solum propter suum. Sed ho30 mines virtuosi non agunt solum propter se ipsos, sed magis agunt propter bonum honestum et prop­ ter amicos, propter quae plerumque praetereunt suas utilitates. a 35 Deinde cum dicit: Rationibus autem etc., obicit 35 pro parte contraria. Et dicit quod a praemissis ra­ tionibus dissonant opera, secundum quae homines maxime ostenduntur amare se ipsos et hoc non irrationabiliter. Primo quidem quia, sicut commu­ niter homines dicunt, oportet hominem maxime 4o amare eum qui maxime est nobis amicus ; ille au­ tem est alicui maxime amicus qui maxime vult ei bonum eius gratia, etiam si nullus alius sciret, quae quidem maxime existunt homini ad se ipsum (unus­ quisque enim maxime vult sibi bona); sic ergo 45 patet quod homo maxime debet amare se ipsum. b4 Secundo ibi: Et reliqua etc., inducit pro hac parte id quod dictum est. Et dicit quod reliqua omnia quibus determinatur et diffinitur quis sit amicus, maxime existunt homini ad se ipsum; unde supra dictum est quod omnia amicabilia quae consideran- 50 tur in comparatione ad alios proveniunt ex amicabilibus quae patitur homo ad se ipsum. Tertio ibi: Sed et proverbia etc., inducit ad idem quaedam proverbia. Et dicit quod omnia proverbia quae vulgariter dicuntur consentiunt in hanc par- 55 tem quod homo maxime diligat se ipsum, sicut quod dicitur unam esse animam duorum amicorum, et quod ea quae sunt amicorum sunt communia, et quod amicitia est quaedam aequalitas, et quod ami­ cus se habet ad amicum sicut genu ad tibiam, quae 60 habent maximam propinquitatem. Per haec autem omnia datur intelligi quod amicitia in quadam uni­ tate consistit, quae maxime est alicuius ad se ipsum, et sic omnia praedicta proverbia maxime verificantur de aliquo respectu sui ipsius et hoc ideo quia 65 homo maxime est amicus sibi ipsi. Et sic homo maxime debet se ipsum amare. Deinde cum dicit: Dubitatur autem etc., concludit dubitabilitatem quaestionis. Et dicit quod conve­ nienter dubitatur quas rationes praedictorum sit 70 debitum sequi, cum ambae habeant aliquid cre­ dibile. Deinde cum dicit: Forte igitur etc., solvit praemissam dubitationem. Et primo determinat modum solvendi; secundo solvit, ibi: In opprobrium quidem 75 igitur etc. Dicit ergo primo quod tales sermones qui habent rationes probabiles pro utraque parte oportet distinguere et determinare quantum ex utraque par­ te verum dicatur et in quo. Et sic, si accipiamus qualiter aliquis dicatur amator sui secundum utram- eo que partem obiectionum, fiet manifestum illud quod quaeritur. Deinde cum dicit: In opprobrium quidem igitur etc., solvit distinguendo praedictam dubitationem. Et primo ostendit qualiter dicatur amator sui se- es eundum quod vituperatur; secundo qualiter dicatur secundum quod laudatur, ibi: Videbitur autem uti­ que etc. Circa primum duo facit: primo manifestat propositum; secundo probat quod dixerat, ibi: Quoniam autem talia etc. Dicit ergo primo quod illi 90 qui in opprobrium reputant esse amatorem sui, illos vocant sui amatores qui tribuunt sibi ipsis plus in bonis corporalibus, scilicet in pecuniis et honoribus et in delectationibus corporalibus, quales sunt cibo- 23 ad] aliquod Ve om. -pr.m. Wi Sed cf. A. Blaise Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, Strasbourg 1954, s.v. Reputo 26 hoc magis inv. Tf-F’Ed2) 26 hoc2] om. ψ(αάά. sec.m. S) 32 quae] quos P6* quod T" 51 proveniunt] provenerunt Φ (pervenerunt Er’P10 perveniunt Ao) 56 maxime diligat inv. V4 Ψ 69 dubitabilitatem coni, ex lin. 19] dubitationem Θ (om. Ed2 sed pro quaestionis hdb. questiones) 80 aliquis dicatur] quis dicatur Bg1 aliquis dicat Db inv. ψ [hom.om. Ed2) 6 Cap. 12, 1170 b 20. 9 Cap. 10, 1169 b 3. 12 Lin. 1168 a 29. 13 Lin. 1168 b 12. a 35. 20 Lin. 1168 b 10. 50 Cap. 4, 1166 a 1-2. 62-63 Cf. supra I c. 17 lin. 20-21 cum adn. b 15. 87 Cap. 9, 1168 b 28. 90 Lin. 1168 b 23. 18 Lin. 1168 75 Lin. 1168 1168 b 6 1168 b 10 1168 b 12 1168 b 15 8 (ii68 a 28 - 1168 b 28) 95 rum et venereorum ; huiusmodi enim bona multi­ tudo hominum appetit et attendunt ad ipsa homines ac si essent optima et, quia multi quaerunt in his superabundantiam quam non possunt omnes simul habere, sequitur quod circa huiusmodi bona fiant 100 pugnae et contentiones. Illi autem qui circa talia plus abundant, horum abundantiam convertunt ad satisfaciendum concupiscentiis et universaliter aliis passionibus et per consequens irrationali parti ani­ mae, ad quam pertinent passiones, et sic illi qui 105 talia bona appetunt amant se ipsos secundum par­ tem animae irrationalem, scilicet sensitivam. Multi­ tudo autem hominum talis est quod magis sequitur sensum quam intellectum, et ideo ipsa appellatio amantis se ipsum sumpta est ab eo quod est pra110 vum, quod multis convenit. Et sic patet quod phi- 529 lautus, id est amator sui ipsius, secundum hanc acceptionem prout in pluribus invenitur, iuste ex­ probratur. Deinde cum dicit: Quoniam autem etc., probat 1168 b 23 quod dixerat. Et dicit manifestum esse quod multi 115 consueverunt illos dicere philautos, id est amatores sui ipsorum, qui plus tribuunt sibi de bonis prae­ dictis quae pertinent ad partem irrationalem, quia, si aliquis velit superabundare in bonis rationis quae sunt opera virtutum, puta si velit inter alios maxi- 120 me agere opera iustitiae vel temperantiae vel quae­ cumque alia virtutis opera, ita quod semper velit sibi bonum honestum acquirere, nullus de praedicta multitudine vocabit eum philautum, id est amato­ rem sui, vel, si aliquis sapiens vocet eum philautum, 125 hoc non dicet in eius vituperium. 110-111 philautus coni.} philautus vel philantus (vel etiam -eus) Φ philantus Ψ (obsc. Wi pr.m. P phylautus sec.m. P philanchus S philantos Za) Cf. Arist. 1168 b 23 cum adn. 112-113 exprobratur F1 Za] exprobatur T(-F* Za) reprobatur Φ Sed cf. Arist. 1168 b 23 116 philautos coni.} philautos vel philantos (vel etiam -cos) Φ (philantes AoAsEr2Pe philancens Db) philantos Ψ (obsc. PWi philantes S philantros Za) Quas varias lectiones postea non adnotabimus, saepius tamen in codicibus aeque philautus ac philantus vel philancus legi potest 120-121 maxime] ante inter alios Ψ 110-111,116-117, 124-125 Robertus Grosseteste Notulae (in comm. Michaelis Ephesini, p. 503, 19, 26, 29, insertae) ; O8, f. 205rb-va : « philautus [id est amator sui]... philautus [id est amator sui]... philautos [id est amatores sui] » ; Albertus Lect. f. I77ra : « Nullus vulgarium dicet eum philautum, id est sui amatorem secundum se, a philos, quod est amor, et autos, quod est per se » ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Phylautus : amator sui». 9 1168 b 28 Videbitur autem utique talis magis esse philautus. § Tribuit enim sibi ipsi optima et maxi30 me bona. § Et largitur sui ipsius principalissimo et omnia huic oboediunt. § Quemadmodum autem et civitas principa­ lissimum maxime esse videtur et omnis alia constitutio, sic et homo; et philautus utique maxime hoc diligens et huic largiens. § Et continens utique et incontinens dicitur 35 in tenere intellectum vel non, ut hoc unoquoque ente. § Et neo a i egisse videntur ipsi et voluntarie quae cum ratione maxime. § Quoniam quidem igitur hoc unusquisque est vel maxime, non immanifestum, et quoniam epiikes maxime hoc diligit; propter quod philau­ tus maxime utique erit. § Secundum alteram speciem exprobrati et 5 differens tantum quantum secundum rationem vivere a secundum pas­ sionem, et appetere vel simpliciter bonum vel visum conferre. § Circa bonas quidem igitur actiones differenter studentes omnes recipiunt et laudant. § Omnibus autem contendentibus ad bonum et intendentibus optima agere, et communiter utique io omni erunt quibus indigetur et propria unicuique maxima bonorum, si quidem virtus tale est. § Quare bonum quidem oportet philautum esse, et enim ipse iuvabitur bona agens et alios iuvabit; malum autem non oportet, laedet enim et se ipsum et proximos pravis passionibus 15 sequens. § Malo quidem igitur dissonant quae oportet agere et quae agit; <.................................................................... > omnis enim intellectus eligit optimum sibi ipsi, epiikes autem oboedit intellectui. § Verum enim quod de studioso et amicorum gratia multa agere et prime, etsi oporteat 20mori; proiciet enim et pecunias et honores et totaliter circumpugnabilia bona, procurans sibi ipsi bo­ num. § Paucum enim tempus delectari valde, magis eliget utique quam multum quiete, et vivere bene annum quam multos annos qualitercumque, et unam actionem bonam et magnam quam 25 multas et parvas. Morientibus autem hoc forte accidit, eli­ gunt utique magnum bonum sibi ipsis. § Et pecunias proiciunt utique, in quo plura recipient amici; fiunt enim amico quidem pecuniae, ipsi autem bonum; maius autem bonum sibi ipsi tribuit. § Et circa honores autem et principa30tus idem modus; omnia enim amico haec proiciet, bonum 32 constitutio RtRp1’2’3 T {lin. 44 ; cf. De unit, intell. ed. Perrier, p. 101) : congregatio LRp4 34 largiens ALRp* : et largiens RtRp1>2’s(-Vls pr.m. Tu1) 1169 a 3 epiikes T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 6 vel1 A(=5) KbMb) Rp1·2»8 : om. AfLhQh) LRtRp* 6 simpliciter (=άπλώς? cf. αληθώς Michael Eph., p. 504, 32) Rp1»2·’ T {lin. 90-91) : om. ALRtRp4 10 omni A(= παντι LbOb) L : omnium Rt(?) Rp1’2·2 omnibus Rp* 10 propria RT {lin. 116) : proprie AL 16 agit LRT {lin. 126-127) : ό 8’ επιεικής, & δεϊ, ταΰτα και πράττει add. A 17 epiikes Ant. transl.{Ha) T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 19 prime T {lin. 141) : patriae ALR (patere As1) IX, 9 (ii68 b 28 - 1169 a 2) 531 enim ipsi hoc et laudabile. Convenienter utique videtur studiosus esse pro omnibus eligens bonum. § Contingit autem et actiones amico proicere. Et esse melius eo quod est ipsum operari, causam amico fieri. In omnibus igitur 35 laudabilibus studiosus videtur sibi ipsi boni plus tribuens. 1169 b 1 § Sic quidem igitur oportet philautum esse quemadmodum dic­ tum est, ut autem multi, non oportet. 33 autem ART {lin. 155, 193) : om. L 34 causam ALRtT (lin. 201) : tamen Rp (dei. sec.rn. Rp3) 34 igitur (=δή) ARtT (lin. 204) : itaque Rp om. L 1168 b 28 Videbitur autem utique talis etc. Postquam Philo­ sophus ostendit qualiter dicatur aliquis amator sui secundum quod est exprobrabile, hic ostendit qua­ liter aliquis dicatur amator sui secundum quod est 5 laudabile. Et circa hoc duo facit : primo ostendit esse quendam modum quo aliquis est amator sui alium a praedicto; secundo ostendit quod secundum hunc modum esse amatorem sui est laudabile, ibi: Circa bonas quidem igitur etc. Circa primum tria 10 facit : primo ostendit illum esse amatorem sui qui sibi tribuit abundantiam bonorum rationis; secundo ostendit quod virtuosus est talis, ibi: Quoniam qui­ dem igitur etc. ; tertio ostendit hunc modum amandi se esse differentem a praemisso, ibi: Secundum alteis ram speciem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod talis, qui scilicet studet excellere in operibus virtutis, magis videtur esse philautus, id est amator sui, quam ille qui tribuit sibi superabundantiam bonorum sensi20 bilium. 1168 b 29 Secundo ibi: Tribuit enim etc., probat propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia tanto aliquis magis amat se ipsum quanto maiora bona sibi attribuit; sed ille qui studet superexcedere in 25 operibus virtutis tribuit sibi optima, quae scilicet sunt maxime bona, scilicet bona honesta; ergo talis maxime diligit se ipsum. 1168 b 30 Secundam rationem ponit ibi: Et largitur etc. Quia scilicet talis largitur bona ei quod est princi30 palissimum in ipso, scilicet intellectui, et facit quod omnes partes animae intellectui oboediunt; tanto autem aliquis magis amat se ipsum quanto magis amat id quod est principalius in eo; et ita patet quod ille qui vult superexcellere in operibus virtutis 35 maxime amat se ipsum. Tertio ibi: Quemadmodum autem etc., probat quod supposuerat, scilicet quod ille qui amat id quod est principalissimum in ipso, scilicet intellectum vel ra­ tionem, maxime amat se ipsum. Et hoc ostendit tribus rationibus. Quarum prima est quod civitas 4o maxime videtur esse id quod est principalissimum in ea, unde illud quod faciunt in ea rectores civitatis dicitur tota civitas facere, et eadem ratio est de omni alia re ex pluribus constituta; unde et homo maxime est id quod est principale in eo, scilicet 45 ratio vel intellectus; et sic ille qui diligit intellec­ tum vel rationem et ei largitur bona maxime vide­ tur esse philautus, id est amator sui. Secundam rationem ponit ibi: Et continens etc. Dicitur enim aliquis continens quasi se tenens et 50 incontinens quasi se non tenens, et hoc in quantum homo retinet intellectum sedendo < ad > eius indi­ cium per continentiam vel non retinet per inconti­ nentiam, quasi unusquisque homo sit hoc, id est suus intellectus; et ita videtur quod ille homo vere 55 se amet qui amat intellectum. Tertiam rationem ponit ibi: Et egisse videntur etc. Et dicit quod illa quae homines faciunt per ratio­ nem maxime videntur ipsimet fecisse et voluntarie facta esse, quae autem homo facit per concupiscen- 60 tiam vel iram quasi non videtur ipse fecisse pro­ pria voluntate, sed extraneo motu ductus; et sic patet quod homo est praecipue id quod est secun­ dum intellectum et rationem, unde maxime se amat quando amat intellectum et rationem. 65 Deinde cum dicit: Quoniam quidem igitur etc., ostendit cui competit secundum praedictum mo­ dum esse amatorem sui. Et dicit manifestum esse ex praedictis quod unusquisque est hoc, scilicet in­ tellectus vel ratio, vel, quia aliqua alia concurrunt 70 23 aliquis magis inv. ψ 30 intellectui coni, cum P6 F‘Ed2 V6Za sec.rn. Er2 SWi] intellectu Θ (intellectum OOP7) om. ^(add. sec.rn. PSWi studet add. V6Za nec non post superexcellere F‘Ed2) 51 se] post non W Ψ(-Υβ) om. P6 do] cedendo Er2 secondo W sedando P’ F’Ed2 (se praem. Ed2) sec.rn. Bg1 sequendo Za sec.rn. AoErW9 10 Pd sec.rn. Wi V6 tenendo sec.rn. S 52 ad coni.] om. Θ 34 vult] 52 seden­ sectando 9 Lin. 1169 a 6. 12 Lin. 1169 a 2. 14 Lin. 1169 a 4. 18 Cf. supra c. 8 lin. 110-111 cum adn. 25-26 Cf. supra I c. 16 lin. 137-147 cum adn. 48 Cf. supra c. 8 lin. 110-111 cum adn. 52 Aristoteles Phys. VII 6, 247 a 23-24, a lacobo Veneto transi, (ms. Vat. Urb. lat. 206, f. 78V) : «in quiescendo namque et sedendo anima sciens fit et prudens», see. Thomam Super II Sent, d.20 q.2 a.2 s.c. ; Dever, q.io a.6 arg.9 ; Qu. de anima a.6 ; De malo q.12 a.i. 1168 b 31 1168 b 34 1168 b 35 1169 a 2 532 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM ad esse hominis, potest dici quod homo maxime est studet superexcellenter bene agere. Si autem omnes hoc, scilicet intellectus vel ratio, quia hoc est for­ contenderent ad bonum, ita scilicet quod unus­ male et completivum speciei humanae; manifestum quisque intenderet excellere alium in bonitate op­ est etiam quod virtuosus maxime diligit hoc, scilicet time agendo, sequeretur quod omnes communiter 75 intellectum et rationem, quia totaliter conservat haberent ea quibus indigent, quia unus alteri sub- 115 ipsum et in omnibus oboedit ei; unde manifestum veniret et propria uniuscuiusque fierent illa quae est quod virtuosus maxime est philautus, id est sunt maxima bonorum, scilicet virtutes. amator sui. Tertio ibi: Quare bonum etc., infert duo correlaria 1169 a 11 1169 a 4 Deinde cum dicit: Secundum alteram speciem etc., ex praedictis. Quorum primum est oportunum esse eo ostendit hunc modum amandi se differre specie a quod bonus amet se ipsum, quia bona agendo et 120 praemisso. Et dicit quod virtuosus est amator sui se et alios iuvabit; sed non oportet quod malus secundum alteram speciem amandi se ab eo quod amet se ipsum, quia sequendo pravas passiones et exprobratur, ut supra dictum est, et assignat duas se ipsum laedet, privando se virtutibus, et proxi­ differentias, quarum una est ex parte actionis: vir­ mos, privando eos bonis sensibilibus. es tuosus enim amat se ipsum in quantum vivit se­ Secundum ponit ibi : Malo quidem igitur etc. Dicit 125 1169 a 15 cundum rationem, sed ille qui vituperatur vivit quod in malo homine contraria sunt ea quae agit secundum passionem (sequitur enim passiones irra­ et quae oportet ipsum agere; agit enim contra in­ tionabilis animae, ut supra dictum est); alia vero tellectum et rationem, omnis autem intellectus eligit differentia est ex parte finis: nam virtuosus amat id quod est optimum sibi ipsi, et ita malus non 90 se ipsum in quantum sibi appetit id quod est sim­ agit ea quae oportet ipsum agere, sed hoc convenit 130 pliciter bonum, ille autem qui vituperatur amat se virtuoso, qui in omnibus oboedit intellectui. Deinde cum dicit: Verum enim quod de studioso 1169 a 18 ipsum in quantum appetit sibi id quod apparet bonum utile, cum tamen sit nocivum. etc., excludit ab eo qui amat se secundum virtutem 1169 a 6 Deinde cum dicit: Circa bonas quidem igitur ac- id quod supra positum est in accusationem amantis 9$tiones etc., ostendit quod amare se ipsum hoc se­ se ipsum, scilicet quod nihil facit propter alium. Et 135 cundo modo est laudabile. Et primo ostendit pro­ circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; positum; secundo excludit ab eo qui secundo modo secundo manifestat propositum, ibi: Paucum enim amat se ipsum id propter quod amator sui vitu­ tempus etc.; tertio epilogando concludit veritatem peratur, ibi: Verum enim quod de studioso etc. Circa quaestionis, ibi: Sic quidem igitur etc. Dicit ergo loo primum tria facit. Primo ostendit quod ille qui primo verum esse quod dicitur de virtuoso quod 140 amat se ipsum secundum rationem est laudandus. multa faciet gratia amicorum et prime, id est maxi­ Talis enim, ut dictum est, ad hoc studet ut super- me inter omnes alios, et, etiam si oporteat eum excellat in operibus virtutum; manifestum est au­ mori, non deseret amicum; pecunias vero et honores tem quod omnes acceptant et laudant illos qui stu- et omnia exteriora bona circa quae homines pugnant 105 dent ad bonas actiones differenter ab aliis, id est quasi proiciet et contemnet propter amicum, per 145 superabundantius aliis; et sic patet quod ille qui quae omnia procurat sibi ipsi bonum, scilicet hones­ amat se secundum virtutem est laudabilis. tum, quod est eminentius, unde et in hoc etiam magis 1169 a 8 Secundo ibi: Omnibus autem etc., ostendit quod amat se ipsum quod sibi maius bonum procurat. etiam est utilis et sibi et aliis. Dictum enim est Deinde cum dicit: Paucum enim tempus etc., ma1169 a 22 no quod ille qui amat se ipsum secundum virtutem nifestat quod dixerat. Et primo quantum ad mor- iso 83 exprobratur F7Ed2 VeZa] exprobatur PSWi exprobrabunt opus virtutis, et laudabile. Et sic patet quod vir­ tuosus convenienter facit pro omnibus, < id est > loco omnium exteriorum bonorum, eligens bonum 190 virtutis, quod est maximum, et sic maxime diliget se ipsum. Deinde cum dicit: Contingit autem etc., ostendit 1169 a 32 idem quantum ad ipsas actiones virtutis. Et dicit quod contingit quandoque quod virtuosus etiam 195 actiones virtuosas concedat suo amico; puta si sit aliquod opus virtutis faciendum per ipsum vel per alterum, concedit quod fiat per amicum, ut ex hoc proficiat et laudetur. Et tamen in hoc etiam accipit sibi id quod est melius, melius est enim et magis 200 virtuosum quod ipse sit causa amico suo talia fa­ ciendi quam etiam si ipse facit, praesertim cum sibi remaneat oportunitas alias talia vel maiora faciendi. Sic igitur patet quod virtuosus plus sibi tribuit de bono quantum ad omnia laudabilia et 205 sic maxime amat se ipsum. Ultimo autem epilogando concludit quod oportet 1169 b 1 esse amatorem sui sic sicut dictum est de virtuoso, non autem sicut multi homines, qui scilicet non sunt virtuosi, amant se ipsos. 210 166 qua coni, cum FŒd2 V6Za sec.m. AoV10 P7Pd] contra Θ {om. As obsc. pr.m. cum sec.m. Wi) 187 id est coni.] om. Θ 189 convenienter] om. Φ Sed cf. Arist. 1169 a 31 189 pro omnibus] om. Ψ Sed cf. Arist. 1169 a 32 189 id est coni.] om. Θ 190 eligens coni, ex Arist. 1169 a 32 cum F1Ed2] eligit Θ (eligunt Kr post 189 facit add. eo quod V6 quia sec.m. S dum sec.m. Wi 189 facit dei. sec.m. P om. Za) 196 actiones virtuosas] actiones virtuosas actiones Φ(= Bg3BxEr2O1P3 Er actiones virtuosas BgW10 C*Kr sec.m. Bg3 virtuosas actiones AoAsEr1 pipspi»v«W BoDbFOP5 P7PdW2V3 sec.m. BxEr2) 202 facit] faceret T(facere S) 204 plus] om. Φ P 207 epilogando concludit inv. Φζ-Ο1) i53 Lin. 1169 a 26. Ethica · 51 155 Lin. 1169 a 32. 159 Cf. supra VII c. 7 lin. 114 cum adn. 10 1169 b 3 Dubitatur autem et circa felicem si indigebit amicis vel non. § Nihil enim aiunt opus esse amicis beatis et 5 per se sufficientibus. Existunt enim ipsis bona, per se suf­ ficientes igitur entes nullo indigere; amicum autem alterum ipsum entem tribuere quae per se ipsum non potest. § Unde: Cum daemon bene det, quid opus est amicis? § Assimulatur autem in­ convenienti hoc, omnia attribuentes bona felici, amicos non assig10 nare, quod videtur exterius bonorum maximum esse. § Sique amici magis est benefacere quam pati et est boni et virtutis benefa­ cere, melius autem benefacere amicis quam extraneis, bene pas­ sis quibus indigebit studiosus. § Propter quod et quaeritur utrum in bonis fortunis magis opus est amicis quam in infori5tuniis, ut et infortunato indigente benefacturis et bene for­ tunatis quibus bene facient. § Inconveniens autem forte et hoc solitarium facere beatum. Nullus enim eligeret utique secundum se ipsum omnia habere bona; politicum enim homo et convivere aptus natus. Et felici itaque hoc existit; quae enim 20 natura bona habet. Manifestum autem quod cum amicis et his qui sunt epiikes melius quam cum extraneis et quibuscumque commo­ rari. Opus est ergo felici amicis. § Quid igitur dicunt primi et quo verum dicunt? Vel quoniam multi amicos existimant utiles esse; talibus quidem igitur non indigebit beatus, quia bona 25 existunt ipsi. Neque utique his qui propter delectabile vel in parvum; delectabilis enim vita ens, nihil indiget superinducta delec­ tatione. Non indigens autem talibus amicis, non videtur indigere ami­ cis. § Hoc autem non est forte verum. In principio enim dictum est quoniam felicitas operatio quaedam est, operatio autem manifestum 30 quoniam fit et non existit quemadmodum possessio quaedam. Si au­ tem felix esse est in vivere et operari, boni autem operatio studiosa et delectabilis secundum se ipsam, quemadmodum in principio dictum est, est autem et proprium delectabilium. Speculari autem magis proximos possumus quam nosmet ipsos et illorum actiones quam 35 proprias, studiosorum utique actiones amicorum entium 1170 a i delectabiles bonis, ambo enim habent quae natura delectabilia. Beatus utique amicis talibus indigebit, si quidem speculari eligit 1169 b 4 et ALR : an ut T (lin. 16)? 8 daemon (sic nos ex conv. scrips, demon mss.) Ant. transi. (Ha) T (lin. 23) : daimon L1 daymon L2(damon Rn) RtAs1 dans non Rp(-As’ non om. Tu’C4 dans corr. deus sec.rn. Tu1) Cf. supra 1122 b 21 cum adn. 8 quid ALRtRp4 : quidem Rp1’2’3 10 Sique Α(=ει τε KbMb) RtRp^Sedque Rp3) T (lin. 40) : Si autem Α(=εί 8έ Lb Ob) LRp4 13 quibus Α(=ών Kb) RT (lin. 50) : om. A(LbMtOb) L 13 quaeritur Α(=ζητεϊται LbOb) RT (lin. 51) : rursus quaeritur Ε(=έπιζητεϊται KbMb vel fortasse έτι ζητείται) 14 quam RtT (lin. 54) : vel LRp (nec non post quam Rt) 14 in2 AL^EtOW12 Sk2) L2(P13Ha) Rt : om. L1 (Pn T1 P12 Re) L2(N*Rn) Rp 15 infortunato ALRtRp4T (lin. 55) : infortunacio Ha Rp1·2·3 (corr. sec.rn. Ba'Tu'V13) 19 itaque R : utique L 19 quae AL(-P13) RtRp4T (lin. 66) : Quod P13 Rp1·2-3 20 natura ALRtT (lin. 67) : nature Rp1·2 vere C4Rp3 vel natura (vel vera add. post bona) As1 21 epiikes T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees L epieikes (epyepyey-) R 26 superinducta T (lin. 90 ; cf. A επείσακτου) : superducta LR IX, ίο (1169 b 3 - 1169 b 12) 535 cationes studiosas et proprias, tales autem quae boni amici entis. § Existimant autem oportere delectabiliter vivere felicem. Solita5rio quidem igitur difficilis vita, non facile enim secundum se ipsum operari continue, cum alteris autem et ad alios, facile. Erit igitur operatio magis continua delectabilis existens secundum se ipsam, quod oportet circa beatum esse; studiosus enim secundum quod studiosus his quae secundum virtutem actionibus gaudet, his autem quae a malitia 10 tristatur, quemadmodum musicus bonis melodiis delectatur, in pravis autem tristatur. § Fiet autem utique et askesis quaedam virtutis ex convivere bonis, quemadmodum et Theonis ait. 1170 a ii askesis LRtAs1 : ascesis (ast-) Rp obsc. T (cf. lin. 157 cum adn.) 12 Theonis T (lin. 158) : Theognis ALR (Thegnis Rn pr.m. Ha Theogius P14 Theosius As1 Theologias P13 C4) Dubitatur autem et circa felicem etc. Postquam Philosophus solvit quaestionem quae movebatur ex parte amantis respectu sui ipsius, hic solvit dubita­ tionem quae movetur ex parte amantis respectu 5 alterius. Et primo proponit dubitationem ; secundo ostendit dubitationem esse rationabilem, ibi: Nihil enim aiunt etc.; tertio solvit, ibi: Quid igitur etc. Dicit ergo primo quod dubitatio est circa felicem utrum indigeat amicis vel non. 1169 b 4 10 Deinde cum dicit: Nihil enim aiunt etc., ostendit dubitationem esse rationabilem obiciendo ad utram­ que partem. Et primo obicit ad partem negativam; secundo ad partem affirmativam, ibi: Assimulatur autem etc. Circa primum obicit dupliciter. Primo 15 quidem per rationem. Dicunt enim quidam quod beati, cum sint sibi per se sufficientes, non indigent amicis. Cum enim omnia bona ipsis existant, ha­ bentes per se bonorum sufficientiam nullo alio vi­ dentur indigere; amicus autem videtur esse necessa20 rius quia, cum. sit alter ipse, tribuit ea quae homo per se ipsum habere non potest ; et sic videtur quod < felix > sive beatus non indigeat amicis. 1169 b 3 Secundo ibi: Unde: Cum daemon etc., inducit ad 1169 b 7 idem quoddam proverbium quod tempore Genti­ lium dicebatur, scilicet quod cum daemon aliquid 25 boni det, non est opus amicis. Ponebant enim Gen­ tiles et maxime Platonici hunc esse providentiae ordinem quod res humanae mediantibus daemoni­ bus per divinam providentiam gubernarentur, dae­ monum tamen dicebant quosdam esse bonos et 30 quosdam malos; est ergo sensus proverbii quod, cum per divinam providentiam homini proveniunt bona, sicut videtur contingere felicibus, non indiget homo humano auxilio amicorum. Deinde cum dicit: Assimulatur autem etc., obicit 35 1169 b 8 ad partem contrariam, tribus rationibus. Videtur enim esse inconveniens quod omnia exteriora bona dentur felici et amici non sibi dentur, cum tamen amicus sit aliquid maximum inter exteriora bona. Secundam rationem ponit ibi : Sique amici etc. 40 1169 b 10 Et circa hoc duo facit. Primo ponit rationem. Ut enim supra dictum est, magis pertinet ad amicum benefacere quam bene pati, proprium autem est virtutis benefacere; felicitas autem consistit in ope- 2 solvit] ostendit Er1 inquisivit (exp.) solvit PWi inquisivit et solvit S F4Ed2 12 obicit om. Φ 16 sibi] post per se Φ(-ν10 Db se om.. Bx per se om. V3 sibi om. P7) ante sint F1 om. V6Za 20 alter] alius PP2 alicuius S F‘Ed2 V6Za obsc. pr.m. Wi (alter sec.m. SWi) alius hab. Arist. 1166 a 32; supra IX c. 4 lin. 172; sed alter hab. hic Arist. 1169 b 6 et infra 1170 b 6; cf. supra VIII c. 1 lin. 97; infra lin. 131; c. 11 lin. 118; Contra Gent. IV, 21; Za - IIae q.28 a.i; q.77 a.4 ad 4 22 felix coni.) om. Θ (per se sufficiens add. sec.m. Er2) 22 sive] post beatus pr.m. P om. As S F’Ed2 V6Za exp. sec.m. P10 Wi corr. si sec.m. P7 corr. homo sec.m. PdV10 25 quod] om. ^(add. sec.m. S) pr.m. O1 30 tamen] om. 0(enim P7 autem pr.m. V) 30 et] om. Y(-Za add. sec.m. S) 32 proveniunt bona inv. ψ 6 Lin. 1169 b 4. 7 Lin. 1169 b 22. 13 Lin. 1169 b 8. 23-26 Rectius Michael Ephesinus, p. 508, 21-25 ; O8.*f- 2O7ra : « Hoc autem, scilicet : 'Cum autem daimon bene det, quid opus est amicis ?’, est ex Oreste Euripidis ; dicit autem hoc Orestes ad Menelaum advocans ipsum ad adiutorium ; daimon dicit ipse divinum. Quando enim divinum adiuvat et omnia bona tribuit opus amicis non est » ; Albertus Lect. f. i78rb : « Secundo ibi : Cum dayman, probat ab auctoritate, inducens dictum Horestis qui dixit ad Menelaum : Cum daymon, id est divinum principium, benedicit homini, quid opus est amicis, quasi dicat : Nihil. Daymon quandoque idem est quod divinum, quandoque idem quod sapiens (unde et daemones sapientes dicuntur), quandoque idem quod stella» (cf. Roberti Grosseteste notula in adn. ad IV c. 7 lin. 26-28 laud.) ; Comm. p. 587 a-b. - Lexicon verborum graecorum..., р. 262* : «Daimon : Deus». 26-29 Nemesius De nat. hom. c. 44 (PG 40, 793 C - 796 A) a Burgundione transi, c.42 (ed. Burkhard, p. [124] ) : «... tertiam esse providentiam Plato enuntiat. Sed et praesistere huic quosdam ordinatos daemones circa terram custodes humanarum gestionum», see. Thomam Contra Gent. Ill 76 ; Za q.22 a.3 ; q.103 a.6 arg.i. - Cf Thomas supra IV с. 7 lin. 24-26 cum adn. 29-31 Augustinus De civ. Dei IX l-π (PL 41, 255-257) sec. Thomam De subst. sep. c.18 (ed. Perrier, p. 193) ; X xi i (PL 41, 289) sec. Thomam Za q.63 a.7 et De subst. sep. c.18 (ed. Perrier, p. 194). 40-41 Albertus Lect. f. 178th : « Secundam ponit ibi : Si autem amici. Et circa hoc duo facit. Primo ponit rationem... Secundo ibi : Propter quod, concludit ex dicta ratione quaestionem adiunctam... ». 42 Cap. 7, 1168 a 19-21 ; VIII 8, 1159 a 27-28. 536 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM 45 ratione virtutis, ut in I dictum est; et sic necesse est felicem esse virtuosum et per consequens quod benefaciat; melius autem est quod homo benefaciat amicis quam extraneis, ceteris paribus, quia hoc homo delectabilius et promptius facit; ergo felix, so cum sit virtuosus, indiget amicis quibus benefaciat. 1169 b 13 Secundo ibi: Propter quod et quaeritur etc., con­ cludit ex praemissis quandam dubitationem, utrum scilicet homo magis indigeat amicis in bonis fortunis quam < in > infortuniis; in utraque enim fortuna 55 videtur homo indigere amicis, infortunatus enim indiget amicis qui ei benefaciant, sed bene fortuna­ tus indiget amicis quibus ipse benefaciat. Hanc autem dubitationem inferius prosequetur. 1169 b 16 Tertiam rationem ponit ibi: Inconveniens autem 60 etc. Et dicit quod hoc videtur esse inconveniens quod beatus sit solitarius. Hoc enim est contra communem omnium electionem: nullus enim elige­ ret ut semper viveret secundum se ipsum, scilicet solus, etsi omnia alia bona haberet, quia homo 65 naturaliter est animal politicum et aptus natus con­ vivere aliis. Quia igitur felix habet ea quae sunt naturaliter bona homini, conveniens est quod ha­ beat cum quibus convivat. Manifestum est autem quod melius est ipsum convivere amicis et virtuosis το quam extraneis et quibuscumque. Sic ergo manifes­ tum est quod felix indiget amicis. 1169 b 22 Deinde cum dicit: Quid igitur dicunt etc., solvit praedictam dubitationem. Et primo ostendit quo­ modo verum dicant qui negant felicem indigere 75 amicis; secundo quomodo dicant falsum, ibi: Hoc autem non est etc. Dicit ergo primo quod, cum pro­ batum sit quod felix indigeat amicis, oportet con­ siderare quid sit quod primi dicunt negantes felicem indigere amicis et quantum ad quid verum dicant, eo Circa quod considerandum est quod multi existi­ mant illos esse amicos qui sunt eis utiles in colla­ tione exteriorum bonorum, quae sola populares ho­ mines cognoscunt; talibus ergo amicis non indiget beatus, quia sufficit sibi in bonis quae habet. Simi85 liter etiam non indiget amicis propter delectabile, nisi parum, in quantum scilicet in conversatione humana necesse est quandoque uti ludicris ad quie­ tem, sicut in IV dictum est; felicis enim vita, cum sit delectabilis secundum se ipsam, ut in I dictum est, non indiget superinducta delectatione propter 90 quam sint sibi necessarii amici. Et, cum non indi­ geat talibus amicis, scilicet utilibus et delectabilibus, videtur non indigere amicis. Deinde cum dicit: Hoc autem non est forte verum etc., ostendit non esse omnino verum quod dicunt. 95 Et primo hoc ostendit quibusdam rationibus mora­ libus; secundo per quandam rationem magis natu­ ralem, ibi: Naturalius autem intendentibus etc. Circa primum ponit tres rationes, primo dicens non esse verum quod dictum est, scilicet quod, si felix non 100 indiget amicis utilibus et delectabilibus, quod prop­ ter hoc non indigeat amicis; sunt enim amici qui­ dam propter virtutem quibus indiget. Cuius prima ratio est quia, sicut in I dictum est, felicitas est operatio quaedam, manifestum est autem quod ope- 105 ratio consistit in fieri et non est quiddam existens ad modum rerum permanentium sicut si esset ali­ qua possessio qua habita esset homo felix ita quod non oporteret eum aliquid operari. Sed esse felicem consistit in vivere et operari continue, oportet au- 110 tem quod operatio boni viri sit bona et delectabilis secundum se ipsam, quia est per se bona, sicut in I libro dictum est, est autem operatio bona inter delectabilia proprium delectabile virtuosi (non enim esset virtuosus qui non delectaretur in operatione 115 virtutis, ut in I dictum est); requiritur ergo ad felicitatem quod felix delectetur in opere virtutis. Non autem possumus delectari nisi in eo quod co­ gnoscimus, magis autem possumus speculari proxi­ mos quam nos ipsos et actiones illorum quam nos- 120 tras, quia uniuscuiusque iudicium in propriis magis deficit propter privatum affectum quem habet ad se ipsum; sic igitur patet quod bonis hominibus delectabiles sunt actiones eorum qui sunt et boni et amici, in quibus inveniuntur ambo quae sunt 125 secundum naturam delectabilia, scilicet bonum et amatum. Sic igitur beatus indigebit talibus amicis, scilicet virtuosis, in quantum quaerit considerare bonas actiones et sibi appropriatas, quales quidem sunt actiones viri boni qui est amicus : quia enim 130 amicus hominis est quasi alter ipse, actiones amici sunt sibi quasi propriae. 53 fortunis coni, cum F1 pr.m. V3] fortuniis Θ 54 in1 coni, cum Wi Za] om. Θ (hom.om. N*) 56 indiget] magis ptaem. Φ (hom.om. P1) 57 indiget] om. Ψ(56-57 amicis... indiget hom.om. pr.m. add. sec.m. ex Φ S) 67 conveniens] conse­ quens Φ 69 amicis et] et amicis et Φ1 (cum amicis et Pe sec.m. Er2) et amicis Φ2 70 ergo] igitur Φ Sed cf. Arist. 1169 b 22 80-81 existimant] estimant Φ Sed cf. Arist. 1169 b 23 45 Cap. 10, 1098 a 7-17. 64-65 Cf. supra I c. 1 lin. 55-56 cum adn. 75 Lin. 1169 b 28. 88 Cap. 16, 1127 b 33 1128 a i. 89 Cap. 13, 1099 a 7-31· 98 Cap. 11, 1170 a 13. 104 Cap. 10, 1097 b 24 - 1098 a 7. 113 Cap. 13, 1099 a 12-15. 116 Cap. 13, 1099 a 17-22. 121-123 Albertus Lect. f. i78ra : «Cum quilibet feratur in opus proprium quodam amore privato, amor claudit oculum rationis ut non possit recte iudicare et de electione et de his quae interius sunt ». Cf. Thomas supra IV c. 7 lin. 136 cum adn. 123-127 Michael Ephesinus, p. 512, 7-12 ; O8, f. 2O7vb : «Non solum autem sunt delectabilia quae secundum virtutem, sed et propria, etsi non sint studiosa ; prava enim oratio et pravum poema, quamvis talia entia, tamen delectabilia sunt fingenti pravo poetae et scribenti pravo rhetori. Quare et felici propria opera dupliciter sunt delecta­ bilia, et ut propria et ut studiosa». 1169 b 28 ίο (1169 b 12 - 1170 a 13) 1170 a 4 Secundam rationem ponit ibi: Existimant autem etc. Dicit quod communiter existimatur quod 135 felicem oportet delectabiliter vivere ; est enim de­ lectatio unum eorum quae requiruntur ad felicita­ tem, ut in I dictum est. Ille autem qui solitarius vivit patitur difficilem, id est gravem, vitam; opor­ tet enim quod interrumpatur sua delectatio, quae no operationem consequitur, non enim est facile quod homo secundum se ipsum, id est solitarius existens, continue operetur; sed hoc est facile si cum alteris existât, fit enim quaedam vicissitudo operationum dum ad se invicem bona operantur, et sic conti­ ns nuatur delectatio. Si igitur homo cum amicis mo­ retur, operatio eius quae est delectabilis secundum se ipsam, scilicet virtuosa, erit magis continua, et 537 hoc oportet existere circa beatum, ut scilicet conti­ nue delectetur in operibus virtutis; virtuosus enim, in quantum huiusmodi, gaudet in actionibus vir- iso tuosis sive a se sive ab aliis factis et contristatur in operibus contrariis quae ex malitia alicuius pro­ cedunt, sicut musicus delectatur in bonis melodiis et offenditur in malis. Tertiam rationem ponit ibi: Fiet autem etc. Et 155 1170 a 11 dicit quod, ex hoc quod virtuosus convivit amicabiliter bonis viris, < fiet > askesis, id est conso­ ciatio in virtute, sicut dixit Theonis, quidam poeta. Et talis societas oportuna est cuilibet virtuoso, sicut et alia humana opera melius perficiuntur in 160 societate. 134 Dicit] Et praem. F Ψ 157 fiet coni, cum Za sec.m. AoEr2 S] om. Θ (fit add. F’Ed2 sic [ ?] V6) 157 askesis coni, ex Arist. 1170 an (c/. adn.)] hashaesis Φ (has haelis V hasaesis Ao has hesis P6 hashaisis V3) asaesis Ψ (a se ipsis pr.m. alkesis sec.m. S asthesis F1 ascensus Ed2) 158 Theonis] teonis W thoenis C1 thonis V2 theognis F1 theogius Ed2 sec.m. Wi tegnis Za om. PSWi V6 (theonis sec.m. P) Cf. Arist. 1170 a 12 cum adn.; infra X c. 14 lin. 49 cum adn. 137 Cap. 12, 1098 b 24-25 ; 13, 1099 a 7-31. 157-158 Albertus Lect. f. i78va : «askesis, id est consociatio ad opera virtutis». - Aliter et recte Robertus Grosseteste Notula (adn. ad Arist. 1170 a 11 «askesis» in P11 V12 Sk2) : «id est exercitatio» ; cf. Notula (in comm. Michaelis Ephesini, p. 513, 12-14, inserta), O8, f. 2O7vb : «Propter haec igitur utique amicis indiget et propter fieri synaskesin [id est coexercitationem] et syngignasiam et adhuc exacuitionem virtutis bonis ex convivere » ; Albertus Comm. p. 589-590 : «askesis, id est coexercitatio ad bonum». - Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Askesis : studium ad virtutem». 158 Albertus Lect. f. i78va : «ut dicit Theogenis, id est poeta». - Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Theognis : proprium nomen»., 11 1170 a 13 Naturalius autem intendentibus videtur studiosus amicus studioso natura eligibilis esse. § Natura enim bonum dictum 15 est quoniam studioso bonum et delectabile est secundum se ipsum. § Vivere autem determinant animalibus potentia sensus, homi­ nibus autem sensus vel intellectus. Potentia autem ad operationem reducitur; principale autem in operatione. Videtur autem vivere esse principaliter sentire vel intelligere. § Vivere autem eorum quae 20 secundum se ipsum bonorum et delectabilium, determinatum enim, determinatum autem eius quae boni naturae. Natura autem bonum, et epiikei. Propter quod videtur omnibus delectabile esse. § Non oportet autem accipere malam vitam et corruptam neque in tristi­ tiis; indeterminata enim talis, quemadmodum existentia ipsi. In 25 habitis autem de tristitia erit manifestius. § Si autem ipsum vivere bonum et delectabile (videtur autem et ex eo quod est omnes appetere ipsum), et maxime epiikeis et beatis, his enim vita eligibilior et horum beatissima vita. § Videns autem quia videt sentit et audiens quoniam audit 30 et vadens quoniam vadit et in aliis similiter est aliquid sentiens quoniam operamur. Sentimus autem utique quoniam sentimus et intelligimus quoniam intelligimus, hoc autem quoniam sentimus vel intelligimus quoniam sumus; esse enim erat sentire vel 1170 b i intelligere. Sentire autem quoniam vivit delectabilium secundum se ipsum; natura enim bonum vita, bonum autem existens in se ipso sentire delectabile. Eligibile autem vivere et maxime bonis, quoniam esse bonum est ipsis et delectabile; simul sentientes 5 enim quod secundum se ipsum bonum delectantur. § Ut autem ad se ipsum habet studiosus, et ad amicum, alter enim ipse amicus est; quemadmodum igitur se ipsum esse eligibile est unicuique, sic et amicum vel proxime. Esse autem eligibile erat propter sentire ipsum bonum entem, taiis autem sensus delectabilis io secundum se ipsum. Simul sentire ergo oportet et amicum quoniam est, hoc autem fiet utique in convivere et commu­ nicare sermonibus et mente; sic enim utique videbitur con­ vivere in hominibus dici, et non quemadmodum in pecoribus in eodem pasci. Si itaque beato esse eligibile est 15 secundum se ipsum, bonum natura ens et delectabile, proxi15 studioso ALRtT (lin. 23) : studiose Rp 19 vel AR : vel et L 22 epiikei T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikei (epy- epyey-) LR 23 in ALRtRp4T (lin. 73) : om. Rp1’2’3 27 Post ipsum interpositioni finem imponit T (lin. 90) : post 28 vita A 27 epiikeis et beatis T (lin. 90) : epieikees et beatos ALR 29 quia RpT (lin. 21) : quoniam LRt 30 et vadens quoniam vadit ALR : an om. T (cf. lin. 97-98) ? 31 aliquid sentiens ALRtT (lin. 98) : adsentiens Rp (et sentiens C4) 31 Sentimus autem Α(=αίσθανόμεθα [KbJ δ’ [LbMbOb]) LT (lin. 99) : Quare sentiemus A(= ώστε [Kb] αίσθανοίμεθ’ [LbMbOb]) R 32 intelligimus1 A(= νοουμεν Kb) LT (lin. 100) : intelligemus A(= νοοϊμεν LbMbOb) R 1170 b 4 simul sentientes RT (lin. in) : consentientes L Cf. infra 1170 b 10, supra 1121 a 16 cum adn. 10 Simul sentire T (lin. 131) : Consentire LR Cf. 1170 b 4 cum adn. 14 itaque R : utique L IX, ii (1170 a 13 - 117° a 24) 539 mum autem et quod amici est, et amicus eligibilium erit. § Quod autem est ipsi eligibile, hoc oportet existere ipsi, vel sic indigens erit. Opus ergo erit felicitanti amicis studiosis. 16 quod (—το) R : om. L 1170 a 13 18 ergo erit L2R : erit ergo L’f-O8*) Naturalius autem intendentibus etc. Postquam Phi­ losophus assignavit quasdam rationes morales ex quibus apparet quod felix indiget amicis, nunc ostendit idem per quandam rationem magis natura5 lem. Et primo ostendit quod felici eligibile est ha­ bere amicum; secundo concludit ulterius quod felix amico indiget, ibi: Quod autem est ipsi eligibile etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod in­ tendit. Et dicit quod, si quis velit considerare per 10 rationem magis naturalem, manifeste apparebit quod virtuoso et felici amicus virtuosus est natura­ liter eligibilis, etiam magis quam alia exteriora bona. 1170 a 14 Secundo ibi: Natura enim etc., probat propositum. Et primo ostendit quid sit naturaliter eligibile et is delectabile virtuoso respectu sui ipsius; secundo ostendit quid sit sibi eligibile et delectabile respectu amici, ibi: Ut autem ad se ipsum etc. Circa pri­ mum duo facit: primo ostendit quod virtuoso na­ turaliter est eligibile esse et vivere; secundo osten20 dit quod est sibi delectabile et eligibile hoc sentire, ibi : Videns autem quia videt etc. Circa primum ponit talem rationem: omne quod est bonum naturaliter, est virtuoso bonum et delectabile secundum se ip­ sum, ut patet in his quae supra in VII dicta sunt; 25 sed esse et vivere naturaliter bonum est et delec­ tabile viventibus; ergo esse et vivere est bonum et delectabile virtuoso. Maior per se patet in littera. 1170 a 16 Minorem ponit ibi: Vivere autem etc. Circa quam tria facit. Primo enim manifestat in quo consistat 3o vivere. Et dicit quod in omnibus animalibus com­ muniter determinatur vivere secundum potentiam sensus, in hominibus autem determinatur secundum potentiam sensus, quantum ad id quod habet com­ mune cum aliis animalibus, vel secundum potentiam 35 intellectus, quantum ad id quod est proprium sibi. Omnis autem potentia reducitur ad operationem sicut ad propriam perfectionem; unde id quod est principale consistit in operatione et non in potentia nuda, actus enim est potior quam potentia, ut pro­ batur in IX Metaphysicae. Et ex hoc patet quod 40 principaliter vivere animalis vel hominis est sentire vel intelligere; dormiens enim, quia non actu sentit vel intelligit, non perfecte vivit, sed habet dimi­ dium vitae, ut in I dictum est. Secundo ibi: Vivere autem etc., ostendit quod vi- 45 1170 a 19 vere sit naturaliter bonum et delectabile. Et dicit quod ipsum vivere est de numero eorum quae sunt secundum se bona et delectabilia, et hoc probat per hoc quod est determinatum, illud autem quod est determinatum pertinet ad naturam boni. Ad 50 cuius evidentiam considerandum est quod potentia quantum est de se indeterminata est, quia se habet ad multa, determinatur autem per actum, sicut patet in materia et forma ; potentia autem sine actu est potentia cum privatione, quae facit rationem 55 mali, sicut perfectio quae est per actum facit ra­ tionem boni; et ideo, sicut aliquid quando est indeterminatum est malum, ita determinatum in quantum huiusmodi est bonum ; vivere autem deter­ minatum est, praesertim secundum quod principa- 60 liter in operatione consistit, ut dictum est; unde patet quod vivere est naturaliter bonum. Id autem quod est naturaliter bonum est etiam virtuoso bonum, ut dictum est, cum virtuosus sit mensura in genere humano, ut dictum est. Et ideo, quia 65 vivere est naturaliter bonum, videmus quod om­ nibus est delectabile. Tertio ibi: Non oportet autem etc., removet du1170 a 22 bium, dicens quod in eo quod dictum est quod vivere est naturaliter bonum et delectabile, non 70 oportet accipere vitam malam, id est vitiosam, et corruptam, id est recedentem a naturae ordine, ne­ que etiam vitam quae est in tristitiis; talis enim vita non est naturaliter bona, quia est indetermi­ nata, id est debita perfectione carens, sicut et ea 75 quae circa ipsam existunt. Quia enim unumquod­ que determinatur per id quod in eo existit, si illud fuerit indeterminatum et ipsum indeterminatum 7 amico] amicus pr.m. P amicis Wi Ed2 V6Za sec.m. P amicicia F1 om. V2 20 quod coni, cum AoBg1 Wi V6Za sec.m. Er P7] quid Θ 23 virtuoso bonum Inc. 34® peda 25 bonum est inv. Ψ 29 consistat] consistit F pr.m. V10 φ26 ψ 32 determinatur] vivere add. ^(hom.om. Ed2) 49 est determinatum Φ1] inv. Ψ (est... quod hom.om. V Φ2 49'5° est... est hom.om. Ed2) 57 quando] in quantum ψ(-Υ6) 7 Lin. 1170 b 17. 17 Lin. 1170 b 5. 21 Lin. 1170 a 29. 24 Cap. 12, 1152 b 26-33 ? Cf. I 13, 1099 a 13 ; III 10, 1113 a 25-33. 40 Cap. 7-8, 1049 b 4 - 1050 b 6 43-44 Cap. 20, 1102 b 6 ; cf. Thomae comm. lin. 45 cum adn. 55-56 Cf. supra IV c. 13 lin. 120 cum adn. 61 Lin. 1170 a 18. 64 Lin. 1170 a 14-16. 65 Cap. 4, 1166 a 12-13 ; III 10, 1113 a 33. 54° SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM erit, puta si aegritudo est indeterminatum et cor­ so pus aegrum erit indeterminatum ; et sic vita quae est cum malitia seu tristitia est indeterminata et mala sicut et ipsa malitia et corruptio seu tristitia. Et hoc magis erit manifestum in habitis, id est in consequentibus, in quibus de tristitia agetur. 1170 a 25 es Deinde cum dicit: Si autem ipsum vivere etc., infert conclusionem praedictae rationis. Et dicit quod, si ipsum vivere est naturaliter bonum et delectabile (quod non solum apparet ex ratione praedicta, sed etiam ex hoc quod omnes appetunt 90 ipsum), sequetur quod maxime virtuosis et beatis sit bonum et delectabile vivere; quia enim horum vita est perfectissima et beatissima, ideo est ab eis magis eligenda. 1170 a 29 Deinde cum dicit: Videns autem etc., ostendit 95 quod sentire se vivere est eligibile et delectabile virtuoso. Ille enim qui videt se videre sentit suam visionem et similiter est de illo qui audit se audire; et similiter contingit in aliis quod aliquis sentit se operari. In hoc autem quod nos sentimus nos senloo tire et intelligimus nos intelligere, sentimus et intelligimus nos esse: dictum est enim supra quod esse et vivere hominis principaliter est sentire vel intel­ ligere. Quod autem aliquis sentiat se vivere est de numero eorum quae sunt secundum se delectabilia, 105 quia, sicut supra probatum est, vivere est natu­ raliter bonum, quod autem aliquis sentiat bonum esse in se ipso est delectabile. Et sic patet quod, cum vivere sit eligibile et maxime bonis quibus est bonum esse et delectabile, quod etiam perciiio pere se sentire et intelligere est eis delectabile, quia simul cum hoc sentiunt id quod est eis secun­ dum se bonum, scilicet esse et vivere, et in hoc delectantur. 1170 b 5 Deinde cum dicit : Ut autem ad se ipsum etc., osten115 dit ex praemissis quid sit virtuoso et felici eligibile et delectabile respectu amici. Et dicit quod virtuo­ sus ita se habet ad amicum sicut ad se ipsum, quia amicus quodam modo est alter ipse; sicut igitur unicuique virtuoso est eligibile et delectabile quod ipse sit, sic est ei eligibile et delectabile quod amicus 120 sit, et si non aequaliter, tamen propinque; maior est enim unitas naturalis quae est alicuius ad se ipsum quam unitas affectus quae est ad amicum. Dictum est autem supra quod virtuoso est eligibile et delectabile suum esse et vivere propter hoc quod 125 sentit suum esse et vivere esse bonum, talis autem sensus est delectabilis secundum se ipsum, quo sci­ licet aliquis sentit bonum sibi inesse. Sicut ergo aliquis delectatur in suo esse et vivere sentiendo ipsum, ita ad hoc quod delectetur in amico oportet ho quod simul sentiat ipsum esse, quod quidem con­ tinget convivendo sibi secundum communicationem sermonum et considerationum mentis ; hoc enim modo homines dicuntur proprie sibi convivere, se­ cundum scilicet vitam quae est homini propria, non 135 autem secundum hoc quod simul pascantur, sicut contingit in pecoribus. Sic ergo ex omnibus prae­ missis concludit id quod proposuerat, dicens quod, si beato est secundum se eligibile suum esse in quantum est naturaliter bonum et delectabile, cum uo esse et vita amici sint quantum ad eius affectum propinqua propriae vitae, consequens est quod etiam amicus sit eligibilis virtuoso et felici. Deinde cum dicit: Quod autem est etc., ostendit H70 b 17 ulterius quod felici sint necessarii amici. Quod enim us est felici eligibile, oportet ei inesse, alioquin rema­ nebit in indigentia, quod est contra rationem feli­ citatis, quae requirit sufficientiam. Requiritur ergo quod ille qui est in statu felicitatis opus habeat amicis virtuosis. Loquitur autem hic de felicitate 150 qualis potest esse in hac vita, sicut in I dictum est. 83 habitis coni, ex Arist. 1170 a 25 cum DbW p1?10 FŒd2 Za sec.m. AoKrPT P5 C1 Wi] abidis Θ (=ΦΧ Er2 ψ abitis O2[-DbEr2W P1?10] S habendis Φ3) in simul] similiter T^-F^d2 hom.om. Ve) Sed cf. Arist. 1170 b 4 127 se om. Φ 131 simul] similiter T(simpliciter Ed2) Sed cf. Arist. 1170 b 10 133 considerationum] considerationem Φ(-Ει·2) F’Ed2 139 beato] bono ®(bonum Er2W) 147 in] om. AoErPeVV2 C1 Ψ (add. sec.m. ErV Wi) obsc. Db (146-147 oportet... in in om. O1 ita ut scriptum videamus eligibile digentia !) 84 Lib. X 3, 1173 a 15-28 ? cum adn. 124 Lin. 1170 b 3-5. 101 Lin. 1170 a 18-19. 105 Lin. 1170 a 19-22. 151 Cf. supra I c. 9 lin. 162-165 cum adn. 123 Cf. supra I c. 17 lin. 20-21 12 1170 b 20 Utrum igitur quam plurimos amicos faciendum vel quemadmodum in peregrinatione prudenter dictum esse videtur : « Neque multum peregrinus neque non peregrinus vocer », et in amicitia congruet neque non amicum esse neque rursus multum amicum secundum superabundantiam. § His qui­ dem igitur qui ad oportunitatem et omnino videbitur congruere quod dic25tum est; multis enim reministrare laboriosum et non sufficiens vita ipsi hoc agere. Plures utique quam qui ad propriam vitam, nimis distracti vi et impediti vi ad bene vivere. Nihil igitur opus est ipsis. § Sed et qui ad delectationem, sufficiunt pauci, quemadmodum in cibo delectamentum. § Studiosos autem utrum plures secundum nume3orum, vel est quaedam mensura et amicabilis multitudinis, quemadmodum civitatis; neque enim ex decem hominibus fit utique civitas neque ex decem miriadibus adhuc civitas est. Quantum autem non est forte unum aliquid, sed omne intermedium quorundam determinatum. § Et amicorum ini a i utique est quaedam multitudo determinata. Et forte quoniam plures, cum quibus utique poterit quis convivere; hoc enim videbatur amicabilius esse. Quoniam autem non possibile multis convivere et distribuere se ipsum, non immanifestum. § Adhuc autem et illos oportet amicos ad in5vicem esse, si debent omnes ad invicem commorari; hoc autem operosum in multis exist ere. § Difficile autem fit et congaudere et condolere familiariter multis, verisimile enim concidere simul huic quidem con­ delectari, huic autem contristari. § Forte igitur bene habet non quaerere ut multum amicissimum esse, sed tot quot in convivere io sufficientes ; neque enim contingere videbitur utique multis esse amicum valde (propter quod neque amare plures). Superabundantia enim quaedam esse vult amicitiae, hoc autem ad unum et valde utique ad paucos. § Sic autem videtur habere et in rebus; non fiunt enim amici multi secundum etayricam 15 amicitiam. Ymnizare autem in duobus dicuntur. Polifili autem et omnibus familiariter potientes, nulli videntur esse amici, tamen politice, quos et vocant placidos. § Politice quidem igitur est multis esse amicum et non placidum entem, sed ut vere epiikea. Propter virtutem autem et propter se ipsos non 20 est ad multos, amabile autem et paucos invenire tales. so quatn plurimos ARtRp1>2)3T {lin. i, n ; cf. supra c. 8 lin. 6) : plures L quam plures Rp4 21 vi­ detur A(KbLbMbOb) R : hoc (= τό) add. A(Nb) L 22 vocer Α(=καλεοίμην LbOb) URtT {lin. 13) : vocet {vel nocet) L2(vocem N1) Rp 24 oportunitatem RtRp1-2’3 T {lin. 25) : utilitatem LRp4 26 quam qui RT {lin. 31) : eorum quae L 26 Post vitam virg. interp. T {lin. 32) : nullo modo interp. A 26 nimis (=ίκανώς KbLbMb) RtT {lin. 32) : minus Rpli3>3 sufficienter L sufficien­ tes pr.m. P11 P13 Rp4 {ex coni. 1 cf. ικανών Ob) 27 distractivi (=περίεργοι) RtRp1’2-3 T {lin. 32) : perscrutatores LRp4 superflui Ant. transi.(Ha) 32 miriadibus L2R (~Vd corr. miliadibus sec.m. SI) T {lin. 57-58 cum adn.) : myriadibus L1 Vd 33 determinatum (=ώρισμένον) LRp4 T {lin. 64) : determinat Rp1*2’3 determinatorum Α(=ώρισμένων KbLbMb0b) Rt 1171 a 1 deter­ minata ALT {lin. 68-69) : determinatorum R 1 quoniam LRtRp1’2’3 T {lin. 70 quod) : quam Rp4 6 autem AT {lin. 88) : om. LR 7 verisimile RT {lin. 91) : conveniens L Cf. supra 1156 b 25 cum adn. 14 fiunt ALRt : sunt Rp 14 etayricam RT {lin. 113) : etairicam L 15 Ymni­ zare T (? cf. lin. 115 cum adn.) : Ymnizatae ALR (permnizatae Rp1) 16 potientes ALRtT {lin. ii8) : patientes Rp 16 esse ALRt : om. Rp 18 est ALRtT {lin. 130 contingit) : in Rp1-2’3 est in Rp4 19 epiikea T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikea (epy- epyey-) LR 54^ 1170 b 20 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM Utrum igitur quam plurimos amicos etc. Postquam Philosophus prosecutus est quasdam dubitationes circa amicitiam ex parte amantium, hic prosequitur dubitationes ex parte eorum qui amantur. Ponit s autem circa hoc tres dubitationes, quarum prima est de numero amicorum; secunda de necessitate ipsorum,'ibi : Utrum autem in bonis fortunis etc.; tertia de convictu eorum, ibi : Utrum igitur, quem­ admodum etc. Circa primum duo facit. Primo proio ponit dubitationem, utrum scilicet aliquis debeat sibi facere quam plurimos amicos vel non, sed sicut prudenter videtur esse dictum de peregrinatione in proverbio cuiusdam dicentis : « Non vocer multum peregrinus neque non peregrinus », id est : « Non is dicatur de me quod nimis discurram per diversas terras inutiliter neque etiam quod numquam extra domum exeam causa peregrinationis », ita etiam congruit et circa amicitiam esse, ut scilicet neque aliquis nulli sit amicus neque etiam sit amicus mul20 tis secundum superabundantiam. 1170 b 23 Secundo ibi: His quidem igitur etc., solvit prae­ dictam quaestionem. Et primo quantum ad amici­ tiam utilis. Et dicit quod id quod dictum est de vitanda superflua multitudine amicorum totaliter 25 videtur congruere in amicis qui sunt ad oportunitatem, id est ad utilitatem, quia, si homo habeat multos tales amicos a quibus recipiat obsequia, oportet etiam quod e converso multis obsequatur et hoc est valde laboriosum ita quod non sufficit tem30 pus vitae his qui hoc volunt agere. Si igitur sint plures amici utiles quam sint necessarii ad propriam vitam, nimis distrahunt hominem et impediunt ip­ sum a bona vita, quae consistit in operatione vir­ tutis, quia, dum homo superflue intendit negotiis 35 aliorum, consequens est quod non possit debitam curam gerere de se ipso. Et ita patet quod non est opus homini habere plurimos amicos utiles. 1170 b 28 Secundo ostendit idem in amicitia delectabilis. Et dicit quod etiam ad delectationem sufficiunt 4o pauci amici. Delectatio enim exterior, quae per ta­ les amicos exhibetur, quaeritur in vita humana sicut condimentum in cibo quod, etiam si parum sit, sufficit; unde et pauci amici sufficiunt homini ad delectationem, ut cum eis per aliquod tempus re­ creetur. 45 Tertio ibi: Studiosos autem etc., solvit quaestio1170 b 29 nem quantum ad amicos secundum virtutem. Et primo ostendit propositum per rationem; secundo per experimentum, ibi: Sic autem videtur habere etc. Circa primum tria facit. Primo resumit quaestionem, so Et dicit quod remanet considerandum utrum aliquis debeat sibi facere amicos virtuosos plures numero, ita quod quanto plures habet melius sit, vel opor­ teat quandam mensuram adhibere circa multitu­ dinem amicorum, sicut patet de multitudine civi- 55 tatis quae neque constat ex decem hominibus tan­ tum et, si constat ex decem miriadibus, id est centum milibus (nam mirias idem est quod decem milia), iam prae multitudine non erit civitas, sed quaedam regio. Sed quanta multitudo sit necessaria 60 ad civitatem, non est determinatum secundum ali­ quid unum, quia potest esse civitas maior et minor, sed possunt accipi duo extrema inter quae quicquid est medium potest determinari ut congruens multitudini civitatis. 65 Secundo ibi: Et amicorum etc., solvit quaestionem 1170 b 33 dicens quod etiam non oportet esse immensa mul­ titudo amicorum, sed debet esse quaedam deter­ minata multitudo eorum. Et hoc probat tribus ra­ tionibus. Quarum prima est quod plures possunt 70 esse amici, cum quibus tamen possit homo convi­ vere; hoc enim inter cetera magis videtur esse amicabile, id est congruens amicitiae quae est secundum virtutem. Manifestum est autem quod non est pos­ sibile quod homo convivat immoderatae multitudini 75 hominum et quod quodam modo distribuat se inter multos. Et sic patet quod non possunt esse multi amici secundum virtutem. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. 1171 a 4 Manifestum est enim quod amicos oportet ad invi- eo cem convivere et ita, si aliquis habeat multos ami­ cos, oportet quod omnes etiam illi sint amici sibi 8 tertia coni, cum Ed2 Za] tertio Θ 13 vocer coni, ex Arist. 1170 b 22 cum F'Ed* V6Za sec.m. SWi] nocet Φ1 (nocent V2 noceret ErV3 vocet pr.m. nocet sec.m. O) P obsc. pr.m. SWi nocent Φ2 (noceant pr.m. V10) 17 causa peregrinationis inv. ψ 24 vitanda] et add. Φ 24 superflua] de praem. & (= ΦΙ-AsC1 pr.m. F P5] PWi om. S F*Ed2 V«Za) 28 etiam quod] inv. 'F(-V« etiam om. S) 32 distrahunt coni, ex Arist. 1170 b 27 cum PEd2 V7 8*Za sec.m. Er2P5V10 SWi] differunt Θ (=φ p obsc. pr.m. SWi) 53-54 oporteat] oportet Ψ 57 miriadibus coni, ex Arist. 1170 b 32 (c/. adn.) cum F1Ed2] milia­ ribus Θ (mulieribus BxEr1 pr.m. Er militaribus P3 miliadibus VeZa) 58 mirias coni, cum FŒd2]milias © (mylias Er2 melias Er milia Pe) 67 etiam] om. Pe Ψ (si O1) 67 oportet] debet P® Ψ 7 Cap. 13, 1171 a 21. 8 Cap. 14, 1171 b 29. 11-17 Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 519, 30-32 ; O8, f. 2iora : «Peregrinos autem vocabant antiqui extraneos recipientes in viis [seu abscessionibus] et receptos ab invicem ; quemadmodum igitur, ait, non oportet plurimos peregrinos habere, sic neque amicos» ; Albertus Lect. f. I7pvb : «Sicut taediosum est nullum extraneum recipere in domum suam, non est autem tutum omnem recipere, ita taediosum nullum habere amicum et periculosum quemlibet admittere ad amicitiam » ; f. i8orb : « sicut prudenter dictum est de peregrinatione : 'Neque vocer multum peregrinus’, id est multos extraneos hospitio recipiens (sic enim significat apud Graecos), ‘neque non peregrinus’, id est nullum recipiens» ; Comm. p. 592 b. Cf. supra VIII c. 3 lin. 118-122 ; c. 12 lin. 30-32 cum adn. 34-36 Cf. supra VI 7, 1142 a 1-11. 49 Lin’ 1171 a 13. 57-59 Michael Ephesinus, p. 520, 33 et 35 ; O8, f. 2iova : « ex decem myriadibus, id est decies decem milibus... ex decem myriadibus, id est milibus centum » ; Albertus Lect. f. i8ova : « ex decem miriadibus, id est centum milibus (mirias enim est decem milia) » ; Comm. p. 593 b. 12 (ιΐ7θ b 20 - 1171 a 20) invicem, aliter enim non possunt ad invicem com­ morari et per consequens neque convivere amico; 85 hoc autem est difficile quod in multis servetur, sci­ licet ut sint amici ad invicem; et ita non videtur possibile quod unus homo habeat plures amicos. 1171 a 6 Tertiam rationem ponit ibi: Difficile autem etc. Dictum est enim supra quod amicus congaudet 9o amico ; difficile est autem quod aliquis familiariter congaudeat et condoleat multis, verisimiliter enim simul concidet quod oporteat cum uno delectari et cum alio tristari, quod est impossibile; et ita non est possibile habere plures amicos. 1171 a 8 95 Tertio ibi: Forte igitur bene habet etc., concludit propositum ex dictis, scilicet quod non bene se ha­ bet quod homo inquirat fieri amicissimus multis, sed tot quot potest sufficere ad convictum, quia etiam hoc non videtur esse contingens quod homo 100 sit valde amicus multis (unde etiam nec secundum amorem libidinosum unus homo amat plures mulie­ res intenso amore). Quare perfecta amicitia in qua­ dam superabundantia amoris consistit, quae non potest observari nisi ad unum vel ad valde paucos; 105 semper enim id quod est abundans paucis competit, quia non potest in multis contingere quod ad sum­ mam perfectionem perveniatur, propter multiplices defectus et impedimenta. 1171 a 13 Deinde cum dicit: Sic autem videtur etc., ostendit 110 propositum per experientiam. Ita enim videmus in rebus contingere quod unus ad paucos habet amici­ tiam. Non enim inveniuntur esse multi amici unius secundum amicitiam etayricam, id est sodalium vel 543 connutritorum. Quod probat quodam proverbio quo dicuntur aliqui ymnizare in duobus; consuetum est enim ut plurimum quod iuvenes socialiter bini ince­ dunt cantantes. Sed polifili, id est amatores multo­ rum, qui scilicet omnibus familiariter potiuntur, non videntur esse vere amici alicui, quia nulli diu convivunt sed pertranseunter se habent familiariter ad unumquemque, sed tamen tales vocantur amici politice, id est secundum quod est consuetum in civitatibus, in quibus amicitia ex talibus applausi­ bus et familiaritatibus iudicatur. Hos autem qui sic sunt amici multorum vocant homines placidos, quod sonat in vitium superabundantiae in condelectando, ut supra in IV dictum est. Deinde cum dicit: Politice quidem igitur etc., ostendit secundum quam amicitiam dicuntur aliqui esse amici multorum. Et dicit quod hoc contingit esse secundum amicitiam politicam, non solum eo modo quo aliquis placidus est amicus multorum, sed etiam hoc potest competere alicui vere virtuoso ; dictum est enim supra quod politica amicitia vide­ tur idem esse quod concordia, virtuosus autem cum multis concordat in his quae pertinent ad vitam politicam. Non tamen contingit quod virtuosus ha­ beat amicitiam ad multos propter virtutem ita quod diligat eos propter se ipsos et non solum propter utile vel delectabile; quin immo multum debet esse homini amabile et carum si paucos tales amicos possit invenire, scilicet propter virtutem et secun­ dum se ipsos. 93 tristari] contristari ^(-F1 hom.om. Ed2) 102 Quare] quia V3 P FEd2 V«Za sec.rn. SWi 113 etayricam] etairicam O1 ethayricam As ethairicam P’ Za eucairicam Ao recaricam pr.m. ecaricam sec.rn. Db ecaycritam pr.m. ecayritam sec.rn. V2 etavericam W erayricam PSWi Cf. supra VIII c. 12 lin. 17 cum adn. 115 ymnizare coni, ex Arist. 1171 a 15 (c/. adn.) cum Za sec.rn. PdV10] repatrizare Φ (repatriare V3 Bg*W repatizare P3VV2 repatrisare Ao Db rebaptizare P10) mensurare PSWi communicare V6 himnizare F’Ed2 Cf. P.-M. Gils, in Scriptorium, X (1956), p. 115 117 polifili coni, ex Arist. 1171 a 15 cum F1 Za] polifilii ψ rolifii Φ (polifii O1 W) 119 vere] veri Bo sec.rn. Er1 om. BxV3 hom.om. Pd 126 sonat] consonat Φ sec.rn. P 89 Cap. 4, 1166 a 8. 100-102 Michael Ephesinus, p. 522, 18-22 ; O8, f. 2iovb : «Quemadmodum, ait, plures amare impossibile (superabundantia enim amicitiae amor [qui eros dicitur] est [de quo amore hic dicit]), sic neque multos valde amare contingit. Quae quidem igitur dicuntur talia, secundum dictionem autem plures existentem, hoc autem 'ad unum’ de eo quod est 'eran' [ id est amare, amore scilicet qui eros dicitur] dixit. Eran quidem ad unum est, valde autem amare ad paucos » ; Albertus Lect. f. i8ova : «sicut nec aliquem intense amare multas mulieres». - Cf. Thomas supra VIII c. 8 lin. 164-165 cum adn. 105-108 Cf. supra VIII c. 3 lin. 246-247. 113-114 Cf. supra VIII c. 9 lin. 62 cum adn. 114-117 Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 522, 27-29 ; O8, f. 2iovb : « Ymnizatarum enim utique etairicarum amicitiarum unaquaeque in duobus invenitur facta, quae Achillis et Patrocli, quae Piladis et Horestis, quae Thesei et Pirithei» ; Albertus Lect. f. i8ova : « Unde amicitiae ymnizatae in comoediis et tragoediis semper sunt inter duos, sicut inter Achillem et Patroclum » ; Comm. p. 594 b : « In etairica amicitia... non hymnizatur in comoediis et tragoediis plures fuisse amicos nisi duos secundum etairicam amicitiam ; hymnizare enim laudes cantare est et sic amici hymnizati sunt Patrocles et Achilles et Pylades et Orestes et Theseus et Pyrithous» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Ymnizatae : laudatae». 117-118 Robertus Grosseteste Notula (in comm. Michaelis Ephesini, p. 522,29, inserta), O8, f. 2iovb : « Polyfili autem [id est multorum amici] » ; Albertus Lect. f. i8ova : «Polifili, id est qui sunt amatores multorum» ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Polifili : multorum amici». - Cf. supra VIII c. i lin. 109-110 cum adn. 127 Cap. 14, 1126 b 12-14 ; 1127 a 7-8. 134 Cap. 6, 1167 b 2-3. 115 120 125 1171 a 17 130 135 wo 13 1171 a 2i Utrum autem in bonis fortunis amicis opus est magis vel in infortuniis? In ambobus enim requiruntur; et enim infortunati indigent auxilio et fortunati conviventibus et quibus benefaciant; volunt enim bene operari. § Necessarium magis quidem utique 25in infortuniis; propter quod utilibus hic opus est. Melius autem in bonis fortunis; propter quod et epiikes quaerunt, hos enim eligibilius beneficiare et cum his conversari. § Est enim et praesentia ipsa amicorum delectabilis et in bonis fortunis et in infortuniis. § Alleviantur enim tristati condolentibus amicis. 30 § Propter quod et si dubitabit aliquis utrum quemadmodum grave tran sumunt. Vel hoc quidem non, praesentia autem ipsorum delectabilis exi­ stens et intellectus eius quod est condolere minorem tristitiam facit. Si quidem igitur propter hoc vel propter aliud aliquid alleviantur, dimittatur; accidere autem igitur videtur quod dictum est. § Videtur 35 autem praesentia mixta quaedam ipsorum esse. Ipsum quidem enim ini b i videre amicos delectabile aliterque et infortunato et fit quoddam auxilium ad non tristari; consolativum enim amicus et visione et sermone, si sit epidexius: novit enim morem et in quibus delectatur et tristatur. Tristatum autem sentire 5in ipsius infortuniis triste; omnis enim fugit tristitiae causa esse amicis. § Propter quod viriles quidem secundum naturam reverentur contristari amicos ipsis et, si non super­ tendat in non tristitia, eam quae illis fit tristitiam non sus­ tinent, totaliterque in complorantibus non complacet propter io neque ipse esse plorativus. Muliebriter autem et tales viri co­ angustatis gaudent et amant, ut amicos et condolentes. Imitari autem in omnibus oportet videlicet meliorem. § In bonis fortunis autem amicorum praesentia et conversationem delectabilem habet et intelligentiam quoniam delectantur in ipsius bonis. 15 § Propter quod videbitur utique oportere ad bonas fortunas quidem vocare amicos prompte; benefactivum enim esse oportet bonum. Ad infortunia autem pigritantem; tradere enim ut minimum oportet malorum, unde hoc: «Sufficienter ego infortunans». Maxime autem advocandum cum debeant pauca turbati magna ipsum iuvare. 20 § Ire autem e converso forte congruit. Ad infortunatos quidem non vocatum et prompte; amici enim benefacere, et maxime his qui in necessitate et hoc non dignificantibus; ambobus enim melius et delectabilius. Ad bonas fortunas autem cooperantem quidem prompte; 24 quidem AR : enim add. L 26 epiikes T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy- epyey-) LR (-kes As’Tu1) 33 hoc L2(-Rn) Rt C4 T (lin. 66) : haec A L^O8?11 Sk2) h’ cett. 1171 b 8 in non tristitia Α(=τη άλυπία KbLbMbOb) RT (lin. 100) : intristitiam Α(=τήν άλυπίαν Michael Eph., p. 525, 13) L 8 eam quae illis fit R (om. Rp4) : illis factam L 8-9 sus­ tinent RT (lin. 101) : sustinet AL 10 ipse esse ALRt : inv. Rp 16 benefactivum A L1 L2(N*Rn RtT (lin. 131) : beneficium L2(P13Ha) Rp 16 oportet RpT (lin. 130) : om. ALRt 19 turbati ALRtT (lin. 140-141) : turbari Rp4 superata Rp1’2 facta Rp3 21 et1 ALRt : om. Rp IX, 13 (1171 a 2i - 1171 b 2) 545 et enim ad hoc necessitas amicorum. Ad bonam passionem autem quiete; non enim bonum promptum fieri iuvari. Opinionem autem in delectationis in onerosum esse forte reverendum; quandoque enim accidit. Praesentia itaque amicorum in omnibus utique eligibilis videtur. 24 hoc L2(-N4*) Rt As1P14Sl T {lin. 162) : haec A Ι?(ΕίΟ8Ρπ Sk2) h’ cett. 26 indelectatiori is ALRtT {lin. 169) : delectationis T {lin. xjj) 26 in onerosum esse LRtRp4 (in om. RtRp4 hono­ rosum Rp4 esse om. Rt) T {lin. 171) : in morari Rp1’2’3 T {lin. 177) 27 itaque R : utique L Utrum autem in bonis etc. Postquam Philosophus solvit dubitationem de multitudine amicorum, hic proponit dubitationem de necessitate eorum. Et cir­ ca hoc tria facit: primo proponit dubitationem; 5 secundo solvit eam, ibi: Necessarium magis quidem etc.; tertio probat quiddam quod supposuerat, ibi: Est enim et praesentia etc. Dicit ergo primo quod dubitari potest utrum homo habeat opus amicis magis in bonis fortunis vel infortuniis. Manifestum 10 est enim quod in utraque fortuna requiruntur ami­ ci; in infortuniis enim homo habet opus amicis qui ei ferant auxilia contra infortunia, in bonis autem fortunis homines habent opus amicis quibus convi­ vant et quibus benefaciant; si enim virtuosi sint, 15 volunt bene operari. 1171 a 24 Deinde cum dicit: Necessarium magis etc., ponit solutionem quaestionis, concludens ex praemissis quod habere amicos est homini magis necessarium in infortuniis, in quibus indiget auxilio quod fit 20 per amicos, ut dictum est ; et inde est quod in tali statu homo habet opus amicis utilibus qui ei auxi­ lium ferant. Sed in bonis fortunis est melius, id est magis honestum, habere amicos; et inde est quod in hoc statu quaerunt homines amicos virtuosos, 25 quia eligibilius est talibus benefacere et cum eis conversari. 1171 a 27 Deinde cum dicit: Est enim et praesentia etc., probat quod supposuerat, scilicet quod amicis in utraque fortuna sit opus. Et primo proponit quod 3o intendit. Et dicit quod ipsa praesentia amicorum est delectabilis tam in bonis fortunis quam in in­ fortuniis. 1171 a 29 Secundo ibi: Alleviantur enim etc., probat pro­ positum. Et primo quantum ad infortunia; secundo 35 quantum ad bonas fortunas, ibi: In bonis fortunis etc.; tertio infert quoddam correlarium ex dictis. Circa primum tria facit. Primo manifestat propo­ situm. Et dicit quod homines qui sunt in tristitia alleviationem quandam sentiunt ex praesentia ami4o eorum eis condolentium. 1171 a 21 3 proponit] ponit Ψ (-F1Ed2) 5 Lin. 1171 a 24. 27, b 13-14· 14 sint] sicut A0V2 7 Lin. 1171 a 27. Lin. 1171 a 30-32. Secundo ibi: Propter quod etc., inquirit quae sit 1171 a 30 causa huius quod dictum est. Et ponit duas causas sub dubitatione quae earum potior sit. Quarum pri­ ma sumitur ex exemplo eorum qui portant aliquod pondus grave, quorum unus alleviatur ex societate 45 alterius onus illud secum sumentis; et similiter vi­ detur quod onus tristitiae melius ferat unus amico­ rum si alius secum idem onus tristitiae ferat. Sed haec similitudo non videtur congruere quantum ad ipsam tristitiam : non enim eiusdem tristitiae nu- 50 mero quam quis patitur alius partem sibi assumit, ut ex hoc alterius tristitia minuatur; potest tamen congruere quantum ad tristitiae causam: puta, si aliquis tristatur ex damno quod passus est, dum amicus partem damni subit, minuitur damnum alte- 55 rius et per consequens tristitia. Secunda causa me­ lior est et competit quantum ad ipsam tristitiam: manifestum est enim quod quaelibet delectatio su­ perveniens tristitiam minuit ; amicus autem praesens et condolens delectationem ingerit dupliciter, uno 60 modo quia ipsa praesentia amici est delectabilis, alio modo quia dum intelligit eum sibi condolere delectatur in eius amicitia; et sic eius tristitia mi­ noratur. Et quia hoc est praeter principale propo­ situm, subiungit quod ad praesens dimittendum est 65 inquirere utrum propter hoc quod dictum est vel propter aliquid aliud alleviantur homines tristati ex praesentia amicorum condolentium, manifeste ta­ men apparet accidere hoc quod dictum est. Tertio ibi: Videtur autem etc., ostendit quod 70 1171 a 34 praesentia amici condolentis habet quandam tristi­ tiam admixtam. Et primo ostendit propositum; se­ cundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Propter quod viriles quidem etc. Dicit ergo primo quod praesentia amicorum condolentium videtur 75 quandam mixtionem habere ex delectabili et tristabili. Ipsa enim visio amicorum est delectabilis, et propter aliam rationem communem et specialiter homini infortunato, qui ab amico adiuvatur ad hoc quod non contristetur, in quantum amicus conso- eo sunt Er Ψ {ante virtuosi Ψ) 20 Lin. 1171 a 22-23. 35 Lin. 1171 b 12. 69 Lin. 1171 a 29. 74 Lin. 1171 b 6. 58-59 Cf. supra VII 14, 1154 a 546 SENTENTIAE NONI LIBRI ETHICORUM latur suum amicum et ex visione et etiam ex ser­ mone, si sit epidexius, id est idoneus ad consolan­ dum: cognoscit enim unus amicus morem alterius et in quibus amicus suus delectatur et tristatur et es sic potest ei conveniens remedium adhibere contra tristitiam. Per hunc igitur modum praesentia amici condolentis est delectabilis, sed ex alia parte est tristis, in quantum homo sentit amicum suum con­ tristari in suis infortuniis; quilibet enim homo bene 90 dispositus refugit quantum potest esse causa tristi­ tiae suis amicis. 1171 b 6 Deinde cum dicit: Propter quod viriles etc., con­ cludit ex praemissis quod homines qui sunt viriles animi naturaliter verentur et cavent ne amici eorum 95 propter ipsos contristentur (est enim de natura ami­ citiae quod amicus velit benefacere amico, non au­ tem esse ei causa alicuius mali), et nullo modo sustinent viriles homines quod amici eorum propter eos contristentur, nisi superexcedat auxilium, quod loo ab amicis sibi praebetur ad non contristandum, tristitiam amicorum; sustinent enim quod per mo­ dicam amicorum tristitiam sua tristitia sublevetur, et universaliter virilibus hominibus non complacet habere comploratores, quia ipsi viriles homines les < non > sunt plorati vi. Sunt autem quidam viri muliebriter dispositi qui delectantur in hoc quod habeant aliquos simul secum angustiatos et amant eos qui sibi condolent quasi amicos. Sed in hac diversitate hominum oportet imitari quantum ad no omnia meliores, videlicet viriles. 1171 b 12 Deinde cum dicit: In bonis fortunis autem etc., ostendit secundam partem propositi, scilicet quod praesentia amicorum in bonis fortunis sit laudabilis. Et dicit quod in bonis, fortunis praesentia amico115 rum duo delectabilia habet: primo quidem conver­ sationem amicorum, quia delectabile est cum amicis conversari; secundo hoc quod homo intelligit ami­ cos suos delectari in propriis bonis, quaerit enim unusquisque esse amicis suis delectationis causa. 1171 b is 120 Deinde cum dicit: Propter quod videbitur etc., infert quoddam correlarium ex dictis, continens in se quaedam documenta moralia. Et primo quantum ad eos qui convocant amicos; secundo quantum ad eos qui sponte ad amicos accedunt, ibi: Ire autem e converso etc. Circa primum ponit tria documenta 125 moralia. Primo quidem concludens ex praemissis quod, quia delectabile est quod homo intelligat amicos in propriis bonis delectari, oportet quod ho­ mo prompte vocet amicos ad suas bonas fortunas, ut eas scilicet amico communicet; oportet enim 130 quod bonus homo benefaciat amico. Secundum do­ cumentum est quod homo tarde et cum quadam pigritia vocet amicum ad sua infortunia ; debet enim homo tradere amico de suis malis quantum mini­ mum potest, et ad hoc inducit proverbium cuiusdam 135 dicentis: «Sufficienter ego infortunans », quasi di­ cat : « Sufficit quod ego infortunium patiar, non oportet quod etiam amici mei haec patiantur ». Tertium documentum est quod tunc maxime sunt amici ad infortunia vocandi quando cum pauca sua uo turbatione possunt amico magnum iuvamen prae­ stare. Deinde cum dicit: Ire autem e converso etc., ponit 1171 b 20 tria documenta ex parte sponte euntium ad amicos. Quorum primum est quod ad amicos in infortuniis 145 existentes oportet aliquem prompte ire, etiam non vocatum, quia amici est benefacere amicis et maxi­ me illis qui sunt in necessitate et qui non dignificant, id est qui non dignum ducunt hoc requirere ab amico; sic enim, dum auxilium praestatur non re- 150 quirenti, ambobus, scilicet praestanti et recipienti, fit melius, id est honestius, quia et ille qui dat maius opus virtutis facit et etiam ille qui recipit: < ille enim qui dat > videtur magis sponte dare et ille qui recipit virtuose agit nolendo gravare 155 amicum; est etiam ambobus delectabilius, quia et recipienti parcitur a verecundia quam quis patitur in requirendo amicum et dans magis delectatur quasi ex se ipso non provocatus faciens opus virtu­ tis. Secundum documentum est quod ad bonas for- uo tunas amici prompte se debet homo offerre ad co­ operandum ei cum necesse fuerit, quia ad hoc indiget homo amicis, ut scilicet ei cooperentur. Tertium documentum est quod ad hoc quod homo bene pa­ tiatur ab amico bene fortunato debet homo accedere ies quiete, id est remisse et non de facili; non enim est bonum quod homo reddat se promptum ad sus­ cipiendum iuvamen ab amico. Sed homo debet ve- 82 epidexius coni, ex Arist. 1171 b 3 cum O1 F’Ed2 VeZa] exepidexius Φ1 (exepadexius Ao exipedixius P« expedexius V2) (^(exepydexius Bg3 epedixius Db expediens Er3 exepideius P5) exepidicius O2b epidexus S (nec non pr.m. PWi?) epidexuas sec.m. P P2 epydexius Ve 93 viriles] virilis Er2 ψ sec.m. Er1 105 non coni, cum F1Ed2 VeZa sec.m. KrP7PdV3 Er2P5V10 P10 SWi] om. Θ 130 amico] amicos pr.m. PSWi (amico sec.m. PS) amicis F’Ed2 VeZa sec.m. Wi 138 quod etiam] inv. Φ (etiam ut Kr enim quod Pe etiam om. C1 Er2 P10) 146 aliquem] aliquando ψ (aliquem sec.m. PS alterum sec.m. Wi) 147 est] proprium praem. ψ 151 recipienti coni.} requirenti Θ 153 maius... recipit] om. ψ (add. sec.m. PS) 154 ille enim qui dat coni.} om. Θ 159 quasi] quia Φ 161 offerre coni, cum F1 Za sec.m. Er2 Wi] afferre Θ (auferre Ed2 offerere Ve) 82-83 Michael Ephesinus, p. 524, 28-29 ; O8, f. 2i2ra : « si sit epidexius, dicens epidexios bene natos dicere convenientia unicuique tempori» ; Albertus Lect. f. i8irb : «si sit epidexius, id est sciens proferre convenientia tempori et personae» ; Comm. p. 596 a. Cf. Thomas supra IV c. 16 lin. 102-103 cum adn. 124 Lin. 1171 b 20. 166 Albertus Lect. f. i8iva : « quiete, id est remisse». Cf. Thomas supra VII c. 7 lin. 114 cum adn. 13 (ii?i b 2 - 1171 b 28) reri et cavere opinionem indelectationis, id est ne no hanc famam incurrat quod ipse non sit delectabilis amico, in hoc quod est onerosum esse, id est propter hoc quod ipse se reddit onerosum amico; quod ma­ nifestum est quandoque accidere: dum enim aliqui nimis se ingerunt beneficiis recipiendis, reddunt se 175 onerosos et indelectabiles suis amicis. Vel, secundum 547 aliam litteram, debet homo revereri, id est cavere, opinionem delectationis in morari, id est ne amicus eius opinetur de eo quod delectetur in morari circa ipsum propter beneficia. Ultimo autem ex prae­ missis concludit quod praesentia amicorum in om- ιβο nibus videtur esse eligibilis. 169 indelectationis PWi F1 sec.m. S] delectationis Φ Ed2 Za pr.m. S minus ErO1 Φ2 (corr. sec.m. V10 C1?10) T(corr. F'Ed2 V6Za sec.m. SWi) P (mora sec.m.) minorari Wi immorari F^Zd2 et delectationis V6 171 in] et praem. Φ 177 morari coni, cum S V6Za] mora Φ 174 nimis) maiori pr.m. 14 ini b 29 Utrum igitur, quemadmodum in amantibus videre dilec­ tissimum est et magis eligunt hunc sensum quam alios ut secundum hunc maxime amore ente et facto, sic et amicis eligibilissimum est convivere? § Communicatio enim amicitia. § Et ut ad se ipsum habet, sic et ad amicum; circa se ipsum autem sensus quoniam est, eligibilis; et circa 35 amicum utique. Operatio autem fit ipsius in convivere. Quare 1172 a i convenienter hoc appetunt. § Et quod aliquando est singulis esse vel cuius gratia eligunt vivere, in hoc cum amicis vo­ lunt conversari. Propter quod hi quidem compotant, hi autem colludunt ad aleas, alii autem et coexercitantur et convenantur 5 et comphilosophantur, singuli in hoc commorantes quodcumque maxime diligunt eorum quae in vita. Convivere enim volentes cum amicis, haec faciunt et his communicant quibus existimant convivere. § Fit igitur pravorum quidem amicitia mala. Communicant enim pravis, instabiles entes et mali autem io fiunt, assimulati ad invicem. § Quae autem eorum qui epiikes epiikes, coaucta colloquiis. Videntur autem et meliores fieri operantes et diligentes ad invicem; recipiunt enim ab invicem quibus complacent, unde: «Bona qui­ dem enim a bonis». De amicitia quidem igitur in tantum dictum 15sit; sequens autem utique erit pertransire de delectatione. 29 Utrum A(=ap' KbLbMbOb) RtRp1’2’3 T {lin. 1 ; cf. supra c. 12 lin. 8) : Iam A (=άρ’ Michae Eph., p. 527, 6) LRp4 T {lin. 23) 29 in L{in textu) R : om. A L(zn comm. Ut habet aliud transcriptum sine in Roberti Grosseteste notula) an om. etiam T {lin. 9) ? 34 se ipsum : Inc. i6a peda in Rp1’2’3»4 1172 a 5 et P11 L2R : vel AL^-P11) 10 epiikes T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees L epyeikees Rt epyeikes (epi- epyey-) Rp 11 epiikes T : epieikes (epyepyey-) LR 12 diligentes sec.m. Rp3 {ex T) T {lin. 73) : dirigentes ALR 13 complacent ALRt : et praem. Rp 1171 b 29 Utrum igitur, quemadmodum etc. Pertractatis quaestionibus de multitudine et necessitate amico­ rum, hic inquirit de convictu eorum. Et circa hoc tria facit : primo proponit quaestionem ; secundo 5 manifestat veritatem, ibi : Communicatio enim etc. ; tertio infert correlarium ex dictis, ibi : Fit igitur etc. Quaestio igitur prima fundatur in quadam assimu­ latione amicitiae ad amationem libidinosam, in qua quidem videmus quod amantibus est maxime appe­ 18 sicut] sic Φ(ομ». Ao) tibile videre illas quas amant et magis eligunt hunc 10 sensum, videlicet visus, quam alios exteriores sen­ sus, quia, sicut supra dictum est, per visionem in­ cipit fieri maxime passio amoris et secundum hunc sensum conservatur; provocatur enim talis amor praecipue ex pulcritudine quam visus percipit. Est is ergo quaestio quid sit proportionale visioni in ami­ citia, utrum scilicet ipsum convivere, ut scilicet sicut amantes maxime delectantur in mutuo aspec- 18-19 aspectu... mutuo] hom.om. Φ Ed2 V* 5 Lin. 1171 b 32. 6 Lin. 1172 a 8. 7-10 Albertus Lect. f. 1821b : « Primo dicit quod sicut in amantibus, id est secundum amorem qui dicitur hereos, qui est amor libidinosus in mulieres, maxime eligunt videre > ; Comm. p. 597 b. - Cf. Thomas supra VIII c. 8 lin. 164-165 cum adn. 12 Cap. 5, 1167 a 3-7. IX, 14 (II7I b 29 - 1172 a 15) tu, < ita > amici maxime delectentur in mutuo convictu. Secundum tamen aliam litteram non inducitur hoc per modum quaestionis, sed per modum conclusionis ; quae quidem littera sic habet : Iam igitur, quemadmodum etc. ; et potest hoc concludi ex eo quod supra probatum est praesentiam ami25 eorum in omnibus esse delectabilem. 1171 b 32 Deinde cum dicit: Communicatio enim etc., ma­ nifestat veritatem praemissae sive quaestionis sive conclusionis, triplici ratione. Quarum prima est quia amicitia in communicatione consistit, ut patet ex 30 his quae dicta sunt in VIII ; maxime autem se ipsos sibi invicem communicant in convictu; unde convivere videtur esse maxime proprium et delecta­ bile in amicitia. 1171 b 33 Secundam rationem ponit ibi: Et ut ad se ipsum 35 etc. Sicut enim, homo se habet ad se ipsum, ita se habet ad amicum, ut ex supra dictis patet; ad se ipsum autem ita se habet quod est sibi eligibile et delectabile quod sentiat se ipsum esse; ergo hoc etiam est ei delectabile circa amicum. Sed hoc fit 40 in convivendo, quia per mutuas operationes quas vident se invicem esse sentiunt. Convenienter ergo amici appetunt ad invicem convivere. 1172 a 1 Tertiam rationem ponit ibi: Et quod aliquando est etc. Quae sumitur ab experimento. Videmus enim 45 quod homines volunt cum suis amicis conversari secundum actionem in qua principaliter delectantur, quam reputant: suum esse et cuius gratia eligunt suum vivere, quasi ad hoc totam vitam suam ordi­ nantes. Et inde est quod quidam cum amicis volunt 20 549 simul potare, quidam autem simul ludere ad aleas, so quidam autem simul exercitari, puta in torneamentis, luctationibus et aliis huiusmodi, vel etiam simul venari vel simul philosophari, ita quod singuli in illa actione volunt commorari cum amicis quam maxime diligunt inter omnia huius vitae. Quasi enim 55 volentes convivere cum amicis, huiusmodi actiones faciunt in quibus maxime delectentur et in quibus reputant consistere totam vitam suam, et in talibus actionibus communicant amicis quarum communi­ cationem existimant esse convivere. Et sic patet 60 quod convivere est eligibilissimum in amicitia. Deinde cum dicit: Fit igitur pravorum etc., con1172 a 8 eludit ex praemissis primo quidem circa pravos quod eorum amicitia est mala. Delectantur enim maxime in pravis operibus et in his sibi invicem 65 communicant et, cum sint instabiles, semper de malo in peius procedunt, quia unus efficitur malus accipiendo similitudinem malitiae alterius. Secundo ibi: Quae autem eorum etc., concludit 1172 a 10 quantum ad bonos quod amicitia virtuosorum est 70 bona et semper bonis colloquiis in virtute coaugetur. Et ipsi amici fiunt meliores in hoc quod simul ope­ rantur et se invicem diligunt; unus enim ab alio recipit exemplum virtuosi operis in quo sibi com­ placet, unde in proverbio dicitur quod bona homo 75 sumit a bonis. Ultimo autem epilogando concludit quod de amicitia in tantum dictum est et quod consequenter dicendum est de delectatione. Et sic terminatur sententia noni libri. 19 ita coni, cum sec.m. SWi] om. Ψ(αάά. post amici F’Za) 19 delectentur coni, cum Za sec.m. SWi] delectantur F1 pr.m. SWi delectatur P 20 convictu] victu Ψ(-ν6 iunctu pr.m. PWi) _ Ψ(-Υ a _v 6 «.« k, coec M po32 maxime]j ante____ videtur ante esse S) 50 tare coni, ex Arist. 1172 a 3 cum P6P’ V6 sec.m. Er DbEr2] poetare Θ (putare pr.m. Db ptare^w’ Er2?)"cf^Suter Ilksent d 27 q.2 a.2 58 et om. Φ V8 68 malitiae] om. T(-V8 add. seek P) 73 diligLt Θ] fTr'^n UgenduT^Llcf. Anst. 1172 a 12 cum adn. b 6 J 23 Cf. adn. ad Arist. 1171 b 29. 24 Cap. 13, 1171 b 27-28. 30 Cap. 9, n59 b 31-32 · 12 1161 b n-12 36 Can ii 1170 b 5-6. 47 Albertus. Lect. f. i82rb : «Et dicit quod in illis in quibus maxime reputant suum esse et ad quae ordinant vitam suam...». 73 Aliter et recte (cf. adn. ad Arist. 1172 a 12) Michael Ephesinus, p. 528, 26 · O8 f 2i3ra · «et eius auod est dirigi ad invicem » ; Albertus Lect. f. i82rb : « quia unus dirigit se per alterius operationes » ; Comm 'p ‘ 508 b ·’ « auia amici in amicitiae operibus diriguntur ab invicem». 75-76 Rectius Michael Ephesinus, p. 528, 29; O8 f 2nra· «Bona auidem enim ait poesis, a bonis»; Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, ad Michaelis comm. in Et O8 pn ™ cùd « sumptum est hoc. Ait enim Theognis: A bonis quidem enim bona addiscet»; Albertus Comm p 598 b P ne°gniais Ethica - 52 LIBER DECIMUS 1172 a 19 Post haec autem de delectatione forte sequitur pertransire. § Maxime enim videtur coappropriari generi nostro, propter quod erudiunt iuvenes oiakizontes delectatione et tristitia. § Videtur autem et ad moris virtutem maximum esse gaudere quibus oportet et odire quae oportet. Protendunt enim haec per omnem vitam inclinationem habentia et potentiam ad virtutem et felicem 25vitam; delectabilia quidem enim eligunt, tristia autem fu­ giunt. Pro talibus autem nequaquam videbitur eligendum esse. § Aliterque et multam habentibus dubitationem. Hi quidem enim bonum delectationem dicunt, hi autem e contrario valde pravum, Hi quidem forte persuasi sic et habere, hi autem existimantes 30 melius esse ad vitam nostram enuntiare delectationem pravorum, etsi non est; inclinare enim multos ad ipsam et servire delectationibus, propter quod oportere in contrarium ducere; venire enim utique sic ad medium. § Ne forte autem non bene hoc dicitur; de his enim quae in passionibus et 35 actionibus sermones minus sunt credibiles operibus. Cum igitur dissonent his quae secundum sensum, contempti et 1172 b i verum cointerimunt. Vituperans enim delectationem visus aliquando appetens, inclinare videtur ad ipsam ut talem existentem omnem; determinare enim non est multorum. Videntur igitur veri sermonum non solum ad scire uti51issimi esse, sed et ad vitam; convenientes enim entes operibus creduntur, propter quod provocant intelligentes et vivere secundum ipsos. Talium quidem igitur sufficienter, dicta autem de delectatione superveniamus. 2i oiakizontes ALRtT {lin. 32) : orakyzontes Rp (oraki- BaKTuW13 -zantes SIRp3) 22 moris AL(-P13N1) RtT {lin. 43) : amoris P13Rp mores N1 22 virtutem ALRtT {lin. 43) : virtutis Rp 23 Protendunt RpT {lin. 51) : pertendunt L(pretendunt P13) Rt 24 inclinationem LR : influxum Ant. transi.(Ha) an om. T {cf. lin. 52) ? 25 tristia AL(-P13) Rt PuTu1V13 T {lin. 56) : tristitia P13 Rp(- Pu Tu’V13 tristitiam Rp3) 27 habentibus ALRt : habentes Rp 33 ducere AURpT {lin. 87-88) : dicere L2Rt 1172 b 2 videtur ALRtT {lin. 107) : est Rp 4-5 utilis­ simi esse ALRtT {lin. 114) : utilissimum est Rp' 7 et L2(N1Rn) R : om. AL1 L2(P13Ha) 1172 a 19 Post haec autem de delectatione etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus moralibus et intellectualibus et etiam de continentia et amici­ tia, quae quandam affinitatem cum virtute habent, 8 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. in hoc decimo libro intendit determinare de fine virtutis. Et primo quidem de fine virtutis qui est hominis in se ipso; secundo autem de fine virtutis in respectu ad bonum commune, quod est bonum 552 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM totius civitatis, ibi: Utrum igitur, si et de his etc. 10 Circa primum duo facit : primo determinat de delec­ tatione, quae a quibusdam esse ponitur finis virtutis; secundo determinat de felicitate, quae secundum omnes est finis virtutis, ibi: Dictis autem his quae circa virtutes etc. Circa primum duo facit: primo is prooemialiter ostendit quod determinandum est de delectatione; secundo prosequitur suum propositum, ibi: Eudoxus igitur delectationem etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod post praedicta consequens est ut pertranseun2o ter, id est breviter, de delectatione tractetur. Trac­ taverat quidem supra in VII de delectatione in quantum est materia continentiae, unde potissime sua consideratio versabatur circa delectationes sen­ sibiles et corporales; nunc autem intendit deter25 minare de delectatione secundum quod adiungitur felicitati et ideo praecipue determinat de delecta­ tione intelligibili et spirituali. 1172 a 20 Secundo ibi: Maxime enim etc., probat quod de delectatione sit agendum tribus rationibus. Quarum 30 prima sumitur ex affinitate delectationis ad nos. Videtur enim delectatio maxime connaturaliter ap­ propriai! humano generi et inde oiakizontes, id est gubernatores domorum, maxime erudiunt pueros per delectationem et tristitiam; volentes enim eos 35 provocare ad bonum et declinare a malo, bene agentes eos student delectare, puta aliquibus mu­ nusculis, male autem agentes contristant, puta ver­ beribus. Et quia moralis philosophia de rebus hu­ manis considerat, pertinet ad moralem de delecta40 tione considerare. 1172 a 21 Secundam rationem ponit ibi: Videtur autem etc. Quae sumitur per comparationem ad virtutem. Et dicit quod maxime videtur ad moralem virtutem pertinere quod homo gaudeat in quibus oportet et odiat ea quae oportet et contristetur in eis ; prae- 45 cipue enim consistit virtus moralis in ordinatione appetitus, quae cognoscitur per ordinationem delec­ tationis et tristitiae, quae consequuntur omnes appetitivos motus, ut supra in II dictum est. Et hoc est quod subdit quod haec, scilicet delectatio et 50 tristitia, protenduntur ad omnia quae sunt humanae vitae et habent magnam potestatem ad hoc quod homo sit virtuosus et feliciter vivens, quod non potest esse si inordinate delectetur vel tristetur; homines enim frequenter eligunt delectabilia etiam 55 mala et fugiunt tristia etiam bona. Nequaquam autem videtur quod homo qui vult esse virtuosus et felix debeat eligere delectationem et fugam tris­ titiae pro talibus, scilicet pro hoc quod incurrat ali­ quas malas operationes vel quod careat operibus 60 virtutis; et e converso potest dici quod non est eli­ gendum facere mala aut vitare bona pro talibus, id est pro delectabilibus accipiendis et tristibus fugien­ dis. Et sic patet quod ad moralem philosophum pertinet considerare de delectatione, sicut et de vir- 65 tute morali et de felicitate. Tertiam rationem ponit ibi: Aliterque etc. Quae 1172 a 27 quidem sumitur ex dubitatione existente circa de­ lectationem. Et circa hoc duo facit : primo enumerat diversas opiniones circa delectationem, ex quibus 70 dubitatio probatur; secundo reprobat quiddam quod in opinionibus dictum est, ibi: Ne forte autem etc. Dicit ergo primo quod alia ratione determinandum est de delectatione et tristitia, quia habent multam dubitationem. Quod patet ex diversitate loquentium 75 de eis : quidam enim dicunt delectationem esse 32 oiakizontes coni, ex Arist. 1172 a 21] oiabizontes Φ (oya- P5 oiaby- V9 10 oiabo- Db obiabi- P6 -zantes AoBxPeV W) omnia seizontes S pr.m. Wi (omnia dei. sec.m. sed pro inde scrips, ideo Wi ideo hab. etiam FŒd2 Za) obsc. pr.m. oiapirontes sec.m. P (=P2) est quod seizontes V6 eiarizontes Za oyakizontes F1 orakizontes Ed2 35 declinare] deter­ minare pr.m. V Er1 (?) om. pr.m. PSWi add. in spatio vacuo relicto sec.m. SWi add. in marg. primo determinare secundo declinare sec.m. P revocare F’Ed2 retrahere V6 abstrahere Za An deterrere? cf. lin. 99; sed cf. loci in app. fontium laud, (nec non Thesaurus linguae latinae.N, 1, coi. 192, 18-64) 48 consequuntur] consequitur® 76 esse] om. Φ (-P* add. ante delectationem Ao) 9 Cap. 14, 1179 a 33. 13 Cap. 9, 1176 a 30. 17 Cap. 2, 1172 b 9. 21 Cap. 11-14, 1152 b 1 - 1154 b 34. 20-24 Cf. supra VII c. 11 lin. 1-5 cum adn. ; c. 14 lin. 1-5 cum adn. 24-27 Michael Ephesinus, p. 529, 11-22 ; O8, f. 2i3va : « Et quia politica felicitas operatio est animae secundum virtutem in vita perfecta cum delectatione vel non sine delectatione, ut didicimus [I 12, 1098 b 25], quoniam oportet de ea quae secundum speculationem felicitate subintelligere similiter quod ipsa etiam est cum delectatione vel non sine delectatione, quaerit utrum oportet sequi quandam delectationem intellectuali huic vitae et ei quae ad semper similiter habentia nostrae assurectioni, vel turba impleri et turbatione et plenam indelectationis existere ? Sed non fas erit eam quae secundum intellectum vitam indelectabilem existimare : cum delectatione ergo vel non sine delectatione. Si enim bonis nostris operationibus sequitur delectatio, multo magis ei quae operationum optimae, ei scilicet quae circa intelligibilia intellectus exercitationi, consequetur et tanto magis melius quanto et speculatio actione honorabilior [seu pretiosior]. Quia igitur et haec intellectus operatio cum delectatione (et sciunt quali, ut ait Plotinns [Ennead. VI ix 9] quieti [seu otiosi]), necessarium prius de delectatione intendere quid est et quale quid... » ; Albertus Lect. f. i82va ; Comm. p. 599-600. 32-33 Aliter (nam Thomae fons legisse videtur « oikiazontes », quod verbum, cum ab oikia, hoc est domus, deductum esse credidisset, « gubernatores domorum » interpretavit) et recte Michael Ephesinus, p. 530, 24-27 ; O8, f. 2i3vb : « Est autem hoc scilicet oiakizontes, idem huic, scilicet dirigentes et gubernantes ; ut enim per oiaka, id est gubernacula, navigia ad portus taliter circumacta et sic directa salvantur, sic et iuvenes quemadmodum in portu virtutibus per delectatio­ nem» ; Albertus Lect. f. i83rb : «okizontes, id est directores hominum» ; Comm. p. 600 a. - Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : « Oiakizontes : gubernantes ». 35 Ps. xxxvi27 : « Declina a malo et fac bonum » ; cf. Prov. xiv1· ; xv27, χνιβ ; I Petri ni11 : «Declinet a malo et faciat bonum», nec non ipse Thomas ΙΙΛ-ΙΙΜ q.79 a.i 49 Cap. 3, 1104 b 14-15 ; 5, 1105 b 23. 72 Lin. 1172 a 23. i (1172 a 19 - 1172 b 8) quiddam bonum, quidam vero e contrario dicunt delectationem esse aliquid valde pravum. Et hoc diversimode: nam quidam hoc dicunt quia persua­ so sum est eis quod ita se habeat et ita credunt se verum dicere, alii vero, licet non credant hoc verum esse quod delectatio sit aliquid pravum, tamen existimant melius esse ad vitam nostram enunti­ are quod delectatio sit quiddam pravum, quamvis 85 non sit, ad retrahendum homines a delectatione ad quam multi inclinantur et inserviunt delectatio­ nibus, et ideo oportet homines in contrarium du­ cere, ut scilicet abhorreant delectationes, enun­ tiando eas esse malas; sic enim pervenietur ad me90 dium, ut scilicet homo moderate delectationibus utatur. 172 a 33 Deinde cum dicit: Ne forte autem etc., reprobat id quod ultimo dictum est. Non enim videtur esse bene dictum quod homines falso enuntient delccta95 tiones esse malas ad hoc quod homines retrahantur ab eis, quia circa actiones et passiones humanas minus creditur sermonibus quam operibus; si enim aliquis operetur quod dicit esse malum, plus pro­ 77 vero om. Ψ 108 inclinari] declinari Φ(-Ρ5 553 vocat exemplo quam deterreat verbo. Et huius ra­ tio est quia unusquisque videtur eligere id quod sibi videtur esse bonum in particulari, circa quod sunt passiones et operationes humanae ; quando ergo sermones alicuius dissonant operibus sensibiliter in ipso apparentibus, tales sermones contemnuntur et per consequens interimitur verum quod per eos dicitur. Et ita accideret in proposito: si enim aliquis vituperans omnem delectationem aliquando videre­ tur ad aliquam delectationem inclinari, daret intelligere quod omnis delectatio esset eligenda; multi­ tudo enim vulgaris non potest determinare distinguendo hoc esse bonum et illud malum, sed indis­ tincte accipit esse bonum quod in uno bonum ap­ paret. Sic igitur sermones veri non solum videntur esse utiles ad scientiam, sed etiam ad bonam vitam; creditur enim eis in quantum concordant cum operibus et ideo tales sermones provocant eos qui intelligunt veritatem ipsorum ut secundum eos vivant. Ultimo autem epilogando concludit quod de talibus sufficienter dictum est, oportet autem procedere ad ea quae dicta sunt ab aliis de delectatione. declinare O W sec.m. Er determinare pr.m. V4) Sed cf. Arist. 1172 b 2 78-85 Albertus Lect. f. 183 rb : «Quidam dicunt eam esse bonum quoddam, quidam malum. Et hi dividuntur, quia quidam dicunt eam esse malum propter hoc quod credunt ita esse, persuasi per aliquas rationes, quidam vero aestimant quod expedit dicere delec­ tationes esse malas non quia ita sit, sed propter hoc quod multi serviunt et inclinantur ad delectationes... » ; Comm. p. 602 b. Aliter et forsitan recte Michael Ephesinus, p. 531, 19-20 et 30-34 ; O8, f. 2i4ra-rb : « Et dicentes quidem ipsam idem bono enuntiaverunt talem rationibus quibusdam persuasi... Dicentes autem pravissimam delectationem non rationibus suasi persuasi­ bilibus sic ipsam dicebant, sed videntes multos inclinantes ad ipsam negligentesque optima et volentes abducere ipsos ab ad ipsam immoderata irruitione et latione, pravissimorum esse delectationem enuntiaverunt ». 100 105 110 115 120 2 1172 b 9 1173 a Eudoxus igitur delectationem bonum existimabat esse propter omnia videre desiderantia ipsam, et rationalia et irrationalia, in omnibus autem esse eligibile epiikes et maxime potentissimum, omnia autem ad idem ferri ut omnibus optimum nuntiat; unumquodque enim sibi ipsi bonum invenire, quemadmodum et cibum; omnibus igitur bonum et quod omnia appetunt bonum 15 esse. § Credebantur autem sermones propter moris virtutem magis quam propter ipsos. Differenter enim videbatur temperatus esse, non itaque ut amicus delectationis videbatur hoc dicere, sed sic habere secundum veritatem. § Non minus autem existimabat esse manifestum ex contrario. Tristitiam enim secundum se ipsum omnibus fugiendum esse, 20 similiter igitur contrarium eligibile. § Maxime autem eligibile esse quod non propter alterum neque alterius gratia eligimus. Tale autem confessum est esse delectationem: nullum enim interrogare cuius gratia delectatur, ut secundum se ipsam existentem eligibilem delectationem. § Appositamque cuicumque bonorum eligibilius facere, puta ei quod 25 est iuste agere et temperatum esse. Augeri utique bonum ipsi. § Videtur autem iste sermo bonorum ipsam enuntiare, et nihil magis altero; omne enim cum altero bono eligibilius quam solitarium. § Tali utique ratione et Plato interimit quo­ niam non est delectatio per se bonum. Eligibiliorem enim esse 30cum prudentia delectabilem vitam quam sine; si autem mixtum melius, non esse delectationem per se bonum, nullo enim apposito ipsi per se bonum eligibilius fieri. § Manifestum autem quod neque aliud nihil per se bonum utique erit quod cum aliquo secundum se ipsum bonorum eligibilius fit. Quid igitur est tale quo et nos 35communicamus? Tale enim quaeritur. § Instantes autem quod non bonum quod omnia appetunt, non nihil dicunt. Quod enim omnibus i videtur, hoc esse aimus. Interimens autem hanc fidem, non omnino credibiliora dicit. Si quidem enim quae sine intellectu appetunt ipsas, erat utique aliquid quod dicitur; si autem et quae sapiunt, qualiter dicent utique aliquid? Forte autem et in pravis est aliquod naturale 5 bonum melius quam secundum se ipsa quod appetit proprium bonum. § Non videtur autem neque de contrario bene dici. Non enim, aiunt, si tristitia malum est, delectationem bonum esse; opponi enim et malum malo et ambo ei quod neutrum. Dicentes haec 9 bonum R(-Rp3) T (lin. 22) : per se bonum ALRp3 11 epiikes Ant. transl.(Ha) T (lin. 26) : epieikes (epy- epyey-) LR 13 ipsi LRt : om. Rp 14 igitur RT (lin. 34) : utique L 14 bo­ num2 RT (lin. 35) : per se bonum AL (per se add. post 15 esse Rp3) 17 itaque R : utique L 17 ut amicus... dicere ART (lin. 43) : om. L 17 hoc RT (lin. 43) : ταϋτα (= haec) A 20 igitur (=δή) AR(-Rp3) : autem (=δέ) LRp3 20 eligibile esse RpT (lin. 13) : esse eligibile ALRt 26 ipsi Α(=αύτω KbLb vel αύτω Michael Eph., p. 535,10) RT (lin. 73) : ipsum sibi ipsi Α(=αύτο αύτω MbOb) L *26 iste ALRt om. Rp 32 autem ART (lin. 93, m) : om. L 34 et ALRt : om. Rp 36 non nihil : una negatio est superflua Roberti Grosseteste notula in Et (cf. Sk2V12) 1173 a 4 dicent R : dicerent L (discernerent P13) 6 Non1 ALRtT (lin. 129, 168) : Forte Rp X, 2 (1172 b 9 - 1172 b 25) 555 autem non male, non tamen in his quae dicta sunt verum dicentes. 10 Ambobus enim entibus malis, et fugienda oportuit ambo esse, neutris autem neutrum vel similiter. Nunc autem videntur hanc quidem fugientes ut malum, hanc autem eligentes ut bonum. Sic utique et opponuntur. ii neutrum Α(=μηδέτερον LbMbOb) LT (lin. 188) : vel alterum Α(=ή ετερον Kb) R Eudoxus igiiur delectationem etc. Postquam Phi­ losophus ostendit quod determinandum est de delec­ tatione, hic incipit de ea tractare. Et primo prose­ quitur opiniones aliorum; secundo determinat veri5 tatem, ibi: Quid autem est vel quale quid etc. Circa primum duo facit : primo prosequitur opinionem ponentium delectationem in genere bonorum; se­ cundo prosequitur opinionem contrariam, ibi: Tali utique ratione etc. Circa primum duo facit: primo 10 ponit rationes ex quibus probabat Eudoxus delecta­ tionem esse in genere bonorum; secundo ponit ra­ tiones ex quibus probabat eam esse maximum bo­ num, ibi: Maxime autem eligibile etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo Eudoxus pro15 babat delectationem esse de genere bonorum ex parte ipsius delectationis; secundo quomodo hoc probabat ex parte contrarii, ibi: Non minus autem etc. Circa primum duo facit: primo ponit opinionem et rationem Eudoxi; secundo ostendit quare eius 20 opinioni et rationi credebatur, ibi : Credebantur au­ tem etc. Dicit ergo primo quod Eudoxus existimabat delectationem esse de genere bonorum quia videbat quod omnia desiderant ipsam, tam rationalia, sci­ licet homines, quam irrationalia, scilicet bruta ani25 malia ; illud autem quod est apud omnes eligibile videtur esse epiikes, id est bonum, et maxime po­ tens in bonitate, ex quo potest trahere ad se omnem appetitum, et sic quod omnia ferantur ad idem, scilicet ad delectationem, denuntiat quod delectatio 30 non solum est bonum, sed etiam quiddam optimum; manifestum est enim quod unumquodque quaerit invenire id quod est sibi bonum, sicut cibus est bonum omnibus animalibus, a quibus communiter appetitur; sic igitur patet delectationem, quam 35 omnia appetunt, esse aliquid bonum. 1172 b 15 Deinde cum dicit: Credebantur autem sermones etc., ostendit quare Eudoxo maxime credebatur. Et dicit quod sermones Eudoxi magis credebantur 1172 b 9 propter moralem virtutem dicentis quam etiam propter eorum efficaciam. Ipse enim erat tempera- 40 tus circa delectationes differenter, quasi excellen­ tius aliis, et ideo, cum laudabat delectationem, non videbatur hoc dicere quasi amicus delectationis, sed quia sic se habet secundum rei veritatem. Deinde cum dicit: Non minus autem etc., ponit 45 rationem Eudoxi quae sumebatur ex parte contrarii. Et dicit quod Eudoxus existimabat esse manifestum delectationem esse de genere bonorum non minus ex contrario, scilicet ex parte tristitiae, quam ex parte ipsius delectationis. Manifeste enim apparet quod 50 tristitia secundum se est omnibus fugienda, unde contrarium, scilicet delectatio, videtur esse omnibus eligendum. Deinde cum dicit: Maxime autem etc., inducit duas rationes Eudoxi ad ostendendum quod delec- 55 tatio sit maximum bonum. Quarum prima est: illud autem videtur esse maxime eligibile, et per conse­ quens maxime bonum, quod non eligitur propter alterum quod ei accidat neque gratia alicuius sicut finis. Hoc autem manifeste confitentur omnes circa 60 delectationem: nullus enim quaerit ab alio cuius gratia velit delectari, quasi delectatio sit secundum se ipsam eligibilis. Ergo delectatio est maxime bo­ num. Secundam rationem ponit ibi: Apftositamque etc. 65 Et circa hoc duo facit. Primo ponit ipsam rationem. Hoc enim apparet circa delectationem quod appo­ sita cuicumque bono facit ipsum eligibilius, sicut, si apponatur ei quod est iuste agere vel temperatum esse, auget horum bonitatem; melior enim est qui 70 delectatur in operatione iustitiae seu temperantiae. Et ex hoc volebat concludere quod delectatio esset optimum, quasi omnibus bonitatem augens. Secundo ibi: Videtur autem etc., ostendit defectum huius rationis. Et dicit quod praedicta ratio 75 videtur concludere quod delectatio sit de genere 12 eam coni, cum F1 V5 6*] eas Θ (eos P6 pr.m. PWi hom.om. Ao Za) 47 existimabat] estimabat Φ Sed cf. Arist. 1172 b 28 57 autem] enim Ψ Sed cf. Arist. 1172 b 20 68 bono coni, cum V6 sec.m. Bx PdV10 As SWi (nec non corr. pr.m. Kr)] bona Φ(-(Ρ) bonum O1 T(-V6 bonorum Ed2) 5 Cap. 5, 1174 a 13. 8 I in. 1172 b 28. 13 Lin. 1172 b 20. 17 Lin. 1172 b 18. 20 Lin. 1172 b 15. 72-73 Cf. adn. ad Arist. 1172 b 26 - Michael Ephesinus, p. 535, 10-18 ; O8,* f. 2i5rb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) : «Oportet autem in : 'Augeri utique bonum ipsum ipsi’ [Alia littera. Pro eo quod nos in latino dicimus diversis vocibus 'ipsum ipsi’, in graeco habetur bis hoc pronomen 'auto’, indifferens secundum sonum, differens autem scriptura et accentu]. Primum quidem enim pronomen, scilicet 'auto’ [pro quo nos dicimus 'ipsum' ] per o breve oportet scribere et suppunctare in ipso, deinde inducere secundum pronomen 'auto’ [pro quo nos dicimus 'ipsi’, dativum casum neutri generis] et per o longam scribere. Esset autem 1172 b 18 1172 b 20 1172 b 24 1172 b 26 556 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM bonorum, non autem quod sit magis bonum aliquo alio; de quocumque enim bono hoc etiam velifi­ catur quod alteri bono coniunctum est melius quam eo si sit solitarium per se ipsum. 1172 b 28 Deinde cum dicit: Tali utique ratione etc., prose­ quitur opinionem ponentium delectationem non esse bonum. Et primo ostendit quomodo obviant prae­ missis rationibus ; secundo ponit rationes eorum es quas in contrarium adducunt, ibi: Non tamen si non qualitatum etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo ratione superius inducta ad osten­ dendum delectationem esse optimum utebantur ad contrarium; secundo ostendit quomodo obviabant 90 aliis rationibus, ibi : Instantes autem etc. Circa pri­ mum duo facit: primo manifestat quomodo Plato praemissa ratione ad oppositum utebatur; secundo solvit. processum Platonis, ibi : Manifestum autem etc. Dicit ergo primo quod per rationem immediate 95 praemissam Plato, qui erat contrariae opinionis, interimere conabatur quod dictum est, ostendendo quod delectatio non est per se bonum. Manifestum est enim quod delectatio est eligibilior si adiungatur prudentiae; quia igitur delectatio commixta alteri loo melior est, concludebat quod delectatio non sit per se bonum, illud enim quod est per se bonum non fit eligibilius per appositionem alterius. Circa quod sciendum est quod Plato per se bonum nominabat id quod est ipsa essentia bonitatis, sicut per se 105 hominem ipsam essentiam hominis; ipsi autem essentiae bonitatis nihil potest apponi quod sit bo­ num alio modo quam participando essentiam boni­ tatis et ita quicquid bonitatis est in eo quod additur est derivatum ab ipsa essentia bonitatis; et sic per no se bonum non fit melius aliquo addito. 1172 b 32 Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., impro­ bat Aristotiles processum Platonis. Manifestum est enim quod secundum hanc rationem nihil aliud in rebus humanis erit per se bonum, cum quodlibet us humanum bonum fiat eligibilius additum alicui per se bono; non enim potest inveniri aliquid in com­ municationem humanae vitae veniens quod sit tale, ut scilicet non fiat melius per appositionem alterius. Tale autem aliquid quaerimus, quod scilicet in com­ municationem humanae vitae veniat; qui enim di- 120 eunt delectationem esse bonum, intendunt eam esse quoddam humanum bonum, non autem ipsum divi­ num bonum quod est ipsa essentia bonitatis. Deinde cum dicit: Instantes autem etc., ostendit 1172 b 35 quomodo Platonici obviabant rationibus Eudoxi 125 probantibus delectationem esse bonum. Et primo quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex parte ipsius delectationis; secundo quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex parte contrarii, ibi: Non videtur autem etc. Obviabant autem primae rationi 130 interimendo istam: Bonum est quod omnia appe­ tunt. Sed Aristotiles hoc improbat dicens quod illi qui instant rationi Eudoxi dicentes quod non est necessarium esse bonum id quod omnia appetunt nihil dicere videntur. Illud enim quod videtur om- 135 nibus dicimus ita se habere et hoc habetur quasi principium quia non est possibile quod naturale iudicium in omnibus fallat; cum autem appetitus non sit nisi eius quod videtur bonum, id quod ab omnibus appetitur omnibus videtur bonum et sic 140 delectatio, quae ab omnibus appetitur, est bona. Ille autem qui hoc quod ab omnibus creditur interimit non dicit totaliter credibiliora. Posset enim sustineri illud quod dicitur, si sola ea quae sine intellectu agunt, sicut bruta animalia et homines pravi, appe- 145 terent delectationes, quia sensus non iudicat bonum nisi ut nunc et sic non oporteret delectationem esse bonum simpliciter, sed solum quod sit bonum ut nunc; sed, cum etiam habentes sapientiam appetant aliquam delectationem, omnino non videntur ali- iso quid verum dicere. Et tamen, si omnia quae agunt sine intellectu appeterent delectationem, adhuc esset probabile quod delectatio esset quoddam bonum, quia etiam in pravis hominibus est quoddam na­ turale bonum quod inclinat in appetitum conve-155 nientis boni et hoc naturale bonum est melius quam 78 etiam coni, cum Ed2] est Θ (enim V3 om. P«P7 Er2 O2b[-BoP10] VeZa) 87 superius inducta] superinducta Φ {perperam, cum verbum superinducere significet addere aliquid secundarium; cf. supra I c. 17 lin. 4; IX c. 10 lin. 90; III& q.87 a.2 ad 3) 90 In­ stantes] Infantes PSWi Cf. lin. 124 cum adn. gz utebatur] ante praemissa Ψ (videbantur P) 93 Manifestum coni, ex Arist. 1172 b 32 {cf. lin. in cum adn.)} est add. Θ (Medium est Ed2) 98 si adiungatur Inc. 35a peda 108 additur coni, cum Za sec.m. To] agitur Ψ (-Za apponitur V6 augitur sec.m. S 108-109 et ita... bonitatis hom.om. Φ add. ex Ψ Hr Bg2Wo Wr sec.m. To) Cf. infra c. 12 lin. 64 cum adn. ni Manifestum] est add. TX-FŒd2) Sed cf. Arist. 1172 b 32; supra lin. 93 cum adn. 124 Instantes coni, cum F2Ed2 V6Za sec.m. Er1 Er2P6P7PdV3V10 C1] Infantes Θ Cf. supra lin. 90 cum adn. 150 videntur] videtur Ψ 151 verum dicere] inv. P6 Ψ 151 omnia] etiam omnia Ψ (etiam solum illa Ve) manifestius si esset scriptum pro ‘auto’ [dativi casus neutri generis] feminine ‘ante’ [id est ‘ipsi’ feminine], id est delectationi. Est autem quod dicit et : 'Augetur utique ipsum bonum, hoc est omne bonum, ipsi, scilicet delectationi’. Omne enim bonum, ut dictum est, cum delectatione factum vel operatum et augetur et in magnitudinem elevatur. Augetur igitur sibi ipsi bonum, id est omne bonum ipsi delectationi. Hoc enim, scilicet ‘ipsum’, pro ‘omne’ scriptum est». 85 Cap. 3, 1173 a 13. 90 Lin. 1172 b 35. 93 Lin. 1172 b 32. 102-105 Cf. supra I c. 4 lin. 75-82 cum adn. 125 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 129 Lin. 1173 a 5. 131-132 Cf. supra I 1, 1094 a 3. 135 Robertus Grosseteste Notula (ad Arist. 1172 b 36 laud.) ; Albertus Comm. p. 605 a : « penitus nihil dicunt ». - Aliter sed non recte Albertus Lect. f. i84va : « Non verum dicunt, id est non simpliciter, sed quodam modo verum dicunt. Commentator tamen dicit quod ponuntur duae negationes loco unius, ac si dicat : 'Sic instantes falsum dicunt’ ; sed hoc non’eompetit alii translationi [Transi, alexandrina, ed. Marchesi, p. lxxx] quae habet : 'insufficienter dicunt', < nec> iterum sequenti litterae quae probat secundum aliquid verum eos dicere ». 2 (1172 b 25 - 1173 a 13) pravi homines in quantum huiusmodi; sicut enim virtus est perfectio naturae et propter hoc virtus moralis est melior quam virtus naturalis, ut in VI 160 dictum est, ita, cum malitia sit corruptio naturae, bonum naturale < est > melius sicut integrum corrupto; manifestum est autem quod secundum id quod ad malitiam pertinet pravi homines diversificantur, sunt enim malitiae sibi invicem contrariae, 165 et ideo id secundum quod omnes pravi conveniunt, scilicet delectationem appetere, videtur magis ad naturam quam ad malitiam pertinere. 1173 a 6 Deinde cum dicit: Non videtur autem etc., osten­ dit quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex no parte tristitiae. Dicebant enim quod non sequitur, si tristitia est malum, quod propter hoc delectatio sit bonum, quia invenitur quod malum opponitur non solum bono, sed etiam malo, sicut audacia non solum fortitudini, sed etiam timiditati, et ambo, 557 scilicet bonum et malum, opponuntur ei quod neque est bonum neque malum, sicut extrema oppo­ nuntur medio; est autem aliquid tale secundum suam speciem consideratum, sicut levare festucam de terra vel aliquid huiusmodi. Sed hunc processum Aristo tiles improbans dicit quod non dicunt male quantum ad istam oppositionem mali ad malum, sed tamen non dicunt verum in proposito. Non enim tristitia opponitur delectationi sicut malum malo; si enim ambo essent mala, oporteret quod ambo essent fugienda, sicut enim bonum in quantum huiusmodi est appetibile, ita malum in quantum huiusmodi est fugiendum; si autem neutrum eorum esset malum, neutrum esset fugiendum vel similiter se haberet circa utrumque. Sed nunc omnes videntur fugere tristitiam tamquam malum et appetere delectationem tamquam bonum. Sic ergo opponuntur ad invicem sicut bonum et malum. 161 est coni, cum FW sec.m. Pd SWi] om. Θ (add. post melius V6Za) P3 KrPdV10 PSWiJ leve Θ (Aeve AoBg1 bene pr.m. Wi om. V2W) opinionem Θ (obsc. V6) 178 levare coni, cum Er2P6 FJEd2 V6Za sec.m. 181 oppositionem coni, cum Za sec.m. P’ Pd S] 159 Cap. ii, 1144 b 1-7. 174-176 Albertus Lect. f. i84vb : «et ambo, scilicet bonum et malum, ei quod est neutrum, id est indifferenti». - Aliter Michael Ephesinus, p. 539, 8-11 ; O8, f. 2i6va : «et ambo neutri, hoc est : et ambo mala bono ; neutrum enim bonum dixit, virtutes enim medietates existentes neutrum extremorum sunt » ; Albertus Comm. p. 605 b : « et ambo haec mala contingit opponi ei quod neutrum est, scilicet nec bono nec malo, quod indifferens vocatur». 178-179 loannes de Rupella Summa de vitiis (ed. Lottin Psychologie et morale..., t. 2, p. 360, 52-53) : « Sunt iterum quaedam omnino indifferentia, ut levare festucam de terra»; Bonaventura Super II Sent, d.41 a.i q.3 s.c. 2 et conci, (ed. Quaracchi, t. 2, p. 942 b et 943 b). - Cf ipse Thomas Super II Sent, d.40 q.i a.5 arg.5 ; Quodhb. 8 q.6 a.13 ; De malo q.2 a.5 ; Ρ-Πμ q.i8-a.8 ; q.19 a.5 ; ΙΙΆ-ΙΡ™ q 186 a 5 ad 4 175 iso ies 190 3 1173 a 13 Non tamen si non qualitatum est de­ lectatio, propter hoc neque bonorum; neque enim virtutis ope15 rationes qualitates sunt neque felicitas. § Dicunt autem bonum quidem determinatum esse, delectationem autem indeterminatam esse quoniam recipit magis et minus. § Si quidem igitur ex delectari hoc indicant, et circa iustitiam et alias virtu­ tes secundum quas manifeste aiunt magis et minus quales 2oexistere et secundum virtutes erit idem; iusti enim sunt magis et fortes. Est autem iuste agere et temperate agere magis et minus. § Si autem in delectationibus, ne forte non dicunt causam quod sint hae quidem immixtae, hae autem mixtae. Quid enim prohibet, quemadmodum sanitas determinata existens 25recipit magis et minus, sic et delectationem? Non enim eadem commensuratio in omnibus est neque in eodem una quaedam semper, sed remissa permanet usque ad quid et differt in magis et minus. <......................................................................................................> § Perfectumque per se bonum ponentes, motiones autem et generatio30 nes imperfectas, delectationem motionem et generationem enuntiare tentant. § Non bene autem videntur dicere neque esse motionem. Omni enim proprium esse videtur velocitas et tarditas, et si non secundum se ipsam, puta quod mundi, ad aliud. Delectationi autem horum neutrum existit; delectatum fuisse quidem enim est velociter, quemadmodum 1173 b i iratum fuisse, delectari autem non neque ad alterum, ire autem et augeri et omnia talia. Transponere quidem igitur in delectationem velociter et tarde est, operari autem secundum ipsam velociter non est, dico autem delectari. § Et generatio qualiter utique erit? 5 Videtur enim non ex quocumque quodcumque fieri, sed ex quo fit, in hoc dissolvi. Et cuius generatio delectatio, huius tristitia corruptio. Et dicunt autem tristitiam quidem defectum esse eius quod secundum naturam, delectationem autem repletionem. Haec autem corporales sunt passiones. Si igitur est eius quod secundum naturam io repletio delectatio, in quo repletio, hoc utique et delectabitur. Corpus ergo. Non videtur autem. Non est ergo repletio delectatio, sed facta quidem repletione delectabitur utique aliquis et in­ cisus tristabitur. § Opinio autem haec videtur facta esse ex his quae circa cibum tristitiis et delectationibus; indigentes 15 enim factos et praetristatos delectari repletione. Hoc autem non circa omnes accidit delectationes: sine tristitia enim 17 igitur ART (lin. 31) : om. L 22 magis et minus ART (lin. 70) : om. L 23 quod RT (lin. 77) : si AL 24 enim Α(=γάρ MbOb) LT (lin. 91) : autem Α(=δέ [post κωλύει] Lb) Ant. transi. (Ha) R 28 minus LRT (lin. 107) : Tale utique et quod circa delectationem contingit esse add. A Ant. transl.(Ha) 33 se ipsam LT (lin. 125-126) : se ipsa Rt se ipsum Rp 1173 b 8 autem* ARp : enim LRt 9 igitur R : utique L 11 Corpus ALRtT (lin. 169) : corruptio Rp 15 praetristatos ART (lin. 180) : tristatos L X, 3 (1173 a 13 - 1173 a 23) 559 sunt mathematicae et quae earum quae secundum sensus et per olfactum, sed et auditiones et visiones, multae autem et me­ moriae et spes. Cuius igitur hae generationes erunt? Nullius 20 enim defectus facti sunt, cuius fiat utique repletio. 17 quae1 LRt : om. Rp Non tamen si non qualitatum etc. Postquam Phi­ losophus removit obviationes Platonicorum ad ra­ tiones Eudoxi, hic ponit rationes eorum contra ip­ sam positionem Eudoxi. Et circa hoc duo facit: 5 primo proponi t rationes ad ostendendum quod de­ lectatio non sit de genere bonorum; secundo ponit rationes ad ostendendum quod delectatio non sit per se et universaliter bonum, ibi: Manifestare au­ tem videtur etc. Et quia primae rationes falsum 10 concludunt, ideo Aristotiles simul ponendo eas de­ struit eas. Ponit ergo circa primum quatuor rationes. Quarum prima talis est: bonum videtur ad genus qualitatis pertinere, quaerenti enim quale est hoc respondemus quoniam bonum; delectatio autem non 15 est qualitas; ergo non est bonum. Sed hoc Aristo­ tiles removet dicens quod non sequitur, si delec­ tatio non sit de genere qualitatum, quod propter hoc non sit de genere bonorum, quia etiam opera­ tiones virtutis et ipsa felicitas, quae manifeste sunt 20 de genere bonorum, < non sunt qualitates >. Bo­ num enim dicitur non solum in qualitate, sed etiam in omnibus generibus, sicut in I dictum est. 1173 a 15 Secundam rationem ponit ibi: Dicunt autem etc. Et primo ponit ipsam rationem Platonicorum. Di25 cebant enim quod esse bonum est determinatum, ut patet ex his quae supra in IX dicta sunt, delec­ tatio autem, ut dicunt, est indeterminata, quod probabant per hoc quod recipit magis et minus, et sic concludebant quod delectatio non esset de ge30 nere bonorum, 1173 a 17 Secundo ibi : Si quidem igitur etc., destruit huius­ modi processum. Circa quod considerandum est quod dupliciter aliquid recipit magis et minus: uno modo in concreto, alio modo in abstracto; semper 35 enim dicitur aliquid magis et minus per accessum ad aliquid unum vel per recessum ab eo; quando igitur id quod inest subiecto est unum et simplex, ipsum quidem in se non recipit magis et minus, unde non dicitur magis et minus in abstracto, sed potest 40 dici magis et minus in concreto, ex eo quod subiec- 1173 a 13 tum magis et minus participat huiusmodi formam, sicut patet in luce, quae est una et simplex forma, unde non dicitur ipsa lux secundum magis et minus, sed corpus dicitur magis vel minus lucidum eo quod perfectius vel minus perfecte participat lucem; 45 quando autem est aliqua forma quae in sui ratione importat quandam proportionem multorum ordina­ torum ad unum, talis forma etiam secundum pro­ priam rationem recipit magis et minus, sicut patet de sanitate et pulcritudine, quorum utrumque im- 50 portat proportionem convenientem naturae eius quod dicitur pulcrum vel sanum, et quia huius­ modi proportio potest esse vel magis vel minus con­ veniens, inde est quod ipsa pulcritudo vel sanitas in se considerata dicitur secundum magis et minus. 55 Et ex hoc patet quod unitas secundum quam ali­ quid est determinatum est causa quod aliquid non recipiat magis et minus; quia ergo delectatio recipit magis et minus, videbatur non esse aliquid deter­ minatum et per consequens non esse de genere bo- 60 norum. Aristotiles igitur huic obviando dicit quod, si Platonici iudicant delectationem esse aliquid in­ determinatum ex eo quod recipit magis et minus in concreto, videlicet per hoc quod contingit aliquem delectari magis et minus, erit idem dicere circa ius- 65 titiam et alias virtutes, secundum quas aliqui di­ cuntur esse aliquales magis et minus; sunt enim aliqui magis et minus iusti et fortes. Et idem etiam accidit circa actiones; contingit enim quod aliquis agat iuste et temperate magis et minus. Et secun- 70 dum hoc vel virtutes non erunt de genere bonorum vel praedicta ratio non removet delectationem esse de genere bonorum. Si vero dicant delectationem recipere magis et 1173 a 22 minus ex parte ipsarum delectationum, consideran- is dum est ne forte eorum ratio non referatur ad, omnes delectationes, sed assignent causam quod quaedam delectationes sunt simplices et immixtae, puta delectatio quae sequitur contemplationem veri, quaedam autem delectationes sunt mixtae, puta eo 8 et universaliter coni, cum F'Ed2 V6] et ul'p PWi et u[..] S et ultimum Za om. φ Sed cf. infra c. 4 lin. 46 20 non sunt qualitates coni, ex Arist. 1173 a 15 cum V6Za sec.m. P’ PdV10] om. Θ (add. qualitates non sunt sec.m. Er2 non sunt in qualitate Ρ>Εά2) 4» magis] secundum praem. ψ (-Za) 57 quod] quia Φ (-P? quare O BgxErV3* ®2b sec.m. PdV10) 2 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 8 Cap. 4, 1173 b 31. 22 Cap. 6, 1096 a 23-27. 24 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 26 Cap. 11, 1170 a 20-21. 32-6i Cf. ipse Thomas Za-ZZae q.52 a.i ; q.66 a.i ; De virt. in comm. a.n ; De viri. card. a.3. 62 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 56ο SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM quae sequuntur contemperantiam aliquorum sensi­ bilium, sicut quae sequuntur harmoniam sonorum aut commixtionem saporum seu colorum. Manifes­ tum est enim quod delectatio simplex secundum se es non recipiet magis et minus, sed sola mixta, in quantum scilicet contemperantia sensibilium quae delectationem causât potest esse magis vel mimis conveniens naturae eius qui delectatur. Sed tamen neque etiam delectationes quae secundum se reci90 piunt magis et minus ratione suae mixtionis, opor­ tet non esse determinatas neque bonas; nihil enim prohibet quin delectatio recipiens magis et minus sit determinata, sicut et sanitas; huiusmodi enim determinata dici possunt in quantum aliqualiter at95 tingunt id ad quod ordinantur, licet possent pro­ pinquius attingere, sicut commixtio humorum habet rationem sanitatis ex eo quod attingit convenien­ tiam humanae naturae et ex hoc dicitur determinata quasi proprium terminum attingens, sed complexio loo quae nullo modo ad hoc attingit non est determi­ nata, sed est procul a ratione sanitatis. Ideo autem sanitas secundum se recipit magis et minus, quia non est eadem commensuratio humorum in omnibus hominibus neque etiam in uno et eodem est semper 105 eadem, sed, etiam si remittatur, permanet ratio sa­ nitatis usque ad aliquem terminum et sic differt sanitas secundum magis et minus. Et eadem ratio est de delectatione mixta. 1173 a 29 Tertiam rationem ponit ibi: Perfectumque etc. Et no circa hoc duo facit. Primo ponit ipsam rationem. Ponebant enim Platonici id quod est per se bonum esse quiddam perfectum; omnes autem motiones et generationes sunt imperfectae, est enim motus actus imperfecti, ut dicitur in III Physicorum; unde mil­ iis lam motionem seu generationem ponunt esse de genere bonorum, nituntur autem affirmare quod delectatio sit motio vel generatio, unde concludunt quod delectatio non est per se bonum. 1173 a 31 Secundo ibi: Non bene autem etc., excludit hanc 120 rationem dupliciter. Primo quidem quantum ad hoc quod dicunt delectationem esse motionem. Et dicit quod non bene videntur dicere dum dicunt delec­ tationem esse motionem. Omnis enim motio videtur esse velox aut tarda, velocitas autem et tarditas 125 non conveniunt motioni absolute secundum se ip­ sam, sed per respectum ad aliud, sicut motio mundi, id est motus diurnus quo revolvitur totum caelum, dicitur velox per respectum ad alios motus ; et huius ratio est quia, sicut in IV Physicorum habetur, velox est quod in pauco tempore multum movetur, 130 tardum autem quod in multo parum, multum au­ tem et paucum dicuntur ad aliquid, ut habetur in Praedicamentis. Sed delectationi non competit ne­ que velocitas neque tarditas ; contingit quidem quod aliquis pervenit velociter ad delectationem, sicut ali- 135 quis velociter provocatur ad iram, sed quod aliquis delectetur velociter vel tarde non dicitur neque etiam per respectum ad alterum, sicut velociter dicitur ali­ quis aut tarde ire aut augeri et omnia huiusmodi. Sic igitur patet quod contingit < quod > velociter et uo tarde aliquis transponatur in delectationem, id est quod perveniat ad ipsam, et hoc ideo quia per ali­ quem motum potest perveniri ad delectationem, sed non contingit velociter operari secundum delecta­ tionem, ut scilicet aliquis velociter delectetur, quia 145 ipsum delectari magis est in factum esse quam in fieri. Secundo ibi: Et generatio etc., excludit rationem 1173 b 4 Platonicorum quantum ad hoc quod ponebant de­ lectationem esse generationem. Et circa hoc duo iso facit: primo ostendit quod delectatio non sit gene­ ratio; secundo ostendit originem huius opinionis, ibi: Opinio autem etc. Dicit ergo primo quod delec­ tatio non videtur esse generatio. Non enim videtur quidlibet ex quolibet generari, sed unumquodque ex 155 quo generatur, in hoc dissolvitur. Et oportet, si delectatio est generatio, quod eiusdem tristitia sit corruptio cuius delectatio est generatio. Et hoc qui­ dem Platonici asserunt: dicunt enim quod tristitia est defectus eius quod est secundum naturam, vide- 160 mus enim quod ex separatione eius quod naturaliter unitur sequitur dolor, et similiter dicunt quod delec­ tatio sit repletio, quia, cum apponitur aliquid alicui quod ei convenit secundum naturam, sequitur de­ lectatio. Sed hoc ipse improbat, quia separatio et 105 repletio sunt corporales passiones. Si ergo delectatio est repletio eius quod est secundum naturam, se­ quetur illud delectari in quo est repletio. Sequetur ergo quod corpus delectetur. Sed hoc non videtur esse verum, quia delectatio est passio animae. Patet no ergo quod delectatio non est ipsa repletio seu gene­ ratio, sed quiddam ad hoc consequens, facta enim 90 mixtionis] commixtionis ψ 129 IV coni.\ VII Φ (VI Ρβ VIII V2) VI ψ (VIII sec.m. S) i35 pervenit velociter inv. T 140 quod2 coni, cum P V6Za sec.m. Er2 P10 SWi] om. Θ (add. post 141 tarde F*Ed2 sec.m. PdV10 DbP1) 146 in factum esse] in facto esse P7 iustum esse T(in facto esse Za sec.m. Wi) Cf. Ia-IIaei q.31 a.i (e contrario in facto esse hab. IIla q.2 a.8; q.78 a.2) 150 Et om. φ (-P5 OJW) 85-88 Cf. supra I c. 13 lin. 34-35 cum adn. in Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 114 Cf. supra VII c. 14 lin. 291 cum adn. 129 Cap. 16, 218 b 15-17. 133 Ps.-Aristoteles Cat. 6, 5 b 15-25 a Boethio transi. (PL 64, 210 B-C ; ed. Minio-Paluello, p. 16) ; cf. ed. comp. et transi. Guillelmi de Moerbeke (ed. Minio-Paluello, p. 57 et 95) - Cf. Thomas supra IV c. 6 lin. 45-46 cum adn. 149 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 153 Lin. 1173 b 13. 159 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 164 Cf. supra I c. 13 lin. 34-35 cum adn. 3 (1173 a 23 - 1173 b 20) 1173 repletione aliquis delectatur, sicut facta incisione aliquis dolet et tristatur. 13 175 Deinde cum dicit: Opinio autem etc., ostendit ori­ ginem huius opinionis. Et dicit quod haec opinio quae ponit delectationem esse repletionem et tris­ titiam subtractionem videtur provenisse ex tristitiis et delectationibus quae sunt circa cibum; illi enim iso qui prius fuerunt tristati propter indigentiam cibi postea delectantur in ipsa repletione. Sed hoc non accidit circa omnes delectationes; inveniuntur enim quaedam delectationes in quibus non est repletio alicuius defectus : delectationes enim quae sunt iss in considerationibus mathematicis non habent tris­ titiam oppositam quam ponunt in defectu con191 spes coni. cum F1] species Θ (corr. sec.rn. Kr) 195 Lin. 1173 b 6~7· 561 sistere et ita huiusmodi delectationes non sunt ad repletionem defectus; et idem apparet in delecta­ tionibus quae sunt secundum sensus, puta per olfac­ tum, auditum et visum praesentium sensibilium; 190 sunt etiam multae spes et memoriae delectabiles. Nec tamen potest assignari cuius generationes sunt huiusmodi delectationes, quia non inveniuntur ali­ qui defectus praecedentes quorum fiat repletio per huiusmodi delectationes. Dictum est autem supra 195 quod cuius generatio est delectatio, eius corruptio est tristitia; unde, si aliqua delectatio invenitur absque defectu tristitiae, sequitur quod non omnis delectatio sit repletio. 199 repletio coni, cum V6 sec.rn. Er1] tristitia Θ (generatio Za sec.rn. P’) 4 Ad proferentes autem probrosissimas delectationum, dicet quis utique quoniam non sunt haec delectabilia. Non enim, si male dispositis delectabilia haec sunt, existimandum ipsa et delectabilia esse simpliciter, nisi his, quemadmodum neque laborantibus sana vel dulcia vel amara, neque rur25 sus alba quae videntur patientibus obtalmiam. § Vel sic utique dicetur quoniam delectationes quidem eligibiles sunt, non tamen ab his, quem­ admodum et ditari, prodenti autem non, et sanum esse, non tamen quodcumque comedenti. § Vel specie differunt delectationes. Alterae enim quae a bonis ab his quae a turpibus. Et non est delectari 30 ea quae iusti non entem iustum neque ea quae musici non entem mu­ sicum, similiter autem et in aliis. § Manifestare autem videtur et amicus alter ens ab adulatore non existentem bonum delectationem vel differentes specie. Hic quidem enim ad bonum colloqui vide­ tur, hic autem ad delectationem, et hic quidem vituperatur, hic 1174 a i autem laudatur, ut ad altera colloquentem. § Nullusque utique elige­ ret vivere pueri mentem habens per vitam delectatus in quibus pueri ut existimant maxime, neque gaudere faciens quid turpissimorum, nequaquam debens tristari. § Et circa multa studium faceremus 5 utique, etsi neque unam inferant delectationem, puta videre, re­ cordari, scire, virtutes habere. Si autem ex necessitate sequuntur his delectationes, nihil differt; eligeremus enim utique haec, etsi non fieret utique ab his delectatio. § Quoniam quidem igitur neque per se bonum delectatio neque omnis eligibilis, manifestum videtur io esse, et quoniam sunt quaedam eligibiles, secundum se ipsas differentes specie vel a quibus. Quae quidem igitur dicuntur de delectatione et tristitia sufficienter dicta sint. 1173 b 20 23 nisi RT {lin. 13) : tamen L Cf. supra 1121 a 15 cum adn. 23 his ALT {lin. 14) : in his R 25 obtalmiam Ha RT {lin. 19) : optalmiam P13 opthalmiam N*Rn ophthalmiam L1 25 utique dicetur R : utique dicetur utique Α(=δη λέγοιτ’ άν Lb) L 28 comedenti ALRtRp3T {lin. 31) : comedens Rp1·2·4 28 enim ALRtT {lin. 38) : autem Rp 31 Manife­ stare ALRtT {lin. 45 ; cf. supra c. 3 lin. 8) : Manifestum Rp 34 hic2 RtRp3T {lin. 53) : hoc Α(=το LbOb) LRp1-2·4 34 hic3 HaRp3T {lin. 54) : hoc Α(=το Ob) RtRp1’2·4 hunc Α(=τόν KbLbMb) L 1174 a i laudatur HaRpT {lin. 54) : laudant ALRt 1 ut A Ha RtT {lin. 55) : non add. LRp (ut om. Rp3) 1 colloquentem ALR : colloquentes sec.m. V13 an etiam T {cf. lin. 55) ? 2 pueri mentem habens per ALRtT {lin. 58-59) : pulmentariis factis ad Rp 3 quid AL : quidem R 10 sunt ALRtRp3 : sint Rp1·2·4 1173 b 20 Ad proferentes autem etc. Postquam Philosophus exclusit tres rationes Platonicorum concludentium delectationem non esse de genere bonorum, hic ex­ cludit quartam quae sumitur ex turpitudine quarun2 exclusit coni, cum V6Za sec.m. Er2Kr] excludit Θ 2,5 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. dam delectationum; Platonici enim proferebant in s medium quasdam opprobriosas delectationes, puta adulteriorum et ebrietatum, ut ex his ostenderent delectationes non esse de genere bonorum. Sed ad X, 4 (i*73 b 20 - 1174 a 12) hoc Aristotiles tripliciter obviat. Primo quidem ut 10 aliquis dicat quod huiusmodi turpia non sunt sim­ pliciter delectabilia. Non enim sequitur, si aliqua sunt delectabilia male dispositis, quod propter hoc sint delectabilia simpliciter, nisi quod sunt delecta­ bilia his, id est male dispositis, sicut etiam neque 15 sunt simpliciter sana illa quae sunt sana infirmis neque etiam sunt simpliciter dulcia vel amara quae videntur huiusmodi habentibus gustum infectum, neque etiam sunt simpliciter alba quae videntur talia his qui patiuntur obtalmiam. Et haec quidem 20 solutio procedit secundum quod delectabile dicitur simpliciter homini id quod est ei delectabile secun­ dum rationem, quod non contingit de huiusmodi turpibus, quamvis sint delectabilia secundum sen­ sum. 1173 b 25 25 Secundam obviationem ponit ibi : Vel sic utique etc. Potest enim dici quod omnes delectationes sint eligibiles, non tamen omnibus, sicut etiam ditari bonum est, non tamen est bonum quod ditetur ille qui est proditor patriae, quia sic potest magis no30 cere; similiter etiam esse sanum bonum est, non tamen est bonum ei qui comedit aliquid nocivum, sicut serpens comestus quandoque curat leprosum, licet perimat sanum. Et similiter delectationes bes­ tiales bestiis quidem sunt appetibiles, non autem 35 hominibus. 1173 b 28 Tertiam obviationem ponit ibi: Vel specie etc. Et dicit quod delectationes specie differunt. Aliae enim sunt secundum speciem delectationes quae causantur a bonis operibus ab illis quae causantur 4o a turpibus, differunt enim passiones secundum obiecta. Et ita ille qui non est iustus non potest delec­ tari delectatione quae est propria iusti, sicut nec ille qui non est musicus potest delectari delecta­ tione musici, et idem est de aliis delectationibus. 1173 b 31 45 Deinde cum dicit: Manifestare autem etc., probat quod delectatio non sit per se et universaliter bo­ num, et hoc tribus rationibus. Circa quarum pri­ 563 mam dicit quod hoc quod delectatio non sit bonum vel quod sint diversae species delectationis quarum quaedam sint bonae et quaedam malae, manifestat 50 differentia quae est inter amicum et adulatorem. Amicus enim colloquitur amico propter bonum, adu­ lator autem propter delectationem; unde adulator vituperatur, amicus autem laudatur; et sic patet quod propter diversa colloquuntur. Est ergo aliud 55 delectatio et aliud bonum. Secundam rationem ponit ibi: Nullusque utique 1174 a 1 etc. Et dicit quod nullus eligeret per totam vitam suam habere mentem pueri, ita quod semper delec­ taretur in quibus pueri delectantur, qui tamen aesti- 60 mantur maxime delectari; neque etiam aliquis eli­ geret gaudere faciendo turpissima per totam vitam suam, etiam si numquam deberet tristari. Quod dicit contra Epicuros, qui ponebant quod turpes delecta­ tiones non sunt vitandae nisi propter hoc quod 65 inducunt in maiores tristitias. Et sic patet quod delectatio non est per se bonum, quia quolibet modo esset eligenda. Tertiam rationem ponit ibi: Et circa multa etc. 1174 a 4 Manifestum est enim multa esse ad quae homo 70 studeret, etiam si nulla delectatio ex his sequeretur, sicut videre, recordari, scire, virtutes habere. Nihil autem differt ad propositum si ex his sequuntur delectationes, quia etiam praedicta eligerentur, nulla delectatione ab his consequente. Id autem quod est 75 per se bonum tale est sine quo nihil est eligibile, ut patet de felicitate. Sic ergo delectatio non est per se bonum. Ultimo autem epilogando concludit quod mani1174 a 8 festum videtur esse ex praemissis quod delectatio eo non sit per se bonum et quod non omnis delectatio sit eligibilis et quod quaedam delectationes sunt eligibiles, quae vel secundum se ipsas differunt spe­ cie a malis delectationibus vel secundum ea a qui­ bus causantur. Et sic sufficienter tractatum est de as his quae ab aliis dicuntur de delectatione et tristitia. 12 delectabilia] hominibus add. Ψ 19 obtalmiam] obtamiam O1 obtabinam pr.m. -lituam sec.m. P obfuiam exp.\ talmiam F1 obthalymyam in spatio vacuo relicto sec.m. Ao optalmiam P1 V6 Cf. Arist. 1173 b 25 cum adn.; De malo q.i a.i ad 2 (ubi obtalmia habent plerique mss.'); Du Cange, s.v. obtalmia 31 aliquid] aliquod O(-Er2V2V3)V6 16-17 Cf. supra I c. 13 lin. 112-113 cum adn. 19 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg, in O8, f. 2i9va) : « Optalmia est macula in oculo » ; Albertus Lect. f. i86va : « obtamiam, id est infidelitatem quandam oculorum » ; Comm. p. 610 a. - Cf. etiam ipse Thomas De malo q.i a.i ad 2, ubi «obtalmya» habent plerique mss. 28-29 Cf. Cicero De off. Ill xxv 95 (ed. Atzert, p. 148) ; Ambrosius De off. min. I L 253 (PL 16, 100 B). 32-33 Maximus Qu. ad Thalas. 1 (PG 90, 269 B-C) ; Avicenna Canon Medicinae II tr.2 c.615 (ed. 1555, f. 163), quem laudat Vincentius Belvacensis Speculi maioris Pars I. Spec, naturale Lib. XX c.16 (ed. 1591, f. 250Tb) : «Avicenna in 2 Can... Confert autem (serpentis caro) leprae magnifice... ; Albertus Qu. de animal. VII 31 (ed. Coi., t. 12, p. 185, 67-68) : « ut dicitur de cervo, qui comedit viperam, et ideo curatur a lepra... » ; ipse Thomas Super III Sent. d.3 q.i a.2 qla 1 ad 2. 63-66 Cf. supra I c. 5 lin. 47-53 cum adn. 5 1174 a 13 Quid autem est vel quale quid, manifestius fiet utique a prin­ cipio resumentibus. § Videtur enim visio quidem secundum quodcumque 15tempus perfecta esse; non enim est indigens nullo quod in posterius factum perficiat ipsius speciem. Tale autem videtur et delectatio; totum enim quoddam est et secundum nullum tempus accipiet quis utique delectationem cuius in plus tempus factae perficietur species. § Propter quod neque motus est. § In tempore enim omnis 20 motus et finis alicuius. Puta aedificativa perfecta cum faciat quod appetit vel in omni tempore utique hoc; in partibus autem temporis omnes imperfectae et alterae specie a tota et ab invicem. Lapidum enim compositio altera a columnae virgatione et hae a templificatione. Et tem25 pii quidem perfecta (nullo enim indigens ad propositum), fundamenti autem et trisculpti imperfecta; partis enim utraque. Specie igitur differunt et non est in quocumque tempore accipere motum perfectum specie, sed si quidem in omni. § Similiter autem et in ambulatione et reliquis. Si 30 enim est latio motus unde quo, et huius differentiae secun­ dum species volatus, ambulatio, saltatio et talia. Non solum autem sic, sed et in ipsa ambulatione; hoc enim unde quo non idem in stadio et parte et in altera et altera parte, neque pertransire lineam hanc et illam; 1174 b i non solum enim lineam pertransit, sed et in loco existentem, in altero autem haec ab illa. Per certitudinem quidem igitur de motu in aliis dictum est, videtur autem non in omni tempore perfectus esse, sed multi imperfecti et differentes specie, si 5 quidem quod unde quo specificum. Delectationis autem in quocumque tempore perfecta species. Manifestum igitur quod et alterae erunt ab invicem, et totorum aliquid et perfectorum delectatio. § Videbitur autem utique hoc et ex non contingere moveri in non tempore, delectari autem (quod enim in ipso nunc, totum aliquid). § Ex his autem manifes­ to tum et quoniam non bene dicunt motum vel generationem esse delectatio­ nem. Non enim omnium haec dicuntur, sed partibilium et non totorum. Neque enim visionis est generatio neque puncti neque unitatis neque horum nihil motus. Neque utique delectationis, totum enim quoddam. 2i utique hoc Α(=8ή τούτω Ob) LRtT {lin. 58) : utique vel hoc Rp (c/. A ή τούτφ Kb) 22 al­ terae ALRt : altera Rp * 24 templificatione R : templi factione AL ' 26 et trisculpti ALRtT {lin. 79) : multi Rp1-2’4 et tristari Rp3 30 huius differentiae ALRt : hoc differre Rp 34 illam ALRtT {lin. no) : substantiam Rp 1174 b 1 enim ALRt : in Rp 2 altero ALRtT {lin. 118) : altera Rp 6 et ALRt : om. Rp 6 alterae RT : alteri L (scilicet motus et delectatio Roberti Grosseteste notula in Et P” V12 Sk2) 8 in non T {lin. 142) : non in AL(-P13) non P13 R X, 5 («74 a τ3 - 1174 a 2δ) 565 Quid autem est vel quale quid etc. Postquam Phi­ ostendit propositum duabus rationibus. Quarum pri­ losophus determinavit de delectatione secundum ma talis est: omnis motus seu generatio perficitur aliorum opinionem, hic determinat de ea secun­ in determinato tempore in cuius parte nondum est dum veritatem. Et primo ostendit delectationem motus perfectus; hoc autem non accidit circa delec­ s non esse in genere motus seu generationis, sicut a tationem ; ergo delectatio non est motus neque ge- 45 Platonicis ponebatur ; secundo determinat natu­ neratio. Circa hanc autem rationem primo ponit ram et proprietatem ipsius, ibi : Sensus autem omnis conclusionem, concludens ex praemisso principio, in etc. Circa primum duo facit. Primo dicit de quo quo virtualiter tota ratio continetur, quod delec­ est intentio et modum agendi. Et dicit quod mani- tatio non est motus. io festius fiet per sequentia quid sit delectatio, secun­ Secundo autem ibi: In tempore enim etc., ponit so 1174 a 19 dum genus suum, vel quale quid sit, id est utrum maiorem praemissae rationis, videlicet quod omnis sit bona vel mala, si a principio resumamus consi­ motus est in tempore et omnis motus est alicuius derationem de ipsa. finis, id est habens aliquem finem ad quem ordina­ 1174 a 14 Secundo ibi: Videtur enim etc., exequitur propo- tur ad quem determinato tempore pervenit. Et hoc 15 situm. Et circa hoc tria facit: primo praemittit manifestat primo quidem circa generationem. Ars 55 quoddam principium necessarium ad propositum enim aedificativa perficit suam operationem quando ostendendum; secundo ostendit propositum, ibi: perficit id quod intendit, scilicet domum; quod qui­ Propter quod neque motus etc.; tertio concludit prin­ dem facit in toto aliquo determinato tempore, in cipale intentum, ibi: Ex his autem manifestum etc. cuius partibus omnes generationes sunt imperfectae 20 Dicit ergo primo quod operatio sensus visus quae et differunt specie a tota generatione completa et 60 dicitur visio est perfecta secundum quodcumque etiam ad invicem. Cuius ratio est quia generatio tempus; non enim indiget aliquo posterius adve­ speciem recipit secundum formam, quae est finis nienti quod perficiat eius speciem et hoc ideo quia generationis; manifestum est autem quod aliud est visio completur in primo instanti temporis; si au- forma totius et aliud sunt formae singularium par­ 25 tem requireretur tempus ad eius complementum, tium ; unde et generationes differunt specie ab invi- 65 non quodcumque tempus ad hoc sufficeret, sed opor­ cem. Si enim aliquod templum aedificetur in aliquo teret esse tempus determinatum, sicut accidit in determinato tempore, in aliqua parte illius temporis ceteris quae fiunt in tempore, quorum generatio cer­ componuntur lapides ad parietis constructionem, in tam temporis mensuram requirit; sed visio statim alia vero parte temporis virgantur columnae, id est 30 in momento perficitur. Et idem est de delectatione : in modum virgarum sculpuntur, sed in toto tempore 70 delectatio enim est quoddam totum, id est com­ construitur ipsum templum; et haec tria differunt pletum, in primo instanti quo incipit esse, ita quod specie, scilicet lapidum compositio, columnarum virnon potest accipi aliquod tempus in quo sit delec­ gatio et templi aedificatio. Est tamen circa hoc tatio quod requirat amplius tempus ad speciem considerandum quod sicut forma totius templi est 35 delectationis perficiendam, sicut contingit in his perfecta, formae autem partium sunt imperfectae, 75 quorum generatio est in tempore; potest enim acci­ ita etiam ipsa constructio templi est generatio per­ pi aliquod tempus generationis humanae quod requi­ fecta (nullo enim exteriori indiget ad propositum rat amplius tempus ad speciem humanam perfi­ aedificatoris explendum), sed generatio fundamenti ciendam. est imperfecta et similiter generatio trisculpti, id 1174 a 19 4o Deinde cum dicit: Propter quod neque motus etc., est columnarum sculptarum in tres ordines dispo- eo 1174 a 13 V6 P’ 25 requireretur] requirentur Bg3Er1 requiretur 2(-ratur Er2 -ritur Ps -rent V2) requireret T(requiret Ed2 requiretur requireretur sec.m. S) 31 delectatio enim est] est enim delectatio Ψ 54 pervenit coni, cum FxEd2] pervenitur O(propr.m. V10) perveniunt ^pervenitur V6Za sec.m. PSWi) 78 aedificatoris] edificationis Φ Ve sec.m. P 5-6 Cf. supra VII c. 13 lin. 46-47 cum adn. 7 Cap. 6, 1174 b 14. 10-12 Michael Ephesinus, p. 550, 17-19 ; O8, f. 22ora : «Vel igitur quod dicit tale est : primum oportet nos invenire quid est et quae natura, id est species et quod quid erat esse ipsius, deinde sic quale quid est, puta bonum vel pravum... » ; Albertus Lect. f. i86vb : « Et differunt haec duo secundum quosdam quod quid est cognoscitur res cum cognoscitur suum genus, quale autem quid dum cognoscitur per differentias specificantes ipsam... >. Aliter Michael Ephesinus, p. 550, 20-25 ; O8, 22ora-rb : « Vel quod quid est pro hoc scilicet simplicium est dictum est et secundum se ipsa intellectorum, quale est visus et olfactus, vel magis quale est album et nigrum ; hoc autem scilicet quale quid dixit pro hoc scilicet vel eorum quae ex necessitate cum aliis intelliguntur, qualia sunt quae in determinatis subiectis entia, ut simitas, ut super­ fluum, ut sine latitudine Albertus Lect. f. i86vb-x87ra : « Aliter potest exponi et melius quod quid est dicit simplicem quidditatem rei secundum quod pendet ex suis principiis essentialibus, sicut sunt formae mathematicae, sive sint substantiales sive acciden­ tales, sicut albedo prout significatur in abstracto ; quale autem quid dicit formam secundum esse quod habet in subiecto quod denominatur ab ipsa, quia secundum omnem formam dicitur aliquid quale» ; Comm. p. 611 a. 18 Lin. 1174 a 19. 19 Lin. 1174 b 9. 69-70 Fontem non invenimus. - Aliter sed perperam Michael Ephesinus, p. 552, 3-4 ; O8, f. 22ova : «Virgationem autem columnae dicit eam quae secundum longitudinem columnae fixionem, quae fit cum ad rectos angulos stat » ; Albertus Lect. f. i87vb : « virgatio columnae, id est erectio ad rectum angulum» ; Comm. p. 611 b. 79-81 Albertus Lect. f. 187VÎ) : «ac factione trisculpti, id est trium ordinum columnarum sculptarum». - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 552, 6-7 ; O8, f. 220va :« Trisculpta autem sunt tripliciter in terminis insculpta ligna ; vocant autem ipsa multi < mutula> ». Ethica - S3 566 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM sitarum supra fundamentum, quia utrumque horum est generatio partis, quae habet rationem imperfecti. Sic ergo patet quod praedictae generationes totius et partium differunt specie et quod non est accipere 85 quod species motus perficiatur in quocumque tem­ pore, sed perficitur in toto tempore. 1174 a 29 Secundo ibi: Similiter autem etc., manifestat idem in motu locali. Et dicit quod id quod dictum est de generatione, similiter videtur esse verum in am90 bulatione et in omnibus aliis motibus. Manifestum est enim quod latio, id est motus localis, est motus unde et quo, id est a termino et ad terminum, et sic oportet quod specie diversificetur secundum di­ versitatem terminorum ; sunt autem diversae species 95 motus localis in animalibus : volatus, qui convenit avibus, ambulatio, quae convenit gressibilibus, sal­ tatio, quae convenit locustis, et alia huiusmodi quae differunt secundum diversas species principiorum moventium, non enim sunt eiusdem speciei animae loo diversorum animalium. Nec solum praedicto modo diversificantur species localium motuum, sed etiam in una dictarum specierum, puta ambulatione, di­ versae species inveniuntur; si enim accipiatur mo­ tus quo quis perambulat stadium et motus quo quis 105 ambulat aliquam partem eius, non est utrobique idem unde et quo, id est terminus a quo et termi­ nus ad quem, et simile est de motibus quibus ali­ quis perambulat hanc et illam partem stadii, quia non sunt idem termini, non enim est idem secuniio dum speciem pertransire hanc lineam et illam ; quamvis enim omnes lineae in quantum huiusmodi sint eiusdem speciei, tamen secundum quod in certo situ seu loco constituuntur accipiuntur ut specie differentes secundum diversitatem locorum, quae ns attenditur secundum diversum ordinem ad primum continens; ille autem qui pertransit lineam, non solum pertransit lineam, sed lineam in loco existentem, quia in alio loco est una linea ab alia. Et ita manifestum est quod secundum diversitatem termi120 norum differt specie totus motus localis a singulis partibus, ita tamen quod totus motus habet perfec­ tam speciem, partes autem habent speciem imper­ fectam. Et quia ad manifestationem praedictorum requireretur plene cognoscere naturam motus, subi25iungit quod in aliis, id est in libro Physicorum, dictum est de motu per certitudinem, id est suffi­ 81 quia] et T(quia add. sec.m. P) sitione maiori] proponente maiori P3 cienter et complete, sed hoc sufficit hic de motu dixisse quod motus non est perfectus in omni tem­ pore, sed multi sunt motus imperfecti et differentes specie in diversis partibus temporis, ex eo quod i3o unde et quo, id est termini motus, specificant mo­ tum. Sic igitur manifestata propositione maiori, subiungit minorem, scilicet quod species delecta­ tionis est perfecta in quocumque tempore, et hoc manifestum est ex supra dictis. Unde concludit 135 manifestum esse quod delectatio et generatio sive mutatio sunt alterae ad invicem et quod delectatio est aliquid de numero totorum et perfectorum, quia scilicet in qualibet parte temporis delectatio habet complementum suae speciei. uo Secundam rationem ponit ibi: Videbitur autem 1174 b 7 etc. Quae talis est: non contingit moveri in non tempore, ut in VI Physicorum probatum est; delec­ tari autem contingit in non tempore (sic enim dic­ tum est quod delectari est aliquid totum, quia con- 145 tingit etiam delectari in nunc; hoc enim dicitur hic esse totum quod statim in ipso nunc habet suum complementum); ergo delectatio non est motus. Et est considerandum quod differentia ex qua procedit haec ratio est causa differentiae ex qua prima ratio iso procedebat; ideo enim species delectationis est per­ fecta in quocumque tempore, non autem species motus, quia delectatio est in instanti, motus autem omnis in tempore. Et hoc designat ipse modus lo­ quendi Philosophi cum dicit : « Videbitur autem 155 utique hoc et ex non contingere etc. ». Deinde cum dicit: Ex his autem manifestum etc., 1174 b 9 concludit ex praemissis principale intentum. Et di­ cit manifestum esse ex praemissis quod non bene dicunt dicentes delectationem esse motum vel gene- uo rationem. Ratio enim motus et generationis non potest cuicumque attribui, sed solum divisibilibus, quae non sunt tota, id est quae non statim habent suum complementum. Neque enim potest dici quod generatio sit visionis, ita scilicet quod visio succès- us sive compleatur, sicut etiam non potest dici de puncto et unitate; haec enim non generantur, sed consequuntur generationem quorundam ; similiter non potest his attribui motus. Unde nec delecta­ tioni, quae etiam est quoddam totum, id est in no indivisibili perfectionem habens. 105 ambulat] perambulat Ψ inv. Ψ 139 scilicet om. Φ ni enim] om. T(-VeZa add. sec.m. PS) 132 propo­ 91 Albertus Lect. f. i8yvb : «Aliud exemplum est de latione, quae dicitur motus localis>. Cf. Aristoteles Top. IV 2, 122 b 26-27, 123 a 5 (PL 64, 945 A-B) ; Phys. V 4, 226 a 32-33 ; De gen. I 10, 319 b 32 ; Met. XII 2, 1069 b 12-13. 95_97 Albertus Lect. f. iSyvb : « quae dividitur, si accipiatur progressivus motus, in volatum, avium, ambulationem, gressibilium, et saltum, quorundam ani­ malium quae habent longa crura retro, sicut sunt locustae, quae moventur saltando >. 125 Lib. III c. 1-5 ; lib. V-VIII. 133 Lin. 1174 b 5. 135 Lin. 1174 a 14-19· *43 Cap. 5, 233 b 33 - 234 a 31. 145 Lin. 1174 a 17. 155 Lin. 1174 b 7-8. ό 1174 b 14 Sensus autem omnis ad sensibile operantis, perfecte autem bene dispositi ad pulcerrimum sub sensu iacentium; tale enim maxime esse videtur perfecta operatio. § Ipsum autem dicere operari vel in quo est, nihil differat; secundum unumquodque optima est operatio optime dispositi ad potentissimum eorum quae sub ipsam. § Haec autem utique perfec20tissima erit et delectabilissima. Secundum omnem enim sensum est delectatio, similiter autem et intellectum et speculationem; delecta­ bilissima autem perfectissima, perfectissima autem quae bene habentis ad studiosissimum eorum quae sub ipsam. § Perficit autem operationem delectatio, non secundum autem eundem modum et delectatio perficit, 25et sensibile et sensus studiosa entia; quemadmodum neque sanitas et medicus similiter causa est eius quod est sanari. § Secundum unumquem­ que autem sensum quoniam fit delectatio, manifestum: aimus enim vi­ siones et auditiones esse delectabiles. § Manifestum autem et quoniam maxime cum et sensus sit potentissimus et ad tale operetur. Talibus 30 autem entibus et sensibili et sensato, semper erit delectatio, existente quidem faciente et patiente. § Perficit autem opera­ tionem delectatio non sicut habitus qui inest, sed ut super­ veniens quidam finis, velut iuvenibus pulcritudo. § Usquequo autem sensibile vel intelligibile sit quale oportet et discernens 1175 a i vel speculans, erit in operatione delectatio. Similibus enim entibus et ad invicem secundum eundem modum habentibus et passivo et factivo, idem aptum natum est fieri. § Qualiter igitur continue nullus delectatur? Vel laborat. Omnia enim habentia corpora non 5possunt continue operari. Non fit igitur neque delectatio; sequitur enim operationem. § Quaedam autem delectant nova entia, posterius autem non similiter, propter haec. Primum quidem enim inclinata est mens et intense circa eadem operatur, quemadmodum secundum visum aspicientes; postea autem non fit talis operatio, sed neglecta, io propter quod et delectatio obscuratur. § Appetere autem delecta­ tionem existimabit quis utique omnes, quoniam et vivere omnes ap­ petunt, vita autem operatio quaedam est, et unusquisque circa haec et in his operatur quae et maxime diligit; puta musicus quidem au­ ditu circa melodias, amator autem disciplinae mente circa theorema15 ta, sic autem et reliquorum unusquisque. Delectatio autem perficit operationes, et vivere autem, quod appetunt. Rationabiliter igitur 15 bene ALRt SI T (lin. 28) : non RpM’^-Sl del. sec.m. Ba^u1) om. Rp® 20 et ALRtRp4 : om. Rp1-2’3 22 autem2 ALRtRp4 : om. Rp1·2’3 32 sicut ART (lin. 108) : om. L (non habitus, id est non ut habitus ; et subintelligitur istud « ut » ex altero « ut » quod sequitur Roberti Grosseteste notula in Et PUV12 Sk2) 32 qui ALRtRp3T (lin. 109) : quae Rp1-2»4 (corr. sec.m. BaU^V18 15) * * 34 quale oportet Α(=οιον δεϊ KbLb) RT (lin. 125-126) : puta utique Α(=οΐον δή MbOb) L 1175 a 4 habentia corpora RpT (lin. 139) : humana corpora L humana (=τά άνθρώπεια) ARt 6 operationem RT (lin. 150-151) : operationi AL 7 enim ARt : enim per desideria Rp om. L 9 autem ALRtT (lin. 162) : om. Rp ίο-n delectationem ALRtT (lin. 171) : delectationes Rp 13 in his R : his AL an etiam T (cf. lin. 176) ? 568 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM et delectationem appetunt; perficit enim unicuique vivere, eligibile ens. § Utrum autem propter delectationem vivere eligimus vel propter vivere delectationem, dimittatur in praesenti; coniungi quidem enim 1175 a 20 haec videntur et separationem non recipere, sine operatione enim non fit delectatio <ζ ... '.................... 2i delectatio LR : πασάν τε ενέργειαν τελειοϊ ή ήδονη add. A; haec verba translata Thomas legisse videtur, an ex Ant. transi, (cf. lin. 196-198) ? 1174 b 14 Sensus autem omnis etc. Postquam Philosophus esse operantem et in I De anima dictum est quod 35 ostendit quod delectatio non est in genere motus anima non operatur, sed homo per animam, ideo sicut quidam posuerunt, hic ostendit naturam et subiungit quod nihil differt ad propositum utrum proprietates delectationis. Et primo ostendit quid ipse sensus operetur vel homo sive animal in quo 5 sit delectatio ; secundo agit de differentia delecta­ est sensus, quia, quicquid horum dicatur, manifes­ tionum ad invicem, ibi: Unde videntur etc. Circa tum est quod circa unumquodque optima operatio 40 primum duo facit: primo ostendit quid sit delec­ est operantis optime dispositi per respectum ad id tatio; secundo ex hoc determinat quasdam delecta­ quod est potissimum inter ea quae subiacent virtuti tionis proprietates, ibi: Usquequo autem etc. Circa talis operantis. Ex his enim duobus videtur maxime 10 primum duo facit : primo ostendit quod delectatio dependere operationis perfectio, scilicet ex principio est quaedam operationis perfectio; secundo mani­ activo et obiecto. 45 festat quaedam quae dixerat, ibi: Secundum unum­ Deinde cum dicit: Haec autem etc., ostendit quod 1174 b 19 quemque autem etc. Circa primum tria facit: primo delectatio sit operationis perfectio. Videmus enim ostendit quae sit perfecta operatio; secundo osten- quod eadem operatio quam diximus esse perfectis­ 15 dit quod perfectio operationis sit delectatio, ibi : simam est etiam delectabilissima. Ubicumque enim Haec autem utique etc.; tertio ostendit qualiter de­ invenitur in aliquo cognoscente operatio perfecta, 50 lectatio operationem perficiat, ibi: Perficit autem ibi etiam invenitur operatio delectabilis; est enim operationem etc. Circa primum duo facit. Primo delectatio non solum secundum tactum et gustum, ostendit propositum. Et dicit quod cuiuslibet sen- sed et secundum omnem sensum, nec solum secun­ 20 sus operatio est alicuius operantis in respectu ad dum sensum, sed etiam secundum speculationem sensibile, quod est sensus obiectum; sic igitur in intellectus, in quantum scilicet speculatur aliquid 55 operatione sensus duo considerantur, scilicet ipse verorum per certitudinem, et inter huiusmodi ope­ sensus, qui est operationis principium, et sensibile, rationes sensus et intellectus, illa est delectabilissi­ quod est operationis obiectum; ad hoc igitur quod ma quae est perfectissima, perfectissima autem ope­ 25 operatio sensus sit perfecta, requiritur optima dis­ ratio est quae est sensus vel intellectus bene dispo­ positio ex parte utriusque, scilicet sensus et obiecti. siti in comparatione ad optimum eorum quae sub- 60 Et ideo subdit quod tunc perfecte sensus operatur iacent sensui vel intellectui. Si igitur operatio per­ quando est operatio sensus bene dispositi ad aliquid fecta est delectabilis, perfectissima autem delecta­ pulcerrimum, id est convenientissimum, eorum quae bilissima, consequens est quod operatio, in quan­ 30 sensui subiacent. Hoc enim maxime videtur esse tum est perfecta, sit delectabilis. Delectatio ergo est perfecta operatio, quod scilicet a sensu progreditur operationis perfectio. 65 in comparatione ad tale obiectum. Deinde cum dicit: Perficit autem etc., ostendit 1174 b 23 1174 b 17 Secundo ibi: Ipsum autem etc., facit mentionem qualiter delectatio perficiat operationem. Et dicit de quadam dubitatione. Quia enim dixerat sensum quod non eodem modo delectatio perficit operatio53 et] etiam V4 E^FCPPTdV3 Φ213 Ψ 53-54 secundum] propter quidam finis, id est 110 quaedam perfectio, superveniens, sicut pulcritudo supervenit iuvenibus non quasi existens de essentia iuventutis, sed quasi consequens bonam dispositio­ nem causarum iuventutis ; et similiter delectatio consequitur bonam dispositionem causarum opera- ns tionis. Deinde cum dicit: Usquequo autem etc., determi1174 b 33 nat rationes quarundam proprietatum delectationis ex his quae praedeterminata sunt de eius quiditate. Et primo agit de duratione delectationis; secundo 120 de eius appetibilitate, ibi: Appetere autem etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quandiu debeat durare delectatio. Et dicit quod tandiu erit delec­ tatio in operatione quandiu ex una parte obiectum, quod est sensibile vel intelligibile, est in debita 125 dispositione, et ex alia parte ipsum operans, quod est discernens per sensum vel speculans per intellec­ tum. Et huius ratio est quod, quandiu in activo et passivo manet eadem dispositio et eadem habitudo ad invicem, tandiu manet idem effectus; unde, si 130 bona dispositio potentiae cognoscitivae et obiecti est causa delectationis, ea durante necesse est delec­ tationem durare. Secundo ibi: Qualiter igitur etc., assignat ratio1175 a 3 nem quare delectatio non possit esse continua. Et 135 dicit quod ideo nullus continue delectatur, quia laborat in operatione, quam consequitur delectatio, et sic operatio efficitur non delectabilis. Hoc autem ideo est quia omnia quae habent corpora passibilia non possunt continue operari propter hoc quod uo eorum corpora immutantur a sua dispositione per motum qui coniungitur operationi; cuilibet autem operationi rei habentis corpus, ipsum corpus aliqua­ liter deservit vel immediate, sicut operationi sensi­ tivae, quae per organum corporeum producitur, vel 145 mediate, sicut operationi intellectivae, quae utitur 75-76 operationem perficit inv. Ψ 80 est] om. Φ(-Βχ ErKrP6 AsBo) 80 circa] de praem. Θ (-KrP6 Wi Ed2 Za post circa P post de spatium vac. rei. F1 speculatione add. V6 forsitan legendum de < delectatione >) 82 unumquemque coni, ex Arist. 1174 b 26 (c/. supra lin. 12-13; infra lin. 84-85 cum adn.) cum P5 C1 F1 V6Za] unumquodque Θ 83 quaedam quae] quod T(que FÎd2) 84-85 unumquemque] unumquodque P3 AoBg1FPdVV2V10W P10 unamquemque (!) Ed2 93 potentis­ simus] potentissime P3 potissimus Er ψ(-ΡχΕά2 corr. sec.m. P) Sed cf. Arist. 1174 b 29 104 effective] obsc. pr.m. PSWi (an efficiunt?) efficienter FxEd2 V6Za sec.m. Wi (effective sec.m. PS) no ut coni, ex Arist. 1174 b 32 cum sec.m. V10] om. Θ (sicut pro quidam P6 sicut add. FxEd2 V6 sec.m. Er Wi) 113 consequens coni, cum FxEd2 V6Za Bg2Wo Wr sec.m. SWi To] conveniens Ψ (= P pr.m. SWi P2 Hr 113-114 sed... iuventutis hom.om. Φ add. ex Ψ Hr Bg2Wo Wr sec.m. To) 119 praedeterminata] determinata Ψ 132 ea S FxEd2 V6] eadem Φ sec.m. PSWi causa (=ca pro ea) Za obsc. pr.m. PWi 142 motum coni, cum Ve sec.m. PB KrV10] modum Θ (om. Za) 85 Lin. 1174 b 20-21. 90 Lin. 1174 b 14-19. 102 Lin. 1174 b 23-26. 108-110 Michael Ephesinus, p. 558, 18-30 ; O8, f. 222rb : « .Dicit autem quoniam non similiter perficit sanitas sanum et geometria geometram et comprehensive habitus habitiva [seu habentia], et delectatio operationem; sed habitus quidem praeexistentium receptivorum advenientes ipsis, puta ut species et perfectiones potentia entium, et operatione faciunt ipsa, et operari secundum ipsas praeparant..., in delectatione autem non sic habet... ». 113-116 Cf. Seneca De vita beata XV 2 : «Ne gaudium quidem quod ex virtute oritur, quamvis bonum sit, absoluti tamen boni pars est, non magis quam laetitia et tranquillitas, quamvis ex pulcherrimis causis nascantur ; sunt enim ista bona, sed consequentia summum bonum, non consummantia»; Averroes, X c. 4 (ed. 1562, f. i47vb et i48vb) : «Delectatio etiam est complementum et forma, non motus... Verum tamen suum (suam ed.) perficere actionem non est ita’ut delectatio sit dispositio in actione et complementum ei, sed secundum quod est res sequens complementum, ut pulchritudo quae invenitur in iuventute, in­ tendo quoniam pulchritudo est dispositio sequens iuven tutem, non completiva eius». 121 Lin. 1175 a IO· 570 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM operationibus virtutum sensitivarum, quae fiunt per organa corporea. Sic igitur ex quo non potest esse continua operatio, neque etiam delectatio potest iso esse continua; delectatio enim sequitur operatio­ nem, ut dictum est. 1175 a 6 Tertio ibi: Quaedam autem delectant etc., assignat rationem quare nova magis delectant. Et dicit quod quaedam quando sunt nova delectant, postea J55 autem non aequaliter delectant. Et huius ratio est quia a principio mens inclinatur studiose circa huius­ modi propter desiderium et admirationem et ita intense, id est vehementer, circa huiusmodi opera­ tur et ex hoc sequitur delectatio vehemens; sicut leo patet de illis qui studiose aspiciunt aliquid quod prius non viderunt propter admirationem, postea autem, quando consueti sunt videre, non fit talis operatio, ut scilicet ita attente videant vel quidlibet aliud operentur sicut prius, sed negligenter ope165 rantur et ideo etiam delectatio obscuratur, id est minus sentitur. 1175 a 10 Deinde cum dicit: Appetere autem etc., assignat rationem quare delectatio ab omnibus appetatur. Et circa hoc duo facit. Primo manifestat proposi170 tum. Et dicit quod ideo potest aliquis rationabili­ ter existimare quod omnes appetant delectationem, quia omnes naturaliter appetunt vivere, vita autem secundum suam ultimam perfectionem in quadam operatione consistit, ut in IX ostensum est, et inde 175 est quod unusquisque circa illa maxime operatur et his operationibus insistit quae maxime diligit; sicut musicus maxime insistit ad audiendum melodias et ille qui est amator sapientiae maxime insistit ad hoc quod mente theoremata, id est considera­ tiones, speculetur. Unde, cum delectatio perficiat iao operationem, ut supra dictum est, consequens est quod perficiat ipsum vivere, quod omnes appetunt. Et ita rationabile est quod omnes appetant delecta­ tionem, ex eo quod perficit vivere, quod est omni­ bus eligibile. ies Secundo ibi: Utrum autem etc., movet quandam 1175 a 18 dubitationem ex dictis. Dictum est enim quod om­ nes appetant delectationem, et similiter omnes ap­ petunt vivere, quod in operatione perficitur; appe­ tibilia autem habent ordinem ad invicem sicut et i9o scibilia; potest ergo esse dubitatio utrum homines appetant vitam propter delectationem vel e converso delectationem propter vitam. Et dicit quod haec dubitatio dimittenda est ad praesens, quia ista duo ita coniunguntur ad invicem quod nullo modo sepa- 195 rantur; non enim fit delectatio sine operatione ne­ que rursus potest esse perfecta operatio sine delec­ tatione, ut supra dictum est. Videtur tamen prin­ cipalius esse operatio quam delectatio; nam delec­ tatio est quies appetitus in re delectante qua quis 200 per operationem potitur, non autem aliquis appetit quietem in aliquo nisi in quantum aestimat sibi conveniens, et ideo ipsa operatio, quae delectat sicut quiddam conveniens, videtur per prius appe­ tibilis quam delectatio. 205 158 intense] intente CD(vidente AsP1’ intense sec.m. V10) Sed cf. Arist. 1175 a 8 quodlibet Ψ 176 et] in O AoV et in PS F1 (hom.om. V·) 163 quidlibet] quilibet V4 AoErV2V3 151 Lin. 1174 b 31-33. 174 Cap. 11, 1170 a 16-19. 179-180 Cf. supra IX c. 4 lin. 151-152 cum adn. 181 Lin. 1174 b 23-26, 31-33. 198 Lin. 1174 b 19-23. 199-200 Cf. supra II c. 5 lin. 85-86 cum adn. 203-204 Cf supra I c. 13 lin. 34-35 cum adn. 7 1175 a 21 Unde videntur et specie differre; altera enim specie ab alteris exi­ stimamus perfici. Sic enim videntur et naturalia et quae ab arte, puta animalia et arbores et picturae et imagines 25 et domus et vas. Similiter autem et operationes differen­ tes specie a differentibus specie perfici. Differunt autem quae mentis ab his quae secundum sensus et hae ipsae secundum speciem. Et perficientes itaque delectationes. § Apparebit autem utique hoc et ex eo appropriari delectationum 30unamquamque operationi quam perficit; coauget enim operationem propria delectatio. Magis enim singula indicant et certius exqui­ runt cum delectatione operantes; puta geometrici fiunt gauden­ tes eo quod est geometrizare et intelligunt singula magis; si­ militer autem et amantes musicam et amantes aedificativam et 35 aliorum singuli augmentant ad proprium opus gaudentes ipso. Coaugent autem delectationes; coaugentia autem propria; 1175 b i alteris autem specie et propria altera specie. § Adhuc autem ma­ gis hoc utique apparebit ex eo quod est ab alteris delectationes impeditivas operationibus esse. Amantes enim fistulas non possunt sermonibus attendere si audiant fistulantem, magis gaudentes -5 fistulati va quam praesenti operatione; secundum fistulativam igitur delectatio eam quae circa sermonem operationem corrumpit. Similiter autem hoc et in aliis accidit cum simul circa duo ope­ retur: delectabilior enim alteram expellit et, si multum differat se­ cundum delectationem, magis, ut neque operatur secundum alteram. io Propter quod gaudentes quocumque vehementer, non omnino opera­ mur alterum, et alia facimus aliis quiete placentes; puta et in theatris legumina comedentes, cum pravi agonizantes sint, tunc maxime ipsum operantur. Quia autem propria quidem delectatio confirmat operationes et diuturniores et me­ is liores facit, alienae autem officiunt, manifestum quod multum distant. § Fere enim alienae delectationes faciunt quod propriae tristitiae. Corrumpunt enim operationes propriae tristitiae; puta si huic scribere indelectabile et triste vel ratiocinari, hic quidem non scribit, hic autem non ratiocinatur, tristi exi20 st ente operatione. Accidit itaque circa operationes contrarium a delectationibus et tristitiis propriis, propriae autem sunt quae in operatione secundum se ipsam fiunt. Alienae autem delectationes dic­ tae sunt quoniam proximum quid tristitiae faciunt: corrumpunt enim, tamen non similiter. 28 itaque R : utique L 29 eo appropriari RpT (lin. 53-54) : coappropriari ALRt 32 geome­ trici ALRt P14 T (lin. 61) : geometria Rp(-P14 corr. sec.m. TuW^Rp3) 1175 b 9 ut neque operatur R (operetur P14) : quare neque operari L 10 omnino ALRt C4 : om. Rp(-C4) 10-11 operamur Α(=δρώμεν Lb) R(-C4) T (lin. no) : discernimus Α(=διορώμεν KbMbOb) L C4 13 autem AR : om. L 13-14 propria quidem Rt : quidem propria LRp 15 officiunt ALRtT (lin. 125) : afficiunt Rp (corr. sec.m. Ba*Rp3) 20 itaque R : utique L 23 quid ALRtT (lin. 146) : quidem Rp 572 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM Unde videntur et specie differre etc. Postquam Philosophus ostendit naturam delectationis et pro­ prietates ipsius, hic determinat de differentia delec­ tationum ad invicem. Et circa hoc duo facit: primo 5 determinat de differentia delectationum quae sumi­ tur ex parte operationum; secundo de differentia delectationum quae sumitur ex parte subiecti, ibi: Videtur autem esse etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo delectationes differant spe10 cie secundum differentiam operationum; secundo quomodo differant in bonitate et malitia, ibi: Dif­ ferentibus autem operationibus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit per rationem quod delecta­ tiones differunt specie secundum differentiam ope15 rationum; secundo manifestat idem per signa, ibi: Apparebit autem utique etc. Dicit ergo primo quod, cum delectatio sit operationis perfectio, consequens est quod, sicut operationes differunt specie, ita etiam et delectationes differre videantur; ita enim 20 existimamus communiter, quasi per se notum, quod ea quae sunt diversa secundum speciem perficiuntur perfectionibus specie differentibus, quod quidem manifestum est circa perfectiones essentiales quae constituunt speciem, idem autem necesse est esse 25 et circa alias consequentes perfectiones, dummodo sint propriae, quia consequuntur ex essentialibus principiis speciei. Et hoc videmus accidere tam circa naturalia quam circa artificialia : circa naturalia quidem, quia alia est perfectio animalium, quae 30 scilicet consistit in perspicacitate sensus, et alia arborum, quae consistit in earum fecunditate; circa artificialia vero, quia alia est perfectio picturarum, ut scilicet sint delectabilibus coloribus distinctae, et alia est perfectio imaginum, ut scilicet bene re35 praesentent ea quorum sunt imagines ; similiter etiam alia est perfectio domus, ut scilicet sit firmum receptaculum, et alia vasis, ut scilicet sit bonae capacitatis. Unde oportet quod operationes specie differentes perficiantur a delectationibus specie dif4o ferentibus. Manifestum est autem quod operationes mentis, id est intellectus, differunt specie ab opera­ tionibus sensus, et similiter operationes sensuum ab invicem, diversificantur enim et secundum obiecta et secundum potentias, quae sunt operationum 45 principia. Unde relinquitur quod delectationes quae perficiunt operationes differant specie. 1175 a 29 Deinde cum dicit: Apparebit autem etc., manifes­ tat idem per signa. Et primo per hoc quod operatio per propriam delectationem confortatur; secundo 1175 a 21 per hoc quod per extraneam delectationem impedi- 50 tur, ibi: Adhuc autem magis etc. Dicit ergo primo quod hoc, scilicet differentia delectationum secun­ dum operationes, apparet ex eo quod quaelibet de­ lectatio quadam affinitate appropriatur operationi quam perficit, quia unaquaeque operatio per pro- 55 priam delectationem augetur, sicut quidlibet natum est augeri per id quod est sibi simile et conforme. Videmus enim quod illi qui delectabiliter operantur quodcumque opus rationis magis possint singula diiudicare et per certitudinem exquirere ea circa 60 quae delectabiliter negotiantur; sicut geometrae, qui delectantur in considerationibus geometriae, magis possunt intelligere singula huiusmodi consi­ derationis, quia mens magis detinetur in eo in quo delectatur; et eadem ratio est de omnibus aliis, 65 sicut de his qui amant musicalia et delectantur in eis et de his qui delectantur in arte aedificativa et de omnibus aliis, quod per hoc quod gaudent in tali opere, magnum augmentum faciunt ad pro­ prium opus. Et sic patet quod delectationes augent 70 operationes; manifestum est autem quod ea quae augent sunt propria his quae augentur; unde opor­ tet quod diversa diversis augeantur. Si igitur ope­ rationes quae augentur per delectationes specie dif­ ferunt, ut ostensum est, consequens est quod et ipsae delectationes augentes specie differant. 1175 b 1 Deinde cum dicit: Adhuc autem magis etc., indu­ cit aliud signum quod sumitur ex impedimento quod affertur operationibus per extraneas delecta­ tiones. Et primo ex hoc ostendit differentiam delec- eo tationum; secundo comparat extraneas delectatio­ nes propriis tristitiis, ibi: Fere enim alienae etc. Dicit ergo primo quod id quod dictum est de dif­ ferentia delectationum secundum operationes magis apparet ex eo quod operationes impediuntur per es delectationes ab aliis operationibus factas. Ideo au­ tem magis per hoc manifestatur propositum quia hoc quod delectationes augent operationes posset attribui communi rationi delectationis, non autem propriae huius delectationis, secundum quam diffe- 90 runt delectationes ad invicem; sed manifeste appa­ ret quod delectationes specie differunt dum inveni­ tur quod propria delectatio auget operationem et extranea impedit. Videmus enim quod illi qui sunt amatores sonitus fistularum non possunt attendere 95 sermonibus qui eis dicuntur quando audiunt ali­ quem fistulantem, ex eo quod magis gaudent in opere fistulativae artis quam in praesenti opera- 18 differunt] differant 0(-P7W) 29-30 animalium, quae scilicet Inc. 36a pecia 33 delectabilibus] delectabilius O(corr. sec.m. Er2) hom.om. Wi 46 differant] differunt AoDb Bx Ψ 59 possint] possunt AsDb KrOV4 Ψ 79-80 delectationes coni, ex Arist. 1175 b 2 (cf. supra lin. 50; infra lin. 86) cum Za] operationes Θ (hom.om. Ve) 81-82 delectationes] operationes O(con. sec.m. Bx om. PB) 98 opere] operatione Er Tf-F1) 98-99 operatione] opere T^-FTEd2 V6 corr. sec.m. P) 8 Cap. 8, 1176 a 3. 11 Cap. 8, 1175 b 24. 16 Lin. 1175 a 29. 51 Lin. 1175 b 1. 82 Lin. 1175 b 16. 7 (ii75 a 2i - 1175 b 24) tione, scilicet in auditione sermonum sibi dictorum; 100 et sic patet quod delectatio quae fit secundum ope­ rationem fistulativae artis corrumpit operationem secundum sermonem. Et ita videmus accidere in aliis, cum occurrit alicui quod simul circa aliqua duo operetur; manifestum est enim quod delecta105 bilior operatio excludit aliam in tantum quod, si sit magna differentia in excessu delectationis, homo totaliter omittit operari secundum operationem mi­ nus sibi delectabilem. Et inde est quod, quando vehementer delectamur in aliquo quocumque, nihil 110 aliud possumus operari, sed quando aliqua placent nobis quiete, id est remisse vel parum, possumus etiam quaedam alia facere; sicut patet de his qui in theatris, id est in spectaculis ludorum, quia pa­ rum ibi delectantur in his quae vident, possunt 115 intendere comestioni leguminum, quae non est mul­ tum delectabilis, et hoc maxime faciunt homines quando inspiciunt aliquos non bene pugnantes in agone, ita quod inspectio talis pugnae non sit eis delectabilis. Quia ergo propria delectatio confirmat 120 operationes ex quibus consequitur, ut scilicet homo vehementius eis intendat, et facit eas diuturniores, ut scilicet homo magis in eis perseveret, et facit eas meliores, id est perfectius finem attingentes, et cum hoc delectationes alienae, id est quae consequuntur 125 quasdam alias operationes, officiunt, id est nocent, 573 manifeste consequitur quod delectationes multum differunt ad invicem, quia quod una delectatio iuvat, alia impedit. Deinde cum dicit: Fere enim etc., comparat 1175 b 16 alienas delectationes tristitiis propriis ut ex hoc 130 magis appareat delectationum differentia. Et dicit quod fere eundem effectum habet circa aliquam operationem delectatio aliena, scilicet quae causatur ex aliqua alia operatione, et tristitia propria, secun­ dum quam scilicet aliquis tristatur de ipsa opera- 135 tione. Manifestum est enim quod tristitia quae est de aliqua operatione corrumpit ipsam ; sicut si alicui scribere vel ratiocinari sit non delectabile vel magis triste, neque scribet neque ratiocinabitur propter tristitiam sibi provenientem ex tali operatione. Sic uo igitur circa operationes contrarium effectum habent delectationes propriae et tristitiae propriae, quae scilicet ex ipsis operationibus causantur, alienae autem sunt quae causantur ex aliis operationibus. Et dictum est quod extraneae delectationes faciunt 145 aliquid propinquum tristitiae propriae: ex utraque enim parte corrumpitur operatio, non tamen simi­ liter, sed magis per tristitiam propriam, quae directe et secundum se delectationi contrariatur, aliena vero delectatio contrariatur secundum aliud, scilicet se- 150 eundum operationem. 114 vident] videntur Φ sec.rn. P 118 inspectio] inspectatio Ψ (quando spectio Bg1 in spectaculis pno inspectio talis P3) 138 ratiocinari] rationari φ2(-ΚιΡ1) P V6 139 ratiocinabitur] rationabitur P3 Bg3BxF S Ed2 sec.rn. P rationaliter pr.m. P ratiocinaliter Wi rationabiliter Pd V6 hom.om. Za 110-119 Michael Ephesinus, p. 566, 14-21 ; O8, f. 224rb-va : «Quoniam autem, cum quis circa aliquid gaudet vehementer, alte­ rum quid operari non vult, manifestat quod accidit in ippodromis. Nullus enim spectatorum agonizantibus aurigis aliud quid operatur, sed illis omnino attenditur propter vehementer gaudere equorum cursibus et his quae tunc aurigarum operationibus ; cum autem septem perficiant diaulos et isti quidem quiescant, pravi autem quidam agonizent quales sunt luctatores et quidam tales, tunc hi quidem ad invicem disputant, hi autem legumina comedunt ; non enim gaudent luctantium agone» ; Albertus Lect. f. igora : « Et, si aliqua nobis placeant quiete, id est remisse [cf. supra adn. ad VII c. 7 lin. 114], tunc bene cum illis alia possu­ mus facere, sicut qui vidit aliquos male pugnantes in agone potest simul comedere legumina, sed, si vehementer placeat sibi videre, etiam quaslibet dapes respuet» ; Comm. p. 617 a ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Theatrum : spectaculum». 8 1175 b 24 1176 Differentibus autem operationibus epiikia et pravitate et his quidem eligibilibus existentibus, his autem fugiendis, his autem neutris, similiter habent et delectationes, secundum unamquamque enim operationem propria delectatio est, quae quidem igitur studio­ sae propria epiikes, quae autem pravae mala. § Et enim concupis­ centiae bonorum quidem laudabiles, turpium autem vituperabiles. 30 Magis propriae autem operationibus quae in ipsis delectationes concupiscentiis; hae quidem enim discretae sunt et temporibus et natura, hae autem propinquae operationibus et indiscretae, sic ut et habeat dubitationem si idem est operatio delectationi. Non tamen videtur quidem delectatio mens esse neque sensus; inconve35niens autem si propter non separari videtur idem quibusdam. Quem­ admodum igitur operationes alterae, et delectationes. § Differt a i autem visus a tactu puritate et auditus et olfactus a gustu. Si­ militer utique differunt et delectationes et ab his quae circa mentem et utraeque ab invicem. § Videtur autem esse unicuique et delectatio propria quemadmodum et opus, quae enim secundum ope5rationem. Et in unoquoque autem speculanti hoc utique apparebit; al­ tera enim equi delectatio et canis et hominis, quemadmodum Eraclitus ait asinum faenum utique eligere magis quam aurum; delectabilius enim nutrimentum auro asinis. Quae quidem igitur diversorum specie, differunt specie; eas autem quae eorundem indifferentes rationabile io esse. § Differunt autem non parum in hominibus. Eadem enim hos quidem delectant, hos autem contristant, et his quidem tristia et odibilia sunt, his autem delectabilia et amicabilia. Et in dul­ cibus autem hoc accidit: non enim eadem videntur febricitanti et sano; neque calidum esse debili et bene habenti; 15 similiter autem et in alteris hoc accidit. § Videtur autem in omnibus talibus esse quod videtur studioso. Si autem hoc bene dicitur, quemadmodum videtur, et est uniuscuiusque mensura virtus et bonus secundum quod talis, et delectationes erunt utique quae huic videntur et delectabilia quibus iste gaudet. Quae 20autem huic tristia si huic apparent delectabilia, nihil admirabile; multae enim corruptiones et nocumenta hominum fiunt; delectabilia autem non sunt, sed his et sic dispositis. Confessas quidem igitur turpes, manifestum quod non dicendum delectationes esse praeterquam 24 epiikia T (lin. 12) : epieikeia (epy- epyey- epyeykeya) LR 24 pravitate ALRtT (lin. 12-13) : pluralitate Rp (corr. sec.m. V13Rp3) 25 fugiendis ALRtT (lin. 15-16) : fugientibus Rp 26 similiter ALRtT (lin. 18 ita) : similes Rp 27 enim AL : ante unamquamque Ha Rt om. Rp 28 epiikes Ant. transl.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 35 autem T (lin. 54) : enim ALR 35 si NXT (lin. 54) : sed AL(-NX) R 1176 a 2 et2 ALxRp : om. L2Rt 3 unicuique RtRp1 Vd T (lin. 89-90 unicuique rei) : unicuique animali ALRp2’3 C4 6 Eraclitus T1 P12 RpT (lin. 97) : Heracleitus L^EtO8?11 Sk2) Heraclitus V12 Rn Rt Heradeitus Re Heradietus N1 om. pr.m. P13 8 enim AR : om. L 22 Confessas A(Mb) LR : confesse A(LbOb) Antfftransl.tJAa) X, 8 (1175 b 24 - 1176 a 1) 575 corruptis. § Earum autem quae epiikes esse videntur qualem vel 25 quam dicendum hominis esse. Vel ex operationibus manifestum, his enim sequuntur delectationes. Sive igitur una est sive plures quae perfecti et beati viri, has perficientes delectationes principaliter dicentur utique hominis delectationes esse, reliquae autem secundo et submultipliciter, quemadmodum operationes. R 24 epiikes Ant. transi. (Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees L epyeikes (epi- epyey-) 28 dicentur ALRt : dicuntur Rp 29 submultipliciter RT (lin. 166) : multipliciter L Differentibus, autem operationibus etc. Postquam Philosophus ostendit quod delectationes secundum differentiam operationum differunt specie, hic osten­ dit quod secundum earum operationum differentiam s differunt in bonitate et malitia. Et primo quantum ad bonitatem moralem; secundo quantum ad boni­ tatem naturalem quae attenditur secundum purita­ tem et impuritatem, ibi : Differt autem visus etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod in­ io tendit; secundo probat propositum, ibi: Et enim concupiscentiae etc. Dicit ergo primo quod, cum operationes differant secundum epiikiam et pravi­ tatem, id est secundum virtutem et malitiam, ita scilicet quod quaedam operationes sunt eligibiles 15 sicut operationes virtuosae, quaedam autem fu­ giendae sicut operationes vitiosae, quaedam autem secundum suam speciem neutro modo se habent, sed possunt ad utrumque trahi, ita etiam se habet et circa delectationes, quia, cum unicuique opera20 tioni sit aliqua delectatio propria, ut supra dictum est, delectatio quae est propria virtuosae operationi est virtuosa et illa quae est propria pravae opera­ tioni est mala. 1175 b 28 Deinde cum dicit: Et enim concupiscentiae etc., 25 probat propositum ratione sumpta ex parte concu­ piscentiarum. Videmus enim quod concupiscentiae quibus aliqua bona, id est honesta, concupiscuntur, sunt laudabiles, puta si aliquis concupiscat iuste aut fortiter agere, concupiscentiae autem rerum 30 turpium sunt vituperabiles, puta si aliquis concu­ piscat furari aut moechari. Manifestum est autem quod magis sunt propinquae et propriae operatio­ nibus delectationes, quibus in ipsis operationibus delectamur, quam concupiscentiae, quibus eas con­ 1175 b 24 cupiscimus; concupiscentiae enim distinguuntur ab 35 operationibus tempore, ante enim concupiscimus ali­ quid operari quam illud operemur; distinguuntur etiam secundum naturam, quia operatio est actus perfecti, concupiscentia autem imperfecti et nondum habentis ; sed delectationes sunt propinquae opera- 40 tionibus, quia utrumque est alicuius perfecti, sunt etiam et indiscretae secundum tempus, quia, si non­ dum aliquis operatur, in tali operatione < non > delectatur, eo quod delectatio est rei praesentis sicut concupiscentia rei futurae; et in tantum de- 45 lectatio propinqua est operationi quod videtur esse dubitabile utrum operatio sit idem delectationi. Nec tamen dicendum est quod sit ita: non enim potest esse delectatio nisi in operatione sensus vel intellec­ tus (ea enim quae cognitione carent delectari non 50 possunt), nec tamen est idem quod operatio intel­ lectus neque idem quod operatio sensus, nam de­ lectatio magis ad appetitivam partem pertinet; est autem inconveniens si delectatio aliquibus videatur esse idem operationi propter hoc quod ab operatione 55 tempore non separatur. Sic igitur patet quod, sicut operationes sunt alterae secundum virtutem et ma­ litiam, ita etiam et delectationes. Ex quo patet inconvenienter enuntiasse quosdam universaliter de delectationibus quod sint bonae vel malae. 60 Deinde cum dicit: Differt autem visus etc., osten1175 b 36 dit differentiam delectationum secundum puritatem et impuritatem. Manifestum est enim quod opera­ tiones sensuum secundum puritatem differunt: pu­ rior est enim operatio visus quam tactus et similiter 05 operatio auditus et olfactus quam operatio gustus. Dicitur autem aliqua operatio purior quae est im­ materialior et secundum hoc inter omnes sensitivas 2 Philosophus ostendit] inv. AoAsDbV3W Bg^g’BoEriPdVV2 F1Ed2 4 earum] om. Ύ(αάά. sec.m. P) 11 concupiscentiae coni, ex Arist. 1175 b 28 (cf. infra lin. 24) cum V6Za] concupiscentia Φ concupiscentiam ψ (-V6Za) 19 et om. Φ 29 concupiscentiae coni, cum V3 P1 F1Ed2 V6Za sec.m. KrV8 *10 PWi] concupiscentia Θ 43 non coni, cum V6Za sec.m. BxEr SWi] om. Θ 59 universaliter coni.} aliter Θ (om. F1) 8 Lin. 1175 b 36. 10 Lin. 1175 b 28. 20 Cap. 7, 1175 a 21 - b 24. 44 Cf. ipse Thomas ZIa-Z7ae q.26 a.12 ; q.30 a.i ad 3. 67-78 Cf. Albertus Lect. f. igova-vb : «Secundo videtur quod sensus visus non sit aliis purior... Solutio. Dicendum quod puritas potentiarum apprehensi varum consideratur ex modo abstractionis a materia. Et ideo dicitur quod intellectus, qui abstrahit a materia et appendiciis eius, est purior quam sensus interiores, qui non abstrahunt ab appendiciis materiae, recipientes formas vel intentiones particulares ; et hi magis puri exterioribus, quorum operatio non est nisi praesente materia ; et quamvis omnes exteriores etiam in hoc generali conveniant, tamen etiam distinguuntur ab invicem in puritate secundum quod unus spiritualius recipit praesente materia quam alius ; eorum enim quidam non recipiunt speciem sensibilem nisi realiter eis coniungatur, sicut est in gustu et tactu ; in quibusdam vero recipitur species cum aliquo medii, quamvis non cum aliquo obiecti, sicut est 576 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM operationes purissima est operatio visus, quia est 70 immaterialior veluti minus habens admixtum de dispositionibus materiae et ex parte obiecti quod fit sensibile in actu per lumen, quod derivatur a corpore caelesti, et ex parte medii quod sola spiri­ tuali transmutatione immutatur; et propter easdem 75 causas operatio tactus est maxime materialis, quia eius obiecta sunt condiciones materiae passibilis < et > medium eius non est extrinsecum, sed coniunctum. Et eadem differentia puritatis attenditur inter delectationes sensuum ad invicem. Sunt etiam eo operationes et delectationes intellectus puriores ope­ rationibus et delectationibus sensitivis utpote ma­ gis immateriales. 1176 a 3 Deinde cum dicit: Videtur autem esse unicuique etc., ostendit quae sit differentia delectationum ex as parte obiecti. Et primo quantum ad animalia di­ versarum specierum; secundo quantum ad homines, qui sunt unius speciei, ibi: Differunt autem non parum etc. Dicit ergo primo quod, cum delectatio consequatur operationem, videtur quod unicuique 90 rei sit propria delectatio sicut et propria operatio ; quod autem sit propria operatio uniuscuiusque rei, apparet ex hoc quod operationes sequuntur formas rerum secundum quas res specie differunt. Quod autem singulorum sit propria delectatio, apparet 95 si quis velit in unoquoque considerare ; manifestum est enim quod alia est delectatio equi et alia canis et alia hominis, sicut Eraclitus dicit quod asinus magis eligit faenum quam aurum, quia delectabilius est sibi nutrimentum, quod exhibetur ei per faenum, loo quam aurum. Sic igitur patet quod eorum quae differunt specie sunt delectationes specie differentes, sed eorum quae non differunt specie rationabile est quod sit indifferens delectatio consequens natu­ ram speciei. 1176 a 10 105 Deinde cum dicit: Differunt autem etc., ostendit differentiam delectationum in hominibus. Et primo ostendit quod hominum sint diversae delectationes; secundo ostendit quod in virtuoso sit verior delec­ tatio, ibi: Videtur autem in omnibus etc.; tertio no ostendit quae sit potior delectatio inter delectatio­ nes virtuosi, ibi: Earum autem etc. Dicit ergo pri­ mo quod, quamvis rationabile videatur quod in­ differentium specie sit indifferens delectatio et ita sit in aliis animalibus, tamen in hominibus, qui omnes sunt eiusdem speciei, multum differunt de- iis lectationes sicut et operationes. Cuius ratio est quia operationes et delectationes aliorum animalium con­ sequuntur naturalem inclinationem, quae est eadem in omnibus animalibus eiusdem speciei, sed opera­ tiones et delectationes hominum proveniunt a ra- 120 tione, quae non determinatur ad unum. Et inde est quod eadem quosdam homines delectant et quosdam contristant et quibusdam sunt tristia et odibilia, quibusdam autem delectabilia et amicabilia, quae quidem se consequuntur, quia unusquisque delecta- 125 tur in eo quod amat; et accidit hoc quia quidam sunt melius vel peius dispositi secundum rationem. Et idem accidit circa gustum dulcium, quia non videntur eadem dulcia febricitanti qui habet gustum infectum et sano qui habet gustum bene disposi- 130 tum; < et idem accidit circa tactum, > quia non videtur idem esse calidum ei qui habet debilem tactum et ei qui bene se habet; et ita etiam est in aliis. Deinde cum dicit: Videtur autem in omnibus etc., 135 1176 a 15 ostendit quod delectatio virtuosorum sit potior inter delectationes humanas. Et dicit quod in omnibus talibus quae pertinent ad passiones et operationes humanas, illud videtur esse verum quod apparet studioso, qui habet rectum iudicium circa talia sicut uo sanus circa dulcia. Et, si hoc bene dicitur, sicut videtur, ita quod virtus sit mensura secundum quam iudicetur de omnibus rebus humanis et bonus in quantum est virtuosus, sequitur quod illae sint vere delectationes quae videntur virtuoso «et illa 1« vere sint delectabilia quibus virtuosus gaudet. Si autem aliqua de quibus tristatur virtuosus appareant aliis delectabilia, non est admirandum: hoc enim accidit propter multas corruptiones et multiplicia hominum nocumenta, ex quibus pervertitur ratio et iso appetitus; et sic illa.quae repudiat virtuosus non sunt simpliciter delectabilia, sed solum male dispo­ sitis. Sic ergo manifestum est quod illae delectatio­ nes quas omnes confitentur esse turpes non dicendae sunt delectationes nisi hominibus corruptis. iss Deinde cum dicit: Earum autem etc., ostendit 1176 a 24 quod aliqua est potior inter delectationes virtuosi. Et dicit quod considerandum est inter delectationes virtuosas qualis vel quae sit praecipua delectatio hominis; Et hoc dicit esse manifestum ex operatio- 160 77 et coni, cum Za] om. Θ 92 formas coni, cum sec.m. Er2P& ErUCrP10 SWi] fortunam Φ(-Βχ) formam Bx Ψ sec.m. AoC’Er 131 et idem accidit circa tactum coni, cum Ve] om. Θ 146 vere sint] inv. Ψ (vera sint V6) 157 delectationes coni, cum Er2 S F1 Za] delectationem Θ (hom.om. V6) in olfactu et auditu, sonus enim perducitur ad auditum cum impulsatione quadam medii ,· sed in visu non recipitur aliquid ex medio neque ex obiecto nisi sola intentio sensibilis, et ideo ipse est spiritualius recipiens... > Comm. p. 618 b. Cf. ipse Thomas Sent, libri De anima II 14, in 418 a 24 - b 26 ; III 6, in 429 a 2-4 ; Sent, libri De sensu 2, in 436 b 10 - 437 a 17. 77"78 Aristo­ teles De anima II 21, 422 a 8-10 ; 22, 422 b 20-23, 423 a 15-17 ; 23, 423 a 22 - b 26 ; III 3, 426 b 15-17 ; 17» 434 b I3~I7 > *8» 435 a 11-18. Cf. Thomas supra III c. 19 lin. 120-121 cum adn. 87 Lin. 1176 a 10. 109 Lin. 1176 a 15. m Lin. 1176 a 24. 128-134 Cf. supra I c. 13 lin. 112-113 cum adn. 8 (1176 a i - 1176 a 29) nibus ad quas consequuntur delectationes. Quia, sive sit una operatio sive plures quae sunt propriae hominis perfecti et beati, manifestum est quod delectationes consequentes has operationes sunt 577 principaliter delectationes hominis, reliquae vero 105 secundario et multipliciter sub principalibus delec­ tationibus, sicut et circa operationes accidit. 167 operationes AsEr2P5P6 KrP1 S V6Za] operationibus cett. (=0? operationem Db operationibus om. et -pro accidit hab. sunt F‘Ed2) operationes Sec.m. ErEr1 Wi circa ante 9 1176 a 30 Dictis autem his quae circa virtutes et amicitias et delectationes, reliquum de felicitate tipo pertransire, quia finem ipsam ponimus humanorum. Resumentibus autem praedicta compendiosior utique erit sermo. § Diximus autem quoniam non est habitus. Et enim dormienti per vitam existeret utique, plantae vi35 venti vitam. Et infortunato maxime. Si utique haec non placent, sed 1176 b i magis in operationem quandam ponendum, quemadmodum in his quae prius dictum est. § Operationum autem hae quidem sunt necessariae et propter altera eligibiles, hae autem secundum se ipsas. § Manifes­ tum quoniam felicitatem earum quae secundum se ipsas eligibilium 5 aliquam ponendum et non earum quae propter aliud. Nullo enim in­ digens felicitas, sed per se sufficiens; secundum se ipsas autem sunt eligibiles a quibus nihil quaeritur praeter operationem. § Tales autem esse videntur quae secundum virtutem actiones, bona enim et studiosa agere eorum quae propter se ipsa eligibilium. Sed et ludorum delecîotabiles, non enim propter altera ipsos eligunt; laeduntur enim ab ipsis magis quam iuvantur, négligentes corpora et possessionem. § Refugiunt autem et ad tales conversationes felicitantium multi. Propter quod apud tyrannos approbantur in talibus conversationibus eutrapeli; quae enim appetunt, 15 in his tribuunt se ipsos delectabiles, indigent autem talibus. Videntur quidem igitur felicitativa haec esse propter eos qui in potentatibus in his vacare. § Nullum autem forte signum tales sunt. Non enim in potentem esse virtus neque intellectus, a quibus studiosae operationes. Neque si ingustabiles isti exi2ostentes delectationis sincerae et liberalis ad corporales refu­ giunt, propter hoc has existimandum eligibiliores esse; et enim pueri quae apud ipsos pretiosa optima existimant esse. Rationale utique quemadmodum pueris et viris altera videntur pretiosa, sic et pravis et his qui epiikes. Quemadmodum igitur multotiens 25 dictum est, et pretiosa et delectabilia sunt quae studioso talia entia. Unicuique autem quae secundum proprium habitum eligibilissima operatio, et studioso autem secundum virtutem. Non in ludo ergo felicitas. § Et enim inconveniens finem esse ludum et negotiari et malum pati secundum vitam 30omnem ludendi gratia; omnia enim ut dicere alterius gratia eligimus praeter felicitatem: finis enim haec; studere autem et laborare ludi gratia insipiens videtur et 30 autem (=δέ) ART {lin. i ; cf. supra c. i lin. 13) : utique (=δή) L(ïn textu) 34 plantae A(Ald.) LR : plantarum A(LbMbOb) Ant. transl.ÇRa) 1176 b 7 a Α(=άφ' LbMbOb) LRt : de Α(=έφ’ Ha) Rp 9 se ipsa ALT {lin. 89) : se ipsam R 12 et T {lin. 64) : om. ALR 17 in2 ALRt : om. Rp 19-20 existentes R : entes L 23-24 altera... Quemadmodum : Inter haec verba inc. pecia I7a in Rp1’2-4 24 epiikes Ant. transi.(Ha) T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy- epyey-) LR (-kes As1Ba1C4 SITu’V13) 27 studioso ALRtT {lin. 155) : studiosa Rp 27 autem (=δέ) A(LbMb) LR : que {cum studioso coniung.) Α(=τε Ob) Ant. transi. (Ha) X, 9 (II76 a 30 - 1176 a 35) 579 valde puerile. Ludere autem ut studeat, secundum Anaccarsem, recte habere videtur; requiei enim assimulatur ludus, impoten35tes autem continue laborare requie indigent; non utique finis 1177 a 1 requies, fit enim gratia operationis. § Videtur autem fe­ lix vita secundum virtutem esse; haec autem cum gaudio, sed non in ludo; meli oraque dicimus studiosa ridiculis et cum ludo. Et melioris semper parsticulae et hominis studiosiorem operationém, quae autem melioris melior et felicior iam. Potieturque utique corporalibus delectationibus quicumque et bestiale, non minus optimo; felicitatem autem nullus bestiali tribuit, si non et vitam. Non enim in talibus conversationibus felicilotas, sed in his quae secundum virtutem operationibus, quemad­ modum et prius dictum est. 33 Anaccarsem T (lin. 172) : Anacharsen (-sem) LRtRp1’2’3 Anathasem Rp4 1177 a 2 gaudio Rp1’2’3 T (lin. 185): studio AL(studioso V12Re) RtRp4 6 felicior ARtRp1’2’3 T (lin. 193) : feliciorem L1 L2(N1Rn) felicior est sec.m. PnVK L2(P13Ha) Rp4 8 tribuit LRtRp1’2·3 T (lin. 197) : contulit vel tribuit Rp4 1176 a 30 Dictis autem his quae circa virtutes etc. Postquam Philosophus determinavit de delectatione, hic de­ terminat de felicitate. Et primo continuat se ad praecedentia; secundo exequitur propositum, ibi: 5 Diximus autem etc. Circa primum tria facit. Primo narrat ea quae supra tractata sunt ; dictum est enim supra de virtutibus, de II libro usque ad VIII, de amicitiis, in VIII et IX, de delectatione, in prima parte huius X. Secundo dicit de quo restat dicen10 dum, quia de felicitate, de qua oportet pertransire, id est breviter dicere, tipo, id est figuraliter, sicut et de ceteris moralibus supra dictum est ; ideo autem de felicitate dicendum est quia communiter omnes ponunt eam finem omnium humanorum, finem 15 autem oportet esse non ignotum ad hoc quod absque errore operationes dirigantur ad finem. Tertio de­ terminat modum tractandi de felicitate et dicit quod oportet resumere ea quae supra in I dicta sunt de ipsa, sic enim erit brevior sermo si non a 20 principio de ipsa tractetur. 1176 a 33 Deinde cum dicit: Diximus autem etc., exequitur propositum. Et primo manifestat genus felicitatis, ostendens quod non est habitus sed operatio; se­ cundo ostendit quod est operatio secundum virtu25 tem, ibi: Operationum autem etc.; tertio investigat cuius virtutis sit operatio, ibi: Si autem felicitas etc. Dicit ergo primo quod supra in I dictum est quod felicitas non est habitus. Sequerentur enim duo inconvenientia. Quorum unum est quod, cum ha­ bitus remaneant in dormiente, sequeretur, si felicitas 30 esset habitus, quod inesset etiam dormienti per to­ tam vitam suam vel per maximam partem eius; et hoc est inconveniens, quia dormiens non habet perfecte operationes vitae, nisi eas quae pertinent ad animam vegetabilem, quae invenitur in plantis, 35 quibus felicitas attribui non potest; manifestum est enim quod sensus et motus exteriores cessant in dormiente, interiores autem fantasiae sunt inordi­ natae et imperfectae, et similiter, si qua sit operatio intellectus in dormiente, est imperfecta; solae autem 40 operationes nutriti vae partis perfectae sunt. Aliud autem inconveniens est quia < in > infortunatis manent habitus virtutum, operationes autem vir­ tutum impediuntur in eis propter infortunia; si igitur felicitas sit habitus, sequeretur quod infortu- 45 nati essent vere felices. Hoc autem Stoici pro in­ convenienti non habent, ponentes exteriora bona nullo modo esse hominis bona et ideo per infortunia nihil posse homini de sua felicitate diminui; hoc tamen est contra opinionem communem, quae in- 50 fortunium repugnare felicitati existimat. Secundum ergo illos quibus ista inconvenientia non placent, 7 enim] om. Of-ErOWW4) 8 de2] et praem. Ψ 10 pertransire coni, ex Arist. 1176 a 31 cum Ed2 V6 (cf. Alberti locus in app. fontium lauti,.}] pertranseunter O(-eunt Bg3Pd) F1 Za sec.m. PSWi obsc. pr.m. PSWi n id est1 coni, cum sec.m. S] et Θ 34 perfecte om. Φ 36 manifestum coni, cum V6 sec.m. AsEr2 Bg3 Wi] quantum Θ (certum F4Ed2 sec.m. P10 dic­ tum Za) 42 in coni, cum Za sec.m. CxEr2 Er] om. Θ (hom.om. V6) 47 habent] habebant Ψ 49 posse coni.] potest Θ 3-4 Albertus Lect. f. ig2rb : «Primo continuat se ad praecedentia». 5 Lin. 1176 a 33. 10-11 Albertus Lect. f. 1921b : «pertransire, id est breviter determinare». 12 Lib. I 3, 1094 b 11-22. 21-22 Albertus Lect. f. iç2rb : «Secundo ibi : Diximus autem, incipit determinare propositum». 25 Lin. 1176 b 2. 26 Cap. 10, 1177 a 12. 27 Cap. 5, 1095 b 31 1096 a 4 ; 12, 1098 b 31 - 1099 a 7. 33-41 Cf. supra I c. 20 lin. 36-47 cum adn. 46-49 Cf. supra I c. 16 lin. 137-147 cum adn. 58ο SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM dicendum est quod felicitas non sit habitus, sed quae laboribus et periculis exponunt, et possessiones, magis sit inter operationes ponenda, sicut in I dic- propter expensas quae in ludis fiunt. Deinde cum dicit: Refugiunt autem etc., ostendit 100 1176 b 12 55 tum est. 1176 b 2 Deinde cum dicit: Operationum autem etc., osten­ sub quibus harum contineatur felicitas. Et primo dit quod felicitas sit operatio secundum virtutem. ostendit quare videatur quibusdam felicitas esse in Et circa hoc tria facit: primo ostendit felicitatem operatione ludi; secundo excludit rationem ad hoc contineri sub operationibus quae sunt secundum se inductam, ibi: Nullum autem forte signum etc.; ter­ 60 eligibiles ; secundo dividit huiusmodi operationes in tio determinat veritatem, ibi: Et enim inconveniens 105 operationes virtutis et operationes ludi, ibi: Tales etc. Dicit ergo primo quod multi eorum qui apud autem esse videntur etc.; tertio ostendit sub quibus homines reputantur felices confugiunt ad tales con­ harum felicitas contineatur, ibi: Refugiunt autem versationes, volentes scilicet in ludis conversari. Et et ad tales etc. Circa primum duo facit. Primo ponit inde est quod tyranni approbant in conversatione 65 quandam operationum divisionem. Et dicit quod ludi eutrapelos, qui scilicet sciunt convenienter Iu- no operationum quaedam sunt necessariae ad aliud et dere (vocat autem huiusmodi potentes tyrannos eligibiles propter quaedam alia, utpote non appeti­ quia non videntur communi utilitati intendere, sed biles nisi propter finem, quaedam vero sunt eligibiles propriae delectationi, qui in ludis conversantur); secundum se ipsas, quia, etsi nihil aliud ab eis ideo autem tyranni approbant eutrapelos quia tales 70 proveniret, tamen in se ipsis habent unde appe­ lusores exhibent se tyrannis delectabiles in his quae ns ipsi tyranni appetunt, scilicet in delectationibus tantur. 1176 b 3 Secundo ibi: Manifestum etc., ostendit quod ludi, ad quas indigent talibus hominibus. Sic igitur felicitas contineatur sub illis operationibus quae videtur quod felicitas in talibus consistat propter sunt eligibiles secundum se ipsas, non autem sub hoc quod huiusmodi vacant illi qui sunt in poten­ 75 illis quae sunt eligibiles propter aliud. De ratione tatibus constituti, quos homines reputant felices. 120 enim felicitatis est quod sit per se sufficiens et non Deinde cum dicit: Nullum autem etc., excludit 1176 b 17 indigeat aliquo alio, ut patet ex his quae dicta sunt praedictam rationem. Et dicit quod ex huiusmodi in I; illae autem operationes dicuntur secundum se potentibus non potest accipi sufficiens signum quod eligibiles ex quibus nihil aliud quaeritur praeter felicitas in ludo consistat. In his enim non inve­ eo ipsam operationem quasi nullo alio indigentes ad nitur excellentia prae aliis hominibus nisi secundum 125 hoc quod sint eligibiles, illae vero quae sunt eligi­ potentiam mundanam ex qua non sequitur quod biles propter aliud indigent alio ad hoc quod sint operationes eorum sint virtuosae, quia virtus mo­ eligibiles. Et sic patet quod felicitas est operatio ralis et intellectualis, quae sunt principia bonarum secundum se eligibilis. operationum, non consistit in hoc quod aliquis 1176 b 7 85 Deinde cum dicit: Tales autem etc., subdividit sit potens et ideo non oportet quod operationes 130 operationes secundum se eligibiles. Et dicit quod hidi quibus potentes vacant sint optimae. Et simi­ primo quidem tales esse videntur operationes quae liter etiam quantum ad appetitum, qui per virtutem sunt secundum virtutem, quia hoc est per se eligi- rectificatur, non oportet quod potentes bene se bile homini quod eligat ea quae sunt per se bona habeant et ideo, si potentes interiori gustu non 90 et honesta ; unde et honestum a quibusdam dicitur percipiunt delectationem virtutis activae vel spe- 135 « quod sua vi nos trahit et sua dignitate nos allicit ». culativae, quae est sincera, id est absque corrup­ Secundo videntur esse per se eligibiles etiam opera­ tione eius qui delectatur, et liberalis, quia est secun­ tiones delectabiles quae sunt in ludo; non enim dum rationem secundum quam homo est liber in videtur quod homines tales operationes propter ali- operando, et propter hoc confugiunt ad corporales 95 quam utilitatem eligant, cum magis per tales ope­ delectationes, inter quas comprehenduntur delecta- uo rationes homines laedantur quam iuventur ; videntur tiones ludicrae, non propter hoc est existimandum enim homines propter ludos negligere et corpora, quod huiusmodi delectationes sive operationes sint 74-75 sub illis coni, cum sec.m. Er2 S] secundum illas Θ (see. alias C1) 88-89 eligibile ODbP^V3 S F^d2 V*Za] eligibiles ceti. (coit. sec.m. Er2 ErKrP10 Wi) 92 esse] post per se P’PWi Za post eligibiles S F1 (an om. Ψ?) 119-120 potentatibus DbKr pr.m. F1 sec.m. Wi (cf. Arist. 1176 b 17)] potestatibus Er2PsW BxV2P10 Ed2 Za sec.m. F1 obsc. cett. 133 potentes] potens Ψ 134 habeant] habeat Ψ 139 ad om. ψ(-νβΖ3) 139-140 corporales delectationes inv. ψ 55 Cf. adn. ad lin. 27. 61 Lin. 1176 b 7. 63 Lin. 1176 b 12. 78 Cap. 9, 1097 b 6-16. 90-91 Galterus de Castellione vel, secundum quosdam, Guillelmus de Conchis Moralium dogma philosophorum q.i (ed. Holmberg, p. 7, 10-11 ; PL 171, 1009 C), qui ipse fere iisdem verbis sententiam profert Ciceronis De inv. II lii 157 (cf. ipse Thomas Super I Sent, d.i q.2 a.i arg.3 ; ΙΙΛ-ΙΙΜ q.145 a.i ad 1). 104 Lin. 1176 b 17. 105 Lin. 1176 b 28. no, 114 Cf. supra II c. 9 lin. 118-119 cum adn. 112 Cf. supra VIII c. 9 lin. 96 cum adn. 120 Cf. supra I c. 5 lin. 107-108 cum adn. 127-129 Cf. supra VI 2, 1139 a 22-35. 136-137 Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 575, 7-8 ; O8, f. 227va : « Dicit autem sinceras delectationes quibus non miscetur vel post breve sequitur tristitia neque paenitentia >. 9 (1176 b i - 1177 a ii) aliis eligibiliores, quia videmus quod etiam pueri, quia carent intellectu et virtute, reputant quaedam us puerilia in quibus conversantur esse pretiosa et optima, quae tamen non sunt magni ponderis nec a viris perfectis aliquid reputantur. Rationabile est igitur quod, sicut pueris et viris perfectis alia et alia videntur pretiosa esse, ita etiam pravis et vir150 tuosis. Ostensum est autem supra multotiens quod illa sunt vere pretiosa et delectabilia quae talia iudicantur a virtuoso, qui est regula humanorum actuum. Sicut autem unicuique videtur esse maxime eligibilis operatio quae convenit sibi secundum proi55prium habitum, ita etiam virtuoso est maxime eli­ gibilis et pretiosa operatio quae est secundum vir­ tutem. Et ideo in tali operatione est ponenda felicitas, non autem in operatione ludi. 1176 b 28 Deinde cum dicit: Et enim inconveniens etc., de160 terminat veritatem probans quod in operatione ludi non sit felicitas, duabus rationibus. Quarum prima sumitur ex hoc quod felicitas est finis, quia scilicet, si felicitas consisteret in ludo, sequeretur hoc in­ conveniens quod finis totius humanae vitae esset 165 ludus, ita scilicet quod homo negotiaretur et omnia alia laboriosa et mala pateretur solum ut luderet; et hoc ideo sequeretur quia fere omnia alia eligimus alterius gratia praeter felicitatem quae est ultimus finis; hoc autem quod homo studeat speculationi et no laboret in actione propter ludum videtur esse stul­ tum et valde puerile. Sed e converso recte se videtur habere secundum sententiam Anaccarsis quod ali­ quis ludat ad horam ad hoc quod postea diligentius 581 studeat ; quia in ludo est quaedam relaxatio et requies animae, homines autem, cum non possint 175 continue laborare, indigent requie; unde patet quod requies sive ludus non est finis, quia requies quae­ ritur propter operationem, ut scilicet homo postea vehementius operetur. Et sic patet quod felicitas non consistit in ludo. leo Secundam rationem ponit ibi: Videtur autem etc. 1177 a 1 Ideo enim ponunt aliqui felicitatem in ludo propter delectationem quae in ludo est. Habet autem feli­ citas delectationem quandam, quia est operatio se­ cundum virtutem, quae cum gaudio existit, non iss tamen cum gaudio ludi, quia, cum felicitas sit sum­ mum bonum hominis, oportet quod in optimis con­ sistat, meliora autem dicimus virtuosa, quae serie aguntur, quam ridiculosa, quae fiunt ludo. Et hoc sic patet quia operatio quae est melioris par-190 ticulae animae et quae est propria hominis est magis virtuosa; patet autem quod operatio quae est melioris partis est melior et per consequens felicior. Potest autem contingere quod corporalibus delecta­ tionibus potest potiri quicumque homo etiam bestia- 195 lis non minus quam optimus quicumque vir; felici­ tatem autem nullus attribuit homini bestiali neque etiam parti animae brutali, sicut non attribuitur ei vita quae est propria hominis. Et sic patet quod in talibus conversationibus, scilicet in delectationi- 200 bus corporalibus, inter quas computantur delecta­ tiones ludi, non consistit felicitas, sed solum in operationibus quae sunt secundum virtutem, sicut et prius dictum est. 144 quia] qui Ps O1?7 V6Za sec.m. S {an recte!) 175 possint] possunt Db ErKrO1?1 T(-V6) 177 requies sive ludus] ludus sive requies ψ i88 serie] sub serie P6 serio Wi F1 V6Za seno (!) Ed2 nec non primo {corr. serie in marg. pr.m.) As serie seno W serieise pr.m. seriose sec.m. Ao (serio hab. q.102 a.i ; Ι1Ά-ΙΙΆ* q.75 a.i s. c. ; a.2 arg.3; q.160 a.2) 203 sunt] fiunt Φ 150 Lib. I 13, 1099 a 11-15 ; III 10, 1113 a 22-23 ; IX 4, 1166 a 12-13 ; n, 117° a 14-16 ; X 8, 1176 a 15-22. 172 Albertus Lect. f. I92va : «sicut dixit Anacharsen, quidam poeta» ; Comm. p. 623 a. 204 Lib. I 10, 1098 a 7-17 ; cf. supra lin. 157-158. Ethica - 54 10 1177 a 12 Si autem felicitas est secundum virtutem operatio, rationabile se­ cundum optimam. Haec autem utique erit optimi. Sive igitur intellectus hoc sive aliud quid, quod utique secundum naturam videtur principari et 15 dominari et intelligent!am habere de bonis et divinis, sive divinum ens et ipsum sive eorum quae in nobis divinissimum, huius operatio secun­ dum propriam virtutem erit utique perfecta felicitas. § Quoniam autem est speculativa, dictum est. Confessum autem hoc utique videbitur esse et his quae prius et ipsi vero. § Optima et enim haec opera2otio. Et enim intellectus eorum quae in nobis et cognoscibilium circa quae intellectus. § Adhuc autem continuissima. Speculari et enim possumus continue magis quam operari quodcumque. § Existimamusque oportere delectationem admixtam esse felicitati. Delectabilissima autem earum quae secundum virtutem operationum quae secundum sapientiam 25 confesse est. Videtur enim philosophia admirabiles delectationes habere puritate et firmitate. Rationabile autem scientibus quam quaerentibus delectabiliorem conversationem esse. § Et quae dicitur autarchia circa speculativam maxime utique erit. Ad vivere quidem enim necessariis et sapiens et iustus et reliqui indigent. Tasolibus autem sufficienter largitis, iustus quidem indiget ad quos iuste operetur et cum quibus, similiter autem et temperatus et fortis et aliorum unusquisque. Sapiens autem se­ cundum se ipsum ens potest speculari, et quanto utique sapientior fuerit, magis. Melius autem forte cooperatores habere, sed tamen 1177 b i per se sufficientissimus. § Videbitur autem utique ipsa sola prop­ ter se ipsam diligi. Nihil enim ab ipsa fit praeter speculari, ab operabihbus autem vel plus vel minus acquirimus praeter actionem. 12 felicitas est Rp1-2’3 T {lin. i ; cf. supra c. g lin. 26) : est felicitas ALRtRp4 13 igitur RtRp1’2’3 : utique LRp4 15 ens ARtRp1’2’3 : om. LRp4 16 -simum : Inc. 17» peda in Rp3 19 haec L2R : haec est AL1 21 Adhuc Α(=ετι L^ Cf. Amplius Ant. transi. Ha) RtRp1·2’3 T {lin. 94) : Est Α(=εστι Mb) LRp4 25 enim RtRp1’2’3 T {lin. 118) : igitur LRp4 27 autarchia T {lin. 149) : autarkia Ant. transi.{Ha) autarkeia L(-P13) RtRp1’2 (autarkeya P14 autharkeya Vd) eutarkea Rp3 autakeia P13 autakea Rp4 (autha- SI) 34 fuerit RtRp1’2’3 T {lin. 171) : erit LRp4 1177 a 12 Si autem felicitas est etc. Postquam Philosophus ostendit quod felicitas est operatio secundum vir­ tutem, hic incipit ostendere cuius virtutis sit ope­ ratio. Et primo ostendit hoc in generali; secundo in 5 speciali, ibi: Quoniam autem est speculativa etc. Dicit ergo primo quod, cum felicitas sit operatio secundum virtutem, sicut et hic et in I ostensum est, rationabiliter sequitur quod sit operatio secun­ dum virtutem optimam; ostensum est enim in I quod felicitas est optimum inter omnia humana 10 bona, cum sit omnium finis. Et quia melioris po­ tentiae melior est operatio, ut supra dictum est, i est] om. AsV3 Φ2 S F1 {ante felicitas Za) 3-4 Albertus Lect. f. ig2va :« Et primo ostendit cuius virtutis sit operatio ». 1177 a ii, et lib. I 10, 1098 a 7-17. 9 Lib. I 9, 1097 a 15 - b 21. 5 Lin. 1177 a 17. 12 Cap. 9, 1177 a 4-6. 7 Supra c. 9, 1176 b 28 - X, ίο (ιΐ77 a 12 - 1177 a 21) consequens est quod operatio optima hominis sit operatio eius quod est in homine optimum. Et hoc 15 quidem secundum rei veritatem est intellectus, sed quia circa hoc diversimode sunt aliqui opinati nec est nunc locus talia discutiendi, sub dubio ad prae­ sens relinquit utrum optimum hominis sit intellectus vel aliquid aliud, ponit tamen signa quaedam ex 20 quibus potest cognosci quod intellectus sit optimum eorum quae sunt in homine. Et primo quidem per comparationem ad ea quae infra intellectum sunt, quibus intellectus propter sui excellentiam princi­ patur et dominatur, principatur quidem respectu 25 irascibilis et concupiscibilis, quibus ratio sive intel­ lectus praesidet quasi politico principatu, quia in aliquo resistere possunt rationi; dominatur autem corporeis membris, quae ad nutum oboediunt im­ perio rationis absque contradictione, et ideo ratio 3o vel intellectus praesidet corpori quasi servo despotico principatu, ut dicitur in I Politicae. Secundo vero ponit signa excellentiae intellectus per compa­ rationem ad superiora, scilicet ad res divinas, ad quas dupliciter comparatur: uno modo secundum 35 habitudinem quasi ad obiecta, solus enim intellectus habet intelligentiam de rebus essentialiter bonis, quae sunt res divinae; alio modo comparatur intellectus humanus ad res divinas secundum connaturalitatem ad ipsas, diversimode quidem secundum diversorum 4o sententias. Quidam enim posuerunt intellectum hu­ manum esse aliquid sempiternum et separatum, et secundum hoc ipse intellectus esset quiddam divi­ num ; dicimus enim res divinas esse quae sunt sempi­ ternae et separatae. Alii vero intellectum partem 45 animae posuerunt, sicut Aristotiles, et secundum hoc intellectus non est simpliciter quiddam divinum, sed est divinissimum inter omnia quae in nobis, propter maiorem convenientiam quam habet cum substantiis separatis, secundum quod eius operatio 50 est sine organo corporeo. Quocumque autem modo se habeat, necesse est secundum praedicta quod per­ fecta felicitas sit operatio huius optimi secundum virtutem propriam sibi; non enim potest esse per­ 583 fecta operatio, quod requiritur ad felicitatem, nisi potentiae perfectae per habitum qui est virtus ipsius 55 secundum quam reddit operationem bonam. Deinde cum dicit: Quoniam autem est speculativa etc., ostendit in speciali cuius virtutis operatio sit perfecta felicitas. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod in operatione speculativae virtutis 00 consistit perfecta felicitas; secundo comparat felici­ tatem perfectam ad res exteriores, ibi: Opus erit autem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod perfecta felicitas consistit in operatione spe­ culationis ; secundo praefert hanc felicitatem felicitati 65 quae consistit in actione, ibi: Secundo autem qui secundum aliam virtutem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod felicitas consistit in ope­ ratione speculativa ; secundo ostendit qualiter se habeat ad hominem, ibi: Talis autem utique erit 70 etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod ex supra dictis in VI mani­ festum est quod speculativa operatio est intellectus secundum propriam virtutem eius, scilicet secun­ dum sapientiam principaliter, quae comprehendit 75 intellectum et scientiam. Et quod in tali operatione consistat felicitas, videtur esse consonum eis quae in I dicta sunt de felicitate et etiam ipsi veritati. Secundo ibi: Optima et enim etc., probat propositum sex rationibus. Prima ergo ratio talis est. eo Dictum est prius quod felicitas est optima operatio. Optima autem inter operationes humanas est spe­ culatio veritatis, et hoc patet ex duobus ex quibus pensatur dignitas operationis: uno modo ex parte potentiae, quae est operationis principium, et sic es patet hanc operationem esse optimam sicut et in­ tellectus est optimum eorum quae in nobis sunt, ut prius ostensum est; alio modo ex parte obiecti, quod dat speciem operationi, et secundum hoc etiam haec operatio est optima, quia inter omnia cognos- 90 cibilia optima sunt intelligibilia et praecipue divina. Et sic in eorum speculatione consistit perfecta humana felicitas. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem con- 30-31 despotico coni, cum F1 Za sec.rn. V10 P7 P10 (?)] despecto O(-tos V) sec.rn. S despoito (—desposito vel desponito?) Wi pr.m. P deposito pr.m. S sec.rn. P P2 desponeo Ed2 47 quae] sunt add. Ψ Sed cf.. Arist. 1177 a 16 72 quod] om. Er2 F1Eda V6 73 est1 AsP6 Φ2 S Ed2 V6Za sec.rn. C1?3] esse O^-AsP6) PWi F1 (=0?) 73 est2] om. Φ 15-19 Michael Ephesinus, p. 579, 22-24 ; O8» f· 228va : « sive utique intellectum ipsum oportet vocare ut ego ipsum nomino, sive vitam rationalem ut Plato » ; Albertus Comm. p. 624 a. 31 Cap. 3, 1254 b 4-6. 40-50 Michael Ephesinus, p. 579, 29-31 ; O8, f. 228va : « sive utique intellectum oportet dicere quod in nobis optimum, sive divinum aliquid et divinam quandam parti­ culam et affluentiam ut et hoc Plato dicit, sive eorum quae in nobis divinissimum... » ; Albertus Lect. f. I93va : «... sicut dicit Commentator, super hoc fuerunt diversae opiniones. Plato enim et quidam sequentes ipsum posuerunt intellectum nihil animae esse sed quod est divinum quoddam separatum, scilicet intelligentia decimi ordinis vel quaecumque alia substantia et lumine ipsius illustratur anima humana ad modum quo aer illuminatur a sole... Sed Aristotiles et omnes alii peripatetici, ut dicit Commentator, voluerunt quod intellectus esset pars animae... et haec opinio magis est rationalis et magis secundum fidem» ; f. iq4vb : « Et in hoc tangit duas opiniones de intellectu, quarum una ponebat intellectum separatum et non esse pars animae, alia coniunctum ipsi animae sicut pars» ; Comm. p. 624-625. 49-50 Aristoteles De anima III 7, 429 a 24-27 see. Thomam Contra Gent. Ill 120 ; Ia q.75 a.3 ; De unit, intell. 1 (ed. Perrier, p. 81). 53-56 Cf. supra I 10, 1098 a 7-17 ; II 6, 1106 a 23. 62 Cap. 13, 1178 b 33. 66 Cap. 12, 1178 a 9. 70 Cap. 11, 1177 b 26. 72 Cap. 5-6, 1141 a 9 - b 14 ; 10, 1144 a 3-6 ; 11, 1145 a 6-11. 78 Cap. io, 1098 a 5-7, see. Thomam, lin. m-121. 81 Lib. I 9, 1097 a 28-30 ; 10, 1098 a 15-17 ; 13» 1099 a 29-30 ; VII 13, 1153 b 9-12 ; X 8, 1176 a 26-27 ’· IO« ri77 a 12-13. 88 Lin. 1177 a 13-16. 1177 a 17 1177 a 19 1177 a 21 584 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM 95 tinuissima etc. Ostensum enim est in I quod felicitas est maxime continua et permanens. Inter omnes autem operationes humanas continuissima est spe­ culatio veritatis; manifestum est enim quod magis continue potest homo perseverare in speculatione 100 veritatis quam in quacumque alia operatione. Cuius ratio est quia necesse est discontinuari operationem nostram propter laborem quem non possumus con­ tinue ferre; labor autem et fatigatio accidit in ope­ rationibus nostris propter passibilitatem corporis 105 quod alteratur et removetur a naturali dispositione sua; unde, cum intellectus in sua operatione mini­ mum utatur corpore, sequitur quod minimum eius operationi adveniat labor et fatigatio, quae nulla esset si intellectus in speculando non indigeret fan110 tasmatibus existentibus in organis corporeis. Et sic patet quod maxime invenitur felicitas in specula­ tione veritatis propter eius continuitatem. 1177 a 22 Tertiam rationem ponit ibi: Existimamusque etc. Et dicit quod, sicut in I dictum est, communiter 115 existimamus quod felicitati delectatio adiungatur. Inter omnes autem operationes virtutis delectabi­ lissima est contemplatio sapientiae, sicut est mani­ festum et concessum ab omnibus. Habet enim philo­ sophia in sapientiae contemplatione delectationes ad120 mirabiles et quantum ad puritatem et quantum ad firmitatem. Puritas quidem talium delectationum attenditur ex hoc quod sunt circa res immateriales, firmitas autem earum attenditur secundum hoc quod sunt circa res immutabiles; qui enim delectatur 125 circa res materiales incurrit quandam impuritatem affectus ex hoc quod circa inferiora occupatur, qui autem circa res mutabiles delectatur non potest firmam delectationem habere quia, mutata re aut corrupta quae delectationem afferebat, delectatio bo cessat et quandoque in tristitiam vertitur. Dicit autem delectationes philosophiae esse admirabiles propter inconsuetudinem talium delectationum apud multitudinem hominum, qui in rebus materialibus delectantur. Speculatio veritatis est duplex : una quidem quae consistit in inquisitione veritatis; alia 135 vero quae consistit in contemplatione veritatis iam inventae et cognitae, et hoc perfectius est, cum sit terminus et finis inquisitionis; unde et maior est delectatio in consideratione veritatis iam cognitae quam in inquisitione eius. Et ideo dicit quod delec- 140 tabilius conversantur illi qui iam sciunt veritatem, habentes intellectum perfectum per intellectualem virtutem, quam illi qui adhuc inquirunt eam. Unde perfecta felicitas non consistit in quacumque specu­ latione intellectus, sed in ea quae est secundum pro-145 priam virtutem ipsius. Quartam rationem ponit ibi: Et quae dicitur etc. 1177 a 27 Ostensum est enim in I quod per se sufficientia, quae graece dicitur autarchia, requiritur ad felicitatem. Huiusmodi autem per se sufficientia [maxime inve- iso nitur circa speculativam operationem, ad quam homo non indiget nisi his quae sunt necessaria omnibus ad communem vitam; indigent enim ne­ cessariis vitae tam sapiens, scilicet speculativus, quam etiam iustus et reliqui habentes virtutes mo-155 rales quae perficiunt vitam activam. Si autem ali­ cui dentur sufficienter necessaria vitae, adhuc plu­ ribus indiget virtuosus secundum virtutem mora­ lem; indiget enim iustus ad suam operationem aliis, et primo quidem illis ad quos debet iuste agere, quia 160 iustitia ad alterum est, ut dictum est in V, secundo autem indiget aliquibus cum quibus operetur iusti­ tiam, ad quod indiget homo frequenter multorum auxilio; et eadem ratio est de temperato et forti et de aliis virtuosis moraliter. Sed non est ita de i6s sapiente speculativo, qui potest speculari veritatem etiam si solus secundum se ipsum existât, quia contemplatio veritatis est operatio penitus intrin­ seca ad exterius non procedens, et tanto aliquis magis poterit solus existens speculari veritatem no quanto fuerit magis perfectus in sapientia, quia talis plura cognoscit et minus indiget ab aliis instrui vel iuvari. Nec hoc dicitur quia contemplantem non iuvet societas, quia, ut in VIII dictum est, 95 enim est] inv. AoP* BxErKrOW PS Ed2 enim om. Er2 Wi 112 continuitatem coni, cum V6Za sec.rn. S] felicitatem Θ 118 concessum] confessum V6 (an recte? Cf. Arist. 1177 a 25) 123 earum coni, cum Ed2] eorum Θ 134 Specu­ latio] autem add. Ao F'Ed2 V6Za sec.rn. Wi 153 indigent] indiget Ρβ Ψ 168 penitus om. Φ 95 Cap. 16, 1100 b 7 - 1101 a 21, praecipue 1100 b 12-17. 114 Gap. 12, 1098 b 24-25 ; 13, 1099 a 7-22. 121-122 Michael Ephesinus, p. 582, 24-28 ; O8, f. 22gra : « Hoc autem, scilicet 'puritate’, adiacet propter ea quae ante paucum dicta sunt. Dictum est enim quoniam puriorum et immaterialiorum sensuum operationes puriores [X 8, 1175 b 36 - 1176 a 3]. Si autem hoc, quanto intellectus immaterialior et pretiosior sensibus, tanto et operatio ipsius operationibus sensus» ; Albertus Comm. p. 625 b : «Puri­ tate autem praecellit : nihil enim accipit impuritati materiae admixtum». Cf. Thomas supra c. 8 lin. 51-82. - Aliter et rectius Albertus Lect. f. ig4ra-rb : « Delectationes sapientiae sunt maximae in quantum magis sunt remotae a mixtione contrarii, quia non habent aliquid contrarium, nec admiscetur eis aliqua paenitudo : nullus enim numquam paenituit contemplatum esse... » (cf. tamen ibid. : «Ad 8 dicendum quod dicuntur purae delectationes philosophiae secundum quod consequuntur acceptiones puras quidditatum simplicium...»). 124-126 Cf. ipse Thomas 77a-ZZae q.7 a.2. 148 Cap. 9, 1097 b 6-16. 148-149 Robertus Grosseteste Notula (adn. ad Arist. 1177 a 27 «autarkeia» in Et O8 P11 V12 Sk2) : «id est per se sufficientia» ; Albertus Lect. f. I95ra : «Autarkeia, id est per se sufficientia, ab autos quod est per se» ; Comm. p. 625 b ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Autarkeia : per se sufficientia». 156-157 Michael Ephesinus, p. 583, 35-36 ; O8, f. 229th : «Talibus autem, id est bonis, id est politicis felicibus, sufficienter largitis et praesentibus secundis omnibus... » ; Robertus Grosseteste Notulae (adn. ad Arist. 1177 a 29-30 in Et O8 Pn V12 Sk2) : « Talibus [id est politicis felicibus, dat. casus} autem sufficienter largitis [scilicet vitae neces­ sariis] ». 161 Cap. 2, 1129 b 31 - 1130 a 8 ; 1130 a 12-13 ; cf. 3, 1130 b 20 ; 4, 1131 a i8bis. 174 Cap. 1, 1155 a 15-16. ΙΟ (1177 a 2ΐ - 1177 b 4) 175 duo simul convenientes et intelligere et agere magis possunt, et ideo subdit melius esse sapienti quod habeat cooperatores circa considerationem veritatis, quia interdum unus videt quod alteri, licet sapientiori, non occurrit. Et quamvis sapiens ab aliis iu180 vetur, tamen inter omnes ipse per se magis sibi sufficit ad propriam operationem. Et sic patet quod maxime in operatione sapientiae invenitur felicitas. 1177 b 1 Quintam rationem ponit ibi: Videbitur autem utique etc. Ostensum est enim in I quod felicitas iss est ita per se appetibilis quod nullo modo appetitur propter aliud. Hoc autem apparet in. sola specula­ 190 ex] om. P3 φ3 ψ(-ν6 add. sec.m. P 585 tione sapientiae quod propter se ipsam diligatur et non propter aliud: nihil enim homini accrescit ex contemplatione veritatis praeter ipsam veritatis spe­ culationem, sed ex exterioribus operabilibus semper 190 homo acquirit aliquid praeter ipsam operationem aut plus aut minus, puta honorem et gratiam apud alios, quae non acquirit sapiens ex sua contempla­ tione nisi per accidens, in quantum scilicet verita­ tem contemplatam aliis enuntiat, quod iam pertinet 195 ad exteriorem actionem. Sic ergo patet quod feli­ citas maxime consistit in operatione contemplationis. in F‘Ed2) 184 Cap. 9, 1097 a 31 - b 6. 195-196 Cf. ipse Thomas Super III Seni, d.35 q.i a.3 qla 1 ad 3 ; De ver. q.n a.4 ; Contra retrahentes c.7 ad 7 (ed. Mandonnet, t. 4, p. 284) ; I1&-II&Q q.181 a.3. 11 Videturque felicitas in vacatione esse; non vacamus enim ut vacemus et bellamus ut pacem ducamus. Practicarum quidem igitur virtutum in politicis vel bellicis operationes, quae autem circa haec actiones videntur non vacantes esse. Bellicae quidem et penitus: nullus enim eligit bellare eius quod est bellare gratia neque io praeparare bellum; videtur enim utique omnino violentus occi­ sor quis esse, si amicos oppugnatores faceret ut pugnae et occisiones fierent. Est autem et quae politici non vacans et praeter ipsum civiliter conversari acquirens potentatus et hono­ res vel magis et felicitatem ipsi et civibus, alteram existentem 15 a politica, quam et quaerimus manifestum ut alteram existentem. Si utique eas quidem quae secundum virtutes actiones politicae et bellicae pulcritudine et magnitudine praecellunt, hae autem non va­ cantes et finem aliquem appetunt et non propter se ipsas sunt eligi­ biles, intellectus autem operatio studio differre videtur speculativa 20 existens et praeter ipsam nullum appetere finem habereque delectatio­ nem propriam, haec autem coauget operationem, et per se sufficiens utique et vacativum utique et illaboriosum ut humanum et quaecum­ que alia beato attribuuntur, secundum hanc operationem apparent entia, perfecta igitur felicitas haec utique erit hominis, acci25piens longitudinem vitae perfectam; nihil enim imperfectum est eorum quae felicitatis. § Talis autem utique erit melior vita quam secundum hominem. Non enim secundum quod homo est sic vivet, sed secundum quod divinum aliquid in ipso existit. Quanto autem differt hoc a composito, tanto et operatio ab ea quae secundum aliam virtu30tem. Si itaque divinum intellectus ad hominem, et quae secundum hunc vita divina ad humanam vitam. § Oportet autem non secundum suaden­ tes humana sapere hominem entem neque mortalia mortalem, sed, in quantum contingit, immortale facere et omnia facere ad vivere secundum optimum eorum quae in ipso. Si enim et mole 1178 a i parvum est, potentia et pretiositate multum magis omnibus superexcellit. Videbitur autem utique et unumquodque esse hoc, si quidem principale et melius; inconveniens igitur fiet utique si non sui ipsius vitam eligat, sed alicuius alterius. Quod et dictum prius, 5congruet et nunc: proprium enim unicuique, natura optimum et delectabilissimum est unicuique; et homini utique quae secundum intellectum vita, si quidem maxime hoc homo. Iste ergo et feli­ cissimus. 1177 b 4 1177 b 8 penitus Ant. transl.fJAa) RtRp1’2’3 T (lin. 30) : perfecte LRp4 10 videtur L2R : videretur AL1 14 et1 LaRtRp1>2>3 : om. L*Rp4 21 propriam A(Lb) Ant. transl.(Ha) RtRp1’2’3 T (lin. 65) : perfectam propriam A (K^M13) LRp4 sec.m. Rp3 22 utique2 RtRp1’2*3 : om. ALRp4 24 igitur RtRp1’2’3 : utique LRp4 (om. SI) 25 est ARp1’2’3 : om. LRtRp4 30 itaque RtRp1·2’3 : utique LRp4 31 vita divina ALRt : inv. Rp 31-32 suadentes ALRpT (lin. 83, no) : Symonida dicentes Rt (ex Thomae comm. lin. 112-113) 1178 a 7 et ALRp4 : om. RtRp1·2·3 X, ii (1177 b 4 - IT77 b 27) 1177 b 4 Videturque felicitas etc. Positis quinque rationi­ bus ex quibus ostendebatur quod felicitas consistit in speculatione veritatis secundum convenientiam ad ea quae supra dicta sunt, hic addit sextam quae 5 procedit ex quadam condicione felicitatis quam su­ pra non posuerat. Felicitas enim consistit in quadam vacatione; vacare enim dicitur aliquis quando non restat ei aliquid agendum, quod contingit cum ali­ quis iam ad finem pervenerit, et ideo subdit quod 10 non vacamus ut vacemus, id est laboramus operan­ do, quod est non vacare, ut perveniamus ad quies­ cendum in fine, quod est vacare, et hoc ostendit per exemplum bellantium, qui ad hoc bella gerunt quod ad pacem adoptatam perveniant. Est tamen consi15 derandum quod supra Philosophus dixit quod re­ quies sit gratia operationis; sed ibi locutus fuit de requie qua intermittitur operatio ante consecu­ tionem finis propter impossibilitatem continue ope­ randi, quae quidem requies ordinatur ad operatio20 nem sicut ad finem ; vacatio autem est requies in fine ad quem ordinatur operatio, et sic felicitati quae est ultimus finis maxime competit vacatio. Quae quidem non invenitur in operationibus virtu­ tum praeficarum, quarum praecipuae sunt illae quae 25 consistunt in rebus politicis, utpote ordinantes bo­ num commune quod est divinissimum, vel in rebus bellicis, quibus ipsum bonum commune defenditur contra hostes, et tamen his operibus non competit vacatio. Et primo quidem circa bellicas operationes 30 hoc est penitus manifestum, quia nullus eligit bella gerere aut praeparare bella solum gratia bellandi, quod esset vacationem habere in rebus bellicis, quia si quis in bellis gerendis finem suum constitueret, sequeretur quod esset violentus et occisor, in tan35 tum quod etiam de amicis faceret impugnatores ad hoc quod posset pugnare et occidere. Secundo etiam hoc manifestum est in actionibus politicis quod non est in eis vacatio, sed praeter ipsam con­ versationem civilem vult homo acquirere aliquid 4o aliud, puta potentatus et honores; vel, quia in his non est ultimus finis ut in I ostensum est, magis est decens quod per civilem conversationem aliquis velit acquirere felicitatem sibi ipsi et civibus, ita quod huiusmodi felicitas quam intendit aliquis ac45 quirere per politicam vitam sit altera ab ipsa poli­ 587 tica vita; sic enim per vitam politicam quaerimus eam quasi alteram existentem ab ipsa, haec est enim felicitas speculativa ad quam tota vita politica videtur ordinata, dum per pacem, quae per ordi­ nationem vitae politicae statuitur et conservatur, 50 datur hominibus facultas contemplandi veritatem. Si igitur inter omnes actiones virtutum moralium excellunt politicae et bellicae tam pulcritudine, quia sunt maxime honorabiles, quam etiam magnitudine, quia sunt circa maximum bonum, quod est bonum 55 commune, cum huiusmodi operationes non habeant in se ipsis vacationem, sed agantur propter appeti­ tum alterius finis et non sint eligibiles propter se ipsas, non erit in operationibus virtutum moralium perfecta felicitas. Sed operatio intellectus quae est 60 speculativa videtur a praemissis operationibus dif­ ferre secundum rationem studii, quia scilicet homo vacat huiusmodi operationi propter se ipsam, ita quod nullum alium finem praeter ipsam appetit; habet etiam huiusmodi operatio propriam delecta- 65 tionem ex ipsa procedentem quae auget eam; sic igitur patet quod secundum huiusmodi operationem speculativam intellectus manifeste apparent omnia existere in homine quaecumque solent attribui beato, scilicet quod sit per se sufficiens et quod vacet 70 et quod non laboret, et hoc dico quantum possibile est homini mortalem vitam agenti, in qua vita huiusmodi non possunt perfecte existere. Sic igitur in contemplatione intellectus consistit perfecta feli­ citas hominis, dummodo assit diuturnitas vitae, 75 quae quidem requiritur ad bene esse felicitatis se­ cundum quod oportet nihil eorum quae pertinent ad felicitatem esse imperfectum. Deinde cum dicit: Talis autem utique etc., ostendit 1177 b 26 qualiter huiusmodi vita contemplativa se habeat eo ad hominem. Et primo ostendit propositum; secun­ do excludit errorem, ibi: Oportet autem non secun­ dum suadentes etc. Dicit ergo primo quod talis vita quae vacat contemplationi veritatis est melior quam vita quae est secundum hominem. Cum enim es homo sit compositus ex anima et corpore, habens sensitivam naturam et intellectivam, vita homini commensurata videtur consistere in hoc quod homo secundum rationem ordinet affectiones et operatio­ nes sensitivas et corporales, sed vacare soli opera- 90 14 adoptatam] adoptantem V3 optatam BxV FJEd2 Ve sec.m. SWi optimam Za Sed cf. J.F. Niermeyer Mediae Latinitatis Lexicon minus, s.v. adoptare (3 et 4) nec non Mittellateinisches Wdrterbuch, s.v. Adopto IV 21 quem] quam CTW’W Ψ 21 ordinatur operatio] ordinatio operatur P5 ©2 (corr. sec.m. Bg3BxErP10) operatio ordinatur Ψ sec.m. KrP’V10 32 esset] est Φ 33 constitueret coni, cum Za sec.m. P7 Wi] constituerit ©(constituunt C1 constiterint P3 constiterit P5 constiterunt Pd constituit BoBxKrP1 pr.m. P’P10) constitutus pr.m. PSWi (constituit sec.m. S constituerit sec.m. P) constituerunt F1 constituerent Ed2 poneret Ve 37 etiam hoc] om. Ψ (hoc etiam add. Za) 40 his] eis ψ 45-46 politica vita inv. Ψ 55 maximum] maxime ©(-Er) 65-66 delectationem coni, cum sec.m. P5 BxKrP’V10 S] operationem Θ 68 appa­ rent] apparet A0P6 ψ om. P5 Sed cf. Arist. 1177 b 23 70 beato Inc. 37» peda 80 contemplativa] speculativa ψ 89 affectiones] actiones Φ effectiones Ed2 89 et om. Φ (-Er2) 15 Cap. 9, 1177 a i. 25-26 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. ; Aristoteles supra I 2, 1094 b 7-10. 41 Cap. 5, 1095 b 23-3°· 55-56 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. 71-73 Cf. supra I c. 16 lin. 215-225 cum adn. 82 Lin. 1177 b 31. 588 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM tioni intellectus videtur esse proprium supernarum substantiarum in quibus invenitur sola natura in­ tellectiva quam < homo > participat secundum intellectum. Et ideo manifestans quod dictum est 95 subdit quod homo sic vivens, scilicet vacando con­ templationi, non vivit secundum quod homo, qui est compositus ex diversis, sed secundum quod ali­ quid divinum in ipso existit, prout scilicet secundum intellectum divinam similitudinem participat. Et loo ideo quantum intellectus in sua puritate conside­ ratus differt a composito ex anima et corpore, tantum distat operatio speculativa ab operatione quae fit secundum virtutem moralem, quae proprie est circa humana. Sicut ergo intellectus per com105 parationem ad hominem est quiddam divinum, ita et vita speculativa, quae est secundum intellectum, comparatur ad vitam moralem sicut divina ad humanam. 177 b 31 Deinde cum dicit: Oportet autem etc., excludit no quorundam errorem qui suadebant quod homo de­ beat intendere ad sapiendum humana et mortalis ad sapiendum mortalia. Et fuit hoc dictum Symonidis poetae, ut patet in principio Metaphysicae. Quod quidem Philosophus dicit esse falsum, quia ns homo debet tendere ad immortalitatem quantum potest et secundum totum posse suum facere ad hoc quod vivat secundum intellectum, qui est opti­ mum eorum quae sunt in homine, qui quidem est immortalis et divinus. Quamvis enim hoc optimum 120 sit parvum mole, quia est incorporeum et simpli­ cissimum et per consequens caret magnitudine molis, tamen quantitate virtutis et pretiositatis multum excedit omnia quae in homine sunt ; virtute quidem sive potentia excedit in suis operationibus 125 quibus superioribus coniungitur et inferioribus prin­ cipatur et sic quodam modo omnia complectitur, pretiositate autem quantum ad dignitatem suae naturae, quia intellectus est immaterialis et simplex, incorruptibilis et impassibilis. Unumquodque autem, id est totus homo, videtur esse hoc, scilicet intellec- no tus, si ita est, immo quia ita est, quod intellectus < est > principalius et melius quod sit in homine; dictum est enim supra in IX quod unumquodque potissime videtur esse id quod est principalius in eo, quia omnia alia sunt quasi instrumenta illius, 135 et sic, dum homo vivit secundum operationem in­ tellectus, vivit secundum vitam maxime sibi pro­ priam; esset autem inconveniens si aliquis eligeret vivere non secundum vitam propriam sui ipsius, sed secundum vitam alicuius alterius, unde incon- uo venienter dicunt qui suadent quod homo non debeat vacare speculationi intellectus. Et cum hoc dictum sit prius in IX quod id quod est secundum intellec­ tum est proprium homini, congruit etiam et nunc in proposito : illud enim quod est optimum secundum 145 naturam in unoquoque est maxime proprium sibi; quod autem est optimum et proprium, consequens est quod sit delectabilissimum, quia unusquisque delectatur in bono sibi convenienti; sic igitur patet quod, si homo maxime est intellectus tamquam 150 principalissimum in ipso, quod vita quae est secun­ dum intellectum est delectabilissima homini et maxi­ me sibi propria. Nec hoc est contra id quod supra dictum est quod non est secundum hominem, sed supra hominem; non est enim secundum hominem 155 quantum ad naturam compositam, est autem pro­ priissime secundum hominem quantum ad id quod est principalissimum in homine; quod quidem per­ fectissime invenitur in substantiis superioribus, in homine autem imperfecte et quasi participative et 100 tamen istud parvum est maius omnibus aliis quae in homine sunt. Sic ergo patet quod iste qui vacat speculationi veritatis est maxime felix, quantum homo in hac vita felix esse potest. 93 homo coni, cum V6] om. Θ 93 participat] percipiat Ao participant Ψ (-Wi Ve) 110-111 debeat coni, cum AsEr2O P F’Ed2 V6] debebat Θ (om. O1) 114 quia coni, cum Za sec.m. V10 Wi] quod Φ sec.m. PS (114-115 falsum... immortalitatem hom.om. Ψ add. ex Φ Za sec.m. PSWi verum non esse quia debet homo [primum cancell.} add. V6) 131 quod] om. T(-V6Za) (131 si... intellectus hom.om. Db) 132 est coni, cum V6Za sec.m. Wi] om. Θ (add. post melius sec.m. O S) 112-113 Cf. ipse Thomas Contra Gent. I 5 : «Cum enim Simonides quidam... oportere inquiens 'humana sapere hominem’ et 'mortalia mortalem’ ...» ; quae verba cum sententiae Simonidis ab Aristotele Met. I 3, 982 b 30-31, adlatae adsimulavisset (cf. Super II Sent, d.22 q.i a.2 arg.4 ; 27a-77ae q.130 a.i arg.2), ipsi Simonidi perperam ascripsisse videtur Thomas, quod nondum fecerat Super Boeth. De Trin. q.2 a.i (ed. Decker, p. 82). - Aliter Michael Ephesinus, p. 591, 14 ; O8, f· 23irb-va : «Quidam quidem Theognidis aiunt esse sententiam hanc, hi autem Solonis» ; Albertus Lect., ms. Cambridge Gonv. and Caius 510/388, f. I5ira : « Et ille fuit Theognis quidam poeta, et non Solon sicut alii dicunt » ; Comm. p. 627-628. 125-126 Cf. supra VII c. i lin. 102-107 cum adn. 133 Cap. 9, 1168 b 31-33. 143 Cap. 4, 1166 a 16-17, 22-23 ; 9, 1168 b 28-35. 148-149 Cf. I c. 13 lin. 34-35 cum adn. 153 Lin. 1177 b 26-31. 162-163 Cf. adn. ad c. 12 lin. 7-10. 163-164 Cf. supra lin. 71-73 cum adn. 12 1178 a 9 Secundo autem qui secundum aliam virtutem. § Secundum ipsam enim operationes humanae. Iusta enim et fortia et alia quae secundum virtutes ad invicem agimus in commutationibus et necessitatibus et actionibus omnimodis et in passionibus quod decet uni chique conservantes; haec autem esse videntur omnia humana. Quaedam autem et acciisdere a corpore videntur et multum coappropriari passionibus moris virtus. Coniugata est autem et prudentia moris virtuti et haec prudentiae, si quidem prudentiae quidem principia secundum morales sunt virtutes, rectum autem mo­ ralium secundum prudentiam. Concopulatae autem hae et pas2osionibus, circa compositum utique erunt. Compositi autem vir­ tutes humanae, et vita utique quae secundum has et felicitas. Quae autem intellectus separata. Tantum enim de ipsa dictum est, certius dicere enim maius proposito est. § Videbitur autem utique et exteriori largitione in parvum vel in minus 25 indigere morali. Necessariis quidem enim ambobus opus ex aequali sit, etsi magis laborat circa corpus poli­ ticus et quaecumque talia; parvum utique quid differet. Ad operationes autem multum differt: liberali quidem enim opus erit pecuniis ad agere liberalia et iusto 30 utique ad redditiones. Voluntates enim immanifestae ; simulant enim et non iusti iuste agere velle. Forti autem potentia, si quidem perficit aliquid eorum quae secundum vir­ tutem. Et temperato potestate; qualiter enim manifestus erit vel iste vel aliorum aliquis? Quaeritur autem quid utrum prin35cipalius virtutis, electio vel actiones, ut in ambabus exi1178 b istentis. Perfectum utique manifestum quod in ambabus utique erit. Ad actiones autem multis opus est, et quanto utique maiores sunt et meliores, pluribus. Speculanti autem nullo talium ad ope­ rationem necessitas, sed ut dicere et impedimenta sunt ad 5 speculationem. Secundum quod autem homo est et pluribus con­ vivit eligitque secundum virtutem agere, opus habebit igitur ta­ libus ad humaniter conversari. § Perfecta autem felicitas quoniam speculativa quaedam est operatio, et hinc utique apparebit. Deos enim maxime suspicati sumus beatos et felices esse, io actiones autem quales attribuere debitum ipsis? Utrum iustas? Vel ridiculi apparebunt commutantes et deposi­ tiones dantes et quaecumque alia talia. Sed fortes, sustinentes terribilia et periclitantes quoniam bonum? Vel liberales? i:6 autem ALRtRp4T (lin. 39) : enim Rp1·**8 20 erunt AL(-P13) Rp1’2’3 T (lin. 53) : erit P13 RtRp4 27 differet AL*(- pr.m. Sk2) R(-P14) : differt pr.m. Sk2 L2 P14 an etiam T (cf. lin. 79) ? 28 differt L2RpT (lin. 81-82) : differunt Rt differet AL1 34 quid ALT (lin. 99) : quidem R 1178 b 2 sunt Rp1’2·3 T (? lin. 107 ; cf. IIa-IIae q.188 a.7) : sint ALRtRp4 6 eligitque Rp1’2-3 T (lin. 117-118) : eligit quae ALRtRp4 (corr. eligitque sec.m. V13) 59° SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM Cui autem dabunt? Inconveniens autem et si erit ipsis num1178 b i5misma vel aliquid tale. Si autem temperati quidem utique, erit vel onerosa laus, quoniam non habent pravas concupiscentias. Pertranseuntibus autem omnia, apparebunt utique quae circa actiones parva et indigna diis. Sed tamen et vivere omnes suspicati sunt ipsos, et operari ergo: non enim oportet dormire, quemadmodum 2oEndimiona. Viventi utique ab agere ablato, adhuc autem magis a facere, quid relinquitur praeter speculationem? Quare Dei operatio, beatitudine differens, speculativa utique. Et humanarum utique quae huic cognatissima felicissima. § Signum autem et non participare reliqua animalia felicitate, 25 tali operatione privata perfecte. Diis quidem enim omnis vita beata, hominibus autem in quantum similitudo quae­ dam talis operationis existit, aliorum autem animalium nullum felix est, quia nequaquam communicat speculatione.. In quantum utique pertendit speculatio, et felicitas, et quibus magis 30 existit speculari, et felices esse, non secundum accidens, sed secundum speculationem; haec enim secundum se ipsam ho­ norabilis. Quare erit utique felicitas speculatio quaedam. 14 dabunt AL^EtO8?1’ Sk’T1) L2(P13Ha) RtRp4 T {lin. 137) : dabuntur I?(V12 P12 Re) L2(N»Rn) Rp1-2’3 sec.m. V13 15 quidem Rp1’2’3 : quid ALRtRp4an quis T {lin. 140) ? 15 erit RtRp4 T {lin. 141) : erunt ALRp1’2’3 15 Ante erit interp. T{lin. 141) : non ante erit,sed post interp. A 18 et2 A(= τε) LRt : om. Rp 20 Endimiona P11 Re L2 (? endiomana Rn endimona N1 pr.m. Ha en[...] P13) R : Endymiona L*(- P11 Re) 22 utique RtRp1·2·3 : utique erit ALRp4 26 beata A(KbLb) LR : tali existente operatione add. A(MbOb) Ant. transl.(Ha.) 1178 a 9 1178 a Secundo autem qui secundum aliam virtutem etc. Postquam Philosophus ostendit quod perfecta felici­ tas est et principalis secundum speculationem in­ tellectus, hic inducit quandam aliam secundariam 5felicitatem, quae consistit in operatione moralium virtutum. Et primo proponit quod intendit, dicens quod, cum ille qui vacat speculationi veritatis sit felicissimus, secundario est felix ille qui vivit se­ cundum aliam virtutem, scilicet secundum pruden10 tiam, quae dirigit omnes morales virtutes. Sicut enim felicitas speculativa attribuitur sapientiae, quae comprehendit in se alios habitus speculativos tamquam principalior existens, ita etiam felicitas activa, quae est secundum operationes moralium 15 virtutum, attribuitur prudentiae, quae est perfecti va omnium moralium virtutum, ut in VI ostensum est. 10 Secundo ibi: Secundum ipsam enim etc., ostendit propositum quatuor rationibus. Quarum prima est quia operationes quae sunt secundum alias virtutes 20 activas sunt operationes humanae. Sunt enim circa res humanas. Primo quidem circa res exteriores, quae in usum hominis veniunt; opera enim iustitiae et fortitudinis et aliarum virtutum quae ad invicem agimus existunt in commutationibus, prout secun­ dum iustitiam homines invicem sua bona commu- 25 tant, existunt etiam in necessitatibus, prout scilicet unus homo alteri subvenit in sua necessitate, exi­ stunt etiam in quibuscumque actionibus et passio­ nibus humanis, circa quas secundum virtutes mo­ rales conservatur id quod convenit unicuique ; omnia 30 autem praedicta videntur esse quaedam humana. Secundo autem quaedam ad virtutes pertinentia videntur pertinere ad corpus et ad animae passio­ nes, quibus virtus moralis secundum quandam affi­ nitatem appropriatur ; multae enim moralium vir- 35 tutum sunt circa passiones, sicut ex praedictis patet. Sic igitur virtus moralis est circa humana bona in quantum est circa bona exteriora et circa bona cor­ poris et circa animae passiones. Morali autem virtuti coniungitur prudentia, intellectualis virtus existens, 40 secundum quandam affinitatem et e converso, quia principia prudentiae accipiuntur secundum virtutes i qui coni, ex Arist. {cf. supra c. 10 lin. 66; infra lin. 8) cum P10 Ve] que Θ (qui... virtutem om. Ed* Za) 5-6 moralium virtutum inv. ψ 6 Et om. O(-As ErO1) 25-26 commutant] communicant Φ committant pr.m. communicant sec.m. P commutent Ve 7-10 Michael Ephesinus, p. 592, 26-29 - θ’» f· 23ivb : «Si autem propriissima ipsi conversatio speculativa est, secundum ipsam ergo vivens felicissimus, qui autem secundum moralem et negotiativam secundus et post illum... » ; Albertus Lect., ms. Cambridge Gonv. and Caius 510/388, f. I5ira : «Secundo ostendit quod civilis est secundaria, ibi : ^.Secundo autem... Deinde cum dicit : Secundo autem, ostendit quod civilis felicitas quae vivit secundum alias virtutes, scilicet morales, est secundaria felici...» ; Comm. p. 628 b : «Secun­ dario autem et ille felix est qui secundum aliam virtutem... habet perfectas operationes». 16 Cap. n, 1144 b 1-17. 36 Lib. II 3, 1104 b 13-14 ; 6,1106 b 16; 7,1107 a 3-6 ; 1107 a 8-9 ; III 1,1109 b 30 ; etc. - Cf. supra adn. ad II c. 3 lin. 71-75. 12 (1178 a 9 - 1178 b 13) morales quarum fines sunt principia prudentiae, rec­ titudo autem moralium virtutum accipitur secun45 dum prudentiam, quae facit rectam electionem eorum quae sunt ad finem, ut patet ex his quae in VI dicta sunt. Ea autem, scilicet virtus moralis et prudentia, simul copulantur cum passionibus, quia scilicet secundum utramque modificantur passiones; 50 passiones autem sunt communes totius compositi ex anima et corpore, cum pertineant ad partem sensitivam; unde patet quod tam virtus moralis quam prudentia sunt circa compositum. Virtutes autem compositi proprie loquendo sunt humanae, 55 in quantum homo est compositus ex anima et cor­ pore, unde et vita quae secundum has, id est secun­ dum prudentiam et virtutem moralem, est humana, quae dicitur vita activa, et per consequens felicitas quae in hac vita consistit est humana. Sed vita et 60 felicitas speculativa quae est propria intellectus est separata et divina. Et tantum dicere ad praesens de ipsa sufficiat, quod autem magis per certitudi­ nem explicetur est aliquid maius quam pertineat ad propositum ; agitur enim de hoc in III De anima, 65 ubi ostenditur quod intellectus est separatus. Sic igitur patet quod felicitas speculativa est potior quam activa, quanto aliquid separatum et divinum est potius quam id quod est compositum et hu­ manum. 1178 a 23 70 Secundam rationem ponit ibi: Videbitur autem utique etc. Et dicit quod speculativa vita et felicitas videtur parum vel saltem minus quam moralis in­ digere quod homini largiantur exteriora bona. Ve­ rum est enim quod ambobus, id est tam speculativo 75 quam morali, opus est habere necessaria vitae, puta cibum et potum et alia huiusmodi, quamvis circa corpus magis laboret activus quam speculativus, quia exteriores actiones per corpus aguntur; tamen quantum ad hoc non est magna differentia quin eo aequaliter necessariis uterque indigeat. Sed quan­ tum ad operationes utriusque, magna est quantum ad hoc differentia, quia virtuosus multis indiget ad suas operationes, sicut patet quod liberali opus est pecuniis ad agendum liberaliter et similiter iustus 85 indiget pecuniis ad hoc quod reddat illa quae debet. Et si quis dicat quod actus liberalitatis est etiam velle dare et actus iustitiae velle reddere, quod potest etiam esse sine pecuniis, considerandum est quod voluntates hominum non sunt manifestae sine 591 operationibus exterioribus; multi enim qui non sunt 90 iusti simulant sic velle iuste agere. Sed ad hoc quod sit manifestum de aliquo an sit fortis indiget aliquo exteriori, si debet aliquod opus exterius fortitudinis perficere. Et similiter temperatus indiget potestate utendi delectabilibus ad hoc quod manifestetur tem- 95 perantia; aliter enim, nisi assit facultas operandi, non poterit esse manifestus neque iste virtuosus, scilicet temperatus vel fortis, neque aliquis alius. Et ideo potest quaeri quid sit principalius in virtute morali, utrum electio interior vel actiones exteriores, 100 cum utrumque ad virtutem exigatur. Et quamvis electio sit principalior in virtute morali, ut supra dictum est, tamen manifestum est quod ad omni­ modam perfectionem virtutis moralis requiritur non solum electio, sed etiam operatio exterior. Ad actio- 105 nes autem exteriores opus est homini quod habeat multa, et tanto plura quanto actiones debent esse maiores et meliores. Sed ille qui vacat speculationi nullo talium indiget ad suam operationem, quin immo potest dici quod exteriora bona impediunt 110 hominem a speculatione propter sollicitudinem quae ex eis ingeritur homini, distrahens animum hominis ne totaliter possit speculationi vacare. Sed si homo speculativus indigeat exterioribus rebus, hoc erit in quantum est homo indigens necessariis et in 115 quantum convivit pluribus hominibus, quos inter­ dum oportet iuvare, et in quantum homo contem­ plativus eligit vivere secundum virtutem moralem; et sic indigebit talibus ad hoc quod humaniter con­ versetur. Sic igitur patet quod felicitas speculativa 120 est potior quam activa, quae est secundum virtutem moralem. Tertiam rationem ponit ibi: Perfecta autem felici1178 b 7 tas etc. Et dicit quod hoc quod felicitas perfecta consistat in quadam speculativa operatione ex hoc 125 apparet quod diis, id est substantiis separatis, maxi­ me videtur competere quod sint felices et beati, nec tamen possumus eis attribuere actiones mora­ lium virtutum. Si quis enim attribueret eis iustitiae operationes, apparerent deridendi, utpote commuta- 130 tiones facientes vel etiam sua bona apud alios depo­ nentes vel quaecumque alia opera iustitiae facientes. Et similiter non potest eis attribui fortitudo, ut scilicet sustineant terribilia et pericula propter bo­ num. Similiter etiam non competit eis liberalitas, 135 prout est virtus humana; non enim erit assignare 49 utramque] utrumque T(-Za) 64 agitur coni, cum sec.m. SWi V6] additur Θ Cf. supra c. 2 lin. 108 cum adn. 88 etiam esse] inv. ψ (etiam om. NN* esse om. O1) 91 sic] se ψ sec.m. Er2O DbKr (sic [se exp.} P5) 92 sit2 coni, cum Bg’DbP1?1^ F1Ed2 VeZa sec.m. Er2OP7 AoErEi^Kr SWi] sicut Θ 93 si coni, ex Arist. 1178 a 32 cum DbPW4 Za sec.m. Er2OP7 AoEr Wi] sic Θ (sicut As P sed Bg1?10 et sic F*Ed2 V6) 93 delectabilibus] delectationibus Er7P5 Ψ 96 assit coni, cum F'Ed2 V6 sec.m. P7V10 ErEr1?10 SWi] ars sit Θ (ars sicut P ars sine Za) 128 eis coni, cum Er2 Kr Ed2 VeZa sec.m. CW10 Er SWi] ei Θ 47 Cap. 10-11, 1144 a 6 - 1145 a 6 ; cf. c. 2, 1139 a 21-35. 51-52 Cf. supra II c. 5 lin. 41-72 cum adn. 64 Cap. 7, 429 b 5 ; 10, 430 a 22. 102 Lib. III 5» mi b 5-6 ; VIII 13, 1163 a 22-23 ; IX 1, 1164 b 1-2. 126, 146 Cf. supra I c. 14 lin. 41-42 cum adn. 592 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM cui mortalium dent huiusmodi bona quae dant homines liberaliter, quia inconveniens est quod aliquis dicat eos uti ad dandum denarium vel ali140 quid huiusmodi. Si autem aliquis attribuat eis tem­ perantiam, huiusmodi laus magis erit onerosa Deo quam grata; non enim est laudabile Deo quod non habeat pravas concupiscentias, quia non est natus eas habere. Sic igitur pertranseundo omnes actiones us moralium virtutum, apparet quod sunt parva et indigna diis, id est substantiis superioribus. Sed tamen omnes opinantur quod vivant et per conse­ quens quod operentur; non enim convenit eis quod nihil operentur sicut dormientes, sicut dicitur de iso quodam philosopho qui diu vixit dormiens. Si igitur a vita divina auferamus agere moralium virtutum et prudentiae, et adhuc multo magis auferamus a di­ vina vita facere, quod est proprium artis, nulla alia operatio relinquitur Deo praeter speculationem, iss Et sic patet quod operatio Dei, quae excellit in beatitudine, est speculativa et per speculationem sapientiae suae omnia fecit. Ex quo patet quod inter operationes humanas illa quae est simillima divinae speculationi est felicissima. Quartam rationem ponit ibi: Signum autem etc. i6o 1178 b 24 Et dicit quod signum huius quod perfecta felicitas consistat in contemplatione sapientiae est quod animalia irrationabilia, quae carent felicitate, omni­ no sunt privata tali operatione, quia non habent intellectum, quo nos speculamur veritatem, aliquo i6s autem modo participant operatione virtutum mora­ lium, sicut leo actu fortitudinis et liberalitatis et ciconia actu pietatis ad parentes. Et hoc rationa­ biliter: diis enim, id est substantiis separatis, quia habent solam intellectualem vitam, tota eorum vita no est beata, homines autem in tantum sunt beati in quantum existit in eis quaedam similitudo talis operationis, scilicet speculativae, sed nullum alio­ rum animalium est felix, quia in nullo communi­ cant speculatione. Et sic patet quod quantum se hs extendit speculatio, tantum se extendit felicitas, et quibus magis competit speculari, magis competit esse felices, non secundum accidens, sed secundum speculationem, quae est secundum se honorabilis. Unde sequitur quod felicitas principaliter sit quae- iso dam speculatio. 137 mortalium coni, cum F1 sec.m. V10] moralium Θ (obsc. Za) 137 bona] dona Ψ 139 denarium’BoP6 Φ2 S] denar’ Φ*(-ΒοΡ® V2) PWi denar* denarium F1 denario V2 denarios Ed2 denariis Ve Ed3 sec.m. Er obsc. Za 139-140 aliquid] aliquod F1 alia Ed® aliis Ed3 Sed cf. Arist. 1178 b 15 163 irrationabilia] irrationalia DbP5 (-bilia vel -lia obsc. P®V10 O1) rationalia Ψ (irrationalia V® sec.m. SWi F1 irrationabilia Za) 166 operatione coni. (cf. actu lin. 167 et 168)] operationes Θ (-nem F1) 168 ciconia coni, cum V® (Za?) sec.m. ErP5P10 PSWi (cf. loci in app. fontium laud.)} siconia Φ1 FKrŒP1?8 si coma Φ2(-ΡΚιΟ1Ρ1Ρ5 sic coma W si conia Bx conia Ao) sigonia pr.m. PWi synagoga pr.m. S cyconia F1Ed2 171 beata coni, ex Arist. 1178 b 26 cum BxDbPd sec.m. C’ErW Er] substantia (= sb’a pro b’a) ®(-BxDbPd) bona Ψ 178 non] et praem. Ψ Sed cf. Arist. 1178 b 30 149-150 Aliter sed perperam Albertus Comm. p. 631 a. - Aliter et recte Cicero Tuse. I χχχνιιι 92 (cf. De fin. V xx 55) ; Propertius Eleg. liber II xv 15 ; Ovidius Ars am. Ill 83 ; Martialis Epigr. X iv 4. 156-157 Ps. cm24 sec. Thomam Contra Gent. I 87 ; II 2, 24 ; Ia q.65 a.3 arg. 1. 167 Cf. supra VI c. 11 lin. 49 cum adn. 168 Basilius Hom. in Hexaem. VIII 5 (PG 29, 176 C) ab Eustathio transi. (PG 30, 952 D - 953 A) sec. Thomam Super III Sent, d.29 a.7 (in cod. autographo Vat. lat. 9851, f. 78ra 30, recte scribitur «ciconiis»), - Cf. etiam Aristoteles De hist, animal. IX 13, 615 b 23-24 ; Cicero De fin. Ill xix 63 ; Plinius Hist, nat. X § 63 ; Ambrosius Hom. in Hexaem. V xvi 55 (PL 14, 229-230), quem laudat Vincentius Belvacensis Speculi maioris Pars I : Spec, naturale Lib. XVI c.48 (ed. 1591, f. 20iva). 169 Cf. supra I c. 14 lin. 41-42 cum adn. 13 1178 b 33 Opus erit autem et exteriori prosperitate homini enti. Non enim per se sufficiens natura ad speculari, sed oportet et 35 corpus sanum esse et cibum et reliquum famulatum existere. 1179 a i § Non tamen existimandum multis et magnis indigere futurum felicem, si non contingit sine exterioribus bonis beatum esse. Non enim in superabundantia per se sufficiens neque indicium neque actio. Possibile autem et non principes terrae et maris 5agere bona; et enim a moderatis poterit utique aliquis agere secundum virtutem. Hoc autem est videre manifeste: idiotae enim potentibus non minus videntur studiosa agere, sed -et magis. Sufficiens autem tanta existere; erit enim vita felix secundum virtutem operantis. § Et Solon io autem felices forte enuntiavit bene, dicens moderate his quae extra ditatos; agentes autem optima exis­ timabat et viventes temperate, contingit enim moderata pos­ sidentes agere quae oportet. § Videtur autem et Anaxagoras non divitem neque potentem existimare felicem, dicens quoniam non 15utique admirabitur, si inconveniens appareat multis; isti enim indicant his quae extra, haec sentientes solum. § Con­ sonare itaque rationibus videntur sapientum opiniones, fidem quidem igitur et talia habent quandam, verum autem in operabilibus ex operibus et vita indicatur, in his enim 20 dominans. Intendere autem praedicta oportet ad opera et vitam inferentes et consonantibus quidem operibus acceptan­ dum, dissonantibus autem sermones suspicandum. § Secundum intellectum autem operans et hunc curans, et dispositus op­ time et Dei amantissimus videtur esse. Si enim quaedam cura 25 humanorum a diis fit, quemadmodum videtur, et erit utique ra­ tionabile et gaudere ipsos optimo et cognatissimo, hoc autem utique erit intellectus; et diligentes maxime hoc et honorantes beneficiare, ut de amicis ipsis curantibus, et recte et bene operantes. Quoniam autem haec omnia sapien30 ti maxime existunt, non immanifestum. Deo amantissimus ergo. Eundem autem verisimile et felicissimum. Quare, et si sic, erit sapiens maxime felix. 1179 a 4 principes A(LbOb) LRT (lin. 47-48) : principem A(KbMb) Ant. transl.tfla.) g Solon ALRtRp4 : Salon Rp1-2’3 (SaFon [= Salomon]?14) obsc. T (cf. lin. g, 64, 68 cum adn.) n-12 existi­ mabat A(Kb) RtRp1’2»3 T ( ? lin. 71) : ut existimabat A(LbMbOb) LRp4 (ut add. marg. pr.m. C4 exp. sec.m. Vls) 15 si Rp4T (lin. 82 ; vel si quid T cum sec.m. Ba1) : si quis ALRt Rp1-2’3 17 itaque RtRp1’2’3 T (lin. 67, 87) : utique LRp4 17 fidem ALRtRp4T (lin. 91) : eidem Rp1’2’3 (corr. sec.m. Ba4Rp3) 18 igi­ tur AL4Rt : opiniones add. L2Rp4 sec.m. Rp3 aliorum add. Rp1·2’3 22 suspicandum Rt (add. pr.m. sup. lac.) sec.m. Rn T (lin. 103) : suscipiendum L (seu existimandum Roberti Grosseteste notula in Et Sk2) Rp4 sec.m. Rp3 om. Rp1-2 pr.m. Rp3 Cf. supra 1145 b 2 cum adn. 25-26 rationabile Rn RtRp1’2’3 T (lin. 118) : bene rationabile L(-Rn) rationabile bene Rp4 (cf. bene rationabile 1097 a 8, sed rationabile, -biliter 1098 b 28; 1099 b 12, 21; 1136 a 19; 1143 a 25; 1153 a 24; 1156 b 18; 1162 b 6; 1175 a 16) 26 et1 A (=τε) LRtRp4 : om. Rp1’2’3 28 beneficiare L2RT (lin. 123) : rebeneficiare AL1 28 de amicis ipsis curantibus RtRp1·2’3 : amicis ipsis curatis LRp4 31 verisi­ mile RtRp1’2 pr.m. Rp3 : conveniens LRp4 sec.m. Rp3 Cf. supra 1156 b 25 cum adn. 31 et si ( = καν) RtRp1’2 pr.m. Rp3 : et utique LRp4 sec.m. Rp3 Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 594 1178 b 33 1179 a 1 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM Opus erit autem et exteriori etc. Postquam Philo­ sophus ostendit quae sit perfecta felicitas, hic os­ tendit quomodo se habeat ad exteriora. Et primo ostendit quomodo se habeat felix ad bona inferiora; 5 secundo quomodo se habeat ad Deum, ibi : Secun­ dum intellectum autem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quantum indigeat felix exterioribus et terrenis bonis; secundo confirmat per auctorita­ tem sapientum, ibi: Et Solon autem etc. Circa prilo mum duo facit : primo ostendit quod felix indiget exterioribus bonis; secundo ostendit quod non in­ diget multis et magnis, ibi : Non tamen existimandum etc. Dicit ergo primo quod felix, cum sit homo, opus habet exteriori prosperitate. Humana enim is natura non est per se sufficiens ad speculandum propter condicionem corporis quod ad sui sustenta­ tionem indiget exterioribus rebus, substantia autem intellectualis incorporea per se sufficiens est ad speculandum ; homini autem ad hoc quod speculetur 20 opus est primo habere corpus sanum, quia per infirmitatem corporis debilitantur vires sensitivae quibus homo utitur in speculando, distrahitur etiam intentio mentis ab attentione speculationis; indiget etiam homo cibo ad nutritionem corporis et reliquo 25 famulatu, ut scilicet sibi ministrentur omnia alia quae sunt sibi necessaria ad vitam humanam. Deinde cum dicit: Non tamen existimandum etc., ostendit quod homo non indiget multis exterioribus rebus ad felicitatem. Et dicit quod, etsi non con30 tingat aliquem esse beatum, beatitudine huius vitae, absque exterioribus rebus necessariis ad vitam hu­ manam, non tamen est existimandum quod ad hoc quod aliquis fiat felix indigeat multis et magnis divitiis. Quod enim aliquis sit sibi per se sufficiens, 35 quod requiritur ad felicitatem, non consistit in su­ perabundantia divitiarum, paucis enim indiget na­ tura; superabundantia autem facit minus per se sufficientes, indiget enim homo multorum auxilio seu ministerio ad custodiendas seu gubernandas su40 perabundantes divitias ; similiter etiam rectitudo iudicii tam rationis speculativae quam practicae et exterior actio virtuosa potest esse absque divi­ tiarum superabundantia. Et quia hoc manifestum erat quantum ad iudicium rationis, manifestat hoc consequenter quantum ad actionem virtutis, quae 45 pluribus indigere videtur, ut supra dictum est. Et dicit quod possibile est quod illi qui non sunt prin­ cipes terrae et maris, quasi in divitiis non superabundantes, bene operari: si enim aliquis moderate habeat de bonis exterioribus, poterit operari secun- 50 dum virtutem. Quod manifeste apparet experimen­ to: homines enim ydiotae, id est popularem et pri­ vatam vitam agentes, videntur agere virtuosa non minus quam potentes, sed etiam magis, quia po­ tentes impediuntur a multis virtuosis actibus tum 55 propter nimias occupationes et sollicitudines tum etiam propter superbiam quam etiam superabun­ dantia divitiarum gignit. Sufficit autem ad felicita­ tem quod homo tantrum habeat de exterioribus bonis quod possit virtuosa operari, quia si aliquis 00 operetur secundum virtutem erit vita eius felix, cum felicitas in operatione virtutis consistat, sicut prius dictum est. Deinde cum dicit: Et Solon autem etc., confirmat 1179 a 9 quod dictum est per dicta sapientum. Et primo pro- 65 ponit eorum dicta; secundo ostendit in proposito eis esse credendum, ibi: Consonare itaque etc. Circa primum duo facit. Primo introducit dictum Solonis qui illos enuntiavit esse felices qui moderate sunt ditati quantum ad exteriora bona; huiusmodi enim 70 maxime inveniuntur agere virtuosa et vivere tem­ perate, quia aliqui moderatas divitias possidentes possunt agere quae oportet, a quo impediuntur tam illi qui superabundant in divitiis, propter nimiam sollicitudinem vel propter elationem, quam etiam 75 illi qui in talibus deficiunt, quos oportet nimis sollicitari circa victum quaerendum; deficit etiam eis in pluribus oportunitas bene operandi. Secundo ibi: Videtur autem etc., inducit ad idem 1179 a 13 sententiam Anaxagorae, cui videbatur quod aliquis eo neque dives neque potens potuit esse felix nec mirabatur si hoc videatur inconveniens multis, quia i erit autem coni. ex Arist. {cf. c. 10 lin. 62-63)] ® (autem exit P7 autem est PS autem esset Ed*) 9 Solon coni, ex Arist. 1179 a 9 {cf. tamen adn.) cum FxEd2 Za {sec.m. Ve) Sal’on (= Salomon quod perscriptum hab. Er*O) O(Sol'on AoV) Salon PSWi Solom pr.m. V* Cf. infra lin. 64, 68; supra I c. 15 lin. 32 cum adn. 19 speculetur] speculatur Φ(-ΡβΡ7) 39 seu2] et Ψ 49 operari] possint add. Ed3 Sed veri similius est ipsum Thomam, Aristotele auctore (1179 a 5), modo infinito neglegentia usum esse, ac si lin. 47 pro quod illi scripsisset illos; cf. Praef., p. 200* 52 popularem] populares sec.m. C1 ψ 57 etiam2] om. V4 Ψ 62 consistat Wi F1Ed2 VeZa] existât Φ consistit PS 64 Solon Ψ(Solom Wi pr.m. Ve)] Sal’on O(Salomon perscriptum W) Cf. lin. 9 cum adn. 68 introducit] inducit B0V3 O1?10 {an recte? cf. lin. 79) 68 Solonis S F*Ed2 Za] Sol'onis PWi Ve Sal’onis ®(Salomonis perscriptum W Xal’onis Salomonis P7) Cf. supra lin. 9 cum adn. 73 quae] quod Φ Sed cf. Arist. 1179 a 13 82 videatur] videbatur Φ Ve Sed cf. Arist. 1179 a 15 appareat 5 Lin. 1179 a 22. 9 Lin. 117939. 12 Lin. 1179 a 1. 36-37 Cf. supra IV c. 2 lin. 83 cum adn. 38-40 Cf. supra VIII1, 1155 a 9-11. 46 Cap. 10, 1177 a 27 - b 1 ; 12, 1178 a 24 - b 7. 63 Lib. 110, 1097 b 22 - 1098 a 20 ; 12,1098 b 9 - 1099 a 7 ; X 9-10,1176 a 33 - 1177 a 17. 67 Lin. 1179 a 16. 81-82 Michael Ephesinus, p. 602,14-20 ; O8, f. 234rb : «Dicit autem Anaxagoras nihil esse admirabile si multis inconveniens et infelix existimor. Infelicem enim Anaxagoram multi vocabant ut non multis abundantem, quamvis ditissimum entem secundum speculationem et veritate felicissimum. Sed multi fallaciter felicitatem in multitudine pecuniarum ponentes, Anaxagoram autem videntes moderata possidentem, infelicem et inconvenientem quendam diffamabant» ; Albertus Lect. f. 199va : «Et similiter Anaxagoras non existimans potentem vel divitem felicem, dixit : 'Non admirabitur’, id est quod ipse pro nihilo habeat, 'si ipse appareat inconveniens’, id est infelix, 'multis’, id est multitudini, dum caret exterioribus abundantiis» ; Comm. p. 632 b. 13 (1178 b 33 - 1179 a 32) multitudo hominum iudicat secundum exteriora bona quae sola cognoscit, ignorant autem bona 85 rationis quae sunt vera hominis bona secundum quae aliquis est felix. 1179 a 16 Deinde cum dicit: Consonare itaque etc., ostendit quod dictis sapientum in hac materia est acquiescen­ dum, concludens ex praedictis quod opiniones sa90 pientum consonant rationibus, unde videntur habere quandam fidem, sed in operabilibus magis iudicatur verum circa dictum alicuius ex operibus et modo vivendi ipsius quam etiam ex ratione, quia domi­ nans, id est id quod est principale circa operabilia, 95 consistit in his, scilicet in operibus et modo vivendi ; non enim circa talia principaliter quaeritur cognitio, sed opus, ut in II habitum est. Et ideo ea quae dicta sunt oportet considerare per comparationem ad opera et vitam sapientum et ea quibus opera 100 sapientum consonant sunt acceptanda, puta quod non requirantur ad felicitatem superabundantes di­ vitiae, quas sapientes non quaerunt; si vero dissonent opera, suspicandum est quod sint soli sermones veritatem non habentes, sicut patet de sententia 105 Stoicorum qui dicebant exteriora nullum bonum hominis esse, cuius contrarium in operibus eorum apparet: appetunt enim ea et quaerunt tamquam bona. 1179 a 22 Deinde cum dicit: Secundum intellectum autem 110 etc., ostendit quomodo felix se habeat ad superiora, scilicet ad Deum. Et dicit quod felix felicitate spe­ culativa, quia operatur secundum intellectum con­ templando veritatem et curam suam apponit ad 595 bonum intellectus, videtur esse optime dispositus, in quantum excellit in eo quod est optimum hominis, 115 et etiam amantissimus Deo. Supposito enim, sicut rei veritas habet, quod Deus habeat curam et pro­ videntiam de rebus humanis, rationabile est quod delectetur circa homines de eo quod est optimum in eis et quod est cognatissimum, id est simillimum, 120 Deo, quod quidem est intellectus, ut ex praemissis patet; et per consequens rationabile est quod Deus maxime benefaciat his qui amant intellectum et honorant, ipsum bonum intellectus omnibus prae­ ferentes, quasi ipsi dii curent de his qui sunt eis 125 amici ; rationabile etiam est quod beneficia conferant his qui recte et bene operantur. Manifestum est autem quod omnia praedicta conveniunt sapienti; sapiens enim diligit et honorat intellectum, qui maxime amatur a Deo inter res humanas, sapiens no etiam et recte et bene operatur. Relinquitur ergo quod ipse sit Deo amantissimus. Ille autem est felicissimus qui maxime amatur a Deo, qui est fons omnium bonorum. Relinquitur igitur quod, etiam secundum hoc quod felicitas hominis dicitur 135 esse per hoc quod amatur a Deo, sapiens est maxime felix. Ex quo patet quod ultimam felicitatem hu­ manam ponit Aristotiles in operatione sapientiae de qua supra in VI determinavit, non autem in con­ tinuatione ad intelligentiam agentem, ut quidam 140 fingunt. Attendendum etiam quod in hac vita non ponit perfectam felicitatem, sed talem qualis potest competere humanae et mortali vitae; unde et supra in I dixit : « Beatos autem ut homines ». 95 in2] om. V10 BxO1 Ψ(-Υ6) et pr.m. in sec.m. Db 96 quaeritur FÎd2] qui PWi est S om. Φ Ve (obsc. Za) 100 ac­ ceptanda] accipienda O(-Db?) P Sed cf. Arist. 1179 a 21-22 114 bonum Pe DbErxP5 S sec.m. O ErP3 (cf. lin. 124)] bonam Φ(-Ρ6 DbEr1?5 bona Er2 KrP1 sec.m. Bg3) bona T(-S) 124 omnibus] aliis add. Ψ 131 et1] om. Ο1 ψ (ante etiam V om. primo sed add. pr.m. O) 131 recte et bene] bene et recte P6 ψ Sed cf. lin. 127 97 Cap. 2, 1103 b 26-31 ; cf. I 3, 1095 a 5-6. 104-108 Cf. supra I c. 16 lin. 137-147 cum adn. 121 Cap. 10, 1177 a 15-16 ; n, 1177 b 26 - 1178 a 8 ; 12, 1178 b 7-23. 133-134 Dionysius De div. nom. c.4 § 2 (PG 3, 696 B ; Dionysiaca, t. i, p. 152) cum Thomae comm. (ed. Mandonnet, t. 2, p. 338) ; Michael Ephesinus, p. 533, 30 ; 535, 25 ; 536, 39 ; O8, f. 2i4vb, 2i5va, 2i5vb : «fons bonitatis... idea et fons et centrum bonorum... supersubstantiali fonti bonorum» ; Albertus Comm. p. 603 b 4 ; cf. ipse Thomas Super II Sent, d.39 q.i a.i arg.2 (de fine) ; Contra Gent. I 93 ; II 2 ; /a./jae q,2 a>g ad x . q,3 a-3 a(j 2 ; q.4 a.7 ad 2 ; q.5 a.4. 139 Cap. 5-6, 1141 a 9 - b 14 ; 10, 1144 a 3-6 ; 11, 1145 a 6-11. 139-141 Cf. supra I c. 14 lin. 94 cum adn. 144 Cap. 16, 1101 a 20-21. Cf. supra I c. 16 lin. 215-225 cum adn. 14 1179 a 33 Utrum igitur, si et de his et virtutibus adhuc autem de amicitia et delectatione sufficienter dictum est in tipis, finem 35 habere existimandum electionem? § Vel quemadmodum dicitur, 1179 b i non est in operabilibus finis speculari singula et cognoscere, sed magis operari ipsa. Nihil igitur de virtute sufficiens scire, sed habere et uti tentandum vel si aliqualiter aliter boni ef­ ficiamur. § Si quidem igitur essent sermones per se sufficien5 tes ad facere studiosos, multas utique mercedes et magnas iuste ferrent secundum thegnin et oportebat utique has tribuere. Nunc autem videntur provocare quidem et movere iuvenum liberales posse sermones, et morem nobilem et ut vere amantem bonum facere utique cathacotinum ex virtute, io multos autem non posse ad bonitatem provocare; non enim nati sunt verecundiae oboedire, sed timori, neque recedere a pravis propter turpe, sed propter poenas; passione enim viventes proprias delectationes persequuntur, per quas ipsae erunt, fugiunt autem oppositas tristitias, boni autem 15 et ut vere delectabilis neque intellectum habent, non gustativi existentes. Tales autem quis utique sermo transformaret? Non enim possibile vel non facile quae ex antiquo consuetudinibus comprehensa sermone transmutare. § Amabile autem forte est si, omnibus existentibus per quae epiikes videmur fieri, accipiamus 20 virtutem. Fieri autem bonos existimant hi quidem natura, hi au­ tem consuetudine, hi autem doctrina. Quod quidem igitur naturae manifestum quod non in nobis existit, sed per aliquam divinam causam ut vere bene fortunatis existit. Sermo autem et doctrina ne quando non in omnibus potest, sed opus est praeparatam esse 25 consuetudinibus auditoris animam ad bene gaudere et odire, quemadmodum terram nutrientem semen. Non enim utique audiet sermonem commonentem neque intelliget qui secundum passionem vivit; sic autem habentem qualiter possibile persuaderi? Totaliter autem non videtur sermoni cedere passio, sed violentiae. Oportet 30 itaque morem praeexistere aliqualiter proprium virtutis diligentem bonum et aspernantem turpe. § Ex iuvene autem ductione recta sor­ tiri ad virtutem difficile non a talibus nutritum legibus. Temperate enim vivere et perseveranter non delectabile multis aliterque iuvenibus. Propter quod legibus oportet ordinatam esse nutritionem 35et adinventiones; non erunt enim tristia consueta facta. 1179 b 2 igitur RtRp1·2’3 (enim [exp.] igitur Ba1) : utique L enim utique Rp4 3-4 efficiamur Α(=γινοίμεθα Kb?) RtRp1’2’3 : fimus Α(=γινόμεθα LbMbOb) LRp4 6 ferrent ALRt : fierent Rp1-2·3 fecerit Rp4 6 thegnin T : Theognin ALRt Theagnin (-gum) Rp1·2’3 theologum Rp4 6 oportebat RtRp1’2’3 : oporteret AL oportet Re P^N1 Rp4 9 cathacotinum T (lin. 57) : katakochimum A (LbMbOb) L kathacothymum Rt fatakothymum Rp1’2·3 beata cochimum Rp4 18-19 si, omnibus ALRtRp4T (lin. 90) : Nominibus Rp1’2’3 (corr. sec.m. Ba*Rp3) 19 epiikes Ant. transl.ÇHa.) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy- epyey-) LR (-kes As1Ba1Rp3Rp4) 29 cedere Α(=ύπείκειν KbLbMbOb) RtRp1>2’3T (lin. 134) : oboedire (=ύπακούειν ?) LRp4 30 itaque RtRp1’2·3 : utique LRp4 34 iuvenibus R : et iuvenibus AL 35 consueta Rp1’2·3 : consuetudinarie LRt consuetudine Rp4 X, 14 (1179 a 33 - 1*79 a 35) 597 uso a i § Non sufficiens autem forte iuvenes existentes nutritione et cura sortiri recta, sed quia et virum factum oportet adinveni­ re ipsa et assuefieri. Et circa haec indigebimus legibus et to­ taliter utique circa omnem vitam; multi enim necessitati magis 5 quam sermoni oboediunt et iacturae quam bono. § Propter quod existimant quidam legispositores oportere quidem advocare ad virtutem et provocare boni gratia, ut oboedientibus his qui epiikes consuetudinibus praecedentibus; inoboedientibus autem et degenerioribus existentibus et poenas et punitiones apponere, in­ io sanabiles autem totaliter exterminare. Epiikea quidem enim et ad bonum viventem sermoni oboedire, pravum autem delectationem ap­ petentem tristitia puniri quemadmodum subiugale. Propter quod et aiunt oportere tales fieri tristitias quae maxime contrariantur amatis delectationibus. § Si igitur, quemadmodum dictum est, 15 futurum bonum nutriri bene oportet et assuefieri, deinde sic in adinventionibus studiosis vivere et neque nolentem neque vo­ lentem agere prava, haec autem utique fient viventibus secundum quendam intellectum, et ordinem rectum habentem et fortitudinem. Paterna quidem igitur praeceptio non habet forte neque coactum 20 neque utique totaliter quae unius viri non regis existentis vel alicuius talis. Lex autem coactivam habet potentiam, sermo ens ab aliqua prudentia et intellectu. § Et hominum quidem odiunt contrariari motibus, et si recte ipsum operentur, lex autem non est onerosa praecipiens epiikes. 1180 a 3 assuefieri ALRtRp4T (lin. 173-174) : assuetus Rp1’2’3 8 epiikes Ant. transi.(Ha) T {cf. siipra 1137 a 31 cum adn.) : epieikees (epy- epyey-) LR (-kes As1Ba1Rp3Rp4) 10 exterminare AL(-V12) RtRp4T {lin. 194) : existimare V12 Rp1’2’3 {corr. sec.rn. Ba*Rp3) 10 Epiikea Ant. transi.(Ha) T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikea (epy... epyey-) .. . , LR Σ7 utique fient L2Rp1’2>3: fient utique AI?RtRp4 . ....................................................... 18~ Post intellectum virg. interp. T (lin. 213) : post rectum interp. A 18 et2 add. T {lin. 214) : om. ALR 23 contrariari Rp1·2’3 T ( ? lin. 225) : contrariantes AL1 contrarietates L2RtRp4 24 epiikes Ant. transi.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-)LR 1179 a 33 Utrum igitur, si et de his etc. Postquam Philoso­ phus determinavit de fine virtutis considerato in ipso homine virtuoso, qui est delectatio vel felici­ tas, hic determinat alium finem qui accipitur per 5 comparationem ad bonum commune, ostendens quod praeter praedictam doctrinam moralium necesse est esse aliam, legispositivam, quae intendit ad bonum commune. Et circa hoc tria facit: primo ostendit necessariam esse ■ legispositionem ; secundo necessa10 rium esse quod aliquis fiat legispositivus, ibi: In sola autem Lacedaemoniorum etc.; tertio ostendit quomodo possit fieri legispositivus, ibi: Igitur post hoc intendendum etc. Circa primum duo facit. Primo movet quaestionem, utrum scilicet, si sufficienter 15 dictum est in tipis, id est quantum tipice et figura­ i si et coni, ex (cf. infra c. 15 Un. Ed2] hec ErPxPd Kr T(-V6) Sed cf. Arist. (cf. supra c. τ lin. 9)] sciet Θ (et si V6 si Za Ed3) 11 Lacedaemoniorum coni, ex Arist. 1180 a 25 1) cum C1 Wi F1 Za] lacedeniorum (-demorum -domorum) Θ (om. S Ed2) 12 quomodo] qualiter Ψ 13 hoc h’ cett. Cf. infra c. 16 lin. 1 cum adn. 14 si om. Φ (add. sec.rn. Er2) 17-18 delectatione] de praem. Arist. 1179 a 34 5, 7-8 Cf. supra I c. 2 lin. 155 cum adn. b 4. 29 Lin. 1179 b 31. Ethica - 55 liter dici debuit, de his, scilicet quae pertinent ad felicitatem, et de virtutibus et de amicitia et de­ lectatione, existimandum sit quod electio nostra habeat finem et complementum, qua scilicet eligi­ mus tractare de bono humano, vel adhuc est aliquid 20 superaddendum. Secundo ibi: Vel quemadmodum dicitur etc., de1179 a 35 terminat veritatem, ostendens quod adhuc aliquid aliud requiritur. Et primo ostendit quod requiritur aliquem fieri bonum; secundo ostendit quod ad hoc 25 quod aliquis fiat bonus requiritur consuetudo vitae bonae, ibi: Si quidem igitur essent sermones etc.: tertio ostendit quod ad hanc consuetudinem haben­ dam requiritur legispositio, ibi: Ex iuvene autem etc. Dicit ergo primo quod finis scientiae quae est 30 10 Cap. 15, 1180 a 24. 12 Cap. 16, 1180 b 28. 27 Lin. 1179 598 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM circa operabilia non est cognoscere et speculari singula, sicut in scientiis speculativis, sed magis facere ipsa. Et quia secundum virtutem sumus boni et operatores bonorum, non sufficit ad scientiam 35 quae intendit bonum humanum quod aliquis co­ gnoscat virtutem, sed tentandum est quod aliquis habeat eam, scilicet secundum habitum, et utatur ea, scilicet secundum actum, vel, si aliquis aestimet quod per alium modum possit homo fieri bonus 4o quam per virtutem, tentandum est illud habere. 1179 b 4 Deinde cum dicit: Si quidem igitur etc., ostendit quod ad hoc quod aliquis fiat bonus requiritur consuetudo. Et piimo ostendit quod ad hoc non sufficit solus sermo persuasivus; secundo ostendit 45 quod necessaria est consuetudo, ibi: Amabile autem etc. Dicit ergo primo quod, si sermones persuasivi per se sufficerent ad faciendum homines studiosos, multae et magnae mercedes deberentur alicui se­ cundum thegnin, id est secundum artem persua­ so dendi ad bonum, et esset omnino necessarium quod magnae mercedes retribuerentur persuasoribus. Sed non ita est universaliter: videmus enim quod ser­ mones persuasivi possunt provocare et movere ad bonum iuvenes liberales, qui scilicet non sunt subiec55 ti vitiis et passionibus; et qui habent nobiles mores, in quantum sunt apti ad operationes virtutis, et qui vere amant bonum possunt fieri cathacotini, id est repleti virtute et honore: tales enim qui sunt bene dispositi ad virtutem, ex bonis persuasionibus 60 provocantur ad perfectionem virtutis ; sed multi ho­ minum non possunt per sermones provocari ad bo­ nitatem, quia non oboediunt verecundiae, quae timet turpitudinem, sed magis coercentur timore poena­ rum, non enim recedunt a pravis operibus propter 65 eorum turpitudinem, sed propter poenas quas ti­ ment; quia enim vivunt secundum passiones et non secundum rationem, < proprias delectationes per­ sequuntur, > per quas passiones propriae magis in eis crescunt, et fugiunt tristitias contrarias quaesi­ tis delectationibus, quae per poenas eis inferuntur, το non autem intelligunt id quod est vere bonum et delectabile neque etiam dulcedinem eius gustu per­ cipere possunt. Tales autem homines nullo sermone transmutari possunt; ad hoc enim quod aliquis ser­ mone transmutetur, requiritur quod proponatur ho- 75 mini aliquid quod accipiat, ille autem cui non sapit bonum honestum, sed inclinatur ad passiones, non acceptat quicquid proponatur sermone inducente ad virtutem. Unde non est possibile vel saltem non est facile quod aliquis per sermonem possit hominem eo transmutare ab his quae < per > antiquam con­ suetudinem comprehendit, sicut etiam in speculati­ vis non posset reduci ad veritatem ille qui firmiter adhaereret contrariis principiorum, quibus in operabilibus proportionantur fines, ut supra dictum est. es Deinde cum dicit: Amabile autem etc., ostendit 1179 b 18 quod requiritur consuetudo ad hoc quod aliquis fiat bonus. Et dicit quod non debemus esse contenti solis sermonibus ad acquirendum virtutem, sed mul­ tum debet esse carum nobis si etiam habitis omnibus 90 per quae homines videntur fieri virtuosi, consequa­ mur virtutem. Circa quae triplex est opinio : quidam enim dicunt quod homines fiunt boni per naturam, puta ex naturali complexione cum impressione cae­ lestium corporum ; quidam vero dicunt quod homines 95 fiunt boni per exercitium; alii vero dicunt quod homines fiunt boni per doctrinam. Haec quidem tria aliqualiter vera sunt: nam et naturalis dispositio proficit ad virtutem, secundum quod in VI dictum est quod quidam mox a nativitate videntur fortes 100 vel temperati secundum quandam naturalem incli­ nationem; sed huiusmodi naturalis virtus est im­ perfecta, ut ibidem dictum est, et ad eius perfec­ tionem exigitur quod superveniat perfectio intellec­ tus seu rationis et propter hoc exigitur doctrina, 105 quae sufficeret si in solo intellectu seu ratione virtus 49 thegnin coni, cum CPP^?) (cf. Arist. 1179 b 6 cum adn. nec non loci in app. fontium laud.)] thegmin ErO Bg’BxErEUFP3?5 PdVW sec.rn. V10 thegnim A0V4 thegium P10 themin Bg3 theanin V2 tegni P7 tegmin pr.m. V10 theoriam Bo theognen C1 spatium vac. AsP6V3 thegnicum T*(-cam Wi theguira Ed2 chegintam Za thegum V6) 57 cathacotini] chata- BoOP7 Φ2(-Ρ5) chacha- Bg3 -timi F1 -thini Za -totum Ed2 cathotim Ve 67-68 proprias delectationes persequuntur coni, ex Arist. 1179 b 13] om. Θ (proprias delectationes sequuntur add. P4 persequuntur proprias delectationes add. V6G sec.rn P5 pro­ sequuntur delectationes add. C3Lo sequuntur delectationes add. sec.rn. P7) 73 nullo coni, cum FxEd2 V6GZa sec.rn. BoC1Er2 BxKrP3 SWi] in illo Θ 76 accipiat] acceptat T*(acceptet F*Ed2 V6Za) 81 per coni, cum BgTW4 Za sec.rn. Kr Wi] om. Θ (ante consuetudinem add. P10 ex add. V6G) 81-82 antiquam consuetudinem Φ(antiqui c. C1 antiquitati c. P7 numquam per c. P10) Wi F4Ed2 Za] antiqua consuetudine PS VeG 84 adhaereret coni, cum Er2 F1 sec.rn. Ve] adherent Φ (-Er2 adheret CW3 KrP5) Za adhaberet pr.m. adheret sec.rn. PSWi adhereretur pr.m. V6 84 principiorum] Deinde cum dicit add. Φ1 P5 Deinde add. PSWi Veri simile est ipsum Thornam verba Deinde cum dicit primo scripsisse, postea verba 84-85 quibus... est addidisse, sed verba Deinde cum dicit delere oblitum esse 84-85 operabilibus] etc. add. Φ1 ΕγΨ5 84-85 quibus... est] om. ®2(-Bg1Er1P1P5P10) 94-95 caelestium corporum inv. Ψ 97 Haec] Et praem. As ψ 45 Lin. 1179 b 18. 49 Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Thegnim : ars». - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 605, 20-21 ; O8, f. 235vb : «Ut ait Theognis» ; Albertus Lect. f. 2Oirb : «per auctoritatem Thegnis, cuiusdam poetae» ; Comm. p. 635 a : «secundum quod dicit Theognis poeta». 57-58 Albertus Lect. f. 2oira : «cathacotinum, id est universaliter repletum virtute et honorabilitate, a catha, quod est universaliter, et thymos, quod est honor». - Rectius Michael Ephesinus, p. 605, 33 - 606, 2 ; O8, f. 236ra : « Hoc autem, scilicet katakochimus, significat et plenum, velut : Tlle katakochimus est sapientia’, id est plenus est sapientia ; et habitum et detentum, velut : Tlle katakochimus est virtutibus’, id est habitus et detentus virtutibus ; manifestat et oboediens et facile suasibile, quod nunc significatum accepit katakochimi» ; Albertus Comm. p. 635 a. 85 Lib. VII 8, 1151 a 16-17. 94-95 Cf. supra III c. 12 lin. 16-18 cum adn. 99 Cap. 11, 1144 b 5-6. 103 Lib. VI 11, 1144 b 6-17. 14 (ii79 a 35 - n8o a n) consisteret secundum opinionem Socratis, qui po­ nebat virtutem esse scientiam, sed quia requiritur ad virtutem rectitudo appetitus, necessaria est no [ quod ] tertio consuetudo per quam appetitus inclinetur ad bonum. Sed illud quod ad naturam pertinet manifestum est quod non existit in potestate nostra, sed provenit hominibus ex aliqua divina causa, puta ex impressione caelestium iis corporum quantum ad corporis humani dispositio­ nem et ab ipso Deo, qui solus est supra intellectum, quantum ad hoc quod mens hominis moveatur ad bonum, et ex hoc homines vere sunt bene fortunati quod per divinam causam inclinantur ad bonum, 120 ut patet in capitulo De bona fortuna. Dictum est autem supra quod sermo et doctrina non habet efficaciam in omnibus, sed oportet quod, ad hoc quod efficaciam habeat in aliquo, quod auditoris anima ex multis bonis consuetudinibus sit praepa125 rata ad gaudendum de bonis et ad odiendum mala, sicut etiam oportet terram esse bene cultam ad hoc quod nutriat semen; sic enim se habet sermo audi­ tus in anima sicut semen in terra. Ille enim qui vivit secundum passionem non libenter audiet sermonem 130 monentis neque etiam intelliget, ita scilicet quod iudicet illud esse bonum ad quod inducitur; unde non potest ab aliquo persuaderi. Et ut universaliter loquamur, passio quae per consuetudinem firmata in homine dominatur non cedit soli sermoni, sed 135 oportet adhibere violentiam, ut scilicet homo com­ pellatur ad bonum. Et sic patet quod, ad hoc quod sermo monentis in aliquo efficaciam habeat, oportet praeexistere consuetudinem per quam homo acquirat morem proprium virtutis, ut scilicet diligat bonum uo honestum et abominetur turpe. 1179 b 31 Deinde cum dicit: Ex iuvene autem etc., ostendit quod ad bonam consuetudinem requiritur legispositio. Et primo ostendit quod per legem omnes fiunt boni ; secundo ostendit quod hoc sine lege congrue 145 fieri non potest, ibi: Si igitur, quemadmodum dictum est etc. Circa primum duo facit: primo ostendit propositum; secundo inducit ad hoc quoddam sig­ num, ibi : Propter quod existimant etc. Circa pri­ mum duo facit : primo ostendit propositum quantum iso ad iuvenes; secundo quantum ad alios, ibi: Non sufficiens autem etc. Dicit ergo primo quod difficile 599 est quod aliquis ab ipsa iuventute manuducatur ad virtutem secundum bonas consuetudines, nisi nutriatur sub bonis legibus, per quas quaedam ne­ cessitas inducitur homini ab bonum. Quod enim 155 aliquis vivat temperate, abstinendo scilicet a delec­ tabilibus, et perseveranter, ut scilicet non recedat a bono propter labores et tristitias, non est delec­ tabile multis hominibus et specialiter iuvenibus, qui sunt proni ad delectationes, ut in VII dictum est. uo Et ideo oportet quod nutritiones puerorum et adin­ ventiones eorum, id est viae operandi quas homines adinveniunt, sint ordinatae per bonas leges ex qui­ bus quodam modo iuvenes compellantur consuesce­ re bona, quae quando iam in consuetudinem ve- 105 nerint, non erunt tristia, sed magis delectabilia. Deinde cum dicit: Non sufficiens autem etc., 1180 a 1 ostendit quod etiam alii indigent legislatione. Et dicit quod non sufficit quod homines solum dum sunt iuvenes bene nutriantur secundum leges et 170 bona cura de eis habeatur, sed etiam postquam aliquis factus est vir oportet quod adinveniat vias honestas ad operandum et quod in talibus con­ suescat. Et ad hoc indigemus legibus et non solum a principio, quando scilicet aliquis incipit fieri vir, 175 sed etiam universaliter per totam vitam hominis; multi enim sunt qui magis oboediunt necessitati, id est coactioni, quam sermoni et magis oboediunt iacturae, id est damno quod incurrunt per poenas, quam bono honesto. iso Deinde cum dicit: Propter quod existimant etc., H80 a 5 inducit quoddam signum ad propositum. Et dicit quod, quia ad bonam vitam hominis requiritur ne­ cessitas inducta per legem, inde est quod quidam legispositores existimant quod oportet homines ad- iss vocare ad virtutem, ita scilicet ut virtuosi, qui pro­ pria sponte oboediunt rebus honestis per praece­ dentes consuetudines, provocentur per bonum, puta ostendendo eis honestatem eius quod proponitur; sed his qui sunt inoboedientes et mores degeneres 190 habent apponunt poenas corporales, puta flagella, et diversas punitiones, vituperando eos et in propriis rebus damnificando; illos autem qui sunt totaliter insanabiles exterminant, sicut cum suspendunt la­ trones. Et hoc ideo quia virtuosus, qui suam vitam 195 ordinat ad bonum, soli sermoni oboedit quo ei no quod] secl. (om. P6 F1 Za) (109-110 necessaria... appetitus hom.om. ψ add. ex Φ F^d2 Za) 121 autem] enim Φ S Sed cf. Arist. 1179 b 23 122 quod] om. O1 T(-Ed2) Sed cf. Praef., p. 200* 127 nutriat] bene add. T(bonum Za deest P) 165-166 venerint] venerunt C1 AoBgxKrV4W Y(-V6Za venetur pr.m. corr. sec.m. in marg. absciso P venerint P2) ve­ niunt P6 177 necessitati coni, cum FJEd2 V6Za sec.m. Er2P’ P10 S] occiositati (ocio- otio- osio-) Θ (177-178 necessitati... oboediunt hom.om. Wi) 180 honesto coni, cum F'Ed2 V6G sec.m. Wi] et honesto Φ inhonesto Ψ (-F’Ed2 Ve et honesto sec.m. PS) 185 existimant] estimant Φ(-Ρά) extimant F>Ed2 Sed cf. Arist. 1180 a 6 194-195 latrones] latronem ψ 107-108 Aristoteles supra VI 11, 1144 b 18-21, 28-30 ; cf. III 16, 1116 b 4-5. 120 Aristoteles Eth. Eud. VII 14, 1248 a i7~32< at* Anonymo transi, (ed. Deman Le «Liber de bona fortuna»..., p. 39-40). 121 Lin. 1179 b 7-18. 127-128 Cf. Luc. vin12 (nec non Mare. ivu) ; Gregorius Moralia XXIII xv 28 (PL 76, 267 C) : «Quid est enim sermo, nisi semen ? » ; Hom. in Ez. I iv 6 (PL 76, 808 B) : «Verbum quippe praedicationis semen in corde audientis est» ; Hom. in Εν. I xv (PL 76, 1131-1134). 145 Lin. 1180 a 14· 148 Lin. 1180 a 5. 150 Lin. 1180 a 1. 160 Cap. 14, 1154 b 9-11. 6oo SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM bonum proponitur, sed homo pravus qui appetit delectationem debet puniri per tristitiam seu do­ lorem quemadmodum subiugale, id est sicut asinus 200 ducitur flagellis. Et inde est quod, sicut dicunt, oportet tales tristitias adhibere quae maxime contrariantur amatis delectationibus, puta, si aliquis inebriavit se, quod detur ei aqua ad bibendum. 1180 a 14 Deinde cum dicit : Si igitur, quemadmodum dictum 205 est etc., ostendit quod lex est necessaria ad hoc quod homo fiat bonus. Et hoc duabus rationibus. Quarum prima est quia oportet eum qui est futurus bonus bene nutriri et consuescere et quod postea vivat secundum adinventiones rectarum viarum, ita 210 quod abstineat a pravis sive propria voluntate sive etiam contra suam voluntatem coactus, quod qui­ dem non contingit nisi vita hominis dirigatur per aliquem intellectum qui habeat et rectum ordinem ad hoc quod ducat ad bonum et habeat fortitudi­ 220 promulgata S F’Ed2 V6Za] provulgata Φ Wi bus Φ VeGZa Sed cf. Arist. 1180 a 23 deest P nem, id est vim coactivam, ad hoc quod compellat 215 nolentes. Quam quidem vim coactivam non habet praeceptum paternum neque cuiuscumque alterius hominis persuadentis qui non sit rex vel in aliquo alio principatu constitutus. Sed lex habet coactivam potentiam, in quantum est promulgata a rege 220 vel principe, et est sermo procedens ab aliqua pru­ dentia et intellectu dirigente ad bonum. Unde patet quod lex necessaria est ad faciendum homines bonos. Secundam rationem ponit ibi: Et hominum quidem etc. Et dicit quod homines qui volunt contrariai! 225 motibus alicuius habentur odio ab eo cui contrariantur, etiam si recte hoc faciant, aestimantur enim quod faciant hoc ex aliquo malo zelo; sed lex quae praecipit honesta non est onerosa, id est gravis vel odiosa, quia communiter proponitur. Unde re- 230 linquitur quod lex est necessaria ad faciendum homines bonos. 221 ab] ex Φ Sed cf. Arist. 1180 a 22 226 motibus] mori­ 199-200 Michael Ephesinus, p. 608, 4-5 ; O8, f. 230rb : « Oportet igitur, ait, pravos flagellare ut asinos ; hos enim dixit subiugales » ; Albertus Lect. f. 2Oiva : « quemadmodum subiugale, id est sicut asinum » ; Comm. p. 637 a. 202-203 Michael Ephesinus, p. 608, 9-10 ,· O8, f. 236rb : « ... similiter et ebrietatibus gaudentem eo quod est prohibere a vino ». uso a 22 15 In sola autem Lacedaemoniorum civitate cum paucis legispositor curam videtur fecisse et nutritionis et inventionum; in pluri­ bus autem civitatum neglectum est de talibus et vivit unusquisque ut vult, ciclopice disponens de pueris et uxoribus. Optimum quidem igitur fieri communem curam et 30rectam et operari ipsum posse; communiter autem negligentibus unicuique videbitur utique convenire suis filiis et amicis ad virtutem conferre vel eligere quidem. Maxime autem utique hoc posse videbitur ex dictis legispositivus factus. § Communes quidem enim curae manifestum quoniam per 35 leges fiunt, epiikes autem quae per studiosas. Scriptas autem uso b i vel non scriptas, nihil utique videbitur differre, neque per quas unus vel plures erudientur, quemadmodum neque in musica et exercitativa et aliis rudimentis. Quemadmodum enim in civitatibus potestatem habent legalia et mores, sic et in 5 domibus paterni sermones et mores. Et adhuc magis propter cognationem et beneficia; praeexistunt enim diligentes et fa­ cile oboedientes naturae. § Adhuc autem et differunt secundum unumquodque disciplinae communium, quemadmodum in medici­ nali: universaliter quidem enim febricitanti confert abstinentia et io quies, alicui autem forte non. Et pugil forte non omnibus ean­ dem pugnam circumponit. Certius autem agere videbitur utique unumquodque propria cura facta; magis enim conveniente potitur unusquisque. Sed curabit quidem optime secundum unum et medicus et exercitativus et omnis alius universale sciens quid communiter 15omnibus vel talibus; communis enim scientiae et dicuntur et sunt. Non solum sed et unius alicuius nihil forte prohibet bene curare et non scientem entem, considerantem autem diligenter acciden­ tia in unoquoque propter experientiam, quemadmodum et medici quidam videntur sui ipsorum optimi esse, alteri nihil utique pot20 entes sufficere. Nihil autem minus forte volenti artifici et speculativo fieri, ad universale eundum esse videbitur utique et illud cognoscendum ut contingit; dictum est enim quoniam circa uso a 24 26 inventionum RtRp1’2’3 : adinventionum LRp4 28 ciclopice L2T {lin. 15) : cyclopice L1:R 28 disponens RtRp1’2’3 T {lin. 14) : themisteuon L1 themiste non L2Rp4 28-29 de pueris et uxoribus RtRp1’3 T {lin. 14) : puerorum et uxoris LRp2’4 35 epiikes Ant. transi.(Ha) T {cf. supra 1137 a 31 cum adn.) : epieikes (epy- epyey-) LR 1180 b 6 enim ALRtRp4 : om. Rp1’2’3 6-7 facile AL1RtRp1’2’3 : autem add. L2Rp4 8 unumquodque Rp4T {lin. 70) : unum­ quemque LRtRp1’2’3 8 communium ALRtRp4T {lin. 69) : contrarium Rp1’2’3 11 autem agere L2(-N1) R (autem utique videbitur agere Rt) : agere autem AL1 N1 13 unum Α(=εν KbLbMb) RtRp1·2’3 quod (= 8?) LRp4 14 quid Α(=τί Kb) Ant. transl.{Ha) Rp1-2·3 T {lin. 87) : quoniam Α(=οτι LbMbOb) LRp4 quid quoniam Rt 14 communiter Rp1’2·3 T {lin. 87) : om. ALRtRp4 15 talibus Α(=τοΐς τοιοϊςδε LbMbOb) RtRp1’2’3 T {lin. 88) : talibus autem congruit (==τοϊς τοιοϊς δέ δει? cf. τοϊς τοιοϊς δει Kb) LRp4 sec.m. Rp3 16 nihil ARp1’2’3 T (? lin. 94) : Et nihil LRtRp4 19 quidam ALRtT {lin. 98) : quidem Rp 21 fieri L2R : post 20 artifici AL1 21 eundum ALRtT (lin. 103) : eundem Rp ambulandum Ant. transl.{Ha) 22 ut RtRp1’2’3 : qualiter LRp4 sec.m. Rp3 6O2 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM haec scientiae. Forte autem utique et volenti per curam meliores facere sive multos sive paucos legispositivum tentandum uso b 25 fieri, si per leges boni fiamus utique. Quamcumque enim et oppositam disponere bene, non est cuiuscumque, sed si quidem alicuius scientis, quemadmodum in medicinali et reliquis quorum est cura aliqua et prudentia. 23 haec T (lin, 107) : hoc ALR 25 Quamcumque RtRp1’2 T (lin. 119-120) : Quantumcumque Rp3 Quam L Quoniam Rp4 25 enim RtRp1’2’3 : enim igitur ALRp4 26 oppositam T (lin. 121) : propositam ALR (praepositam Rt) 26 disponere RtRp1’2’3 T (lin. 119) : disponi LRp4 In sola autem Lacedaemoniorum etc. Postquam Philosophus ostendit quod legispositio necessaria est ad hoc quod homines fiant boni, hic ostendit quod necessarium sit hominem esse legispositivum. Et 5 primo proponit quod intendit ; secundo probat pro­ positum, ibi: Communes quidem enim etc. Dicit ergo primo quod, quamvis, sicut praedictum est, necessaria sit legumpositio ad nutritiones et opera­ tiones hominum, tamen in sola civitate Lacedaemo10 niorum cum paucis aliis legislator videtur habuisse curam ut legibus ordinaret nutritiones puerorum et vias inventas ad operandum; sed in pluribus civi­ tatibus talia sunt neglecta, in quibus unusquisque vivit sicut vult, disponens de filiis et uxore secundum 15 suam voluntatem ad modum Ciclopum, id est quarundam gentium barbararum quae legibus non utuntur. Optimum igitur est quod habeatur recta cura de nutritionibus puerorum et virtuosis actio­ nibus civium secundum publicam auctoritatem et 20 quod homo instruatur ut possit hoc idonee operari ; sed cum homines negligant hoc in communi, quia scilicet non exhibent ad hoc publicam curam, vi­ detur esse conveniens unicuique privatae personae ut conferat suis filiis et amicis aliquid ad hoc quod 25 sint virtuosi, vel, si non potest conferre, quod sal­ tem eligat ea per quae hoc possit fieri. Quod quidem maxime videtur posse fieri, secundum praedicta, si aliquis fiat legispositivus, id est si acquirat idonei­ tatem qua possit condere rectas leges; et sic esse 30 legispositivum principaliter competit publicae per­ sonae, secundario tamen competit etiam privatae. 1180 a 34 Deinde cum dicit: Communes quidem enim etc., probat propositum per duas rationes. Dicit ergo primo manifestum esse quod communes curae, scili35 cet quae fiunt per publicas personas quarum est 1180 a 24 Ψ leges condere, fiunt per leges (sic enim videntur de aliquibus curare in quantum super his leges sta­ tuunt); bonae autem curae sunt quae fiunt per bonas leges. Nec differt ad propositum utrum hoc fiat per leges scriptas vel non scriptas, vel per 40 leges quibus unus instruatur aut plures, sicut etiam patet in musica et exercitativa et in aliis erudi­ tionibus. Quod non differt quantum ad praesens tempus utrum documentum proferatur cum scripto vel sine scripto : nam scriptura adhibetur ad con- 45 servationem memoriae in futurum; similiter etiam non differt utrum in talibus documentum proponatur uni tantum aut pluribus; et ita videtur eiusdem rationis esse quod aliquis paterfamilias instruat filium suum vel paucos domesticos sermone admo- 50 nitorio sine scriptura et quod aliquis princeps ferat legem scriptam ad ordinandam totam multitudinem civitatis. Sicut enim se habent leges publicae et mores per eas introducti in civitatibus, sic se habent in domibus paterni sermones et mores per eos in- 55 troducti; haec autem sola differentia est, quod pa­ ternus sermo non habet plenarie vim coactivam sicut sermo regius, ut supra dictum est. Consequen­ ter autem ostendit quod quantum ad aliquid hoc magis competit privatae personae quam publicae, 60 ex cognatione et beneficiis scilicet propter quae filii diligunt parentes et de facili oboediunt naturali amicitiae quae est filiorum ad patrem; sic igitur, licet sermo regius magis possit per viam timoris, tamen sermo paternus magis potest per viam amo- 65 ris, quae quidem via est efficacior in his qui non sunt totaliter male dispositi. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. 1180 b 7 Et dicit quod disciplina quae est utilis in communi, habet aliquam differentiam circa aliquod parti- 70 8 legumpositio] legispositio O Ed2 V6 sec.m. PWi obsc. S F1 20 idonee] ydoneo φ(-Ρ6) P 26 ea om. Φ 44 tempus] opus T(-Za om. Ve corr. sec.m. PSWi) 24 conferat] post aliquid 6 Lin. 1180 a 34. 7 Cap. 14, 1179 b 31 - 1180 a 24. 14-17 Michael Ephesinus, p. 610, 12-15 > f· 237va : «Et vivit unusquisque ut vult et proprium reducens puerum ut vult legum nullam rationem habentem, ut apud Homerum in Odisseia Ciclopes, themisteuon, id est regnans, puerorum et uxoris, id est super pueros et uxorem ; lex enim illis erat propria voluntas » ; Albertus Lect. f. 2O3ra : « Unde Homerus irridens quosdam cives dixit quod Cyclopicae, illi cives, themisteuon, id est regimen habuerunt, puerorum, id est filiorum, et uxoris, quia disponunt de eis ut volunt » ; Comm. p. 637 b ; Lexicon verborum graecorum..., p. 262* : «Ciclopice : nomen gentis». - Cf. Aristoteles Pol. I 1, 1252 b 22-23. 45'46 Isidorus Etym. liber I ni 2 (PL 82, 75 A) : «Usus litterarum repertus propter memoriam rerum» ; cf. ipse Thomas III3· q.42 a.4 arg.i. 58 Cap. 14, 1180 a 18-21. i5 (1180 a 24 - 1180 b 28) culare, sicut patet in arte medicinali: quia in uni­ versali febricitantibus utilis est abstinentia et quies, ut natura non gravetur per abundantiam cibi et calor non excitetur per motum, sed forte alicui 75 homini febricitanti hoc non expedit, quia abstinen­ tia nimis debilitaret virtutem et forte aliquis febri­ citans indiget motu ad hoc quod resolvantur grossi humores. Et idem etiam patet in agonistis, quia pugil non utitur eodem modo pugnandi contra eo unumquemque. Et secundum hoc certius videbitur procedi in operatione uniuscuiusque artis activae, si adhibeatur propria cura circa unumquodque; sic enim unusquisque magis potietur eo quod sibi con­ venit. Sed tamen optime adhibebitur cura ad ali­ as quid faciendum, si medicus et exercitativus et qui­ libet alius artifex operati vus cognoscat universale, puta quid communiter omnibus conferat, puta omni­ bus hominibus, vel quid conferat omnibus talibus, puta colericis ; et hoc ideo quia scientiae et dicuntur 90 esse et sunt de communibus. Optime ergo curare pot­ erit qui ex scientia universali procedit ad curandum de aliquo particulari, non tamen solum hoc modo potest medicus curare, sed etiam quantum ad cura­ tionem alicuius particularis hominis nihil prohibet 95 quod bene curet eum, etiam si nesciat communia, dum tamen propter experientiam consideret diligen­ ter accidentia cuiuscumque particularis hominis, sicut et quidam videntur esse optimi medici sui ipsorum propter hoc quod sunt experti accidentia 100 propria, non tamen sufficiunt ad adiuvandum alios. 603 Quamvis autem aliquis sine scientia universali possit bene operari circa aliquod particulare, nihilominus tamen ille qui vult fieri artifex debet tendere ad cognitionem universalis, ut aliquo modo illud co­ gnoscat, sicut hoc etiam necessarium est ei qui vult 105 esse speculativus, puta geometra vel naturalis; dic­ tum est enim quod scientiae sunt circa haec, scilicet circa universalia. Et ita etiam se habet in his qui curam adhibent < ut > faciant bonos: possibile enim est quod sine arte et scientia qua cognoscitur 110 universale, aliquis possit hunc vel illum hominem facere bonum propter experientiam quam habet de ipso, tamen, si aliquis velit per suam curam aliquos facere meliores sive multos sive paucos, debet tentare ut perveniat ad scientiam universalem eorum 115 per quae quis fit bonus, id est ut fiat legispositivus, id est ut sciat artem qua leges bene ponantur, cum per leges boni fiamus, ut supra habitum est. Quia quod aliquis possit bene disponere quamcumque bonam habitudinem hominis, inducendo ipsam, 120 et oppositam, removendo ipsam, puta sanitatem et aegritudinem, virtutem et malitiam, non est cuius­ cumque, sed solum alicuius scientis communia, sicut patet in arte medicinali et in omnibus aliis rebus quibus adhibetur cura et prudentia humana; in 125 omnibus enim oportet quod aliquis non solum co­ gnoscat singularia, sed etiam quod habeat scientiam communium, quia forte occurrent aliqua quae com­ prehenduntur sub scientia communi, non autem sub cognitione singularium accidentium. 130 77 indiget motu] inv. Ψ(ηοη indiget pr.m. motu indiget sec.m. S) 78 agonistis] agonisticis Bg3PeP7 Ο1 T^F1 V6) 93 potest medicus inv. ψ 94 nihil prohibet Inc. 38a pecia 103 tamen om. Ψ 107 haec P10] hoc C'O'P'P3 Bg^rEr^KrPTdVW Ed2 h’ celt. 108 qui coni, cum Bg'ErP’ P^Ed2 VeZa sec.m. SWi] que Θ 109 ut coni, cum P1 P’ F’Ed2 V6GZa sec.m. AoEr2 Er SWi] om. Θ 113 suam curam] inv. Er2 TpF’Ed2) 106-108 Lin. 1180 b 15 ; cf. VI 5, 1140 b 31. 118 Cap. 14, 1179 b 31 - 1180 a 24. 119-123 Michael Ephesinus, p. 615» 17~τ9 θ8> f· 238rb : « Non enim est cuiuscumque disponere, id est iudicare, si bene vel non bene ista vel ista lex habet, sed scientis » ; Albertus Lect. f. 2O3rb : «... quae lex sit proposita bene disposita non est cuiuscumque, sed alicuius scientis secundum aliquam disciplinam» ; Comm. p. 638 b : «Non enim cuiuscumque est discernere per quam legem propositam bene disponi contingit». - Cf. adn. ad Arist. 1180 b 25-26. Ιό 1180 b 28 Igitur post hoc intendendum unde vel qualiter legispositivus fiet utique quis. § Vel 30quemadmodum in aliis a politicis? Particula enim vide­ batur politicae esse. § Vel non simile videtur in poli­ tica et reliquis et scientiis et potentiis? In aliis quidem enim idem videntur et potentias tradentes et operantes ab ipsis·, puta medici, scriptores. Politica 35 autem repromittunt quidem docere Sophistae, agit autem usi a i ipsorum nullus, sed civiliter conversantes. § Qui videbuntur utique potentia quadam hoc agere et experientia magis quam mente. § Neque enim scribentes neque dicentes de talibus videntur, quamvis melius erat forte quam sermones indicativos 5 et contionati vos. Neque rursus politicos facientes suos filios vel aliquos alios amicorum; rationabile autem erat, si quidem poterant: neque enim civitatibus melius nihil relinquerent utique neque sibi ipsis existere eligerent utique magis tali potentia neque utique amicissimis. § Non tamen parvum videtur io experientia conferre (non enim utique fierent per politicam con­ suetudinem magis politici), propter quod desiderantibus de poli­ tica scire opus esse videtur experientia. § Sophistarum autem repromittentes valde videntur longe esse a docere. Totaliter enim neque quale quid est neque circa qualia sciunt. § Non enim 15 utique eandem rhetoricae neque deteriorem ponerent. Neque utique existimarent facile esse leges ponere congreganti approbatas legum, eligere enim esse optimas. Quemadmodum neque electionem existentem intellectus et iudicare recte maximum, quemadmodum et in his quae secundum musicam. Experti enim circa singula 20 indicant recte opera, et per quae vel qualiter perficiuntur intelligunt, et qualia qualibus concordant. Inexpertis autem ama­ bile latere vel bene vel male fiat opus, quemadmodum in scriptura. Leges autem politicis operibus assimulantur. usi b i Qualiter igitur ex his legispositivus fiet utique aliquis vel optimas iudicare? Non enim videntur neque medicativi ex con­ scriptionibus fieri, quamvis tentent dicere non solum cura­ tiones, sed et ut sanentur utique et ut oportet curare 5 singulos dividentes habitus. Haec autem expertis quidem utilia esse videntur, nescientibus autem inutilia. § Forte 33 idem videntur (-detur Rp4) ALRtRp4T {lin. 37) : inv. Rp1-2’3 1181 a 4 indicativos P1’ Rp2’1 sec.m. Rn Ba1 T {lin. 65) : vindicatives LRtRp1 vindicaturos pr.m. iudicaturos sec.m. Rp3 Cf. supra 1164 b 13 cum adn. 14 enim1 ALT {lin. 95) : autem RtRp1’2’3 quidem Rp4 15 eandem ALRtRp4 : eadem Rp1’2’3 15 ponerent LRtRp4T {lin. 100) : ponent Rp1’2·3 19 et in Rp1’2’3 T {lin. 128 etiam in) : in ALRt om. Rp4 20-21 intelligunt A(KbI.bMbOb) RtRp1’3 T {lin. 130) : quae oportet add. AfO’O’B1) LRp2·4 sec.m. Rp3 22 latere T {lin. 133) : non latere ALR 23 scrip­ tura L2RT {lin. 136) : scriptiva AL1 (-tura pr.m. Sk2 sec.m. Et) 1181 b 2 ex ALRtRp4 : om. Rpi.2.3 2-3 conscriptionibus L(-Et P13) Rt {post hoc verbum expl. ex abrupto Rt) Rp1·2’3 : scriptionibus Et P13 scriptoribus Rp4 4 et1 ALT {lin. 147) : om. Rp 4 ut1 {etiam sup. ut2 Sk2) : id est qualiter Roberti Grosseteste notula in EtV12 Sk2 X, ι6 (1180 b 28 - 1180 b 34) 605 igitur et legum et politiarum congregationes potentibus quidem speculari et indicare quae bene vel contrarium vel qualia qualibus congruunt utiba utique erunt. His autem qui 10 sine habitu talia pertranseunt, indicare quidem bene non utique existit, si non quoniam secundum casum, intelligibiliores autem ad haec forte utique fient. § Relinquentibus igitur prioribus imperscrutabile quod de legispositione, ipsos intendere magis melius forte et totaliter utique de politica, ut ad potentiam 15 quae circa humana philosophia perficiatur. § Primum quidem igitur, si quid secundum partem dictum est bene a progenito­ ribus, tentemus pertransire. Deinde ex congregatis politiis speculari qualia salvant et corrumpunt civitates et qualia singulas politiarum et propter quas causas hae quidem 20bene, hae autem contrarium civiliter agunt; consideratis enim his forte utique magis conspiciemus et qualis politia optima et qualiter unaquaeque ordinata et quibus legibus et consuetudinibus utens. Dicamus igitur incipientes. 7 politiarum Ant. transi.(Ha) T (lin. 158) : politeiarum LRp1·2’3 politicarum Rp4 Cf. Roberli Grosseteste notula supra in app. font, ad Thomae comm. VIII c. 10 lin. 30 laud. 9 congruunt ALRp4T (lin. 161) : cognoscunt Rp1’2·3 (corr. sec.m. Rps) 9 qui ALT (lin. 162) : quae Rp 10 quidem ALRp2’4 : quam Rp1’3 11 quoniam LRp4 : igitur (=άρα) A Ant. transi.(Ha) om. Rp1·2·3 12 prioribus LRp4T (lin. 171) : priorum Rp1’2’3 (priori As1 piorum Ba1) 14 poli­ tica. Rp4 sec.m. Rp3 T (lin. 175) : politeia LRp1’2’3 17 Deinde LRp4T (lin. 185) : Demum Rp1’2’3 20 enim ARp1*2’3 : igitur LRp4 Igitur post hoc intendendum etc. Postquam Phi­ losophus ostendit quod necessarium est homini quod fiat legispositivus, hic inquirit qualiter aliquis legispositivus fieri possit. Et primo dicit de quo est 5 intentio, concludens ex praemissis quod, cum osten­ sum sit expedire homini quod fiat legispositivus, oportet post praedicta intendere unde aliquis fiat legispositivus, utrum scilicet ex consuetudine vel ex doctrina, et qualiter per hunc vel per istum modum. 1180 b 29 10 Secundo ibi: Vel quemadmodum etc., exequitur propositum. Et primo ostendit quod ea quibus prio­ res utebantur non sufficiebant ad hoc quod aliquis fieret legispositivus; secundo concludit hoc sibi trac­ tandum esse, ibi: Relinquentibus igitur etc. Circa 15 primum duo facit : primo ostendit qualiter oporteret aliquem fieri legispositivum ; secundo ostendit hoc non observari, ibi: Vel non simile videtur etc. Dicit ergo primo quod videtur esse conveniens quod inde et taliter aliquis fiat legispositivus sicut accidit in 1180 b 28 aliis operativis scientiis quae sunt praeter politicam. 20 Nec est inconveniens si, dum intendo de legispositiva, loquor de politica, quia, ut in VI dictum est, legispositiva est quaedam pars politicae prudentiae; est enim legispositiva quaedam architectonica po­ litica. 25 Deinde cum dicit: Vel non simile etc., ostendit 1180 b 31 hoc non observari quod videtur conveniens, propter diversitatem eorum qui se intromittunt de legisposi­ tiva. Et primo proponit eorum diversitatem; se­ cundo ostendit eorum insufficientiam, ibi: Qui vide- 30 buntur utique etc. Dicit ergo primo quod, quamvis rationabile videretur quod similiter esset in hoc sicut in aliis, tamen non videtur simile observari circa politicam et circa alias artes operativas, quae di­ cuntur scientiae quantum ad id quod habent cogni- 35 tionis, potentiae vero in quantum sunt operationis principia. In aliis enim artibus operativis idem vi­ dentur esse qui tradunt huiusmodi artes, scilicet i hoc Ed2] hec OP1 ErW F5 om. V h’ cett. Cf. infra lin. 7 praedicta; sed cf. Arist. 1180 b 28; supra c. 14 lin. 13 cum adn. 3 ali­ quis om, Φ 9 istum] hunc Er2 illum ψ(-3) i8-2i quod... inconveniens] hom.om. Φ (add. ex Ψ Hr Bg2Wo Wr dei. sec.m. PS) 18 inde F4Ed2 Hr] iudei PS Wr obsc. pr.m. uideatur sec.m. Wi uideamus V6*G om. Za Bg2Wo 19 et PS F'Ed2 Vs Hr Wr] om. Za Bg2Wo obsc. pr.m. om. sec.m. Wi ig taliter PS F4Ed2 Hr Bg2Wo Wr] qualiter V6G sec.m. Wi totaliter Za 20 praeter coni, cum V6GZa Hr] propter PSWi F’Ed2 Bg2Wo Wr Sed cf. Arist. 1180 b 30 nec non Alberti loci in app. fontium adlati 37 In] Pro Φ 6 Cap. 15, 1180 a 34 - b 28. 14 Lin. 1181 b 12. 17 Lin. 1180 b 31. 17-20 Albertus Lect. f. 204vb : «Primo ponit quandam falsam solutionem quorundam sub interrogatione dicentium quod, sicut in aliis scientiis a politicis sufficit ad hoc quod aliquis habeat habitum ut addiscat conclusiones et principia illius artis, ita etiam est in legispositiva » ; Comm. p. 639 a : « Quaeramus autem utrum hoc contingere possit quemadmodum in aliis artibus a politica differentibus ». - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 615, 34 - 616, 2 ; O8, f. 2391b : « Et hoc induxit dicens quoniam quemadmodum in aliis, sic habebit et in legisposi­ tiva : ut enim grammatici et medici et musici fimus a scientibus, sic et legispositivi erimus utique a politicis ». 22 Cap. 7, 1141 b 24-25. 30 Lin. 1181 a 1. 6o6 SENTENTIAE DECIMI LIBRI ETHICORUM docendo eas, et qui operantur secundum ipsas, sic40 ut medici et medicinam docent et secundum me­ dicinam operantur, et eadem ratio est de scriptori­ bus et quibuscumque aliis secundum artem operan­ tibus. Sed circa politicam aliter esse videtur : quidam enim, scilicet Sophistae, profitentur se docere legis45 positivam, cum tamen nullus eorum secundum eam agat; sed quidam alii videntur ea uti, illi scilicet qui civiliter conversantur. 1181 a 1 Deinde cum dicit: Qui videbuntur utique etc., ostendit insufficientiam utrorumque. Et primo ci50 viliter conversantium; secundo Sophistarum, ibi: Sophistarum autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit de defectu civiliter conversantium, quia scilicet opera civilia quae exer­ cent magis videntur facere ex quadam potentia, id 55 est ex quodam habitu per consuetudinem acquisito, et ex quadam experientia, quam ex mente, id est intellectu vel scientia. 1181 a 3 Secundo ibi: Neque enim scribentes etc., probat propositum per duo signa. Quorum primum est quod 60 illi qui agunt secundum scientiam possunt tradere scripto vel verbo rationes eorum quae agunt, illi autem qui civiliter conversantur non videntur ne­ que scripto neque verbo aliquid tradere circa politi­ cam, quamvis hoc esset multo melius scribere quam 65 sermones iudicativos, secundum quos scilicet aliqui instruuntur per quasdam leges positas qualiter de­ beant iudicare, et contionativos, per quos scilicet aliqui instruuntur contionari secundum rhetoricam. Secundum signum est quia illi qui operantur secun70 dum scientiam possunt facere alios operatores in­ struendo eos, huiusmodi autem homines qui politice conversantur non faciunt politicos neque filios suos neque aliquos amicorum suorum; et tamen rationa­ bile est quod facerent, si possent: nihil enim melius 75 possent praestare suis civitatibus quod relinqueretur post eos quam si facerent aliquos esse bonos politi­ cos; similiter etiam nihil esset magis eligibile quan­ tum ad ipsos quam habere potentiam faciendi alios esse politicos neque etiam amicissimis suis possent eo aliquid utilius conferre. 1181 a 9 Tertio ibi: Non tamen parvum etc., excludit errorem. Posset enim aliquis ex praemissis existi­ mare quod experientia conversationis civilis esset inutilis. Sed ipse dicit quod, quamvis non sufficiat, es non tamen parvum aliquid confert ad hoc quod homo fiat politicus (alioquin non fierent aliqui ma­ gis politici per consuetudinem politicae vitae), et his qui desiderant scire aliquid de politica videtur esse necessaria experientia vitae politicae. Deinde cum dicit: Sophistarum autem etc., osten-90 1181 a 12 dit defectum quem patiuntur Sophistae. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod Sophistae qui promittunt se docere poli­ ticam videntur valde longe esse ab hoc quod doceant. Videntur enim totaliter ignorare et qualis scientia 95 sit politica et circa qualia consistat. Secundo ibi: Non enim utique etc., ostendit pro1181 a 14 positum per signa. Et primo quantum ad hoc quod dixerat eos nescire quale quid est. Si enim hoc sci­ rent, non ponerent quod politica esset eadem cum 100 rhetorica vel potius peior quam rhetorica: rhetorica enim potest persuadere tam circa laudes et vituperia alicuius personae quam in consiliis quam etiam in iudiciis, secundum triplex genus causae, demon­ strativum, deliberativum et iudiciale; sed secundum 105 istos politica persuasi va est solum in iudiciis, repu­ tant enim illos esse bonos politicos qui sciunt in­ ducere leges ad aliquod iudicium. Secundum signum ponit quantum ad hoc quod dixerat eos nescire circa qualia sit politica. Si enim hoc scirent non 110 existimarent quod facile esset ponere leges secundum legispositivam, quae est principalis pars politicae, per hoc scilicet quod ad ponendum leges sufficit quod aliquis congreget diversas leges approbatas et eligat optimas earum et illas instituat. In quo qui- 115 dem quantum ad duo peccant. Uno modo quantum ad hoc quod ponunt quod congregare leges et eli­ gere optimas earum sit sufficiens ad hoc quod fiat legispositivus, cum per legispositivam aliquis non solum debeat iudicare de inventis legibus, sed etiam 120 novas adinvenire, ad similitudinem aliarum artium operativarum ; medicus enim non solum habet iudi­ cium de remediis adinventis ad sanandum, sed etiam nova remedia adinvenire potest. Alio modo quem tangit primo praetermisso, quia hoc non est facile 125 quod aliquis eligat optimas leges, sicut electione non pertinente ad solum intellectum et iudicio recto existente quodam maximo, sicut patet etiam in mu­ sica. Illi enim qui sunt experti circa singula habent rectum iudicium de operibus et intelligunt per quas 130 vias et qualiter huiusmodi opera perfici possint et qualia opera qualibus personis vel negotiis concor- 43 aliter esse videtur] alii esse videntur Ψ 45 cum tamen coni, cum Wi V6Za sec.m. P10 S] tamen cum causa Φ(-Ρ6Ρ7) tamen cum PeP’ T(-Wi VeZa) sec.m. BxEr2 (tamen cum tamen ©? Veri simile est Thornam primo scripsisse tamen postea cum tamen, sed primum tamen delere oblitum esse) 63 aliquid] quid Of-P1) sec.m. P 67 scilicet coni, cum sec.m. P3 S] si Φ (om. AoBx) (66-68 per... instruuntur hom.om. T add. sec.m. S) 90 Sophistarum coni, cum BxOP1 KrP’V3 Za sec.m. Bg1 S] Sophisticarum © (obsc. Ve om. pr.m. Bg1 hom.om. Ed2) 92 hoc] etiam add. Φ(-Bg1ErP6) 131 possint] possent Φ’ί-ΑοΑΒσΟΡΨ^2) possunt Ψ 51 Lin. 1181 a 12. 99 Lin. 1181 a 13-14· 104-105 Cf. supra I c. 18 lin. 138-142 cum adn. 109 Lin. 1181 a 13-14· ι6 (1180 b 34 - 1181 b 23) dent. Sed rationabile est quod inexpertos lateat utrum bene vel male fiat opus secundum quod 135 inveniunt traditum in scriptura; latet enim eos applicatio eius quod in scriptura inveniunt ad opus. Leges autem instituendae assimulantur operibus po­ liticis (instituuntur enim quasi regulae politicorum operum), unde illi qui nesciunt qualia sunt opera no convenientia non possunt scire quales sunt leges convenientes. Sic igitur ex legibus congregatis non potest aliquis fieri legispositivus vel indicare quales leges sint optimae, nisi habeat experientiam. Sicut etiam non videtur homines posse fieri bene medi145 cantes per sola scripta remedia, quamvis illi qui tradunt in scriptis illa remedia conentur ponere non solum curas, sed etiam modos sanandi et qualiter oporteat distribuere remedia ad singulas habitudi­ nes hominum. Sed tamen omnia haec videntur esse iso utilia solis expertis, illis autem qui nesciunt singu­ laria propter inexperientiam videntur esse inutilia. 1181 b 6 Tertio ibi: Forte igitur etc., concludit ex prae­ missis exclusionem cuiusdam erroris quo aliquis pos­ set opinari quod congregatio legum scriptarum esset iss omnino inutile. Et dicit quod, sicut dictum est se habere circa remedia medicinalia conscripta, ita etiam se habet in proposito, scilicet quod congre­ gare leges et politias, id est ordinationes civitatum diversarum, utile est illis qui propter consuetudinem 160 possunt considerare et iudicare quae opera vel leges bene vel male se habeant et qualia qualibus congru­ ant. Sed illi qui non habent habitum per consuetu­ dinem acquisitum et volunt tales conscriptiones pertransire non possunt de talibus bene iudicare nisi 165 casualiter; fiunt tamen magis dispositi ad intelligendum talia per hoc quod transcurrunt leges et poli­ tias conscriptas. 607 Deinde cum dicit: Relinquentibus igitur etc., pro1181 b 12 mittit se docturum qualiter aliquis fiat legispositivus. Et primo ostendit hoc sibi imminere. Et dicit quod no ex quo priores, id est sapientes qui ante ipsum fue­ runt, reliquerunt non bene perscrutatum illud quod pertinet ad legispositionem, melius est quod nos ipsi intendamus ad tractandum de legispositione et uni­ versaliter de tota politica, cuius pars est legisposi- 175 tiva, ut sic perficiamus philosophicam doctrinam ad potentiam, id est scientiam operativam, quae est circa humana, quam secundum hoc ultimo tradi­ disse videtur. Secundo ibi: Primum quidem igitur etc., ostendit ιβο 118I b 15 quo ordine hoc executurus sit. Et dicit quod primo tentabit pertranseunter tangere si quid in parte bene dictum est circa politicam a progenitoribus, id est a prioribus sapientibus, quod faciet in II Po­ liticae. Deinde ex diversis politiis considerabit qua- ies les politiae salvant civitates, scilicet politiae rectae, quae sunt regnum, aristocratia et politia, et quales corrumpunt, scilicet perversae politiae, quae sunt tyrannis, oligarchia et democratia; et iterum consi­ derandum est qualia conservent vel corrumpunt 190 singulas politias et propter quas causas quaedam civitates bene agunt civiliter, quaedam autem male; et hoc determinabit a III libro Politicae usque ad VII, ubi post praedicta considerata incipit conspi­ cere qualis sit optima politia et qualiter debeat 195 esse ordinata et quibus legibus et consuetudinibus utatur. Sed ante omnia haec ponit quaedam prin­ cipia politicae, in libro I, a quibus dicit se incep­ turum. Quod quidem est continuatio ad librum Poli­ ticae et terminatio sententiae totius libri Ethicorum. 200 133 inexpertos] inexpertes ©(-Bg4P7 inexpartes V2) 143 leges om. Φ 146 scriptis] scripturis ©(scriptura P7 corr. sec.m. Ao hom.om. Pd) sec.m. S (hom.om. VG) 153 aliquis] aliqui Ψ (-Ed2 Za deest Wi) 153-154 posset coni, cum Φ3 Bg2Wo C C3Lo M Mc Sa] possit Φ1 Φ2 Ed2 Za possunt T(-Ed2 Za deest Wi) 154 scriptarum coni, cum P7 Ed2 Za sec.m. V10 PS F1] scripturarum Θ (om. V deest Wi) 156 medicinalia] medicabilia T(-V6 deest Wi) 158 politias] politicas P10 Φ2 XY (deest Wi) 190 conservent] conservant MP4P9 V6Za igo corrumpunt] corrumpant P7Pd Bg2Wo Tu V11 BbBdWa corrumpent V4 Lol Wr I33“I36 Aliter et recte (cf. adn. ad Arist. 1181 a 22) Michael Ephesinus, p. 618, 9-10 ; O8, f. 23pva : « Inexpertis autem inartificiosis facere quidem vel agere opus impossibile ; amabile autem ipsis cognoscere si bene vel non bene operatum est » ; Albertus Lect. f. 2O5ra : « Sed amabile, quasi conveniens, est ut etiam inexperti sciant eligere opus malum a bono, sicut in scriptura etiam qui nesciunt scribere sciunt dicere : 'Haec littera est pulcra et haec turpis’ ... » ; Comm. p. 640 b : « Inexpertis autem... satis amabile est et sufficit non latere eos utrum bene vel male fiat opus». 155 Lin. 1181 b 2-6. 173-179 Albertus Lect. f. 2O5rb : «Vel : ut tota philosophia perficiatur ad potentiam quae est circa humana, id est ad doctrinam humanorum, quia haec est ultima pars philosophiae et completa ea completur tota philosophia ». - Aliter et recte Michael Ephesinus, p. 619, 22-23 O8, f. 239vb : «... ut, quantum in mea potentia, ait, perficiatur humana et practica philosophia» ; Albertus Lect. f. 2O5rb : «... melius forte est nobis ipsis magis quam aliis intendere ad legispositionem et de tota politica ut philosophia quae est circa humana perficiatur ad potentiam, id est secundum potentiam nostram». INDICES Omnia in his indicibus colliguntur quae in Praefatione, in editione textuum sive Aristotelis sive Thomae, et in adnotationibus scripta inveniuntur, exceptis tamen quae in Indice operum reposita sunt. Numeri cum asterisco superposito paginas Praefationis indicant; numeri vero compositi ad libros, capitula, lineas capitulorum Thomae referunt (velut I 12, 188-192, legendum: lib. I, cap. 12, lin. 188-192), vel ad libros et capitula Thomae et ad lineas textus Aristotelis in capitulo Thomae expositi (velut III 15, 1115 b 20, legendum: lib. Ill, cap. 15, lin. 1115 b 20 textus Aristotelis in cap. 15 expositi; lineae autem textus Aristotelis sunt lineae editionis Bekkerianae, quae in marginibus huius editionis notantur, velut 1115 b 20, legendum: linea 20 columnae b paginae 1115 editionis Bekkerianae, prout in margine huius edi­ tionis notatur). Si ad eundem librum vel capitulum plus quam semel refertur, numerus libri vel capituli non iteratur (velut III 8, 113; 123; 127; etc., legendum: lib. Ill, cap. 8, lin. 113; lib. Ill, cap. 8, lin. 123; lib. Ill, cap. 8, lin. 127; etc.). Numeri recti semper textum, numeri vero inclinati adnotationes indicant. Editorum nomina, cum in Bibliographia facile reperiri possint, in indicibus omittuntur. Excluduntur etiam variae lectiones Aristotelis cuiuscumque codicis, editionis vel translationis; non tamen illae variae lectiones quae in aliorum scriptorum operibus notantur. CODICES ADLEGATI Uncis quadratis [ ] inclusimus sigla codicum in editione usurpatorum. Angers, Bibliothèque de la ville 323 (314) 38*; 40* ; 41* Assisi, Biblioteca Comunale 280 [As1].................... 206* Assisi, Biblioteca. Comunale 289 [As].................... 1*; 83* Averbode, Abdij Arch. Sect. IV 103 [Ao] 1*; 83*; 242* Avignon, Musée-Calvet 1074 [Av] . . . 19*; 83*; 174* Avranches, Bibl. mun. 232 [Ar1] . . . 236*; 239*-2 4i* Bamberg, Staatliche Bibliothek Class. 61 [Bb] 1*; 242* Bamberg, Staatliche Bibliothek Philos. 11 (HJ. V. 7) 38* Barcelona, Bibl. Provincial y Univ. 290 [Bl] . 2*; 31* Basel, Universitâtsbibliothek F I 10 [Ba].................... j* Basel, Universitâtsbibliothek F I 30 [Ba1] . . . 206* Berlin, Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 774 [B] . . Xg* Berlin, Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 781 [B1] . jg* Berlin, Deutsche Staatsbibl. Lat. Qu. 341 I 16, 96-204 Bologna, Archivio di Stato, Memoriali Vol. 76 . . 57* Bologna, Bibl. Com. dell’Archiginnasio A 207 44*; Bologna, Bibl. del Coll, di Spagna 27 [Bo] . .2*; 83* Bologna, Biblioteca Universitaria 2252 (1119) [Bo1] 2o* Bordeaux, Bibliothèque de la Ville 418 [Bd] . . . . j* Boulogne-sur-Mer, Bibliothèque de la Ville [Bu] . 7?aiz0 adlegatur in app. erit. textus Arist Brugge, Brugge, Brugge, Brugge, Brugge, Brugge, Brugge, Seminarie 29/50.................................. 237*; 255* Seminarie 106/145 [Bg2]........................ 2*; 175* Seminarie 107/62 [Bg3] . .2*; 82*; 83*; Stadsbibliotheek 138 [Bg4].................... 20*; 83* Stadsbibliotheek 203 [Bg]......................... 2*; 7* Stadsbibliotheek 482.............................. 45*; Stadsbibliotheek 492 [Bg1] . 2*; 17*; 83*; 2^2% Bruxelles, Bibl. royale 5207 [Bx] . 2*; 83*; 242*; 242* Cambrai, Bibliothèque municipale 314........................ 30* Cambridge, Fitzwilliam Museum C.F.M. 14 [C4] . . 206* Cambridge, Gonv. and Caius Coll. 289 (273) [C] . . . 2* Cambridge, Gonv. and Caius Coll. 508 (387) [C1] 2*; 83* Cambridge, Gonv. and Caius Coll. 510/388. . . . 240*; III 16, 57-59; IV 6, 51-55; V 17, 194-196; VIII 12, 28-30; X ii, 112-113; 12, 7-20 Cambridge, Peterhouse 82 [C2].......................... 3*; 256* Cambridge, Peterhouse 206 [C5] .... 236*; 238*; 239*; 240*; 241*; 249* Cambridge, Peterhouse 208 [C3]....................3*; 6*; 243* Cambridge, University Library Hh. I. 6 (1620) [C6] 20* Cambridge (Mass.), Library of Harvard University Typ 233 H [Ha]....................................................................204* Douai, Bibliothèque de la Ville 417 [Do].................... 3* Dubrovnik, Dominik. Bibl. 15 (36.VII.11) [Db] 3*; 84* Durham, Cathedral Chapter Libr. B.I. 23 [Du] 3*; 243* El Escorial, Real Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo f.II.3 [Es] ........................................................20* El Escorial, Real Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo f.III.17.......................................... 38*; 40*; 41* Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Ampion. Fol.25 [Er]......................................................3*; 84*; 243* Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Ampion. Fol.363 [Er1].................................................. 3*; 32*; 84* Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Ampion. Fol.364 [Er2]................................................. 4*; 84*; 243* 6l2 CODICES ALLEGATI Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Ampion. Quart.117............................................... V 12, 12-15 Erlangen, Universitatsbibl. 212 (Irmischer 362) . . 36* Erlangen, Universitatsbibl. 380 (Irmischer 848) . . 37* Eton, College Library 122 [Et]......................204*; 251* Falconara, Arch, dei Frati Minori delle Marche n. 2 14* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Ashb.174 · · · 37* > 41* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Ashb.1557 [F5] . . ' 21* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Fiesole 168 [F2] 4*; 243* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Gaddiani Plut.LXXXIX sup.44 [F1]................................. 4*; 163*; 202*; 243* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Plut.LXXlX 13 [Fe] . 21* Firenze, Bibl. Medicea Laur. Plut.LXXXI 11 [Kb] Adle­ gatur in app. erit, textus Arist. Firenze, Bibl. Medicea Laur. S. Croce Plut.XXIX dext.io [F].................................................. 4*; 84*; 243* Firenze, Bibl. Medicea Laur. S. Croce Plut.XXIX dext.12............................................................................ 243* Firenze, Bibl. Naz. Centrale 11.IX.92 [F3]................... 4* Firenze, Bibl.Naz. Centrale Conv. soppr. G 4 853 [F4] 236*; 238*; 239*; 240*; 241*; 243*; 244*; 249* Firenze, Bibl. Naz. Centrale Conv. soppr. I vu 27 232* Firenze, Biblioteca Riccardiana 46 [Ob] . . . adlegatur in app. erit, textus Arist. Firenze, Biblioteca Riccardiana 3048......................... 48* Haverhill (Mass.), The Public Library 1 (A 096/T 46) [Hr].............................................. 4*; 53*; 172*; 243* Hereford, Cathedral Library B.II.3 [He].................... 2i* Kiel, Universitatsbibliothek KB.B.33 [Ki] .... 22* Krakôw, Bibl. Uniwers. Jagiell. 501 [Kr1] .... 5* Krakôw, Bibl. Uniwers. Jagiell. 502 [Kr2] .... 22* Krakôw, Bibl. Uniwers. Jagiell. 767 [Kr] 5*; 84*; 242* Kues, Bibliothek des Hospitals 181 . . . 30; Π jg3 Laon, Bibliothèque de la Ville 432 [La] . . . adlegatur in app. erit. textus Arist. Leipzig, Universitatsbibliothek 1442 [L8] . . .5*; Leipzig, Universitatsbibliothek 1443 [L8]................. Leipzig, Universitatsbibliothek 1444 [L4] . . 5*; 242* Lilienfeld, Zisterzienserstiftsbibliothek 155 [Lf] 6*; 243* London, British Museum Add. 17304........................... ?3* London, British Museum Add.18375 [Lo1] . .6*; 84*· 85*; 152*; 201*;’ 243^ London, British Museum Harley 5004 [Lo2] . . 2o8* London, British Museum Royal 9.E.I. [Lo] 3*; 6*· 2^2* London, College of Arms Arundel 9 V 2, 77-81 ; iI( ijg Lüneburg, Ratsbücherei Theol.20 40..................... ^<5* Madrid, Biblioteca National 6400 [Md] . ... j* Madrid, Biblioteca Nacional 6442............... .... . 2^^* Madrid, Biblioteca Nacional 10269 . . . 38*; 40*. Madrid, Biblioteca Nacional 13022................... 2I^* Maribor, Skofijska Knjiznica............................... ^8* Milano, Bibl. Ambrosiana A 204 inf. [Mi] 7*; 48*; 2^3* Milano, Bibl. Ambrosiana G 47 inf..................... .... Montecassino, Biblioteca dell’Abbazia 10 [Me] . . g* Monteprandone, Biblioteca del Convento di S. Maria delle Grazie o di S. Giacomo 15 [Mp] ..... 2o^% München, Bayerische Staatsbibl. Clm 4147 [M] 6*. 2^2* München, Bayerische Staatsbibl. Clm 9559 [M1] . . 22* München, Bayerische Staatsbibl. Clm 12703 . . . 3$* München, Bayerische Staatsbibl. Clm 22381 [M8] .. 22* München, Bayerische Staatsbibl. Clm 23649 . 38* · Münster, Universitatsbibl. Cod.Paulin. 124 (202) 38*. . * Napoli, Archivio di Stato Cod.XXVI . . . . . ' 3^ Napoli, Bibl. Naz. B.I.54 . . . 192*; 193*; 194*; lQ * Napoli, Bibl. Naz. VIII G 8 [N] . . 22*; 236*; 238*; 240*; 244*; 245* Napoli, Bibl. Naz. VIII G 27 [N1]............................ 205* Napoli, Bibl. Naz. VIII F 16..................................... 192* Nürnberg, Stadtbibl. Cent.V 12 [Nü] . 23*; I 12, 188-192 Oxford, All Souls College 84 [O8] . . 24*; 204*; 246*; 248*; 250*; 251*; 254*; 255* Oxford, All Souls College 1 inf.2 (1 et 2) [O11] . . . 24* Oxford, Balliol College 241 [O]................... 7*; 84*; 242* Oxford, Balliol College 278 [O1].............................7*; 84* Oxford, Bodleian Libr. Auct. F.3.3 [O2] 7*; 17*; 242* Oxford, Bodleian Libr. Auct. F.5.29 ... Ill 3, 193 Oxford, Bodleian Libr. Can. mise. 314 (19790) . . 38* Oxford, Bodleian Libr. Can. mise. lat. 322 . . . 244* Oxford, Bodleian Libr. Hatton 15 (4121) [Os] 7*; 242* Oxford, Bodleian Libr. Lat. mise, b 19 [O12] 24*; 36* Oxford, Bodleian Libr. Lat. mise, c 71 [O2] . . 236*; 238*; 239*; 240*; 241*; 243*; 244*; 249* Oxford, Bodleian Libr. Michael 277 (23721) . . . 50* Oxford, Bodleian Libr. Oppenheimer 591 (21385) . 50* Oxford, Bodleian Libr. Selden sup. 24 [O10] . adlegatur in app. erit, textus Arist. Oxford, Christ Church College Evelyn Collection h 65 [O’]..................................................................... 24*; 175* Oxford, Magdalen College Lat. 178 [O4] . . .7*; 243" Oxford, Magdalen College Lat. 265 [Os].................... 24* Oxford, Merton College D.3.10 (2) [O’]........................ 24* Padova, Biblioteca Antoniana Scaff.XVII 370 . . 259* Padova, Biblioteca Universitaria 1113 [Pd] . n*; 85* Pamplona, Biblioteca de la SS. Iglesia Cathedral 51 130* Paris, Bibl. de 1’Arsenal 698 [P11]....................25*; 204* Paris, Bibl. de 1’Arsenal 699 [P21].......................... 25* Paris, Bibl. Mazarine 3470.......................... I 16, 96-104 Paris, Bibl. Mazarine 3482 [P10]......................... n*; 85* Paris, Bibl. nat. Grec 1417 . . 216*; IV 9, 1124 a 30 Paris, Bibl. nat. Grec 1854 [Lb]......................... adlegatur in app. erit, textus Arist. Paris, Bibl. nat. Lat. 2494.............................. HI 12, 16 Paris, Bibl. nat. Lat. 3572 [P12]................. 236*; 243* Paris, Bibl. nat. Lat. 3804 A [P18]..........................236*· 238*; 239*; 240*; 241*; 243*; 244*; 245* Paris, Bibl. nat. Lat. 5156 A.............................. 8*; 31* Paris, Bibl. nat. Lat. 6293 [P16] . . adlegatur in app. erit, textus Arist., et VII 9, 45-46·, VIII 12, 139-145 Paris, Bibl. nat. Lat. 6294..................... VII 9, 45-46 Paris, Bibl. nat. Lat. 6298............................................. ^o* Paris, Bibl. nat. Lat. 6300................................ m 2 I3j Paris, Bibl. nat. Lat. 6304 [P1]................. 8*; 8*; 84* Paris, Bibl. nat. Lat. 6305................................................g* Paris, Bibl. nat. Lat. 6325 . II 6, 22-23; HI I, 149-151 Paris, Bibl. nat. Lat. 6331.......................... H 3, 15-16 Paris, Bibl. nat. Lat. 6456 [P2] . . . .8*; 155*; 138* Paris, Bibl. nat. Lat. 6457 [P3] . . . . 9*; 84*; 243* Paris, Bibl. nat. Lat. 6569 [P1’].......................... adlegatur in app. erit, textus Arist. Paris, Paris, Paris, Paris, Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Paris, Paris, Paris, Paris, Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. nat. nat. nat. nat. Lat. Lat. Lat. Lat. 6690.............................................^g* 6777......................38*; 40*· 7695 A................. VII 10, 89-90 8802 [P15]......................... adlegatur in app. erit, textus Arist. nat. Lat. 9371............................................ * nat. Lat. 12954 [P13].................... 205* nat. Lat. 14393 . V1,139-142;VI 6,18-20 nat. Lat. 15092 [P4] . . .9*; l6o*’. 2O2* CODICES ALLEGATI Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Paris, Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. Bibl. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. nat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. Lat. 15469 15885 15879 15976 15977 16080 16088 16090 16092 16104 16105 16106 16107 16110 ...................................... 10* .................................. ..... • . . II 9, 9-11 ; 32_35 .................................. ..... .................................. ..... • · II 9, 255 ; i6o-i65 • · · 235* . 25*; 208* · II 9, L55; J0O-J65 .· . . 9*; 84*; 242* . • 10*; 84*; 242* . . . . . IO*; 85* · • · · -47*; 48* . • 10*; 85*; I4O*; 201*; 242* Paris, Bibl. nat. Lat. 16153 [P20] . II 9, 9-zz; 32-35. [P22] . .• [P6]Ί [Pe] [P’] · · [P8] 118-119·, 119-12^; ι5’τ Bibl. nat. Lat. 16164 ................................... Bibl. nat. Lat. 16220.................................VI 5 Bibl. nat. Lat. 16582 [P12]............................... 205* Bibl. nat. Lat. 16584 [Rp3] . 23* ·, 25* ·, 30*-, 83* · 208*; III 15, 1115 b 20- HI 19, 1118 a 12 Paris, Bibl. nat. Lat. 16612 [P9].............................. .. Paris, Bibl. nat. Lat. 16620 . 238*; 239*; 241*; 244* Paris, Bibl. nat. Lat. 16673 . 192*; IV 13, 57; VII j4 119-120·, VIII i, 109-110 Paris, Bibl. nat. Lat. 17810 [P14]................................ 2O^* Paris, Bibl. nat. Lat. 17832......................................... 2O^* Paris, Bibl. nat. Nouv. acq. lat. 543........................... 4g* Paris, Bibl. nat. Nouv. acq. lat. 1739 . . . 37*; 4I* Paris, Bibl. nat. Nouv. acq. lat. 1760[P] . .8*; 12*· 155*; 158*; 202* Paris, Apud quendam bibliopolam [P23].....................XI* Parma, Bibl. Palatina Fondo Farm. Palat. 65 [Pm] 26* Poinmersfelden, Graflich Schbnbornsche Bibliothek 65/2639 [Po]............................................................ ........ Poppi, Biblioteca Comunale Rilliana 14 [Pu] . . . 26* Praha, Universitni Knihovna III.F.10 (513) [Pr] . 12*· 236*; 238*; 239*; 240*; 241*; 242*; 245*; 249* Praha, Knihovna Metropolitni kap. M LXXXI .. 36* Praha, Knihovna Metropolitni kap. A XVII 2 .. 243* Praha, Knihovna Metropolitni kap. F LXb (914) 48* Reims, Bibliothèque municipale 876 [Re] .... 205* Rouen, Bibl. mun. I 39 (923) [Rn1] .... adlegatur Paris, Paris, Paris, Paris, in app. erit. textus Arist. Rouen, Bibl. mun. I 40 (922) [Rn] . . . 205*; 206* Saint-Omer, Bibl. publ. 598 [Om1]................................. 24* Saint-Omer, Bibl. publ. 619 [Om]..................... .... 2*; 7* Saint-Omer, Bibl. publ. 623 . Ill 9, 37-50; 20, 205-207 Salamanca, Biblioteca Universitaria 2259 [Sa] . . .12* Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 902.................... VI 1, 141 SchlSgl, Stiftsbibliothek 22 Cpl.21 [SI].................... 207* Siena, Bibl. Com. degl’Intronati H.Vl.i [S1] . . . 26* Siena, Bibl. Com. degl’Intronati H.VI.3 [S] . 8*; 12*; 35*; 155*; 202*; 243* Siena, Bibl. Com. degl’Intronati H.VI.4 [S2] . . . 27* Siena, Bibl. Com. degl’Intronati L.III.17 [S3] . . 27* Stockholm, Kungliga Biblioteket AA Var 8 [Sk] . 28* Stockholm, Kungliga Biblioteket VAR 51 [Sk1] . . 28* Stockholm, Kungliga Biblioteket V.a.3 [Sk2] 205*; 250* Subiaco, Biblioteca dell’Abbazia XXIV.................... 39* Toledo, Biblioteca del Cabildo 47-9 [Rt] . . . .213*; 214*; V I, 139-142 Toledo, Biblioteca del Cabildo 47-10......................... 214* Ethica - 56 613 Toledo, Biblioteca del Cabildo 47-11...................... 214* Toledo, Biblioteca del Cabildo 47-12...................... 214* Toledo, Biblioteca del Cabildo 92-2...................... 214* Toledo, Biblioteca del Cabildo 95-13...................... 214* Toledo, Biblioteca del Cabildo 95-14 [T1] . 205*; 214* Toledo, Biblioteca del Cabildo 97-1...................... 214* Torino, Bibl. Naz. E.III.11 [To] . 12*; 160*; 202*; 241* Toulouse, Bibliothèque municipale 242 . . 237*; 255* Tours, Bibliothèque municipale 685 [Tu1] 207* Tours, Bibliothèque municipale 741 [Tu] . .13*; 243* Trento, Biblioteca Comunale 1583 [Tt]................. • 13* Trier, Stadtbibliothek 1037/1278 [Ti]..................... 12* Troyes, Bibliothèque municipale 1340...................... 208* Valencia, Biblioteca del Cabildo 47 37*; ^0*. Valencia, Biblioteca del Cabildo 211 [Va] . . . . χθ* Vaticano, Bibl. Apost. Archivio della Basilica di S Pietro C 120 [V]........................................................ 85* Vaticano, Bibl. Apost. Borgh. 108 [V14] .... 204*· VII 5, 114-113 Vaticano, Bibl. Apost. Chigi E.VII.224 [V15] . . . 29* Vaticano, Bibl. Apost. Chigi E.VIII.251 . . VI n 49 Vaticano, Bibl. Apost. Ottob.lat. 1526 [V18] . . . 29* Vaticano, Bibl. Apost. Ottob.lat. 2214...................... Vaticano, Bibl. Apost. Ottob.lat. 2524 [V1’] 29*; 242* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. ion [V13] . 28*; 207* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1012............................. 30* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1017.......................... Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1018 [V1]................. Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1020............................. 30* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1024............................. 4g* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1026 [V2]. . . 13*; 85* Vaticano, Bibl. Apost. Pal.lat. 1036......................... 243* Vaticano, Bibl. Apost. Regin.lat. 406.........................j3* Vaticano, Bibl. Apost. Regin.lat. 908 . . VI u, 49 Vaticano, Bibl. Apost. Ross. 162......................... ^9*; 41* Vaticano, Bibl. Apost. Ross. 453 [V3] . 13*. I4*. Vaticano, Bibl. Apost. Ross. 569 [V4]. . . e 85* Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 24 . ........................ 2^ Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 200. .... 4g*; ^g* Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 206 . . . π 6, 22-23IU i, 149; IX 9, 52 Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 207...........................4g* Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 212 [V8] . . I4*; 243* Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 1325 [V13].... 29* Vaticano, Bibl. Apost. Urb.lat. 1366 [V8] . . 14*; 35*· 167*; 202*; 243* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 722 ... 23*. 2g*. 30*; 205*; 235*· IV 6,’5z-55 Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 773 [V’] . . I4*; I52* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 774 [V8] 14*; 242*; 243* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 776 [V9] . . 15*. 243* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 1172 . . . ^9*; 40*· 40*·, 4I*· 42*; 43* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 2083 ..... 1 χ z Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 2091...................... Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 2171 [Vu] 204*; 205* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 2995 [V19] .... 30* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 299630*; 39*; 40*; 43* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 3003 [V«] . .’ . ’ χ5* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 3011 .................... 243* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 4262 [V19]. . . . 15*; 85*; 243* Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 9850 . . . jg0*; 192*; 193*; 195*; 196*; 242*; I 3, 1094 b 25; VI i, 141 6i4 LOCI SACRAE SCRIPTURAE - INDEX AUCTORUM Vaticano, Bibl. Apost. Vat.lat. 9851 . . . Igi*. Ig2*. 193*; 194*; *95*; 196*; 199*; 230*; 247*; VIII 14’ 1163 b 16; III 5. 179-180; V 6, 1-13; VI 9, 98; VIII 2, 74; 5, 108; X 12, 168 Vaticano, Bibi. Apost. Vat.lat. 10135 [V11] i5*; 243* Vendôme, Bibi. mun. 105 [Vd].....................................207* Venezia, Bibi. Naz. Marciana VI 13 . 37*; 37*· 40* Venezia, Bibi. Naz. Marciana VI 43 [Ve] .... 208* Venezia, Bibi. Naz. Marciana VI 94 . . . 37* ; 3g*; 40*; 40*; 41*; 42* ; l68* Venezia, Bibi. Naz. Marciana XI 24 . . . .37*; 4I* Venezia, Bibi. Naz. Marciana Graeci Class. IV cod.53 (936) [Nb] . . . adlegatur in app. erit, textus Arist. Venezia, Bibi. Naz. Marciana Graeci Fondo antico 213 [Mb].................... adlegatur in app. erit, textus Arist. Venezia, Bibi. Naz. Marciana Graeci Fondo antico 214 [Ha].................... adlegatur in app. erit, textus Arist. Venezia, Bibi. Naz. Marciana Zan. lat. 332 (1647) V 5, 26-27 Warszawa, Bibi. Uniwers. 10 [Wa] . . .5*; 16*· 241* Wien, Nationalbibliothek 597.................................. ^g* Wien, Nationalbibliothek 2327.............................. 2O3* Wien, Nationalbibliothek 2361 [W] . . . 16*; 81*; 85* Wien, Nationalbibliothek 7219.................................. Wiener-Neustadt, Neukloster Stiftsbibliothek cod. 6 [Wi] 12*; 16*; 155*; 202* Worcester, Cathedral Libr. F 4..................................... jy* Worcester, Cathedral Libr. F 138 [Wo] 17*; 175*; 242* Wroclaw, Bibi. Uniwers. IV Q 11 [Wr] . . 17*; 243* Wroclaw, Biblioteka Uniwers. IV Q 52 [Wr1] . . 30* Zagreb, Sveugilisna knjiznica MR 14 [Za] . . 18*; 35*; 167*; 202*; 243* Codices deperditi Thomas de Aquino, Sent. Lib. Ethic. . 3o*-36*; 243* Guido de Arimino, Sent. lib. Ethic............................ 39* Conradus Aesculanus, Comm. lib. Ethic................... 45* LOCI SACRAE SCRIPTURAE Vetus Testamentum Il Paralipomenon 16, 14.................................................... Ill 19, 276-777 Esther 2, 12........................................................ HI 19, 176-177 Psalmi 36, 27....................................................................... X i, 35 84, 9................................................................... IX 4, 143 103, 15................................................... ni 17,115-117 24....................................................X 12, 256-757 Proverbia 14, 16....................................................................... X i, 34 15, 27....................................................................... X x, 35 16, 6....................................................................... X i, 35 3O> 3°................................................................... VI ii, 49 Sapientia 7, 27.................................. VIII 7, 127-130; 142-143 8, 7.......................................I 20, 730; III 22, 773-779 Ecclesiasticus 4, 7...................................................................Π 9, 135-136 21, 7................................................................... IX 4- 143 Isaias 46, 8................................................................... IX 4, 143 Baruch 2, 30................................................................... IX 4, 143 II Machabaeorum 7, 12.......................................................... Ill 18, 103-108 Novum Testamentum Matthaeus 6, 16.......................................................... VII 4, 193-194 22, 30.............................................................................. 247* Marcus 4, 14........................................................... X 14, 127-128 Lucas 8, 12........................................................... X 14, 227-728 15, 17................................................................ IX 4, 743 Ad Romanos 3, 8.............................................. 250*; III 2, 27-78; 24 Ad Galatas 1, 10............................................................... IV 14, 22-23 I ad Thessalonicenses 2, 4................................................................... IV 14, 22-23 I Epistola Petri 3, ................................................................................ X 35 INDEX NOMINUM, AUCTORUM ET OPERUM Abaelardus, v. Petrus Adam de Bocfeld Acciaiuolo, Donatus Sententia Sententia Sententia Sententia Aristotelis... Ethicorum....................................... 49*; Achilles....................... III 2, 49* 54-53; IX 12, 114-117 Aero (Pseudo) Scholia in Horatium vetustiora Ep. I i 18.................................................................... 192* lib. Methaur................................................... 244* lib. De anima.............................................. 244* De sommo et vig................... 240*; 241*; 245* Metaph....................................... 239*,' 240*; 241* Adulphus.............................................................. Aegidius de Tillia de Gandavo....................... 34* ABAELARDUS - ALEXANDER DE HALES Aegidius Romanus........................ 8*; 15*; 17* In De bona fortuna.................................. 11*; 35*; 45* Super Ethic. (?)................................................................... 31* Super Polit.................................................................. 31*; 33* Super Rethor............................................31*; 37*; 33*; 45* De regimine principum I 2 24 ......................................................................... 254* Aeschylus . HI 3, mi a 10; III 3, 172-173; 173 Supplices 745................................................VI 7, 1142 a 6 Agamemnon . . VIII 11, 1161 a 14; III 5, 168-173; VIII ιι, 31 Agathon . . VI 2, 1139 b 9; 3, 1140 a 19; VI 2, 231; 3, 220 Agnellus de Laplatia.........................................15* Alanus de Insulis Distinctiones dictionum.................................. II 9, 9-11 De virtutibus et vitiis c.2 a.i............................................................ V 4, 54-55 Albertus de Castello Chronica ord. Praed............................................. 44*; 44* Albertus de Orlamunda Summa naturalium............................................................ 44* Tractatus de impress, aeris.......................................... 44* 20*; 21*; 27*; 30*; 195*; 231*; 263*; 265*; 267*; 268*; 268" Lectura . . . 5*; 15*; 22*; 23*; 28*; 29*; 30*; 36*; 205*; 234*; 235*-257*; 264*; 266*; IV 4, 1121 b 3; 6, 1122 a 27; 14, 1126 b 23; V 13, 1135 b 28; 17, 1138 a 24; VIII i, 1155 a 21 et passim in app. font. Libri VIII Top. IV Tr.i c.2.................................................... V 3, 76-77 Libri II De soph, elench. I Tr.7 c.2................................................. VII 14, 119-120 Libri IV De caelo et mundo II Tr.2 C.5 η.40..................................... VII 14, 119-120 Ethicorum libri X . . . 23*; 247*; 248*; 251*; 255*; 266*; 266*; III 5, mi b 7; IV 6, 1122 a 27; V 13, 1138 a 24; VIII i, 1155 a 21; et passim in app. font. Politicorum libri VIII................................................... 243* I c.8............................................................ II 8, 180-182 Sup. Dion. De cael. Hier. c.io § 2........................................................VII 13, 46-47 Comm. in Sent. II d.9 I a.8 sc.i et ad i..................................... 247* III d.13 A a.2 sol.......................................... VI 6, 18-20 IV d.49 A a.6 ad 12 .............................. I 15, 32-33 d.49 D a.9 ad 3.................................................. 248* Summa de creaturis II q.34 a.4.............................................. III 19, I20-I2T Quaest. sup. De animalibus I 9...................................................... III 19, 203-206 14.............................. III 19, 205-206; VI n, 4p 22............................................................ VI 6, 18-20 33.................................................VI 6, 18-20 VII 28.......................................................VII 5, 1'72-174 31............................................................ X 4> 32-33 VIII 4............................................................ Π 4, 44-45 XV ii.......................................................VII 5, a4-115 Metaphysica IV tr.3 c.4........................................................ VII 3, 123 Postilla sup. Isaiam XI 2..................................................................... VI 5, 38 Albertus Magnus .... 6*5 De bono Tr.i q.i a.i q.4 a.4 • · · I 13, 34-35 HI 3> 172-174; i93 · · · HI 4. 74-75 III 5, ii6-ii9; 168-178 a·7....................................................HI 7, 130 q-5 a.i arg.39-40.................................. n 7) a.2 . . . II 8, 173-180; 180-182; 9, 32-33; 118-119; ii9-i27; 151; i55> 156-158; 160-165 q.6 a.2................. it o „ a 4 , ............................ 11 8> 33-97 Tr.2 T1 a-6................................. HI 17. 22-26; 115-117 Tr.3 a·2........................................... ni 19, 154-156 a-3....................................................... III 20, 34 fI·2 a-T..................................................VII 10, 89-9o q-3 a.17 .... q-5 a.4................. . . VII 14, I9I-i92 Tr.5 q.i a.i arg.19 . . . . III 19, 203-206 q.i a.i................. ■ . . . V 12, 9I-92 V 12, 49-57; 9z_92 a.3 V 12, 49-37; 9i-92 q.3 a.7 . . q.4 a.2 . . a.7 • · · · V 4, 54-55 . I i, 1; III 15, 97-98 ......................... III 15, 97-98 .......................... V 8, 61-63 De animalibus ··· VI ii, 49 ... VI 6, 18-20 C.18 n.356 . c.2 n.6o . . XXII tr.2 C.I..................... ■ ■ - Vi, I39-i42 . . . VI 6, 18-20 . . IV 13, 167-170 . . III 12, 16-T8 ... VI n, 49 Albertus Magnus (Pseudo) Tractatus de impress, aeris . 44: Albertus de Saxonia In libris Ethic......................... 2I: 36* Alce V. e D’Amato A. La Biblioteca di s. Domenico 32*; 4f Alcmaeon (Alchimeon, Alcmeon) . . III 2, ulo a 28; III 2, 58; 59; 61; 58-63 Alexander de Hales.......................................... 267* Qu. disp. Antequam q.16 d.3 m.4.................................................. I 13, 34~45 q.22 m.i n.9.................................................. VI 6, 18-20 q.23 d.i n.i..................................... V 13, 166-167; 172 m.3 n.14................................. V 13, 166-167; 172 q.43 d.2 m.3 n.46....................................... VI 6, 18-20 q.57 d.3 m.i n.59...................................III ï5, 97'98 Glossa in IV Sententiarum sent.i d.3 n.22.......................................................... I x3>34~35 sent.2 d.22 n.iqa............................. V 13, 166-167; 172 n.iqc.......................................... HI 3. 56-57 d.27...................................................... III 15, 97-98 d.42 n.6.......................................V 13, 200-202 d.43 n.6............................. V 13, 166-167; 172 sent.3 d.19 n.41 .... -........................ VI 6, 18-20 d.33........................ II 8, 33-97; 34-69> 5, 72~79 d.33 n.2............................................ H 3, 64-66 n.7........................................... IU i, 37-41 d.34................................................... 11 5> 72-79 sent.4 d.io n.7............................................ I 34~35 6ι6 INDEX AUCTORUM Alfredus de Sareshel De motu cordis . . · c-3.............................. c.16 n.5..................... • · · 193* IV 17, 34 VI 6, 18-20 Allodi, Joannes Maria........................................ 54* Almeon, v. Alcmaeon Alope (Alopes)............................... VII 7, 173-175 Aloysius de Angelis...................................12*; 27* Ambrosius......................................... 27*; II 8, 71 Hom. in Hexaemeron V xvi .................................................X 12, 168 xxni 77...................................... I 15, 145-147 De officis ministrorum xxxiv 173...................................... I 17, 20-21 L 253.......................V 12, 148-152-, X 4, 28-29 II vn 29...................................... II 9, 135-136 48.................................................II 8, 34-69 III xxii 133...................................... I 17, 20-21 I De excessu fr. Satyri I 57.................................................... Π 8, 34-69 Amphiaraus (Amphiareus)................. III 2, 58-63 Amplonius Ratinck............................3*; 4*; 11* Anarcharsis (Anaccarsis) . . . X 9, 1176 b 33; X 9, 172; 172 Anaxagoras . . Vi 6, 1141 b 4; X 13, 1179 a 13; VI 6, 114; 122; 128; X 13, 80; 81-82 Anaxandrides . . . vn 10, 1152 a 22; VII 10, 104 Andreas de Senonis 73*; 204*; 213*; 243* Andronicus (Pseudo) De laudab. bonis ..16, 67-69; II 8, 71-73; VII 10, 89-90 De passionibus . . . 267*; II 3, 76-78; 5, 104-105; 105-106; 9, 151; IV 13, 57 Anonymae transi. Aristotelis Categoriae (Transi, comp.) 5, 4 b 8-10.......................................... IV 15, 90-91 5 b 15-25................................................... X 3, I33 5 b 34 - 6 a 8...................................... IV 3, 61-62 6 a ............................................. VIII io, 60-61 7> 6 b 9 ........................................................ IV 6, 46 8, 8 b 27-28......................................... 3> I94.I95 9 * 4'10...................................... vin 3, 194-195 9 b 14-19.......................................IV 10, 251-252 TI’ II *14 a 4-14............................................... .... 3> 6l.6s Analytica posteriora 193* Physica II i, 192 b 36.......................................... III 13, 22 10, 197 b 5..............................................VI 4, 9z III 3, 201 b 31-32 .............................. VII 14, 291 VII 5, 246 b 23 . . . IV 6, 171-172; 173-174; 180 VIII 9, 256 a 29 . III 8, 113; 123; 127; 132; 140 De generatione II IO, 336 a 3o-3I....................................... IV De somno et vigilia i, 454 a 29 - b 9................................. VII T 454 ί 9’10 · - ............................................ I 454 * 25’26 · -........................................ I 454 b 32 - 455a 3.................................. J 3, 55-5« J9Z-T92 20, 45-47 20, 45-47 2o, 38-39 2, 455 b 18-21.................................. VII 14, 191-192 456 a 3-6...................................................... IV 17, 34 3* 457 a 27 ............................................................ Ig3* 457 a 27-31.................................. VII 209-210 457 b 1-2............................................... I 20, 38-39 De insomniis 3, 461 a 22................................................................ ..... De divinatione per somnium 2’ 463 b 17................................................................ .... 464 a 32................................................................ .... Metaphysica Vetus transi. I 2, 982 a 18.....................................................i j jMedia transi. IV 12, 1010 a 11-13................................. VII 3, 125 Ethica Eudemia VII 14, 1248 a 17-32............................ X 14, 120 Rethorica II 2, 1378 a 31-32..........................................IV 13, 57 III 2, 1405 a 12................. .... VII 14, 119-120 Anonymus antiquior In Ethic. Nie. lib. II-V comm. . . . 236*; 246*; 248*; 250*; 251*; 253*; 254*; 255*; 263*; 264*; V 5, 1131 b 10 et passim in app. font. lib. II-V Anonymus recentior In Ethic. Nie. Lib. VII comm. . . . 236*; 246*; 253*; 256*; VII i, 1145 b 6-7; 7, 1150 a 32; 12, 1152 b 35; IT53 a 19; 14, 1154 a 12 et passim in app. font. lib. VII Anselmus............................................................. 17* Antonius Giovannes de Medicis...................... 13* Antonius Senensis Lusitanus Bibliotheca Ordinis Fr. Pr................................................. 44* Apuleius Metamorphoseon III xxiv-xxv..................................... IX 4, 120-121 Aretinus Leonardus, v. Bruni Argivi (Argeni, Argei, Argeny) . . Ill 17, 1117 a 26; III 17, 163; 163-166 Aristippus (Aristipus) . . I 5, 47-48; V 12, 142 Aristophanes.............. I 17, 20-21; iv 7, 155-156 Thesmophoriazusae...................................... IV 15, 227-230 Aristoteles....................................................... Passim Hic confuse adferuntur omnia opera quae sub nomine Aristotelis in corpore Aristotelico congregata sunt, etiam quae Aristotelis feruntur, velut Categoriae, Magna moralia, Oeconomica, Problemata. In omnibus operibus pro quibus commentaria Thomae exstant, ad Aristotelis locos designandos adhibuimus libros et capitula Thomae (velut Analytica posteriora, I 1, 71 a ι-n, leg.: Lib. I, cap. i Commentarii Thomae, lin. i-i i columnae a paginae 71 editionis Bekkerianae), in aliis autem operibus libri et capitula sunt editionis Bekkerianae. Categoriae Translatio Boethii....................................................... 232* 5, 4 b 8-10.................................................. IV 15, 90-91 6, 5 b 15-25................................................... X 3, 133 5 b 34 - 6 a 8...................................... IV 3, 61-62 6 a 17-18......................................... VIII 10, 60-61 ALFREDUS DE SARESHEL - ARISTOTELES 7, 6 b 9 8, 8 b 27-28 9 a 4-10 9 b 14-19 ii, 14 a 6-14 • · IV 6, 46 VIII 3, i94-i95 vin 3,194-195 IV io, 251-252 . . IV 3, 61-62 Perihermeneias .................................................... I i, 20 I 4, 16 a ig .......................................................I i, 20 6, 16 b 26 .......................................................I i, 20 8, 17 a 23 II 3, 24 b 9 . .............................................. IV 3, 61-62 Analytica priora............................................................... 193* Analytica posteriora Translatio anonyma ............................................... 193* I i, 71 a 1-11............................................... VI 31 83 1-6, 71 a i - 72 b 4 .......................... III 8, 23-15 3, 71 a 29.............................................. HI 3, 19-21 4, 71 b ................................................ VI i, i4o 71 b 15-16 VI i, i4o 71 b 17-25 VI 3, 105 71 b 18............................................. VI 3, 99-joo 71 b 21-22 .............................. VI 9, 235-239 71 b 29 - 72 a 5 ................. VI 9, 235-239 6, 72 a 29-30 . . IU 5, 179-180·, VI 3, ii3-h4 7, 72 b n ... IU 8, 113', 123; 127; 132; i4o 72 b 18-25........................................... VI 3, 97 72 b 24-25 . . · II 4> 103-106; VI 5, 55-56 9, 73 a 21-23........................................ VI i, i4o 13, 74 b ................................................ VI i, i4o 31, 82 a 14 ... IU 8, 113; 123; 127; 132; i4o 44, 89 b 10-11 VI 8, 60-62 II i, 89 b 23-35................................ VII 3> 19-20 7, 93 a 16-20.................................VII 3, 19-20 ii, 95 b 22 ... IU 8, 113; 123; 127; 132; i4o 18, 98 b 17............................................. VI 3, ii3-ii4 99 b 34 - 100 b 5..........................II i, 53'54 100 b 7-8................................................... VI 8, 9i 100 b 9-10...................................... VI g, 238-239 Topica 7, 103 a 29..................... ................. III 13, 22 I . II 9, .155; 160-165; 2, 109 b 38 - no a 4 II iv 17, 135-142 6, 112 b n..................... • ... IV 5, 10-12 7, 113 a 22-23 . . . · .... IV 3, 61-62 III i, 116 a13-14 . . . · • · · · i 7, 47-48 116 b 1-2 ................. .... I 13, 61-62 116 b10-11 . . . . .... I 13, 61-62 I 13, 106-107 116 b21-22 . . . . 2, 118 a 10-11 . . . . . . . VIII 2, 42-43 i, 121 a 28-29 . . . . ....................v 3, 76-77 IV 121 a 34-35 · · - · ....................V 3, 76-77 2, 122 b 26-27 . . . . ........................ x 5, 91 123 a 5 ..................... ........................ x 5, 91 5, 126 a 8-10 . . . . • · · · II 5, 72-79 126 a 13 ..................... .... III 4, 63-64 i, 128 b 17-18 . . . . . . . IV 13, 183-186 V 129 a 10-16 . . . . • · · · II 5, 72-79 2, 130 a 28..................... . . . IV 13, 183-186 3, 132 a 7..................... . . . IV 13, 183-186 5, 134 b 23-24 . . . . ... IV 8, III-II2 VIII 1, 156 a 32..................... .................... IV 13, 57 De sophisticis elenchis 5, 167 b 5-6....................................... . . VII 9, 43-46 6, 168 b 31-32 .................................. VIII 12, Z39-Z45 19, 617 15, 174 b 5-6.......................................... VII 14, 119-120 33, 183 b 7-8............................................... IV 15, 224 183 b 17-34........................................... 1 IL 42-54 Physica I i, 184 b 12-14................................ VIII 12, no II I, 192 b 13-14......................................VI 3, 208 192 b 36.......................................... III 13, 22 5, 195 a 12-15 .... III 21, 24-26; 53-54 6, 195 a 34-35................................VI 5, 76-79 195 b 11-12 .......................... VI 5, 76-79 8, 197 a 5-6....................................... I 14, 5-9 197 a 5-8....................................... V 13, 151 9, 197 a 29-30............................. VII 5, 109-110 10, 197 b 5 ........................................... VI 4, 9i 198 a 7-8...................................I 14, ii3-ii4 13, 198 b 34 - 199 a 8 . III 7, 65-67; IV 5, 22-23 15, 200 a 5 - b 8 . . . I 2, 73; 18, 153-154; III 8, 20; IV 2, 43; VI 4, 131 III 1-5................................................................ X 5, 125 3, 201 b 31-32 . . . VII 14, 291; X 3, n4 4-5, 202 a 13 - b 23 ................. IX 7, 80-81 11, 207 a 8-15.................................. VIII 3, 199 IV 16, 218 b 15-17................................... X 3, 129 20, 221 a 31 -b 3............................ I ii, 54-56 21, 222 a 23....................................... VI 2, 223 222 a 26....................................... VI 2, 223 222 b ii........................................ VI 2, 223 V - VIII............................................................ X 5, 125 V i, 224 b 28-35.................................. II 10, 45 4, 226 a 32-33.......................................X 5, 91 8, 229 b 14-22.................................. II 10, 45 VI 5, 233 b 33 - 234 a 31..................... X 5, 143 VII 2, 242 a 19-20 ... III 8, 113; 123; 127; 132; 140 a 10 - 248 a 9 .... II 5, 51-72 3 .................................. IX 5, 56-42 23 ... IV 6, 171-172; 173-174; 180 28....................................... II 6, 22-23 23-24....................................... IX 9, 52 29 . III 8, 113; 123; 127; 132; i4o 30-31.............................. I 10, 112-113 ig-20.............................. IV 8, 56-57 De caelo et mundo Transi. Gerardi de Cremona..................................... 232* I 25, 281 a 7-15 . . . II 6, 22-23; HI 14, 120; IV 6, 171-172; 173-174; i5o; VI 5, 83 II 9, 289 a 7-8................................ VII 14, 119-120 III 7> 306 a 14-17.............................. III i, 149-151 De generatione Transi. Guillelmi de Moerbeke................................ 232* I 10, 319 b 6 - 320 a 7 ...................... II 5, 5i~72 319 b 32................. ............................. X 5, 91 17, 323a 11-12............................. III 15, iO2-io4 323 b 29 - 324 a 24 .... III 15, xo2-xo4 II 7, 333b 4-6......................................... IV 5, 22-23 7, 333b 12 - 334 a 9 ... VIII 1, 152-153 10, 336 a 30-31............................... IV 3, 55-56 Meteora 5-6, 146 5, 245 b 246 b 6, 246 b 247 a VIII 9, 256 a 257 a 15, 261 b IV 2, 379 b 3, 380 a 380 b 383 b 384 b 18-ig....................................... I 20, 38-39 11-15................................. III 15, io2-io4 16-17...................................... I 20, 38-39 16.......................................... IV 3, 55-56 16.......................................... IV 3, 55-56 6ι8 INDEX AUCTORUM 433 a 14-15......................................VI 2, 134 De anima 433 a 26.............................................. I 6, 136 Transi. lacobi Veneti................................................. 233* 433 a 31 - b i................................. VI 2, 153 Guillelmi de Moerbeke................................ 233* 433 b 11-12.................................. Ill i, 72-73 I I, 402 a 1-3........................................... VI 6, 41 16, 433 b 31 - 434 a 5................. I 20, 18-23 2, 403 a 30........................................ IV 13, 57 434 a 16-21......................................... VI 2, 139 403 a 31.................................. Ill 17, 22-26 17, 434 b 11-14.................................... Ill 20, 41-44 4, 404 b 13-15........................... VI i, 127-128 434 b 13-17...................................... X 8, 77-78 6, 406 b 5-11....................................I 16, 44 434 b 22-27............................. HI 19, 208-214 8, 407 b 21-23.............................. IX 4, 120-121 18, 435 a 11-18...................................... X 8, 77-78 9, 408 a 30-31...................................... I 16, 44 435 b 2 .................................. Ill 20, 41-44 10, 408 b 11-15....................................X 6, 35 De senso et sensato 12, 410 a 25-26........................................ II 5, 48 2, 436 b 8 - 437 a 17.................. Ill 19, 208-244 1, 412 a 10-11 . . . I i, 187-189; VII 12, 53-56 II 436 b 13 .......................................Ill 20, 41-14 412 a 22-23 · · · I U 187-189; VII 12, 53-56 436 b 18-19.................................. Ill 19, 120-121 412 a 27-28..................................... IX 7, 89-90 13, 443 b 17 - 444 a 8........................... Ill 19, 165 2, 412 b 22-23........................ 235*; I 10, 68-69 3, 413 b 1-9.......................................... I 20, 28-23 De memoria et reminiscentia Ill 20, 42-44 413 b 2 i, 449 b 27....................................... VIII 3, 134-135 413 b 4-5........................................Ill 20, 41-44 449 b 27-28..................................... IX 4, 149-150 Ill 20, 41-44 4, 414 a 3 6, 452 a 27-28..................... II 3, 15-16; III 15, 100 Ill 20, 41-44 5, 414 b 3 452 a 30............................................... IV 5, 22-23 6, 415 a. 5-7.................................. I 20, 18-23 8, 453 a 18-19...................................... VII 7, 228-238 a 26 b i ..................... Ill 15, 102-104 7, 415 De somno et vigilia........................................................ 193* .......................................I 10, 82 415 b 13 1, 454 a 29 - b 9................................ VII 14, 191-192 9, 416 b 28-29.........................................I 20, 38-39 454 b 9-10.................................................. I 20, 45-47 io, 416 b 33-34 ........................................... ÏT 5, 48 454 b 25-26..............................................I 20, 45-47 416 b 35.................................... HI 15, 102-104 454 b 32 - 455 a 3.................................. I 20, 38-39 417 a 18-21................................ HI 15, 102-104 2, 455 b 18-21..................................... VII 14, 191-192 II, 417 a 21-29 . . I I, 187-189; VII 12, 53-56 456 a 3-6...................................................... IV 17, 34 417 b 2-16...................................... II 5, 51-72 3, 457 a 27 ............................................................ 193* 12, 418 a 4-6..................................Ill 15, 102-104 457 a 27-31..................................... VII 14, 209-210 13, 418 a 7-25............................. HI 19, I37-I42 457 b 1-2 ............................................... I 20, 38-39 418 a 13-14.................................... Ill 20, 41-44 21, 422 a 8-10 . . Ill 19, 120-121; X 8, 77-78 De insomniis 422 b 5-10.............................. I 13, 112-113 3, 461 a 22.................................................................. 193* 422 b 8-10................................... VIII 2, 43-46 De divinatione per somnium 22, 422 b 20-23........................................ X 8, 77-78 2, 463 b 17.................................................................. 193* 423 a 15-17........................................ X 8, 77-78 464 a 32.................................................................. 193* 423 a 17-21.............................. Ill 20, 38-39 De vita et morte 23, 423 a 22 - b 26............................. X 8, 77-78 i,467 b 28-34............................................. IV 17, 34 423 b 31 - 424 a i..........................II 5, 48 4, 469 a 4-6.................................................... IV 17, 34 III, Transi. Guillelmi de Moerbeke.........................29* 8, 474 a 25 - b 3....................................... IV 17, 34 i- 425 a 9-10.................................. I 20, 18-23 476 a 29 - b 5................................. Vi, 139-142 425 a 14 - b ii..................... Ill 19, 137-142 16, 478 b 33 - 479 a i.............................. IV 17, 34 3, 426 b 15-17.................................. X 8, 77-78 4> 427 a 21-29.................................. ‘. III 13, 108 De animalibus 7, 429 a 13-15........................................... II 5, 48 Transi. Michaelis Scoti............................................. 233* 429 a 24-27 ... Ill 12, 31; X 10, 49-50 Guillelmi de Moerbeke................................ 233* X 12, 64 429 b 5 De historiis animalium 8, 429 b 10-12.......................................... VI 5, 59 I i, 487 b 6-15..................................... I 20, 18-23 9, 429 b 24-25...........................................II 5, 48 488 a 14-15.................................VII 5, 23-25 10, 430 a 10..............................................VI i, 151 488 b 16-17..................................... VI ii, 49 430 a 22.............................................. X 12, 64 ii, 492 b 5-21........................... Ill 17, 22-26 430 a 24-25......................................... VI 9, 185 492 b 27............................... Ill 20, 38-39 11, 430 b 27-28...................................... VI 5, 59 II ii, 503 b 2-11........................... I 15, 145-147 12, 431 a 6-7...................................... VII 14, 291 IV 8, 523 a 24-25........................... Ill 20, 38-39 14, 432 a 25...................................... II 5, 72-79 VIII i, 588 b 10-17..................................... I 20, 18-23 432 a 26........................................... I 19, 104 5, 594 a 25-26.............................. VII 5, 23-25 .... I 20, 168; III 4, 63-64 432 b 5 6, 595 a13-16................................. VII 5, 23-25 432 b 21-22...................................... I 9, 71-72 595 b 5-6...................................VII 5, 23-25 432 b 28..................................... VI 2, 177-178 28, 606 a25 - b 2........................ VII 5, 23-25 ........................................... VI 2, 134 433 a I IX 3, 610 b 22-24..........................VII 6, 195-202 ........................................... I i, 131 15, 433 a 9 13, 615 b 23-24..................................... X 12, 168 433 a 9-12.......................................VI 2, 49 619 ARISTOTELES Dc partibus animalium II i, 647 a 24-31..........................................IV 17, 34 8, 653 b 23-24..................................III 20, 41-44 10, 656 a 3-8.............................. III 19, 208-214 656 a 32........................................VI 6, 18-20 656 a 37 - b 2...........................VI 6, 18-20 656 b 13-19................................... VI 6, 18-20 III 2, 663 b 28-29.................................... IV 5, 22-23 12, 665 a 10-15...................................... IV 17, 34 14, 675 b 25-28 ............................. VII 6, IQ5-202 IV 10, 686 a 8-11..................................... VI 6, 18-20 11, 690 b 29-30.....................................III 20, 38-39 692 a 22-23.............................. I 15, 145-147 De generatione animalium I 19, 726 b 13-14.......................... IU 15, 102-104 20, 729 a 9-11.....................................VIII 12, 124 III 2, 753 a 7-17................................. VIII i, 65-67 753 a 18-19...................................... I 2o, 38-39 IV i, 765 b 15-16...................................... I 20, 38-39 3, 769 a 6 .................................. m I5> 102-104 V 2, 781 a 20-23..........................................IV 17, 34 6, 786 a 17....................................... I 20, 38-39 Problemata XXVII, 947 b 10 - 949 a 20 . . . . IV 17, XXX 14, 957 a 8-35.................................. i 20, 35-40 38-39 Metaphysica Transi. Michaelis Scoti............................................. 233* Guillelmi de Moerbeke................................ 233* II III IV V VI 1, 980 a 21.................................VII 13, 163-164 980 a 21 - 981 a 15 . . . III 19, 208-214 980 a 27 - 981 a 12.................... II i, 53-34 980 a 27 - 981 a 7........................ VI 3, 90 981 b 7 ....................................... VI 3, 76-78 981 b 13-15......................................... VI 6, 29 2, 982 a 18................................................... I i, i 3, 982 b n - 983 a 5........................ VI 6, 29 982 b 30-31.......................... X ii, 112-113 4, 984 b 1-19..................................... II i, 44-56 6, 985 a 21-29............................ VIII i, 152-153 8, 986 a 22-26.............................. I 7, 74-81; 88 2, 994 a 5 · .III 8, 113; 123; 127; 132; 140 8, 999 a 6-13......... 16, 98-ioo 11, 1000 a 24 - b 20 .... VIII i, 152-153 1000 b 5-9................................ VI i, 127-128 i, 1003 a 26-32.... VI 5, 38-3Ç) 1003 a 34 - b i.I 7, i86-i89 5-6, 1005 a 19 - b 34 ......................VI 5, 106 6, 1005 b 35 .......................................VI 5, 120 7, ion b 25-28................. .... . IV 15, 9o-9i 12, 1010 a 11-13................................. VII 3, 125 15, ion b 17-18.............................. IV 3, 61-62 2, 1013 b 12-15 ... III 21, 24-26; 53-54 6, 1015 a 26-33........................ III 2, 137; 3, 27 7, 1015 b 36 - 1016 a 4....................Ii, 88-92 9, 1017 a 15 .......................... VIII 4, 127-128 11, 1017 b 28 - 1018 a 4 . . VIII 4, 127-128 12, 1018 a 25-27................................. IV 3, 61-62 16, 1020 b 23-25..................................... IV 2, 43 18, 1021 b 19-20...................... VI 8, 130-131 20, 1022 b 15-21................................. II 5, 51-72 22, 1025 a 19-21......................... VIII 4, 127-128 i, 1025 b 5-7.................................. VI 9, 239-239 2, 1027 a 11-12..........................VIII 4, 127-128 1028 b 21-24 · · · ■ ..................... I 7, 88 1029 b 13-14 ···.;. IV i, 103-104 1032 a 22-25......................... III 15, 102-104 1033 b 29-33......................... III 15, 102-104 17, 1041 b 15-20.......................... VII 3, i9-2o IX 2, 1046 b 4-24 · · · II 6, 153; m 2, 157-158; V i, 92-95 9, 71049 b 4 - 1050 b 6 ... IX ii, 40 8, 1050 a 23 - b 3 . . .Ii, 194; VI 3, 130 10, 1051 a 4-i5................................... III 6, 42 X i, 1052 a i5-21.............................. Ii, 88-92 2, 1052 b 18-20 . . V 5, 31; VIII 12, 171-172 1052 b 24-26.....................VIII 12, 171-172 4, 1054 b 12 .............................. III 3, 30-31 5, 1055 a 4-10....................................... II 10, 33 7, 1056 a 12 .............................. IV 8, 86-87 12, 1058 b 26 -1059 a 14.... VI i, ng XI 8, 1065 b 2....................................... I 14, 113-114 9, 1066 a 13-17................................... I 7. 88 XII 2, 1069 b 12-13................................... X 5, 9i 3, 1070 a 4 . . III 8, 113;123; 127; 132; 140 8, 1072 b 14-ιθ............... VII 14, 272-273 1072 b 30 - 1073 a3................... I 7, 88 9-10, 1073 a 14 -1074b 14 . III 7, 42-43 10, 1073 a 17-32..........................I 18, 121-123 1074 b 2-3..................................... I 14, 41-42 1074 b 9-10..................................... I 14, 41-42 12, 1075 a 11-15........................................I 6, 91 1075 a 13-15........................................I i, 12 1075 a 36-37........................................ 7, 88 Liber Ethicorum Editiones, v. in Bibliographia sub : Aristoteles, Liber Ethicorum Translationes : Antiquior translatio . . . 194*; 2O3*-2O4*; 206*; 229*-23i* et passim in app. erit, textus Arist. Are tini, v. Bruni Argyropuli................................. 49*1 5i*>' 52*1 53*; 54* Duebner Fr...............................................................54*; 54* Ethica Borghesiana . . . 2O3*-2O4* et passim in VII I, 3, 6, 7, I app. erit, textus Arist. 148; 3, 84-85; 11, 77-86 et passim in app. erit, textus Arist. in lib. I Ethica Nova . 2O3*-2O4*; I 1, Ethica Vetus . . . 2O3*-2O4*; 230*; 233*; III 5, 112-113; 18, 59-60 et passim in app. erit, textus Arist. in lib. II-III Feliciani, Ioan. Bern............................................. 52*; 53* Lincolniensis [L] a Roberto Grosseteste confecta, v. Robertus — Editio maior [L1]......................................... 204'^-205* — Editio minor [L2].............................2O5*-2o6* ; 214* — Recensio recognita [R] . .21*; 55*; 2o6*-2o8*; 214*; 233*; 262* Guillelmi de Moerbeke quae fertur . 203*; 232*-234* I i, 1094 a i ..................... I i, 174; 4, 15; 8, 56 1094 a 1-2........................................................ 46* 1094 a 2-3................................................... I 2, 41 1094 a 3 ................. III n, 75; X 2, 131-132 1094 a 9 ............................................... I 2, 103 1094 a 14.............................................. I 2, 18; 23 2, 1094 a 20.................................................. III 8, 142 1094 a 24 . .................................................. 4, 21 1094 a 24 - b n............................. I 19, 34; 67 1094 a 26.......................................................I 4, 25 I 620 INDEX AUCTORUM . I 14, 150; 156; VII ii, 12; VIII i, 92 28 - b 2 .......................................VI 10, 95 1094 a 1094 b 710 .......................... III 14, 156; X ii, 25-26 ....................................................... I ii, 65 3. 1094 b ii 1094 b 11-12......................... I 2, 88; II 2, 60-61 b 11-22 .......................... IX 2, 97; X 9, 12 1094 ............................................... II 2, 61-63 1094 b 12 1094 b 23-25.............................................................. 5* 201* 1094 b 27 1094 b 27-28.......................................................... 265* 1095 a 4-9......................................................VI 7, 211 1095 a 5-6.........................II 9, 103-104; X 13, 97 15* 1095 a 6-7............................................................ 4» 1095 a 14 1095 a 19-20.................................................. I 12, 104 15* 1095 b 10-13........................................................ 5, 1095 b 22-29........................................... I 18, 18-20 1095 b 23-30............................................... X ii, 41 1095 b 31 - 1096 a 4.................................. X 9, 27 6, 1096 a 23-27................................................... X 3, 22 ................................................... I 19, 49 8, 1096 b 30 1096 b 32-35 ................................................... I 5> 23 a 15 b 21 ........................................... X 10, 9 9, 1097 .... III 15, 106; VII 13, 96 1097 a 24 - b 6 1097 a 28-30............................................... X 10, 81 .......................................X 10, 184 1097 a 31 - b 6 .................................. X 9, 78; 10, 148 1097 b 6-16 ............................................... Ii, 55-56 1097 b ii . . . . 119,14; X 13, 63 10, 1097 b 22 - 1098 a 20 1097 b 24 - 1098 a 7 .... 115, 50; IX 10, 104 1097 b 33 ................................................... I 19, 57 1097 b 33 - 1098 a 7................................ I 12, 75 1098 a 5-7..................................................... X 10, 78 1098 a 7-15 1098 a 7-17 . . I 12, 167; 16, 80; 87; VI 10, 22; VII 13, 80; IX 10, 45; X 9, 204; 10, 7; 33-36 1098 a 7-20 ............................................... I 14, 180 1098 a 15 ................................................... VI 2, 13 1098 a 15-17.............................................. X 10, 81 11, 1098 a 26-29.............................................. IX 2, 97 1098 a 27-28.............................................. II 2, 61-62 1098 a 32-33 .......................................... I i7> 151-152 12, 1098 b 9 -1099 a 7 .............................. X 13, 63 1098 b 12 ................................................... I 19, 57 1098 b 22 ................................................... VI 4, 91 ................................................... I 13, 2-3 1098 b 23 1098 b 23-26............................................... I 13, 184 1098 b 24-25 .... I 13, 5-6; X 10, 114; 137 1098 b 25...................................................... X i, 24-27 1098 b 26 .......................... I 13, 141-143; 135-136 1098 b 30 - 1099 a 7.............................. I 15, 50 1098 b 31 - 1099 a 3 .... VII 12, 53-56; 132 1098 b 31 - 1099 a 7.............................. X 9, 27 13, 1099 a 7-21 . . III 18, 117; IV 2, 27; X 10, 114 1099 a 7-31 .... VII ii, 41-42; IX 10, 89; 137 1099 a 11-15............................ IX 10, 113; X 9, 150 ................................................... IX ii, 24 1099 a 13 1099 a 17-22.............................................. IX 10, 116 1099 a 29-30............................................... X 10, 81 .............................. I 14. 139-142 1099 a 31 - b 7 ................. I 12, 68-70; 16, 17; 1099 a 32 - b 2 IV 9, 111-112 1099 a 32 - b 7 ....................................... I 16, 117 1094 a 26 - b ii 14, 1099 b 19 ................................................... V 4, 72 1099 b 24-26...................................V 2, 33-33 1099 b 27-28 . . . . I 16, 117; IV 9, 111-112 1099 b 28 .......................... I 12, 68-70; 16, 17 15, 1100 a 10 ............................................... I 16, 81 16, 1100 b 7 - 1101 a 21.......................... X 10, 95 1100 b 9-10 ........................................... II 2, 36 1100 b 26-28.................................. I 14, 139-142 1100 b 33 ................................................... *11 2, 36 1100 b 35 - 1101 a 3...................................... 234* 1101 a 20-21 ........................................... X 13, 144 18, 1101 b 25-27.................................. V 8, 140-142 19, 1102 a 13-23 ............................................ VI i, 79 1102 a 27-28........................................... VI i, 89 I 19, 19-20, 49 1102 a 26 - 1103 a 3 ................. VI i, 87 20, 1102 b 6 ............................................... IX ii, 44 1102 b 13-14.............................................. I 20, 124 1102 b 13 - 1103 a 3 ... III 4, 102; 19, 15 1102 b 25 - 1103 a 3 . II i, 108-109; HI 12, 38 1103 a 3-10 . . . . II 7, 62; VI i, 72; 91 II i, 1103 a 14 - b 15 .......................................II 2, 36 1103 a 14 - b 25.................................VIII ii, 97 1103 a 18 - b 2 .................................. H 5, 203 1103 a 26 - b 25.....................................III ii, 60 1103 b 6-22 .......................... II 3, 54; 200-202 1103 b 23-24............................................. IV 6, 116 2, 1103 b 26-28.................................. II 9, 103-104 1103 b 26-31 ........................................... X 13, 97 1103 b 31 .................................. III 13, 179-180 1103 b 31-32.............................. II 7, 69; 113 1103 b 31-34.............................................. VI i, 15 1103 b 32 ..................... III 15, 92; IV 8, 42 1103 b 34 - 1104 a ii .........................IX 2, 97 1104 a 11-27 . II ii, 11; III 11, 60; VI 1, 11; VI2,13 23; 4° 1104 a ii - b 3 .............................. II 6, 47-48 1104 a 24-25 .... III 21, 71; VII 9, 198-200 1104 a 27-29.......................................... IV 6, 116 1104 a 27 - b 3 . . II 3, 9; 202-204; 5, 24; III 13, 177-178 3, 1104 b 4.............................. 230*; II 3, 199-200 1104 b 4-9.......................... III 18, 117; IV 2, 27 1104 b 4 - 1105 a 13.......................... VII ii, 34 1104 b 13-14..................... III i, 26; X 12, 36 1104 b 13-16...................................... VIII 3, 131 1104 b 14-15 . III 5, 120; IX 4, 30-31; X i, 49 1104 b 16-17.....................................V 16, 194-196 1104 b 27 230* 1105 a 3.............................................................. 230* 1105 a 9..................... IV i, 181-182; IV 10, 112 4, 1105 a 17-19.....................................VI 10, 187 1105 a 17 - b 12............................ V ii, 118 1105 a 18-19..................................................... 230* 1105 a 28-33.................................... II 8, 34-69 1105 a 31-32.................................... III 16, 7-8 5, 1105 b 19-20.................................. II 5, 208-209 1105 b 19-1106 a 13 III13, 175-176; VIII 3,196 1105 b 21-24...................................... VIII 3, 131 1105 b 23 . . III i, 37-41; 5, 120; IX 4, 50-51; X i, 49 1105 b 28 - 1106 a 2.......................... II 5, 191 1106 a 7-9............................................... I 18, ii 1106 a 11-12................................... II 6, 35-36 1106 a 11-13..............................................II 7, 52 02Ι ARISTOTELES a 13 - 1107 a 7 ................... HI 13, 173-175 15-16 ..................... 16, 137-138 ..................... IV 17, 80-81 15-17 15-23 . · I 5. 153; VI 2, 13; VIII 3, 178-179; IX 4, 101 1106 a 19-20 ............................. I 10, 143 IV 17, 80-81; X 10, 53-56 1106 a 22-23 1106 a 24 - b 28 . . . ..................... II II, 12-13 1106 a 24 - b 35 · · · . . . VI i, 11; 23; 40 ...................... IV 8, 86-87 1106 a 28-29 .......................... II 6, 148 1106 b 8-9 ........................ II ii, 16-19 1106 b 15-16 1106 b 16 ............................. X 12, 36 .......................... Ill i, 26 1106 b 16-17 1106 b 18 .................................Π 5,87 1106 b 24-25 .......................... Ill i, 26 1106 b 24-27 ...................... Ill 20, 168 1106 b 27-28 ..................... II ii, 16-19 ............................. V 16, 44 7, 1106 b 28 1106 b 28-31 ................................ I 12, 17 ........................ VIII 3, 251 1106 b 28-36 1106 b 32-33 ................. . IV 6, 133-134 > 8, 69 1106 b 35 ...................................... 230* 1106 b 36 ... 230 *; III i, 4; 13, 179-180; 15, 192; IV 8, 42; V 10, 49; VI 2, 79 noy a 1................................................... . VI i, 15 1107 a 2-3............................................... II xi, 13-16 1107 a 3-6............................. II ii, 16-19; X 12, 36 1107 a 4-5............................................... Ill i, 26 1107 a 6-8........................ IV 8, 92-97; VII 7, 62-64 1107 a 7-8............................................... II 10, y8-84 1107 a 8-9.......................................................X 12, 36 1107 a 9-10 ........................................................ 230* 1107 a 9-17 ............................................... IV 16, 13 1107 a 22-27.......................................... VII 4, 50-51 8-9, 1107 a 28 - 1108 b 10............................ VI i, 19 8, 1107 a 33 ................. . . Ill 14, 30; 15, 216-218 1107 b 2-8 ................. ......................... in 15, 127 1107 b 4-8 ................. ... Ill 8, 43; VII 4, 54 1107 b 6-8 ................. . Ill 21, 71; VII 9, 198-200 1107 b 10-14 .... ......................... ... IV 3, no 1107 b 17-19 · · · . ......................... . II 9, 20 IV 12, II 9, 1107 b 24 - 1108 a 3 ......................... 1107 b 32 - 1108 a i ......................... IV 12, 57 1108 a 26 ................. ...................... .... 194* 1108 a 30 ................. .................... VIII 6, 11 ; 23 1108 a 35 ................. ..................... IV 17, 135-142 1108 a 35 - b 6 . . . ......................... IV 17, 135 10, 1108 b 20-22 .... ..................... .. Ill 21, 71 1108 b 33-34 · · · · ........................ VIII 10, 60-61 1108 b 35 - 1109 a ii ........................ IV 5, 122-123 1108 b 35 - 1109 a 19 ........................ iv 6, 134-138 1109 a 2-3................. ......................... II ii, 49-50 1109 a 3-4................. .................................Ill 21, 62 nog a 12-19 . . . . ................................. IV ii, 84 II, 1109 a 23 ................. ...................... .. Ill i, 26 1109 a 24-30 .... ......................... VIII 3, 251 1109 a 25 ................. ......................... . IV 8, 69 1109 a 25-26 .... ........................ IV 6, 133-134 1109 a 34 ................. . IV 6, 133-134; IV 8, 69 1109 b 14-26 .... ......................... IV 13, 196 1109 b 18-20 .... III 20, 168; VII 5, 109-110 1109 b 24-26 .... ........................ IV 6, 134-138 6-7, 1106 6, 1106 a 1106 a 1106 a III 1-4.................................................................. V 13, 46 1109 b 30............................................... X 12, 36 1109 b 30-35.......................... Ill 2, 6-7; 4, 85 1109 b 35 - mo a i . . . Ill 4, 15; 11, 140; V 4, 85 1-3, 1109 b 35 - 1112 a 21 .... Ill ii, 121 1, mo a 8-11.................................. Ill 13, 67-69 2, mo b 6-7....................................... Ill i, 142-143 mo b 9-17........................................... Ill 4, 34 3, mo b 18 - mi a 2.......................... V 13, 239 mo b 18 - mi a 21.....................Ill 11, 140 mi a 3-6............................................... Ill 15, 63 mi a 5 .......................... V 13, 49; 52; 124 mi a 6 ............................................... V 13, 136 mi a 10-11.................................... V 13, 126-127 mi a 11-12.................................... V 13, 127-129 mi a 12-13.................................... V 13, 727-129 4, mi a 23................................................ Ill 8, 116 5, mi b 5-6 . . . II 7, 56; IX i, 269; X 12, 102 mi b 6-7................................................ Ill ii, 20 mi b 7-10............................................ Ill 6, 118 mi b 19-20............................................ Ill 6, 13 mi b 25-26............................................ Ill 8, 116 mi b 26................................................ Ill 10, 8 mi b 26-27.......................................... Ill i, 9-10 mi b 27................. HI 9, 71-72; VI 2, 157 mi b 29-30......................Ill 6, 19; 9, 69-71 mi b 30................................................... Ill 8, 116 6, 1112 a 14................................................... Ill ii, 20 mi a 15................................................... VI 2, 82 7, 1112 a 18 - b 9....................................... VI 2, 227 7-8, m2 a 18 -1113 a 2 VI 8, 121 7, 1112 a 30...................................................Ill 8, 116 1112 a 30-31...................................... HI 9, 69-71 1112 a 33-34.......................................... Ill 8, 116 8, 1112 b 11-12......................................... Ill 9, 71-72 1112 b11-15............................................. VI 8, 65 1112 b 15 - 1113 a 2............................ Ill 9, 21 1112 b 20................................................ VI 7, 272 9, 1113 a 2-12............................................. VI 2, 82 1113 a 13-14.......................................... Ill i, 9-T0 10, 1113 a 15.............................................. Ill i, 9-Z0 1113 a 16-24............................................ I 3, 64 1113 a 22-23........................................... X 9, 150 1113 a 25-29..................................... VIII 2, 43-46 1113 a 25-33.......................... IX 3, 95~96> XI> 24 1113 a 26-29........................................... I 13, 112 1113 a 33............................................... IX ii, 65 11-13, 1113 b 3 - 1114 b 25 ... Ill 13, 178-179 11, 1113 b 3-4.............................................. Ill I, 9-10 1113 b 3-14.......................................... VI 10, 168 1113 b 31-32........................................................230* 12, 1114 a 4-10...........................................Ill 13, 75 1114 a 13-31......................Ill 13, 180-181; 188 1114 a 22........................................................ 201* 1114 a 25....................................................V 4, 72 13, 1114 b 13-19............................................. VI 2, 117 14 - V ............................................................... VI i, 15 14, 1115 a 6-11.............................. Ill 15, 216-218 1115 a ii - b 7......................Ill 15, 218-219 15, 1115 b 7-24 .... Ill 15, 219-222; 16, 73-75 1115 b 10-24.......................................... HI 18, 35 ι6, 1116 b 4-5...................................X 14, 107-108 17, 1117 a 17-22........................... Ill 14, 180-185 i, 622 INDEX AUCTORUM 1117 a 29-32...................................III 14, 38-39 1117 a 32-35 .......................................III 21, 12 1117 a 35 - b 5................................... IV 2, 31 1117 a 35 - b 17....................................II 3, 29 1117 b 15-16............................................ IV 2, 27 19-20, 1117 b 27 - 1118 b 8 ... VII 4, 54; 7, 33 19, 1118 a 23-26........................ IV 10, 23; VII 4, 182 20, 1118 b 8-29........................................... VII 6, 79 21, 1119 a 5-11........................VII 7, 91; 9, 198-200 22, 1119 a 26.............................................. I 16, 57-61 IV 1-5............................................................... II 8, 166-167 1-5, 1119 b 22 - 1122 a 17........................ IV 12, 28 2, 1120 b 11-14............................................. IX 7, 168 4, 1121 a 16-30................................... ; IV 5, 124 1121 a 16 - b 12...................................IV 3, 105 1121 a 30................................................ IV 5, 45 6, 1122 a 20-29............................................ IV 3, 40 1122 b 10-13............................................ IV 3, 40 7, 1122 b 21........................................................... I 2,155 1122 b 26........................................... I 5, 172-174 1122 b 26-29.................................... VI ii, 166-168 1122 b 31-32....................................................... 201* 1123 a 19-23.............................................. IV 6, 96 12, 81123 a 34 - 1125 b 25 .... III 19, 93 8, 1123 a 34 - b 24.............................. IV 9, 15-16 1123 b 20-21..................................... V ii, 154-155 1123 b 26-29............................................ IV 9, 120 1123 b 30................................................. IV 10, 25 1123 b 35 ... III 14, 167-168; IV 9, 106-107 1124 a 4 IV 9, 120 9, 1124 a 7-8................................................ IV 9, 120 1124 a 8-9 . . . . IV 7, 118-122·, V ii, 154-155 1124 a 23.......................................... VIII ii, 67 12, 1125 b 9-17............................................... II 9, 69 13, 1126 a 12-13............................................... I 12, 23 14-16, 1126 b 10 - 1128 b 9................... IV 10, 144 14, 1126 b ii - 1127 a 12........................ IV 15, 38 1126 b 12-14......................................... IX 12, 127 1126 b 22-25........................................ IV 15, 119 1127 a 7-8............................................. IX 12, 127 15, 1127 a 22........................................................... 194* 1127 b 22............................................................194* 16, 1127 b 33 - 1128 a i............................ IX 10, 88 1128 a 10.......................................... II 9, 118-119 17, 1128 b 10.................................................. II 9, 148 V i, 1129 a 17-18................................................. V 3, 26 IT29 a 31 - b i...................................... V 3, 133 1129 a 31 - b 10...................................... V 4, 112 1129 a 31 - b 10 ter.............................. V 2, 10 2, 1129 b 15 ................. ............................. I 2, 155 1129 b 19-25 .... .............................V 17, 27 1129 b 25 - 1130 a 8 .........................VIII 9, 26 1129 b 29-30 ................. . . . . V 3, 10; 18-19 1129 b 31 - 1130 a 8 ............................ X 10, 161 1130 a 3 ................. ...................................... V II, 147 1130 a 8-10 . . . . . v 3, 10; 18-19; 139 1130 a 9-10 . . . . .............................V i, 199 1130 a 10-13 .... ............................. VI 7, 32 1130 a 12-13 ................. . VIII 9, 26; X 10, 161 3, 1130 a 18-19....................................................... 201* ιΐ3θ b i ..................... .............................V 4, 132 1130 b 9-16 . . . . ............................... V 4, 24 1130 b 20 ..................... . .......................... X 10, 161 4, 1131 a 9 - c.5 . . . ,................................ v 6, 25 18, 4-7, 1131 a 9 - 1132 b 20 ..................... V i, 34 4, 1131 a 18 bis................... VIII 9, 26; X 10, 161 5 ........................................................................... V 6, 26 5, 1131 a 31......................................................V 8, 24 1131 b 12-14.............................................. II 6, 105 6, 1131 b 27-29................................................. V 8, 24 1131 b 32 - 1132 a 2.............................V 8, 103 1132 a 4-5......................................................V 8, 48 1132 a 14-15 . . . IV 8, 86-87; V 4, 116; 10, 19 7, 1132 a 29..................... IV 8, 86-87; V 10, 19 9, 1132 b 21 - 1133 b 29................. V ii, 42 88, 1132 b 31............................................... V 6, 1-13 1133 a 5-7................................................V 9, 92 1133 a 5-14................ VIII 7, ιοί ; IX 1, 32 9, 1133 a 21 - b 6.................................. IX i, 32 1133 a 31 - b 6.............................. VIII 7, 101 10, 1132 b 32 - 1134 a 6.............................. V i, 38 11, 1134 a 16...........................................VI 10, 187 1134 b 8-18...........................................V 10, 109 1134 b ii ........ 201*; VIII 12, 58 12, 1134 b 18-19..........................VIII 13, 100; 102 1134 b 18 - 1135 a 5.............................. I 3, 36 1135 a 5-8............................................... VI 7, 50 13, 1135 a 15.............................................. VII 6, 139 1135 a 15-23...................... V 14, 19; 17, 145 1135 a 15 - 1136 a 9.................. VI 10, 187 1135 a 16-17.............................. V 14, 55; no 1135 a 17-19......................................... V 14, 86 1135 a 23-33......................................... V 14, 86 1135 b 11-19......................................... V 14, 86 1135 b 19-24......................................... V 17, 173 1135 b 25............................................. VII i, 46 1136 a i ..............................................V 14, no 14, 1136 a 31-32......................................... V 17, 145 1136 a 34 - b i................................ V 15, ii 1136 b 3-6......................... V 4, 54-56; 15, 35 1136 b 3-14........................ V 17, 73; 123; 141 16, 1137 b 8-11........................................... VI 9, 144 1137 b 11-34........................................... VI 9, 92 1137 b 24........................................... VI 9, 144 1137 b 33............................................... VI 9, 144 17, 1138 a 4 - b 14................. V 14, 128; 15, 12 VI i, 1138 b 18-34................................. II 2, 51-52 1138 b 20............................................... VI 2, 113 1138 b 21........................................... II 8, 71-73 1139 a 5-15..................................... VI 2, 130-131 1139 a 11-15....................................... VI 2, 83 2, 1139 a 22-35 . . VII i, 32; X 9, 90-91; 12, 47 1139 a 27-28......................................... I 12, 16 1139 a 34-35............................................ VII i, 32 1139 b 13..........................................VI 3, 13; 15 3-4 ................................................................ VI 5, 25 3-9, 1139 b 14 - 1143 b 17 .... VI 10, 120 3, 1139 b 20-23........................ VI i, 140; 5, 14-17 1139 b 26-35...................................... III18,13-15 1139 b 31-33.............................. VI 4, 51; 74-75 1139 b 33-35 . VI 5, 33-34; 109-.τιο; g, 238-239 1140 a 6-10................................................. Ii, 140 1140 a 10........................................... VI 4> 7^ 1140 a 20-21........................................... VI 4> 76 4, ιΐ4θ a 25-28.......................... VI 8, 189; 9. 35 1140 b 5 ........................................... VII 2, ni 1140 b 23-24......................................VII 2, 108 1140 b 25-28...................................... VI 10, 120 623 ARISTOTELES 1140 b 28 .... ......................... . VI 7, 88 1140 b 28-30 . . . ............................. I 16, 72-74 5, 1140 b 31 .... ........................ X 15, 106-108 1140 b 31-32 . . . ......................... . VI i, 140 1140 b 31 - 1141 a 8 . I 18, 93-96; II 4, 101-103 1141 a 7-8 .... . ... VI 7, 238; 9, 170 1141 a 9-12 . . . .......................... II 7, 75-78 5-6, 1141 a 9 - b 14 . ... X 10, 72; 13, 139 5, 1141 a 18-19 · · · ......................... . VI 6, 101 6, 1141 a 19 .... ................................ VII 13, 68 1141 a 19 - b 3 ......................... VI 10, 90 1141 b 14-22 . . . . . VI 7, 157; 167; 9, 128 1141 b 16 .... ................................ VII 2, III 7, 1141 b 22-23.................................. .... II 7, 75 1141 b 24-25...................................... . X 16, 22 1142 a 1-11...................................... IX 12, 34-36 1142 a 15-16............................................... II i, 56 1142 a 23-24.................... VI 9, 128; VII 2, 115 1142 a 25-26...................................... II 4, 101-103 1142 a 25-30........................................... II ii, 169 1142 a 29 ... III 8, 113; 123-, 127; 132·, 140 1142 a 31-32............................................... III 8, 4 8, 1142 b 14-15............................................... III 8, 4 1142 b 31............................................... VI 9, 35 9, 1143 a 8 ........................................... VII 10, 26 1143 a 19.......................................... 194* 1143 a 28-35.......................................VII 2, 115 1143 a 35 - b 6.......................... III 8, 128-130 1143 a 35 - b ii.......................... II 4, 101-103 10, 1143 b 34........................................ II 8, 71-73 1144 a 3-6 .... VII 13, 68; X 10, 72; 13, 139 ίο-ii, 1144 a 6 - 1145 a 6 ..... X 12, 47 10, 1144 a ii - b i . . VI ii, 12; 151; VII 2, 116 10-11, 1144 a ii - b 32 ................. .... . VII 10, 16 10, 1144 a 22 - b I . . . VI II, 16; VII 10, 40 ................................. X 2, 159 II, 1144 a 1-7 · · b 1-17 . 1144 ......................... . X 14, 99 1144 b 5-6 · . ................................ X 14, 103 1144 b 6-17 ........................ X 14, 107-108 1144 b 18-21 . 1144 b 21-25 · ...................... . II 2, 51-52 b ......................... IV 13, 71-72 25-32 · 1144 b 28-30 . ........................ X 14, 107-108 1144 b ............................. III 16, 131 29-30 · 1144 1145 a 6-11 . . VII 13, 68; X 10, 72; 13, 139 VII i-io, 1145 a 15 - 1152 a 36 ... IV 17, 149 ........................ I 18, 112-114 i, 1145 a 18-30 . 1145 a 27-33 · ............................. VII 5, 135 ............................. VII 8, 168 1145 b 8-10 b IO-II . . . . . VII 2, 150; 161 1145 ............................. VII 2, 197 1145 b 11-13 · ............................. VII 2, 233 1145 b 19-20 . ................................ VII 3, 17 2, 1145 b 25-26 . ............................. VII 3, 106 1145 b 31-35 · . . . VII 9, 11-12; 10, 6 1146 a 4-9 . . ............................. VII 7, 8-9 1146 a 9-16 ................................. VII 9, 9 1146 a 16-31 . ................................ VII 9, 36 1146 a 18-31 · 1146 a 31 - b 2 .... VII 7, 11-12; 8, 4-5; 27; 69; 168 1146 b 2-3.................................................. VII 4, 12 3, 1146 b 8 - 1147 b 19............................ VII 9, 1-3 1146 b 20-24...................................... VU 7, IO3 1146 b 22-23...................................... VII 6, 209 24-30......................................... VII 2, 80 31-32................................. VII 12, 53-56 11-14......................................VII 10, 63 3-5............................................. VII 5, 99 4-6 VII 9, 4-5 4,1147 b 20 - 1148 b14........................VII 6, 134 1148 a 13-17..................................... VII 7, 103 1148 a 17-22...................... VII 8, 6; 64-65 1148 b 12-13.................................... VII 5, 141 5, 1148 b 15-19..................................... VII 6, 179 1148 b 15 - 1149 a24 .... VII i, 163 6, 1149 a 25 - b 4........................ III 5, 162-164 1149 a 30-31......................................... IV 13, 57 7, Π50 a 9 .................................. VII 3, 41-45 1150 a 11-14..................................... VII 10, 120 1150 a 21-22..............................VII 8, 19; 24 1150 b 19-28...................................... VII 10, 85 1150 b 23....................................................... 201* 1150 a 27-32..........................VII 8, 6; 64-65 8, 1150 b 29...................................... VII 3, 45-48 1150 b 31-32.................................... VII 10, 129 1151 a 1-3........................................ VII 10, 129 1151a 16-17 · · · . I 18, 153-154; x 85 1151 a 20-24.................................... VII 9, 170 1151 a 25......................................... VII 9, 245 1151 a 27-28.................................... VII 9, 182 9, 1151 a 29 - b 4................................. III 5, 100 10, 1152 a 6 ...................... VII 3, 52-54·, 9, 12 1152 a 30-31...................................... II 3, 15-16 11-14, 1152 b i - 1154 b 34 ................. X i, 21 ................. .......................... II 3, 40 II, 1152 b 2 1152 b 10-11 .... . . . . VII 13, 46-47 1152 b 12-20 .... . . VII 12, in; 168 1152 b 13 . . VII 12, 116-117; 134; 13, 46-47 1152 b 15 ................. . . VII 12, 197; 198 1152 b 18-19 .... .................... VII 12, 183 1152 b 19-20 .... .................... VII 12, 200 1152 b 20-22 . . .- . .................... VII 12, IIO 1152 b 22-24 · · · · .................... VII 12, 109 12, 1152 b 26-33 .... ........................ IX ii, 24 1153 a 9-11 .... .................... VII 14, 114 1153 a 14-15 .... .................... VII 13, 83 1153 a 24-25 .... ................... II 6,155-164 ................. .................... VII 14, 21 13, 1153 b i 1153 b 8 ................. .... VII 14, 23-24 1153 b 9-12 .... ...................... X 10, 81 1153 b 13 ................. .... VII 14, 23-24 1153 b 19 ................. ......................... I i, 176 1153 b 33 - 1154 a i .................... VII 14, 127 1153 b 33 - 1154 b i .... VII 14, 23-24 .................... VIII i, 160 14, 1154 a 26 - b 2 1154 a 27 ................. .... IX 13, 58-59 1154 b 9-11 .... . VIII i, 50; X 14, 160 1154 b 9-12 .... ................. III 22, 142 1154 b 13-14 .... .... IX 13, 58-59 1154 b 27-28 .... ................. II 5, 85-86 VIII I, 1155 a 3-4................. .................... VIII 5, 142 1155 a 9-11 .... .... X 13, 38-40 1155 a 15-16 .... ..................... X 10, 174 1155 a 22-28 .... ....................... VIII 9, 23 1155 a 32-35 .... ......................... IX 3, 77 2, 1155 b 17-21 .... I 5, 67-71; IV 14, 60; VIII 3, 21 1155 b 18-19 .... .... VIII 8, 35-36 1146 1146 1147 1147 b b a b 624 INDEX AUCTORUM 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 1155 1155 1155 1155 1155 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1156 1157 1157 1157 1157 1157 1157 1157 1157 1157 1157 1158 1158 1158 1158 1158 1158 1159 1159 1159 1159 1159 1159 1160 1161 1161 1162 1162 1162 1162 1163 1163 IX i, 1164 2, 1164 1165 4, 1166 1166 1166 1166 1166 1166 1166 1166 5, 1167 1167 6, 1167 19-21 . . . . 21-26 .... .................... VIII 8, 35-36 27-34 .... ........................ VIII 5, 109 31 ................. ........................ Vin 7, 155 34 - 1156 a 3 ............................. IX 5, 33 3-5 ................. ........................... VIII 3, 36 6-8 ... IV 14, 60; VIII13, 10; IX 3, 39 8 ................. ........................ VIII 5, 109 10-19 . · · · .... VIII 4, 97; 130 7 ................. I 6, 62; VIII 5, 88; 7, 21 9-10 .... ........................ VIII 7, 155 11-12 .... ............................. IX i, 84 12-17 . · · · ........................ VIII 6, 156 17-23 .... .........................VIII 4, 97 20-21 .... ............................. IX 3, 77 33-34 .... .........................VIII 5, 88 34-35 .... ............................. IX 3, 77 35 - 1157 a 3 ........................ VIII 6, 156 3 ................. ......................... VIII 7, 21 20-21 .... ............................. IX i, 84 30-31 .... ......................... VIII 5, 88 2-3 ................. ............................. IX 3, 77 5-7................. .................... VIII 7, 43-45 5-11 .... .................... vil 12, 53-56 14-25 .... ............................ IX 3, 123 28-29 .... . VIII 8, 69; IX 5, 19 28-33 .... ......................... VIII i, 23 31-32 .... ........................ VIII 7, 155 1-10 .... ............................ IX 3, 123 12-13 .... .................... IV 8, 111-112 22-25 .... ......................... IX 3, 123 i ................. ......................... VIII 7, 21 23-33 .... ......................... VIII i, 25 23-29 .... ........................ VIII 14, 81 21-24 .... .........................I 18, 18-20 27-28 .... 33 - b 10 . . ............................. IX 3, 77 25-26 .... ........................ VIII II, 10 31 ................. ....................... VIII 12, 292 31-32 . VIII ii, 132; 12, 10; IX 14, 30 13-14........................................... I 2, 155 16-17...................................... I i, 64-65 11-12.............................................. IX 14, 30 6-7.............................................. Ii, 64-65 17-18.......................................... Ii, 55-56 21-22.......................................... Il, 61-67 28...................................................... I 2, 155 22-23 . · · H 7, 56; IX i, 164; 169; X 12, 102 b 2-3............................................... 16, 63-64 b 1-2............................. II 7, 56; X 12, 102 b 28-30.............................................. IX 3, 39 a 27-29.......................................I 18, 20-21 a 1-2........................ VIII 12, 61; IX 8, 50 a 7 ............................................... IX 6, 12 a 8 ............................................... IX 12, 89 a 12-13.................IX il, 65; X 9, 150 a 16-17 · · · · HI 2, 114-115; X il, 143 a 22-23 .... III 2, 114-115; X il, 143 a 29................................................... IX 6, 93 a 32.............................................. VIII i, 97 a 3-7................................................... IX 14, 12 a 6 ........................................... I 13, 29-30 b 2-3........................................... IX 12, 134 b b b b b a a a a b b b b b b b b b a a a b b b b b b b a a a b b b a a a b b b a a b a a a a a 1167 b 13-14................................................. I 2, 155 1168 a 19-21............................................. IX 10, 42 1168 a 20............................................. VIII 8, 71 8, 1168 a 32-33............................................. IX 9, 134 1168 b 7 .......................... VIII 4, 90-94; 6, 94 1168 b 19-21....................................... IX 9, 88 1168 b 25-28...................... IX 9, 83; 102; 109 9, 1168 b 28-35.......................................... X il, 143 1168 b 30-33................................. III 2, il4-115 1168 b 30-35..................................... IX 4, 105-106 1168 b 31-33.......................................... X il, 133 1169 a 2 ...................................... III 2, 114-115 1169 a 22-26..............III 2, 55-58; III 18, 115 10, 1169 b 4-6..................................... VIII 6, no-in 1169 b 6 ........................................... VIII i, 97 1169 b 9-11................................. VIII 8, 58-59 1169 b 18............................................... Ii, 55-56 11, 1170 a 14-16.............................................X 9, 150 1170 a 16-19............................................. X 6, 174 1170 a 18-19...................................... I 10, 83-84 1170 a 20-21........................................... X 3, 26 1170 b 5-6.............................................. IX14, 36 1170 b 6 ........................................... VIII i, 97 12, 1171 a 11-13.................................. IV 8, 111-112 13, 1171 b 27-28................. ......................... IX 14, 24 14, 1172 a 1-8................................................... I 5, 61 X 2, 1172 b 9 ...................................... I 18, 121-123 1172 b 15-18........................................... I 5, 48-53 1172 b 28........................................ VII 13, 46-47 3, 1173 a 15-18........................................... IX il, 84 1173 a 24-28.................................... VII i, 55-62 1173 b 4 VII 13, 46-47 4, 1173 b 24-25..................................... I 13, 112-113 7, 1175 a 21 - b 24...................................... X 8, 20 1175 a 22-28...................................... III 6, 82-83 8, 1175 b 36 - 1176 a 3 ..... X 10, 121-122 1176 a 8-12......................................III 13, 26-30 1176 a 12-14 · · · I 13, 112-113; VIH 2, 43-46 1176 a 15-22.............................................. X 9, 150 1176 a 26-27.............................................. X 10, 81 13, 91176 a 30 - 1179 a 32 .... I 5, 189 10, 91176 a 33 - 1177 a 17 .... X 13, 63 9, 1176 b 28 - 1177 a il..................... X 10, 7 1177 ai ............................................... X il, 15 1177 a 4-6........................................... X 10, 12 13, 101177 a 12 - 1179 a 32 ... VI 10, 138 10, 1177 a 15-16........................................... X 13, 121 1177 a 21...........................................I 16, 63-69 1177 a 27 - b i.................................. X 13, 46 11, 1177 b 26 - 1178 a 8.......................... X 13, 121 1178 a 2-3 . . . . III 2,114-115; IX 4, 105-106 12, 1178 a 24 - b 7.................................. X 13, 46 1178 a 33-35....................................... II 7, 65 1178 b 7-13....................................... X 13, 121 1178 b 10-12.............................. V 15, 167-168 1178 b 12-13.......................................... I 18, 82-84 1178 b .15-16.......................................... I 18, 82-84 14, 1179 b 31 - 1180 a 24 .... X 15, 7; 118 1180 a 14-22.......................................... Il, 75-78 1180 a 18-21..........................................X 15, 58 15, 1180 a 34 - b 28.......................................X 16, 6 16, 1181 b 20-23................................................... 46* 7, Ethica Eudemia VII 14, 1248 a 17-32............................... X 14, 120 ARISTOTELES - AÜGÜSTINUS Magna moralia I 34. 1X93 b 33-36........................ V 4, „3I a 1S bis Politica .... I i, 1252 b 1253 a 1253 a 3. 1254 b 6-8, 1256 6, 1256 1256 b 7, 1257 a 10, 1260 II 3, 1262 b 5, 1263 b 7, 1265 b 1265 b 14, 1271 15, 1272 a 1272 16, 1272 1272 b 17, 1273 b 1276 t) III 5, 1278 b 1279 6, 1279 1279 1279 1279 b 7, 1280 10, 1282 b 12, 1283 b 13, 1284 b 16, 1287 IV 3, 1290 7- 1293 8, 1294 13, 1297 3, 1303 8, 1307 b 22-23 .... • x 15, 14-17 2-3.................... • * 1 • · 1 7-8................. 4-6................. a i - 1258 b 8 24-29 .... 32-34 .... 28................. 13................. 11-13 .... 40 - 1264 a i 35................. 40-41 .... 36-37 .... 12-17................. 24..................... 33-34 ................. 27 - 1274 b 28 16 - 1277 b 32 21- 22 ................. 17 ..................... 28-29................. 33-34 ................. 37-38 ................. 9 ..................... 7 - 1281 a 10 , 17..................... 41..................... 6 ..................... 20-22 ................. IO-II ....................... 39 - b i . . . 22- 23 ................. 40 ..................... 24-25................. 55-56 55-56 · x 10, 3I · I i, 231 • · • · 625 Oeconomica........................................... 14*· 25*· 4y* a Guillelmo de Moerbeke non transi....................... 232* Arnaldus de Verdala...................................... ... Aspasius In Ethic. Nie. quae supersunt commentaria . . 28*· 203*; 246*; 246*; 251*; VIII 3, 1156 b 22; 5, 1158 a 1; II 3, 76-78 et passim in app. font. lib. VIII Aspasius (Pseudo) . Passim in app. font. lib. VIII Asper grammaticus ............................... vi i, I4I Assyrii........................................................ I 5, 109 Athenienses ... IV 10, 1124 b 17; I 15, 33; iv 10, 84-95 J 93,‘ Ιχ 6, 55 Aubert J.M. Le droit romain.........................V 12, 12-15·, ^4~73’, 103 Augustinus.................... 27*; 247*; 267*; I i4) 50 In Ethic. Nie. quae supersunt commentaria . ... V 6, 7-73 VII 5, 114-1x5 . . I 17, 20-21 • • • • • • • • · · · · · · · · IV 7, IV 7, IV 7, IV 7, IV 7, IV 7, IV 7, IV 7, 41-42 41-42 41-42 4i_42 41-42 41-42 41-42 41-42 • · I x5’ 32-33 ■ ■ · V 3, • · · . . . • · · ··· .·· • · · ··· ... ... • · · i89 I 2, 155 I 2, z55 I 2, 255 I 2, 255 I 2> 255 I 2, Z55 V 2, 16 I 2, 155 I 2, 2-55 ’ u, 04 • · VIII 10, 36 • · VIII 10, 28 • · VIII 10, 36 • · VIII 10, 33 VII 5, 209-770 29............................... IV 3, 55-56 Rhetorica......................................................................... 25* Transi. Guillelmi de Moerbeke................................ 214* Hermanni ......................................................233* I 3, 1358 a 36 - 1359 a 29................. I 18, i4I 4, 1360 a 5 .............................. III 15, 102-104 5, 1361 a 34 - b 2.......................... I 18, 20-21 9, 1366 a 23........................................... I 18, 141 10, 1369 a 35 - b 2............................ IV 5, 22-23 11, 1370 a 5-9..........................................H 3, 15-16 1370 a 34 . . VIII 3,I34~I35'> Ιχ4> 249-750 II 2, 1378 a 31-32...................................... IV 13, 57 1378 b 13-14............................. VII 5, 109-110 1379 b 35-36.................................. Iu. 57-58 6, 1383 b 12 - 1385 a 15................. II 9, 167 8, 1385 b 13 - 1386 b 8................... III i, 37-41 9-10, 1386 b 9 - 1388 a 28 .... II 9, 167 9, 1386 b 9 - 1387 a 20 ..... IV 17, i39 ii, 1388 a 30-33................................. II 5, 205-706 13, 1389 b 16-17.................................. .... 5, 10-12 1389 b 27-29.................................... - IV 5, 22-27 1390 a 4-5........................................ - IV 5, 10-12 23, 1400 b ii..................................................... .... III 2, 1405 a 12................................. VII T4’ Ix9~i2o Vj, 1418 b 3-4................................. VII I4’ XI9~i2o Retractationes I vu 3................................. I 20, 130; III 22, 113-119 I ix 5.................................................................. V 8, 75-76 II vi 5 ....................................................VIII 4, 90-94 Confessiones II vi 3............................................................... IV 13, 57 IV vi ii.......................................................VIII 4, 90-94 Soliloquia II 5................................................................ IV 15, 90-97 De libero arbitrio................................................................15* III χνΐπ 51.......................................................V 8, 75-76 Epistolae III 4 .................................................................. II 7, 25-27 CXXXVIII π 9 .............................. IV 10, 294-797 PCLV 12....................................................... VII 5, 61-63 CLXVII π 4-9................................................. II 8, 34-69 CLXXXVII xiii 40..................................... VI 6, 18-20 De doctrina Christiana I ii 2........................................................ IV 15, 85-86 II 1-111 1-4............................................... IV 15, 85-86 De vera religione 36................................................................ IV 15, 90-97 De Genesi ad litteram VII xiii 20 ............................................... VI 6, 18-20 VII xvii-xvni 23-24 .............................. VI 6, 18-20 XI xv 19.......................................................... VI 7, 736 De consensu Evangelistarum I xxni 32.................................................. VII I, 279-720 De sermone Domini in monte II π 5.......................................................... 111 5, i68-iy3 In loannis Evangelium CXXIII 5................................................IV 14, 70-72 In Epistolam loannis ad Parthos VIII 5.......................................................... IV 14, Enarrationes in Psalmos XXIX ii 2...................................................... VI 6, Sermones 273, 3 70-72 . VII i, 18-20 119-120 De diversis quaestionibus LXXXIII Q. XXVI ......................................... V 13, 266-267; 772 Q. XXXI i.............................................. III 15, 97-98 Q. XXXV 2................................................. IV 14, 70-72 626 INDEX AUCTORUM Enchiridion 14.......................... De agone Christiano XX 20................. Contra mendacium • . . IV 13, 120 ■ . IV 3, 61-62 • . VI 6, 18-20 .................... 250* De civitate Dei II v . . . IV XVII VIII VI VII VII XVIII VIII XII I VIII I XXVII I XIV I XXVI IX IV 2 . XI XI I . . XXI XVIII XIV VII 12 VIII I XVIII XIV XVI-XVII XIX XXIV XXV XXII XIX 2 De natura boni VII I, II9-120 VII i, 119-120 ■ I 5, 109 • VII i, 119-120 III 13, III-II2 • ; · I 5, 48-53 .................................. . VII I, II9-120 .................................. -VII I, 119-120 .................................. . VII I, 119-120 ............................ VII............... _ I, 119-120 ••16, 33-34 > 7, 84-86; IV 7, 23 ................ 1 T4. 41-42; IV 7, 24-26 ............................. .... · VII i, 119-120 ................. IV 1, 24-26; ix 10, 29-31 ••1 6, 33-34> I2, 61-66; 16, 137-147 ......................................... V.. 12, 141-142 ............................................. HI I. 37-41 ...................................... VII i, 119-120 ................. I 14» 41-42; IX 10, 29-31 ................................. .... . VII i, 88-90 ..................................... VII...14, 119-120 .......................................... .... 14, 70-72 .......................................... I...16, 137-147 .............................................. IV 13, 57 ......................................... VII.. i, 119-120 ........................................ VII.. i, 119-120 ................................. IX.. 4, 120-121 ...................................... ..... i, 119-120 ......................................... VII.. i, 119-120 ................. I 15, 32-33; V 2, 120-121 ......................................... VII.. i, 119-121 ................................................... 7, 15-17 ............................................................................. De Trinitate 3, 120 X 1 1.......................................................... HI 3, 19-21 x 13.............................................................. II 5, 85-86 __T XI . ................................................................... H 5, 85-86 11 5.......................................................I 15. 145-147 Contra luliani resp. opus imperfectum ’ 36................................................................... 8, V . .........................................................................Π 3, 34-69 Augustinus Kazotié............................................ι8» ..................... 27*; III 2, mo b 12-13 Comm, medium in Eth. in hebraico transi................... 5O* Comm, in moralia nicomachia.......................... 2^g* A verrues I II III c’7................................. I », 111-121; n, 77-56 C-T........................................... H U 56-57; 62-67 c'0............................................ II 6, 126-129 C I.......................................................... Ill 4, 49-53 c.3 ... Ill 7, 47-49; 78_8o. I30. g 37_5O . ............................................................... HI 13, 17-18 C’TI.................................................. Ill 20, 105-107 c.3 ··. iv 8, 33-34; 49-50; 17 8-179 c.8 ... ................... 16, l23-i24 V c.i ... v ................. V x, z χ07-ΐ09 C.4 ... 7, 26-27 ; 29-30 ■ 40-45 VIII C.I ... ...................... VIII I 29-32 c.4 ... • · · VIII 4, 32: 90-94 c.6 ... ■ VII! 6, I40.144. 15>1 C.12 . . . ..................... 12,30-32 c.14 . . . VIH Μ. 2S-29 X c.4 ... ...................... . . .......... V v Comm. in Metaph. IV c'22............................................................... VII 3, Comm, magnum in Arist. De anima • · · . . 267* I 7................................................... I *9, in-113 9θ........................................................ I 19, m-113 ii 51-54 ............................................... ■ H 5, 41-47 HI 3........................................................ • H 5, 41-47 18..................................... HI 6, 51,- VII 3, 178-17Q 20....................................................... 36....................................................... : • H 5, 41-47 • · · I 14, 94 55....................................................... . . IV I, ,, Avicenna . 17*; 27*; 267*; II 4, 28-29; VII 5, 172-174 De anima I i, 187-189 iV 4................. ;............................................. H 5, 72-79 •5................. I r3, 34-35; II 5, 97; III 12, 16-18 w 6.................................................................. HI 12, 16-18 V 1................................................................... VI 3, 20-24 7 ............................................................... I 19, 111-113 8 ..............................................IV 17, 34; VI 6, 18-20 Metaphysica De natura animalium I 1............................................................... VI n, 49 XII 10................................................................IV 17, 34 XIV 7.......................................................... I 15, 145-147 Canon medicinae II tr.2 c.615 . . . . • X 4, 32-33 Bafuinhe, Petrus de Bacon, v. Rogerus Bailey, C. 205*; 214* Epicurus...................................... I 5, 45-53; II 5, 85-86 Bale J. Scriptorum illustrium... catalogus.................................27* Balié Ch. Les anciens manuscrits... de Zagreb............................ 18* Baluze, Stefanus ............................................... 38* Barbari .... vu 1, 1145 a 30; vu 1, 146; 5,171 Baron H. Leonardi Bruni Aretino...................................................... 3* Bartholo di Cortona ........................................ 27* Bartholomaeus Cancel. Pistoriensis.............. 25* Bartholomaeus Bonristoris .............................. 35* Bartholomaeus de Capua Index operum S. Thomae.............................................. 73* AUGUSTINUS - CAESARIUS Bartholomaeus de Recanati Moralium dogma emendatum.....................III 15, 97-98 Basilius Homiliae in Hexaem. VIII 5.............................................................X 12, 168 627 8, 8 b 27-28....................................... VIII 3, ig4-ig3 9 a 4-10............................................VIII 3, ig4-ig$ 9 b 14-19........................................IV 10, 251-252 ii, 14 a 6-14............................................... IV 3, 61-62 Transi. Aristotelis Anal, prior........................................ 193* Boethius (Pseudo) Bataillon L. 244* Battus .............................................................. X 4,120-121 Baxter J.H. and Johnson C. A Medieval Latin Word-List . . . V 6, 1-13; VI 1,141 Bekker I. Aristoteles graece ............................. III 13, 1114 b 28 Benedictus.......................................................... 27* Benedictus XI, Nicolaus Boccasini.............. 35* Benedictus XIII, Petrus de Luna . . .8*; 31* Berardelli D.M. Adam of Bocfeld Further Manuscripts ..... Codicum omnium latinorum . . . 35*; 35*; 45*; 45* Berengarius de Landora ................................. 44* Bernardus .......................................................... 27* De consideratione I. vu-vin 8-11 ........................................... II 8, 34-6g Bernardus Papiensis Summa decretalium V tr. 26 § i................................................... V 4, 54-55 De disciplina scholarium c.4 .................................................................III 12, 16-18 Bohâcek M. Zur Geschichte der Stationarii...................................... 80* Bonaventura..................... 53*; 167*; IV 15, 91-92 Comm. in IV libros Sent. I d.i a.3 q.i s.c.i...................................... I 13, 34-35 S.C.3 etad 3 .... II 5, 83-86 d.io dub.ee. Litt.i .............................. IV 14, 70-72 II d.20 q.3 arg.2........................................... I 13, 34.35 d.24 P.i a.2 q.iarg.5.............................I 13, 34-35 d.25 P.i a.i q.i ad 5 ... III 19, 205-206 d.41 q.i a.3 s.c.2.......................... X 2, 274-176 III d.13 a.2 q.i ....................................... VI 6, 18-20 q-3 ad i.............................. VI 6, 18-20 d.35 a.un. q.i....................................... I I3, 34-35 IV d.16 P.i a.3 q.i s.c.3......................II 5, 85-86 d.49 P.2 a.3 q.i arg.3......................II 5, 83-86 Coll, in Hexaemeron V 5.................................................... II 2, 124-126 Bonitz H. Berthe et Echard Index aristotelicus....................................... VII 5, 23-25 Catal. Coll. S. Victoris....................................................... 9* Bordinus J.F..........................................................24* Borle, v. Burleus Walterus Bourciez E. Bias (Bians) Blaise A. ................. V 2, 1130 a 1; V 2, 120 Diet. Latin-Français . . . 191*; I 4, no; V 6, τ-ΐ3; IX S, 23 Boccaccius, Johannes de Certaldo . . .7*; 48* Boccasini, Nicolaus; Benedictus XI .... 35* Bocfeld, v. Adam de Bock F. Der Este-Prozess von 1321 ....................................... 44* Boethius .......................................... 27*; III 22, 113-ng De consolatione Philosophiae II pr. 5, 16................................................ IV 2, 83 De arithmetica II 4°................................................................... V 5, 26-27 40-53............................................................... V 5, 37.59 43-44 ............................................................... V 6, 55-70 44................................................................... V 5, 66-82 In categorias Aristotelis I............................. 17, 177-178 De syllogismo hypothetico .......................................... 15« De differentiis topicis 11............................................................. 1 7, 47-48 IV............................................... Ill 3, 146-150-, 153-155 De Trinitate............................................................ 5*; 15* Transi. Aristotelis Categ...................................................232* 5, 4 b 8-10 ...................................................IV 15, go-gi 6, 5 b 15-25....................................................X 3. 133 5 b 34 ■ 6 a 8......................................... IV 3, 61-62 6 a 17-18 . ......................................VIII 10, 60-61 7, 6 b 9 .............................................................IV 6, 46 Précis historique de phonétique Brasidas (Brasida) ... Breitmeyer J. ...... 193* V 12, 1134 b 24; V 12 95-g8; gy; 132 Le suffixe latin -iuus.............................. Bridam, loannes (Buridanus) Brunet A., v. Paré G. Brunetto Latini . . Li livres dou trésor........................................... 27s 192* Bruni, Leonardus Aretinus Transi. Aristotelis Ethic. . . . 3*; 3*; 6*; 5-5*· jg*. 20*; 21*; 22*; 29*; 34*; 39*; 48*; 5I*. 52* Bruni, Matthaeus.................................. ·. 40*; Burgundius 40* Transi. Nemesii, v. Nemesius Transi. Damasceni, v. loannes Damascenus Buridanus, loannes Comm. in Aristotelis Ethic. . . . ■ · · · . 22*; 27* 2?*; 30*; 49* Comm. in Aristotelis Ethic. . . . ■’*···· 255* De vita et moribus philos. . . . • ‘ · · 266*; 267* Burleus, Walterus . 17*; 17*', 2I*; Burley, v. Burleus Walterus Cabassut A. Discrétion........................................................ VI il, 57 Caesarius Arelatensis Sermo XLV 2............................................... • · 193* 628 index auctorum Cagni G.Μ. I codici Vaticani Palatino-Latini ......................... 29* Caietanus, Thomas de Vio Comm. Summae Theol........................................................ ^4* Callus D.A. Robert Grosseteste Scholar......................... ... . 204* The Date of Grosseteste’s Transi..................................204* Calo, Petrus Vita S. Thomae................................................................ 235* Chatelain Aem., v. Denifle Chenu M.-D. Introduction à l’étude de s. Thomas................. 245* Christ K. Petia. Ein Kapittel.................................. 81*; 86*; gy* Chrysippus ............................................. Il 8, 34.^ Chrysostomus....................................................... 27% Ciampi A. beato Agostino Kazotie....................................... Calcidius Il Transi. Platonis Timaei Cicero, v. Tullius Ciprigena, v. Cyprogena Circe ...................................................... Un, 50-57 Cirenaei, v. Cyrenaici Claudius d’Espence.......................................... Claudius de Grandrue...................................... Clemens Papa VI............................................... 35* Clitarchus......................................... IV 15, 227-230 Coggiola G. 20 d-e.................................................... I 15, 32-33 39 c - 41 a................................................... I 14, 41-42 69 c - 72 b................................................. I 19, Comm, in Tim. c.6..................................... V 12, 12-15; x5> 167-168 c.213-225 ................................................... VI 6, 18-20 c.249............................................................ I 19, iii-h3 Calypsus (Calipsus) . II 11, Cambius, Joannes Baptista 1109 a 31; π n, 50-57 Commentariolum.................................................................48* Cambyses (Cambisus)........................ IV 3, 96-95 Cancellarius, Philippus..................... IV 15, 91-92 Cantimpratanus, Thomas............................ 232* Capella, v. Martianus Capua, Bartholomaeus de Index Operum S. Thomae.............................................. 73* Carbonei P............................................................. 55* Carcinus . . . VII 7, 1150 b 10; VII 7, 173-175; 175 Carini I. Gli archivi e le biblioteche di Spagna ....................35* Carisimus................................................ Ill 20, 34 Carolus Princeps Vianensis.............................. I2* Carolus Standeck Xantensis .......................... 38* Cassianus Inst. VIII 10 et ii....................................... II 9, 135-136 Cassiodorus ......................................... 3^* Due inventari trecenteschi Collijn I. Katalog der Incunabelen ........................................... Commentator graecus anonymus v. Anonymus antiquior et recentior Comment, anonyma in Eth. novam . 12*; 23*; 33*. 236*-246*; 249*; et passim in app. font. Lib. '1 Comment, anonyma in Eth. vetus . 12*; 38*; 236*246*; V 6, 84; et passim in app. font. Lib. II-Lip Commentaria graeca . .5*; 21*; 24*; 25*; 28*; 29*· 30*; 203*; 204*; 205*; 235*; 249* v. Anonymus antiquior et recentior, Aspasius, Eustratius et Michael Ephesinus Compendium Philosophiae . . . . II 9, 9-11; 32-35 Conclus, et proposit. librorum Ethic............... 49* Congar Y. Utilitas................................................................... VIII 9> 96 De anima 8................................................... VI 6, 18-20 Catalogue général des manuscrits t.5, Dijon..............................................................................39* Conradus Aesculanus................... 37*; 39*; 43*-45* Super libros Physicorum...................................... 44*; Super libros Methaurorum .............................. 44*; Sumarium Sententiae in III 19, 1117 b 31 - 1118 a i............................. 43» Catalogue of Books Printed..............................51* Catalogus... biblioth. Regiae Parisiis.............. 5* Catalogus Stamsensis ............................ 37*: 232* Catena G. Cosmas de Medicis...................................... Couesnongle V. de Vita del gloriosissimo Papa Pio Quinto Couvreur G. .... 53* Catholicon, v. loannes de lanua . . . 24*; 24* Cato ............................................... VIII 12, 286-288 Cellarius, Jorius...................................................22* Celtae, Celti ... IU 15, 1115 b 28; in i5> I34 Cercyon............................................. Vii 7, 173-175 Cervo, Henricus de............................................44* Chalcedonenses..........................................iv 7, 41 La causalité du maximum Les pauvres ont-ils des droits • .* 4 .................................. .... V 13, 158-161 Cresphontes......................................... III 3, 216-217 Cretenses ... I 19, 1102 a 10; I 19, 28; IV 7, Creytens R. Les écrivains dominicains..............................• · · · 44 Le manuel de conversation .................................. Cristianopulus H. Index codicum Operum s. Thomae ..................... CAGNI - EMPEDOCLES Crowe M.B. Peter of Ireland Cyprogena VII 6, ............................................................. 237* 1149 b 16; VII 6, Cyrenaici........................ Czartoryski P. 117-118; n8; tI v 12, i42 Wczesna recepcja ........................................................... 22* Gloses et commentaires .............................................. 22* Quelques éléments nouveaux ..................................... 30* D. de Verona.......................................................2?* Damascenus, v. loannes D’Amato A. Atti del Capitolo provinciale v. Alce V. ..................................... 44* Darius ................................................... IV 3, 96-98 De animalibus, sine nomine auctoris .... 45* De Causis prop. 2............................................................... VII I, 9I-94 4......................................................................... 249* 17........................................................... VI I, 168-169 Decretales 91-92 91-92 De la Vallière...................................................... 25* Delhaye Ph. V tit. XIX c. 10...........................................IV 5, .............................................. IV 5, Le dossier Anti-Matrimonial.......................... VII 5, II9 Delisle L. Le cabinet des manuscrits, t. 1.......................... 8*·, 9* L 2.......................... · 38* t. 3 . . . . 9*; 10*; 34* Notes sur les anciennes impressions.............................. 9* Della Rovere...................................................... I3* De Malatestis.......................................... 40*; 40* De Marinis T. Bibliotheca Napolitana........................................... 9*; 35* Demodocus................. VII 8, 1151 a 8; VII 8, 92 Denifle H. Die Statuten... Padua....................................... 80*; 86* Die Statuten... Bologna .............................. 80*; 86* Denifle H. et Chatelain Aem. Chartularium t. 1............................................................ y 3* t. 2 · 10*; 26*; 73*; 94*; 107*; 204*; 213* Destrez J. La Pecia................................................................ 86*; 127* Études critiques sur les oeuvres...............................243* Diels H. et Kranz W. Die Fragmente... 8 Aufl. . . II 3, 184; VII 3, 205-206 222-227 Differentia virtutum et vitiorum II 9, 9-11; 32-35; 118-119; ^9-127; 151 Diogenes Laertius De vita et conversatione... (vel Vitae Philos.) . 265*-26j* I 1 34.......................... . . . . 266*; VI 6, 124-133 II 3 6-7 ......................................... VI 6, 124-133 II 93................. V 12, Ι4Ι-Ϊ42 ΙΧ 1 8................................................... VIII i, 152-153 Dido............................................................ III 15, Ethica - 57 629 48-53 85-86 Diomedes III 16, 1116 a 22; 24; V 14, 1136 b io; HI l6> 57-58; 60; 65; 67; V 14, 168 Dionysius (Pseudo).............. 27*; 36*; I 13, 34-33 X 129.............................. .............................. I 5, X 136..................... .................................. II 5, De divinis nominibus ................................................ 267* c-r § 5............................................. I 4, 75-82 c-4 § 2...................................................... X 13, 133-134 § 4............................................................... HI n, 75 § 7........................................................II 7, 15-17 § 12............................. I 17, 20-21; IV 14, 70-72 § 15........................................................ I 17, 20-21 § 3°................................................................... II 7, 10 § 32......................................................... Ill 15, 54-55 c-7 § 2........................................................... in, 28-35 § 3....................................................... VII i, 102-107 C-I2 § 4.......................................................... I 14, 41-42 Dionysius Carthusianus In omnes B. Pauli Epistolas......................................... 21* Dominicus Firmani............................................ 39* Dominicus Grimani............................................ 36* Dondaine A. Recognitio quorundam operum................................... 208* Secrétaires de S. Thomas................................ 188*; x9o* S. Thomae super Job, Praef...................................... 192* Les « Opuscula fratris Thomae »............................... 246* Dondaine H. La date du Commentaire......................... VII 13, 46-47 Dondaine H. et Shooner H.V. Codices manuscript!, Repertorium ................................. χ Dositheus Ars grammatica .................................................. VI 1, 141 Douais C. Les Frères Prêcheurs en Gascogne........................... 32* Assignations des livres ................................................. 31* Doucet V. Le Studium franciscain.................................................. 27* Du Cange C. Glossarium . . . 193*; III 20, 1118 b 6; I 15, 87; VI i, 141; VII 6, 20; X 4, 19 Duebner F. Transi. Ethic................................................................. 54* ; 54* Duff J.W. et A.M. Minor Latin Poets......................... VII 5, 119 Duin J.J. La doctrine de la providence ..................................... 45* Dymodokes, v. Demodocus Échard J. v. Quetif J. Echard, v. Berthe Edisseus, v. Ulixes Ehrle Fr. Historia Bibliothecae ...................................................... 31* Emden A.B. A Biographical Register................................. 17*; 24*; 33* Empedocles . VII 3, 1147 a 20; b 10; VIH 1, 1155b 7; VI i, 127-128; VII 3, 205; 318; VIII i, 152-153; 154 630 INDEX Epicharmus . . . . IX 7, 1167 b 25; IX 7, 3I. 31-34 Epicurus . . . 267*; I 5, 47; π 5> 85-86; χ 4, 64 Epist. ad Menonem • 1 5. 48-53 Eppicarinus, Epycarius, v. Epicharmus Eraclitus, v. Heraclitus Ernout A. Aspects du vocabulaire latin......................... • x93’ Ernout A. et Thomas Er. Syntaxe latine.......................... 193*; 196*; I97*. Ig8# Eryxius (Erixius) . . Ill Eschilus, v. Aeschylus Esiodus, v. Hesiodus Eteocles (Ethiocles) Eubel C. 20, 1118 a 32; in 2o 34 III 2, 58-63 Hierarchia catholica . 40> Euclides 26-27 Eudoxus . I 18, IIOI b 27; X 2, 1172 b 9; I 5 48-5318, 107; 121; 121-123; X 2, 10; 19; 21; 37; 38· 46· 47; 55; 125; 133; 3, 3; 4 Eugenius Brutus............................................. ...... Euripides III 2, mo a 28; V 14, 1136 a I2; Vl 7 1142 a 2; VIII i, 1155 b 2; III 2, 58-63; 59’; V I4’ 23; VI 7, 125; 127-135; VIII i, 141 Geometria V........................................................V 5, Alcmaeon (Almeon) Fragmenta . . . Iph. Taur.................. Orestes..................... • . Ill 2, 58 VI 7, 1142 a 6 VI 7, 1142 a 6 IX 10, 23-26 Eurymedon . . . Eustathius • · I 7, Z?4- VI ii, 49 La date du commentaire . . . 201*; 237*; 246*; Il 9 2z-j6; VII 10, 94-95 Deux témoignages sur la date . . . 232*; I 9 168 Les deux recensions...................................... III 15 97-93 Saint Maxime . . I 1, I44-I45‘, HI 5, 73; VI 9, 43-45 Recognitio quorundam operum . . . 232*; I 9, 168 Saint Thomas, Cont. Gent., Intr. . . 233*; 246*IV 13, 57; VIII 12, 286-288 Arnoul de Provence.................................. 33*; 20^. EPICHARMUS - GUILLELMUS BERTHAUT Gauthier R.-A. et Jolif J. Aristote. L’Éthique à Nicomaque -...16, 67-69 Gentiles . IV 7, 23; 29; VII 1, 88; ng; vin 7, 131; IX 2, 108; 108-109; ro 24; 2g Geraldus de Malartico...............................3I*; Geraldus Odonis Comm. in Eth. nie...................................... 28*; 28* · 235* Gerardus de Cremona Transi. Arist. De caelo........................................... I 25, 281 a 7-15..................................... H , i, III 7, 306 a 14-17................................. Ill i, 22-23 149-151 Geyer B. Die Albert dem Grossen zugeschr. Summa • · 44* Gils P.-Μ. Édition et codicologie............................................. *2, II5 Textes inédits................................. 196*; 247*; U B. Decker, S. Thomae in Boethium . . VT τ T Glaucus....................... V 14, 1136 b 10; v Glorieux P. i4j l68 8- 7i; VII 7, 228-238 • . . i 15, 145-147 • · . VI 8, 171-172 V vi 10 .......................... • · . IV 5, 104-105 XI XLIX 65 ............ • · . vu 5, 114-115 XVIII vu 13..................... • · . HI 5, 168-173 XXII i ........................ XXIII xv 28......................... : • · . . II 8, 34-69 • · . X 14, 127-128 χχ 37..................... • ■ · · I 20, 45-47 XXV vu 18.......................... • · . . . ix 4, 143 XI 28....................... • V 166-167; 172 Moralium libri.......................... II xlix 77 ................. Hom. in Evangelia I xv....................................... II xxxvi i.............................. Hom. in Ezechielem I iv 6.................................. Π 9...........................................‘ • · . X 14, • · . . IX I, Gregorius XI........................ Griffinus ............................... Grimaldo C. Due inventari domenicani . . Jean de Saint-Germain....................................... Glossa ordinaria Leviticus XIX 18....................................... 631 Gregorius....................27*; π IV π ΧΧΙΠ 8.................................................. Ill 5, 168-173 Matthaeus VI 2............................................. VII 4, i93-i94 Ad Hebraeos.......................................................... I l8> 18_2Q Glossae variae in Ethic. . . 251*; 252*; 256-· m 16, 1116 b 1; 20, 1118 b 15; IV 6, 1122 a 33; V 17 1138 b 2; VII 14, 1154 b 31; V 1, i39-i42 Glossae variae in Ethic, vetus . . 11 9, jjj 116-119; 9, 26-34; 13, 17-18·, 14, 164-165; i8, 156; 20, 105-107 ’ Glossae variae interlin. in Ethic. II 8,175-180, 9- 32-35 Glossarium Abstrusa........................... n 2 io3-io4 Glossarium Ansileubi . II 2, 103-104; 6 130-131 Godefridus de Fontibus............................ • · 34* Godefroy Fr. Grimani, Dominicus.............. Grosseteste, v. Robertus Gualterus Map 127-128 226-229 . . X 14, 127-128 . . . I 16, 96-104 • ........................ 31* • ........................ 17* • . . · 39*; 45* • ................... 36- De nugis curialium IVc-3...................................... ... .VII.,.,,, Guédier de Saint-Aubin... * Guido de * * *..... A •............................ 25* Guido de Arimino ....37*~43*; 71*; 167*; 168* De potestate Pontificis ..................... . ’ De reprobatione Monarchie ... 37* ' 1* Expositio super decretali .... ’ * Liber de virtutibus..................... .... Sent. lib. Physicorum ..................... ’37* Sent. lib. De anima............................................... 37*· 41* Sent. lib. Ethic................................................. .37*; 38*-4χ* Prologus ..................................................... ’ . . * Dictionnaire....................................... 193·; V !, 139_142 Gôrres Joannes..................... Gottlieb Th. Mittelalterliche Bibliothekskat. ............................................. IQ* • · 6*; 32*; 36* Grabmann M. Les commentaires de S. Thomas . Mittelalterliches Geistesleben . . Studien über den Einfluss . . . Methoden und Hilfsmittel . . . Guglielmo di Moerbeke .... Graeci Guido de Guezzis...................................... 44*. 203* 203* ; 244* • 37* 38-; 49* • ■ 232* TT 6, ' 132; III 9, 49; 16, 60; 17, i64; y 7 ■. II 40; 43; 12. 12, 2.18: 248; VIT VII TI, 88-nn88-90; I4O; 2; 168-17'3·, II 42; VIII 10, 30; IX 12, 11-17 Gratianus Decretum I d.i c.7................. c.8................. c.9................. d.3 C.3 ................. II causa XIV q.3 c,4 De poen. d.2 c.22 . Lectura in III, 1119 b 30............................................................ Sent. lib. Polit.............................................................. 37*; 39* Sent. Rethor.................................................................. 37*; 41* HI 19, 203-206 ' V 12, 26-28 ■ y.i2· 64-73 ■ v I2> 91-92 • IV 5, 92-92 Super totam philosophiam moralem ........................ 4^* Guillebert............................................................. 54* Guillelmus Altissiodorensis . . 267*; iv 15, 9J_92; v 13, 158-161 Summa aurea II tr.11 c.i q.2 (f.63 va).....................VI 2, 224-225 tr.12 q.i (f.66 ra) .......................... II 4, ioi-IO3 III tr.2 q.3 (f.130 vb) · · II 5, 72-79; VII 10, 89-9o IV tr. De matr. c.3 q.2 (f.287 ra) . V 12, 12-13 tr. De dot.an. c.2 q.2 (f.300 va) . . I 13, 34-33 Guillelmus Alvernus ........................ IV 15, 9Z_92 De virtutibus c.13 · · .................................................... VII IO, 89-9o C-I7............................................................ VII 10, 89-90 Guillelmus Berthaut ............................ 242*; 242* INDEX 632 auctorum Guillelmus de Conchis (?)............................ 267* Gutiérrez D. Moralium dogma Philosophorum De antiquis Ordinis Eremitarum................................. 35* La biblioteca di Santo Spirito.................................. ....................... 264*; 265* Transi. Arist. Categor....................................................... 232* 5, 4 b 8-10............................................... IV 15, 90-91 6, 5 b 15-25................................................... X 3. 133 5 b 34 - 6 a 8...................................... IV 3, 61-62 6 a 17-18......................................... VIII 10, 60-61 7, 6 b 9.............................................................. IV 6, 46 8, 8 b 27-28....................................... VIII 3, 194-195 9 a 4-10........................................... VIII 3, 794-795 9 b 14-19............................................ IV 10, 251-252 ii, 14 a 6-14.............................................. IV 3, 61-62 Transi. Arist. De caelo................................................... 232* II 9, 289 a 7-8................................. VII 14, 119-120 Transi. Arist. De gener..................................................... 232* Transi. Arist. De anima................................................. 233* I 2, 403 a 30.................................................. IV 13, 57 II 2, 412 b 22-23.................................................. 235* Transi. Arist. De hist, animal....................................... 233* I i, 488 b 16-17.......................................... VI ii, Transi. Arist. Metaph....................................................... 233* I 2, 982 a 18..................................................... I i, i IV 12, 1010 a 11-13................................. VII 3, 125 Transi. Arist. Pol. I 7, 1257 a 28.......................................... V 6, 7-73 10, 1260 a 13................................. VII 5, 114-115 II 3, 1262 b 11-13................................... I 17, 20-21 5, 1263 b 40 - 1264 a i.................. IV 7, 41-42 7, 1265 b 35........................................IV 7, 41-42 1265 b 40-41................................... IV 7, 41-42 14, 1271 a 36-37...................................... IV 7, 41-42 15, 1272 a i .......................................... IV 7, 41-42 1272 a 12-17...................................... IV 7, 41-42 16, 1272 b 24.......................................... IV 7, 41-42 1272 b 33-34...................................... IV 7, 41-42 III 5, 1278 b 21-22........................................... I 2, 755 1279 a 17............................................... I 2, Z55 6, 1279 a 28-29........................................... I 2, 755 1279 a 33-34........................................... 1 2, 755 1279 a 37-38........................................... I 2, 755 1279 b 9 I 2, 755 10, 1282b 17................................... I 2, 755 12, 1283 b 41............................................... I 2, 755 13, 1284 b 6 I 2, 755 16, 1287 a 20-22.......................................... V 6, 84 Transi. Arist. Rhet............................................... 214*; 233* II 2, 1378 a 31-32.................................. IV 13, 57 III 2, 1405 a 12................................ VII 14, iig-120 17, 1418 b 3-4................................ VII 14, 779-720 Transi, quae ad Guillelmum false referuntur Transi. Arist. Ethic..............................203*; 232**234* Transi. Arist. Oeconom. ...................................... 232* Haebler K. Guillelmus de Moerbeke Guillelmus Guillelmus Guillelmus Guillelmus Guillelmus Durantis ....................................... 3I* Fichet.............................................. 47* Mathei ........................................... I3* Petrusde Guodino ........................ 3I* de Tocco Hystoria beati Thomae . . . 232*; 235*; 237*; 237*· 256*; 264* Guiral Ot, v. Geraldus Odonis Bibliografia ibérica del siglo XV.............................. Hali ibn Habbas ........................................ VI 6, 18-20 16................................................... Vl· 139-142 Halm C. et Meyer G. Catalogus codicum latinorum ..........................22*; ^6* Hamundus de Sancto Germano....................... i7* Haskins Ch. Studies in the History of Med. Science .... 204* Hauréau B. Pantegni Les mélanges poétiques .......................... VII 5, Il9 Hayscilus, v. Aeschylus Hecaton................................................ II 8, 34-69 Hector . III 16, 1116 a 22; 25; 33; VII 1, 1145 a 20; III 16, 57-59; 60; 61; 66; 98; VII r, Il4 Helena II 11, 1109 b 9; II n, i2o Henle R.J. Saint Thomas and Platonism ................. I 14, 41-42 Henricus Aristippus Transi. Laertii De vita... Philos................................... 265* Transi. Platonis Menonis ........................................... 265* Henricus de Alemannia Comm. in Ethic. ........................................................ 236* in I 5, 1095 b 16.................................................... 236* IV 3, 1121 ai ................................................. 255* IV 8, 1123 b 31 255* IX 12, 1171 a 15 255* Henricus de Cervo ............................................44* Henricus de Ecclesia........................................ ri* Heraclitus II 3, 1105 a 8; VII 3, 1146 b 30; VIII 1, 1155 b 4; X 8, 1176 a 6; II 3, 184; VII 3, i2O; 752-753; X 8, 97 Fragmenta 85........................................................H 3, 184 122-125; 125; VIII i, 147; Hermannus........................................................... 5* Hermannus Alemannus Transi. Arist. Reth............................................................ 233* II 2, 1378 a 31-32............................ IV 13, 57 2, 1405 a 12................................ VII 14, ZZ9-Z2O 17, 1418 b 3-4............................. VII 14, 779-720 Transi. Averrois Comm. Eth.......................................... 249* III 111 C I.................................................... ΠΙ 4, 49-53 Herculanus J......................................................... 24* Hercules ........................................... VII 2, 168-175 Hervius de Norwh................................................ I7* Hesiodos . . I 4, 1095 b 9; I 4, 155; 755; V 8, 36-38; VIII i, 730-733 Hieremias de Montagnone Compendium moralium notabilium 266* GUILLELMUS DE CONCHIS Hieronymus Epist. 36, 8 ....................................................VII 5, n9 66, 3 ....................................................II 8, 34-69 Adversus lovinianum I 28............................................................. VII 5, n9 42................................................................ I 7, 84-86 47................................................................ VII 5, n9 In Ezechielem comm. I i..................................... I 19, 111-113; III 18, 27-32 Hieronymus Justinianus..................................... 38* Hieronymus Scotus............................................ 53* Hofer, Philip..................................................... 204* Homerus III 9, 1113 a 8; 16, 1116 a 21; 17, 1116 b 27; 20, 1118 b 11; V 14, 1136 b 10; VI 5, 1141 a 14; VII i, 1145 a 20; 6, 1149 b 17; VII 10, 1160 b 31; ii, 1161 a 14; I 5, 44-47; 15, 21; III 9, 37~5c->', 48; 13, m-112; 16, 58; 98; 17, 17; 27; 20, 105; IV 10, 84-95; 85; V 8, 36-38; 14, 167; VI 5, 92; VII i, 114; 2, 168-175; 6, 125; 117-130 Odyssea XII 108-109............................................... II ii, 50-57 219-220.............................................. II ii, 50-57 XVIII 136-137.......................................Ill 13, in-112 Hopfgartens, Nicolaus........................................ 32* Horatius Saturarum liber II in 296 .................................................................. 196* Epistolarum liber I vi i . ............................................... IV 10, 194-197 Horestes, v. Orestes Hugh de Warknethby ........................ 17*; 17* Hugo............................. 27* 71 b 18 ...................................VI 3, 99-zoo 71 b 21-22.......................... VI 9, 238-239 71 b 29 - 72 a 5............. VI 9, 238-239 6, 72 a 29-30 . Ill 5,179-180; VI 3, 113-114 7, 72 b ii .Ill 8, 113; 123; 127; 132; 140 72 b 18-25........................................... VI 3, 97 72 b 24-25..................................... VI 5, 55-56 9, 73 a 21-23..................................... VI i, 140 13, 74 b 6............................................... VI i, i40 31, 82 a 14 . Ill 8, 113; 123; 127; 132; 140 44, 89 b 10-11....................................... VI 8, 60-62 II I, 89b 23-35................................... VII 3, i9-2o 7, 93 a 16-20................................... VII 3, i9-20 ii, 95b 22 . Ill 8, 113; 123; 127; 132; 140 18, 98 b 17 .................................. VI 3, 113-Ï14 19, 99 b 34 - 100 b 5......................... II i, 53-54 100 b 7-8........................................... VI 8, 91 100 b 9-10..................................... VI g, 238-239 Transi. Arist. Phys. VII 6, 247 a 23-24....................................... IX 9, 52 Transi. Arist. De anima.................................. 29*; 233* I 2, 403 a 30........................................... IV 13, 57 III 14, 432 b 28.................................. VI 2, 177-178 ............................................ 2g* lannocius Manetti Inguanez Dom M. Catalogi codicum Casinensium.................................. Innocentius De miseria humana ...................................................... ^4* De novem generibus penarum..................................... ^4* De VII beatudinibus...................................................... ^4* Sermones ........................................................ □. * ................. 34 Innocentius VI.................................................Io« Catalogus Sorbonae............................................................ 16-18 Hugo de Sancto Victore Didascalion II 9 ......................................................................... 245* VI 14..................................................... III 15, 97-98 Huguccio Ferrariensis..................... V 13, 158-161 Hugutio ............................................................. 27* Hunt R.W. Aristotelian Commentaries.................................. 236* lacobus de Marchia...................................14*; 33* lacobus lacobus lacobus lacobus lacobus 633 loannes Hugo de Folieto De medicina animae c.2 ................................................................. Ill 12, IOANNES DAMASCENUS de Padua............................................... 10* Iohannes Caietanus................................2* Iohannes Lapi..................................... 29* Lutifigulis ............................................ 13* Venetus Transi. Arist. Anal. post. Ii, 71 a 1-11............................................. VI 3, 83 1-6, 71 a i - 72 b 4 ......................III 8, 13-15 3, 71 a 29.............................................. ΠΙ 3, 19-21 4, 71 b 13................................................. VI i, 140 71 b 15-16......................................... VI i, 140 71 b 17-25 VI 3, 105 loannes II .......................................................... XI* loannes XXII .................................................... Iohannes Andreas............................................... 8o* loannes Argiropulus Transi. Arist. Eth........................ 49*; 51*; ^2* ; 53*· 34* loannes Baptista Cambius Commentariolum Ethic............................... loannes Baptista Orsini ^g* ................. φ loannes Bernardus Felicianus Transi. Arist. Eth......................................... , loannes Boccaccius........................ · · . . 7*; 48* loannes Bridam ............................................. loannes Buridanus Commentarium Ethic................................... . . loannes Damascenus 22* . .... 267*; Iv æ7 j De fide orthodoxa 11 12..................................... 11 !5 Π 9, 151; 72-79; III 18, 27-32 IU 16, 75-76 ;UIV ή....................................................... ■ · ■ IV u. 57 17....................................................... · . VI 6, 18-20 634 INDEX AUCTORUM . .....................................................................VI 6, i8-2o 20............................................................... VI 6, 18-20 22.........................11 3> 76-78; Ill 5> 73; g> 27................................................... VI 2, 59-60 111 23........................................................ 17, 35-40 loannes de Certaldo . . . loannes de Frankenstein . loannes de lanua .............. III I loannes de Lins .............. loannes de Rupella • . 39* 200-202; X 2, i78-i79 de Sancto Germano.......................... I7* de Urbeveteri .....................................I2* de Verona............................................. 9* de Zumaliis ........................................ » Ferrarius...................................... 51*; 51* Gorre ................................................ ... Gossolt de Güntzburg........................ 6= Keerbergius ........................................ 53= Lamasse................................................. 9> Meyer loannes Risburgh...................................... 33*; 33’ loannes Saresberiensis Polycraticus sive de nugis cur. IV 2 ....................................................... V 6, 84 loannes Stokes.................................................. 24* loannes Teyll...................................................... Ig* loannes Versoris ............................................... 2i* Comm. Libelli De ente ..................................................35* Quaestiones super Metaph................................................. 36* Quaestiones in sex priores Eth....................................... 3^* loannes Ysnardus............................................... 3I* lodocus Gossolt.................................................... 5* lorius Cellarius.................................................. 22* lovis ... IV 10, 1124 b 16; VIII 10, 1160 b 31; IX 2, 1165 a 15; IV 10, 84-85; 86; 88; go; VIII io* 127; IX 2, 108; 108-109 Isaac ......................................... IV 15, 91-92 Isaac J. Le Peri Hermeneias en Occident...............................245* Isabella, vidua Frederici III............................ 9* Isidores Etymologiarum liber . VI I . . 13 19 28 XXXVII I π 7 . . VIII VI 17 VII XI 98 IX X . 6 . in 23 . A 2 . . H 116 . 119-121 M 168 . S 241 . I 25 . π 18 . iv 13 . XI XII XIV VI 21 . VIII 9 . XV II 30 . 40 . XVIII xvii 1-2 XXIII I loannes Pecham Comm, in Eth. novam et veterem . . 236*; 243*; 244’ De Definitionibus . XXV . . . . V 13, Chronica brevis Ord. Praed................................... 37*. IV I XVIII I • · 30* . . 24* . . 24* loannes loannes loannes loannes loannes loannes loannes loannes loannes loannes vu 26 12.. 7*; 48* Summa que vocatur Catholicon Summa de vitiis IV V .................................................... 267* 1 111 2 ........................................................X 15, 45-46 I xxxix 9.................................................. VII i, 88-90. IV v! 8....................................................... V 17, 194-196 LXIX I Differentiarum libri I A 17 ... II xvii 51 . . Sententiarum libri II xvii 3 ... V i, 107-119 . ... 1 T5. 32-33 .... V 12, 16-17 . . Ill 19, 205-206 .... V 12, 26-28 .... V 12, 64-73 .... V 12, 91-92 • ·· · V 4, 45-50 . · · · V 4, 45-50 . .· · V 4, 45-50 ... I12, 188-192 ... IV 14, 70-72 ... II 2, 103-104 . . IV 16, 123-124 ... VII I, 88-90 . . Ill 14, 164-165 ... VII I, 88-90 ................. I 5, 119 ... Ill 5, i68-i73 . . . . IV 13, 18-19 .... I 18, 59-60 ... VI 6, 18-20 . . · I 15, 145-147 23*; I 12, 188-192 ... I 13, 123-124 23*; I 12, 188-192 ... II 2, 103-104 ... II 2, 103-104 ... II 2, 103-104 ... II 6, 130-131 ................. IV 7. 155 ... IV 14, ... VI 6, V 13, 70-72 18-20 166-167; 172 Isocrates VI 8, 53 Ad Nikoclea Ad Demonicum 34 . Ill II, 128; VI 8, 53 .......................... VI 8, 53 lulius Caesar . . ..................... IV 10, 207 Isocrates (Pseudo) lupiter................................................... IV 10, 84-95; 9° lustinianus Institutiones I n i................................................. V 12, 26-28; 64-73 IV I 6.............................................................V 4) 54-55 Digesta III...................................................................V 12, 64-73 lustinianus, Hieronymus ................................. 38* lustinianus, Vincentius........................... 52*; 53* luvenalis Satirarum libri XIV 103................................................... VIII i, 74-76 Jackson................................................................ 25* James M.R. A Descriptive Catalogue ........................................... 3* Janssens E. Les premiers historiens... de s. Thomas .... Jolif J.Y., v. Gauthier 237* IOANNES DE CERTALDO - LIPPOLD 635 Johnson Ch., v. Baxter Latini, v. Brunetto Jourdain C. Latona....................................................... VII 4, Index chronologicus chartarum..................................... 73* Kaeppeli T. Der Dantegegner Guido Vernani................................. 37*' Acta Capitulorum prov. Lombardiae.............................44* La bibliothèque de S. Eustorge ............................ 33* Inventari di libri di S. Domenico ............................ 34* Dalle pergamene di S. Domenico ............................ 23* Karkinus, v. Carcinus et Cercyon Katalog Prvotlaci.......................................................... 51* Kazotié, Augustinus ........................................ i8* Keeler L. The Vulgate Text of St. Thomas’s ........................ 51* Keerbergius, loannes........................................ 53* Keller, lorius Cellarius (?)......... 22* Kerkion, v. Cercyon Kilwardby, v. Robertus Kleitarchus, v. Clitarchus.............. IV 15, 227-230 Klubertanz G.P. The Discursive Power . . . Ill ig, 205-206; VI 1, 206-210; 6, 18-20 Kos M. Codices aetatis mediae manu scripti ........................ 38* Koudelka Vl.J. Spigolature dal Memoriale di Niccolb ......................... 33* Kristeller P.O. Iter Italicum ................................................................... 4g* Kuttner St. Sur les origines du terme.......................... V 12, 12-13 Repertorium der Kanonistik................. .... V Τ2, 12-13 Lacedaemonii . I ig, 1102 a nj III 7 1112 a 2g* III 7, 78; IV 7, 41-42; IX 6, 33; 56; X 15, g Lacombe G. Aristoteles Lat., Codices I . . . 35*; 204*; 206* Lacones, Laconii . Ill 17,1117 a 27; iv 10, 1124 b 16· 15, 1127 b 28; VU I, 1145 a 28; in 163-166IV 10, 84-93; 93; 15, 227-230; 235; VII i, 140 Lactantius Divinarum Institutionum libri II χπ 4........................................... III vin g ....................................... De opificio Dei . VII 3, 203-206 . . I 5. 5λ................................................................ . VI 6, 16........................................................................ 6, Laertius, v. Diogenes Lamia ...................................... Langlois Ch.-V. Jean de Padoue, Sorboniste . . Guiral Ot ........................................... Langlois P.L. Mémoire sur les bibliothèques Langton, v. Stephanus . . - · 18-20 18-20 VII 5, 52-55 • ..................... zo* • ................. .28* 164-172 Laurent M.-H. Le testament et la succession .... Fabio Vigili ............................. 20*; 32*; v. Prümmer • · ■ . . 32'„ 39*; 44*. Laurentius ......................................... · . Ill 2 52 Laurentius Philippi........................... * Laurentius Housom........................ ... Laurentius Pignon Catalogus . ........................................................... . Lavazzoli V.Gr. Elogi di S. Tommaso.................................. Lehmann P. Mittelalterliche Bibliothekskat. ... • 3 , ii, 32'c Lehu L. La raison, règle de la moralité ..... Leonardus Achates........................ Leonardus Antonius de Sambuchelis Leonardus Aretinus, v. Bruni VI 9, 43~45 • · · · 51* • · · · 34* Leonardus Matthaei de Utino Sermones Aurei de Sanctis • 37*; Le Tellier de Chaville D Lexicon Graeco-Latinum . 37*; 43*; 44* .............................. .... . 264*; IV τς V 2, 77-81; II, 179 Lexicon verborum Graecorum .................259^-263* De primo libro ... I 4, 109-114; 133- 5> 183-183; 12, 188-192; 13, 123-124; i5, 21-22; 32-33; τ7> 34 De secundo libro ... II 2, 103-104; 6, 130-131; 8 z75-z5o; 180; g, 9-11; 118-119; 119-127; 131; Î33· 160-163; ii, 30-37 De tertio libro . Ill 2, 58-63; 17, 163-168; 20, 139-142 De quarto libro ... IV 6, 31-33; ig, 27-29; 33-36; 84-95-, T3> 146-147·, 15, 227-230; 16, 63; 102-10’3 De quinto libro . . . V 1, 107-119; 5, 19-23; 7, 26-27; 29-30; 40-45; 11,179; 15, 156; 16, 12-17; 190-191 De sexto libro ... VI 5, 76-79; 7, 66-68; 120-122; 8, 20-23; 9, 8-13; 89-111; 10, 212-213; 223 De septimo libro . . VII 2, 168-173; 5, 61-63; 9, 81-86 De octavo libro . . VIII 1, 73-74; 108-109; 109-110; 126-130; g, 62; 123-123; 10, 23-26; 29-30; 33-36; 72-74; 85-86 De nono libro ... IX 2, 119-120; 4, 151-132; 6, 100-102; 8, 110-111; 116-117; 124-125; 10, 23-26; 157-158; 158; 12, 114-117; 117-118 De decimo libro . . . X 1, 32-33; 7, 110-119; 10, 148-149; 14, 49; 15, 14-17 Libellus theologalis qui appellatur................... 45* Liber De causis, v. De causis Liber de vita et genere Aristotilis . 267*; 1 6, 69 Lins, loannes de............................................... 39* Lippold J. Perilaos.............................................................. VII 5, 61-63 636 INDEX AUCTORUM Lottin O. Le droit naturel chez s. Thomas · ... V 12 21-22 Un commentaire sur l’Eth.vetus................. 226*· Albert le Grand et l’Éthique ..................... ’ 2 * A propos du commentaire sur l’éthique ' 2j6* Aristote et la connexion des vertus 26#* Psychologie et Morale t. II ... II 4, J07-703; V 12, 49-57; 91-92; X 2, 17^-779 34-69; 71-73·, 94-97· ln 37_4I. V 13, 200-202; i5> 76-70 t. VI . . . 49*; 204*; 236*; 237*; 241*; 242*; V 4> 54'55 Lucas Panetius.................................................. 52* Lucius ............................................. IX 4, I20.I2i Lucretius t. III .. . II 8, De rerum natura.............................................................196* 1 313 ................................................... Π 1* 704-705 118 ......................................................................... ...... Ludovicus XII................................................ ..... Ludo vicus Llull................................................ ... Macrobius Comm. in somnium Scipionis ................................... 192* Madurell Marimon J.M. et Rubiô y Balaguer J Documentes para la historia...................................... .... Malatestis, Samaritana de ................. 4O*; 40* Malopes....................... VII 7, 1150 b 10; vu 7> I74 Mandonnet P. Siger de Brabant et l’Averroïsme latin .... 232* Manetti, lannocius............................................ 2g* Manriquez, Thomas.................................. 52*; 53* Mansion A. La version médiévale de l’Éthique...................... 2o6* Autour de la date du comm. . . 237*; I i7> 142-133 Mansuetis, Leonardus de............................... 34* Map, Gualterus De nugis curialium IV c.3 ........................................................VII 5, 779 Marchesan A. L’Università di Treviso...................................... 35*; 8Τ* Marchesi C. L’Etica Nicomachea IV 8, 33-34; X 2, 735 Marcia .............. . . VIII 12, 286-288 Marriques, Thomas v. Manriquez Martialis Epigrammaton libri X iv 4 ............................................... X 12, 149-150 Martinus, mag. gramm. ..... • 237* Massa de Belluno, Franciscus . . ' ’ · 39*> 45* Massiliensis, v. Samuel Masson, Gabriel............................ ' 34* Mathaei, Guillelmus..................... .\ ’ ’ 13* Matthaei de Utino, v. Leonardus Matteini N. Il più antico oppositore ................. Matthaeus Bruni........................ Matthaeus della Porta.............. Matthaeus Vindocinensis Maximus...................................... L’Original de l’abrégé napolitain..................... 22*; Études sur les anciennes confréries ... Catalogue des mss. de la Bibi......................................... 25* ^6* . Megares...........................IV 7, 1123 a 24; IV 7> i83 Melczer, Yvo..........................................17*; l8* Melicertes, Melikertes........................... IV 3, 96-98 Melopios, v. Simonides Mercati G. Due suppos te spogliazioni................................................ 7* Mercurius............................................ IX 4, 120-121 Merope, Meropes . Ill 3, mi a 12; III 3, 183-184; 184; 216-217 Meyer C., v. Halm Meyer, loannes Chronica brevis Ord. Praed................................... 37* > 44* Michael Ephesinus In Ethic. Nic. quae supersunt comm. . 21*; 25*; 28*; 246*; 246*; 248*; 250*; 251*; 253*; 255*; V 4, 1131 a 18 bis; 5, 1131 b 10; 9, 1133 b 23; IX 9, 1169 a 6; 13, 1171 b 8; 14, 1171 b 29; X 2, 1172 b 26; VII 5. 52~55’, 13, 46-47 st passim in app. font. lib. V, IX βί -X Michael Scotus . . . II 8, 180-182; N 6, 151-153; VIII 10, 23-26; 55-56; 85-86 «I 5. 73 Medicis, Antonius loannes de . . ..................... -13· Medicis, Cosmas de................. . • · · . 4* Meersseman G. Le droit naturel . . V 12, 12-15; 47-48; 49-57; 91-92 Liber introductorius . . Transi. Arist. De animal I I, 488 b 16-17 Transi. Arist. Metaph IV 12, 1010 a 11-13 ................. V 6, 1015 a 26-33 The Vulgate Text ■ ■ ■ 33* Centuriae Π 79................................................... ■ US. 7z.73 Mystagogia c.5 ........................................................ ' ' Π 8· 7z-73 Quaestiones ad Thalassium I............................................................ ' ' X 4' 32-33 De nuptiis philologiae et mercurii I 7.................................................................................. 192* II 213............................................................................. 192* Martin H. 40»; 40, Ars versificatoria I 116................................................... Martianus Capella Martin C. ' 3' ■ <»·; 4t. ' ' · 204* 233* VI ii, 49. . . 233* VII 3, 125 Ill 2, 137; 3> 27 Michaud-Quantin P. Le traité des passions ................................. I 13. 34-35 637 LOTTIN - OVIDIUS Milesii ....................VII 8, 1151 a 8; VII 8, 93; 94 Milo ................................. II 6, 1106 b 3; 11 6, I24 Minio-Paluello L.................................................... 36* Henri Aristippe............................................................ 232* Phaedo interprete Henrico ....................................... 266* lacobus Veneticus grecus ........................................... 204* Tre note alia « Monarchia » .......................... VI 2, 134 Le texte du De anima d’Aristote . . Ill I3> m-112 L’« Aristoteles latinus » ........................................... 203Aristoteles latinus. Codices, Pars post. . . 14*', 204*·, 205*·, 259* Aristoteles latinus. Codices, Supplementa altera 204* Mittelalterliches W orterbuch...................... X 11,14 Moerbeke, v. Guillelmus de Môser-Mersky G. Mittelalterliche Bibliothekskat........................................ 266* Monfrin J. La bibliothèque de Matteo della Porta.................... 33* Monsta da Pesaro, Franciscus ....................... 15* Montagnone, v. Hieremias Moralium dogma philosophorum, v. Guillelmus de Conchis et Gualterus de Castellione Morelles, Cosmas................................... 53*; 54* Morussus, Petrus............................................... i4* Moyses Pergamensis Expositio C.I ............................................. VII 2, 168-175 Muckle J.T. Greek Words Translated..................... 266*; II 8, 71-73 Nanni, Remigius................................... 52*; 53* Considerationi civili ...................................................... 53* Librorum ac lectionum summulae ............................. $2* Nemesius....................................................... 207* De natura hominis ................................. 11 7, 15-17; III 12, 16-18 ............................................. · . VI 6, 18-20 ...................................................... VI 6, 18-20 c.13 ...................................................... VI..6, 18-20 c.i6 ······ n 3, 76-78 c.17 ................. 11 5. 72-79; III 18, 27-32 c.i8 ............................................. · VII 13, 46-47 c.ig ..........................................· · II 5, 104-10^ C.20 ... II 9, 151; ΠΙ 16, 75-76; IV I7> 35.4O C.21 ............................................. ... IV 13, 57 C.31 · III 3, 216-217 c.34 ·········.... III 8, 4 c.44 .............. ..... 1 14, 4i.42. x io 26_29 Neoptholomus (Neoptolemus) . vu ,6 9, 1151 2, 168-175; o ’ a *9’ J b 18; VII ’ /j» /«» 170; 9, 140-142; 140-13! Neubauer A.I). c.6 C.12 Catalogue of the Hebrew mss. Nicolaus Nicolaus Nicolaus Nicolaus Nicolaus Nicolaus . . V............................... Boccasini ................. de Nuceria .............. Galgani..................... Hopfgartens.............. Oresme, v. Oresme ... 5o* ... 13* • · · 35* ··· 23* • · · 35* • · · 32* Nicolaus Parisiensis Rationes sex principiorum ....................................... 243* Rationes super Peryermenias....................................... 243* Rationes super Porphyrio........................................... 243* Nicolaus Spindeler Niedermann M. ............................................ 5i* Les gloses médicales ..............................Ι93*ί IV 5, 52 Niermeyer J.F. 1-13; ii, 25; X il, 14 Niobe (Niobes) VII 4, 1148 a 33; VII 4, 164-172; Norwh., Henricus de........................................ 17* Mediae Latinitatis Lexicon . . . I91*. V 6, VIII Novarina P., v. Walz Nuceria, Nicolaus de........................................ 23* Nuceria, Thomas de ........................................ 23* Odonis, v. Geraldus Odriscus ............................................. VII 2, 171 Olivierus Forceta Tarvisinus.......................... 35* Olmos y Canalda E. Codices de la Catedral de Valencia.............................37* Omont H. Concordance des numéros.......................... 9*; 10*; zz* Oresme, Nicolaus Le livre de Ethiques . . . 191*; 193*; 194*; 255*; VI 10, 1144 a 23-24; VIH i, 1155 a 21; 9, 1159 b 28; V 6, 1-13 Orestes............................................. IX Orlamunda, v. Albertus 12, 114-117 Orlandi St. Necrologio di S. Maria Novella ................................. 40* La biblioteca di S. Maria Novella............................ 32* Orsini, loannes Baptista................................. 13* Ot, v. Geraldus Odonis Oudin C. Commentarius de Scriptoribus..................................... 54* Ovidius Ars Amatoria 474 ........................................................II i, 104-105 651-652.................................................. VII 5, 61-63 HI 83 .................................................... X 12, 149-150 397 ........................................................... Ill 2, 19-21 Metamorphoseon libri XV I 1-2 IX 4, Z20-Z2Z II 7θ5-7ο6 IX 4, 120-121 8I9-832 IX 4, 120-121 IV 554-560 IX 4, 120-121 V 230-249 IX 4, Z20-Z2Z VI 146-312 ....................................... VII 4, 168-172 301-313 IX 4, 120-121 XIV 753-758 IX 4, 120-121 XV 411-412 I i5, i45.I47 Tristia I IV Iv 72 .......................................... vill 4, 90-94 Ex Ponto epistulae IV x 5 ....................................................II i, 104-105 INDEX AUCTORUM 638 Padua, lacobus de..................... Pagnani G. Alcuni codici della libreria . . . . · Papias ......................................... · Paré G., Brunet A., Tremblay P· La renaissance du XIIe siècle . · Papiensis, v. Bernardus Parisiensis, v. Nicolaus Parma, Simon de........................ ·................... 35 Paschini P. Domenico Grimani Cardinale di S. Marco ■■■■ 3 Pasimachus...................................III 163-166 Pasqui U. * La biblioteca d’un notaro aretino · ·....................81 Patroclus............................................x I2’ II4'117 Paulmy, Marchisus de .................... 25 Paulus II...............................................................6* Paulus de Worczyn............................................ 22* Pauly A., Wissowa G., Kroll W. Real-Encyclopâdie .................................................. 5> 61-63 Pecham, v. loannes Peddie, R.A. Conspectus Incunabulorum............................................. 51* Pellechet M. Catalogue général des incunables ............................ 47* Pellegrin E. La bibliothèque des Visconti et des Sforza ... 9* Pelster F. Adam von Bocfeld........................................................ 237* Recognitio operis Destrez, La pecia. . . . 86*; 87* Pelzer A. Les versions latines . . . 203*; 204*; 246*; I 2, 61; 5, 109; 7, 84-86; IV 7, 155-156; 8, 52-57 Le cours inédit . . . 235*; 239*; 242*; 249*; 266*; I i, 109; 165-173; 175-183 Pentadius................................................ vil 5, 119 Peripatetici . I 5, 47-48; 12, 62; 64; 16, 138; 142 Pergamensis, v. Moyses Pero de Thorogni................................... * Pericles..............................VI 4’ 1140 b 8; VI 4, 104 Persi . . V 12, H34 b 26; VIII Io, Il6o b 2?. v I2 n,+ , π I46; Vln Io> 133; 139 Petre EL Caritas. Étude sur le vocabulaire . ΤΛΖ • · · IV 14, 70-72 Petrili R.P. Il beato Agostino Kazotic ... Petrus Abaelardus Theologia Christiana II .... . Dialogus inter philosophum . Ill i Petrus Calo Vita Sancti Thomae ................. Petrus de Alvernia Sent, libri Metheororum .... Sent, libri Politicorum .... 1 5> IT9 ’ J/-41; V 12, 12-15 ' ■ · · · 235* ’’···· 45 ’ · · · 31*; 45* Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus Petrus de Apulea............................ de Bafuinhe........................ de Farbu............................ de Fuxo............................... de Ibernia............................ de Luna............................... de Sardinia........................ de Tharantasia ................. de Winton ........................ Donatus............................... Helias Comm. super maior. Priscianum. . . · .... 35* 205*; 214* . . 9*; 9* . . . . 8* . . · 237* . . 8*; 31* . . . · 12* . . · · 27* . .· · æ7* .... 33* . VI 5, 58 Petrus Lombardus Libri IV Sententiarum II d.22 c.4......................................V 13. d.27 c.5............................................... d.43 .................................. V 13, Petrus Morussus 166-167; 172 I 14, 56-62 166-167; 172 ............................................... T4* Phalaris . VII 5, 1148 b 24; 1149 a T3> VI1 5> 61 » 61-63; 185 Phidias . . . . VI 5, 1141 a 10; VI 5, 76> 76-79 Philippus Cancellarius........................ IV 15, 91-92 Philippus Ferrariensis Liber de introductione loquendi.................................44* Philip Hofer .................................................... 204* Phillips Thomas ............................................... 37* Philipator . VII 4, 1148 a 34; VII 4, 164-172; 170 Philoctetes (Philotethes) . VII 2, 1146 a 20; 7,1150 b 9; 9, 1151 b 18; VII 2, 168-175; 169-171; 7, 170-173; 171; 9, 140; 140-151 Philoxemus (Philexenus, Philosenus) III 20, 1118 a 32; III 20, 34; 34 Phocylides (Phokilides)....................... v 2, 93-108 Phydias, v. Phidias Pictagoras, v. Pythagoras Pignon, v. Laurentius Pilades, v. Pylades Piperno, v. Reginaldus de Pirithous (Piritheus) .................... IX 12, n4-117 Pisis, v. Raynerius de Pistoriensis, Bartholomaeus . . . . Pistoriensis, Zominus ..................... Pitra Analacta sacra Pittacus . . ..................... VH 2) 168-175 IX b, 1169 aJ2,32·IXtv zx5g. η Pittet A. Vocabulaire philosophique de Sénèque Pius V......................................... ... ’ · · Π 5, 87 • · 52*; 53* λ 639 PADUA, IACOBUS DE - RICARDUS ALKRYNTON Plato . . 23*; 253*; I 4, 1095 a 32; II 3, 1104 b 12; X 2, 1172 b 28; I 4, 75-52; 107; 5, 16-23; 6, 33; 37; 70; 77; 88; 94; 127; 151; 25; 84-86; 85; 86; 19, in ; in-113; H 3> 61; III 13, 104-107; IV 15, 227-230; V 5, 69; VI 6, 18-20; VII 2, 168-125; 4, 70-23; 13, 35; 46~47', IX 10, 26-29; X 2, 93; 95; 103; 112; 10, i6~I9> 40-50 Institutiones grammaticae VIII 4 Proclus Propertius I 331 C ... V 12, 148-152; 16, 126-129; 142-130 III 401 e - 402 a ................................... II 3, 61 IV 434 d - 441 c............................... II 5, 72-29 Timaeus . . . V 12, 12-13; 15, 162-168; VII 2, 168-125 20 d-e ............................................. I 15, 32-33 39 e - 41 a ...................................... I 14, 41-42 6g c - 72 b ................................... I 19, 111-113 Platonici I 1, 151; 4, 75-82; 26; 6, 15; 33; 85; 98; 102; 7, 3; 61; 69; 71; 83; 99; VII 13, 46; IX 10, 27; X 2, 125; 3, 2; 24; 62; in ; 149; 159; 4, 2; 5; 5, 6 Plautus Protagoras Prudentius ......................................................................... 254* ..........................................................................254* 452...................................................................254* Plinius Naturalis historiae libri VIII Li 122 ....................................... I 15, 145-142 X 63 ............................................ X 12, 168 XXVIII xxix 13 ............................ I 15, 145-14? XXXIV 89........................................ VII 5, 61-63 Plotinus .................................................... 5*; 16* Elementa theologica Exp. super prop. 12 Leges II 653 a ............................................................ II 3, 61 Meno ................................................................... III 3, 19-21 Respublica Pseudulus Epidicus ......................................... IX 4, 120-121 Priscianus .......................... VI 3, 113-114 Elegiae II xv 15...................................................... X 12, 149-150 xxv 11-12 ................................... VII 5, 61-63 . . . . IX 1, 1164 a 24; IX 1, 127; 148 Peristephanon x 485 ........................................................193* Prümmer D. et Laurent M.H. Fontes vitae s. Thomae . . . 23* > 232*; 233*; 232*; 256*; 264* Ptolomaeus, Franciscus..................................... 29* Putacus, v. Pittacus Pykard Q.J..................................... ................. ... Pylades............................................... IX 12,114-112 Pyrithous, v. Pirithous Pythagoras I 7, 1096 b 5; II 7, 1106 b 30; V 8, 1132 b 12; I 7, 17; 70; 74; 24-81-, 83; 87; I7) 20-21; II 7> 5, V 8, 13; IX 4, 120-121 Queneau G. Origine de la sentence .................................. yj 2 Quétif J. et Échard J. Enneades Scriptores Ordinis Praedicatorum VI ix 9.................................................. X i, 24-22 Podlaha A. I . 9*; 11*; 13*; 30*; 34*; 44*; 44*; 43*. *. * Π............................................. 44*; 52*; 3^. 7.* uo > ’ 34 Quintilianus...................................... ... • · 197- Soupis rukopisù knihovny .............................................. 35* Poeas.................................................. VII 2, 168-123 Pohlenz M. Die Stoa ........................................................... II 8, 34-69 Policleitus, Policlitus, v. Polycletus Polidamas, v. Polydamas Polunices, v. Polynices Polycletus . . . . VI 5, 1141 a 11; VI 5, 76-79; 7g Polydamas . Ill 16, 1116 a 23; III 16, 57-59; 62 Polynices................................................III 2, 58-63 Potamius Tractatus de Lazaro .................................................... 193% Potone ...................................................... I 7, 84-86 Pouillon H. Le premier traité des propriétés.................... IV 15, 9z-p2 Powicke F.M. The Medieval Books of Merton College.................... 33* Prato, lacobus loannes Lapi.......................... 29* Prato, Simmitendus Arrigus .......................... 29* Priamus . I 15,, 1100 a 8; 16, 1101 a 8; VII 1, Il45 a 21; I 15, 21; 21-22; 38; 16, 186; VII i, Institutionis oratoriae Libri 3, 203-206 ■ I 7, 207 Radamantus, v. Rhadamantis Rast .................................................... Ratinck, v. Amplonius Raymond P. La bibliothèque de don Carlos .... • · · 33* • · · . 12* Raynerius de Pisis Pan theologia............................................... .... • 235*;242* Razi .................................................... Vl 6, i8-20 Recanato, v. Bartholomaeus de Reginaldus de Piperno Memoria S. Thomae .............................. Reichert B.Μ. • · · · 36* Acta capitulorum generalium II, 1304-1378...................................... . • III, 1380-1498............................... • Remigius Nanni, v. Nanni Rhadamantis ... V 8, 1132 b 25; v 8Ricardus Alkrynton........................ ' · · · 44* · · · 30* 36; 36-38 o -> * . . ... · 33 640 INDEX AUCTORUM Richardus de S. Victore !95*j 203* j 204**214*; 220*; 221*; 227*; 228*; 229*; 232*; 233*; 234*; 255; 259*; 264* et passim in app. Sardanapallos, Sardanapulus . I 5, 1095 b 22; I 5, 109; 109 Saresberiensis, v. loannes Sareshel, v. Alfredus de Sathirus, Satyrus . VII 4, 1148 a 34; VII 4, 164172-, 169 Saxonia, v. Albertus de Scithae . III 7, 1112 a 28; VII 7, 1150 b 14; III 7, 79; VII 5, 55-61·, 57; j, 186 Scoti A. Transi. Comm, graecorum . . . 5*; 21*; 24*; 25*; 28*; 29*; 30*; 203*; 204*; 205*; 235*; 246**254*’ 257*; 263* Scotus, v. Michael Seneca .............................. 27*; 35*; 267*; II 8, 70 et passim in app. font. textus Thomae De constantia sapientis XIV i....................................................... VII 5, 114-113 De ira I ni 2 ............................................................ IV 13, 57 3 ............................................... .... IV 13, 57 De vita beata I 12 ................................................... VIII i, 74-76 III 3 ................................................... IV 10, 194-196 XV 2 ................................................... X 6, 113-116 De clementia II iv 3 ........................................................VII 5, 61-63 vi-vn............................................................ III i, 37-41 De beneficiis IV xxix i.................................................. VIII i, 74-76 Excerptionum allegor, libri 1 lib 1 c-4........................................... III 15, 97-98 Riley L.W. Aristotle. Texts and Commentaries............................ 56* Risburgh loannes...................................... 33*; Robertus Grosseteste................................... passim Transi. Arist. Ethic. . . . 3*; 6*; 20*; 21*; 24*; 25*; 27*; 28*; 39*; 48*; 49*; 5i*; 52* ; ’53*/54*; 194*; erit. textus Arist. Notulae . . 194*; 195*; 250* Summa in Ethicam ................. - .25*; 26*; 29*; 54* Robertus Kilwardby Notulae priorum..................... 238*; 239*; 241*; 244* Comm, in Ethica nova et vet. • · I2*; 236*; 238* Rodeborne Rodier G. ........................ .......................... · · 33* Aristote, Traité de l’âme.................................. IV 17, 34 Rogerius (?) .......................................... 27*; 27* Rogerius Gates...................................... 33*; 33* Rogerus Bacon...................................... • · . 27* Compendium studii philosophiae C'8 .....................................................................· · 232* Rogerus Roseth......................................... * • · 27* Rogerus Swyneshed.................................. # • . 27** Rolandus Cremonensis Summae liber tercius.................................. • · · 249* Romanus, v. Aegidius Rose V. Die Lücke in Diogenes Laertius..................... , 266* Rosenthal B.M. Fine Books from Bernard Rosenthal Roseth, Rogerus . . • · · 56* ...................................... Rossi, Canonicus, Torquatus, loannes . Rovere.................................................... Rubiô y Balaguer, v. Madurell Saffrey H.D. S. Thomae... Super de Causis Memorie dei beato Benedetto XI.................................35* Naturalium quaestionum libri IV in 4....................................................... II i, 104-105 Epist. moral. Ad Lucilium ....................................... 267* I epist.8, 5 .................................. IV 10, 194-197 VII epist.5 [67], 10 ...................................... II 8, 70 XV epist.3 [95], 51 .......................... VIII 1, 74-76 Senonis, v. Andreas de Senophantus, v. Xenophantos Series chronologica Magistrorum.......................53* Shooner H.V., v. Dondaine H. Sicyonii (Sikionii, Sikonii) . III 17, 1117 a 27; III 17, 163-166; 164 Silvestre H. Enfin un manuscrit anglais • · . 13* ..................... • · οσ* Sallustius Bellum Catilinae C-2°................................................................... ‘V l·· 5T-54 Samaritana de Malatestis........................ . • · 40* Sambin P. Ricerche per la storia della cultura .... Sambuchelis, Leonardus de................. ... Samuel Massiliensis ' · · 33* Transi, hebr. Averrois Comm........................... .... • · 34* • · 50* ....................................... 266* Simmitendus Arrigus dePrato........................ 29* Simon Benvenuti de Tencho......................... 31* Simon de Parma............................................... 35* Simonides Melopios . VI 3, 1121 a 7; IV 3, 97; X 11, 112; 112-113 Socrates . III16, 1116 b 4; IV 15, 1127 b 25; VI n, 1144 b 18; 1144 b 28; VII 2, 1145 b 24; 1145 b 25; 3, 1147 b 15; I 6, 71; III 13, 104-107; 16, 128; IV 15, 224; VI il, 3-11; 75; 79; 82; 113; VU 2, 48; 54; 67; 3, 18; 165; 226; 311; 321; 4, 70-73; X 14, 107 Socratici ................ VI 11, 79; 78-80; 113-120; 141 Solimanus de Martino Tabulae exemplarium................................. 86*; 87*; 88* RICHARD US DE S. VICTORE - THETIS Solinus.............................................. 27*; 267*; Il 6, 125 Collectanea rerum memorabilium............................... 267* I 76 .................................................... II 6, 124-126 X 7-8.......................................................... vu 5, 55-61 XV 15 ........................................................ VII 5, 55-61 Solon . . I 15, 1100 a π; noo a 15; X 13, 1179 a 9; I 15, 32; 32-33; 39; 44; 45; 68; 16, 214; X 13, 68; 112-113 Sophistae IX 1, 1164 a 31; X 16, 1180 b 35; 1181 a 12; VII 2, 179; IX i, 146; X 16, 44; 50; 91; 93 Sortes.............................V 5, 68; VI 3, 63; VIII 4, 128 Sostratus..........................................VII 4, 164-172 Souter A. A Glossary of later Latin.............................. V 6, 1-13 Sophocles................................................ VII 2, 169 Philoctetes . . , VII 2, 1146 a 19-20; 9, 1151 b 18; VII 2, 168-175; 9, i4°-i5i', 141 Spalling Th.............................................................17* Speusippus I 7, 1096 b 7; VII 13, 1153 b 5; I 7, 84; 84-86; VII 13, 34 Spicq C. Références aux sources ......................... Ill 3, 146-150 S tandeck Carolus............................................... 38* Stamsensis Catalogus ............................ 37* ; 232* Statuta Univ. Bononiensis ................. 80*; 86* Statuta Univ. Ilerdensis.................................... 80* Statuta Univ. Montispessulani ...................... 81* Statuta Univ. Paduanae ..................... 80*; 86* Statuta Univ. Parisiensis 73*; 94*; 94* > 107*; 107* Statuta Univ. Perpinianensis......................... 81* Statuta Univ. Tarvisii .................................... 81* Statuta Univ. Tolosanae.................................... 81* Steinschneider M. Die Hebraischen Uebersetzungen ............................ 5θ* Steifanus magister ............................................ 13* Stephanus Baluze............................................... 38* Stephanus de Abbatisvilla ................... 10*; 10* Stephanus de Calvomonte ............................ 205* Stephanus de Gebennis.......................... 10*; ro* Stephanus de Gravesend....................... 33*', 33* Stephanus de Montepoliciano...........................13* Stephanus Langton Quaestiones ...................................................... HI I, 37~4i Stigall J.O. The « De vita et moribus philos. ».......................... 266* The Manuscript Tradition of the De vita . . . 266* Stinissen W. De commentaar van Thomas op Boek VIII . . 203* Aristoteles over de vriendschap . · 203*; 246*; 251* Stoici . . 5*; 16*; 167*; I 5, 47-48', 12, 62; 63; is, 135; 138; 139; II 3, 114-120; 115; 8, 34-69', ii, 98; 103; III i, 37-41; 18, 79; 85; IO5J IV 13, 65; VII 13, 109; X 9, 46; 13, 105 641 Stokes, loannes.................................................... Stornajolo C. Codices Urbinates Latini .............................................. 49* Codices Urbinates Graeci .................................. I4*> 49* Suidas Lexicon ... I 5, zop; 7, 84-86; IV 3, 96-98; 7, 155-156; 8, 52-57; x5, 60-65; VIII I, 126-130 Summa Alexandrinorum....................IV 8, 33-34 Summa Coloniensis........................... V12, 21-22 Summa fratris Alexandri................IV 15, 91-92 I p.2 n.120........................................... VII 14, 119-120 n.366.......................................... VII 14, 119-120 II p.i n.82 VII 14, 119-120 n.360............................................... VI 6, 18-20 n.455.......................................... VII 14, 119-120 p.2 n.12 VII 14, 119-120 n.346.............................................. v 13, 200-202 Summa {{Reverentia sacrorum Can.» . V 12, 12-15 Summarium anonymum.....................................49* Summarium Brugense.................................. 45*; 46* Summarium Parisiacum........................ 47*; 48* Summarium Pragense........................................ 48* Summarium Vaticanum.....................................46* Swyneshed Rogerus............................................ 27* Syconii, v. Sicyonii Symon de Parma............................................... 35* Symonides, v. Simonides Synave P. Recognitio «Contra Gentiles».......................... 86*; 87* Recognitio Destrez, La Pecia.......................... 86*; 87* Tanton, Walterus de........................................ 17* Testard M. S. Augustin et Cicéron . . . I 5, 48-53; 109; 16, 137I47'> H 3, i5-ï6; 7, 15-17; III 1, 37-41; 13, m-112; 15, 97-98; IV 10, 194-197; 13, 57; VII 1, 119-120 Teyll, loannes ................................................... I9* Thales ..... VI 6, 1141 b 4; VI 6, 115; 122; 124 Tharantasia, Petrus de..................................... 27* Themistius Paraphrasis eorum quae De anima . . I 19 m-113 Theodectus (Theodoctus) . VU 7> II5O 9; yjj 171; 170-173 Theognis (Theogenis, Theonis) . ιχ Io ΙΙ?Ο a I2; V 2, 93-108; IX 10, 158; z53; χ4> 75-76; χ II2-II3 Theophrastus (Theophrastes) De moribus ............................. IV 3, g6_g8. v 2 g3_io8 divitiis................................................ IV 3, 96-9S Thesaurus linguae latinae . 192*; Ig3*· jj 2 33VU 8. 31; X i, 35 TheSeUS............................... ■ · · · IX I2, II4-TI7 Thetis . IV το, 1124 b 16; III l6> J7.5p. IV Jo> 84-95'. 85; 88 642 INDEX AUCTORUM Tholomeus de Lucca Historia ecclesiastica .................................................... 246* Thomas Brabantinus, Cantimpratanus Thomas de Aquino . . 232* q-82 q.83 q.84 q.85 a.i ..................... I 18, 153-154 a.i ................. Ill 19, 205-206 a.6 s.c.................................................... II i, 53-54 a.6 VI5,55-56 a.7 arg.2.......................................... IV 15, 91-92 a.3 .......................... VI i, 191-199-, 203-206 a.2 arg.3..................................... Ill 5, 179-180 a.2 ad 3 ................Ill 5, 179-180 a.i ....................................................... I 14, 94 a.3 arg.2..................................... HI 5, 179-180 a.3 ad 3 ................................. Ill 19, 208-214 a.i ad 2 .................................. VII 5, 114-115 a.i ............................................... VII i, 91-94 a.6 arg.i...................................... IX 10, 26-29 a.i arg.i................................. Ill 15, 102-104 a.i ............................................. VII 3, 178-179 a.8 ............................................................ 246* a.3 ........................................... VII i, 102-107 a.4 .... I 20, 161-168-, III 13, in-112 a.i ......................... VI 3, 99-100 Summa theologiae q.86 I Prol.............................................................................. 268* q.87 q.i a.6 arg.i................................................... I 1, 1 q.2 a.i arg.2......................................... VI 5, 55-56 q.88 q.3 a.6 I 14, 113-114 q-5 a.2 ........................................... I I, 151-152 q.91 a.4 Ill 15, 102-104 q.92 a.4 ad i ...................................... I 13, 157-159 q.98 a.6 ............................................... II 5, 85-86 q.103 q.16 a.i arg.i......................................... IV 15, 90-91 q.105 a.i arg.3..................................... Ill 5, 179-180 q.107 a.i ........................................... IV 15, 90-91 q.108 a.i ad 3 IV 15, 90-91 q.no a.2 arg.2...................................... IV 15, 91-92 q.115 q.17 a.3 ad 2 ......................................... VI 5, 55-56 q.117 a.4 ....................................... IV 15, 90-91 Ia-IIae....................................................................... 41*; 201* q.i8 a.2 ........................................... I 10, 82-84 q.i a.1 s.c............................................... I 18, 153-154 a.2 ad 2 Ill 15, 97-98 a.3 ........................................................IV 2, 47 a.3 .......................................Ill 19, 205-206 q.2 a.i arg.2................................. V 9, 1133 b 11 q.19 a.12 arg.4........................................................ 230* a.i ad 3 .................................. IX I, 226-229 q.20 a.i ..................... I 10, 112-113 a.6 ad I ...................................... II 5, 85-86 a.i ad 2 ........................................... IV 13, 57 a.8 arg.i.................................... VII 1, 102-107 a.2 ad 3 ........................................... VIII 2, 74 a.8 ad i .................................. X 13, 133-134 q.22 a.3 . I 14, 41-42-, IV 7, 24-26', IX 10, 26-29 q.3 a.2 ad 4 .................................. I 16, 215-225 q.28 a.2 ............................................... 16, 116-117 a-3 ad 2 ..................... X 13, 133-134 a.3 arg.i................................ VIII 12, 139-145 a.6 arg.2................................. VII 13, 163-164 a.3 ad 3 ................................ VIII 12, 139-145 q.4 a.7 ad 2 ................................ X 13, 133-134 q.31 a.2 arg.i..................................... IX 4, 120-121 q-5 a.4 ................. 116, 215-225-, x 13,133-134 q.36 a.3 arg.2..................................... HI 5, 179-180 q.6 a.3 .............................. Ill 21, 24-26-, 53-54 q.45 a.5 arg.i................................. Ill 15, 102-104 q-7 a.3 ....................................... Ill 3, 153-155 q.48 a.i ad 2 ............................................... IV 2, 47 a.4 arg.i..................................... Ill 3, 216-217 a.3 ad 3 .......................................IV 3, 61-62 a.4 s.c.............................................. HI 3, 216-217 q.55 a.3 ad 3 ........................................... VI ii, 49 a.4 ad i ...................................... Ill 3, 216-217 q-58 a.3 ............................................... I ii, 28-35 q.8 a.i s.c.................................................... Ill 11, 75 a.5 s.c........................................................ 16, 136 a.2 ................. I 18, 153-154-, III 10, 9-19 q-6o a.2 ........................................... I 18, 153-154 q.9 a.5 .......................................Ill 13, in-112 a.3 arg.2.......................................... I 17, 20-21 q.n a.3 ............................................... II 5, 85-86 a.5 arg.2..................................... HI 5, 179-180 a.4 arg.2...................................... II 5, 85-86 q.63 a.4 ad 2 .......................................... H 3, 15-16 a.4 ad 2 ...................................... II 5, 85-86 a.7 ................. I 14, 41-42·, IX 10, 29-31 a.12 Ill 19, 205-206 a.8 arg.i..................................... VI 3, 113-114 q.12 a.5 Ill 19, 205-206 q.65 a.3 arg.i........................ I 1, 1; X 12, 156-157 a.5ad 3 ................................... Ill 19, 205-206 q.70 a.3 arg.5......................................I 10, 112-113 q-i3 a.3 I 18, 153-154 q-73 a.i ............................................... I i, 187-189 q.14 a.i s.c........................................................ Ill 8, 4 q.75 a.2 ........................................... VIII 2, 43-46 a.4 ........................................... VII 5, 109-110 a.3 ............................................... X 10, 49-50 q.15 a.2 .......................................Ill 19, 205-206 q.76 a.3 ........................................... I 19, in-113 a.3 arg.i..................................... HI 5, 179-180 a.3 ad 4 ...................................... IX 9, 72-73 q. 16 a.2 ad 2 .................................. Ill 19, 205-206 q.77 a.2 ............................................... VII i, 91-94 q.17 a.2 ad 3 Ill 19, 205-206 a.3 ............................................... V 13, 28-30 q.18 a.2 ............................................... X 2, 174-176 q.78 a.2 ........................................... VII i, 202-107 a.5 ............................................... V 13, 28-30 a.3 Ill19,120-121 a.6 .............................. IV 2, 47', V 13, 28-30 a.4 Ill19,205-206 a.8 arg.i ........................................... IV 13, 120 q.79 a.6 ad 2 VIII3,134-135 a.10 ............................................... V 13, 28-30 a.8 ............................................... I ii, 28-35 q.19 a.5 ........................................... X 2, 174-176 a.9 arg.3................................. VI i, 1139 a 12 a.io ad 3 ............................................... I 1, 1 q.22 a.i ....................................................... II 5, 58 a.n s.c.................................................. VI 2, 134 a.2 II 5,51-72 a. 12 ....................... II 4, 101-103 a.3 s.c.................................................... II 3, 76-78 q.81 a.2 ............................................... II 5, 72-79 q-23 a.4...................................................... II 5, 85-86 THOLOMEUS DE LUCCA - THOMAS DE AQUINO q-25 a.2 a.2 a.2 q.26 a.3 a.3 a.3 q.27 a.2 q.28 a.i a.i a.2 a.4 q.29 a.5 ς·3θ a.2 q-3i a.i a.i a-3 ά·7 q-32 a.2 a.2 a.5 a.5 Ά.7 q-33 a.2 a.3 q-34 a-3 a-3 a.4 a.4 q-35 a.6 a.7 q-39 a.i q.40 a.3 a.5 a.6 a.7 q.41 a.i a.4 a.4 q.42 a.3 a.5 a.6 q.44 a.i &ï q-45 a.3 a-4 q.46 a.2 a-3 a-3 a.4 a.4 a.5 a-7 q.49 a-3 q-5o a.i a.3 a-5 a.6 q 51 a.i a.i a.i 643 arg.2............................................... I 17, 20-21 a-3 s.c.................................................... VIII 5, 43-46 arg.3........................................... VI 3, 113-114 q-54 a-2 .................................................. VI 3, 136-137 ........................................................ II 5, 85-86 a.2 ad 2 ........................................... VI 3, 99-100 arg.i.......................................... IV 14, 70-72 a-2 ad 3 .......................................... I 18, 153-154 arg.3.......................................... IV 14, 70-72 q-56 a.5 .............................. II 3, 15-16; III 15, 97-98 .................................................... IV 14, 70-72 a.6 arg.i ........................................... HI 15, 97-98 .................................................... Ill 3, ig-21 a.6 ad 2 .......................................I 20 1102 b 30 .................................. I 17, 20-21; IX 10, 20 q-57 a.4 .......................... I 18, 153-154; II 4, 44-45 ad 2 ............................................... I 17, 20-21 cL.5 ad i ............................................... II 4, 44-45 ............................................................ VIII 2, 74 a·6 ........................................................ VI 9, 43-45 ....................................................II 5, 105-106 q.58 a.i arg.3...............................................HI 15, 97-98 arg.2..........................................VII 13, 163-164 a.i s.c.................................................... I 20, 1103 a 7 ad 3 ........................................... VII 5, 109-110 a.i .............................. Η I, 56-57; 61-62; 62-67 ............................................................ X 3, 146 a.2 ad i ............................................... II 4, 44-45 ad 2 ....................................................II 5, 85-86 a-3 ad 2 ........................................... VII 10, 89-90 ............................................................ Π 5, 97 a-4 arg.i........................................... HI 15, 97-98 ..................................................... VIII 2, 43-46 q-59 a.2 ....................................................I 16, 137-147 arg.3................................................... II 3, 15-16 q.6o a.i ad 3 ....................................................IV 2, 47 ad 3 ....................................................II 3, 15-16 q.61 a.4 arg.i..................................................... II 8, 71 arg.3................................................................. 230* a-4 arg.2..................................................... II 8, 71 ............................................................ IV 10, 194 a.4 arg.3............................................... II 4, 69-71 ad 2 . 233*; VII 14, 1154 b 12; III 12, 16-18 a.4 ad i ..................................................... II 8, 70 ................................................... IX i, 226-229 a.5 ............................................................ II 8, 58 ad i ............................................... II 5, 85-86 q.64 a.2 sc.................................................. H 7, 1107 a 1 arg.3.......................................... I 14, 113-114 q.65 a.i ad i ... VI 11, 164-170; VII 5, 109-110 ................................................... VII 13, 46-47 a-3 arg.2..................................................... 230* arg.i......................................... VIII 12, 171-172 q-66 a.i ........................................................ X 3, 32-61 s.c................................................... VII ii, 16-19 a-5 arg.i........................................... I 2, 1094 a 28 ....................................................I 10, 112-113 a.5 ad 4 ............................................... VI 5, 55-56 ....................................................I 10, 112-113 q.68 a.i ad i ......................................... VII 1, 1145 a 23 arg.2.......................................... VII 11, 90-91 a.4 ad i ............................................... II 4, 44-45 ........................................... . Ill 19, 205-206 q.70 a.4 ad 2 ............................................................ 230* ........................................................ Ill 16, 127 q.71 a.2 arg.2.......................................... Hi, 1103 a 21 ............................................... Ill 17, 115-117 a.2 ad 2 .............................................. HI 15, 97-98 ........................................................ VIII 5, 108 a.3 Ill 5, 179-180 ad 3 .......................................... HI 19, 205-206 a.4 ............................................... VII 3, 178-179 .......................... ............................. IV 10, 194 q-72 a-3 ............................................................ IV 2, 43 ad 4 ............................................... IV 10, 194 a-5 I 18, 153-154 arg.2........................................... Ill 18, 27-32 a.6............................................................V 13, 200-202 ad 3 .......................................VII 14, 119-120 q-73 a.5 ........................................................ VII 6, 60-62 arg.3........................................... I 7, 1096 b 4 q.74 a.8 arg.2......................................... HI 5, 179-180 q.75 a.4 arg.2.........................................HI 15, 102-104 s.c.................................................... IV 17, 35-40 q.76 a.2 ad 3 ........................................... V 13, 200-202 ................................................... IV 17, 35-40 a.3 arg.2............................................... V 13, 28-30 ............................................... Ill 17, 115-117 a.4 arg.4.................................................................230* s.c................................................... Ill 15, 1116 a 8 q.77 a.2 ad 4 ................................................... VII 3, 271 s.c.i ......................................... IV 13, 57 a.4 ad 4 ................................................... IX 10, 20 arg.i...................................................... IV 13, 57 q.78 a.2 .......................... Η I, 61-62; VII 3, 178-179 ....................................................VII 5, 109-110 q.84 a.3 ad 2 ............................................... IV 13, 120 ........................................................ VII 6, 18-22 q.87 a.7 ........................................................ V 8, 75-76 ad 2 HI 19, 205-206 . Ill 12, 16-18; IV 13, 183-186; VII 6, 34-36 q.88 a.4 arg.3................................................... VII 8, 31 ad i ........................................... HI 19, 205-206 q-91 a.3 ............................................................ V ii, 132 s.c......................................... VII 3,178-179 q-94 a.2 ....................................... V 12, 49-57; 64-73 arg.i............................................ VII 3, 178-179 q.95 a.2 arg.3........................................ V 12, 1134 b 19 ............................................... Ill ig, 205-206 a.2 ad 4........................................ VI 9, 1143 b 12 VII 3,178-179 q.96 a.i arg.i........................................ V 12, 1134 b 23 arg.2.............................................. I 10, 112-113 a.i ad i .... V 12, 1134 b 21; 1134 b 23 arg.i............................................ VII 3, 178-179 a.i ad 2 ....................................... VIII 12, 171-172 s.c.......................................................II 4, 101-103 q-97 a.i ............................................................ V ii, 132 ......................................................................... q.100 a.9 ........................................................ II 4, 69-71 a-2 ........................................................................... 15* q-52 θ-·1 ............................................................ x 3, 32~6i q-53 a-i arg.i................................................... II 3, 15-16 a.i ad I ...................................................II 3, 15-16 q.102 a.i ............................................... I 1, z; X 9, 188 q.108 a.i ad 2 ........................................... HI 15, 97-98 q.109 a.io .................................................. VII 10, 89-90 q.113 a.8 s.c...................................................... VI 3, 113-114 644 INDEX AUCTORUM ............................................................... 27*; 41* Prol. ................................................... n 4, 44-45 a.i ............................................... VI 3, 20-24 q.2 a.2 ........................................... X 10, 124-126 q-7 a.i ...................................................... VI 5, 58 q.8 a.i ad 3 a.i arg.i .................................. VI 3, 99-100 q-9 q.14 a.3 ................................................... VII 8, 31 ......................................... VIII 3, 134-135 q-i5 a.i q-23 a.i arg.2.......................................VIII 2, 74 a.6 ........................................... I 10, 112-113 q.24 a.io .............................. . . . VIII 5, 43-46 a.2 arg.3 ..................... .... VIII 5, 108 q-25 a.4 arg.2..................... .... VIII 2, 74 a-4 .............................. .... I 17, 20-21 a-5 arg.3..................... .... VIII 5, 108 a.5 ad 3 ...................... .... VIII 2, 74 q.26 prol. .......................... . . . . VIII II, 26 a.3 s.c............................... . . . III 5, 179-180 a.12 .............................. ........................ x 8, 44 a.12 ad i ................. ... I 10, 112-113 q.27 a.i arg.3..................... ... III 5, 179-180 a.i . VIII 8, 1159 a 29; 1159 a 30; VIII 5, 108 a.2 arg.3..................... . . . . IX 4, 19-20 a.2 .............................. . . IX 5, 1166 b 33 a.6 ad i ..................... ... I 10, 112-113 a.8 s.c............................... . . III 5, 179-180 q-3o in u 37-41 a.i ad 3 ............................................... X 8, 44 a.3 ad 2 .............................................. II 9, 160 ........................................... VIII 2, 42-43 q-32 a.3 ............................................................ 230* q-33 a.2 a.2 ........................................... I 10, 112-113 q-34 a.2 ad 2 ................................. VIII 3, 134-135 q-35 ........................................... II 5, 105-106 q-36 a.2 ........................ V 13, 28-30 q-39 a.i q.41 a.i ad 3 ................................. VIII 3, 134-135 ............................................... V 13, 28-30 q-43 a.3 q.44 a.i .............................................. I 10, 112-113 q-45 a.i ad i ..................................... VI 8, 130-131 a.3 ad i .................................... I 2, 170-172 a.5 arg.2................................................... Ii, i a.6 ............................................................ I i, t q.46 a.2 VIII 2, 43-46 q-47 a.5 arg.i..................................... II 7, 1107 a 1 a-7 arg.3..........................................III 15, 97~9$ a.8 VI 9, 43-45 a.9 arg.3....................233*; IV 10, 1124 b 24 a.9 ad 3 ........................................................ 233* a. 15 arg.i...................................... II 4, 101-103 a. 15 ad i...................................... II 4, 101-103 q.48 ............................................................... VI 9, 98 a.3 ...................................... VI 9, 1143 b 12 q-49 a.4 ............................................... VI 8, 60-62 a.5 ad 3 ........................................... VI 5, 58 ................................................................ 15* q.51 a.2 a.3 arg.i.................................. II i, 1103 a 24 a.4 arg.i............................................. VI 9, 98 a.4 arg.2............................................. VI 9, 98 a.4 a 4 ad 3 ............................................. VI 9, 98 q-52 a.2arg.i.......................................VII 1, 102-107 a.2 arg.2....................................... VI 1, 168-169 q-53 a.3 arg.i....................................... VI 8, 171-172 q.57 VI5,55 q.58 q.59 q.6o q.61 q.62 q.66 q.74 q.75 q-79 q.81 q.83 q.87 q.91 q.94 q.95 q.98 q.ioo q.103 q.106 q.108 q.109 q.no q.iii q.112 q.113 q.114 q.i 16 q.117 VI9,98q.i 18 a-4 arg.3............................................. VI 9, 43-45 a.5 ad 3 ...................................... VII 10, 98-90 a.i s.c..................................................... V 12, 16-17 a.2 ad 2 .................................. V 12, 1134 b 21 a.3 ................................................... V 12, 64-73 a.i ...................................................II 4, 69-71 a.4 ad 3 .................................. I 20, 1102 b 30 a.9 ad i ...................................... VII ii, 16-19 a.io arg.i...................................... II 7, 1107 a 1 a.4 arg.i.................................. V 13, 1136 a 6 a.3 ................................................... VI 3, 20-24 a.4 ad 2 .............................................. II 2, 30-33 a.3 ............................................................ V 4, 72 a.2 ad i ................................ VIII 14, 1163 b 16 a.5 arg.i...................................... V 12, 148-152 a.2 arg.4.......................................VII 5, 109-110 a.6 ad 3 ...................................... VII 5, 109-110 a.7 arg.2............................................................ 230* a.2 a.i s.c......................................................... X 9, 188 a.2 arg.3................................................ X 9, 188 a.i ........................................................... X i, 35 a.2 ............................................... V 13, 200-202 a.3 ............................................... V 13, 200-202 a.4 ............................................... V 13, 200-202 a.8 arg.i................................................... 16, 67-69 a.io ad 3..................................III 19, 205-206 a.2 ad 3 ................................... VII 5, 109-110 a.i arg.i................................... I 18, 1101 b 23 a.i ............................................... VII i, 119-120 a.5 ........................................... III 13, 111-112 a.7 ........................................... HI 19, 205-206 a.3 ........................................... III 15, 179-180 a.6 ad 7 ........................................... VIII 11, 26 a.i arg.i.......................................... I 18, 18-20 a.i ............................................... I 18, 18-20 a.i ad3 ............................................ I 18, 14-27 a.3 ............................................... VIII 11, 26 a.2 ........................................... II 1, 1103 a 26 a.2 ad 2 ...................................... II 5» 105-106 a.4 ................................................... V 8, 75-76 a.2 ad 3.......................... IV 15, 91-92; 92-93 a.3 ad 3 .................................. IV 15, 1127 a 34 a.4 s.c............................................IV 15, 1127 b 7 a.3 ........................................... IV 15, 1127 a 28 a.2 s.c................................... .... III 5, 168-173 a.2 ........................................... III 15, 168-173 a.3 arg.3...................................... IU 5, 168-173 a.i ad 3 ................................. IV 15, 1127 b 20 a.2 s.c.......................................... IV 15, 1127 b 24 a.2 ad 2 ................................... IV 15, 1127 b 29 a.i arg.3................................. IV 14, 1127 a 2-3 a.i s.c................................................ II 9, I35-t36 a.i ad i ............................................... II 9, T34 a.2 ad 2.......................................VII 6, 60-62 a.i ....................................................................... 15* a.i ad 2 .................................. IV 2, 1120 b 3 a.i ad 3 .................................. IV 4, 1121 b 9 a.4 arg.i................................ IV 2, 1120 b 11-12 a.5 arg.3............................................... VII 8, 31 a.7 ........................................... V 9, 1133 b 11 a.8 arg.4............................................... IV 5, 51 a.8 arg.5.................................. IV 5, 1122 a 5 a.8 ad 4....................IV 5, 1121 b 34; IV 5, 51 VII 7, 88 THOMAS DE AQUINO 645 q.119 a.3 ........................................... IV 4, 1121a 30 q.162 a.6 I 10, 112-113 q.120 a.2 arg.2........................................... V 16, 12-17 q.163 a.2 arg.2............................. VII 13, 163-164 q.122 a.5 ad 3 ....................................... I 14, 113-114 q.166 a.2 VII 13, 163-164 q.168 a.2 arg.3.................................. II 4, 69-71 q.123 ..............................................................................15* a.i ad 2 ........................................... III 16, 127 a.2 ....................................... II 9, 118-119 a.6 ..................................................................... 15* a.2 ad 3 .................................. II 4, 69-71 a.8 ad 2 .................................. III 18, 1117 b 16 q.169 a.i ..................................... VII 7, 1150 b 4 a.9 ............................................... III 15, 97-98 q.171 a.2 arg.i.......................... II 5, 1105 b 20 a.10 arg.3 . . . III 17, 1117 a 2; III 17, 38 a.2 s.c................................... VII 3, 178-179 a.10 ad 3..................................... III 17, IÏ17 a 5 a.3 ....................................... I το, II2-II3 q.127 a.2 ad 3 .................................. III 15, 1116 a 8 a.i ....................................... III i, mo a 2 q-i75 q.176 a.2 arg.3.............................. VII 3, 178-179 q.129 a.3 arg.3..................................... IV 10, 1125 a 13 q.177 a.2 ....................................... VII 5, 114-113 a.3 arg.5........................ 233*; IV 10, 1124 b 24 q.180 a.3 ad 3 .................................. IV 10, 194 a.3 ad 2 ....................................... VI ii, 164-170 q.181 a.3 ....................................... X 10, 193-196 a.3 ad .5 . 233*; IV 10, 1124 b 20; 1124 b 24 q.182 a.i ....................................... VIII 2, 42-43 a.4 arg.2........................ 254*; IV 8, 1123 b 31 q.183 a.i arg.2 .................................. I 16, 96-104 a.5 ad 3 ....................................... I 14, 113-114 q.186 a.5 ad 4.................................. X 2, 174-176 q.130 a.i arg.2....................................... X 11, 112-113 q.188 a.6 VII i,102-107 a.2 s.c.................................................... II 9, 11-16 a.7 .................................. X 12, 1178 b 2 q.131 a.i arg.3..................................... III 16, 1116 a 21 III8 q.i a.2 ........................................... VIII 5, 108 q.134 a.i arg.4 ........................................II 4, 44-43 q.2 a.i ad i ....................................... VI 11, 164-170 a.7 arg.3.............................. III 5. 179-180 a.3 arg.4.......................................VI ii, 164-170 a.8 ............................................... X 3, 146 a.2 arg.2............................ VII 1, 1145 a 23 a.3 s.c............................. IV 6, 1122 a 20; 1122 a 21 q-7 q.8 a.i arg.3..................................... VI 6, 18-20 a.3 ........................................... IV 6, 1122 b 13 a.i ad 3 VI 6, 18-20 a.3 ad 4 .......................................VI ii, 164-170 q.n a.i arg.3....................................... II 2, 30-33 q.135 a.i . . IV 6, 1122 b 13; IV 2, 43; 17, 96 a.i ad 3 II 2, 30-33 a.2 arg.3....................................... IV 7, 133-136 a.5 ad 2 .............................. VII 3, 178-179 a.2 .... 263*; II 8, 173-180', 180-182 I16,137-147 q.137 a.i ad i .......................................VII 3, 178-179 q-i5 a.6 q.19 a.3 I10,112-113 a.2 ad 2 .......................................VII 10, 94-93 q.29 a.2 Ii, 187-189 a.4 arg.i....................................... III 15, 97’98 a.3 I 10,112-113 q.138 a.i ad i .....................................VII 7, 1150 b 16 q-34 q.141 a.2 ad 3 ................................................... I .5, 119 q-3ô a.4 arg.i................................. I 10, 112-113 q.42 a.4 arg.i..................................... X 15, 43-46 q.141 a.i arg.3..................................... II ii, 1109 b ii q.66 a.7 ad 3 .................................. VI 6, 18-20 a.4 ............................................... VII 6, 60-62 q-i43 VII10,94-93 q.68 a. n ad 4..................................... VI 6, 18-20 q.69 a.5 .......................... .... VI 6, 18-20 q.144 a.2 ................................................III 16, 73-76 q.78 a.2 ............................................... X 3, 146 a.3 ad 4 ................................... VII 14, 119-120 q.84 a.6 ....................................... I 14, 113-114 q.145 a.i ad i ........................................... X 9, 90-91 ....................................... I 14, 113-114 a.2 ....................................................II 7, 13-17 q-85 a.6 q.87 a.2 ad 3 ....................................... X 2, 87 q.148 a.4 ad i ............................................... IV 2, 43 q-i49 a.4 ............................................... VII 5, 114-113 Summa contra Gentiles..................................... 34*; 242* q.150 a.4 arg.i........................................................... 230* I i............................................................................. I i, i a.4 ad i ........................................................... 230* 1-2 ..................................................................... 234* q.151 a.i arg.2........................................................... 230* 3............................................................... I 3> 1094 b 23 q.152 a.3 arg.i.......................................II i, 1103 a 19 5............................................. . X h, 112-113 a.3 ad 2 .................................. VI ii, 164-170 13........................................................... I 10, 112-113 X *3. ^33^34 a.i ad 2 .................................. III 12, 16-18 94 ............................................................ II 4. 44-45 a.3 ad i ............VII 8, 1151 a 23 II 2..................................... X 12, 136-137', 13, 233-234 a.3 ad 3 .............................. VII 4, 1148 a 21 24............................................. I i, r; X 12, 136-157 a.4 arg.i........................................... VII 7, 167 41.............................................................................. 192* a.4 .................................. VII 6, 18-22·, i27-129 43....................................................... III 15, 102-104 q.157 a.2 .................................................... III i, 37-41 58...................................................... I 19, 111-113 q.158 a.i arg.3............................................... IV 13, 57 60.......................................................... VII 3, 178-179 a.i ............................................................ . 230* 63 ........................................................ III 12, 16-18 a.i ad i ....................................... IV 13, 63-68 64 ............................................................ H 7, 15-17 a.3 ........................................... VII 5, 109-110 68.......................................... VII i, 91-94·, 102-107 q.160 a.2 ........................................................ X 9, 188 70............................................................I 70, 112-113 Ethica - 58 646 INDEX AUCTORUM 73................................ VI 3, 99-τοο; IX 4, 120-121 75 ....................................................... VI 3, 99-100 78....................................................... VII 3, 178-179 81............................................................ VII i, 91-94 90 ............................................................ IV 7, 24-26 91 ....................................................... I 14, H3-II4 III9 ................................................................ IV 2, 47 15....................................................... I 14, 17....................................................... IU 5, 179-180 27....................................................... I 10, 112-113 43................................................................ I T4> 94 46............................................. I 10, 112-113 48................................................. 249*; I 16, 215-225 61........................................................... VII i, 91-94 76 .................................. I 14, 41-42·, IX 10, 26-29 77 ........................................................................ I U i 83 ............................................................ I 14, 50-56 84 ................................................... III 13, 111-112 85 ............................................................ I 14, 81-82 96............................................................................. 192* 109............................................................ IV 7, 24-26 120 . . I 14, 41-42·, IV 7, 24-26·, VII i, 88-90; 119-120; X 10, 49-50 123 ........................ III 19, 205-206; VII 5, 114-115 124 ................................................... VIII 12, 286-288 131................................................... III 19, 205-206 136............................................................ II 5, 85-86 146............................................................ III 8, 32-33 158............................................................ I 17, 20-21 IV 21................................................................ IX 10, 20 54 .................................. VIII 7, 127-130; 142-145 55 ................................................ VII i, 91-94 Quaestiones disputatae De veritate q.i a.i arg.i.....................................IV 15, 90-91 a.i ................................. IV 15, 90-91; 91-92 a.5 ad 13 ................................III 15, 97-98 a. 10 ad 3 in c.................................... I 1, 187-189 a.12 ................................................... VI 5, 58 q-5 a.i .................................................. II 4, 44-45 a.i ad 4 in c.............................................. I 1, 1 q.io a.i ......................................... VIII 12, 171-172 a.6 arg.9.............................................. IX 9, 52 a.9 ............................................................ 230* a. 10 ad 9 .............................. III 15, 97-98 q.n a.i ........................................... VI 3, 99-100 a.4 ........................................... X 10, 195-196 q.15 a.2 ad 3 .... VI i, 191-199; 203-206 q.16 a.i s.c.5..................................II 4, 101-103 q.18 a.5 ad 8 ........................................... I 14, 94 q.20 a.2 ....................................... III 19, 205-206 q.21 a.i ............................................... Ii, 151-152 q.22 a.i arg.7........................................................ 249* a.i arg.io .................................. III 3, 19-21 a.2 arg.2........................................................ 249* a.3 ............................................... III i, 72-73 a.13 arg.14 ............................................... Ii, i a. 15 s.c.i .......................................III 9, 57-58 q.24 a.io ........................................... III 15, 97-98 q.25 a.2 ................. II 5, 72-79; VII i, 102-107 a.6 arg.2...................................... VII 6, 60-62 a.6 ............................................................ 230* a.6 ad 2 .................................. VII 6, 60-62 q-26 a.3 .................................. II 5, 41-47; 51-72 a.4 ............................................... II 5, 105-106 a.4 ad 5 .................................. VII 13, 46-47 a.4 ad 8 .................................. II 5, 105-106 a.8 ............................................... I 16, 137-147 q.29 a.4 arg.7............................................. VI 6, 18-20 a.4 ad 7 ...................................... VI 6, 18-20 De potentia q.i a.4 arg.2 .................................... VIII 12, 171-172 q.3 a.6 arg.5 .............................................. IV 5, 10-12 q.4 a.2 arg.29....................................................... I i, i q.6 a.5 arg.6 ......................................... IX 4, 120-121 q-7 a.2 ad ii ......................................... VI 5, 55-56 a.3 arg.7 .................................... VIII 12, 171-172 De malo q.i a.i ad 2 ............................................... X 4, 19 a.2 s.c.2 ........................................... IV 13, 120 a.2 ................................................... Ii, 151-152 q.2 a.4 ad 11 230* a.5 ............................................... X 2, 174-176 a.6 ............................................... III 3, I53~I55 q.4 a.5 arg.4 ............................................................. 250* a.5 ad 4 250* q-5 a.3 arg.3 ............................................... III 2, 137 q.6 ................................................... III 13, m-112 q.8 a.3 arg.5 .............................................. II 5, 72-79 q. 10 a.i ad ii ...................................... II 5, 105-106 q.12 a.i arg.3 .............................................. VII 6, 20 a.i arg.14.............................................. IV 13, 57 a.i ....................................................... IX 9, 52 a.3 ............................................... VII 5, 109-110 q.14 a.i .................................................................... 230* q.15 a.i arg.5 . . 250*; III 2, 17-18; 24; V 16, 126-129; 142-150 17-18; 24; V 16, 126-129; 142-150 ................................................... VII 1, 88-90 a.i ad 5 . . 250*; III 2, q.16 a.i De spiritualibus creaturis a.2 arg.18 ..................................................I 14, 41-42 a.2 ............................................................. VII i, 102-107 a.2 ad 18 I 14, 41-42 a.8 ad 5 ................................................... VI 7, 136 Quaestio de anima a.i ................................................................ VII i, 91-94 a.6 .................................................................... IX 9, 52 a.13........................................................... IU 19, 205-206 a.16........................................................................... I 14, 94 De virtutibus in communi a.i ............................................................... III 15, 97-98 a.2 ad 3 ................................................... IV 2, 43 a.6 arg.4 .................................................. III 15, 97-98 a.6 arg.6 .....................................................................230* a.8 arg.18 .......................................... II 1, 1103 a 26 a.io arg.15 ................................................................ 230* a.ii................................................................... X 3, 32-61 a.12 arg.6...................................................III 15, 97-98 a.13 arg.7 ....................................................... V 5, 66-82 De caritate a.3 .................................................................... IV 2, 43 De virtutibus cardinalibus a.i ................................................. VI 9, 43-45 a.2 ad 5 ............................................... VI ii, 164-170 a.3 ................................................................ X 3, 32-61 Quaestiones quodlibetales ............................................. 34* Quodlibetum VIII q.6 a.13 ........................................... X 2, 174-176 THOMAS DE AQUINO Quodlibetum X q.3 a.6 s.c.2........................................................ 250* Super libris Sententiarum Liber I d.i q.i a.i arg.3 ..................................X 9, 90-91 q.4 a.i . . . ............................. VII 13, 46-47 d.3 q.i a.2 . . . ................................. VI 5, 55-56 d.8 q.i a.3 . . . ................................. Ii, 151-152 q.4 a.2 arg.2 ........................ VIII 12, 171-172 d.g q.i a.i arg.i ............................. IX 4, I20-I2I d.io exp. textus .................................IV 14, 70-72 d.15 q.5 a.i . . . .................................IV 15, 90-91 d.17 q.i a.4 . . . ............................................... 230* d.24 q.i a.i s.c.2 ........................ VIII 12, 171-172 a.i . . . ........................ VIII 12, 171-172 d.31 q.2 a.un. . . . . II 7, i5-^7‘> IV 8, 52-57 d.46 exp. textus ... II 4, 69-71; 7, 72-74 Liber II d.g a.8 d.io a.i d.15 q-3 d.18 q.2 d.20 q.i q.2 . ......................................... 246* S.C.2 . . . . ....................................... 250* a.i ................. ..................... Ii, 187-189 a.2 ................. .............................. I 14, 94 a.2 ad 3 .................... VII 13, 46-47 a.2 s.c. . . . ............................. IX 9, 52 a.2 ad 5 .... Ill 19, 205-206 d.22 q.l a.2 arg.4 . . .................... X ii, 112-113 d.24 q.2 a.2 ................. .... III 19, 205-206 a-3................. ........................ VI 5, 55-56 q-3 a.6 ad 3 . . . ...................... V 6, 26-27 d.25 a.i ad 7 . . . . .... III 19, 205-206 d.26 exp . textus . . . ....................................... 230* d.27 a.i ..................... . . 230*; III 15, 97-98 a.i ad 4 . . . . .... I 12, 1099 a 5 d.29 a.3 ad i . . . . ......................... I 14, 41-42 . . . . ............................. IV 2, 43 d-34 a.i ad 3 ............................. IV 2, 43 d-35 a.i . . . . ...................... II 4, 69-71 d.38 a.5 ad 5 q.i a.i arg.2 . . d-39 .................... X 13, 133-134 . . ...................... V 3, 76-77 q-3 a.3 arg.2 d.40 a.i arg.5 ...................................... X 2, 177-178 a.i ad 5 ................. ......................... IV 2, 43 d.42 q.i a.5 ad i ... ................. V 5, 26-27 q-2 a.3 ..................... ......................... IV 2, 43 Liber III .............................. ...................................130* Prol.......................................... ................... VII i, 91-94 d.3 q.i a.2 qla 1 ad 2 ............... x 4, 32-33 d.4 exp. textus .... ................. Il 4, 44-45 q.i a.i qla 3 ... .............................................1 t, i q.3 a.i ad 4 ... ................................... 196* d.5 q.3 a.2 arg.2 . . . . . . . III 5, 179-180 d.g q.i .......................... ...................................199* q.i a.i qla 1 ad 3 ...................................191* . . VIII 14, 1163 b 16 qla 4 ad 3 a.3 qla i ... ...................................199* qla 2 ... ...................................199* q-2 .......................... ................................... 199* q.2 a.3 arg.i . . . ................. I 18, 18-20 d.12 q.i .......................... ................................... 199* q.3 a.2 qla i ... ................................... 199* qla 2 ... ................................... 199* d.13 divisio textus .... ...................................199* q.i a.2 qla 1 arg.3 . . . . VI ii, 164-170 qla i ad 3 . . . . VI ii, 164-170 q.2 a.i ad 5 .... .................... VI 6, 18-20 647 d.15 q-i ..................................................................... 199* q.2 a.i ................................................... II 5, 51-72 a.2 qla 1 199* qla 2 arg.3 .......................... IV 13, 57 qla 2 19g* qla3 ...................................................... 199* d.17 a.3 arg.2 .......................................... III 5, 179-180 d.18 a.2 ........................................................ V 6, 1-13 a.4 sol.3........................................... I 17, 130-142 d.19 a.2 ................................................................ 19g* a. 3 qla 3 199* d.23 q.i a.i s.c.2 230* a.2 s.c.3 230* a.4 qla i arg.i ........................................ 230* qla i s.c.2 ................. III 5, 179-180 sol.i ad 4 .......................... II 4, 44-45 sol.2 ................. II I, 56-57; 62-67 sol.2 ad i ........................................... 230* sol.2 ad 3 ....................................... 247* sol.2 ad 4 ...................... III 15, 97-98 q.2 a.3 qla 2 arg.i .................... VI 2, 177-178 d.26 q.i a.i ad 4 .......................... III 19, 205-206 a.2 . . . III 19, 205-206; VII 1, 102-107 d.27 q.x a.i ................................................... I 17, 20-21 a.2 ad 3 . . . . I 13, 34-35> H 5, 85-86; VII 13, 46-47 q.2 a.x s.c.i .................................. VIII 5, 108 a.i ............................................... IV 14, 70-72 a.i ad 8......................................... VIII 5, 108 a.2 ....................................................IX 14, 50 d.28 a.i arg.2 ..........................................III 5, 179-180 a.6 arg.2 ............................................... VIII 2, 74 d.29 a.7 ........................................................ X 12, 168 d.30 a.4 s.c.................................................... III 5, 179-180 d.32 a.i arg.2 ................. VIII 7, 127-130; 142-145 a.i ad 2 ................. VIII 7, 127-130; 142-145 d-33 194* q.i a.i ad i......................................................... 230* a.2 qla 2 s.c................................ III 15, 97-98 a.4 arg.5 ..................................... I 14, 41-42 q.2 a.2 qla 2 arg.3 ........................................ 230* a.4 sol.2 ................................ VII 10, 89-90 a.4 sol.3 247* a.4 sol.4 VII 10, 89-90 a.5 ................................................. III 15, 97-98 q.3 a.4 qla 5 ad 2 .......................... V 6, 1-13 qla 6 arg.3 ..................... 16, 67-69 d.34 q.i a.2 ............................................................ Ii, z d.35 q.i a.3 qla 1 ad 3 ................. X 10, 195-196 q.2 a.2 sol.i .......................................VI 5, 58 a.4 qla 3 arg.i .................... VI 8, 171-172 d.36 a.i .... II 8, 70; VI 10, 212-213; 223 a.i ad 4 ............................. VI ii, 164-170 a.3 s.c. 3..........................................VI 8, 171-172 d.37 a.3 ....................................................V 12, 97-92 d.40 a.5 ad 4 ........................................... V 3, 76-77 Liber IV d.i q.i a.i qla 2 ............................................... 230* a.4 qla i arg.3 .................... VI 3, il3-114 d.14 q.i a.3 sol.2 ............................ VI ii, 164-170 a.4 qla 2 s.c.......................................... 230* d.15 q.i a.i sol.3 .............................V 16, 194-196 a.2 .............................. VIII 14, 1163 b 16 a.4 qla 1 s.c.2 .... V 16, 194-196 a.4 sol.i .............................V 16, 194-196 648 INDEX AUCTORUM q.3 a.i qla 4 .... V 12, 9I-92 d.16 q.3 a.i qla 2 . . . III 3, 153-155 . . VII 4, 193-194 q.4 a.i qla 1 a.i sol.i ... III 5, 168-173 d.17 q.3 a.4 sol.4 .... II 4, 69-71 d.18 q.2 a.i sol.3 ... V 16, 194-196 d.26 q.i a.i ad 1 . VIII 12, 1161 b 19 d.27 q.2 a.2 ad 7 . . . VII 5, 109-110 d.29 q.i a.i arg.i .... V 12, 64-73 a.3 qla 2 ad i .... VIII 2, 74 .... V 12, 64-73 d-33 q.i a.i arg.4 a.i . . VIII 12, 1161 b zp; V 12, 49-57; VIII i, 130-131 a.3 qla 2 arg.3 . . VII 6, 60-62 qla 2 ad 3 . . VII 6, 60-62 VIII 3, 104-105 d-34 a.2 arg.3 a.2 ad 3 VIII 3, 104-105 . VII 5, 114-115 d.35 a.4 S.C.I a.4 ad 5 . VII 5, 114-115 a.5 ad i ... VII 8, 31 d.40 a.3 arg.3 . . . V 12, 64-73 d.41 a.i qla 1 arg. ■ VI 3, 113-114 qla i ad . VI 3, 113-114 d.44 q.i a.3 qla 3 ad 2 . VII 5, 114-115 q.2 a.2 qla 3 arg.i VIII 12, 139-145 a.3 qla 3 ad i . VII 5, 109-110 a.4 qla i arg.3 d.48 q.i a.3 s.c.2 . VII 13, 163-164 d-49 q.i a.i sol.4 . . I 16, 215-225 a.3 qla i arg.3 . . . IV 3, 61-62 q.3 a.i qla 4 ................ 115,97 sol.i 248*; II 5, 85-86 sol. 3 ... II 5. 85-86 a.2 arg.i . . . I U 34-35 a.2 . I i, 187-189; III i2> 16-18; 15, 97-98 a-4 qla 3 arg.i 16-19 . VII qla 3 s.c.2 . VII 13. 46-47 sol.3 . . . . VII I3> 46-47 sol.3 ad i 16-19 . VII sol.3 ad s.c.i . VII I3> 46-47 a.5 qla 3 arg.3 13, 34-35 sol.i . . . VI 5, 58 sol.3 ad 3 13. 34-35 d.50 q.2 a.i qla 6 arg.3 230* a.4 sol.i . . . . . VIII 14, 119-120 Super Sacra Scriptura Super lob.............................. 34* c.i lect.3.............................. . .VII 14,... 119-120 Super Psalmis ..................... 36* Super Canticis..................... 34* Super Isaia .......................... 243* Catena Aurea ...................... ........ 34* Super loannis Evangelio 34* c.2 lect.2.......................... . . . II 5... 105-106 c.4 lect.2.............................. . . . IX I, 226-229 Super Epistolis Pauli . . . .................................34* Super I Cor. c.li lect. i • · VI 6, 18-20; VII 5, II4-115 c.14 lect.i ·····... II 5- 105-106 Super II Cor. c.li lect.i . . II 5, 105-106 Super Gal. c.2 lect.6 . . . VI 7, 136 c.5 lect.6 . . I i, 187-189 (Super Apocalypsi) .... 34* Super operibus Aristotelis Sent, libri Peryermenias . . 73*; 242*; 243* Sent, librorum Anal, post ................. 73*.‘ 243* Proemium n.6 . . . • ... VI 3. 20-24 I 6 (72 a 29-30) . . ... Ill 5. 179-180 41 (87 b 10) ... . . . VII 13, 46-47 Sent, libri Phys. . . . • . 35*.· 73*.· 243* II 10 (197 b 5) VI 4, 91 III 10 (206 a 24-25) 237*; I 12, 18S-192 VII 6 (246 b 19-20) ... II 3, 114-120 Sent, libri De caelo • 32*; 73*; 243* Sent, libri De generatione 32* Sent, libri De memoria 243* i (449 b 5) .... . Ill 19, 205-206 8 (453 a ii) .... . Ill 19, 205-206 Sent. libri De anima • 34*; 73*; 243* (404 b 15) · · . . . VII 3, 205-206 (412 II 14-15) . . . I 12, 109-110 14 (418 a 24 - b 26) ... X 8, 67-68 24) . . . III (427 . Ill 13, III-II2 6 (429 2-4) · . ... X 8, 67-68 Sent. libri De sensu . . . . . . .73*; 243* 2 (436 b 10 - 437 a 17) ... X 8, 67-68 Sent, libri Metaph. . 6* ; 27s .‘32* ; 35*; 45*; 73*; 243* (980 a 25) . . Ill 19, 205-206 3 (982 b 28-30) . . . VIII 2, 42-43 4 (983 b 30) . IV 10, 84-95; V 2, 6 (985 b 3) 4 (996 a 32) . ii (1000 b 12) V i (1013 a 5-6) VI i (1025 b 5-7) 3 (1027 b 15-16) IX i (1045 b 29-30) XI 3 (1061 a 30) XII 3 (1070 a 4-9) Sent, libri Ethic. 1-2 .... 1-7 .... 4-5 : · · 9, 19, 25, 34> 38 40-41, 42 55 .... 55-56 . . . I9 III 55-75 · 58 . . 76 . . 78 . . 78-106 95-99 . 100-106 109 109- m 110- 127 121 124 128 128-147 136-142 139-140 142-145 144 146-147 120; 120-121 . VII 3, 205-206 192*; I 5, 47-48 . VII 3, 205-206 . . VI 6, 18-20 . VI 9, 238-239 . I 2, 170-172 . I 6, 116-117 . . V 5, 26-27 ... Ill 7, 103 • IV 8, 39-40 . . II 3, 152 . . 198* • 197* • 197* . 199* I53-J-154-, VIII 12 231-232; IX 10, 64-65 . . 41* . 199* • 197* . 199* . . 41* . 196* ... 46* II 56-57; 62-67 ... 46* · · 238* · . 199* · · 197* . . 199* 42*; 46* II 4. 44-45'; vu 12 • · 47* 187-188 • • • • • ■ . 256* 197*; 267* • · · · 47* THOMAS DE AQUINO 151 154-155.......................................................................... 197* 158 199* 158-160................................................................ 46*; 47* 165-173............................................................................ 47* 182 185-186..........................................................................19g* 187- i8g . I 5, 167; 10, 30-31; VII 12, 56-59; 65-66 188- 198.......................................................VI 2, 178-186 i8g-igo.......................................................................... igg* 190-192......................................................................... 46* 192-210........................ I 12, 80-87; H 4> 45-46', 50-52 193 199* 194 212-214............................................................................ 46* 220 239* 221 222, 224 igg* 230-231............................................................ 199*; 200* 243-245 ..........................................................................191* 250 239* 251-252..........................................................................199* 254 196* 258-259......................................................................... 240* 263 239* 2, 6-7.................................................................................. 199* 6-11 238* 8, 19, 22-23, 27, 30-31 igg* 34-37 .............................................................................. 198* 37 .................................................................................. 196* 48.4g, 51-52 igg* 54-58 .............................................................................. 238* 55 .................................................................................. 199* 56-57 .............................................................................. 197* 58-60................................................................ 199*; 200* 64 196* 71-73 . i 18, 154-155-, ni 15, 114-115-, IV 2, 43 73 ....................................................I 18, 153-154 74-75 ........................................................... 197* 75 .................................................................................. 239* 83-86.............................................................................. ig8* 94 240* 99 239* AO3-IO5..........................................................................197* 105-109..........................................................................201* m .................................. 5* 120-123..........................................................................196* 147-148..........................................................................253* 155 . IV 7, 34; V 2, 36; VIII i, 139; xi, 178; 12, 288-289; IX 6, 116; X 1, 8; 14, 5; 7-8; U, 25-26; 55-56 158 239* 162-163.......................................................................... igg* 180 ig6* 185-188.............................................. 256*; I 14, 74-76 188-18g.................................................................i 2, 155 i8g-igo..................................................................... 252* igg-202..................................................................... 257* 3, 12-13 · . . ................................................ 197*; 252* 14-17......................................................................... 251* 17 ............................................................................. 199* 37 ..............................................................................196* 4° ............................................................................. 197* 40-41.......................... ..................................... 196*- 649 199*.............................................................................. 252* 44’45 57 .................................................................................. 199* 63- 67.............................................................................. 200* 64 igg* 72 23g* 83 199* .................................................................................. 196* 84-85.............................................................................. 237* IOI .............................................................................. 239* 119 .............................................................................. 197* 124-126.......................................................................... ig8* 142-143................................................................ I 7, 147 163 239* 166 241* VI 3,168-169 130 ..........................................................................199* 195 251* 4. 3-9............................................................................... 239* 199*;200* 8-11 .................................. I ii, 20-21; 19, 17-19 14 .................................................................................. 239* 20 196* 38-39 .............................................................................. 199* 38-41.............................................................................. 241* 41-42................................................................ X 12, 169 48-49 .............................................................................. 199* 50 .................................................................................. 239* 58 .................................................................................. 199* 64- 75 ............................................................ 237*; 253* 75-82.................... 252*; I 6, 15; 88-96; X 2, 102-105 90-91.............................................................................. 239* 92, 11g, 120, 124, 125............................................ 196* 125-126..........................................................................ig8* 127 ig6* 132 239* 133 196* 135-136......................................................................... 200* 142-143..........................................................................197* 144-145..........................................................................198* 5, 1-4.................................................................................. 196* 4-9.................................................................................. 241* 13 .................................................................................. 191* 14 .................................................................................. 198* 27-29................................................................ 60*; 200* 30-36.............................................................................. 200* 4° 23g* 47 44..................................236*; 252*; i 16, 137-147 47-53 ................................................... 267*; X 4, 63-66 49-50.............................................................................. 197* 62-64, 67~6g 4g* 76-82................................................................................ 61* 83-84, 103-104 107-108........................................................... X 9, 90-91 109 ......................................................................... 256* 164-165, 176-177 240* 179-181........................................................................... 4g* 184-185........................................................... 4g*; 252* igg-200......................................................................... 240* 200-201............................................................ 197*; 237* 204-205......................................................................... 240* 215 ig6* 6, 21-26...........................................................................ig8* 27-28........................................................... ni 3, 135-137 43 .................................................................................. 196* 46-47 · · ...................................................................... !99* 67-6g, 69-75 267* 87-96............................................................... I 7, 203-206 ig6* 650 INDEX AUCTORUM 108 .................................................................... 198* 116-117...................................................... I 7, 128 198* 142-143..................................................................... 252* 153 198* 153- 154..................................................................... *97* 154- 155, 155 ........................................................ 198* 20 196* 23-26............................................................... I 4, 79-80 45-48 ......................................................................... 251* 50 196* 56-63......................................................................... 198* 84-86...................................................... VII 13, 33-35 146 198* 147 ........................................................ I 3> i42~I44 153-155, 157-158 ...........................................198* 191-193...................................................... 16, 116-117 8, 83 241* 23-24......................................................................... 197* 36, 41-47, 64 ................................................... 198* 71-72..................................................... I 14, 81-82 93-95 ....................................................... HI 12, 95-96 114 Ï99* 119, 121 196* 121-122, 157-160 198* 162-165 . . .257*; I 17,57-60; III14,124-131; 18,103-108; IX ii, 151 163 196* 172 240* 198 257* 206-210..................................................................... 252* 210, 213 196* 214 241* 10, 18-19......................................................................... 199* 31-32......................................................................... 198* 34-35 ......................................................................... 200* 41-43......................................................................... 198* 46-47......................................................................... 200* 68-69......................................................................... 235* in-121..................................................................... 237* 112-113 . I 13, 61-62; 14, 113-114; III 15, 179-181 142-143........................................................... VI 2, 13 it, 12 256* 20-21...........................................I 4, ii ; 19, 17-19 42-43 ......................................................................... 199* 42-54 ........................................................ Π I, 44-56 44 198* 54-56 ......................................................................... 235* 54-61........................................................I 16, 69-72 69 ..............................................................................197* 77-78 ......................................................................... 237* 83-84......................................................................... 199* 106-116............................. 252*; I 14, 12-15; 18-20 124-125..................................................................... 197* 126 198* 12, 38-42......................................................................... 24I* 61-66.............................................. . . i 16, 137-147 80-87................................................................ I I, 194 87-89......................................................................... 198* 148-149..................................................................... 253* 162-165, 170-173 241* 188-192..................................................................... 237* 190, 192 ................................................................. 195* 34-35 · 267*; II 3, 16-17; ii, &r;III 10, 81-82; 22, 41-42; VII 13, 149; VIII 2, 36; X 3, 8586; 164; 6, 203-204; ii, 148-149 41-44...................................................... HI 5, 112-113 61-62..................... I 14, 113-114; III 15, 179-181 79 200* 87-88......................................................................... 196* 97 267* 107 106....................................................... II 7, 15-17 112-113 . . . Ill 10, 67-74; X 4, 16-17; 8,128-134 115, 119 ............................................................ 123-124..................................................................... 252* 126, 133 196* 14, 8-9...................................................I 14, 112-113 12-15, 18-20 .................................. I ii, 106-116 35 ............................................................................. 196* 41-42 ... I 18, 80; IV 7, 23-24; V12, 148-152; VIII 7,130-131; X 12, 126; 146 46 ............................................................................. 196* 56- 62..............................................252*; I 9, 162-165 81-82.................................................. vu 13, 133-134 94 ......................................................X 13, I39-I4Î 113 . . . 191*; I 10, 112-113; 13, 61-62; III 15, 179-181; VIII 3, 183-185; 8, 61-62 119-120..................................................................... 196* 122-123..................................................................... 198* 15, 21-22......................................................................... 252* 45-46 ......................................................................... 199* 52-56.......................................... 257*; I 9, 162-165 87 ..............................................................................191* 109-110............................................................. 199* 117-118, 140-143 ............................................... 198* 13, 16, 29, 49 196* 49-50....................................................... 251* 60, 61, 65 ....................................................... 197* 68- 70................................................................. 199* 69- 74 · IIJ> 54-56; VI 4,189-196;VIII 5, 38-43 78 ............................................................................. 196* 79-80................................................................. 198* 90 ............................................................................. 253* 96-104 237* 125- 126............................................................. 199* 135 256* 137-147 · I I2,61-66; II 3,114-120;III 18, 79; 83-87; 105; IV 13,65-68; VII13, 109-110; IX 9, 25-26; 46-49; 13, 104-108 156-159....................................................................... 49* 170-171..................................................................... 198* 176-178..................................................................... 256* 188-189,192-193 ........................................... 198* 215-225 . 257*;I 9,162-165; X II, 71-73; 13,144 225 241* 17, 20-21 . .. VIII 7,108-109; IX 8, 62-63; ii, 123 37 .............................................................. 195; II 2, 59 51 ............................................................................. 198* 51-54......................................................................... J97* 57- 66 .............................................. 257*; I 9, 162-165 58, 61, 64 196* 67-74......................................................................... 252* 89-90......................................................................... 198* 126- 130..................................................................... 240* 130-148..................................................................... 257* 130-152...................................................... I 9, 162-165 137 *96* THOMAS DE AQUINO . . . 237*; I 14, 41-42·, III 16, 75-79; IV 9, 100; VIII 8, 33-35; n, 67 100 ....................................................I 9, 162-165 119 .................................................................198* 121-123.................................................... I 5, 48-53 138-142.............................................. X 16, 104-105 142 ................................................................. 267* 153-154...................... I 2, 73; III 8, 20; IV 2, 43; VI 4, 131; VII 6, 52-53 ι8, 18-20 19, 17-19............................................................ I 4, Il 54-55 · · ............................................................ 200* 63- 64 ..................................................................... 252* 69 196* ιοο-ιοι . .......................................... vi 3, 128-130 ιοί ................................................... 253* 108-109, 109 197* in-113............................................... VI 6, 18-20 20, 17 .......................................................................... 195* 36-47 ....................................................X 9, 33-41 38- 39 ..................................................................... 235* 39 198* 45 .............................. 196*; 254*; IX ii, 44 45-47 ........................................................ - - 235* 72, 77-78............................................................. 198* 101- 104 . .......................................... HI 5, 105-106 13° 251* 146-149, 149-150 237* 168 159. ....................................... Ill 12, 24-38 167-168............................................... HI 4, 63-64 187 186........................................................ · 251* Il i, 12-13..................................................................... 196* 28-32..................................................................... 200* 44-56.......................................... 252*; I II, 42-54 56-57............................................... 253*; I I, IOQ 61- 62.................................................... II 6, 151-152 62- 67............................................... 253*; I i, 10g 64- 67..................................................................... 254* 65- 66..................................................................... 194* 78 ............................................................ Ill 13, 22 144-145................................................................. 240* 2, 20-21........................................................ Ill 8, 40 33 30........................ Ill 6, 70-74; VI 3, 144-158 35 ..........................................................................196* 56-71........................................................ II 8, 21 59 195* 99, 100 196* 103-104................. II 6, 126-12g; III 18, 5g-6o 124-131........................................... Ill 21, 72-77 144 .................................................................196* 3, 15-16 . 267*; II i, 61-62; III 15, gy-gS; gg-100; VII 5, 33-34 x7 ........................................... I 13, 34-35 39- 41 ............................. VII ii, 16-ig 52-53, 69-70 ................................................240* 71-75 . . 267*; II 3, 37; III 14, 4-6; V i, 1-4; X 12, 36 88-89, 100-101 ........................................... 240* 102- 106................................................................. 237* 114-120 ..................................... 253*; I 16, 137-147 142-144............................................... II 8, 16-17 *56 ....................................................I 13, 34-35 4, 20-23..................................................................... 241* 29 ..........................................................................195* 44-45 . . I i, 13g-!40; VI 7, 25; 27;VII 10, 4 651 45-46, 50-52 ....................................................I I, ig4 71 ................................................................ I 13, 34-35 74 .................................................................................. 196* 97-98 .............................................................................. 237* 101-103....................... 267*; V 12, 49-57; VI ii, 30-33 5, 31-36............................................................................ 237* 41- 47.............................................................................. 267* 42- 72.............................. IV 7, 22-26; X 2, 51-52 72-79.............................................................................. 267* 76-79............................................................Ill 15, 16-ig 85-86....................... 267*; VIII 5, 5g-6o; X 6, igg-200 87 ............................................................................. 191* 88 ............................................................................. 190* 88-93........................................................... HI 15, 16-ig 90 ............................................................................. 267* 104-105........................................................... Ill i, 37-41 176 ......................................................................... 251 ; 22-23 . . Ill 14, 120; IV 6, 171-172; 173-174; 180; VI 5, 83; VIII 3, 275-279 63 .................................................................................. 196* 124-126......................................................................... 267* 126- 129......................................................................... 237* 127- 128....................................................II 2, 103-104 151-152........................ II i, 61-62; 3, 15-16; 15, 97-95 155-164............................. Ill 6, 40-58; VI 4, 148-154 164 196* 170 252* 4 251* 9-30 ........................................................... HI 15, 55-59 10 267* 15-17........................ 267*; I 13, 106-107; IV 8, 52-57 21 17........................................................... VII i, 4g~5i 20-21............................................................... Ill 8, 32-33 50-51, 54..................................................................... 240* 67-71........................................................... Ill 10, 84-85 72-74 .............................................................................. 251* 107 ......................................................................... 240* 123-135................................................................ II 8, 79 154-155, 161, 186 .................................................... 199* .................................................................................................... 196* 8, IO, II 16-17............................................................ I 3, 142-144 23 196* 33-97 .............................................................................. 267* 45-64........................................................... II 10, 120-142 48-49 ........................................... Ill 21, 24-26; 53-54 70 267* 165 ............................................... 195*; II 9, 7θ-72 165-166.......................................252*; II ii, 127-128 175-180.............................................. 263*; IV 6, 82-85 176 ......................................................................... 194* 177 ......................................................................... 195* 180-181........................ 194*; 253*; IV 6, 81-82; 7, 174 9, 1-2.................................................................................238* 9 194* 9-11 237* 9-16 ........................................................ IV ii, 10-11 11-16.................................................. 265*; IV 8, 65-66 3Ï-35................................................ IV 12, 45-46 46-47 .............................................................................. 198* 104 103................................................................ II ii, 4 113, 114 ..................................................................... *94* 118- 119 · · · 252*; IV 16, 67-68; VIII 3, 67-65; 6, 145; X 9, no; 114 119- 127........................................................IV 16, 47-51 652 INDEX AUCTORUM 122 ................................................................ 252* 128 .............................. 194*; 251*; IV 16, 63 129 ................................................................ I94* 136 135............................................... IV 14, 141 140 .................................. 237*; IV 14, 149-150 142 ............................................... VIII 6, 11; 23 151 ................................................... 252*; 263* 155 ...................... 237*; 251*; IV 17, Ι35~ΐ42 156 ................................................... 195*; 265* ι6ο ........................................................... 194* 165 160................. 237*; 251*; IV 17, ΐ35~Ι42 164 ................................................... 195*; 265* 7, 9, 22-23 197* 62-63..................................................................... 251* 75, 76,78, 9°...................................................... *97* 142 120............................................... II 8, 45-64 16-19............................................................ II 3, 4° 40-41..................................................................... 241* 50-57 ................................................................ 237* 62-63 ................................................................ 200* 8Ι ........................................................I 13, 34-35 log-no................................................................ 267* 163-169.............................................. III 2, ΙΙΟ-ΙΙΙ ι66 196* 20, 25 Ι96* 33-37 ................................................... 237*; 256* 33- 41................................................... VII 2, 88-89 34- 35 ................................................... III 2, 36-37 49 .................................................................... 196* 61; 5868-78 .......................... 237*; m 4, 6-7 72-73 · · HI 3, ΐ9~2ΐ; 13, 8-9; VII 9 52~54> VIII 2, 58-59 Ι49-Ι5Ι............................................................ 235* 159 196* ι6-ι8, 24............................................... 251*; 257* 58-63..................................................................... 252* Ι2Ο-Ι2Ι............................................................ 256* 124-173 ............................................................ 254* 135-138 ............................................................ 235* 137 ....................................................... ΙΠ 3, 27 3, 56-57 .................................................. V 13, 230-231 85 .................................................................... 198* 153-155 ............................................... 196*; 267* 159 ........................................................VII 7, 114 159-160................................................... V ΐ3, 136 172-174 ............................................................ 254* 183-184.................................................................252* ι85 196* ι88 191* 193 237* 216-217.................................................................267* 4, 49-53 ...................................... Ill ϊ, 8-9; 5> 42'44 63-64 . . I 20, ι68; III 13, ιΐ4'> V 14, 162-163 65-67.................................................... 254* 74-75 ..................................................................... 198* 88, 93 196* 5, 7’8......................................................................... *96* ΐ2 ......................................................................... igi* 14-15..................................................................... 196* 73 .................................................. 267*; Ill 6, 4-5 97-98..................................................................... 267* 97-ιθο ............................................... II 3, 25-τό 116-119.................................................................256* 145-148................................................................. 197* .................................. 195*; VII 4, I93~i94 170-172.................................. III 19, ^54-156 179-180................. VI 3, 113-114; VII ίο, 136-137 42-58................................................... II 6, 155-164 168-173 6, 45 196* 49-51......................................................................... 267* 50 ........................................................VII 3, 178-179 50- 51......................................................................... 267* 70-74 ........................................................... H 2, 30-33 121-123 .................................................... 252* 7, 3-5............................................................................. 24ι* 65-67.................................................................... 235* 78-80.................................................................... 237* 130 254* 170 196* 8, 20 ....................................................... I 18, 153-154 64-68......................................................................... 252* 106-107..................................................................... 251* 113 Ι99* 9, 37-50 .................................................................... 237* 57-58 ......................................................................... 267* ΙΟ, 8 200* 81-82........................................................I 13, 34-35 ιι, 54-55 ................................................................... 200* 117 198* 149, 151, 152 ........................................................ 196* 12, ιό ............................................................................. 193* ι6-ι8 . IV ΐ3, 167-170; VI ii 35~4°; VII 5, 23-25; 7, 228-238; 14, 209-210; X 14, 94~95 17, ι8 ................................................................. 193* 24-38................................................... I 20, ι6ι-ι68 37- 38 ....................................................... III 13, 133 48 ................................................................... 201* 65 ........................................................................191* 13, 88,98, ιοο, ιο6...................................................... 196* 130 ....................................................III 12, ι6-ι8 174-176 ................................................................ 252* I4-IV 17 .............................. V ι, ΐ7; 2ο; 32; 36; 43 14, 7_ιι ......................................................................... 2Ο°* 38- 39 .................................................................... 251* 39- 41...............................................................III 15, 35 61-65......................................................................... 241* 124-131 · 257*; I 9, 162-165; III ι8, 9τ-92; ιοο 164-165.................................. 265*; VIII ίο, 55-56 15, 97’98 ................................................... H 6, 150-151 97 ................................................................II 3, Ι5-Ι6 ι6, ι8-23 ..................................................................... 200* 21 .........................................................................198* 75-76 ....................................................... IV 17, 17-19 78-79....................................................... I ι8, ι8-2ο 126 267* 135'140 ................................................................ 251* 154 τ95* 17, 123-124 ................................................................ 240* 158-159..................................................................... 199* 164-165................................................................ 252* 166-169................................................................ 256* ι8, 27-32...................................... 267*; III 20, 82-87 48-49...................................... III 2ΐ, 24-26; 53~54 59-60....................................................... II 2, ίο3-1 ο4 79, 83-87........................................... I ι6, 137-147 91-92................................................... I 9, 162-165 ιοο .................................................................... 257* 103-108............................................... I 9, 162-165 THOMAS DE AQUINO 19, 20, 21, 22, IV 105 ............................................... I ι6, 137-147 107-108................................................................. 196* 136-139................................................................. 252* 10 240* 35-42 ................................................................. 241* 83-109 . .......................................................... 43* ΙΙ4-ΙΙ6 . ....................................................... 200* 117-118, 119-120 199* Ι2Ο-Ι2Ι . .............................. 235*; X 8, 77-7^ 125 · · ........................................................... 199* 131 200* Ι54-Ϊ56 ..... 195*; 237*; HI 5, 168-173 162-163....................................................... · 199* 176-177 · ........................................................... 256* 206 205. . . 267*; VI 2, 39-60; VII 6, 22-24 38-39..................................................................... 251* 74-82..................................................................... 241* 105-107................................................... 237* 116-118................................................................... 23* 125 121. ........................................... Ill 12, 16-18 140 ........................................... 194*; 195*; 252* 164-166................................................................. 200* 24-26, 53-54 ......................235*; III 18, 48-49 72-77 ................................................... II 2, 124-126 8, 12 ............................................................ 199* 41-42....................................................... I 13, 34-35 49-50..................................................................... 200* 113-119................................. 252*; VI 4, 113-115 142-152................................................................. 252* 45 256* 181-182................................................................. 241* 43 ....................................................IV 8, 178-179 61-62..................................................................... 252* 83 ........................................................... X 13, 36-37 i4-æ5..................................................................... 198* 47-48, 67, 72-73 255* 96-98..................................................................... 252* 12 195* 18-19, 22-23 197* 49-52..................................................................... 200* 4-10 ............................................................ 241* 22-23........................................... VII 13, 135-136 47-54................ 252* 51 195* 65-68..................................................................... 252* 75-79 ................................................................. 241* 91-92..................................................................... 267* 30 ............................................... IV 3, 1121 a 12 30-31..................................................................... 251* 34 252* 36-37..................................................................... 200* 45-46 ........................................................... X 3, T33 51-55..................................................................... 263* 80- 81................................................... II 8, 180-182 81- 84...................................... 263*; II 8, 175-180 171-172 .............................................. 235* 171-180 . ............................. II 6, 22-23; VI 5, 83 173-174, 180 ............................................... 235* 7, 23-24....................................................I 14, 41-42 23- 32.............................................. VI 6, 1141 b 7 24- 26................................................... IX 10, 26-29 34 ................................................................... I 2, 155 87 ..................................................................... 201* 136 ............................................... IX 10, 121-123 θ53 155-156..................................................................... 252* 168-191........................................................ IV 6, 96 174 ....................................................II 8, 180-182 8, 22-25..........................................................................241* 52- 57 ......................................................................... 252* 53- 57 ............................. I 13, 106-107; II 7, 15-17 65 .............................................................................. 194* 65- 66........................................................ II 9, 11-16 66- 68 ......................................................................... 253* 68 194* 86-87........................ IV 15, 92-93; V 4, 116; 10, 19 m-112..................................................................... 235* 140 194* 143 198* 178-179.............................................................. IV 2, 47 184-187..................................................................... 254* 21, 24-26................................................................. 256* 42-45 ......................................................................... 254* 70 .............................................................................. 199* 86-89............................................................ 201*; 252* 98 ......................................................................... 264* III-II2......................................... 235*; IV II, 57-58 10, 27-29, 35-36 252* 40-41, 45-46, 54 241* 69-72......................................................................... 197* 84-95 ......................................................................... 252* 113-115..................................................................... 198* 121-126..................................................................... 253* 133 233* 172-173..................................................................... 194* 185-188..................................................................... 241* 207-209..................................................................... 267* 212 264* ιι, 10-11............................................... 194*; II 9, 11-16 20, 59, 62, 82........................................................ 194* 13, 65-68....................................................i 16, 137-147 120 ....................................................IX ii, 55-56 144 ........................................... 193*; VII 6, 34-36 146-147........................................................252*; 265* 147 ..................................................................... 195* 169 .....................................................................193* 183-186......................................... 235*; VII 6, 80-88 14, 64-65......................................................................... 241* 70-72.............................................. 267*; IX 7, 49-50 15, 24, 57 191* 60 .............................................................................. 194* 60-65......................................................................... 264* 61 265* 92-93........................................................... IV 8, 86-87 150 194* 206-210..................................................................... 234* 208-210..................................................................... 252* 211, 215 194* 224 235* 227-230....................................................... 252*; 265* 229 194* 235-236..................................................................... 252* 16, 21-23, 40-41......................................................... 199* 63 ............................................................ II 9, 128 70-71......................................................................... *99* 102................................................................. 195*; 264* 102-103................................................... IX 13, 82-83 137-142..................................................................... 199* 654 INDEX AUCTORUM 3, 4 9, 10, ιι, 171 ................................................................ 195* 185-186.......................................................II 9, 128 19 17...................................................Ill 16, 75-76 34 ....................................................... VI 6, 18-20 75 ......................................................................... 199* 123-125.................................................................200* 135-142........................ 237*; II g, 755; 160-165 153 240* 155 242* 1-4............................................................241*; 267* 30-38..................................................................... 256* 105 ................................................................ 254* 105-106, no-112 ..................... V 16, 203-204 139-142, 180-191 .......................... 252*; 253* 17-18................................................... VIII 10, g6 36 ......................................... I 2, 755; VIII 9, 96 45-46................................................. VIII 10, 23-26 47-48 ................................................. VIII ίο, 85-86 74 ....................................................... 194*; 265* 74-76................................................... 253*; 264* 75 .................................................................... 195* 77-8ι..................................................................... 264* 93-ιο8 253* 107 251* no-112................................................................ 199* Ι45-Ι46............................................................ 200* 37’4°..................................................................... 201* 79-85, ΙΟ2-ΙΟ4 ................................................199* ................................................................ V 3, 127 31 25....................................................... V 6, 7-73 5ΐ ......................................................................... 195* 61-63..................................................................... 256* 72 254*; VH ι, 250-757·; 5, 29~32 ιι6 ................................................... IV 8, 86-87 ιι8-ιι9 ............................................................ 200* 122123 ............................................... IV 8, 86-8y 155-157 ............................................................ 199* 170-171............................................... VIII ίο, g6 Ι74-Ι75............................................. VIII ίο, 85-86 180 178............................................. VIII ίο, 23-26 19-23..................................................................... 252* 92-94 ................................................................ 200* ΙΟ2-ΙΟ4 ............................................................ 252* Ι-Ι3 .............................................................. V 4, 33 34-35, 35-36 197* 51-57........................................................... V 8, 103 55-70...................................V 5, ιι6; 7, 37 Ι29-Ι30............................................................ 200* Ι5Ι-Ι53................................................................ 256* 157-258.................................................. IV 8, 86-87 6-8......................................................................... 241* 26-27........................................... 253*; V 9, 29 30 29.................................. 194*; 253*; ν g, 29 40-45.................................................. 253*; V 9, 29 41, 42, 44, 45 .................................................... 194* 20-25..................................................................... 200* 35-37 ..................................................................... 252* 139-141.................................................................253* 158-160....................................................... V 9, 103 55-56 . • · · 197* Ig . . IV 8, 86-87 79-82 . • · · 197* • · · 251* 179 . . . 201* 179-181 12, ΙΙ-Ι2......................................... 267*; V 15, 7^-79 ι6-ΐ7................................................... 195*; 267* 33 31...................................................... V ι6, 6ι 32 ....................................................... V ΐ5, 76-79 49-57 ................. II 4> roi-103; VI ιι, 3°~33 54 ............................................................IX 4, 26ο 95-98 ................................................................ 253* 98-101 ............................................... VI 7, 53-55 103 ........................................... 267*; V ι6, 8ο 134-136................................................................ 241* 141-142................................................................ 267* 148-152..................... V ι6, 126-12g; 142-150 154-168.................................................................256* 158-160.................................................. I 14, 4Τ~42 Igo ..................................................................... 191* 249-250................. 195*; 252*; V ΐ3, 2ΐ; 30-31 13, 2ΐ, 30, 90 195* 138 252* 158-161................................. 267*; VII ΐ2, 4ι~42 168-172................................................. VII 8, 88-8g 193-196................................................................ 256* 14, 52-59 .....................................................................256* 162-163.................................................I 20, 168 15, 101-104.................................................................253* 16, ι ......................................................................... 194* 12-17..................................................................... 264* 126-129................................. 252*; V 12, 148-152 142-150............................................................ 252* 166-169.................................................. VI 7, 62-63 252* igo ................................................................ 194* 17, 125-129........................................................ 253* 195 ................................................................ 193* 227-228 ............................................................ 242* VI i, g-io ................................................................ 240* 69 66................................................................ 252* 128 127............................................................ 235* 141 ................................................................ ΙΟΙ* 150-214 ............................................................ 252* 183-184....................................................... VI 5, 59 193-199 ......................VI 3, 68-73', 6, 144^45 203-206.................................................. VI 3, 68-73 206-210 . 267*; VI 9, 178-186; 243-246', 247~249 2, 15-20........................................................VI 8, gi 61 59................................. 267*; Ill 19, 205-206 178- 186........................................................Ii, 194 195-196.................................................................254* 3, 20-21....................................................... VI 4, 51 50-52.....................................................................252* 68-73 . . VI i, igi-igg; 203-206; 6, 144-145 76-78..................................................................... 256* 95-97 ...................................................... VI 5, 28-2g 113-114.................................................. VI 4, 57-59 130-136........................................................I I, 194 144-158................................................... II 2, 30-33 156-158 . . VI i, igi-igg; 203-206; 6, 144-145 179- 183................................................... VII 10, 63 4, 3-5......................................................................... 252* 51 ......................................................................... 190* 91 ......................................................................... 195* 113-115............................................................ 252* 114 194* 127-131.............................................. I t8, 153-154 THOMAS DE AQUINO 5, 146-147........................................... II 6, 155-164 189 187................................................... VI 7, 88 38-39 ...................................................... VI ίο, 23-24 55- 56............................................. NI η, 242 59-61............................................... VI i, 183-184 76 ......................................................................... 194* 76-79..................................................................... 251* 78 ..........................................................................194* 80-84................................................... II 6, 22-33 94-95 ........................................................ 252* 6, 6-7......................................................................... 200* 20 18........................................................ IV 17, 34 124-128, 128-133 266* 7, 10-16........................................................ II 7, 75 25, 47 ............................................... II 4. 44-45 56- 63..................................................................... 234* 66-68 ..................................................................... 263* 84-85..................................................................... 254* 120-122,127-130 252* 136 267* 234-237 ...............................................................234* 266-272................................................................. 253* 8, 3-4.......................................................................... 253* 9, 10 .......................................................... 194* II-I2 9, [o, ci, VII 1, 2, 3, ........................................................................................ 200* 20-21, 22-23, 53, 186-188...............................252* 43-55 .................................. 267*; VI 10, 157-158 55-65 ................................................................ 268* 72, 8ι, 89 194* 98 ..........................................................................195* 178-186.............................. 267*; VI i, 206-210 247-249........................................... VI i, 206-210 44-52..................................................................... 254* 58-60..................................................................... 241* no ..................................................................... 240* 136 251* 162 256* 205 191* 212 195* 212-213 . VII i, 226-227; 10, 34-41; VIII 6, 147 223 . 194*; VII i, 226-227; 10, 34-41 ; VIII 6, 147 3-11 241* 30-33 .........................H 4, 101-103; v 12, 49-57 40 35................................................... Ill 12, 16-18 49 ............................................................ X 12, 167 ii, 57, 59,62................................................... 267* 64-66..................................................................... 254* 65 267* 68 195* 132-134........................................... Ill 12, 16-18 208 242* 61 191* 72-74............................................... Ill 12, 16-18 102-107........................................... X ii, 125-126 109-110,in ...................................................... 200* 130-132................................................................. 253* 150 ............................................................ V 4, 72 150-151................................................................. 254* 159 240* 190-193................................................................. 197* 168-175.............................. 256*; VII 9, 140-151 171 195* 38-49 ........................................................ VII 9, 3-4 116 ........................................................ VII 7, 114 655 122-125..................................................................... 235* 178- 179..................................................................... 267* 179- 183....................................................... I 20, 45-47 4, 70-73 ......................................................................... 253* 123 ............................................................ VII 7, 114 167-168..................................................................... 253* 193-194.................................................. HI 5. 168-173 5, 25-28....................................................... Ill 12, 16-18 26, 27 ................................................................ 193* 29-32................................................................ V 4, 72 33- 34 ............................................................H 3, 15-16 42 35....................................................... Ill 12, 16-18 40 200* 51- 52....................................................... Ill 12, 16-18 52- 55........................................................... 256* 55-61..........................................................................252* 61- 63..........................................................................263* 67 ..................................................................... V 4, 72 84-85, 106 ....................................... Ill 12, 16-18 114-121........................................................ VII 7, 189 176 ..................................................................... 193* 6, 24 ................................................... Ill 19, 205-206 34- 36.......................... IV 13, 144·, VII 7, 228-238 35 .............................................................................. 193* 80-88...................................................... IV 13, 183-186 84-85, 91, 93 .................................. Ill 12, 16-18 120, 122 ............................................................ 253* 186 ................................................................ V 4, 72 7> 17-23..........................................................................197* 54-56 ......................................................................... 253* 62- 64......................................................................... 252* 114 ................. VII 3, 116; 4, 123; IX 9, 159; 13, 166; X 7, 110-119 160-164..................................................................... 253* 170- 173..................................................................... 256* 171- 172..................................................................... 253* 173-175..................................................................... 256* i74, 178 195* 215-218..................................................................... 201* 228 193* 228-238................................................... Ill 12, 16-T8 230- 231..................... 193*; VII 6, 34-36; 8, 63-64 231- 234...................................................... VII 9, 86-89 232 193* 8, 31 .............................................................................. 191* 35, 37 193* 92-93......................................................................... 264* 158 253* 9, 81-86......................................................................... 252* no-112..................................................................... 197* 119-120, 124-125 .............................. 251*; 252* 140-151................................................. VII 2, 168-175 10, 4 ....................................................... II 4, 44-45 ..................................................................... 251* 70-71 ..................................................................... 268* 87-97 134-135 ............................................... Ill 12, 16-18 136-137 ............................................... Ill 5, 179-180 11, 1-5......................................... VII 14, 1-5; X I, 20-24 16-19..................................................................... 253* 42-43 ......................................................................... 252* 90- 92......................................................................... 254* 12, 53-59, 65-66 .......................................I I, 187-189 91- 102 253* 656 INDEX AUCTORUM 13, 14, VIII I, 2. 3, 4> 5, 122-123........................................... Ii, 187-189 187-188........................................... ii 4, 44-45 34-35 ................................................... I 7. 84-86 46-47 . . X 2, 125; 3, 2; 24; 62; ni-, 149; i59‘> 4» 2; 5; 5, 5-6 105 ............................................................ 253* 109-110.......................................... I 16, 137-147 133-134........................................... I 14, 81-82 135-136........................................... IV 5, 22-23 149 .............................................. I 13, 34-35 210 209.......................................... Ill 12, 16-18 1-5............................. VII ii, 1-5; X i, 20-24 42-44................................................................ 200* 107-108............................................................ 254* 119-120........................................... IV 3, 23-24 121-123............................................................ 251* 180-181............................................................ 193* 200-201..................................... VIII 3, 146-147 205, 206, 207, 217....................................... 193* 231-234............................................................ 252* 291 ................................................... X 3, ΖΓ4 296-297............................................................ 242* 15 191* 29-32................................................................. 251* 73- 74 .................................................................252* 74- 76 ................................................................. 251* 75-76.................................................... 253* 109-110.... 253*; 265*; IX 12, 117-118 129, 132-133 253* 133-136................................................. VIII 4, 54 152-153............................................................ 267* 180-181............................................................ 251* 183-184............................................................ 253* 35-37 ............................................... I U 34-35 43- 46 ............................................... 251*; 252* 74 ................................................... VIII 5, 108 118-122 .... VIII 12, 30-32; IX 12, 11-17 183-185.......................... 251*; I 14, 113-114 227-228............................................................ 251* 246-247......................................... IX 12, 105-108 277 ............................................................ 201* 90-94...................................... 253*; VIII 6, 94 125-130.............................................................251* 38-43 ............................................... I 16, 69-72 55 .................................................... 253* 60 59.............................. II 5, 85-86 78-79..........................................VIII 6, no-111 108 ............................................... VIII 2, 74 6, 39-53 .................................................................253* no-111..........................................VIII 5, 78-79 147 .............................. VI 10, 212-213; 223 156-157............................................................ 251* 7, 108-109........................................... I 17, 20-21 130-131........................................... I 14, 4I~42 144-145.......................... 257*; I 9, 162-165 145 253* 8, 48-50................................................................ 256* 61-62.............................................. I 14, 113-114 67 ................................................................ 200* 79 ................................................... VIII 5, 108 128-137............................................................ 251* 164-165 . . . 252*; IX i, 49; 12, 100-102; 14, 7-10 9, 50-54............................................... 25Z*; 256* 195*;252*;256*; VIIIii, 94-95; 12, 1718; 157;159-160;171-172; IX 12, 113-114 78-81..................................................................... 251* 96 ............................................... 267*; X 9, 90-91 62 123-125................................................................ 263* 128-130.................................................................251* 10, 23-26.................................. 252*; VIII ii, 79-80 24-26................................................... V 2, 45-48 29- 30..................................................................... 252* 30 ................. IV 7, 1122 b 21; V 16, 1137 a 31 41-43.................................................. V 4, 178-180 53 ......................................................................... 195* 72-74 ..................................................................... 252* 75 ............................................................195*; 253* 82 195* 85-86.................... 252*; V 2, 45-48; 4, 174-175 96 ...........................................V 2, 17-18; 4, 170 I7i-æ77................................................................ 254* 11, 25-26..................................................................... 191* 66-67................................................... I 18, 18-20 94-95 ................................................... VIII 9, 62 137 ................................................................ 251* 139, 178 ................................................... I 2, 155 12, 17 ......................................................................... 195* 17-19....................................................... VIII 9, 62 28-30..................................................................... 254* 30- 32 . 252*; VIII 3, 118-122; IX 12, 11-17 32-34 ..................................................................... 254* 139-145................................................................ 25Z* 157, 159-160.......................................... VIII 9, 62 171-172 .... VIII 13, 214-216; IX 4, 80-81 193 ................................................... VIII 9, 62 288-289................................................... I 2, 155 13, 4-8......................................................................... 199* 129-132, 152-154 252* 196-200.................................................... 251*; 252* 14. 28-29........................................................ 251*; 252* 66-67..................................................................... 241* 115-120................................................................ 254* 120-125................................................................ 252* 127-128................................................................ 242* IX I, 49 ..................................... 256*; VIII 8, 164-165 63 ........................................................VIII 5, 108 135-138................................................................ 253* 209-210................................................................ 200* 226-229.............................................. IX 7, 136-138 2, 13-14..................................................................... 253* 108-109................................................................ 256* 119-120...................................... 252* 3, 115-116.................................................................199* ....................................................... IX 5. 6 4> 19-59 127-128 ................................................................ 252* 151-152 ................................................. X 6, 179-180 181-183 ................................................................ 253* 6, 14-15 ................................................................ 252* ................................................................ 256* 58 . 62 .................................................................195* 62-63 .................................................................256* 100-102 ................................................................ 263* 116 ........................................................i 2,155 .................................................... 252* 7, Si-34 ..................................................IV 14, 70-72 49-50 136-148 .............................................. IX i, 226-229 8, 23 .................................................................198* 27-29 .......................................................... IX 9, 134 657 THOMAS DE AQUINO 9, ΙΟ, 11, 12, 13, 14, X i, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 62-63....................................................... I 17, 20-21 no-111.................... 252*; IX 9, 18; 48; 77-78 141-142................................................... 254*; 255* 159 ........................................................ VII 7, 114 23-26................................................................ 252* 4O-4I..................................................................... 241* ΙΟΟ-ΙΟΙ............................................................ 200* 122 ........................................................ VI 7, 136 158 157....................................................... . 253* 43-44 ........................................................ I 20, 45 107-109................................................................. 200* 123 ....................................................I 17, 20-21 150-151.............................. 2.57*; I 9, 162-165 11-17 . . . 254*; VIII 3, 118-122; 12, 30-32 100-102................................ 252*; VIII 8, 164-165 105-108.......................................... VIII 3, 246-247 113- 114....................................................VIII 9, 62 114- 117............................................... 254*; 255* 115 ................................................................ 195* 117-118.......................... 252*; VIII i, 109-110 82-83..................................... 252*; IV 16, 102-103 166 VII 7, 114 168-179................................................................. 234* 175 ................................................................ 191* 1-25 ........................................................... · 234* 51 ............................................................... · 191* 73 ............................................................ · · 256* 78-79..................................................................... 242* 8 ............................................................ I 2, 155 20-27...................................................... VII ii, 1-5 24-27........................................................... . 252* 32-33 ........................................................... . . 265* 78-85........................................................... . 253* 72-73 ........................................................... · 251* 102-105................................................... I 4, 75-82 125 ............................................... VII 13, 46-47 135 ............................................................ . 252* 174-176....................................................... . 253* 2, 24, 62 ..................... .... VII 13, 46-47 85-86.............................. ..................... I 13, 34-35 Ill, 149, 159 . . . . . . . . VII 13, 46-47 164 .............................. ..................... I 13, 34-35 2, 5 .............................. .... VII 13, 46- 47 19 .................................. 193* 63-66 .............................. ......................I 5, 47- 48 5-6.................................. .... VII 13, 46-47 10-12.............................. 252* 79-81 .............................. 253* 91 .................................. 235* 66-81.............................. 251* 179-180.............................................. IX 4, 151-152 188 ................................................................ 200* 199-200............................................... II 5, 85-86 203-204............................................... I 13, 34-35 no-112................................................................. 253* III ........................................................VII 7, 114 51-82.................................................. X 10, 121-122 107-108................................................................. 200* 3 .....................................................................240* 21-22..................................................................... 241* 41 33........................................................ I 20, 45 46-49...................................................i 16, 137-147 90-91..................................................................... 267* 112 ........................................................ VIII 9, 96 120 ................................................... I 5, 107-108 10, 40-50......................................................................... 253* 74 194* 121- 122..................................................................... 251* 148- 149..................................................................... 252* 149 194* 11, 1-4..............................................................................238* 14 .............................................................................. 191* 27, 55-56 ................................................ I 2, 155 71-73....................................................I 16, 215-225 112-113..................................................................... 254* 149- 151..................................................................... 200* 12, 7-IO ...................................................................... X II, 162-163 126, 146 ............................................... I 14, 41-42 167 ............................................................ VI ii, 49 169 ........................................................ I 14, 41-42 13, 36-37 ............................................................ IV 2, 83 47-90......................................................................... 200* 52 195* 81-82......................................................................... 252* 88, 89, 99, 100 196* 104-108............................................... I 16, 137-147 133-134..................................................................... 251* 139-141............................................................ I 14, 94 141-144 .... 257*; I 9, 162-165; 16, 215-225 14, 5, 7-8 ........................................................ I 2, 155 42 .............................................................................. 195* 49 263* 57 .............................................................................. 194* 57-58 ......................................................................... 253* 94-95, 98-102 .................................. Ill 12, 16-18 122- 123..................................................................... 200* 199-200..................................................................... 252* 202-203..................................................................... 251* 15, 3-4.............................................................................. 200* 89 .............................................................................. 193* 119-123..................................................................... 256* 16, 17-20......................................................................... 253* 133-136..................................................................... 256* 155, i57-l67, 168-169............................................. 46* 173-179 ..................................................................... 253* 182 191* 191-192, 195-197, 198-199 46* 199-201........................................................ 46*; 242* Sent. lib. Polit. . . .6*; 31*; 33*; 34*,’ 34*; 35*; 47*; 52*; 53*; 54*; 73*; 243* Summarium Brugense.................................................. 45* I 10 (1260 a 13).............................. VII 5, 114-115 II 7 (1265 b 26-29) ......................VIII 10, 23-26 17 (1274 a 14-16) ......................V 6, 151-153 III 6 (1279 b 4-7) . . VIII 10, 55-56; 85-86; 96 Tabula Ethicorum ............................. 10*; 44*; 73*; 73* Super Boethium De Trinitate Exp. Prooemii............................................................ 248* q.2 a.i ....................................................X ii, 112-113 q.3 a.3 ad 5................................................................. 190* Exp. cap. II........................................... I 3, 1094 b 25 q.5 a.i arg.10 ....................................... VI 7, 202-213 a.i ad 9....................................................V 12, 113 a.3 .....................................................................192* q.6 a.i arg.4....................................................VI i, 141 a.i ad 4....................................................VI i, 141 Super Dion. De div. nominibus................................. 36* c.3 lect.i....................................................I i, 151-152 c-4 lect.i............................................... X 13, 133-134 658 index auctorum lect.2................................ Il, Ιζΐ-152', 2, IJO-IJ2 lect.g................................................... IV 4, 70-72 c.5 lect.i............................. Ii, 151-152; 14» 41-42 c.7 lect.2................................................... lu, 2^-35 c.ii lect.4................................................... I 14, 41-42 Super De causis................................. 54*; 73*; 88*; 243* c-3 ................................................................ I 14, 41-42 c-4 ............................................... 200*; I i, 151-152 c-9 .......................................I 4. 75-82; VI 3, a3-114 c.io................................................................ J 2, 170-172 c.20.................................................................................. 192* c.25.................................................................................. 200* Opuscula................................................................................24* Comp, theol. c.214..................................... VI 6, 18-20 Coll, de X praeceptis.......................... IX 1, 226-229 De substantiis separatis c·18.............................................................. IX 10, 29-37 De unitate intellectus c.i n.n...................................................... x 10, 49-50 c-3 n.34............................................. IX 9, 1168 b 32 Cont. retrahentes c-7 ad 7.................................................. X 10, 795-790 De perf. vitae spiritualis c·21............................................................... Contra impugnantes 16, 96-104 c-7 ........................................................ I 12, 1099 a 5 De regno L l C I°............................ V 2, II30 a 2; V 2 7?n C I1.................................................. ΠΙ 5, 168-173 •L·2 .................................. · · · VII 5, 172-174 De sortibus c-5 ....................................................... HI 19, Thomas de Aquino (Pseudo) 205-206 Super Arist. Oecon.............................. Quaternarius................................................... 6*; 35* Thomas de Nuceria............................ Thomas de Vio Caietanus • · 23* Comm. Summae theol..................................... • · 47* • · 34* Thomas Fr. et Emout A. . . . I96*> 197*; 198* Thomas Manriques Thomas Phillips Thorogni, Pero de Thomson S.H. ’■···· 37* Syntaxe latine ' - 52*> 53* '■■··. 27* The « Notule » of Grosseteste................. Thorndike L. Tonini L. Rimini nella signoria de’ Malatesti............................ 40* Tremblay P., v. Paré Troiani . . . III 16, 1116 a Tullius . . 16*; 27*; 194*; 235*; 267*; I 17, 20-21 18, 18-20; II 8, 70; III 3, 146; I3> I^1'112^ ÏV 10, 208; 16, 105-106 .......................... 267* Rhetorici... qui De inventione I v 7 ....................................... ..... I 18, 142 . . III 3, 146-150 XXVI....................................... V 12, 47-48; 103 II xxii 65.................................. . ... X 9, 90-97 lui 157 .................................. . . ni 15, 97-98 LUI 159 .................................. .... V 12, 103 LIII-LIV 160-162................. ... V 12, 47-43 lui 161 .................................. De oratore I i 217 Hystoria Beati Thomae • 34* . . . 232*; 235*· _ ’ 37ζ; 237*; Tôpfer (Jacobus Lutifigulis?) .... 2-56 ’ 264* Tolbertus de Camino..................... Tomasinus I. Ph. Bibliothecae Patavinae ...................... Bibliothecae Venetae...................... 13 ‘ 40 45*; 45* ’ 36'· 45* . . VII 3, 205-206 . . VII 5, 61-63 Pro Ligario .................................. 35................................................... De finibus I x 32-36 .............................. xni-xiv 42-54 ................. II v 16 ....................................... xxni 75.............................. III xiii 42.................................. .......................... 267* . . IV 10, 207-209 III v ii ........................................ XIV 30.................................. ...·· IV 13, 57 ... IV 10, 194-197 .... I 5, 48-53 .... I 5, 48-53 .... II 5, 85-86 .... II 5, 85-86 . VII 13, 109-110 .... X 12, 168 . . X 12, 149-150 V xx 55.................................. xxv 74 .............................. .... II 3, 15-16 . . VII 5, 61-63 XXVIII 85 .......................... .......................... 267* Tuscul. disp....................................... .... VI 6, 18-20 x 20....................................... ... I 19, m-113 .... X 12, 149-150 II vn 17-18.............................. ... VII 5, 61-63 IV in 31 .................................. IV 8...................................... VI II....................................... VIII 18.................................. 232* - 38* ....................................... Act. in C. Verrem IV xxxiii 73.............................. A History of Magic................. Tibout, Ursinus................. Tillia, Aegidius de .... Titides, Titydes, v. Tydides Tocco, Guillelmus de 25; II 120 * Πϊ 58; 61; 63; 66; 96 v XXVII-XXXVII 58-81 . . . i 5 ....................................... XXVI 75.............................. xxxi 87.............................. De natura deorum I XLii 119.............................. II xxiv 62.............................. . . . . II ii, 100 ..... II ii, 100 . . . . . II7, 15-17 . . III 18, 27-32 ... III 18, 27-32 . . . . II 5, 104-105 ..... IV 13, 57 ..... II ii, 100 ......................... 5*; 16* .... VII 5, 61-63 .... VII 5, 61-63 . . VII i, 119 120 . . VII i, ii9-120 .... V i, 139-142 .... VI 6, 18-20 lvi 140 ................................... . . IX 6, 100-102 Ill x 24....................................... . . VII i, 119-120 xv 39.................................. De legibus I ΧΠ 33.......................................... V u, /32 xv 42.......................................... V ii, 132 THOMAS DE AQUINO - ZUSARMA, FLOCARDO De officiis............................................................ I v *5 -............................................................ II 8, 70 x 31 ............................................... V i2, 148-152 χνΐ 51............................................... VIII i, 74-76 χνΠ 56.................................................... I I7> 20-21 xx 67............................................................ II 8, 70 χχχι 113........................................... II 9, 135-136 Π vu 26................................................... VU 5, 61-63 χ 36 ............................................................... IV ίο, ι94 χιν 48...................................... II g, 135-136 III νι 29 .............................................. VII 5, 61-63 χπι 54.................................................... VIII ι, 74-76 χΧν 95 ...................... V 12, 148-152; X 4> 28-29 χχχιιι χιό................. I 5, 4$-53'> V ΐ2, 141-142 Laelius De amicitia XVI 59........................................................ V 2, 120-121 XXI 81............................................. I 17, 20-21 Tydides . . . ni 16, 1116 a 26; III 16, 57-59; 67 Uccelli P.A. Esposizione inedita de’ Salmi ..................................... 36* Ulixes, v. Ulysses Ulpianus Digesta ............................................................ V12, 64-73 Ulysses . vu 9, 1151 b 20; vu 2, 168-175; 9. 147 Urbanus IV........................................................ 246* Urbe veteri, loannes de..................................... 12* Ursinus Tibout................................................... 38* Vacant J.M.A. Les versions latines de la morale............................... 232* Valerius Maximus Factorum et dictorum mem. II I 4................................................... VIII 12, 286-288 Van den Eynde D. The Terms « Ius positivum »..................... V 12, 12-15 Varro 18-20 .................................................27*; 276* De lingua latina........................................... VI 6, Vegetius De re militari ................................................................. 267* I c.i ....................................................III 16, 126-127 c.2 ........................................................ VII 5, 172-174 Venetus, v. lacobus Venus . VII 6, 1149 b 15; VII 6, 117-130; Verbeke G. XX c.i6........................................................ X 4, 32-33 XXI C.22 ............................................... Vi, 139-142 XXIV C.46-47 ............................................... IV 17 34 XXVIII c.13..................................................Vi, 139-142 c-35.................................................. Vi, 139-142 c.44.................................................. VI 6, 18-20 Speculum Maius II, Speculum doctrinale I c.59........................................................ II 6, 130-131 Vincentius lustinianus ........................ 52*; 53* Vindocinensis, v. Matthaeus Virgilius ............................................................. 27* Aeneidos libri XII Lib. IV................................................... III 15, 222-227 Vitruvius............................................................ 193* De architectura V c.ii........................................................ II 6, Vocabularius utriusque iuris Vossler K. 242* Verdala, Arnaldus de........................................ 35* Vergnano, v. Guido de Arimino Versoris, v. loannes Vesalius A........................................................... 24* Vigili, v. Fabius Villanueva Ed.J. Viage literario â las Iglesias......................................... 81* Vincentius Belvacensis Een onvoltooide commentaar van Thomas . . . Speculum Maius I, Speculum naturale XVI c.48 XIX c.6-7................................................... I 15, 145-147 c.67 c.69 ...........................................................VI ii, 49 130-131 .......................... 51* Einfiihrung ins Vulgarlatein.................................. 193* Walterus, v. Burleus Walterus de Tanton ........................................ 17* Walz A. Saint Thomas d’Aquin.................................................... 237* Warkenbi (Hugh de Warknethby) . . 17*; 17* Weber Fr. Catalogus codicum manuscriptorum............................ 32* Weisheipl J.A. Roger Swyneshed............................................................... 27* Werricus de Braibantia..................................... 16* Wicboldus mag........................................................4* Willelmus de Broc............................... 17*; 17* Winton, Petrus de ........................................... 17* Wissowa G., v. Pauly Wod .................................................................... 33* Worczyn, Paulus de ........................................ 22* Wylhelmus.......................................................... 13* Xenophantos Xenophon 118; 119; 126 659 . . .VII 7, 1150 b 12; VII 7, i7s ...................................... IV 15, 235-235 Historiae graecae (Hellen.) IV iv 10............................................... HI 17, 163-165 Xerxes................................................. IV 3, 96-98 Y’hudah ben Abraham..................................... 50* Ysagoge in Theol., I .............................. HI 15, 97~98 Ysiodus, v. Hesiodos Ysnardus, loannes ............................................ 31* Yvo Melczer .......................................... 17*1 18* Zacharias Fr. A. Bibliotheca Pistoriensis .................................................. 25* Zedler B.H. 91-92 Zenaro, Damiano............................................... 53* X 12, 168 Zominus Pistoriensis ............................ 25*; 25* Zuane VI ii, 49 de Cremona............................................ 27* Zusarma, Flocardo............................................ 27* Averroes’ Destructio destructionum ... IV 15, 66ο SIGNA ET NOTAE Una atque eadem nota pro omnibus verbi formis valet ; velut adn. pro « adnotatio », nec non pro « adnotatione », « adnotationes », etc. ; hab. pro « habet », « habent », etc. > < [ ] j : cod., codd. coi. comm. codex, codices columna commentarium coni. coniecimus partem lemmatis inter extrema verba non po­ sitam significat corr. correxit, correctum d. distinctio In apparatu Thomae (qui est apparatus negati­ vus), signum ] indicat verba lemmatis omnes codices habere, prae­ ter eos qui post signum adlegantur dei. delevit ed. editio, edidit eras. erasit, erasum etc. et cetera verba probabiliter sup­ plenda includunt verba probabiliter lenda includunt de­ In apparatu Aristotelis (qui est positivus), se­ parat lectionem in textu insertam et testes eius, ab aliis lectionibus et earum testibus locum tenet partis (initii vel finis) lemmatis quae non iteratur Eth. Ethica ex. exeunte exp. expungit expl. explicit f. folium fasc. fasciculus G. L. Grammatici latini hab. habet hom. homoeoteleuton ibid. ibidem id. idem in. ineunte inc. incipit ins. inseruit ! siglo vel siglorum seriei praepositum, significat codices notatos lectio­ nis de qua agitur testes non esse sic interp. interpungit ? fortasse inv. invertit a. articulus lac. lacuna add. addit, addunt lect. lectio adn. adnotatio leg., legend, legendum adn. erit. adnotatio in apparatu critico posita lib. lin. linea al. alias, aliter litt. littera al. man. alia manus loc. laud. loco laudato Aid. Operum Aristotelis edi­ tio princeps Aldina loc. parall. marg. — argumentum c., Cap. capitulum ca. casus (ca. no.: casus no­ minativus ; ca. ge. : cax sus genitivus; ca. dat. : casus dativus; ca. ab.: casus ablativus). op. laud. P. PP. G. P. L. ponend. Praef. praem. pr.m. prol. prop. obscurus omittit, omittunt opere laudato pars pagina Patrologia graeca Patrologia latina ponendum praefatio q· qla ras. rec. it. rec. m. rec. par. rect. rep. praemittit, praemittunt prior vel prima manus prologus propositio quaestio quaestiuncula rasura recensio italiana recentior manus recensio parisiaca rectius repetit resp. responsio rest. restituit saec. saeculum s.c. sed contra scii. scilicet scrips. scripsimus sec. secundum seel. seclusimus sec.m. secunda manus seq. sequens sol. solutio spat. vac. spatium vacuum sup. super, supra loci paralleli suppi. supplevimus margine (marg. ext. : margine exteriore; marg. inf. : margine inferiore ; marg. int. : margine interiore; marg. sup. : margine superiore) s. v. sub verbo t. tomus tr. tractatus transi. translatio transp. transponit transt. transtulit med. medium ult. ultimo Ant.transi. Antiquior translatio arg. liber obsc. om. membr. membranaceus un. unicus cancell. cancellat, cancellavit ms. codex manu scriptus v. verbum cett. ceteri mss. codices manu scripti var. lect. varia lectio cf. conferatur n. numerus virg. virgula chart. chartaceus negl. neglegentia vol. volumen 66ι INDEX OPERUM quae in Praefatione et adnotationibus summatim laudata sunt Aero (Pseudo). Pseudacronis Scholia in Horatium vetustiora, recensuit Otto Keller. 2 vol., Leipzig 1902-1904. Adam de Bocfeld, Sententia super De anima, ms. Oxford, Bodleian Library Canon. Mise. lat. 322. — Sententia super De somno et vigilia. Inter opera s. Thomae de Aquino, editio Romana seu Piana, t. 3, In eos qui Parva naturalia Aristotelis dicuntur libros expositio, ff. 28v - 34η Romae 1570. — Sententia super secundum Metaphysicae. Edidit A. Maurer, Adam of Buckfield, Sententia super secun­ dum Metaphysicae, in Nine Medieval Thinkers [Pontifical Institute of Medieval Studies. Studies and Texts, 1], pp. 99-244. Toronto 1955. Aegidius Romanus. Aegidii Columnae Romani...De regimine principum libri III, per Fr. Hieronymum Samaritanium...summa diligentia nuper recogniti. Romae 1607. Aeschylus, Supplices, in Eschyle, T. 1, Les suppliantes, les Perses, les sept contre Thèbes, Prométhée enchaîné. Texte établi et traduit par Paul Mazon. [Collection des Universités de France]. Paris 1920. Alanus de Insulis, Liber in distinctionibus dictionum theologicalium. PL 210, 685-1012. —■ De virtutibus et de vitiis et de donis Spiritus Sancti, in O. Lottin, Psychologie et morale, t. VI, PP· 45-92. Gembloux i960. Albertus Castellanus Venetus, Brevis et compendiosa cronica Ordinis Praedicatorum, in R. Creytens, Les écrivains dominicains dans la chronique d’Albert de Castello, pp. 260-296. Albertus S., Lectura. - Plerumque ad solum codicem Vat. lat. 722 remittimus; textum autem semper cum codice Cambridge Gonv. and Caius 510 (388) contulimus atque, quantum fieri potuit, emendare temp­ tavimus. — Comm. == B. Alberti..., A. Borgnet, Ethicorum Libri X. — B. Alberti Magni... Opera omnia ex editione Lugdunensi religiose castigat a...cura ac labore Augusti Borgnet. 38 vol., Parisiis 1890-1899. Libri VIII Topicorum, vol. 2, pp. 233-524. Parisiis 1890. Libri II De sophisticis elenchis, vol. 2, pp. 525-713. Parisiis 1890. Libri IV De caelo et mundo, vol. 4, pp. 1-343. Parisiis 1890. Ethicorum libri X, vol. 7. Parisiis 1891. Politicorum libri VIII, vol. 8. Parisiis 1891. Super Dionysium De caelesti Hierarchia, vol. 14, pp. 1-451. Parisiis 1892. Commentaria in II Sententiarum, vol. 27. Parisiis 1894. Commentaria in III Sententiarum, vol. 28. Parisiis 1894. Commentaria in IV Sententiarum, vol. 29-30. Parisiis 1894. Summa de creaturis, vol. 34-35. Parisiis 1895-1896. — Alberti Magni...Opera omnia ad fidem codicum manuscriptorum edenda, apparatu critico notis prolegomenis indicibus instruenda curavit institutum Alberti Magni Coloniense Bernardo Geyer praeside. Monasterii Westfalorum 1951 et sqq. Quaestiones super De animalibus, primum edidit Ephrem Filthaut, vol. 12, pp. 77-321. Monasterii Westfalorum 1955. Metaphysica, libros quinque priores, edidit Bernhardus Geyer, vol. 16, pars 1. Monasterii Westfa­ lorum i960. Postilla super Isaiam, primum edidit Ferdinandus Siepmann, vol. 19. Monasterii Westfalorum 1952. De bono, primum ediderunt Henricus Kühle, Carolus Feckes, Bernhardus Geyer, Wilhelmus Kübel, vol. 28. Monasterii Westfalorum 1951. — De animalibus libri XXVI, edidit Hermann Stadler [Beitrâge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Bd. XV-XVI]. Münster 1916-1921. Alce V., O.P. et D’Amato, A., O.P., La biblioteca di s. Domenico in Bologna. [Collana di monografie delle biblioteche d’Italia, V]. Firenze 1961. Ehtica - 59 662 INDEX OPERUM Alexander de Hales, Quaestiones disputatae ‘Antequam esset Frater’...cura et studio PP. Collegii S. Bonaventuiae, 3 Vol. [Bibliotheca Franciscana scholastica medii aevi, XIX-XXI]. Quaracchi, Florentiae i960. — Glossa in quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi... studio et cura PP. Collegii s. Bonaventurae, 4 vol. [Bibliotheca Franciscana scholastica medii aevi, XII-XV]. Quaracchi, Florentiae 1951-1957. Alfredus de Sareshel, De motu cordis, in Baeumker Cl., Des Alfred von Sareshel (Alfredus Anglicus) Schrift De motu cordis. Zum ersten Male vollstândig herausgegeben und mit kritischen und erklarenden Anmerkungen versehen. [Beitrâge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Bd. XXIII, H. 1-2]. Münster 1923. Ambrosius, Hexaemeron libri sex. PL 14, 131-288. — De officiis ministrorum libri tres. PL 16, 25-194. — De excessu fratris sui Satyri libri duo. PL 16, 1345-1414. Andronicus (Pseudo), De laudabilibus bonis, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 7695 A. Cuius verba graeca inveniuntur apud Schuchhardt K., Andronici Rhodii qui fertur libelli περί παθών pars altera, De virtutibus et vitiis. Darmstadiae 1883. — De passionibus, in Tropia L., La versione latina medievale del περί παθών dello Pseudoandronico, in Aevum 26 [1952], pp. 97-112. Anonymus commentator graecus Antiquior, In Ethicorum Nicomacheorum libros II-V quae supersunt commentaria a Roberto Grosseteste translata ; et Recentior, In Ethicorum Nicomacheorum librum VII. Ad codicem O8 (Oxfoid All Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codicibus L1 (cf. Praef., pp. 2O4*-2Oc*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892. Antonius Senensis Lusitanus, Bibliotheca Ordinis fratrum Praedicatorum. Parisiis 1585. Apuleus, Metamorphoseon, in Apulée, Les Métamorphoses. Texte établi par D.S. Robertson et traduit par Paul Valette, 3 vol. [Collection des Universités de France]. Paris, 1940-1945. Aristoteles Graece. Ex recensione Immanuelis Bekkeri edidit Academia Borussica. Berolini 1831. — Aristotelis Opera omnia graece cum aliis tractatibus. 5 vol. Venezia, Aldo Manuzio 1495-1498. (Operum Aristotelis editio princeps Aldina). — Aristotelis...Opera quaecumque impressa hactenus extiterunt omnia, denuo iam collatione vetustissi­ morum exemplarium...Basileae 1550. (Operum editio Basiliensis tertia). — Faber Stapulensis (Jacques Lefèvre d’Etaples), Decem librorum moralium Aristotelis tres conversiones, prima Argyropili Byzantii, secunda Leonardi Aretini, tertia antiqua per capita et numeros conciliate, communi familiarique commentario ad Argyropilum adiecto. Parisiis 1497. — Oberti Giphanii (Hubert van Giffen)...Commentarij in decem libros Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum. Francofurti 1608. — Aristotelis Stagiritae De Moribus ad Nicomachum Libri decem. In quibus Latina Graecis, Dionysio Lambino interprete, eregionè respondent... necnon Annotationibus Lambini, novisque Zuinggeri Scholijs illustrantur. Opera et studio Theodori Zuinggeri Basiliensis...Basileae 1566. — Aristotelis Ethica Nicomachea edidit et commentario continuo instruxit G. Ramsauer Oldenburgensis. Adiecta est Francisci Susemihlii ad editorem epistola critica. Lipsiae 1878. — Riley L.W., Aristotle. Texts and Commentaries to 1700 in the University of Pennsylvania Library. A Catalogue. Philadelphia 1961. — Spengel L., Aristotelische Studien. I, Nicomachische Ethik. [Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philos.-philolog. Klasse, X, pp. 169-220]. 1964. — Aristotelis Ethica Nicomachea recognovit Franciscus Susemihl. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1880 et 1887. — Aristotelis opera quae extant. Addita nonnusquam ob argumenti similitudinem quaedam Theophrasti, Alexandri, Cassii, Sotionis, Athenaei... Initio praemissa quaedam de Aristotelis vita et scriptis...Opera et studio Friderici Sylburgii. Francofurdi 1584-1587. INDEX OPERUM 663 — Aristotelis Politicorum libri octo cum vetusta translatione Guilelmi de Moerbeka, recensuit Franciscus Susemihl. Lipsiae 1872. — Aristotelis Ars rhetorica cum adnotatione Leonardi Spengel. Accedit vetusta translatio latina. 2 vol. Lipsiae 1867. Aristotelis operum translationes. — Categoriae, transi. Boethii, PL 64, 159-294. Transi. Boethii, Guillelmi de Moerbeke et translatio com­ posita in Categoriae vel Praedicamenta. Translatio Boethii - Editio composita - Translatio Guillelmi de Moerbeka - Lemmata e Simplicii commentario decerpta - Pseudo-Augustini Paraphrasis Themistiana edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, I 1-5]. Bruges-Paris 1961. — Analytica priora, transi. Boethii, in Analytica priora. Translatio Boethii, Translatio anonyma, PseudoPhiloponii aliorumque scholia, specimina translationum recentionum edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, III 1-4]. Bruges-Paris, 1962. — Analytica posteriora, transi. lacobi Veneti, in Boethius, Posteriorum analyticorum Aristotelis libri duo, PL 64, 711-762. Translatio anonyma, in Analytica posteriora. Translatio anonyma edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, IV 2]. Paris-Bruges 1953. — Topica, transi, communis i.e. Boethii, PL 64, 909-1008 et mss. Paris Bibliothèque nationale lat. 16080 et 16092. — De sophisticis elenchis, transi, vulgata i.e. Boethii, PL 64, 1007-1040 et mss. Paris Bibliothèque natio­ nale lat. 6293 et 6294. — Physica, transi. lacobi Veneti, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Urb. lat. 206. — De caelo et mundo, transi. Gerardi Cremonensis, mss. Paris Bibliothèque nationale lat. 6325 et Vati­ cano Biblioteca Apostolica Urb. lat. 206. — De generatione et corruptione, transi, anonyma, in Opera Omnia s. Thomae de Aquino iussu Leonis XIII P.M. edita, tomus III, pp. 261-322 et II-LXI. Romae 1886. — De anima, transi. lacobi Veneti, in Pedro Hispano Obras Filosoficas, III, Expositio libri De anima... Edicion Introduction y notas por el P. Manuel Alonso S.I., Madrid 1952. Translatio Guillelmi de Moer­ beke, ibid, et ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 16088. — De somno et vigilia, transi, anonyma, in Drossaart Lulofs H.J., Aristotelis De somno et vigilia liber, adiectis veteribus translationibus et Theodori Metochitae commentario. Lugduni Batavorum 1943. — De insomniis et De divinatione per somnium, transi, anonyma, in Drossaart Lulofs H.J., Aristotelis De insomniis et De divinatione per somnium. A New Edition of the Greek Text With the Latin Trans­ lations. 2 vol. [Philosophia antiqua, II 1-2]. Leiden 1947. — De historiis animalium, transi. Michaelis Scoti, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Chigi E.VIII.251. Translatio Guillelmi de Moerbeke, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Regin. lat. 908. — Metaphysica, translatio vetus, in Steele J., Baconi Rogeri Opera hactenus inedita. Fasc. XI, Questiones altéré supra libros prime philosophie Aristotelis (Metaphysica I-IV). Accedit Metaphysica vetus Aristo­ telis. Oxonii 1932. Translatio media, in Alberti Magni...Opera omnia...cura vit institutum Alberti Magni Coloniense...Vol. XVI, pars 1, Metaphysica, libri quinque priores, edidit Bernhardus Geyer. Monas­ terii Westfalorum i960. Translatio nova seu Michaelis Scoti, in Averroes, Octavum volumen : Aristo­ telis metaphysicorum libri XIII cum Averrois Cordubensis in eosdem commentariis et epitome. Venetiis 1562; et ms. Paris, Bibliothèque nationale lat. 6300. Translatio Guillelmi de Moerbeke, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Vat. lat. 2083. — Ethica Eudemia, transi, anonyma, in Deman Th., Le Liber De bona fortuna dans la théologie de s. Thomas d’Aquin, in Revue des sciences philos, et théol. 17 [1928], pp. 38-58. — Politica, transi. Guillelmi de Moerbeke, in Aristotelis Politicorum libri octo cum vetusta translatione Guillelmi de Moerbeka recensuit Franciscus Susemihl. Lipsiae 1872. Translatio imperfecta, in Politica (Libri I-II, 11) Translatio prior imperfecta interprete Guillelmo de Moerbeka ( ?) edidit P. MichaudQuantin. [Aristoteles Latinus, XXIX 1]. Bruges-Paris 1961. — Rhetorica, transi, vetus, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 16673. Transi. Guillelmi de Moerbeke, in Aristotelis Ars rhetorica cum adnotatione Leonardi Spengel. Accedit vetusta translatio latina. 2 vol. 664 INDEX OPERUM Lipsiae 1867; et ms. Toledo Biblioteca del Cabildo 47.10. Transi. Hermanni Alemanni, ms. Paris, Bi­ bliothèque nationale lat. 16673. Aspasius, In Ethicorum Nicomacheorum librum VIII commentaria a Roberto Grosseteste translata. - Ad codicem O8 (Oxford All Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codicibus L1 (cf. Praef., pp. 204*-205*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Aspasii in Ethica Nicomachea quae supersunt commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Ari­ stotelem graeca, XIX 1]. Berolini 1889. Asper grammaticus, Ars, in Grammatici Latini ex recensione Henrici Keilii, Vol. V, Artium scriptores mi­ nores, ex recensione Henrici Keilii, pp. 547-554. Lipsiae 1868. Aubert J.M., Le droit romain dans l’œuvre de saint Thomas. Préface de G. Le Bras. [Bibliothèque tho­ miste, XXX]. Paris 1955. Augustinus. — Ob commoditatem legentium ad Patrologiam latinam retulimus, Augustini tamen verba ad Corporis Vindobonensis criticas editiones contulimus. — Retractationum libri. PL 32, 583-656. — Confessionum libri tredecim, PL 32, 659-868. — Soliloquiorum libri duo. PL 32, 869-904. — De libero arbitrio libri III, PL 32, 1221-1310. — Epistolae. PL 33. — De doctrina Christiana libri IV. PL 34, 15-122. — De vera religione liber unus. PL 34, 121-172. — De Genesi ad litteram libri XII. PL 34, 245-486. — De consensu Evangelistarum libri IV. PL 34, 1041-1230. — De sermone Domini in monte secundum Matthaeum libri II. PL 34, 1229-1308. — In loannis Evangelium tractatus centum viginti et quatuor. PL 35, 1379-1976. — In Epistolam loannis ad Parthos tractatus decem. PL 35, 1977-2062. — Enarrationes in Psalmos. PL 36 et 37. — Sermo 273. PL 38, 1247-1252. — De diversis quaestionibus octoginta tribus liber unus. PL 40, 11-100. — Enchiridion ad Laurentium. PL 40, 231-290. — De agone christiano liber unus. PL 40, 289-310. — De mendacio liber unus. PL 40, 487-518. — De civitate Dei libri XXI. PL 41, 13-804. — De natura boni contra Manichaeos liber unus. PL 42, 551-572. — De Trinitate libri XV. PL 42, 819-1098. — Contra secundam luliani responsionem imperfectum opus, sex libros complectens. PL 45, 1049-1608. Averroes, Tertium volumen. Aristotelis Stagiritae libri Moralem totam Philosophiam complectentes, cum Averrois Cordubensis in Moralia Nicomachia expositione. Venetiis 1562; et ms. Saint-Omer Biblio­ thèque municipale 623. — Octavum volumen. Aristotelis Metaphysicorum libri XIII, cum Averrois Cordubensis in eosdem com­ mentariis et epitome. Venetiis 1562. — Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, in Crawford F.S., Averrois Cordubensis com­ mentarium magnum in Aristotelis De anima libros. [Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Versiones latinae, VI 1]. Cambridge Mass. 1953. Avicenna, De anima qui sextus naturalium dicitur, in Avicenne perhypatetici philosophi ac medicorum facile opera in lucem redacta ac nuper quantum ars niti potuit per canonicos emendata, ff. ira-28vb, Venetiis 1508. — De animalibus, ibid. ff. 29ra-6qrb. — Metaphysica, ibid. De philosophia prima, ff. yora-ioqvb. INDEX OPERUM 665 — Avicennae liber Canonis de medicinis cordialibus et cantica. Iam olim quidem a Gerardo Cremonensi ex arabico sermone in latinum conversa... Venetiis 1555. Bailey C., Epicurus. The Extant Remains. With Short Critical Apparatus, Translation and Notes. Oxford 1926. Bale, J., Scriptorum illustrium Maioris Brytannie quam nunc Angliam et Scotiam vocant catalogus. Editio altera, 2 vol. Basileae 1557-1557. Balic Ch., Les anciens manuscrits de la bibliothèque métropolitaine de Zagreb, in Studia Mediaevalia in honorem A.R.P. Raymundi Josephi Martin, pp. 437-474. Brugis Flandrorum 1948. Baron Dr. H., Leonardo Bruni Aretino. Humanistisch philosophische Schriften mit einer Chronologie seiner Werke und Briefe, herausgegeben und erlâutert von Dr. Hans Baron. [Verôffentlichungen der Forschungsinstitute an der Universitât Leipzig. Institut für Kultur und Universalgeschichte. Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters und der Renaissance, herausgegeben von Walter Goetz, I. Band]. Leipzig 1928. Bartholomaeus de Capua, Index operum s. Thomae, in Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati curis et labore D. Prümmer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 387-389. Tolosae s.a. Basilius, Eustathii in Hexaemeron s. Basilii latina metaphrasis. PL 30, 869-968. Bataillon L., Adam of Bocfeld. Further Manuscripts, in Mediaevalia et Humanistica 13 [i960], pp. 35-39. Baxter J.H. et Johnson C., Medieval Latin Word-list from British and Irish Sources, with the Assistance of Phyllis Abrahams. Oxford 1934. Berardelli M.-D., Codicum omnium latinorum et italicorum qui manuscripti in Bibliotheca SS. Johannis et Pauli Venetiarum apud PP. Praedicatores asservantur catalogus, in Nuova raccolta d’opuscoli scien­ tific! e filologici, t. XXXII, XXXIII, XXXV, XXXVII-XL. Venezia 1778-1784. Bernardus, De consideratione libri quinque ad Eugenium tertium. PL 182, 727-808. Bernardus Papiensis, Summa decretalium ad librorum manuscriptorum fidem cum aliis eiusdem scriptoris anecdotis, edidit Ern. Ad. Theod. Laspeyres. Ratisbonae i860. Blaise A., Dictionnaire Latin-Français des auteurs chétiens. Strasbourg 1954. (2a ed., Turnhout 1962). Bock F., Der Este-Prozess von 1321, in Archivum fratrum Praedicatorum 7 [1937], pp. 41-m. Boethius, De consolatione philosophiae libri V. PL 63, 547-862. — De arithmetica libri duo. PL 63, 1079-1168. — In Categorias Aristotelis libri quatuor. PL 64, 159-294. — De syllogismo hypothetico libri duo. PL 64, 831-876. — De differentiis topicis libri quatuor. PL 64, 1173-1216. — De Trinitate Christianae religionis, in Sancti Thomae de Aquino Expositio super librum Boethii De Trinitate ad fidem codicis autographi nec non ceterorum codicum manuscriptorum recensuit Bruno Decker. Editio altera. [Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters herausgegeben von D. Dr. Josef Koch, Band IV]. Leiden 1959. Boethius (Pseudo), De disciplina scholarium. PL 64, 1223-1238. Bohâcek M., Zur Geschichte der Stationarii von Bologna, in Symbolae Raphaeli Taubenschlag dedicatae, Eos 48 [1956], fasc. II pp. 242-295. Wroclaw 1957. Bona ventura, Commentaria in quatuor libros Sententiarum magistri Petri Lombardi, in Doctoris Seraphici s. Bonaventurae... Opera omnia...edita cura et studio PP. Collegii S. Bonaventurae. Quaracchi 18821902, vol. I-IV. — Collationes in Hexaemeron, ibid. Vol. V, pp. 327-454. Bonitz H., Index aristotelicus, in Aristotelis Opera. Edidit Academia Regia Borussica, vol. quintum, Berolini 1870. (Secunda editio, Graz 1955; editio altera [revera tertia], Berolini 1961). Bourciez E., Précis historique de phonétique française. 7me édition. Paris 1930. Breitmeyer J., Le suffixe latin -iuus. [Thèse de la Faculté des Lettres de Genève]. Genève 1933. 666 INDEX OPERUM Brunetto Latini, Le livres dou trésor, in Li livres dou trésor de Brunetto Latini, édition critique par Francis J. Carmody. University of California 1948. Burleus, Gualteri Burlei liber De vita et moribus philosophorum, mit einer altspanischen Uebersetzung der Eskurialbibliothek herausgegeben von Hermann Kunst. [Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stutt­ gart, CLXXVII]. Tübingen 1886; et The «De vita et moribus philosophorum» of Walter Burleigh: An Edition with Introduction by John Oliver H. Stigall. University Microfilms, Ann Arbor, Michigan 1956. Cabassut A., Discrétion, in Dictionnaire de Spiritualité, t. 3, col. 1311-1330. Caesarius Arelatensis, Sermones, in Sancti Caesarii Arelatensis Sermones nunc primum in unum collecti... studio et diligentia D. Germani Morin, Pars prima, Editio altera. [Corpus Christianorum, Series latina, CHI]. Turnholti 1953. Cagni G.M., I codici Vaticani Palatino-latini appartenuti alia biblioteca di Giannozzo Manetti (1396-1459), in La Bibliofilia, 62 [i960], disp. I, pp. 1-43. Calcidius, Platonis Timaei versio et commentarius, in Plato, Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, In societatem operis coniuncto P.J. Jensen edidit J.H. Waszink. [Plato Latinus, edidit Raymundus Klibansky, vol. IV]. Londini et Leidae 1962. Callus D.A., Robert Grosseteste as Scholar, in Robert Grosseteste Scholar and Bishop. Essays in Comme­ moration of the Seventh Centenary of his Death, edited by D.A. Callus, with an Introduction by Sir Maurice Powicke, pp. 1-69. Oxford 1955. — The Date of Grosseteste’s Translations and Commentaries on Pseudo-Dionysius and the Nicomachean Ethics, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 4 [1947], pp. 186-210. Calo Petrus, Vita s. Thomae, in Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati curis et labore D. Prümmer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 17-55. Tolosae s.a. Cambius, loannes Baptista, Commentariolum supra libros Ethicorum Aristotelis, ms. Firenze Biblioteca Riccardiana 3048. Carini I., Gli archivi e le biblioteche di Spagna in rapporto alia storia d’Italia in generale e di Sicilia in particolare. Prima parte. Palermo 1884. Cassianus, De coenobiorum institutis libri duodecim. PL 49, 53-476. Cassiodorus, De anima. PL 70, 1279-1308. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, t. 5: Dijon, par M. Molinier, Omont, Bougenot et Guignard. Paris 1889. Catalogue of Books Printed in the XVth Century Now in British Museum. Part VII. London 1935. Catalogus codicum manuscriptorum bibliothecae regiae. 4 vol. Parisiis 1739-1744. Catalogus Stamsensis, in Laurentii Pignon Catalogi et chronica, accedunt catalogi Stamsensis et Upsalensis scriptorum O.P., cura G. Meersseman O.P. [Monumenta Ordinis fratrum Praedicatorum historica, vol. XVIII], pp. 56-68. Romae 1936. Catena G., Vita dei gloriosissimo Papa Pio Quinto con una raccolta di lettere di Pio V a diversi principi e le risposte... Romae 1587. Chenu M.D., Introduction à l’étude de s. Thomas d’Aquin. [Université de Montréal, Publications de l’insti­ tut d’études médiévales, XI]. Montréal-Paris 1950. Christ K., PETIA. Ein Kapittel mittelalterlicher Buchgeschichte, in Zentralblatt für Bibliothekswesen 55 [1938], pp. 1-44. Ciampi A., Il Beato Agostino Kazotic O.P., vescovo di Zagabria e poi di Lucera (c. 1260-1323). Roma 1956. Coggiola G., Due inventari trecenteschi della biblioteca dei convento di S. Domenico di Castello in Venezia, in Rivista delle biblioteche e degli archivi 23 [1912], pp. 85-122. Collijn I., Katalog der Inkunabeln der KGL Uni versi tâts-Bibliothek zu Uppsala. Uppsala 1907. Commentaria in Aristotelem graeca, v. Anonymus commentator graecus, Aspasius, Eustratius, Michael Ephesinus. INDEX OPERUM 667 Commentaria in Ethicam novam et veterem, v. mss. in Praef., pp. 236*. Compendium philosophiae, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 15879. Congar Y., Utilitas, in L’Épiscopat et l’Église universelle, Ouvrage publié sous la direction de Y. Congar O.P. et B.D. Dupuy O.P. [Unam Sanctam, 39], pp. 106-123. Paris 1962. Conradus Aesculanus, Summarium sententiae Libri Ethicorum, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Vat. Lat. 2996. Couesnongle V. de, La causalité du maximum. Pourquoi saint Thomas a-t-il mal cité Aristote ?, in Revue des sciences philosophiques et théologiques 38 [1954], pp. 658-680. Couvreur G., Les pauvres ont-ils des droits ? Recherches sur le vol en cas d’extrême nécessité depuis la Con­ cordia de Gratien (1140) jusqu’à Guillaume d’Auxerre (J- 1231). [Analecta Gregoriana, ni]. Roma 1961. Creytens R., Les écrivains dominicains dans la chronique d’Albert de Castello [1516], in Archivum fratrum Praedicatorum 30 [i960], pp. 227-313. — Le manuel de conversation de Philippe de Ferrare O.P. (-j-1350?), in Archivum fratrum Praedicato­ rum 16 [1946], pp. 107-135. Cristianopulo H., Index codicum operum Thomae in bibliotheca s. Dominici Maioris adservatorum, ms. in Archivo Commissionis Leoninae. Crowe M.B., Peter of Ireland Teacher of St. Thomas Aquinas, in Studies 45 [1956], pp. 443-456. Czartoryski P., Wczesna recepcja « Polityki » Aristotelesa na Uniwersytecie Krakowskim. [Monografie z dziejôw nauki i techniki, XXIII]. Wroclaw-Warszawa-Krakow 1963. — Gloses et commentaires inconnus sur la politique d’Aristote d’après les manuscrits de la bibliothèque Jagellone de Cracovie, in Mediaevalia philosophica Polonorum 5 [i960], pp. 3-44. —· Quelques éléments nouveaux quant au Commentaire de Gilles de Rome sur la Politique, in Mediaevalia philosophica Polonorum 11 [1963], pp. 43-48. D’Amato A., Atti del capitolo provinciale della Lombardia inferiore celebrato a Vicenza nel 1307, in Ar­ chivum fratrum Praedicatorum 13 [1943], pp. 138-148. De Causis, in Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis Expositio par H.D. Saffrey O.P. [Textus Philosophici Friburgenses, 4/5]. Fribourg-Louvain 1954. Decretales, in Corpus luris Canonici. Editio Lipsiensis secunda post Ae. L. Richteri curas...recognovit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg. Pars secunda, Decretalium collectiones. Lipsiae 1922. Delhaye Ph., Le dossier anti-matrimonial de l’Adversus Jovinianum et son influence sur quelques écrits latins du XIIe siècle, in Mediaeval Studies 13 [1951], pp. 65-86. Delisle L., Le Cabinet des manuscrits de la bibliothèque impériale. Tome I. Paris 1868. — Le Cabinet des manuscrits de la bibliothèque nationale. Tome II et III. Paris 1874-1881. — Notes sur les anciennes impressions des classiques latins et d’autres auteurs conservées au XVe siècle dans la librairie royale de Naples, in Mélanges Graux, pp. 245-253. Paris 1884. De Marinis T., La biblioteca napoletana dei re d’Aragona. 2 vol. Milano 1947-1952. Denifle H., Die Statuten der Juristen-Universitât Bologna vom J. 1317-1347, und deren Verhàltniss zu jenen Paduas, Perugias, Florenz, in Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Miltetlalters 3 [1887] pp. 196-397· — Die Statuten der Juristen-Universitât Padua vom Jahre 1331, in Archiv für Literatur- und Kirchenge­ schichte des Mittelalters 6 [1892], pp. 309-562. Denifle H. et Chatelain Ae., Chartularium Universitatis Parisiensis. T. I, Ab anno MCC usque ad annum MCCLXXXVI. Paris 1889. T. II, Sectio prior, ab anno MCCLXXXVI usque ad annum MCCCL. Paris 1891. Destrez J., Études critiques sur les oeuvres de s. Thomas d’Aquin d’après la tradition manuscrite. [Biblio­ thèque thomiste, XVIII]. Paris 1933. — La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècle. Paris 1935. 668 INDEX OPERUM Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch. 8. Auflage herausgegeben von Walther Kranz. 3 vol. Berlin-Charlottenburg 1956. Definitiones virtutum et vitiorum, ms. P20, Paris Bibliothèque nationale lat. 16153. Diogenes Laertius, De vita et conversatione dogmateque philosophorum, in Gualteri Burlei liber De vita et moribus philosophorum, mit einer Altspanischen Uebersetzung der Eskurialbibliothek herausgegeben von Hermann Kunst. [Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, CLXXVII]. Tiibingen 1886. Cuius verba graeca inveniuntur in Diogenis Laertii Vitae Philosophorum recognovit brevique adnotatione critica instruxit H.S. Long. [Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis]. Oxonii 1964. Dionysius (Pseudo), De divinis nominibus, PG 3, 607-996; et in Dionysiaca. Recueil donnant l’ensemble des traductions latines des ouvrages attribués au Denys de l’Aréopage... T. I, pp. 1-561. Bruges 1937. Dondaine A., Recognitio quorundam operum, in Bulletin thomiste VI [1940-1942], p. 92. — Secrétaires de Saint Thomas. [Editores operum Sancti Thomae de Aquino, 1]. Romae 1956. — Les « Opuscula fratris Thomae » chez Ptolémée de Lucques, in Archivum fratrum Praedicatorum 31 [1961], pp. 142-203. — Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita. Tomus XXVI, Expositio super lob ad litteram, Praefatio, pp. i*-i44*. Romae 1965. Dondaine H.F., Date du commentaire de la Hiérarchie céleste de saint Albert le Grand, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 20 [1954], pp. 315-322. Dondaine H.F. et Shooner H.V., Codices manuscript! operum Thomae de Aquino. Tomus I, Autographa et Bibliothecae A-F. [Editores operum Sancti Thomae de Aquino, 2]. Romae 1967. Dositheus, Ars grammatica, in Grammatici Latini ex recensione Henrici Keilii. Vol. VII, Scriptores de ortographia, ex recensione Henrici Keilii, pp. 363-436. Lipsiae 1878. Douais C., Les frères prêcheurs en Gascogne au XIIIe et au XIVe siècle. Paris-Auch 1885. — Assignations des livres aux religieux du couvent des frères prêcheurs de Barcelone (XIIIe-XV® siècle), in Revue des bibliothèques 3 [1893], pp. 49-83. Doucet V., Le Studium Franciscain de Norwich en 1337, in Archivum Franciscanum historicum 46 [1953], PP- 89-93. Du Cange C.D., Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis. Editio nova locupletior et auctior. 6 vol. Parisiis 1733-1736. Duin J.J., La doctrine de la Providence dans les écrits de Siger de Brabant. [Philosophes médiévaux, III]. Louvain 1954. Ehrle Fr., Historia bibliothecae Romanorum Pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis. Romae 1890. Emden A.B., A Biographical Register of the University of Oxford to A.D. 1500. Oxford 1957-1959. Epicurus, Epistola ad Menoeceum, in Bailey C., Epicurus. The Extant Remains. With Short Critical Appa­ ratus, Translation and Notes. Oxford 1926. Ernout A., Aspects du vocabulaire latin. [Etudes et commentaires, 18]. Paris 1954. Ernout A. et Thomas Fr., Syntaxe latine. 2e édition. Paris 1959. Eubel C., Hierarchia Catholica medii aevi...ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta. Editio altera. Monasterii 1913. Euclides, Geometria, ms. Venezia Biblioteca Nazionale Marciana Zan. lat. 332 [1647]. Euripides, Iphigenia, in Euripide, T. IV, Les Troyennes, Iphigénie en Tauride, Electre. Texte établi et traduit par Léon Parmentier et Henri Grégoire. [Collection des Universités de France]. Paris 1925. — Fragmenta, in Tragicorum Graecorum fragmenta, Recensuit Augustus Nauck. Editio secunda. Lipsiae 1889. Eustratius, In Ethicorum Nicomacheorum libros I et VI commentaria a Roberto Grosseteste translata. Ad codicem O8 (Oxford All Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codicibus L1 (cf. INDEX OPERUM 669 Praef., pp. 2O4*-2.O5*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892. Faucon M., La librairie des Papes d'Avignon. Sa formation, sa composition, ses catalogues (1316-1420) d’après les registres de comptes et d’inventaires des Archives Vaticanes. 2 vol. [Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome, fasc. 43 et 50]. Paris 1886-1887. Fink-Errera G., Une institution du monde médiéval: la « pecia », in Revue philosophique de Louvain 60 [1962], pp. 184-243Flos medicinae scholae Salerni, in Collectio Salernitana, ossia documenti inediti e trattati di medicina appartenenti alia scuola medica Salernitana, pubblicati a cura di Salvatore De Renzi, T. V, pp. 1-104. Neapoli 1859. Forcellini A., Totius Latinitatis Lexicon. 6 vol. Prati 1879. Fournier M., Les bibliothèques des collèges de l’Université de Toulouse. Étude sur les moyens de travail mis à la disposition des étudiants au moyen âge, in Bibliothèque de l’École des chartes 51 [1890], pp. 443-476. — Les statuts et privilèges des Universités françaises depuis leur fondation jusqu’en 1789. 2 vol. Paris 1890-1891. Franceschini E., La revisione Moerbekana della «Translatio Lincolniensis » dell’Etica Nicomachea, in Ri vista di Filosofia Neo-Scolastica 30 [1928], pp. 150-162· — Roberto Grossatesta, vescovo di Lincoln, e le sue traduzioni latine, in Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, 93, II [1933-1934], pp. 1-138. — Le traduzioni latine aristoteliche e pseudoaristoteliche dei codice Antoniano XVII, 370, in Aevum 9 [i935]> PP- 3-26. — S. Tommaso e 1’Etica Nicomachea, in Rivista di Filosofia Neo-Scolastica 28 [1936], pp. 313-328. Franklin A., Les anciennes bibliothèques de Paris. Tome I. Paris 1867. Frati L., Gli stazionari bolognesi nel medio Evo, in Archivio storico Italiano, Ser. 5, t. 45 [1910], pp. 380-390. Gaius, Institutiones, in Gaius. Institutes. Texte établi et traduit par Julien Reinach. [Collection des Uni­ versités de France]. Paris 1950. Galterus de Castellione [ ?], Moralium dogma philosophorum. PL 171, 1007-1056; v. etiam Guillelmus de Conchis. Gauthier R.-A., Recognitio operis O. Lottin: Psychologie et morale au XIIe et XIIIe siècles, T. II-III, Pro­ blèmes de morale, in Bulletin thomiste VIII [1947-1953], pp. 64-74. — Trois commentaires « averroïstes » sur l’Éthique à Nicomaque, in Archives d’histoire doctrinale et litté­ raire du Moyen Age 16 [1947-1948], pp. 187-336. — Magnanimité. L’Idéal de la grandeur dans la philosophie païenne et dans la théologie chrétienne. [Bi­ bliothèque thomiste, XXVIII]. Paris 1951. — La date du commentaire de. saint Thomas sur l’Éthique à Nicomaque, in Recherches de théologie an­ cienne et médiévale 18 [1951], pp. 66-105. — Deux témoignages sur la date de la première traduction latine des Économiques, in Revue philosophi­ que de Louvain 50 [1952], pp. 273-283. — Les deux recensions du « Moralium dogma philosophorum », in Revue du Moyen Age latin 9 [1953], pp. 171-260. — Saint Maxime le Confesseur et la psychologie de l’acte humain, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 21 [1954], pp. 51-100. — Recognitio quorundam operum, in Bulletin thomiste IX [1954-1956], pp. 956-960. — Saint Thomas d’Aquin, Contra Gentiles, Introduction, in S. Thomas d’Aquin, Contra Gentiles. Livre premier. Texte de l’édition léonine, introduction de A. Gauthier, traduction de R. Bernier et M. Corvez. Paris, 1961. Ethica - 60 670 INDEX OPERUM — Arnoul de Provence et la doctrine de la « Fronesis », vertu mystique suprême, in Revue du Moyen Age latin 19 [1963], pp. 129-170. Gauthier R.-A. et Jolif J.Y., Aristote: Éthique à Nicomaque; introduction, traduction et commentaire. 3 vol. [Aristote. Traductions et études]. Louvain 1958-1959. Gerardus de Cremona, Translatio Aristotelis De caelo et mundo, mss. Paris Bibliothèque nationale lat. 6325 et Vaticano Biblioteca Apostolica Urb. lat. 206. Geyer B., Die Albert dem Grossen zugeschriebene Summa naturalium (Philosophia pauperum), in Beitrâge zur Geschichte der Philosophie und Théologie des Mittelalters, B. 35, H. 1. Münster 1938. Gils P.-M., Édition et codicologie. II, L’édition Decker du In Boethium de Trinitate et les autographes de s. Thomas d’Aquin, in Scriptorium X [1956], pp. 111-120. — Textes inédits de s. Thomas. Les premières rédactions du Scriptum super tertio Sententiarum, in Revue des sciences philosophiques et théologiques 45 [1961], pp. 201-228 et 46 [1962], pp. 609-628. — Recognitio B. Decker, S. Thomae expositio super librum Boethii De Trinitate, in Bulletin thomiste XI [1962], pp. 41-44. Glorieux P., Jean de Saint-Germain, maître de Paris et copiste de Worcester, in Mélanges Auguste Pelzer, PP· 513-529· Louvain 1947. Glossa ordinaria. PL 113, 67 - 114, 752. Glossarium Abstrusa, in Glossaria latina iussu Academiae Britannicae edita. Vol. Ill, Abstrusa, Abolita. Ediderunt W.L. Lindsay et H.J. Thomson. Paris 1926. Glossarium Ansileubi, ibid. Vol. I, Glossarium Ansileubi sive librum glossarum, Ediderunt W.M. Lindsay, J.F. Muntford, J. Whatmough. Paris 1926. Godefroy F., Dictionnaire de 1’ancienne langue française et de tous ses dialectes du IXe au XVe siècle. Nou­ velle édition. 10 vol. Paris 1937-1938. Gottlieb T., Mittelalterliche Bibliothekskataloge Oesterreichs, Herausgegeben von der Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien. Band I, Niederôsterreich, bearbeitet von Dr. Theodor Gottlieb. Wien 1915. Band II, Niederôsterreich. Register zum I. Band, bearbeitet von Artur Goldmann. Wien 1929. Grabmann M., Les commentaires de s. Thomas sur les ouvrages d’Aristote, in Annales de l’institut Supé­ rieur de philosophie de l’Université de Louvain 3 [1914], pp. 231-281. — Mittelalterliches Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik. 3 vol. München 1926-1956. — Studien über den Einfluss der aristotelischen Philosophie auf die mittelalterlichen Theorie über das Verhâltnis von Kirche und Staat. [Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philos.-hist. Abt., 1934, 2, pp. 76-100; 144-157]. München 1934. — Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter. [Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philos.-hist. Abt. 1939, H. 5.]. München 1939. — I Papi dei Duecento e l’Aristotelismo. IL Guglielmo di Moerbeke O.P. il traduttore delle opere di Ari­ stotele. [Miscellanea Historiae Pontificiae, vol. XI, η. 20]. Romae 1946. Gratianus, Decretum, in Corpus luris Canonici. Editio Lipsiensis secunda post Ae. L. Richteri curas...reco­ gnovit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg. Pars Prima, Decretum Magistri Gratiani. Lipsiae 1922. Gregorius, Moralium libri. PL 75, 509-1162 et 76, 9-782. — Homiliarum in Ezechielem prophetam libri duo. PL 76, 785-1072. — Homiliae XL in Evangelia. PL 76, 1075-1312. Grimaldo C., Due inventari domenicani del secolo XIV tratti dall’Archivio di S. Nicolo di Treviso presso 1’Archivio di Stato di Venezia, in Nuovo Archivio Veneto, nuova serie 19, t. 36 [1918], pp. 129-180. Gualterus Map, De nugis curialium distinctiones quinque, in Gualteri Mapes De nugis curialium distinc­ tiones quinque edited from the unique manuscript in the Bodleian Library at Oxford by Thomas Wright. London 1850. INDEX OPERUM 671 Guido de Arimino, Sententia libri Ethicorum, mss. Vaticano Biblioteca Apostolica Vat. lat. 1172 et Venezia Biblioteca nazionale Marciana VI 94. — Lectura, ibid. Guillelmus Altissiodorensis, Summa aurea in quatuor libros Sententiarum. Parisiis 1500. Guillelmus Alvernus, De virtutibus, in Guilielmi AI verni... Opera omnia quae hactenus reperiri potuerunt... Nunc primum in hac novissima editione ab innumeris errorum chiliadibus expurgata...tomis duobus contenta, T. I, ff. 102-191. Parisiis 1674. Guillelmus de Conchis [ ?], Moralium dogma philosophorum. PL 171, 1007-1056, et in Das Moralium Dogma Philosophorum des Guillaume de Conches, Lateinisch, Altfranzôsisch und Mittelniederfrânkisch herausgegeben von John Holmberg. [Arbeten Utgivna med understôd av Vilhelm Ekmans Universitetsfonds, Uppsala, 37]. Uppsala 1929. Guillelmus de Tocco, Hystoria beati Thomae de Aquino, in Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati curis et labore D. Prümmer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 57-160. Tolosae s.a. Gutiérrez D., De antiquis Ordinis Eremitarum sancti Augustini bibliothecis, in Analecta Augustiniana 23 [1953-1954]- PP· 164-372. — La biblioteca di Santo Spirit© in Firenze nella metà del secolo XV, in Analecta Augustiniana 25 [1962], pp. 5-88. Haebler C., Bibliografia Ibérica dei siglo XV. Enumeration de todos los libros impresos en Espana y Por­ tugal hasta el ano de 1500 con notas criticas por Conrado Haebler. 2 vol. La Haya-Leipzig 1904-1917. Hali ibn Habbas, Pantegni, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 14393. Halm C. et Meyer G., Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae, in Catalogus codicum manu scrip­ torum bibliothecae regiae monacensis. T. III-IV, Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae monacensis secundum Andreae Schmelleri indices, T. II, pars 1, num. 8101-10930, composuerunt Ca­ rolus Halm et Gulielnîus Meyer. Monaci 1874; pars 4, num. 21406-27268. Monaci i88i. Haskins Ch. H., Studies in the History of Mediaeval Sciences. Second edition. [Harvard Historical Studies, 27]. Cambridge 1927. Hauréau B., Les mélanges poétiques d’Hildebert de Lavardin. Paris 1882. Henle, R.J., Saint Thomas and Platonism. A Study of the « Plato » and « Platonici » Texts in the Writings of Saint-Thomas. The Hague 1956. Henricus de Alemannia, Commentaria in Ethicam, mss. Brugge Seminarie 29/50 et Toulouse Bibliothèque municipale 242. Heraclitus, Fragmenta, in Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch. 8. Auflage herausgegeben von Walther Kranz. Vol. I. Berlin-Charlottenburg 1956. Hieronymus, Epistolae. PL 22, 325-1224. — Adversus Jovinianum libri duo. PL 23, 221-352. — Commentaria in Ezechielem prophetam libri quatuordecim. PL 25, 15-490. Homerus, Odyssea, in L’Odyssée « Poésie Homérique ». Texte établi et traduit par Victor Bérard. 3 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1924. Horatius, Saturarum liber, in Horace, Satires. Texte établi et traduit par François Villeneuve. [Collection des Universités de France]. Paris 1932. — Epistularum libri, in Horace, Epitres. Texte établi et traduit par François Villeneuve. [Collection des Universités de France]. Paris 1934. Hugo de Folieto, De medicina animae. PL 176, 1183-1202, et ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 2494. Hugo de S. Victore, Eruditionis didascalicae libri septem. PL 176, 739-838, et in Hugonis de Sancto Victore Didascalion, De studio legendi. A critical text by C.H. Buttimer. [Studies in Medieval and Renaissance Latin, X]. Washington 1939. 672 INDEX OPERUM Hunt R.W., Notable accessions, Western Manuscripts, Aristotelian commentaries, in The Bodleian Library Record V [i954’i955l· PP· 166-167. Inguanez M., Catalogi codicum Casinensium antiqui (saec. VIII-XV). Montis Casini 1941. loannes Damascenus, Expositio Fidei Orthodoxae. PG 94, 789-1228, et in Saint John Damascene De fide orthodoxa. Versions of Burgundio and Cerbanus, edited by Eligius M. Buytaert O.F.M. [Franciscan Institute Publications. Text Series n. 8]. S. Bonaventure 1955. loannes de lanua, Summa que vocatur catholicon edita a Johanne de ianua ordinis fratrum predicatorum. Venetiis 1483. loannes de Rupella, Summa de vitiis, in O. Lottin, Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles, t. II, pp. 259-262, et t. III, i, pp. 43-44. loannes Meyer, Chronica brevis ordinis Praedicatorum, herausgegeben von H. Chr. Scheeben. [Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 29]. Leipzig 1933. loannes Saresberiensis, Polycraticus, sive de nugis curialium et vestigiis philosophorum. PL 199, 379-822. Isaac J., Le Peri Hermeneias en Occident de Boèce à Saint Thomas. [Bibliothèque thomiste, XXIX]. Paris 1953· Isidorus, Etymologiarum libri XX. PL 82, 73-728, et in Isidori Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive originum libri XX, recognovit brevique adnotatione critica instruxit W.M. Lindsay. 2 vol. [Scriptorum classicorum Bibliotheca Oxoniensis]. Oxonii 1911. — Differentiarum, sive de proprietate sermonum, libri duo. PL 83, 9-98. — Sententiarum libri III. PL 83, 537-738. Isocrates, Ad Nikoclea, in Isocrate, Discours. Texte établi et traduit par Georges Mathieu et Emile Brémond, vol. 2, pp. 90-137. [Collection des Universités de France]. Paris 1928. Isocrates (Pseudo), Ad Demonicum, ibid. vol. 1, pp. 108-135. lustinianus, Institutiones, in Corpus luris Civilis. Editio stereotypa sexta. Volumen primum, Institutiones, recognovit Paulus Krueger. Digesta, recognovit Theodorus Mommsen. Berolini 1893. — Digestorum sive pandectarum libri, ibid. luvenalis, Saturarum libri, in Juvénal, Satires. Texte établi et traduit par Pierre de Labriolle et François Villeneuve. [Collection des Universités de France]. Paris 1921. James M.R., A Descriptive Catalogue of the Manuscripts of the Library of Peterhouse. Cambridge 1899. Janssens E., Les premiers historiens de la vie de saint Thomas d’Aquin, in Revue Néoscolastique de philo­ sophie 26 [1924], pp. 201-214; 325-353; 452-476. Jourdain C., Index chronologicus chartarum pertinentium ad historiam Universitatis Parisiensis. Parisiis 1862. Kaeppeli T., Der Dantegegner Guido Vernani O.P. von Rimini, in Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, herausgegeben vom Deutschen Historischen Institut in Rom, 28 [1938], pp. 107-146. — Acta capitulorum provinciae Lombardiae (1254-1293) et Lombardiae inferioris (1309-1312), in Archi­ vum fratrum Praedicatorum, n [1941], pp. 138-172. — La bibliothèque de saint Eustorge à Milan à la fin du XV0 siècle, in Archivum fratrum Praedicatorum 25 E1955]. pp. 5-74. — Inventari di libri di San Domenico di Perugia [1430-1480]. Roma 1962. — Dalle pergamene di s. Domenico di Napoli. Relievo dei Domenicani ivi menzionati con due appendici sui priori conventual! e provinciali fino al 1500, in Archivum fratrum Praedicatorum 32 [1962], pp. 285-326. Katalôg Prvotlaci Univerzitnej Kniznice v Bratislave. Catalogus incunabulorum bibliothecae Universitatis Bratislavensis. Pars I. Bratislava 1955. Keeler L., The Vulgate Text of St. Thomas’s Commentary on the Ethics, in Gregorianum 17 [1936], pp. 413-436. INDEX OPERUM 673 Klubertanz G.P., The Discursive Power, Sources and Doctrine of the Vis Cogitativa According to St. Tho­ mas Aquinas. St. Louis (Missouri) 1952. Kos M., Codices aetaiis mediae manu scripti qui in Slovenia reperiuntur. Srednjeveski rokopisi v Sloveniji. Ljubljana 1931. Koudelka VI. J., Spigolature dal Memoriale di Niccolo Galgani O.P. (-}-1424), in Archivum fratrum Prae­ dicatorum 29 [1959], pp. m-147. Kristeller P.O., Iter italicum, a finding List of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manu­ scripts of the Renaissance in Italian and other libraries... 2 vol. London-Leiden 1963-1966. Kuttner St., Sur les origines du terme « droit positif », in Revue historique du droit français et étranger, Série IV, 15 [1936], pp. 728-740. — Repertorium der Kanonistik (1140-1234). Prodomus Corporis glossarum I. [Studi e testi, 71]. Città del Vaticano 1937. Lacombe G., Aristoteles Latinus. Codices, descripsit Georgius Lacombe in societatem operis adsumptis A. Birkenmayer, M. Dulong, Ae. Franceschini. Pars prior. Roma 1939. Lactantius, Divinarum institutionum libri septem. PL 6, 111-822. — De opificio Dei vel formatione hominis liber. PL 7, 9-78. Langlois Ch. V., Jacques de Padoue, sorboniste, in Histoire littéraire de la France, 36, pp. 424-432. Paris 1927. — Guiral Ot [Geraldus Odonis], frère mineur, in Histoire littéraire de la France, 36, pp. 203-225. Paris 1927. Langlois P.-L., Mémoire sur les bibliothèques des archevêques et du chapitre de Rouen, in Précis analytique des travaux de l’Académie de Rouen, 54 [1851-1852], pp. 476-552. Laurent M.H., Le testament et la succession du Cardinal dominicain Guillaume de Pierre Godin, in Archi­ vum fratrum Praedicatorum 2 [1932], pp. 84-231. — Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne au début du XVIe siècle d’après le manuscrit Barb. lat. 3185. [Studi e testi, 105]. Città dei Vaticano 1943. Laurentius Pignon, Catalogus fratrum spectabilium Ordinis fratrum Praedicatorum, in Laurentii Pignon Catalogi et Chronica. Accedunt catalogus Stamsensis et Upsalensis scriptorum O.P., cura G. Meersseman O.P. [Monumenta Ordinis fratrum Praedicatorum historica, XVIII], pp. 1-55. Romae 1936. Lavazzoli V.G., Elogi di S. Tommaso. Napoli 1791. Lehmann P., Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. II, Bistum Mainz, Erfurt. Bearbeitet von P. Lehmann. München 1928. Lehu L., La raison, règle de la moralité d’après saint Thomas. Paris 1930. Leonardus de Utino, Sermones aurei de Sanctis. Venetiis 1473. Lexicon Graeco-Latinum, ms. London College of Arms, Arundel 9. Lexicon verborum graecorum quae in libro Ethicorum inveniuntur, in Praef., pp. 259*-262*. Liber de vita et genere Aristotilis, in I. Düring, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition. [Acta Uni­ versitatis Gothoburgensis, vol. LXIII], pp. 150-158. Gôteborg 1957. Lippold G., Perilaos, in Pauly-Wissowa, Real-Encyclopadie der Classischen Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung. T. XIX, 796-797. Lottin O., Le droit naturel chez saint Thomas d’Aquin et ses prédécesseurs. 2e édition. Bruges 1931. — Un commentaire sur l’Ethica vetus des environs de 1230-1240, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 6 [1934], pp. 84-88. — Saint Albert le Grand et l’Éthique à Nicomaque, in Aus der Geisteswelt des Mittelalters, Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schülern gewidmet, pp. 611-626. [Beitrâge zur Geschichte der Philosophie und Théologie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen. Supplementband III]. Münster 1935. — A propos du commentaire sur l’Éthique attribué à Jean Peckham, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 10 [1938], pp. 79-83. 674 INDEX OPERUM — Aristote et la connexion des vertus morales, in Autour d’Aristote. Recueil d’études de philosophie an­ cienne et médiévale offert à Mgr A. Mansion, pp. 343-364. Louvain 1955. — Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles. Tome II, Problèmes de morale, première partie. Gembloux 1948. Tome III, Problèmes de morale, seconde partie. Gembloux 1949. Tome VI, Problèmes d’histoire littéraire. De 1160 à 1300. Gembloux i960. Lucretius, De rerum natura, in Lucrèce, De la nature. Texte établi et traduit par Alfred Ernout. 2e Edition. 2 vol. Paris 1924. Macrobius, Commentaria in somnium Scipionis, in Ambrosii Theodori Macrobii Commentaria in Somnium Scipionis, edidit Jacobus Willis. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1963. Madurell Marimon J.M. et Rubiô y Balaguer J., Documentos para la historia de la imprenta y libreria en Barcelona (1474-1553) recogidos y transcrites por José Ma Madurell Marimon, anotados por Jorge Rubiô y Balaguer. Barcelona 1955. Mandonnet P., Siger de Brabant et l’Averroïsme latin au XIIIe siècle. Ire partie, Étude critique. Deuxième édition. [Les Philosophes Belges, VI]. Louvain 1911. Mansion A., La version médiévale de l’Éthique à Nicomaque. La «Translatio Lincolniensis » et la contro­ verse autour de la revision attribuée à Guillaume de Moerbeke, in Revue Néoscolastique de philosophie 41 [1938], pp. 401-427. — Autour de la date du Commentaire de saint Thomas sur l’Éthique à Nicomaque, in Revue philosophique de Louvain 50 [1952], pp. 460-471. Marchesan A., L’Università di Treviso nei secoli XIII e XIV e cenni di storia civile e letteraria della città in quel tempo. Treviso 1892. Marchesi C., L’Etica Nicomachea nella tradizione latina medievale. [Documenti ed appunti]. Messina 1904. Martialis, Epigrammaton, in Martial, Epigrammes. Texte établi et traduit par H.J. Isaac. 2 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1940. Martianus Capella, De nuptiis philologiae et mercurii. Recensuit Franciscus Eyssenhardt. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Leipzig 1866. Martin C., The Vulgate Text of Aquinas’s Commentary on Aristotle’s Politics, in Dominican Studies 5 [1952], pp. 35-64· Martin H., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque de 1’Arsenal. Tome 8, Histoire de la bibliothèque de 1’Arsenal. Paris 1899. Matteini N., Il più antico oppositore politico di Dante: Guido Vernani da Rimini. Padova 1958. Matthaeus Vindocinensis, Ars versificatoria, in Faral E., Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle. Recherches et documents sur la technique littéraire du moyen âge. Matthieu de Vendôme, Ars versifi­ catoria, pp. 106-193. [Bibliothèque de l’École des Hautes Études. Sciences historiques et philologiques, fasc. 238]. Paris 1923. Maximus, Capitum quinquies centenorum centuriae. PG 90, 1172-1392. — Mystagogia. PG 91, 657-718. — Ad S.P. Thalassium de variis Scripturae Sacrae quaestionibus ac dubiis. PG 90, 213-786. Meersseman G., Le droit naturel chez s. Thomas d’Aquin et ses prédécesseurs, in Angelicum 9 [1932], pp. 63-76. — Les manuscrits du cours inédit d’Albert le Grand sur la Morale à Nicomaque, in Revue Néoscolastique de philosophie 38 [1935], pp. 70-83. — L’Original de l’abrégé napolitain du cours inédit d’Albert le Grand sur l’Éthique à Nicomaque, in Revue Néoscolastique de philosophie 40 [1937], pp. 385-397. — Études sur les anciennes confréries dominicaines. II, Les confréries de Saint-Pierre Martyr, in Archivum fratrum Praedicatorum 21 [1951], pp. 51-196. INDEX OPERUM 675 Mercati G., Due supposte spogliazioni della biblioteca di Montecassino, in Opere minori, Vol. Ill, 19071916, pp. 160-172. [Studi e testi, 78]. Città del Vaticano 1937. Michael Ephesinus, In Ethicorum Nicomacheorum libros V et IX-X commentaria a Roberto Grosseteste translata. - Ad codicem O8 (Oxford All Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codi­ cibus L1 (cf. Praef., pp. 2O4*-2O5*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis Librorum IX et X, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892; Libri V, cf. Michaelis Ephesini in librum quintum Ethicorum Nicomacheorum commentarium, edidit M. Hayduck. [Commen­ taria in Aristotelem graeca, vol. XXII, 3]. Berolini 1901. Michaud-Quantin P., Le traité des passions chez saint Albert le Grand, in Recherches de théologie ancien­ ne et médiévale 17 [1950], pp. 90-120. Minio-Paluello, L., Henri Aristippe, Guillaume de Moerbeke et les traductions latines médiévales des « Mé­ téorologiques » et du « De generatione et corruptione » d’Aristote, in Revue philosophique de Louvain 45 [1947], PP· 206-235· — lacobus Veneticus grecus: Canonist and Translator of Aristotle, in Traditio 8 [1952], pp. 265-304. — Aristoteles Latinus. Codices. Supplementis indicibusque instruxit L. Minio-Paluello. Pars posterior. Cantabrigiae 1954. — Tre note alia « Monarchia », in Medioevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardi, vol. II, pp. 503-511. Firenze 1955. — Le texte du De anima d’Aristote: la tradition latine avant 1500, in Autour d’Aristote. Recueil offert à A. Mansion, pp. 218-243. Louvain 1955. — L’« Aristoteles Latinus », in Studi medievali, Serie III, i [i960], pp. 304-327. — Aristoteles Latinus. Codices. Supplementa altera, edidit Laurentius Minio-Paluello. Bruges-Paris 1961. Mittellateinisches Wôrterbuch, herausgegeben von der Bayerischen Akademie der Wissenschaften und der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. München 1959 sqq. Môser-Mersky G., Mittelalterlische Bibliothekskataloge Oesterreichs, herausgegeben von der Oesterreichischen Akademie der Wissenschaften. Band III, Steiermark, bearbeitet von Gerlinde Môser-Mersky. Graz-Wien-Koln 1961. Monfrin J., La bibliothèque de Matteo della Porta, Archevêque de Palerme (1366-1377) et la question de la « Sposizione del Vangelo della Passione secondo Matteo », in Italia medioevale e umanistica 4 [1961], pp. 223-251. Moyses Pergamensis, Expositio, in Analecta sacra et classica spicilegio Solesmensi parata, edidit Joannes Baptista Cardinalis Pitra, t. 5, pp. 126-127. Muckle J.T., Greek Works Translated directly into Latin before 1350, in Mediaeval Studies 4 [1942], pp. 33-42 et 5 [1943], pp. 102-113. Nanni Remigius, Considerationi civili sopra 1’historie di M. Francesco Guicciardini e'd’altri historici, trattate per modo di discorso da M. Remigio Fiorentino...con alcune lettere famigliari dell’istesso sopra varie materie scritte a diversi Gentil’huomini...Venetia 1582. Nemesius, De natura hominis. PG 40, 503-818; a Burgundio translatus, in Gregorii Nysseni (Nemesii Emeseni) περί φύσεως ανθρώπου Liber a Burgundione in Latinum translatus, nunc primum ex libris manu scriptis edidit et apparatu critico instruxit Carolus Im. Burkhard, in 5 Jahresberichten des k.k. Staatsgymnasiums im XII. Bezirke von Wien [Untermeidling], Wien, 1891, 1892, 1896, 1901, 1902 (Nemesii liber in quinque partes divisus est et in quinque fasciculos distributus, quorum unusquisque paginarum computationem propriam habet, sed in imis paginis inter uncos quadratos Nemesii libri paginae computatione continua notantur; hi numeri adlegantur). Neubauer A.D., Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian Library and in the College Libraries of Oxford. Oxford 1886. Nicolaus Parisiensis, Rationes sex principiorum; Rationes super libro Peryermenias; Rationes super Por­ phyrio, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Vat. Lat. 3011. 676 INDEX OPERUM Niedermann M., Les gloses médicales du Liber glossarum, in Recueil Max Niedermann [Université de Neu­ châtel. Recueil de Travaux publiés par la Faculté des lettres, fasc. 25], pp. 65-136. Neuchâtel 1954. Niermeyer J.F., Mediae Latinitatis Lexicon minus. Lexique latin médiéval-français/anglais. A medieval Latin-French/English Dictionary. Leiden 1954 sqq: Olmos y Canalda E., Catâlogo descriptivo. Côdices de la Catedral de Valencia. Segunda edition refundida y notablemente aumentada con un prôlogo del R.P. Leon Amorôs. O.F.M. Madrid 1943. Omont H., Concordance des numéros anciens et des numéros actuels des manuscrits latins de la bibliothè­ que nationale. Paris 1903. Oresme N., Le livre de Ethiques, in Maistre Nicole Oresme, Le livre de Ethiques d’Aristote, published from the Text of ms. 2902, Bibliothèque Royale de Belgique, with a Critical Introduction and Notes by A.D. Menut. New York 1940. Orlandi St., « Necrologio » di S. Maria Novella (1235-1504). Testo e commenti biografici. Cardinali, Vescovi, Teologi, Letterati, Missionari, Artisti Fiorentini. 2 vol. Firenze 1955. — La biblioteca di S. Maria Novella in Firenze dal sec. XIV al sec. XIX. Firenze 1952. Oudin C., Commentarius de scriptoribus Ecclesiae antiquis illorumque scriptis tam impressis quam manuscriptis adhuc extantibus, cum multis dissertationibus, tribus voluminibus. Francofurti, Lipsiae 1722. Ovidius, Ars Amatoria, in Ovide, L’art d’aimer. Texte établi et traduit par Henri Bornecque. [Collection des Universités de France]. Paris 1924. — Metamorphoseon liber, in Ovide, Les métamorphoses. Texte établi et traduit par Georges Lafaye. 3 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1928. — Tristia, in P. Ovidius Naso, ex iterata R. Merkelii recognitione. Vol. III, pp. 1-102. [Bibliotheca Scrip­ torum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1884. — Ex Ponto epistulae, ibid. pp. 121-212. Pagnani G., Alcuni codici della libreria di S. Giacomo della Marea, scoperti recentemente, in Archivum Franciscanum Historicum 45 [1952], pp. 171-192. Paré G., Brunet A., Tremblay P., La renaissance du XIIe siècle. Les écoles et l’enseignement. [Publications de l’institut d’études médiévales d’Ottawa, III]. Paris-Ottawa 1933. Paschini P., Domenico Grimani, Cardinale di S. Marco (f 1523). Roma 1943. Pasqui U., La biblioteca d’un notaro aretino del secolo XIV, in Archivio Storico Italiano, quinta serie, t. 4 [1889], pp. 250-255· Peddie R.A., Conspectus Incunabulorum, Pars I. London 1910. Pellechet M., Catalogue général des incunables des bibliothèques publiques de France. 4 vol. Paris, 1897-1909. Pellegrin E., La bibliothèque des Visconti et des Sforza, ducs de Milan au XVe siècle. Paris 1955. Pelster F., Adam von Bocfeld (Bockingfold), ein Oxforder Erklârer des Aristoteles um die Mitte des 13. Jahrhunderts. Sein Leben und seine Schriften, in Scholastik 11 [1911], pp. 196-224. — Recognitio operis J. Destrez, La Pecia dans les manuscrits universitaires, in Scholastik 13 [1938], pp. 105-108. Pelzer A., Les versions latines des ouvrages de morale conservés sous le nom d’Aristote en usage au XIIIe siècle, in Revue Néoscolastique de philosophie 23 [1921], pp. 316-341 et 378-412. — Le cours inédit d’Albert le Grand sur la Morale à Nicomaque, recueilli et rédigé par saint Thomas d’Aquin, in Revue Néoscolastique de philosophie 24 [1922], pp. 333-361 et 479-520. Pétré H., Caritas. Étude sur le vocabulaire latin de la charité chrétienne. [Spicilegium Sacrum Lovaniense, Études et documents, 22]. Louvain 1948. Petrili R.P., Il beato Agostino Kazotië e i tempi in cui visse, in Memorie Domenicane 78, N.S. XXXVII [1961], pp. 193-210. Petrus Abaelardus, Theologia Christiana. PL 178, 1123-1330. — Dialogus inter philosophum, judaeum et christianum. PL 178, 1611-1682. INDEX OPERUM 677 Petrus Helias, Commentarium super maiorem Priscianum, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 166250. Petrus Lombardus, Libri quatuor Sententiarum, cura et studio PP. Collegii S. Bonaventurae in lucem editi. Editio secunda. Ad claras Aquas 1916. Pittet A., Vocabulaire philosophique de Sénèque. Paris 1937. Plato, Meno, interprete Henrico Aristippo. Edidit Victor Kordeuter, recognovit et praefatione instruxit Cariotta Labowsky. [Plato Latinus, edidit Raymundus Klibanski, I]. Londinii 1940. — Phaedo, interprete Henrico Aristippo. Edidit et praefatione instruxit Laurentius Minio-Paluello, adiuvante H.J. Drossaart-Lulofs. [Plato Latinus, II]. Londinii 1950. — Timaeus, a Calcidio translatus commentarioque instructus. In societatem operis coniuncto P.J. Jensen, edidit J.H. Waszink. [Plato Latinus, IV]. Londini et Leidae 1962. — Respublica, in Platon, Oeuvres complètes, T. VI-VII, La République. Texte établi et traduit par Émile Chambry, avec introduction d’Auguste Diès. [Collection des Universités de France]. Paris 1932-1933. — Leges, in Platon, Oeuvres complètes, T. XI-XII, Les lois. Texte établi et traduit par Edouard des Places. Introduction de Auguste Diès et Louis Gernet. [Collection des Universités de France]. Paris 1951-1956. Plautus, Pseudulus, in Plaute, Comédies, T. VI, Pseudulus-Rudens-Stichus. Texte établi et traduit par Alfred Ernout. [Collection des Universités de France]. Paris 1938. — Epidicus, ibid. T. Ill, Cistellaria-Curculio-Epidicus. Paris 1935. Plinius, Naturalis historiae libri, in Pline l’Ancien, Histoire naturelle. Texte établi, traduit et commenté par Jean Beau jeu et autres. [Collection des Universités de France]. Paris 1950-1953. Plotinus, Enneades, in Plotin, Ennéades. Texte établi et traduit par Emile Bréhier. 8 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1924-1938. Podlaha A., Soupis rukopisû knihovny Metropolitni kapitoly prazské. 2 vol. Praha 1922. Pohlenz M., Die Stoa. Gottingen 1948. Potamius, Tractatus de Lazaro. Edidit A. Wilmart, Le « De Lazaro » de Potamius, in A Journal of Theo­ logical Studies 19 [1918], pp. 298-304. Pouillon H., Le premier traité des propriétés transcendentales. La « Summa de Bono » du chancelier Phi­ lippe, in Revue Néoscolastique de philosophie 42 [1939]. ρρ· 40-77. Powicke F.M., The Medieval Books of Merton College. Oxford 1931. Priscianus, Institutiones grammaticae, in Grammatici latini ex recensione Henrici Keilii, vol. II, Prisciani institutionum grammaticarum libri I-XII ex recensione Martini Hertzii. Lipsiae 1855. Proclus, Elementa theologica, edidit C. Vansteenkiste, Procli elementa theologica translata a Guilelmo de Moerbeke [Textus ineditus], in Tijdschrift voor Philosophie 13 [1951], pp. 263-302 et 491-531. Propertius, Elegiae, in Properce, Élégies. Texte établi et traduit par D. Paganelli. [Collection des Universités de France]. Paris 1929. Prudentius, Liber peristephanon. PL 60, 275-594. Queneau G., Origine de la sentence « Intellectus speculativus extensione fit practicus » et date du commen­ taire du « De anima » de saint Albert le Grand, in Recherches de théologie ancienne et médiévale 21 [1954]. pp· 307-312. Quétif J. et Échard J., Scriptores Ordinis Praedicatorum recensiti notisque historicis et criticis illustrati. 2 vol. Lutetiae Parisiorum 1719-1721. Quintilianus, Institutionis oratoriae libri, in M. Fabii Quintiliani Institutionis oratoriae libri XII. Edidit L. Radermacher...editio stereotypa correctior...[Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1959. Raymond P., La bibliothèque de don Carlos, prince de Viane, in Bibliothèque de l’École des chartes 19, Tome 4, série 4 [1858], pp. 483-487. 678 INDEX OPERUM Raynerius de Pisis, Pantheologia sive universa theologia ordine alphabetico per varios titulos distributa... Per Fr. loannem Nicolai...Lugduni 1655. Reichert B.-M., Acta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, Vol. II, ab anno 1304 usque ad an­ num 1378. [Monumenta Ordinis Praedicatorum historica, 4]. Romae-Stuttgardia 1899. — Acta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, Vol. Ill, ab anno 1380 usque ad annum 1498. [Monumenta Ordinis Praedicatorum historica, 8], Romae-Stuttgardia 1900. Richardus de S. Victore, Excerptionum allegoricarum libri XXIV. PL 177, 191-284, et in Richardus de S. Victore, Liber excerptionum. Texte critique avec introduction, notes et tables publié par J. Châtillon. [Textes philosophiques du moyen âge, 5]. Paris 1958. Robertus Grosseteste, Notulae, mss. praecipue Et (Eton College Library 122), O8 (Oxford All Souls Col­ lege 84), P11 (Paris Bibliothèque de l’Arsenal 698) et Sk2 (Stockholm Kungliga Biblioteket V.a.3); cf. Praef., pp. 204*-205*. Robertus Kilwardby, Notulae Priorum, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 16620. Rodier G., Aristote, Traité de l’âme. Paris 1900. Rogerus Bacon, Compendium studii philosophiae, in Fr. Rogeri Bacon, Opera quaedam hactenus inedita, edited by J.S. Brewer M.A., Vol. I, c. 3. [Rerum Britannicarum Medii Aevi scriptores, or Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland during the Middle Age]. London 1859. Rolandus Cremonensis, Summae liber tertius, in A. Cortesi, Summae Magistri Rolandi Cremonensis O.P. liber tercius. Editio princeps. [Monumenta Bergomensia, 7]. Bergamo 1962. Rose V., Die Lücke im Diogenes Laertius und die alte Uebersetzer, in Hermes 1 [1886], pp. 367-397. Rosenthal B.M., Fine Books from Bernard M. Rosenthal inc. Catalogue XIX, 1967-1968. Sallustius, Bellum Catilinae, in Salluste, Catilina - Jugurtha - Fragments des histoires. Texte établi et traduit par Alfred Ernout. [Collection des Universités de France]. Paris 1947. Sambin P., Ricerche per la storia della cultura nel secolo XV. La Biblioteca di Pietro Donato [1380-1447], in Bollettino del Museo Civico di Padova 48 [1959], pp. 53-98. Scoti A., Memorie dei beato Benedetto XI Pontefice Massimo detto pria irate Nicolo da Trivigi dellOrdine de’ predicatori. Trivigi 1757. Seneca, De clementia, in Sénèque, De la Clémence. Texte établi et traduit par François Préchac. [Collection des Universités de France]. Paris 1921. — Naturalium quaestionum libri VII, in Sénèque, Questions naturelles. Texte établi et traduit par"Paul Oltramare. 2 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1929. — Ad Lucilium Epistularum moralium libri XX, in Sénèque, Lettres à Lucilius. Texte établi par François Préchac et traduit par N. Noblot. 5 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1945-1964. — De beneficiis, in Sénèque, Des bienfaits. Texte établi et traduit par François Préchac. 2 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1926. — De ira, in Sénèque, Dialogues. Tome I. Texte établi et traduit par A. Bourgery. [Collection des Uni­ versités de France]. Paris 1922. — De vita beata, in Sénèque, Dialogues. T. IL Texte établi et traduit par A. Bourgery. [Collection des Universités de France]. Paris 1929. — De constantia sapientis, in Sénèque, Dialogues. T. IV. Texte établi et traduit par René Waltz. [Collec­ tion des Universités de France]. Paris 1950. Series Chronologica magistrorum sacri palatii apostolici ab anno 1217 ad annum 1916, in Analecta sacri Ordinis fratrum Praedicatorum, Vol. 12, anno 24 [1916], pp. 428-457. Silvestre H., Enfin un manuscrit anglais du De vita et moribus philosophorum de Walter Burley, in Scrip­ torium 13 [1959]’ PP· 255-259· Solimanus de Martino, Tabulae exemplariorum, in Praef., pp. 86*-87*. Solinus, in C. lulii Solini Collectanea rerum memorabilium iterum recensuit Th. Mommsen. Berolini 1895· INDEX OPERUM 679 Souter A., A Glossary of later Latin to 600 A.D. Oxford 1949. Spicq C., Adnotationes quaedam « Références aux sources », in Bulletin thomiste VIII [1947-1953], pp. 152-153· Steinschneider M., Die Hebràischen Uebersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher. Ber­ lin 1893. Stephanus Langton, Quaestiones, in O. Lottin, Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles, t. Ill, pp. 301-302. Gembloux 1949. Stigall J.O., The Manuscript Tradition of the De Vita et moribus philosophorum of Walter Burley, in Me­ diaevalia et humanistica 11 [1957], pp. 44-57. — The «De vita et moribus philosophorum » of Walter Burley: An Edition with Introduction, cf. Disser­ tation Abstracts, Abstracts of Dissertations and Monographs in microfilm. Michigan Vol. XIX [1958], η. I, pp. 122. Stinissen W., De commentaar van Thomas op Boek VIII en IX van de Nicomachische Ethiek. Zijn verhouding tot de Griekse commentaren, in Tijdschrift voor Philosophie 20 [1958], pp. 724-748. — Aristoteles over de vriendschap. Boeken VIII en IX van de Nicomachische Ethiek met de commen­ taren van Aspasius en Michael in de latijnse vertaling van Grosseteste. [Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie. Klasse der Letteren V, n. 45]. Brussel 1963. Stornajolo C., Codices Urbinates Graeci Bibliothecae Apostolicae Vaticanae descripti. Città del Vaticano 1895. — Bibliothecae Apostolicae Vaticanae Codices Urbinates Latini descripti. Città del Vaticano 1902. Suidas, Lexicon graece et latine, Ad fidem optimorum librorum exactum post Thomam Gaisfordum recen­ suit et annotatione critica instruxit Godofredus Bernhardy. 4 vol. Halis et Brunsvigae 1852-1853. Summa Alexandrinorum, in C. Marchesi, L’Etica Nicomachea nella tradizione latina medievale. [Documenti ed appunti]. Messina 1904. Summa Coloniensis, in O. Lottin, Le droit naturel chez saint Thomas d’Aquin et ses prédécesseurs. 2e édition. Bruges 1931. Summa fratris Alexandri, Doctoris irrefragabilis Alexandri de Hales, Ordinis Minorum, Summa theologica. 4 vol. Quaracchi 1924-1948. Summa « Reverentia Sacrorum Canonum », ms. Erfurt Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Amplon. quart. 117. Synave P., Recognitio operis S. Thomae Aquinatis Summa contra Gentiles, Liber quartus, in Bulletin thomiste III [1930-1933], ΡΡ· [463]-[4θθ]· — Recognitio operis J. Destrez, La Pecia dans les manuscrits universitaires, in Bulletin thomiste V [19371939]. PP· 5-iœ Testard M„ Saint Augustin et Cicéron. 2 vol. Paris 1958. Themistius, Paraphrasis eorum quae De anima Aristotelis, in Thémistius. Commentaire sur le traité de Pâme d’Aristote, traduction de Guillaume de Moerbeke. Édition critique et étude sur l’utilisation du commentaire dans l’œuvre de saint Thomas. [Corpus latinorum commentariorum in Aristotelem grae­ corum, I]. Louvain 1957. Thesaurus linguae latinae. Lipsiae 1890 sqq. Tholomaeus de Lucca, Historia ecclesiastica, in A. Dondaine, Les « Opuscula fratris Thomae » chez Ptolémée de Lucques, in Archivum fratrum Praedicatorum 31 [1961], pp. 142-203. Thomas de Aquino, Summa theologiae, in Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, Tomi IV-XII. Romae 1888-1906. — Summa contra Gentiles, in Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, Tomi XIII-XV. Romae 1918-1930. 68ο INDEX OPERUM — Quaestiones disputatae, in Divi Thomae Aquinatis...Opera omnia, editio Romana seu Piana, t. VIII. Romae 1570. De veritate, fol. 288vb-490rb; De potentia, fol. ira-ççrb; De malo, fol. çç-rbigorb; De spiritualibus creaturis, fol. içorb-aoSrb; De anima, fol. 2o8rb-239ra; De virtutibus in communi, fol. 244rb-26ora; De caritate, fol. 26ora-273rb; De virtutibus cardinalibus, fol. 2'79va-288vb. — Quaestiones Quodlibetales, ibid. — Scriptum super libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi, ibid., t. VI-VII. — Expositio super lob ad litteram, in Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, tomus XXVI. Romae 1965· — Super Evangelium S. loannis lectura, in Divi Thomae Aquinatis...Opera omnia, editio Romana seu Piana, t. XIV. Romae 1570. — Super Epistolas S. Pauli lectura, ibid., t. XVI. — Commentaria in Aristotelis libros Peri Hermeneias, in Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, tomus I, pp. 7-128. Romae 1882. — Commentaria in Aristotelis libros Posteriorum Analyticorum, ibid., pp. 137-403. — Commentaria in libros Physicorum Aristotelis, ibid., tomus II. Romae 1884. — Commentaria in libros Aristotelis De caelo et mundo, ibid., tomus III, pp. 1-257. Romae 1886. — Commentaria in libros Aristotelis De generatione et corruptione, ibid., pp. 261-322. — Commentaria in libros Aristotelis Meteorologicorum, ibid., pp. 325-421. — Commentarium in librum Aristotelis De sensu et sensato, in Divi Thomae Aquinatis...Opera omnia, editio Romana seu Piana, t. Ill, In eos qui Parva Naturalia Aristotelis dicuntur libros expositio, fol. ira-2irb. — Commentarium in librum Aristotelis De memoria et reminiscentia, ibid., fol. 22va-28rb. — Commentarium in libros Aristotelis De anima, ibid., t. III. — Commentarium in libros Aristotelis Metaphysicorum, ibid., t. IV; et in S. Thomae Aquinatis...In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis commentaria, cura et studio P. Cathala, editione 3a stereotypa attente recognita. Taurini-Romae 1935. — Expositio super librum Boethii De Trinitate, recensuit Bruno Decker. Editio altera. [Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, IV]. Leiden 1959. — Super Dionysium De divinis Nominibus, in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet, tomus II, pp. 220-654. Parisiis 1927. — Super librum De causis expositio, par H.D. Saffrey. [Textus philosophici Friburgenses, 4/5]. FribourgLouvain 1954. — Compendium Theologiae, in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet, tomus II, pp. 1219. Parisiis 1927. —■ Collationes de decem praeceptis, ibid., tomus IV, pp. 426-455. — De substantiis separatis, in Opuscula omnia necnon opera minora, restituit ac edidit R.P. Joannes Perrier. Tomus I, Opuscula philosophica, pp. 122-201. Paris 1949. — De unitate intellectus, ibid., pp. 70-120. — Contra pestiferam doctrinam retrahentium homines a religionis ingressu, in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet, tomus IV, pp. 265-322. Parisiis 1927. — De perfectione vitae spiritualis, ibid., pp. 196-264. — Contra impugnantes Dei cultum et religionem, ibid., pp. 1-195. — De Regno, in Opuscula omnia necnon opera minora, restituit ac edidit R.P. Joannes Perrier. Tomus I, Opuscula philosophica, pp. 220-426. — De sortibus, in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet, tomus III, pp. 144-162. Thomson S.H., The « Notule » of Grosseteste on the Nicomachean Ethics, in The Proceedings of the British Academy 19 [1933], pp· 195-218. Thorndike L., A History of Magic and Experimental Science. 5a ed. 8 vol. New York 1958. INDEX OPERUM 68l Tomasinus I.Ph., Bibliothecae Patavinae manuscriptae publicae et privatae quibus diversi scriptores hac­ tenus incogniti recensentur ac illustrantur. Utini 1639. — Bibliothecae Venetae manuscriptae publicae et privatae quibus diversi scriptores hactenus incogniti recensentur ac illustrantur. Utini 1650. Tonini L., Rimini nella Signoria de’ Malatesti. Parte prima che comprende il secolo XIV, ossia volume quarto della storia civile e sacra Riminese. Rimini 1880. Tullius, Rethorici libri duo qui vocantur de inventione, recognovit E. Stroebel. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1925. — De oratore, in Cicéron, De 1’orateur. 3 vol. Texte établi et traduit par Edmond Courbaud. [Collection des Universités de France]. Paris 1922-1930. — In Verrem actio, in Cicéron, Discours, t. II, pp. 77-205. Texte établi et traduit par H. de la Ville de Mirmont. [Collection des Universités de France]. Paris, 1922. — Pro Ligario oratio, ibid., t. XVIII, pp. 51-83. Texte établi et traduit par Marcel Lob. Paris 1952. — De finibus bonorum et malorum libri quinque, in Cicéron, Des termes extrêmes des biens et des maux. 2 vol. Texte établi et traduit par Jules Martha. [Collection des Universités de France]. Paris 1928-1930. — Tusculanarum disputationum ad Brutum libri quinque, in Cicéron, Tusculanes. 2 vol. Texte établi par Georges Fohlen et traduit par Jules Humbert. [Collection des Universités de France]. Paris 1931. — De natura deorum ad M. Brutum, in M. Tullii Ciceronis scripta quae manserunt omnia, recognovit C.F.W. Mueller, p. IV, vol. 2, pp. 1-142. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teub­ neriana]. Lipsiae 1890. — De legibus, in Cicéron, Traité des lois. Texte établi et traduit par Georges de Plinval. [Collection des Universités de France]. Paris 1959. — De officiis, in M. Tulli Ciceronis scripta quae permanserunt omnia, fasc. 48, De officiis. Tertium re­ cognovit C. Atzert. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1949. — Laelius de amicitia liber, in Cicéron, De l’amitié. Texte établi et traduit par L. Laurand. [Collection des Universités de France]. Paris 1928. Uccelli P.A., Esposizione inedita de’ Salmi LH, LUI e LIV di San Tommaso d’Aquino. Neapoli 1875. Vacant J.M.A., Les versions latines de la Morale à Nicomaque antérieures au XVe siècle, in Revue des Sciences ecclésiastiques LI [Sixième série, 1885], T. 1, pp. 381-406 et 461-495. Valerius Maximus, Factorum ac dictorum memorabilium libri novem cum Iulii Paridis et lanuarii Nepotiani epitomis. Iterum recensuit C. Kempf. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teub­ neriana]. Leipzig 1888. Van den Eynde D., The Terms « Ius positivum » and « Signum positivum » in the Twelfth-Century Scholas­ ticism, in Franciscan Studies 9 [1949], pp. 41-49. Varro, De lingua latina, edidit R.G. Kent. Secunda editio, 1951. Vegetius, Epitoma rei militaris, recensuit Carolus Lang. Editio altera. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1885. Verbeke G., Een onvoltooide commentaar van Thomas van Aquino (Peri Hermeneias). Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, XXII [i960], n. 8. Villanueva Ed.J., Viage literario â las Iglesias de Espana. T. 16. Madrid 1851. Vincentius Belvacensis, Bibliotheca Mundi Vincentii Burgundi ex Ordine Praedicatorum...Speculum qua­ druplex, Naturale, Doctrinale, Morale, Historiale...Opera et studio Theologorum Benedictinorum Col­ legii Vedastini in Alma Academia Duacensi. 4 vol. Duaci 1624. Virgilius, Aeneidos libri XII, in Virgile, Enéide. Texte établi par Henri Goelzer et traduit par André Bellessort. Deuxième édition. 2 vol. [Collection des Universités de France]. Paris 1934-1936. Vitruvius, De architectura libri decem, recensuit Io. Gottlob Schneider. 3 Vol. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1807-1808. 682 INDEX OPERUM Vossler K„ Einfühning ins Vulgârlatein, herausgegeben und bearbeitet von H. Schmeck. München 1954. Walz A., Saint Thomas d’Aquin. Adaptation française par Paul Novarina. [Philosophes Médiévaux, V]. Louvain-Paris 1962. Weber Fr., Catalogus codicum manuscript orum theologicorum latinorum necnon philosophicorum quos asservat bibliotheca urbica Lubicensis, annis MCMXXXIV-MCMXXXVI conscriptus a Dre Francisco Weber Bibliothecario. Ms. Lübeck, Stadtbibliothek. Weisheipl J.A., Roger Swyneshed O.S.B., Logician, Natural Philosopher and Theologian, in Oxford Studies presented to Daniel Callus. Oxford Historical Society, N.S., vol. XVI, pp. 231-252. Oxford 1964. Xenophon, Historia Graeca, in Xénophon, Helléniques. 2 vol. Texte établi et traduit par J. Hatzfeld. [Col­ lection des Universités de France]. Paris 1936-1939. Ysagoge in Theologiam, in A. Landgraf, Écrits théologiques de l’École d’Abélard, pp. 61-285. [Spicilegium Sacrum Lovaniense, 14]. Louvain 1934. Zacharias A., Bibliotheca Pistoriensis. Augustae Taurinorum 1752. Zedler B.H., Averroes’ Destructio destructionum Philosophiae Algazelis in the Latin Version of Calo Calonymos. Edited with an Introduction by Beatrice H. Zedler. Wisconsin [Milwaukee] 1961. 683 TABULA Volumen I Conspectus Praefationis................................................................................................... IX Praefatio Pars prima :De testibusrecensendis .................................................................. Pars secunda: De testibus recteaestimandis Pars tertia :De fontibus ...................................................... i* 57* ......................................................................................... 203* ................................................................................................. 273* Liber primus............................................................................................................... 3 Conspectussiglorum Textus Volumen II Liber secundus........................................................................................................... 75 Liber tertius . ........................................................................................................... 117 Liber quartus ........................................................................................................... 201 Liber quintus ........................................................................................................... 263 Liber sextus............................................................................................................... 331 Liber septimus........................................................................................................... 379 ........................................................................................................... 441 Liber nonus............................................................................................................... 499 ........................................................................................................... 551 ....................................................................................................... 611 Liber octavus Liber decimus Indices Codices adlegati Loci Sacrae Scripturae ........................................................................................... Index nominum, auctorum et operum Signa et notae 614 ............................................................... 614 . ....................................................................................................... 660 Index operum quae laudata sunt 661 Anonima Tipograflca Editrice Laziale - Roma, Via Francesco De Sanctis, 9 Printed in Italy